الماتىلىقتار
كىرىسپە
رومان
(1941-1942 جىلدار)
ءالى ەسىمدە، ول ءبىر تاماشا سۇلۋ كەش ەدى. اسىرەسە باسقا قالالاردان گورى الماتىنىڭ كەشى ماعان وتە ۇنايدى. ارينە، كەيبىرەۋلەرگە ۇناماۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، قاڭداي قالا بولماسىن، قانداي قىستاق، پوسەلكا، اۋىل بولماسىن، ءومىردىڭ قىزىقتى مينۋتتارىڭ وتكىزگەن، باستان كەشكەن جەر ساعان ىستىق.
الماتى مەنىڭ قالام. سوندىقتان دا مەنىڭ الماتىم دەگەن ماقتانىش، مەنى تولقىتىپ جوعارى كوتەرەدى. سەن كىمسىڭ دەگەن سۇراسا، مەن سوۆەت ازاماتىمىن، الماتىلىقپىن دەپ جاۋاپ بەرۋگە جانىم قۇمار.
پاي-پاي، نەگە عانا جۇرت الماتىنى سۇرامايدى، نەگە عانا الاتاۋدىڭ سۇلۋلىعىن ماعان ايتقىزبايدى؟! مەن كۇنى-تۇنى ءوزىمنىڭ الماتىم، الاتاۋىم تۋرالى جالىقپاي اڭگىمەلەر ەدىم. جۇرتتىڭ كوبىنىڭ سۇرايتىنى اتاقتى موسكۆا، باتىر لەنينگراد، جارالى روستوۆ، تالىقسىعان، قايعىلى. كييەۆ.
نەگە ولاي؟ نەگە مەنىڭ الماتىم قىزىقسىز؟ ول كەشەگى جەتىم ۆەرنىي ەمەس. بۇگىنگى الماتى ەمەس پە؟ ول كەشەگى كوزىنەن جاسى كول بولىپ اققان اسان قايعىنىڭ قالاسى ەمەس، بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ مارشالى جامبىلدىڭ قالاسى ەمەس پە؟! ول كەشەگى جاس جۇرەگى جارالى بولىپ وتكەن مۇڭلى ماريامنىڭ قالاسى ەمەس، بۇگىنگى بۇلبۇلداي سايراعان كۇلاشتىڭ قالاسى ەمەس پە، قايتا تۋعان قازاقتىڭ استاناسى ەمەس پە؟! جاڭا پوەزيانىڭ كوزى ەمەس پە، قۋانىشتىڭ، باقىتتىق مەكەنى ەمەس پە؟! ول نەگە جۇرتقا قىزىقسىز...
ءتىپتى كەشە عانا ەدى جۇرت الماتىنىڭ اپورت الماسىن اڭسايتىنى، اڭگىمەلەيتىنى، تاماشا اۋاسىن قۇمارتاتىنى، تاۋ باسىنداعى كولگە كوز سۇزەتىنى. موسكۆا، لەنينگراد، كييەۆ، روستوۆ، حاركوۆتەرمەن بىرگە ونىڭ اتى اتالاتىن ەدى. بۇگىن ءتىپتى باسقاشا، نەگە ولاي؟ قاراپ تۇرساڭ، حالىقتان دانىشپان ەشكىمدى تاپپاسسىڭ، ول ءبىر جاتقان اقىلدىڭ دارياسى. شىندىقتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ ەڭ ۇلكەن اتاسى. ول قۋانا دا بىلەدى، ول كۇلە دە بىلەدى، ول كۇرەسە دە بىلەدى، ال باسشىلىق تا جاساي بىلەدى. بۇگىن حالىقتىڭ ويى، تىلەگى، قيالى، قۋاتى، قۋاتتى باتىسقا بەت بۇرعان. سىلاڭداعان سۇلۋ نۇرلى موسكۆا بۇگىن مايداندا. ول جاۋىمەن جاعالاسىپ، بۇرىن كۇندە اشەكەيلەنەتىن، كۇندە سىلانىپ سيپاناتىن سۇلۋ بۇگىن قارۋ الىپ مايدانعا اتتاندى. ول ۇرىسۋدا، ول قاندى مايداندى تىزەدەن كەشۋدە. لەنينگراد تا ۇرىستا، روستوۆ تا ۇرىستا، قارت كييەۆ جاۋدىڭ تىلىندا — پارتيزان.
تىڭدا، الماتى! سەن تىلداسىڭ، سەن ءبىراق تىلەكتەسسىڭ، سەن ۇرىستى كورگەن جوقسىڭ، ءبىراق ۇرىستاعى قالالارمەن جانىڭ ءبىر. سەنىڭ جىبەرگەن جاردەمدەرىڭ مايداننىڭ قاجەتىنە جۇمسالۋدا. سەنىڭ جىبەرگەن ۇلدارىڭ، الماتىلىقتار مايداندا، ماسكەۋ، لەنينگرادتى قورعاۋدا. ماقتان، الماتى، تاربيەلەگەن ۇلدارىڭا! ءسوز سەنىڭ وتان سوعىسىنداعى ۇلدارىڭ تۋرالى بولعالى وتىر.
پاي-پاي، الماتى-اي! سەنىڭ كەشكى ءبىر اۋاڭ ءتىپتى ەسىڭنەن كەتپەيدى. اسىرەسە شىقىلداعان شىلدەدەگى كەشىڭە ءتىل جەتەر مە؟ تەك اۋاڭدى جۇتىپ، قىدىرىپ جۇرە بەرگىم كەلەدى. تاماشا قيالعا باتىرادى، وي تۇسىرەدى. سەن تەك تازا اۋانىڭ قالاسىسىڭ. پوەزيانىڭ قالاسىسىڭ!
ءبىرىنشى ءبولىم
ادام ءومىرىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى — جاستىق.
گەتە
كوشەدەگى ءبىر وقيعا
— سەن ماسسىڭ.
— جوق مەن ماس ەمەسپىن...
— سەن ماسسىڭ!
— راس، مەن ءىشتىم. ءبىراق ماس ەمەسپىن...
— بۇل ماس ادامنىڭ ءسوزى. ماس ادام ىشكەنىن قاي ۋاقىتتا بولماسىن موينىنا الادى، ءبىراق ول ماسپىن دەپ ەشقاشان ايتپايدى، — دەدى عازيزگە شاڭگەرەي تونە ءتۇسىپ.
— ول راس، — دەدى عازيز ماس بولعان كىسىنىڭ بەينەسىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ. ءبىراق وسى كەزدە ءعازيزدىڭ كوز الدىندا بۇلدىراعان كوشەنىڭ بەينەسى: «ەي، سەنىڭ باسىڭ اينالىپ ءتۇر، سەندە اراقتىڭ قىزۋى بار»، — دەپ قۇلاعىنا سىبىر ەتكەندەي بولدى. دەگەنمەن توتەننەن كەز بولارىن بۇل سەزىمدى كوشەنىڭ وڭ جاعىنداعى رەستوراننان شىققان مۋزىكانىڭ ءۇنى ءبولدى. ول:
— شاڭگەرەي، — دەدى رەستورانعا بەت بۇرىپ، — سەن مەنى ماسسىڭ دەگەندى قوي. مۇندا بارىپ مۋزىكا تىڭداساق، سەنىڭ قارسىلىعىن بولماس...
شاڭگەرەي ونىڭ كوشە بويىندا ەكپىندەي سويلەگەنىن جاقتىرماي، «سەن ماسسىڭ» دەگەندى ءعازيزدىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتىپ، ونىڭ كوڭىلىن باسۋ ءۇشىن ايتقان ەدى. ونىڭ
ويىنا مۋزىكا تىڭداۋدان بۇرىن جاڭاعى كوشەنىڭ قاراڭعى بۇرىشىندا تۇرىپ بوساتقان چەكۋشكەگە تاعى ءبىر نارسە قوسىلاتىنى ەسىنە تۇسە كەتتى.
— راس، — دەدى شاڭگەرەي سالماقتىلىقپەن، — مۋزىكا جاقسى نارسە، مىنا وينالىپ جاتقان شتراۋستىڭ جاقسى ۆالستەرىنىڭ ءبىرى. دەگەنمەن ءبىزدىڭ مۇنى الدەنەشە رەت تىڭداۋعا ۋاقىتىمىز بار، بۇگىننەن باسقا كۇنى تىڭداساق دەيمىن.
— شاڭگەرەي! سەنىڭ بۇگىن نەگە بارعىڭ كەلمەي تۇرعانىن ءبىلىپ كەلەمىن. مەنىڭ جولداستى ۇياتقا قالدىرماي — تىنىمدى بىلەسىڭ عوي... ءجۇر كەتتىك، ۆالس ىرعاعى رەستورانعا سىيماي كوشەگە اسىپ-توگىلىپ جاتقانىن بايقايمىسىڭ، — دەدى عازيز كۇلىمسىرەپ كەۋدەلەي.
شتراۋستىڭ ۆالستەرى الماتىنىڭ رەستورانىنا سىيا ما؟ موسكۆانىڭ پالەن ەتاجدى ناسيونالدارىنا سىيماي اسىپ توگىلەتىن شتراۋستىڭ تولقىندى وزەنى ەمەس پە!
شاڭگەرەي جىلدام ءجۇرىپ كەتكەندەي بولدى. عازيز دە اياعىن تەز-تەز باسىپ ودان قالىسپايىن دەگەن كىسىشە جىلدامداتا ءجۇردى.
— نەگە اسىقتىڭ؟ جايىراق ءجۇر، — دەدى ەزىنىڭ جانىنداعى كورشىسىنە نازار اۋدارىپ.
— چتو ۆى گوۆوريتە، — دەدى ورىسشالاپ ءبىر جاس قىز كۇلىمسىرەي قاراپ.
— ۆينوۆات.
قىز كۇلىمسىرەپ كەتە باردى. شاڭگەرەي ىشەك-سىلەسى قاتىپ:
— عازيز، سەن مەنى تاستاپ باسقا بىرەۋگە ەرىپ كەتكەنىڭ نە؟ — دەدى كۇلكىسىن تىيا الماي.
سەن عوي دەپ ول قىزعا جايىراق ءجۇر دەپ ۇسىنىس جاساعانىم جوق پا، حا-حا-حا...
— ءوزى بۇل قالادان مەن كەرمەگەن ادەمى قىز، — دەدى ول قىزدىڭ ادەمى ءپىشىنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ. بۇل كەزدە قىز رەستوراننىڭ قاتارىنداعى گاسترونومعا كىرىپ بارا جاتقانىن كورىپ:
— سەن، — دەدى ول اسىعىس پىشىنمەن شاڭگەرەيگە، — رەستورانعا كىرىپ زاكاز بەرە بەر، مەن ءقازىر جاقسى شىلىم الىپ كەلەيىن.
— كوپ كۇتتىرمە.
— ءقازىر كەلەم.
شاڭگەرەي رەستورانعا كىرگەندە، بوس ورىن جوق ەكەن. ونىڭ ەكى كوزى بوس ورىندى ىزدەۋمەن بولدى. تەك ءبىر ستولدىڭ جانىنداعى ەكى بوس ورىندىققا كوزى ءتۇستى. ستولدىڭ تەڭ جارتىسىن ۇلەستەرىنە الىپ، ءتاتتى اڭگىمەگە باتىپ وتىرعان ەكى جىگىتكە تايانىپ كەلگەندە وزدەرىمەن بىرگە وقيتىن باقىت پەن مۇقتاردى تاني كەتتى.
— و، شاڭگەرەي، كەل، كەل!
— مىنا ورىن بوس...
— ءبىز ەكەۋمىز، ءقازىر عازيز كەلەدى...
— ەكى ورىندىق تا بوس، وتىرا بەرىڭدەر.
عازيز گاسترونومعا كىرگەن جوق. ول گاسترونومنىڭ بۇرىشىندا تۇرىپ، قىزدىڭ شىعار جولىڭ كۇتتى. ول ەسىكتىڭ اشىلىپ-جابىلۋىن باقىلاۋدا. ونىڭ بارلىق ويى، قيالى الگى قىزدا بولدى. ساعاتىنا قاراپ: «جارتى ساعات»، — دەدى كۇبىرلەپ وزىنە-وزى. ونىڭ ويىنا شاڭگەرەيدىڭ: «جالعاندا پوەزد كۇتكەن مەن قىز كۇتكەننەن ازاپتى نارسە جوق»، — دەگەنى ءتۇستى. ءبىر كەزدە گاسترونومنىڭ ەسىگى ەپتەپ اشىلىپ، ماناعى قىزدىڭ فيگۋراسى كورىندى. عازيز سول قىز ەكەنىن انىق كوردى، وڭ جاق قولتىعىندا قىسقان گازەتكە ورالعان نارسەسى بار بيكەش ەسىكتەن شىعىپ، عازيز تۇرعان بۇرىشقا قاراي بەتتەدى. عازيز تىپىرشىپ ءتۇر. «ءبۇل قىزعا، — دەپ ويلادى عازيز، — ازىلدەپ بىردەڭە دەي قويۋ كەلىسىمسىز. كوشەنىڭ جىگىتى دەپ ويلار. سوندىقتان ونىڭ قايدا تۇراتىنىن ءبىلىپ الۋ تەرىس بولماس»، — دەپ قىزدان بىرنەشە قادام قالىپ، سوڭىنان ەرىپ وتىرۋدى دۇرىس تاپتى.
گاسترونوم تۇرعان كوشەمەن ءۇش كۆارتال ءجۇرىپ قىز كەلەسى كوشەمەن وڭعا بۇرىلدى، جاي اياقپەن قىزدىڭ قاراسىنان ايرىلماي، ءبىزدىڭ عازيز دە ءجۇرىپ كەلەدى. قىز تەزىرەك ءجۇردى. وسى كوشەمەن بۇلارعا قارسى جۇرگەن ادامدار توپ-توبىمەن كوبەيە باستادى. «وسى ماڭدا جۇمىسكەر كلۋبى ما، الدە مەكەمە بار ما ەكەن».
قىز ەداۋىر جەر ۇزاپ كەتىپتى. ول جىلدامداتا ءجۇردى. ويتكەنى بيكەش كوپ ادامداردىڭ توبىنا جەتتى قالعان. تەككە اداسىپ قالماۋ ءۇشىن ازداپ جۇگىرىپ تە الدى. ءبىراق اياعىنىڭ تايىپ كەتكەنىن، قالاي شالقاسىنان ۇشىپ تۇسكەنىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. مۇنداي وقيعادا ادامنىڭ ويى — قالاي قۇلادىم، قالاي تۇرامىن، ءبىر جەرىم جازىم بولدى ما دەگەننەن گورى، بىرەۋ كورىگى قالماسا جارار ەدى دەگەندەي ەدى. قۇلاپ جاتىپ ەكى كوزى جان-جاقتا بولادى. قارعىپ تۇرىپ ۇيالعان پىشىنمەن ەتەگىڭدى قاعا بەرەسىڭ. مۇنداي وقيعانى كەيبىرەۋ كەرە قالسا، «چتو حوروشەگو ناشلي، دايتە پولوۆينۋ»، — دەپ ازىلدەي باستايدى. كەيبىر مىس بولعىرلار ەش نارسە دەمەي وتە شىعادى. ءعازيزدىڭ جولى بولعانى سول بولدى. ونىڭ قۇلاعان ۇستىنە ەشكىم كەز كەلمەدى. دەنەسى ونشا اۋىرعان دا جوق. قاراپ كەلە جاتىپ ول مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ارينە، ونىڭ قۇلاعانىن قىز كورگەن جوق، وعان ءبىر شۇكىر. دەگەنمەن كولدەنەڭ وقيعا قىزدان مۇنى اداستىردى، وسى جەردەگى ۇيلەردى ەكى-ۇش اينالىپ شىقتى. ول قىزدىڭ قاي ۇيگە كىرگەنىن بىلە الماي اۋرە بولدى.
دەگەنمەن بلوكنوتىن الىپ وسى كوشەنىڭ اتىن جازىپ الدى. شاڭگەرەي رەستوراندا كۇتىپ وتىرعان شىعار دەگەن ويمەن «كەلىسىمسىز جورىقتان» كەيىن قايتتى. جولدا كەلە جاتىپ ول تالان ويعا، تالاي قيالعا شومدى. «ءاي جاستىق-اي، قىزىقسىڭ-اۋ»، — دەدى ول. ءسويتتى دە ىڭىلداپ ءان سالدى:
«قاراتاۋ كەيدە كارلى، كەيدە كارسىز، ءبىp جىگىت كەيدە مالدى، كەيدە مالسىز. داريانىڭ جارعا سوققان تولقىنىنداي، كوز سۇزگەن كورىنگەنگە كوڭىل ارسىز.
وسى ولەڭنىڭ اۆتورى مەن سياقتى جيىرما مەن جيىرما بەستىڭ اراسىنداعى ءبىر البىرت جاس ادام بولسا كەرەك»، — دەدى وزىنە ەزى، عازيز رەستورانعا ناعىز قىزىپ جاتقاندا كىردى... كوپشىلىك قىزىڭقىراپ، مۋزىكانىڭ ءجيى وينالىپ، ءبيدىڭ ۇلعايعان كەزى ەكەن. ول ءوزىنىڭ ءۇش جولداسىن ءبىر ستول باسىندا كەزدەستىردى. ولار ۇشەۋى قۇيىلىپ تۇرعان ريۋمكەنى نۇسقاپ:
— سەنى كۇتۋدە. ال، كەل. ءعازيزدىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن كوتەرەيىك، — دەستى.
ريۋمكەلەردى بىر-بىرىنە سوعىستىرىپ كوتەرىپ جىبەرۋگە عازيز دە قارسى بولمادى. ەكىنشى ريۋمكەنى بۇلار تاعى كوتەردى. مۇندا سەز الىپ سويلەگەن عازيز بولدى.
— جولداستار، — دەدى ول، — مەن ءبۇل ريۋمكەنى لاپىلداعان البىرت جاستىققا، تانىمايتىن ءبىر سۇلۋعا ارناپ كوتەرەمىن.
— تانىمايتىن سۇلۋعا كوتەر، كوتەر. زا كراساۆيسۋ نەزناكومۋيۋ!
ريۋمكەلەر تاعى دا سوعىستىرىلدى.
قوش، الگەبرا
عازيز ۇيقىدان ويانعاندا، تاپا-تال ءتۇس بولىپ قالعان ەكەن. ول باسىن كوتەرىپ ساعاتىنا قارادى دا، قايتا جاتتى. شىلىم تارتايىن دەپ ەدى، قالتاسىندا شىلىم جوق ەكەنى ەسىنە ءتۇستى.
شاڭگەرەيدىڭ توسەگى جيناۋلى. الدەقاشان تۇرىپ كەتكەنگە ۇقسايدى.
عازيز جالعىز بالا. تۋىسقاننان ەشكىمى جوق. تەك جالعىز عانا شەشەسى بار. ستۋدەنتكە ەش جاردەمسىز وقۋ قيىن. عازيز ون ەكى جىل وقىدى. بۇل ون ەكى جىل ول ءۇشىن ءارى قىزىقتى، ءارى قيىن جىلدار بولدى. عازيز ءقازىر ينستيتۋتتىڭ ەكىنشى كۋرسىنىڭ وقۋشىسى. وقۋدىڭ باستالعانىنا تەك بىر-ەكى اي بولدى، الدا التى اي قىس جاتىر، تارى كوكتەم، تاعى جاز. وسى قىستىڭ ىشىندە ەشكىمنەن ءبىر تيىن جاردەم كۇتپەيدى، ەشقايدان سۇرامايدى.
عازيزبەن بىرگە ينستيتۋتتا اعاسى بار، تۋىسى بار بالالار دا وقيدى. ءعازيزدىڭ كيەتىن كوستيۋمى ولاردىڭ كوستيۋمدەرىنەن كەيىن ەمەس، قايتا ءتاۋىر، تازا. ونى جالعىز دەمەيسىڭ، ول ءبىر ينجەنەردىڭ، الدە رومانىن باستىرتىپ جاتقان جازۋشىنىڭ ءىنىسى دەرسىڭ. جاقسى كيىنىپ، جاقسى جۇرۋگە تىرىسادى. ءبىراق ونىڭ قولىن بايلايتىن تەك ستۋدەنتتىك تۇرمىس. ونى كەيىنگى ۋاقىتتا ءبىر وي جەڭدى: ۋاقىتشا، ەڭ بولماسا ءبىر جىل قىزمەت ىستەپ اقشا تاۋىپ كايتۋ. ءبىراق ينستيتۋتتى، وقۋدى، جولداستاردى تاستاپ كەتۋ قيىن. اسىرەسە شاڭگەرەي ەكەۋى تۇراتىن ينستيتۋت جاتاقحاناسىنىڭ 87 ساندى كىشكەنە بولمەسىمەن قوشتاسۋ دا قيىن. «شىركىن-اي دەسەيشى، مەنىڭ كىزمەت ىستەگەن ورنىم وسىنداي ءبىر بولمەنى مەنىڭ ۇلەسىمە بەرسە». الماتىنىڭ ءۇي ماسەلەسىن ول جاقسى تۇسىنەدى. ينستيتۋتپەن ەسەپتەسىپ قىزمەتكە اۋىسقانمەن ءۇي ماسەلەسى قيىن. «وسى بولمەدەن شىقپاي ءبىراز جاتىپ السام، وسىلار نە قىلار ەدى»، — دەپ ويلايدى كەيدە.
بۇگىن قالىپشا ساباق ءجۇرىپ جاتىر. ءعازيزدىڭ جولداستارى دا وقۋدا. تەك بۇگىن جاتاقحانادا تاڭەرتەڭگى ءتاتتى ويدىڭ قۇشاعىندا توسەكتە شالقالاپ جاتقان عازيز عانا. بۇرىن ەرتەمەن كىتاپتارىن قولتىقتاپ وقۋ كورپۋسىنا جونەلەتىن ول بۇگىن شالقالاپ توسەگىندە جاتىر. ول بۇرىن ءاربىر مۇعالىمگە بەرەسى سياقتى ەدى، الدە بىرەۋگە مىندەتتى سياقتى ەدى. بۇگىن سودان ارقاسى بوساعانداي بولدى، ول توسەگىندە ءبىر اۋناپ ءتۇستى دە ساعاتىنا قاراپ: «ۋاقىت وننان ءوتىپ بارادى، تۇرۋ كەرەك»، — دەدى دە كيىنە باستادى.
رەكتوردىڭ كابينەتىنەن قولىنا ءبىر جاپىراق قاعازدى ۇستاپ كەتىپ بارا جاتقان ءعازيزدى شاڭگەرەي كورىپ، كەڭ زالدىڭ ءبىر بۇرىشىنان:
— عازيز، — دەپ ايقايلاپ ەدى. ول ەستىمەدى. شاڭگەرەي:
— عازيز، عازيز... — دەپ تاعى ايقايلادى. عازيز مەكتەپكە العاش بارعاندا «فاميلياڭ كىم» دەپ سۇراعاندا «عازيزوۆ» دەگەنىن ەسكە ءتۇسىردى. سودان ول عازيز عازيزوۆ اتانىپ كەتتى. ونىڭ فاميلياسى عازيزوۆ. ول جالت قارادى.
— ءحالىڭ قالاي؟
— نيچەگو، — دەدى ورىسشالاپ ۇيرەنىپ قالعان ءتىلدى ەركىنە جىبەرىپ.
— رەكتور نە دەيدى؟
— بوساتتى عوي... تەك ءۇي ماسەلەسى شاتاق بولىپ تۇر. قىزمەتكە ورنالاسقان جەرىم ءازىر ءۇي تاۋىپ بەرە الماي وتىر. ال رەكتور جاتاقحانادا قالۋعا ون كۇن عانا ۇلىقسات ەتتى.
— قايدا ورنالاستىڭ؟
— كراي پروكۋراتۋراعا ۋاقىتشا سەكرەتار بولىپ كىردىم. جاقسى ىستەسەڭ جوعارىلاتامىز دەيدى...
شاڭگەرەي قانشا الاسىڭ دەپ سۇرايىن دەدى دە ۇيالدى.
بۇل كەزدە ءعازيزدىڭ ماڭىنا وزىمەن وقيتىن جولداستارى توپتالىپ قالعان ەدى. ءبارى دە ونىڭ ساباققا نەگە كەلمەي جۇرگەنىن بىلمەي سۇراقتى جاۋدىرا باستادى:
— وقۋدى تاستادىڭ با؟
— قىزمەت ىستەيسىڭ بە؟
— ۇيلەندىڭ بە؟
— قانشا الاسىڭ؟
— گەومەتريانى وتكىزىپ ءجۇرسىڭ بە؟
ءعازيزدىڭ بارىنە بىردەن جاۋاپ بەرگىسى كەلمەي:
— تاعى قانداي سۇراق بار؟ —دەپ قالجىڭداپ تۇرعانىن قولداعانداي قونىراۋ قاعىلدى.
— قانداي ساباق ەدى سەندەردە؟ — دەپ سۇرادى. «سەندەردە» دەگەن ءسوز وعان ەرسى كورىنسە دە تۇزەتۋ جاساماي.
— باياعى الگەبرا، — دەدى كۇلىن ءبىرى. ءعازيزدىڭ جارتى جىلدىقتا تاپسىرا الماعانىن الدىنا كولدەنەڭ تارتتى.
اسىلى، قانداي پەداگوگ بولماسىن، ەزىنىڭ بەرەتىن پانىنەن جاقسى وقيتىن بالانى جاقسى كەرەدى، جامان وقيتىن بالاعا كوز قاراسى ءتاۋىر بولا قويمايتىن. ال ناشار وقىعان بالا دا قاساقانا پەداگوگتى سۇيە قويمايدى. عازيزگە ماتەماتيكا مۇعالىمىنە كورىنبەي كەتەيىن دەگەن وي ءتۇستى. ول وقۋ كورپۋسىنىڭ ەسىگىنەن شىعا بەرگەندە، الدىنان الگى ءمۇعالىم شىعا كەلدى. ول قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. اسىعىپ كەلە جاتقان ءمۇعالىم بۇعان نازار اۋدارعان جوق، وتە شىقتى. عازيز بۇرىلىپ ەندى سەنىڭ قولىنا تۇسپەسپىن دەگەندەي بەتىن تىرجيتىپ، ءبىر كوزىن قىسىپ تۇرىپ:
— قوش، الگەبرا، قوش، ماتەماتيكا، — دەدى.
139ء-ۇي
ليەۆ تولستوي كوشەسى قالانىڭ ورتا شەنىنەن باستالسا دا عازيزگە كەرەك ءۇي شەتتەۋ ەكەن. ول № 139 ءۇيدىڭ تۇسىنا كەلىپ توقتاپ، نومەرىنە قارادى. اداسپايىن دەگەن ويمەن قالتاسىنداعى ءبىر جاپىراق قاعازدىڭ سىرتىنداعى ءۇي نومەرىنە قارادى.
عازيز قىزمەتكە ورنالاسقاننان كەيىن تەاتر ديرەكتورىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇرىپ، وسى ءۇيدىڭ ايەلىنە ءبىر جاپىراق قاعاز جازدىرىپ الدى. بۇل ءۇي قالانىن ورتالىعىنان تىسقارىراق بولعانىمەن سىرتقى كورىنىسى عازيزگە ۇنادى. ول ءۇيدى ءبىر اينالىپ شىقتى. وعان اسىرەسە ۇناعانى — ءۇي ەكى كوشەنىڭ بۇرىشىندا ەكەن. ەكى جاقتان كوشە بويى قۋالاي وتىرعىزىلعان، كەكپەن تالاسا وتكەن ءىرى قايىڭ، تەرەكتەر ۇيگە ءبىر ءتۇرلى ەسەر بەرەتىن سياقتى. اينالا قورشاعان شارباق، ەسىك الدىندا كىشكەنە باقشا بار ەكەن. جابۋلى تۇرعان سىرتقى ەسىكتى تىقىلداتىپ قاقتى.
ەسىكتى اشقان قارتاڭ ايەل:
— كىمدى ىزدەدىڭىز؟ — دەدى ءبىر قولىمەن ىشكە قاراپ اشىلعان قاقپاعا سۇيەنىپ تۇرىپ.
— سەرگەيەۆا كەرەك ەدى ماعان، — دەدى ول ساسقالاقتاپ.
— سەرگەيەۆا مەن بولامىن، كىرىڭىز.
ىشكە كىرىپ، قايدا بارارىن بىلمەي تۇرعان ءعازيزدىڭ ەسىككە كوزى ءتۇستى.
— مۇندا كىرىڭىز، — دەپ سول جاقتاعى ەسىكتى نۇسقاپ اشتى دا ءۇي يەسى ەزى بۇرىن كىردى. «ەۆروپا حالقىنىڭ ادەتى-اۋ بۇل»، — دەدى ول ايەلدىڭ بۇرىن كىرگەنىن ۇناتاتىنا قاراماي. ايەل تەز ءجۇرىپ بارىپ تورگى ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتى. بولمەگە ول سالەم بەرىپ كىردى: ويتكەنى، ۇيدە اينانىڭ الدىندا شاشىن تاراپ ءبىر قىز تۇر ەدى. ايەل وعان: «وتىرىڭىز!». دەپ ورىندىقتى نۇسقادى.
— سىزگە، — دەدى ول ورىندىققا وتىرعاننان كەيىن قالتاسىنان ءبىر جاپىراق قاعازدى ايەلگە ۇسىنىپ، — مىنا قاعازدى تەاتردىڭ ديرەكتورى وسيپوۆ بەرىپ ەدى.
ايەل قاعازدى الىپ پەشكە سۇيەنىپ تۇرىپ وقي باستادى. وندا بىلاي دەپ جازىلعان ەدى:
«جولداس سەرگەيەۆا!
سىزگە جولداس عازيزوۆتى جىبەرىپ وتىرمىن. ءسىزدىڭ ۇيدە تۇرىپ، شىعىپ كەتكەن يۆانوۆتىڭ ورنىنا جاعدايىڭىز بولسا ورنالاستىرىڭىز. تولەۋى بۇرىنعىشا.
5 دەكابر 1939 جىل».
ايەلگە قاعازدى بەرگەننەن كەيىن ءۇيدىڭ ءىشىن كوزىمەن ءبىر شولىپ ەتتى. ءۇيدىڭ ءىشى وتە جاقسى، ويتكەنى ەكى قابىرعاسىندا تەرەزە بار ەدى. عازيز ەكىنشى تەرەزەنىڭ الدىندا ۇلكەن ايناعا قاراپ شاشىن تاراپ تۇرعان ادەمى جاس قىزدىڭ بەت ءپىشىنىن كوردى. تولىق ادەمى دەنەسى، اسىرەسە وقتاۋداي ءتۇزۋ اياعى، ونشا تولىسىپ بىتپەگەن ارشىن كەۋدەسى قىرىنان قاراعاندا كەلىسكەن قىزسىڭ-اۋ دەگىزگەندەي. قىز بۇرىلىپ بەرى قاراسا ەكەن دەپ تىلەدى، ءبىراق ونىسىن سەزدىرمەۋگە تىرىستى.
— شىراعىم، — دەدى بايسالدى پىشىنمەن سەرگەيەۆا، — سەميامىز ونشا ۇلكەن ەمەس، ءۇش-اق جانبىز. قىزمەتتە مىنا بالامنان ۇلكەن، — دەپ تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرعان قىزىن نۇسقاپ، — تاعى ءبىر بالام بار. ءۇش بولمەمىز بار. مىنا بولمەدە، — دەدى ول تاعى قولىمەن نۇسقاپ باسقا قابىرعادا تۇرعان ەسىكتى كورسەتىپ، — تەاتردىڭ ءبىر قىزمەتكەرى تۇرادى. سىزگە ۇناسا كورىڭىز. ماعان ەشقانداي اۋىرلىعىڭىز جوق. ەكى بولمە وزىمىزگە جەتەدى. تولەم ماسەلەسىن وسيپوۆتىڭ ءوزى بىلەدى.
— تەرەحين، — دەدى سەرگەيەۆا بۇرىن تۇراتىن جىگىتتى فاميلياسىمەن اتاپ، — رەستوراننان تاماقتانادى، شاي قاجەت بولاتىن بولسا، سۋعا ساراڭدىعىمىز جوق، — دەپ كۇلىمسىرەپ قىزىنا قارادى. ول جىميىپ قانا كۇلدى. ءبىراق ءۇن قاتقان جوق. سويتكەنشە سەرگەيەۆا جارما ەسىكتى اشىپ:
— پوجالۋيستا، كورىڭىز، — دەدى ول ورنىنان ءۇشىنشى بولمەگە بەتتەي بەرىپ.
بۇل تەرەحين تۇراتىن بولمە ەدى. ءبىر ستول، ەكى ورىندىق، ءبىر كويكادان باسقا كوزگە تۇسەردەي ەش نارسە جوق ەدى. جارىق، تازا، ەكى ادامعا شاق ادەمى بولمە ەكەنىنە ونىڭ كوزى جەتتى.
— ءبىز ءوزىمىز ءۇي ارقىلى كىرىپ، شىعامىز. مىنا ەسىكتى شەگەلەتىپ قويۋعا بولادى، — دەدى ەسىككە قاراپ تۇرعان عازيزگە سەرگەيەۆا.
— كىرىپ-شىعىپ مازالايتىن كىشكەنە بالا-شاعا شامالى كورىنەدى عوي، تۋرا بەرسە دە بولادى، — دەدى عازيز. ءتوردىڭ الدىندا كولدەنەڭ تۇرعان تەرەحيننىڭ كويكاسىن سەرگەيەۆا ەكەۋى جىلجىتىپ وڭ جاق قابىرعاعا قويدى. ستول ءاز ورنىنا، تەرەزەنىڭ الدىنا قويىلدى. ىشكى ەسىكپەن توردەگى تەرەزەنىڭ بۇرىشى ارقىلى سول قابىرعاعا عازيز ەزىنىڭ كويكاسىن قويماقشى بولدى. كەشكە كەشىپ كەلمەك بولىپ عازيز ۇيدەن شىقتى. ونىڭ ويىندا ءبىر-اق نارسە بولدى: ول توسەك-ورىن ماسەلەسى ەدى. «اي، ستۋدەنتتىك تۇرمىس-اي. ون ەكى جىل وقىپ، ءبىر ودەيالدى جەكە مەنشىكتەمەپپىن-اۋ. اق توسەك اراسىندا باي بالاسىنداي شىرەنبەدىم بە، ۋاقا ەمەس». ءسويتتى دە كەيىن بۇرىلىپ قارادى. «اناۋ ءۇي — سۇلۋ جاس قىزدىڭ ءۇيى. وتە قىزىق نارسە: مەنىڭ كورشىم سونداي ادەمى قىز. نەمەن تىنار ەكەن. جوق، مەن قىز ماسەلەسىن قويۋىم كەرەك. تۇرمىس جوندەۋىم كەرەك. وقۋ كەرەك، مەنىڭ جولىم جاي عانا سول ۇيدە تۇرا ءبىلۋ. مەن قىزمەت ىزدەدىم، تاپتىم، ول — تەاتر. مەن ءۇي ىزدەدىم، تاپتىم، ول — 139 ساندى ءۇي. مەن ستۋدەنتپىن، جىل وتكەن سوڭ تاعى ستۋدەنت بولۋىما ءسوز جوق...»
«انانىڭ كوڭىلى بالادا،
بالانىڭ كوڭىلى دالادا»
بۇدان جيىرما جىلداي بۇرىن اننا سەرگەيەۆانىڭ جار قوساعى قايتىس بولدى. اننا ول كەزدە اركىمدەر-اق كوز سالاتىن جاس ايەل ەدى. ونىڭ قولىندا جەتىم ءۇش بالا قالدى. بۇرىن قالاي ءومىر سۇرەمىز، نە ىشەمىز، نە كيەمىز دەپ ويلامايتىن انانىڭ موينىنا اۋىر سالماق ءتۇستى. ول — جەتىم ءۇش بالا ەدى. ونىڭ تىلەگى وسى ءۇش بالانى اسىراپ ەر جەتكىزۋ بولدى. ول جول دا ءجۇردى، جۇمىس تا ىستەدى، ساۋدا دا جاسادى. بۇل جىلداردىڭ ىشىندە اننانىڭ كورمەگەنى جوق.
ول ەرگە جاستاي شىقتى. ەرىمەن ون شاقتى جىل وتاستى، اننا سەرگەيەۆانىڭ تۇرمىسى كەيىنگى تورت-بەس جىلدان بەرى عانا جوندەلە باستادى. بالاسى ەر جەتىپ، وقىپ-جەتىلىپ كىزمەتكە كىرىستى. ول ءقازىر ارميادا، كۇزدە قايتادى. ۇلكەن قىزى قىزمەت ىستەيدى. كىشى قىزى ينستيتۋتتا وقيدى. ستۋدەنتكا.
مىنە، اننا سەرگەيەۆانىڭ ومىردەن تىلەيتىنى ەندى وسى ۇشەۋىنىڭ قىزىعىن كورسەم، ۇشەۋىن ۇيلەندىرسەم، نەمەرەلى بولسام دەۋ عانا.
ءبىزدىڭ قازاق حالقى «انانىڭ كوڭىلى بالادا، بالانىڭ كوڭىلى دالادا» دەيدى، ءتىپتى دۇرىس ءسوز. ۇلكەن قىزى ولگا: «ارميادان اعايىم كەلسە، سودان سوڭ قىرىمعا بارىپ قىزمەت ىستەسەم»، — دەپ ويلايدى. ونىڭ حات الىسىپ تۇراتىن جىگىتى قىرىمدا.
ال كىشى قىزى ليدانىڭ ويلايتىنى — ينستيتۋتتىڭ حيميا پانىنەن ساباق بەرەتىن پەداگوگى نينا پاۆلوۆنا. ول ءتىپتى جاس ايەل، ءوزىنىڭ جاستىعىنا قاراماي مەديسينا اكادەمياسىن ءبىتىرىپ كەلىپ وسىندا ساباق بەرەدى. ونى جەك كورەتىن ادام ينستيتۋت كوللەكتيۆىندە جوق دەسەڭ دە بولادى. ونىڭ ساباعى قيىن بولسا دا ەتە كوڭىلدى قىزىقتى وتەدى. اسىلى، ەزى سۇيكىمدى ادام. مىنە ليدانىڭ قيالى ينستيتۋتتى بىتىرگەننەن كەيىن اكادەميادا وقۋ. نينا پاۆلوۆنانىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، مىنەزى، ءتىپتى كيىمىنە دەيىن ليداعا ۇنايدى. وعان ەلىكتەيدى، نينا پاۆلوۆناداي بولعىسى كەلەدى. ءبىراق، پەداگوگ ەمەس، دارىگەر بولسام، ادامداردىڭ ءومىرىن ساقتاسام، ولىممەن كۇرەسۋشى سوۆەتتىڭ ءبىر جاس قىزى بولسام دەپ ويلايدى. ونىڭ شامالاۋىنشا، بۇل بولاتىن نارسە، ول كەلەشەگىنە سەنەدى.
راسى، اننا سەرگەيەۆانىڭ ەكى قىزى تەتە ءوستى. اسىلى، قاتار وسكەن قىزدار بىر-بىرىمەن باقتالاس ءوش بولادى. العاش ءبۇل جاعداي ولگا مەن ليدانىڭ اراسىندا دا بولدى. ولار كەيدە ءتاتۋ-تاتتى بولادى، ازدان كەيىن-اق ۇرىسىپ قالا بەرەتىن. بۇل جاعدايدى كەرگەن اننا سەرگەيەۆا ەكى كىشكەنە قىزىن شاقىرىپ الىپ:
— تاتۋ بولىڭدار، ەگەر ۇرىسىپ تالاسقاندارىڭدى كورسەم، مەنەن جاقسىلىق كۇتپەڭدەر! — دەدى.
مۇنان كەيىن كىشكەنە ەكى بالانىڭ قاي جاعىنان بۇزىقتىق بولسا، اناسىنا بىلدىرەتىن بولدى. اقىرى ەكى قىز تاتۋ بولىپ ءوستى. كەيىن وسە كەلە ولار بىر-بىرىنە قامقور، سىرلاس، دوس بولدى. ءبىراق ءبىر سەميادا ەسسە دە، بىر-بىرىنەن جەر مەن كوكتەي ايىرماسى بار ەدى.
ولگا جيىرما ءتورت جاستا ەدى. ءقازىر بىزدە ەرگە كەش شىعۋ دەگەن سالت بولىپ ءجۇر. مۇمكىندىگىنشە ەر جىگىتكە كەش ۇيلەنۋ دە جاقسى نارسەنىڭ باستاماسى. ەسەيگەن ادام قيىنشىلىقتىڭ، قىزىقتىڭ، قۋانىشتىڭ نەگىزىن شامالاي الادى.
ارينە، ولگا قيالشىل ەمەس. پۋشكيننىڭ تاتياناسى سياقتى جۇرەگىندە ءبىر قۇلاش قايعىسى بار قىز دا ەمەس، جاي عانا سالماقتى قىز. ولگا كەلەشەكتىڭ قۋانىشىنا قۇمار. ول قالاداعى ساياسي قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى. بويجەتكەن قىز بولسا دا موپاسسان مەن بايروننان گورى، گەتە مەن شيللەردەن گورى، ۆالتەر سكوتت پەن بەرانجەدەن گورى، پۋشكين مەن لەرمونتوۆتان گورى، وعان ساياسي جۋرنالدار قىزىقتى. تاريحي كىتاپتار قىزىقتى، چەرنىشيەۆسكييدىڭ «نە ىستەۋ كەرەك؟» رومانى مەن ەكونوميكا ماسەلەسىندەگى ونىڭ ستاتيالارى الدىندا جاتسا، ول ەكونوميكا ماسەلەلەرى جونىندەگى ماقالالاردى اقتارىپ شىعار ەدى، تولستويدىڭ «اننا كارەنيناسى» مەن «سوعىس جانە بەيبىتشىلىگى» جاتسا، «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتى» الار ەدى. ول وندا تولستويدىڭ ماڭداي الدى شىعارماسى وسى ەكەنىن بىلگەندىكتەن، بولماسا «اننا كارەنينا» قىزىقسىز دەگەن ەمەس، وعان 1812 جىل قىزىق، ونىڭ وقيعاسى قىزىق. وعان ليەۆين مەن كاتيانىڭ قول ۇستاسىپ مۇزدا سىرعاناق تەپكەنىنەن گورى باگراتيون پولكىنىڭ فرانسۋزدارمەن سوعىسى قىزىق.
ول جيىرما جىلدان كەيىن كىم بولامىن دەگەننەن گورى، جيىرما جىلعا دەيىن مەنىڭ قوعامعا قانشا پايدام بولار ەكەن دەيتىن. ونىڭ كەۋدەسىندە ۇلكەندىك بار، بىرەۋگە اقىل ايتقاندى، كىشىنى ەركەلەتۋدى جەك كورمەيتىن مىنەزى بار.
ولگا شارۋاشىلىق تەحنيكۋمىنىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە ناسيحاتشىلار كۋرسىنا جىبەرىلدى. ول ساياسي قىزمەتتەر جونىندە كومانديروۆكالاردا كوپ بولدى. قالانىڭ ءىرى قىزمەتكەرلەرىمەن جۇمىس بابىندا كوپ ارالاستى. ولارمەن كەيبىر ماسەلەلەر جونىندە تالاسىپ تا ءجۇردى...
ءبىرىنشى كەش
عازيز ءبۇل ۇيگە تۇستەن كەيىن كەشىپ كەلدى. كەڭسەدەن قارىزعا العان اقشاسىنا توسەك-ورىن ساتىپ الۋعا بارا جاتىپ، تانىس ءبىر جىگىتكە كەزدەستى. وعان ءوزىنىڭ جاعدايىن ايتتى.
— عازيز، — دەدى ول، — مەن ءبۇل قالادان كەتكەلى ءجۇرمىن، مەنىڭ توسەك-ورنىم بار، سونى ال. كەرەك بولسا ءۇيىمدى دە ساعان قالدىرايىن.
— ءجۇر، كەتتىك سىزدىكىنە...
مۇنىڭ ءۇيى عازيزگە ونشا ۇناي قويعان جوق. اجەپتاۋىر توسەك-ورنى بار ەكەن، ال ۇيگە ءبىر ايدان بەرى وت جاعىلماعان سياقتى. ءۇيدىڭ بۇرىشتارىنىڭ ءبارى قىراۋلانىپ كوگەرىپ كەتكەن. جانە ەكى قابات ءۇيدىڭ استىنداعى ءۇي ەكەن. قاراڭعى، قىراۋلانعان بولمەدە تىراشتانىپ جيعان كىتاپتارى بار ەكەن. ءعازيزدىڭ كوزىنە «ستراشنىي تەگەران» تۇسە كەتتى.
— سەن مىنا كىتاپتارىڭدى وزىڭمەن بىرگە الا كەتەسىڭ بە؟
— جوق. ەرتەڭ كىتاپ بازارىنا اپارعالى وتىرمىن.
— ماعان سات.
— ال...
عازيز اقتارىپ-توڭكەرىپ كىتاپتارىن كورە باستادى.
— اقىنسىڭ با دەيمىن. الدە كىتاپ قۇماردىڭ ءبىرىسىڭ بە؟ — دەدى. عازيز.
— ءبىزدىڭ شىعارمامىزدى جۇرت وقىپ جاتادى عوي. سوندىقتان اۆتورمىن دەسەم دە قاتەلەسپەسپىن، — دەدى ءۇي قوجاسى.
— نانباساڭ، ءما، — دەپ بىر-ەكى جۋرنالدىڭ بەتتەرىن ءعازيزدىڭ الدىنا اشىپ-اشىپ تاستادى.
— ە-ە، سەن اقىن ەكەنسىڭ عوي...
— بولماعاندا! جازا باستاعانىما كەپ بولدى، جەكە كىتاپ بولىپ شىقپاعانمەن گازەت-جۋرنالدارعا قۇلاشىمىز كەڭ جەتەدى...
عازيز وسىنىڭ اتىن مىنا ءبىر ەسكى ەكى جۋرنالدان باسقا جەرلەردە كەزدەستىرە قويعان جوق. «سەن انتۇرعان، ماقتانىپ وتىرسىڭ-اۋ ماعان»، — دەپ ويلانىپ قالدى. ونىڭ ولەڭىنىڭ باسقى بىرەۋىن ىشىنەن وقىپ شىعىپ ەدى، مىقتى جاتقان ەشتەڭە جوق سياقتاندى.
— نەگە قالادان كەتكىڭ كەلەدى؟
— اۋداندىق اقىن بولعىم كەلەدى. ءبىر اۋداندا تىنىش جاتىپ جاقسى ءبىر نارسە جازامىن...
عازيز توسەك-ورىننان گورى كىتاپ ساتىپ العانىنا قۋاندى.
«اقىننىڭ» وقۋعا نە سانگە جيناعان كىتاپتارى ەكەنىن بىلە المادى. «ايتەۋىر، دەنى ساۋ جىگىت ەمەس-اۋ ءوزى. ول راسىندا اقىن ەمەس، اقىن بولامىن دەگەن تالابى بار ادام. ال بارلىق كۇن كورەتىن مىنا تومدارىن از اقشاعا ساتتى دا جىبەردى. ول سورلى بىلمەدى-اۋ مۇنى. ول شىنىندا بەكەر ساتتى عوي»، — دەپ ويلادى عازيز شانانىڭ ۇستىندە كەلە جاتىپ، ساتىپ العان كىتاپتارىنا قارايلاپ.
عازيز كىتاپتارىن ستولدىڭ ۇستىنە قاتارلاپ جيناپ، كەشكى شامنىڭ جارىعىمەن بىرتىندەپ وقۋعا كىرىستى.
بۇل كەزدە تەرەحين ءۇي قوجاسىندا ەدى. قانشا ايتقانمەن ۇيرەنىسىپ قالعان عوي، ءبىر قىزىق اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتكەن سياقتى. اندا-ساندا ادەمى كۇلكىلەرى ەستىلەدى.
بىرەۋ تىقىلداتىپ ەسىكتى قاقتى.
— كىرىڭىز.
تولىقشا سارى قىز سالەم بەرىپ كىردى دە، ءتور ۇيگە قاراي بەتتەدى. عازيز جالت ەتىپ ءبىر قارادى دا، وندا شارۋاسى بولعان جوق، ءوز ىسىمەن شۇعىلدانا بەردى.
— عازيز،—دەدى اقىرىن تەرەحين جاقىن كەلىپ وعان، — سيرككە بارامىز با قىزدارمەن؟
— قانداي قىزدارمەن؟ سەن مەنى كەلمەي جاتىپ جارىلقايتىن بولدىڭ عوي، — دەپ ازىلدەپ كۇلدى وعان.
— ويىن ەمەس...
— ۇلكەن راقمەت ساعان. بۇگىن ءبىر شارۋام بولىپ وتىرعانى...
— ءسوزدى قوي، ءقازىر قىزدار كيىنىپ شىعادى، مەن ولارعا سەنىمەن بىرگە سيرككە بارامىز دەدىم...
سويتكەنشە ەكى قىز تورگى ۇيدىك ەسىگىنەن شىعا كەلدى.
— ليدا، — دەدى تەرەحين ەسىككە قاراي بەت العان قىزعا:
— بەرى كەلىڭدەر، ءقازىر بىرگە شىعامىز.
قىزدار بۇرىلىپ ستولدىڭ جانىنا كەلگەنىندە، تەرەحين:
— تانىسىپ قويىڭدار. بوتەن جىگىت ەمەس، — دەپ ءعازيزدى نۇسقادى.
— عازيز.
— ليدا.
عازيز ونىڭ قولىن قاتتىراق قىسىپ جىبەرگەنىنەن بە، ايتەۋىر ليدا قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. عازيز ەشتەڭە سەزبەگەن كىسىشە قولىن ەكىنشى قىزعا سوزدى. تەك قىزدىڭ «سيما» دەگەن اتىنىڭ سوڭعى بۋىنىن عانا ەستىدى.
بۇلار تورتەۋى ۇيدەن شىققاندا قاس قارايىپ بارا جاتىر ەكەن. دالا اجەپتاۋىر قاراڭعى بولىپ قالعان. ولار ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ەرىپ شۇباتىلىپ ۇلكەن كوشەگە شىقتى. ليدا مەن سيما ەكەۋى كوشەگە شىعىسىمەن قولتىقتاسىپ الدى. قولتىقتاسقان ەكى بيكەشتىڭ ەكى جاعىنان بوس ەرىپ كەلە جاتقان عازيز بەن تەرەحين ادەمى اڭگىمەگە قوسىلا المادى.
مانا ۇيدە تەرەحين عازيزگە ەپشىل جىگىت سياقتى كورىنىپ ەدى. ال ءقازىر ۇيدەن شىققالى بەرى موينى تەمەن سالبىراپ ۇندەمەي كەلەدى. «قىزداردىڭ جانىندا بۇلاي ءجۇرۋ ىڭعايسىز-اۋ».
— بيكەشتەر، مىنا كەشەنىڭ سيقىن بايقاپ كەلەسىزدەر... سونداي تايعاناق... مەن انەۋگۇنى جالعىز كەلە جاتىپ ەتپەتتەي قۇلاعانىم. ايتەۋىر ەشكىم كەرمەگەنى ابىروي بولدى. سوندىقتان قولتىقتاسا جۇرسەك دەيمىن، — دەپ عازيز ۇسىنىس جاسادى.
— پوجالۋيستا، — دەپ ليدا قالتاسىنان قولىن بوساتىپ الدى.
— ارينە، مەنىڭ ۇسىنىس جاساعانىما عافۋ ەتىڭىزدەر، جولداسىم سالماقتى جىگىت، ماعان ول ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە تۋرا كەلىپ قالدى.
— ارينە، سالماقتى بولۋ جامان نارسە ەمەس قوي، — دەدى ليدا تەرەحيندى قاعىتىپ.
— جالپى العاندا، — دەپ باستادى عازيز اڭگىمەنى، — كىسىنىڭ ەكى قاسيەتى بولسا — ءارى جەڭىل، ءارى سالماقتى دەگەندەي، قاي كەزدە جەڭىل، قاي كەزدە سالماقتى بولۋىن بىلسە، سول كىسى اقىلدى.
ليدا ىشىنەن:«ادامشىلىققا وي جۇگىرتكەن مىنا ءبىر سەزىمدى جىگىت ەكەن»، — دەپ ويلادى. مۇنداي جەردە پىكىر ايتۋدىڭ ەزىنە دە ولشەم، شاما كەرەگىن بىلەتىن عازيز باسقا اڭگىمەگە كەشەيىن دەپ ويلادى. مۇنىڭ اراسىندا تەرەحين مەن سيمانىڭ تالاس اڭگىمەلەرى باستالدى. عازيز اڭگىمەنىڭ نە تۋرالى ەكەنىن تۇسىنە المادى. ءبىراق «ارالاسپاي-اق قويايىن» دەپ ويلادى.
سيركتە عازيزگە ۇناعان نارسە ويىننىڭ ەكىنشى ءبولىمى بولدى. مۇندا دۋروۆتىڭ اقىلدى ايۋاندارىنىڭ ويىندارى كورسەتىلدى. دۇنيەنىڭ پاتشاسى ادام ەكەنىن عازيز بۇگىن كەرگەن سياقتى بولدى. «سوندا ارسىلداعان ارىستاندار، ايبىندى ايۋلار، ءتۇسى سۋىق جوتالى جولبارىستار دۋروۆتىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ تۇردى. وزدەرىنە باعىندىرعانى سونشالىق، ارىستان، جولبارىس، ايۋ ولاردان قورقاتىن سياقتى، الدە سىيلايدى ما؟ ايتەۋىر ادامدار كۇلسە، ولار دا كۇلەدى، قۋانسا قۋانادى، ايتقانىن ەكى ەتپەيدى.
بۇل نە دەگەن دوستىق؟! «وسىنىڭ ءبارى ادام كۇشىنىڭ، ادامنىڭ ادامگەرشىلىگىنىڭ ناتيجەسى-اۋ!» — دەپ ويلادى عازيز. ءسويتتى دە: «ادام، ادام، سەن — دۇنيەنىڭ تۇتقاسىسىڭ، ءومىردىڭ كىلتىسىڭ!»— دەپ ايقايلاپ جىبەرە جازدادى.
عازيزگە ۇناماعان نارسە، ليدانىڭ سيركتەگى مىنەزدەرى بولدى. وعان ءبىر جەڭىلتەك قىز سياقتى كورىندى. ونىڭ بايقاۋىنشا، ليدانىڭ ەكى كوزى زالداعى ادامداردا بولدى. ءتىپتى كورىنگەن بىرەۋلەرمەن قاباق قاعىسىپ وتىرعانعا ۇقسادى. جانىنداعى جولداستارىن ۇمىتىپ، الدەبىرەۋلەرمەن كوش جەردەن قۋانىشقا ورتاقتاسىپ وتىردى. ءبىر كەزدە بىرەۋدىڭ لاقتىرعان ءبىر جاپىراق قاعازى ءعازيزدىڭ الدىنا كەلىپ ءتۇستى. ءبىراق عازيز قاعازعا قول سوزعان جوق. دەگەنمەن ونىڭ الدىنا ەكى جاعىنان سوزىلعان قوس قول قاعاز ءۇشىن تالاسقا ءتۋستى. سيما مەن ليدا سول قاعاز ءۇشىن ۇرىسىپ قالا جازدادى. ءبىراق قاعاز تەرەحيننىڭ قولىنا ءتۇستى.
— ال، وقيمىن...
— وقىما، ۇلىقسات ەتپەيمىن!
— ونىڭ ىشىندە جاسىرىن ءىس بولماس.
— ءبارىمىز دە وقيمىز.
— اۋەلى مەن وقيمىن...
— جوق، اۋەلى مەن وقيمىن، ويتكەنى مەنىڭ ادرەسىمە كەلدى عوي.
— ءبىراق، الداما.
— جوق، الدامايمىن.
ليدادان كەيىن قاعاز جاعالاپ ءعازيزدىڭ قولىنا كەلىپ ءتيدى. ول كىشكەنە بلوكنوتتىڭ بەتىنەن جىرتىلىپ الىنعان ءبىر جاپىراق قاعازعا قارىنداشپەن جازىلعان مىنا سوزدەردى كەردى.
«ليدا! ەرتەڭ سىرعاناق تەبۋگە كەلەسىڭدەر مە؟ مەن ساعات 12-دە سوندا بولامىن. ماريام».
ءعازيزدىڭ مانادان بەرى ويلاپ وتىرعانى بۇل قاعاز ەمەس ەدى، سوندىقتان جاي كوڭىلسىز قاراپ شىقتى دا سيماعا بەردى.
بۇلار ويىننان قايتىپ كەلە جاتىپ جارىم جولدان ەكىگە ءبولىندى: تەرەحين سيمانى ۇيىنە شىعارىپ سالۋعا كەتتى. عازيز بەن ليدا ۇيگە قاراي بەتتەدى. عازيز سيركتەن تىم كوڭىلسىزدەۋ شىقتى.
— ليدا، اڭگىمە ايتىڭىزشى، — دەدى عازيز ءۇنسىز كەلە جاتقاندارىن ىڭعايسىز كورگەندەي.
— جوق، ءسىز ايتىڭىز. مەن تىڭداۋعا قۇمارمىن.
— مەن قوناقپىن عوي بۇگىن، مەنى سىيلاۋىڭىز كەرەك.
— ءبىراق جول سىزدىكى عوي.
— اڭگىمەنى جىگىت باستايدى دەگەنىڭىز-اۋ!
— ەندى قالاي...
— مەنىڭشە، وسى «تەوريا» دۇرىس ەمەس. قاشاندا اڭگىمەنى جىگىت باستاۋى كەرەك. مىسالى، قىز ءبىر نارسە تۋرالى تىڭداعىسى كەلەدى. ال جىگىت ءوزىڭ سياقتى سويلەۋدەن گورى تىڭداۋدى سۇيەدى. ال سوندا قىز قاشانعى كۇتەدى ونى.
— سۇراۋعا بولماي ما ەكەن؟ مىسالى، مەن سىزگە اڭگىمە ايت دەپ سۇراپ كەلە جاتقانىم جوق پا، سول سياقتى.
— بارلىق ماسەلە تۋرالى سۇراپ ءبىلۋ وڭاي بولماس، — دەپ كۇلدى ول.
— مىسالى، مەن ءوزىم تۇسىنىكسىز نارسەنى سۇراپ الۋدىڭ ۇياتتىعى جوق دەپ ۇعىنامىن، — دەدى ليدا ءازىنىڭ سوزىنەن كايتپاي.
— سىزدىكى ءجون... — عازيز بۇدان كەيىن. — ماريام كىم؟ — دەپ سۇرادى.
— بىزبەن وقيتىن ءبىر جولداس.
— ءسىز قايدا وقيسىز؟
— مەديسينا ينستيتۋتىندا.
— كوپتەن بەرى مە؟
— جوق، ونجىلدىقتى بيىل ءبىتىردىم، ءبىرىنشى كۋرسىندامىن.
— دارىگەر بولۋ تاماشا نارسە، جاقسى ماماندىق. دارىگەر ادامنىڭ ءومىرى ءۇشىن كۇرەستەگى جاۋىنگەر عوي.
— مەن دارىگەر بولعاندا كەلەرسىز، ءسىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋىڭىز ءۇشىن جاردەمىمدى تيگىزەرمىن، — دەدى قالجىڭداپ ول.
— ءسوز جوق. مىندەتتى تۇردە.
ليدا ۇيگە جەتىپ قالعاندارىن سەزىپ جاي جۇرە باستادى. وعان اڭگىمە جاڭا باستالعان سياقتى ەدى. ءبىراق عازيز قاقپانىڭ ەسىگىن اشىپ:
— كىرىڭىز، — دەدى.
ليدا الدىندا، بۇل سوڭىندا، ۇيگە قاراي بەتتەدى.
— ۇمىتقان جوق شىعارسىز، ءسىزدىڭ ەسىگىڭىز اناۋ، — دەپ وڭ جاقتاعى ەسىكتى كورسەتىپ جىميىپ كۇلدى.
— راقمەت! جاقسى جاتىپ، جاي تۇرىڭىز! — دەدى ليداعا ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ جاتىپ.
— جاقسى...
قايعىلى حابار
دۇنيە قاراما-قايشىلىقتان تۇرادى دەگەن كىسى قاتەلەسپەگەن، دۇرىس ايتقان. مىسالى، ءولىم مەن ءومىردى الايىق. ادام ءداۋىر ءۇشىن كۇرەسەدى. سوندىقتان دا ونىڭ جىلداعان ءومىرى وسىعان بايلانىستى. كۇلۋ مەن جىلاۋدى الايىق: ادام كۇلكى ءۇشىن جىلايدى. ەگەر وعان كۇلۋگە جاعداي بولسا، جىلاماي-اق قويار ەدى. قۋانىش پەن قايعىنى ال. كىسى قۋانىش ءۇشىن قايعىرادى. مىنە وسىنداي قاراما-قايشىلىقسىز ادام ءومىرى جوق. بۇلارسىز ءومىر بولۋى مۇمكىن ەمەس. كۇل دەيدى دە جىلاتادى، قۋان دەيدى دە قايعىرتادى، ءومىر بەرەدى دە ولتىرەدى. سوندىقتان دا دۇنيە قىزىقتى دا زارلى، قۋانىشتى دا قايعىلى، كۇلكىلى دە، ازاپتى. دۇنيە جالپاق، دۇنيە كەڭ، كەز جەتپەستەي. سونىمەن بىرگە كىسى سىيماستاي تار. ادامعا ويلانۋعا، شامالاۋعا، تۇسىنۋگە اقىل بەرگەن جاراتىلىسقا كوپ-كوپ راقمەت ايتارسىڭ، ءعازيزدى بۇگىن كوپ قيالعا، ويعا شومىلتقان اناسىنىڭ حاتى بولدى.
انانىڭ ءتىلى، انانىڭ ماحابباتى، انانىڭ تىلەگى ءتىل جەتپەس ءبىر جاتقان تەڭىز ەمەس پە؟ پا، شىركىن، انانىڭ اينالىپ-تولعانعانى كىمنىڭ ەسىنەن كەتەدى؟!
شىرىلداپ جەرگە تۇسكەننەن-اق دۇنيەدە سەنىن ءبىر-اق جاقىنىڭ، ءبىر-اق دوسىڭ، ءبىر-اق ۇستازىڭ بار. ول — انا. قارا جەردى باسپاي جاتىپ، ەسىڭدى بىلمەي جاتىپ، تىرمىسىپ باۋىرىنا جابىساتىنىڭ، شىرىلداپ تىنباي جىلاعاندا سەنىڭ ىزدەيتىنىڭ — اناڭ. سەن جان بولىپ جاراتىلىپ دۇنيەگە كەلدىڭ. ءبىراق سول دۇنيەگە سەن ريزا ەمەسسىڭ. دۇنيەنى قومسىناسىڭ، دۇنيەگە ىزالاناسىڭ. سەنىڭ ىزدەيتىنىڭ ءبىر-اق جان. ول — انا! ول ساعان بارىنەن قىمبات، ول دۇنيەدەن دە ۇلكەن، سوندىقتان دا سەن ءبىر-اق جاندى بىلەسىڭ. ءبىر-اق جانعا ىرزاسىڭ. ول — انا! مىنە اناعا دەگەن ماحاببات تۋعان كۇنىڭنەن-اق باستالادى، سوندىقتان انانىڭ جولى باسقا.
انا دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ىستىق. انا دەسە تولقىندامايتىن جۇرەك، تاسىمايتىن قان، سەزبەيتىن سەزىم بولۋعا مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە مەن بىلەتىن قازاق ايەلى، قازاقپىن دەيتىن قارا كوز، دومالاق قارا بالانىڭ اناسى، اسىرەسە سەنىڭ جۇرەگىڭ نازىك، سەنىڭ ماحابباتىڭ بالاعا ءتىل جەتكىسىز بيىك.
مەن ءۇشىن سەندەردى جاس ءقابىردىڭ باسىندا كورۋ قيىن، اسىرەسە بالاسى ولگەن انا، سەنى كورۋ قيىن. سەنىڭ... «وي قۇلىنىمىن» بۇكىل دۇنيەنى كۇڭىرەنتەدى. سەنىڭ داۋىسىڭدى بۇكىل تابيعات تانىر ەدى. ول بىردەن: — انانىڭ داۋسى، انانىڭ ءۇنى، — دەپ تاۋعا، ورمانعا، تاسىعان سۋعا قايتالاۋعا بۇيىرار ەدى. ولار سەنىمەن بىرگە قوسىلىپ، «قۇلىنىم»، «بوتام»، «جانىم» دەپ دۇنيەنى جاڭعىرتار ەدى.
سويتكەن انانىڭ ءبىرى — ءعازيزدىڭ اناسى. مەن سول كىسىنى كوپتەن بىلەمىن. مەنىڭ دۇنيەدەگى ريزا بولاتىن انالاردىڭ ىشىندەگى بەلگىلى انانىڭ ءبىرى.
ول التى بالانىڭ اناسى بولدى. ءبىر كەزدە سۇم ەلىم التى بالانىڭ اناسى دەگەن اتاقتان تايعىزدى، ونىڭ بەس بالاسى ەر جەتىپ جىگىت بولىپ قالعان ۋاقىتتا، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءولىپ، ونى قايعىنىڭ تۇڭعيىعىنا باتىردى. ول وسى بالالاردىڭ ءولىمىن كوردى. ودان كەيىن، ءوزىنىڭ جار قوساعى، ءوزىنىڭ جانىنداي جاقسى كورەتىن بالالارىنىڭ اكەسى، ومىرلىك دوسىنان ايرىلدى.
وسىنداي اۋىر قازالاردى كورگەن انا اقىرى: «ءتاۋبا، جالعىزىما جاردەم ەت»، — دەپ كۇنى-تۇنى قۇدايدان جاتىپ-تۇرىپ تىلەيتىنى جالعىز ءعازيزدىڭ تىلەگى بولدى. كەنجە بالا ءارى جالعىز بالا ونشا سۇيكىمدى بولىپ وسكەن جوق. ول ەسىن بىلە، ۇرىس، توبەلەس بۇزىقتىقتان باسقانى بىلمەدى. اكەسىز بالاعا قاتتى جەكۋ قيىن اناعا. مىنە، وسىلاي ءوز بەتىمەن وسكەن عازيزگە جەڭگەلەرىنىڭ قويعان اتى «سوتاناق ۇل»، «تەنتەك بالا»، «بۇزىق قارا ۇل» دەگەندەر ەدى. ءبىراق، ولار مۇنىڭ سىرتىنان بولماسا، كوزىنشە بۇل اتتاردى اتامايتىن ەدى. ويتكەنى ءبۇل ەستىسە بولعانى، ءبىر نارسەسىن ءبۇلدىرىپ، ءوشىن الادى.
ءبىر كۇنى وعان ءبىر جەڭگەسى: «تەنتەك-اي، انا بۇزاۋلاردى قايتارىپ جىبەرە قويشى بەرمەن قاراي»، — دەسە، بۇزاۋلاردى سول ءۇيدىڭ جانىنا ايداپ كەلىپ: «بۇزاۋدى بايلاپ ال»، — دەپتى. ايەل بۇزاۋلارىن بايلايىن دەپ شىعىپ كەتكەندە، ونىڭ ۇيىنە كىرىپتى دە بار كەسە-اياق، اق قۇماندى قيراتىپ، وتتىڭ باسىنا ءۇيىپ كەتىپتى.
— ەندىگارى تەنتەك دەپ ايتاسىڭ با، بالەم؟
قۇداي ءيىپ، قايدان مۇنداي بولا قالدى دەپ، بۇزاۋلارىن ايداپ كەلگەنىنە ريزا بولىپ، ەندىگارى ايتپايمىن دەپ ۋادە بەرىپتى.
— ال، كىم دەيسىڭ؟
— كىم دەيىن؟
— بوز جىگىت دە.
— جارايدى. «بوز جىگىت» دەپ ايتايىن. راقمەت، بوز جىگىت.
ايەل سوڭىنان ۇيىنە كەلسە، وت باسىندا ءۇيۋلى جاتقان كەسە-اياق، اق قۇماندارىنىڭ سىنىعىن كورىپ:
— الدا، قۋ جالماۋىز-اي، ەندى قايتتىم، — دەپ قارعاپ جاتقاندا ءۇيدىڭ سىرتىندا تىڭداپ تۇرعان ول، ساقىلداپ ىشەك-سىلەسى قاتىپ تۇرىپ كۇلەتىن كورىنەدى.
ريددەرگە، مىنە، وسى بالانىڭ اۋرەسىنەن ونىڭ اناسىنا توركىنىنە كوشىپ كەلۋگە تۋرا كەلدى.
ءعازيزدىڭ ناعاشىسى ءماجيت ريددەردەگى بەلگىلى ينجەنەرلەردىڭ ءبىرى ەدى. عازيزگە جانى اشىپ، ونى كيىندىرىپ، وقىتتى. ەسەيە كەلە عازيز ءماجيتتى تىڭدايتىن بولدى. ونىڭ ومىرىندە بىرگە تۋىستى دەگەننەن كەرگەن جاقسى ادامنىڭ ءبىرى وسى ەدى. عازيز ونى سونداي جاقسى كورەدى. ونى سىيلايتىن بولدى. ودان ۇيالاتىن بولدى.
ءعازيزدىڭ قانداي بالا ەكەنىن بىلەتىن ول، ونىڭ قالاي وقيتىنى، قالاي ءوزىن-وزى الىپ جۇرەتىنى تۋرالى ىلعي ەرىنبەي مەكتەپكە بارىپ، ءبىلىپ تۇراتىن بولدى. عازيزدەن ول قانداي باعا العانىن سۇراپ تۇراتىن بولدى. بەرتىن كەلە ناشار باعا العان كۇنى ۇيگە كىرۋگە ۇيالاتىن بولدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، بەرگەن تاربيەنى بويىنا سىڭىرە باستادى. مۇنى سەزگەن ءماجيت وعان جاقسى وقىعانىڭ ءۇشىن، ءتارتىبىڭ ءۇشىن دەپ بالا قىزىعاتىن ادەمى نارسەلەردى ساتىپ الىپ بەرەتىن.
ءماجيتتىڭ بالا-شاعاسى، تۋعان-تۋىسقانى از جىگىت ەدى. سوندىقتان اتادان تۋعاننىڭ بوتەندىگى جوق دەپ، ءعازيزدىڭ ادام بولۋىنا اجەپتاۋىر-اق قىزمەت ىستەدى.
عازيز ورتا مەكتەپتە وقىپ ءجۇرىپ، لەيتەنانتتار دايىندايتىن اسكەري مەكتەپكە بارۋعا ىنتىقتى. مۇنىڭ ءبىرى شاڭگەرەي، تاعى بىر-ەكى بالا جينالىپ الىپ، بارۋعا تالاپتاندى.
ءماجيت وعان ءاربىر ماماندىقتى ايتىپ، ۇگىتتەپ ەدى، ەز ايتقانىم بولماسا، بولمايدى دەپ وتىرىپ الدى. قىزىل ارميانىڭ كومانديرى بولۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك، ءالى دە وقي ءتۇسۋىڭ كەرەك، — دەپ اقىلىن ايتقانمەن كونبەدى.
— شەشەڭمەن كەلىس، ماعان ادام بولساڭ بولادى، — دەپ بوساي باستادى.
ءعازيزدىڭ اناسى كەز جاسىن توككەننەن باسقا بار، بارما دەپ ەشتەڭە ايتا المادى.
— شىراعىم، مەنىڭ ساعان قانشا جولداس بولاتىنىمدى ءبىر اللا بىلەدى. ايتەۋىر سەن قاتارىڭ ناق قالما، بەتىڭنەن قاقپايمىن، — دەدى.
اقىرى كوز جاسىن تاعى ءبىر توگىپ انا ءعازيزىڭ جولعا اتتاندىردى.
ءعازيزدىڭ كوپ ۋاقىت ەسىنەن كەتپەگەن ءسوز ءماجيتتىڭ: «بالالىق قىلىپ، اجەڭە الاڭ بولىپ جۇرمە، ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەكەنىن ەسىڭدە مىقتى ۇستا»، — دەگەنى ەدى.
مىنە، سودان بەرى تورت-بەس جىلعا اينالىپ بارادى.
عازيز جازعى كانيكۋلدە ءبىر سوعىپ كەتكەنى بولماسا، جىل بويى سىرتتا، باسقا قالادا وقۋمەن ءومىرىن وتكىزدى.
ءعازيزدىڭ اپاسى ءبىر كانيكۋلدەن ەكىنشى كانيكۋلعا دەيىن ءبىر جىلعا تاياۋ ۋاقىتتى ساناپ وتكىزەدى. ول كۇن ەتكەن سايىن بالاسىنىڭ دەمالىسقا كەلۋىنە ءبىر كۇننىڭ سانى كەمىدى دەپ قۋانادى. ءسويتىپ، سارعايىپ ءجۇرىپ كارت انا ءبىر كۇن اۋىر قايعىعا كەزدەستى. تۋعان ءىنىسى، ونىڭ مىقتى سۇيەنىشى — ءماجيت قايتىس بولدى.
«نە دە بولسا، ءعازيزىمدى وقىتايىن، ەل قاتارىنان قالماي ادام بولسىن»، — دەيتىن اناعا، ەندى: «سەن مەنى باعۋعا مىندەتتىسىڭ، ۇيلەن. مەنى قولىڭا ال. باياعىدان بەرگى وقۋىڭدى جۇمسا، قىزىعىڭدى كورسەت»، — دەۋىنە تۋرا كەلدى. ءماجيتتىڭ ايەلى مەن ەكى كىشكەنتاي بالاسىن ءبىر تۋىسى قولىنا الدى. ەندى بىرەۋگە ماسىل بولۋ؛ جالعىز كەمپىرگە قيىن ءارى ىڭعايسىز.
مىنە، بۇگىنگى ءعازيزدى ويعا شومىلتقان انانىڭ حاتىنىڭ مازمۇنى وسى ەدى.
عازيز ءۇشىن ءماجيتتىڭ ءولىمى ۇلكەن قازا، ول تۋعان ناعاشىسىن ولىمگە قيمادى. ونىڭ ويىنا لەيتەنانتتار مەكتەبىنە بارامىن دەپ جولعا شىعارداعى، ءماجيتتىڭ: «بالالىق قىلىپ، اجەدە الاڭ بولىپ جۇرمە، ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەكەنىن ەسىڭە مىقتاپ ۇستا»، — دەگەنى ءتۇستى.
ول جىلى ونىڭ لەيتەنانتتار دايىندايتىن مەكتەپكە تۇسە الماي، وسىنداي ءبىر رابفاكقا ءتۇسىپ، كەيىن ونى ءبىتىرىپ شىققان. ودان كەيىن ينستيتۋتتە وقىعاندارىنىڭ ءبارى — ءماجيتتىڭ ارقاسى ەكەنىن بۇگىن تۇسىنگەندەي بولدى. ءماجيتتىڭ ءتىرى كەزىندە ونىڭ ارتىندا ءبىر بيىك تاۋى بار سياقتى ەدى. بۇگىن سول تاۋى قۇلاعانداي بولدى. كەز جەتپەس ءبىر ايدىنى بار ەدى، سول ايدىن بۇگىن سارقىلىپ، سۋالعانداي بولدى. ونىڭ ويىنان «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراق شىقپادى.
اقىرى: «سەن ءۇشىن قىزمەتكە شىقتىم، الماتىدا ءۇي ماسەلەسى قيىن، رەتىن تاپسام جازعا قارسى كوشىرىپ اكەلەم»، — دەپ حات جازدى.
كىتاپتىڭ اسەرى
چەم مەنشە جەنششينۋ مى ليۋبيم،
تەم لەگچە نراۆيمسيا مى ەي.
ا. پۋشكين
عازيز قاتارداعى ۇيگە كىرگەننەن كەيىن، اننا سەرگەيەۆانىڭ سەمياسى ول ءۇي جاقتاعى ەسىك ارقىلى ەمەس، اۋىز ءۇي ارقىلى كىرىپ، شىعاتىن بولدى. تەك كوبىنەسە بۇل ەسىك ارقىلى قاتىناساتىن تەرەحين عانا. عازيز دە ول ۇيگە كەپ بارا قويمايدى.
عازيزگە ءبىر ەرمەك بولعان نارسە — انەۋگى توسەك-ورىنمەن بىرگە ساتىپ العان كىتاپتار بولدى. ىزدەسەڭ كىتاپحانادان تاپقىزبايتىن روماندار اياق استىنان كەزدەسىپ، بۇعان ەرمەك بولا الدى.
ءبىزدىڭ قازىرگى جاستاردىڭ ءبىرقاتارى رومان وقۋمەن شۇعىلدانىپ ءجۇر. وسىلاردىڭ قاتارىنا ءبىزدىڭ عازيزدە قوسىلاتىن ەدى. وعان رومان وقۋدى ۇيرەتكەن ءومىر. ول ەڭ اۋەلى پىكىر تالاس ءۇشىن وقىدى. ويتكەنى ول ءبىر نارسەگە تالاسۋعا، ءوزىنىڭ ايتقانىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋگە جانى قۇمار ەدى. ودان كەيىن اتاق ءۇشىن وقىدى، قىزدارمەن جاقسى، مادەنيەتتى سويلەۋى ءۇشىن وقىدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، وقىعان كىتاپتارىنان تالاي قىزىقتى كەزدەستىردى. زەرىككەن ۋاقىتتا بۇرىنعىداي كوشە اينالىپ جۇگىرىپ كەتۋدەن گورى كىتاپتى سۇيەۋ ەتەتىن بولدى. مۇندا كەلگەلى ول كىتاپتىڭ قىزىعىنا ءتۇستى، تەك قىزمەتتەن بوساپ، ۇيگە كەلگەننەن-اق ونىڭ اينالدىراتىنى كىتاپ.
ءعازيزدىڭ مۇندا كەلگەنىنە ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالدى. وسى وتكەن ۋاقىتتىڭ ىشىندە ليدانىڭ بايقاۋىنشا، بۇل ءبىر عىلىم قۋعان جىگىت، مۇنىڭ بار ۋاقىتى كىتاپقا باعىشتالعان، وتە سالماقتى جىگىت سياقتى.
شىنىندا، عازيز وتە سالماقتى جىگىت ەمەس. ءبىراق، وسىندا كەلگەلى ءبىر ءتۇرلى وزگەردى، ول بۇل ۇيگە سىر بەرگىسى كەلمەيدى. بالالاردىڭ جاتاقحاناسىنا بارسا بولعانى، ولارمەن كۇرەسىپ، الىسىپ، ابدەن شارشاعان سوڭ بارىپ كايتادى. بۇرىن اۋزىنا اراق تيسە بولعانى، شەشەنسىپ كەتەتىن عازيز ۇيگە كەلە ۇيقىعا كىرىسەدى. ءعازيزدىڭ ساقتىقپەن سويلەيتىن، ءوزىن-وزى اڭداپ، ءسوزدىڭ ادەمىسىن تەرىپ سويلەيتىن جەرى — تەك وسى ءۇي. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ءبۇل ۇيدە ول ۇستامدى، سالماقتى، سەرگەك.
جۇرە كەلە تەرەحين مەن ءعازيزدى ليدا تۇسىنە باستادى. ول ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرما بار.
تەرەحين كىشىپەيىل بوپ كورىنگىسى كەلەدى، ءبىراق وزىمشىلدىگى باسىم. عازيزدەي بولا المايدى. ونىڭ ىستەرىنىڭ ءبارى وعاش، ورىنسىز. ول ۇيگە كەبىنە ماس بولىپ كەلەدى. مۇنى اننا سەرگەيەۆا جاقتىرا قويمايدى. كەيدە ليدانىڭ بولمەسىنە ەسىك قاعىپ كىرۋدى دە ۇمىتادى. ونىڭ ۇستىنە، ول — ەتە ماقتانشاق، سەزىمسىز جىگىت. تەرەحيننىڭ ناقتىلى ءوزىنىڭ بىلەتىنىنەن، ەستىگەنى كوپ. ال كىسىدەن ەستىگەنىن ءوزى بىلگەندەي سايراۋعا قۇمار. ءبىراق ليداعا ءبۇل اپ-انىق.
عازيز بولمەسىنە اندا-ساندا عانا كىرەدى. ىلعي الدەقانداي ءبىر شارۋامەن كەلەدى. ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، ءتىپتى قانداي شارۋامەن كەلگەنى، نە سويلەگەنى ليدانىڭ جادىندا. ءعازيزدىڭ كوزىنىڭ وتى بار. كىسىنىڭ ءىشىن جىلىتاتىن قاپ-قارا كوزىنە قاراسا بولدى، ليدانىڭ اق قۇبا ادەمى بەتى نۇرلانىپ، جۇرەگى الىپ-ۇشىپ قىزارىپ كەتەدى. ءبىر ءۇيدىڭ ىشىندە تۇرىپ، ول عازيزبەن ەمىن-ەركىن سويلەسە المايدى. ءتىپتى، كۇنىنە ءبىر جۇزدەسىپ ءتۇرۋ ليدا ءۇشىن قول جەتپەس مۇناراداي...
ليدا ونىڭ بولمەسىنە كىرۋدىڭ رەتىن تابا المايدى. شارۋاسىز ەسىك قاعۋ تىم رەتسىز. كەزدەسكەن جەردە تىك قاراۋ دا ەرسى، وعان بايقاتپاي، ۇرلانىپ قاراۋ دا ىڭعايسىز. ول وزىنشە، باسقان ءاربىر قادامىن عازيز سىنايدى دەپ ويلايدى. سوندىقتان دا ءوزىنىڭ سويلەگەن سەزىن، ىستەگەن ءىسىن باعدارلاپ تارازىعا سالادى. ونە بويى اشىق تۇراتىن جارما ەسىك، ەندى اشىلمايتىن سياقتى. بۇرىنعىداي جەتىپ كەلىپ تۇراتىن تەرەحين دە جوق. ول كومانديروۆكادا.
عازيز جاڭا مودا بويىنشا قارا شاشىن ءبىر جاق سامايىنا، شەكەسىنە قاراي تاراپ بولىپ، موينىنداعى اق جاعاعا قارا گالستۋكتى وراي سالىپ، تۇيگەلى جاتىر ەدى، بىرەۋ تىقىلداتىپ ەسىك قاقتى.
— دا، دا، ۆويديتە! — دەدى جۋان قىپ بوس وراعان گالستۋكتىڭ تۇيىنىنە ۇلكەن اق جاعانىڭ ەكى ۇشىن تەڭەپ جاتىپ.
— رۇقسات پا؟
— كەلىڭىز، — دەدى ورىندىقتى ىڭعايلاپ، — وتىرىڭىز. — بولمەنىڭ ورتاسىنا كەلىپ تۇرىپ قالعان ليدانىڭ قولتىعىنان ۇستاپ، ستولعا قاراي يكەمدەدى.
— جوق، راقمەت! ءبىر شارۋامەن كەلىپ ەدىم، — دەدى ليدا جىميىپ كۇلە، ەكى كوزى ستول ۇستىنە جيۋلى تۇرعان قاز-قاتار كىتاپتا بولىپ.
— ايتىڭىز.
— وقۋعا ءبىر جاقسى كىتاپ سۇراپ الايىن دەپ كەلدىم. بارلىق شارۋام وسى.
— زەرىكتىڭىز بە؟
— جوق، بۇگىن وقيتىن كىتابىم بولماي قالدى.
— مۇنداي ماسەلەنى شەشۋگە بولادى...
— ءسىز قانداي ماسەلە دەپ ويلاپ ەدىڭىز.
— قيىن، مەن شەشە المايتىن ماسەلە شىعار دەپ ەم.
— قورىقپاۋىڭىزعا بولادى.
— قاي تاقىرىپقا جازىلعان كىتاپ ۇنايدى سىزگە؟ — دەپ سۇرادى ول. ليدا نە نارسەگە اۋەستەنەتىنىڭ بىلەيىن دەگەن ويمەن سۇراعانىن ءتۇسىندى.
— قىزىق بولسا ءبارىبىر.
— سوندا دا ءاربىر وقىرماننىڭ قىزىعاتىن تاقىرىبى بار ەمەس پە؟
— مەن ادامنىڭ ءومىرى تۋرالى جازىلعان روماندى سۇيەمىن، — دەدى. — «ۇرەيلى تەگەراننىڭ» ەكىنشى كىتابى بار ما؟
— الىڭىز — دەپ، «ۇرەيلى تەگەراننىڭ» ەكىنشى كىتابىن ۇسىندى.
— عافۋ ەتىڭىز! — دەدى ليدا بۇدان ءبىراز كۇندەر وتكەننەن كەيىن، ميحايلوۆتىڭ تولىق جيناعىن عازيزگە ۇسىنىپ. — مەن ءسىزدىڭ ءبىراز كىتابىڭىزدى الىپ وقىدىم، تاعى قانداي جاقسى كىتابىڭىز بار؟ ءبىراق مەنى ءبىر كىتاپحانا ەتىپ الدى مىنا قىز دەپ جۇرمەڭىز.
— جو-جوق! ءتىپتى كۇنىنە ون كىتاپ الىڭىز، قارسىلىعىم جوق. قايتا سيرەك كەلەسىز، مەنەن ۇيالاتىن شىعارسىز دەپ ويلايمىن.
— ارينە، كىسىنى سىيلاعاندىقتان ۇيالادى عوي. ۇيالا ءبىلۋ — سىيلاي ءبىلۋ دەگەن ەمەس پە؟
— مۇنىڭىز كىسىنى بوتەنگە ساناۋشىلىق قوي...
چەمودانىن قولىنا ۇستاپ، سالەم بەرە كىرگەن تەرەحين بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن ءبولىپ جىبەردى.
تەرەحين كەلىسىمەن-اق پالتوسىن شەشىپ، ءىلدى دە كوپ اينالماي ليدانىڭ بولمەسىنە كەتتى. عازيزبەن ول كوپ اڭگىمەگە كەلگەن جوق.
عازيز توسەگىندە كىتاپ وقىپ جاتىر ەدى، كورشى ۇيدەن ەستىلگەن ليدانىڭ ادەمى كۇلكىسى ويىن بەلدى. كىتاپتى ستول ۇستىنە قويدى دا، كەرەۋەتتە شالقالاپ جاتىپ، ويعا شومدى.
«مەن كورىپ جۇرگەن قىزداردىڭ ىشىندە ليدا ءوزىن جوعارى ۇستايتىن قىز. راسىندا دا، ول جوعارى. تال شىبىقتاي بۇرالىپ، جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان بالعىن جاس. شىعىستان ساۋلەسىن شاشىپ، نۇرعا بولەنىپ شىعىپ كەلە جاتقان كۇن سياقتى، ول — ءوز ءومىرىنىڭ بيىك مۇناراسىنا ءالى جەتە العان جوق، ونى بيىك مۇنارا كۇتىپ ءتۇر، ول سوعان شىعۋ كەرەك. سول كەزدە قولىڭدى سوز. جەتە الساق قارا جەردىڭ توپىراعىن باسىپ، مەن اداممىن دەپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە سەنەن باقىتتى ەشكىم بولماس».
ادام دۇنيەسى — ءۇمىت دۇنيەسى. ادام ءوزى كەلگەن وسى قارا جەردىڭ ۇستىندە كەلەشەگىنەن ۇمىتكەر. ونى ولە-ولگەنشە بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ، ەرتەرەك بولماسا، ارعى كۇنى ءبىر جاقسىلىق كۇتىپ تۇرعان سياقتى، اسىرەسە جاس ادامنىڭ كەلەشەگى، جاس ادامنىڭ ءۇمىتى ءتىپتى جوعارى. ول ءوزى قاتارلى مەن باقتالاس، ەزىنەن ۇلكەنگە «سەن گۇلدەنگەن باقتىڭ ساڭلاعىنان شىعىپ بارا جاتىرسىڭ» دەگەن كوزقاراستا بولادى. وزىنەن كىشىگە «سەن ءالى جەتە الماي كەلەسىن، الدىڭدا ءالى ۇزىننان ۇزاق جول جاتىر» دەگەن كوزقاراسپەن قارايدى. ال وسىلاردىڭ ءبارى كەلەشەگىنە قول سەرمەيدى، ۇمىتتەنەدى، ەرتەڭ ەرتەمەن ىلگەرى كوشە بەرەدى.
ادام جاس كەزىندە ءوزىنىن جاستىق ءومىرىن باعالامايدى. وعان ءبارىبىر، وسى جاستىق وسى تاماشا ءومىر وتەدى دەگەن وي كەلمەيدى، ول سول ءومىردى بەلۋارىنان باسىپ، ىلگەرى كوشە بەرەدى.
تەك جاس ادامعا كەيدە ءبىر كەۋدە پايدا بولادى. ول ءوزىن-وزى مىقتى سانايدى. ونىڭ كۇشىن، ونىڭ قاجىرلىعىن ولشەۋگە بولمايدى. وعان تارازى جوق. بۇل جاستىقتىڭ اسەرى دەپ ويلامايدى. تەك «مەن!.. مەن!..» دەيدى.
ءيا، شىراعىم، سەنسىڭ، سەن جاس ادامسىڭ. سەنى «مەن!.. مەنگە!..» سالدىرىپ تۇرعان — وت. لاپىلداعان جالىن كوزگە تۇسپەي تۇرمايدى. بۇگىن الىسا تۇر، ايقايلاي تۇر، ماقتانا تۇر، جىرلاي ءتۇر. ەرتەڭ جالىنداعان جاستىق جالىن بىقسىپ سونەدى. كەلەشەگى تاۋسىلماستاي قاجىرلى كۇش سارقىلادى. كەۋدەدەگى ماقتانىشقا «ساپ-ساپ» دەگەن ۇلكەندىكتىڭ بەلگىسى، بۇيرىعى بەرىلەدى دەر: ەدىك.
ەرتەڭ-اق ءوزىڭ: «مەنىڭ، جىرىم جىرلانىپ بىتكەن، مەنىڭ جولىم ءجۇرىلىپ بىتكەن، ءومىرىمنىڭ دوڭگەلەگىنىڭ تابانى ءمۇجىلىپ، تاۋسىلىپ بىتكەن»، — دەگەندى ءبىر ءتۇرلى قايعىلى پىشىنمەن ايتاسىڭ. سەنىڭ ءوتىپ كەتكەن كۇندەرىڭدى، جاستىق شاعىڭدى قايتارىپ بەرۋ قولدان كەلمەيدى. ايتەۋىر، نە كەرەك، ادام ءبىر-اق رەت تۋادى، ءبىر-اق رەت ولەدى، ول قايتالانبايدى. ءتىپتى ايانىشتى-اق...
مىنە، وسىلاردى عازيز جاس تا بولسا سەزەدى. ول سوندىقتان ليداعا نەمقۇرايدى قاراعىسى كەلمەيدى. سويتە تۇرا سالماقتى، يناباتتى كىسى كورىنگىسى كەلەدى.
قازاق «جاستىقتا ۇيات جوق» دەيدى. جاستىقتا نەگە ۇيات بولماسىن، ۇياتتىڭ ۇلكەنى جاستىقتا. سەن ۇياتتى جاستىقتان ىزدە. ۇياتى قاشقان جاستىق — جاستىق ەمەس، ول — كارىلىكتىڭ باسى. ءعازيزدىڭ ۇياتى بار. ليدانىڭ ۇياتى ودان دا باسىم. ەكەۋى وسى ۇيالشاقتىققا ورتاق. ەكەۋىنىڭ اراسىندا وزدەرى دە تۇسىنە المايتىن تاعى ءبىر جۇمباق سىر بار. ول ءارى ۇلى، ءارى جاۋاپتى سەزىم.
ءعازيزدىڭ بايقاۋىنشا، ليدانىڭ كوڭىلى بوتەن ەمەس. ول كەيىنگى ۋاقىتتا عازيزگە ۇيرەنىسىپ الدى. ونىڭ، عازيزدەن الىپ وقىعان كىتاپتارىن بىلاي قويعاندا، باسقا روماندار، باسقا كىتاپتاردىڭ كەيىپكەرلەرى تۋرالى دا بۇلاردىڭ اراسىندا كەپ ءسوز بولدى. كىسىنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ءتىل مەن ءتاتتى اڭگىمە عوي. بۇلار اۋىزبا-اۋىز تالاي ءتاتتى اڭگىمەگە كىرىستى. عازيز ونىڭ كىم ەكەنىن، قانداي قىز ەكەنىن ابدەن ءتۇسىندى. ول ليدانى وتكىر، سالماقتى قىز دەپ تاپتى. عازيز ونى ۇناتتى.
كەرەۋەتتە شالقالاپ جاتقان عازيزگە تەرەحين:
— ءجۇر كەشەگە شىعىپ كەلەيىك. مەن قالانى ساعىنىپ قالىپپىن، — دەدى.
— مەنى تويدىرىپ ءبىتتى، — دەدى عازيز ونىڭ ساعىندىم دەگەنىنە قاراما-قارسى.
— مەن بولماعاندىقتان شىعار...
— ارينە، — دەي سالدى عازيز كونىلسىز.
— ءجۇر، كيىن.
— باسىم اۋىرىپ جاتىر.
— جاتا بەرسەڭ، ونان سايىن اۋىرادى.
— ءجۇر وندا، تازا اۋاعا شىقساق، شىعالىق.
بۇلاردىڭ اڭگىمەسى ونشا كوڭىلدى بولا قويعان جوق.
تەرەحين كىزمەت ماسەلەسىن دە سۇرادى، ونان كەيىن ءوزىنىڭ بارىپ قايتقان جەرلەرى تۋرالى، جەتىستىگى تۋرالى، جاقسى-جاقسى كونسەرتتەر بەرگەنى تۋرالى ايتتى. ءسويتىپ، كوڭىلسىز اڭگىمەمەن رەستورانعا جەتتى.
تەرەحين كىشكەنە بلوكنوت پەن قارىنداش ۇستاپ ولاردىڭ جانىنا كەلگەن وفيسيانت ايەلگە زاكاز بەرە باستادى.
— بيفشتەكس، ازىرشە سىرا بەرىڭىز، — دەدى ول.
پودنوسپەن تەرەحيننىڭ زاكاز ەتكەندەرىن الىپ كەلدى.
— مەنىڭشە، تاماقتى جۇرگىزۋ ءۇشىن مىڭ دا ءبىر جاقسى نارسە، — دەدى ول گرافپەنەن ەكى ستاكانعا سىرانى قۇيىپ جاتىپ.
— بيفشتەكس جامان دايىندالماعان.
— ءيا، جامان ەمەس.
— مەن كەتكەلى سيما كەلدى مە سەندەرگە، — دەپ سۇرادى تەرەحين اڭگىمە باستايىن دەگەن ويمەن.
— كەلەدى، ءبىراق سەنى سۇرامايدى، — دەدى عازيز، نەگە ولاي دەگەن پىشىنمەن.
— مەندە ونىڭ قانداي شارۋاسى بار سۇراپ؟
— سەنىڭ جۇرەتىن قىزىڭ ەمەس پە؟
— بارەكەلدى، سونداي قىزبەن جۇرەم بە مەن!
— مۇمكىن، ونىڭ مىنەزى، قىلىعى جاقسى شىعار.
— قىلىقتى قىزدىڭ كىم ەكەنىن بىلەمىن. ءبىراق ول ەمەس.
وسى انتۇرعان ليدانى ايتىپ وتىرعان جوق پا دەگەن وي ءتۇسىپ عازيز:
— ەندى كىم؟ — دەدى.
— بىلەمىز كىم ەكەنىن، — دەپ كۇلىمسىرەدى تەرەحين.
— مەن بىلەمىن بە؟
— بىلەسىڭ.
— وندا نەسىن ايتپايسىڭ.
— ءوزىڭ ويلاپ تاپ.
— ناتاشا ما؟
— جوق.
— ساعيرا ما؟
— جوق.
ءبىراق، ليدا ما دەپ سۇراعىسى كەلمەدى.
— ولگا ما؟
تەرەحين باسىن شايقاپ كۇلدى. عازيز ليدا ەكەنىن ءبىلدى.
— كەل، كوتەردىك، — دەدى نە ىستەرىن بىلمەگەن عازيز قۇيۋلى تۇرعان سىرانى اۋزىنا تاقاپ.
تەرەحين «ليدانىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن» دەپ ايتايىن دەدى دە، ءالى تاپقان جوق، ايتپايىن دەپ، ىشىنەن ليدانىڭ دەنساۋلىعىنا قاعىپ سالدى.
عازيز دە ىشىنەن ليدانىڭ دەنساۋلىعىنا دەپ كوتەرىپ سالدى.
— ول كەز مەنىڭ ءبۇل ۇيگە جاڭا شىققان كەزىم، — دەپ باستادى تەرەحين اڭگىمەنى. — ءبىر ۇيدە جالعىز تۇرعان ادامنىڭ ۋاقىتى كوڭىلدى وتپەيدى، سوندىقتان الدەبىر نارسەمەن ۋاقىتتى كوڭىلدى وتكىزۋگە تۋرا كەلەدى.
ءتىپتى، مۇنداي جاعدايدا كوپ ويلانۋدىڭ دا قاجەتى از. كورشىڭ تولىقسىعان جاس سۇلۋ قىز بولسا، سەن جاس جىگىت بولساڭ، ەكەۋىڭ ەكى ەسىكتەن كىرىپ، ەكى ەسىكتەن شىعۋ تىم ىڭعايسىز عوي. ليداعا كوڭىلىم اۋا باستادى. كەلگەن كۇننەن-اق، مەنى تەرىس كورمەگەندىگىن سەزە باستادىڭ. ءتىپتى ونىڭ ۇيىنە بارماسام، وتىرا المايتىن تاعاتسىزدىققا ۇشىرادىم. ليدانىڭ ۇيدە بار كەزى — مەن ءۇشىن توي دا، ءوزى جوق كەزى — مەن ءۇشىن ءبىر قايعى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، اقىرى، بىرگە قىدىراتىن حالگە جەتتىك. ءبىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن، ءوزىڭ بىلەتىن سيما، بىزگە كوپ كەدەرگى جاسادى. ءتىپتى، ءبىر جاققا بارا قالساق، ونىڭ كەزدەسۋى، ونىڭ قالماي ەرىپ بارۋى ءسوزسىز نارسە بولدى. مەنىڭ ونى جانىم جاقتىرمادى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ليدا ونى ەرتىپ شىعادى، تاستاپ كەت، ەرتپە دەۋ تاعى ىڭعايسىز. امال جوق، ۇشەۋ بولىپ قىدىرامىز. ءتىپتى ول كىسىگە سويلەۋگە كەزەك تە بەرە قويمايدى. كىسىنى سوزبەن ءىلىپ-تارتىپ، بولماعان جەردەن ارالاسادى دا وتىرادى. مەن ليدانى سۇيەمىن. ول دا مەنى سۇيەدى، — دەي بەرىپ ەدى تەرەحين، «ءوي، شىركىن-اي»، — دەدى عازيز.
تەرەحين اشۋلانىپ قالدى.
عازيز مۇنىڭ ايتقان سوزدەرىنە نانعان جوق. ءبىراق ىشىنەن قىزعانىپ كەلەدى.
— سەن، نەسىنە اشۋلاناسىڭ! ليدانىڭ جىگىتى بار. كۇندە كەلىپ جۇرەدى. ال، سەن، مۇندا جاناسپايتىن ءبىر ەرتەگىنى سوعىپ وتىرسىڭ، — دەدى نە دەر ەكەن دەپ.
— ەرتەكتى سوعىپ وتىرعان سەن! ليدانىڭ مەنەن باسقا جىگىتى جوق جانە بولمايدى دا! كەل، باستەسەيىك، اكەل قولىڭدى!..
— اكەل.
ەكەۋى قول الىستى.
— ءبىراق، — دەدى عازيز، — ەسىڭدە بولسىن! ليدامەن ەكەۋىڭنىڭ اراندا ماحاببات جوق. سەن ءولدىم-تالدىم دەگەنمەن، ول سەنى سۇيمەيدى.
— كورەرمىز!
جەڭىلدىم
قورعانىس شەبىنەن كەيىن شەگىنۋگە بەت العان جاياۋ اسكەرلەر پوزيسياسىن وزگەرتەدى.
جاۋدىڭ كۇشى باسىم بولسا، ءوزىنىڭ بەكىنىسىن، جاتقان جەرىن ۇستاپ تۇرۋعا شاماسى كەلمەيتىن بولسا، قانداي اسكەر بولماسىن سوعىستىڭ بەت الىسىنا قاراي ورنىن وزگەرتىپ، كەيىن شەگىنەدى. مۇنداعى ماقسات — تەككە قىرىلعاننان، كەيىننەن كۇش الىپ جاۋمەن كايتا قارسىلاسۋ.
سول سياقتى عازيز دە ءوزىنىڭ پوزيسياسىن بۇگىننەن باستاپ وزگەرتتى. كوپتەن بەرى ليدانىڭ كوڭىلىنىڭ بوتەن ەمەس ەكەنىن بىلسە دە، ول وزىنە-وزى: «ساپ، ساپ، كوڭىلىم، ساپ، كوڭىلىم»، — دەگەندى ايتاتىن. سويتە تۇرىپ، ليدانى باسقا بىرەۋگە قيمايتىن سياقتى. ءتىپتى، قاراپ ءجۇرىپ، ونى باسقا بىرەۋدەن قىزعاناتىندى شىعاردى. باسقا جەردە جۇرسە، 139-ۇيدە ءبىر نارسەسى ۇمىت قالعانداي الاڭداپ تۇرادى.
ەسىنە ليدا تۇسكەن كەزدە ەلەكتر توعى سوققانداي ىستىق ءبىر نارسە جۇرەگىن شىم ەتكىزەدى. ونىڭ كەيدە ايقايلاپ جىبەرگىسى كەلەدى. جاي ايقاي ەمەس. «مەنىڭ ليدام» دەپ جار سالعىسى كەلەدى.
كۇن وتكەن سايىن ليدا وعان جاقىن سياقتى. كۇن ەتكەن سايىن ليدا ىستىق كورىنەتىن سياقتى. دۇنيەدە ونىڭ ءبىر-اق قۋانىشى بار سياقتى. ول — ليدا. دۇنيەدە ءبىر-اق سۇلۋ بار. ول — ليدا. دۇنيەدە ءبىر-اق بيىك مۇنارا بار. ول — ليدا.
عازيز وزىنە-وزى ريزا ەمەس. «قاتتىلىعىمدى ليداعا كورسەتتىم. مەن قاتتىمىن. ونىڭ ماعان دەگەن ءتاتتى ماحابباتىن سەزسەم دە سەزبەگەندەيمىن. مەن ونى جاقسى كورىپ تۇرىپ، وتىرىك كولگىرسيمىن. جوق! مەنىڭ ليداعا دەگەن ماحابباتىم شەكسىز، قيىرى جوق، زور. مەن وعان ءبىلدىرۋىم كەرەك. مەن سەنى سۇيەمىن دەۋىم كەرەك. راسى، مەن ونى سۇيەمىن».
«مەن جەڭىلدىم، جەڭىلدىم»، — دەدى ول وزىنە-وزى تۇماندانعان كوپ ويدى قورىتا كەلىپ.
ءبىراق، جەڭگەننىڭ — كەۋدەسى زور. ليدا مۇنىڭ جەڭىلگەنىن ءبىلدى مە، ايتپەسە، وزىنە باسقا جۇرەكتىڭ جانعان وتىن تاپتى ما، كەيىنگى كۇندەرى عازيز ونىڭ بەت اجارىنان، ءجۇرىس-تۇرىسىنان جۇرەگىنە ەم ەتەردەي جىلى جاقىندىق ءپىشىن تاپپادى.
سۇلۋ ليدانىڭ اق قۇبا بەتىنە ءبىر سالقىندىق پايدا بولعان: ونىڭ كۇلىمدەپ تۇراتىن جاۋدىراعان بالا كوزىنە دە ءبىر سالقىندىق پايدا بولعان، ءتىپتى كەڭىلى سۋىنعان سياقتى. عازيز كەزدەسكەن جەردە، ول تومەن قاراپ ءوتىپ كەتەدى. بۇرىنعىداي اڭگىمەلەسىپ، ءتاتتى كۇلكىگە باتىپ تۇراتىن ولاردىڭ كۇندەگى ءومىرى، ادامنىڭ جاستىق شاعىنداي كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءوتىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. بۇرىنعىداي كىتاپتىڭ سىلتاۋى ەندى بىلاي قالدى، وعان ەندى ەۆگەنيي ونەگين مەن تاتيانانىڭ اراسىنداعى دراما قىزىق ەمەس. پەروۆ پەن ماييانىڭ اراسىنداعى تراگەديا قىزىقسىز، ءبارى اۋرە. اۋرەلەنىپ بىرەۋ جازعان، اۋرەلەنىپ بىرەۋ وقىعان، تالاي كوزدىڭ جاسىن بەتىنە تامىزعان. تولستوي، گوگول، شەكسپير، بايرون، گەتە، شيللەر بۇگىن جاي عانا ءبىر بەلگى بولىپ قالىپتى. جۇيرىك وي، ۇشقىر قيال عازيزگە ءال بەرمەيدى. تالاي ويعا شومىلتادى. ونى ويعا باتىراتىن دا، اۋرەگە سالاتىن دا، شىدامسىزدىققا تۇسىرەتىن دە ءبىر-اق نارسە، ول — ليدا. «مەن نە جازدىم» دەگەن سۇراق كەتپەيدى ونىڭ ويىنان. «راسى، مەنىڭ جازىعىم جوق، نەگە ول وزگەردى. ءتىپتى ءبىر اۋىز قاتتى ءسوز تۇگىل، كوڭىلىنە كەلەر جاي ءسوز دە ايتقانىم جوق». وي ارتىنان وي كەلەدى، باسقا ءبىر وي ونى باعىندىرادى. «مەن وعان حات جازامىن، حات ارقىلى بار جۇرەگىمدەگى سىرىمدى اشامىن»، — دەپ ورنىنان تۇرىپ، قارىنداش پەن قاعازعا بار سىرىن توكپەك بولدى. «اي، شىركىن، قارىنداش پەن قاعاز! سەندەردە نە ارمان بار. تالاي جاستىڭ ىشكى سىرىن، ىشكى دۇنيەسىن سەندەردەن باسقا كىم بىلە الادى. سەندەر بارلىق سىردىڭ شتابىسىڭدار، سەندەردە ارمان بار ما؟!» — دەدى ول حاتتىڭ، باسىن «جانىم ليدا» دەپ باستان.
ولگانىڭ قىزمەتتەن كەلگەن بەتى ەدى، رەديكۋلىن ستولدىڭ ۇستىنە قويا بەرگەندە، «وليا، ساعان حات بەرسەم بيلەر مە ەدىڭ»، — دەدى پەشتىڭ جانىندا كىتاپ وقىپ تۇرعان ليدا، كىتاپتى جاۋىپ ارتىنا ۇستاپ.
— قايدان؟
— قايدان ەكەنىن بىلەمىز، — دەپ كۇلدى ليدا.
— اكەل، اكەل.
— بيلەمەي بەرمەيمىن.
— مەن دە ساعان كەلگەن حاتتى بيلەتپەي بەرەمىن.
— ماعان ەشكىم دە حات جازبايدى.
— اكەل، ايتپەسە تارتىپ الامىن، — دەدى ولگا ۇلكەنسىپ.
— جارايدى، بەرەيىن، ءبىراق ماعان وقىتاسىڭ با؟
— وقىتامىن.
— قىرىمنان، — دەدى حاتتى وعان ۇسىنىپ ليدا، — اكەل ەندى ماعان، نەگە قالتاڭا سالاسىڭ، جاڭا بەرەمىن دەگەنىڭ قايدا وقۋعا؟
— سەن وقيتىن قىزىق ەشتەڭە جوق.
— بەر، وقيمىن، — دەپ ەركەلەگەن پىشىنمەن ليدا ونىڭ. موينىنا جارماسا كەتتى.
— ال، ەندى ءبۇل كىسىگە مازا بەرمەيدى، — دەدى شارشاعان پىشىنمەن ولگا.
— اكەل بەرى! سوسىن مەن ساعان تيىسپەيمىن.
— سەن كۇندەلىگىڭدى وقۋعا بەر، سوسىن مەن دە بەرەيىن، — دەدى ولگا.
— جو-جوق! كۇندەلىك — حات ەمەس قوي.
سويتكەنشە، ولگانىڭ بلۋزكاسىنىڭ كىشكەنە قالتاسىنا بۇكتەپ سالعان حاتتى ليدا ءىلىپ الىپ كەتتى.
— وقىما، اكەل مۇندا!
— جوق وقيمىن، — دەپ اۋىز ۇيگە جۇگىرىپ شىقتى.
ليدانىڭ پورتفەلىنەن كۇندەلىگىن تاۋىپ الدى:
— حاتتى بەرمەسەڭ، كۇندەلىگىڭدى وقيمىن.
— ءما، حاتىڭ، كۇندەلىگىمدى بەر!
— جوق، سەن حاتتى بولسا دا وقىدىڭ، مەن دە وقيمىن سەنىڭ كۇندەلىگىڭدى.
كۇندەلىك تالاسقا ءتۇستى.
— قوي، ەندى، الىسپا، سەن اشۋلاناسىڭ، — دەدى ولگا ليداعا. ليدا كۇندەلىگىن الۋعا تىرىستى، ءبىراق الا المادى.
— اكەل، حاتتى بەر، مەن جىبەرەيىن، — دەدى ولگا كۇلكىسىن تىيا الماي.
— ءما حاتىن!
قۇرىس-تىرىس بولىپ بۇكتەلگەن كۇندەلىكتى ليدا قولىنا الىپ، ورتاسىنان قاق ءبولىپ ايىردى.
— ايتتىم عوي، اشۋلاناسىڭ دەپ؟ — دەدى ولگا.
— اشۋلاناتىن مۇنىن ىشىندە دانەڭە جوق، — دەدى اشۋلانىپ جىرتسا دا ونىسىن ولگاعا سەزدىرمەگەنسىپ. شىنىندا اشۋ كەرنەپ كەتىپ ەدى ونىڭ كەۋدەسىن.
— ءبىزدىڭ ليدا ۇساق نارسەگە اشۋلانبايدى، — دەپ ەركەلەتتى ونى ولگا.
ول دالىزدەگى قوقىس سالعان جاشىككە جىرتىلعان كۇندەلىكتى لاقتىرىپ تاستاپ كەلگەندە، ولگا ونى وزىنە قاراي تارتىپ، قۇشاقتادى.
— وقيسىڭ با، حاتتى بەرەيىن، — دەدى وعان.
— اكەل،— دەپ كۇلىمسىرەدى ليدا.
ليداعا جازىپ قويعان حاتىن ۇشتى-كۇيلى تابا الماعان عازيز قاراماعان جەر قويعان جوق. بار كىتاپتىڭ ارالارىن اقتارىپ شىقتى، قالتالارىن بىرنەشە رەت قارادى، جوق. ءبىراق ەشكىمنەن سۇراعان جوق، تەك وزىمەن-وزى الەك بولدى دا ءجۇردى. تەرەحين الدى ما دەپ ويلادى. ول دا العانداي بولعان جوق. تەرەحين مەن ولگانىڭ قولىنا تۇسپەسە ەكەن دەپ تىلەدى. تەرەحين ەكەۋى بۇل قىزعا تالاس سياقتى دا، كىمنىڭ باقىتى بولارى ءالى بەلگىسىز. ال ولگادان ۇيات سياقتى...
جوعالعان حاتتى ىزدەي-ىزدەي عازيز شارشادى. بولمەدە قاراماعان جەر قالعان جوق. توسەك-ورىندارىن دا ءبىر اقتارىپ شىقتى. مۇمكىن دالاعا سىپىرىلىپ كەتكەن شىعار دەگەن وي ءتۇستى. وسى ويمەن ول دالىزگە شىعىپ، قوقىس جاشىكتى اكتارىپ، تونكەرە باستادى.
مۇنىڭ كوزىنە جۇمارلاقتانىپ، ورتاسىنان تورتكە بولىنگەن داپتەر قولىنا ىلىكتى. وندا ونىڭ شارۋاسى بولعان جوق. ءوزىنىڭ حاتىن تابۋعا تىرىستى، ءبىراق ەش ناتيجە بەرمەدى. قوپارىستىرىپ اۋدارىپ تاستاعان قاعازدى ورنىنا سالىپ جاتىر ەدى، ماناعى داپتەردەگى جازۋعا كوزى تۇسە كەتتى. «مەن بيىل ون توعىزدامىن...» دەپ باستالىپتى. داپتەردى قيىستىرىپ جاماپ، ورتاسىن اشىپ قالىپ ەدى، ءبىر جەرىنەن «ع» قارپى مەن كوپ نۇكتە كەزدەستى. ءعازيزدىڭ جۇرەگى مازاسىزدانا باستادى.
ۇيگە كەلىپ جىرتىلعان داپتەردى قۇراستىرىپ، ول وقي باستادى.
ليدانىڭ كۇندەلىگى
6 دەكابر
مەن بيىل ون توعىزدامىن. مەنىڭ شامالاۋىمشا، بالالىق شاقتان قاشىقتاپ بارامىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن جۇرتتىڭ بارلىعىنىڭ كوزى ماعان تۇسەدى. بۇل مەنىڭ قىز بولىپ قاتارعا قوسىلا باستاعانىمنىڭ اسەرى بولۋى كەرەك.
مەنىڭ كوپتەن تۇسىنە الماي جۇرگەن ءبىر زاتىم بار. زات ەمەس-اۋ، ءتىپتى تۇسىنىكسىز تۇمان. ول تۇمان مەنىڭ كوز الدىمنان كەتپەيدى. ونىڭ باقىت ەكەنىن، قۋانىش ەكەنىن ءبىلۋ ماعان قيىن. سولاي بولسا دا، مەن سوعان قولىمدى سوزامىن، ءبىراق جەتە المايمىن. نە ەكەنىن، نەگە جەتە المايتىنىمدى كىم ءبىلسىن؟
8 دەكابر.
بۇگىن ءبىزدىڭ كورشى بولمەگە ءبىر جاس جىگىت كەلدى. ادەمى جىگىت پە دەيمىن. ءازىن سالماقتى ۇستاعىسى كەلەدى. ءبىراق وپىن ويناقشىعان قارا كوزىنە قاراعاندا، وعان اشىق، جايدارى جىگىت بولۋ ۇناسىمدى-اۋ دەپ شامالايمىن. سالماقتى بولۋ ونشا جاراسا قويمايدى. ارينە، كىسى ءبىرىنشى رەتتە سولاي عوي.
سيركتە بولدىق...
10 دەكابر.
ساباقتان بۇگىن كوڭىلدى شىقتىم. وقۋشىنىڭ ساباقتان نەگە كوڭىلدى شىعاتىنى بەلگىلى عوي. ارينە، ساباقتى جامان وقىمايمىن... مەنىڭ ويىمنان كەتپەيتىن ۇيدەگى جىگىت. سۇيكىمدى كىسى، قىزىعارلىقتاي كورىكتى كىسى، ۇناتارلىقتاي مىنەزدى. ءبىراق ءبىزدىڭ ۇلتتان ەمەس، ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەدى. مادەنيەتتى سويلەۋگە تىرىسادى، سويلەگەن سوزىنەن سەزىمتال ەكەنى بايقالىپ تۇرادى. سويلەگەندە جىميىپ كۇلىپ تۇرىپ، ءسوزدىڭ ءتيىستى جەرىندە ءتۇسىن سۋىتىپ الا قويادى، كىسىنى ويلانتاتىن جەرى — وسى جەر.
ءۇيدىڭ ءىشى دە ونى جاقسى كورەدى. اڭگىمەلەپ وتىرادى. ونى اڭگىمەلەگەندە مەن ۇيالىپ وتىرامىن. ءىشىم ونشا جەك كورمەيدى.
12 دەكابر.
بۇگىن بىزگە دەمالىس، ع-دا ۇيدە بولدى. مەنىڭ ءبىرىنشى رەت انىقتاپ كورۋىم ەدى. راسىندا، ادەمى جىگىت. تولىقتاۋ كەلگەن ورتا بويىنا قارا كوستيۋم قۇيىپ قويعانداي جاراسادى. قارا تورىنىڭ ادەمىسى، قارا شاشى مەن وتتى قارا كوزىنە كىم دە بولسا قىزىعار ەدى. ول قاباعىن قىرىپ ادەمىلەمەيدى. ءوزى-اق ادەمى، ەكى قاستىڭ اراسى الىس. دوڭگەلەك بەتىنە ادەمى قىر مۇرىنى جاراسىپ-اق تۇرادى. اسىلى، ادامنىڭ اجارىن كىرگىزەتىن مۇرىن عوي. ول ىلعي جىميىپ، كۇلىپ تۇرادى. جىبەك مىنەزدى. كۇلگەندە ەكى بەتىنىڭ ۇشىنان كىشكەنتاي شۇقىر پايدا بولادى. سول ءۇشىن جىميىپ تۇراتىن سياقتى. سۇق قولىممەن شۇقىپ العىم كەلىپ تۇرادى... كىتاپحاناسى باي، كەرەمەت جاقسى كىتاپتارى بار ەكەن، بۇگىن... (كۇندەلىك وسى جەردەن جىرتىلعان).
19 دەكابر.
كەش. بۇگىن اي سۇتتەي جارىق، جەر بەتىندەگى جۇقا اق :قار كىرشىكسىز، تاپ-تازا. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن ءۇشىن كوڭىلسىز كەش بولدى (تاعى دا جىرتىلعان).
25 دەكابر.
مەن تۇسىنە المايتىن نارسەمدى جاڭا تاپتىم. ەندى ءتۇسىندىم. ءبۇل جۇمباقتىڭ ءوزى ماعان بىر-ەكى جىلدان بەرى پايدا بولدى. سونىڭ شەشۋىن بۇگىن عانا تاۋىپ وتىرمىن. ول — جاستىق، ول —ماحاببات. ول—ع... ول ساعان ارنالعان مەنىڭ ماحابباتىم. ويناقشىعان قارا كوزى — ماعان ونىڭ بار سىرىن ايتادى، ءبىراق ول ۇستامدى. مەنى مۇمكىن جەڭىلتەك، سەزىمسىز دەپ ويلاۋى. جوق، ول مەنى تۇسىنبەيدى، مەن ونى جاقسى تۇسىنەمىن.
(وسى جەردەن تاعى جىرتىلعان).
...كانيكۋل تايانىپ قالدى، ساباققا دايىندالا باستاۋ كەرەك. ماحاببات، جاستىق، قىز، جىگىت دەگەندەر جولداعى نارسەلەر. بارلىق پاننەن «وتە جاقسى» وقيمىن دەپ سوسياليستىك جارىسقا شاقىردىم 2 كۋرستىڭ وقۋشىلارىن.
سوندىقتان جەڭىلتەكتى تاستاي تۇرۋىم كەرەك. ساباقتان پايدالى مەنىڭ ءومىرىم ءۇشىن ەش نارسە بولۋى مۇمكىن ەمەس.
فيەۆرالدىڭ اياق شەنىنەن باستاپ-اق الماتىدا كوكتەمنىڭ ءيىسى بىلىنە باستايدى. اسىرەسە، ەرتە تۇرعان ادام تازا اۋانى قانباي سىمىرەدى، قانباي جۇتادى. مۇنارلانعان الاتاۋ بوكتەرىندەگى قالا كوركى تاڭ ءبىلىنىپ، كۇن شىققانشا قولدان جاساعانداي، ءتىپتى باسقاشا. ءبۇل كەزدە ۇيدە وتىرعىڭ كەلمەيدى. كەلەسى تاڭعا دەيىن جەتەرلىكتەي تازا اۋانى تەڭدەپ العىڭ كەلەدى.
الاتاۋعا كوز سالساڭ، كۇن تىرمىسىپ، تاۋدان اسىپ شىعا الماي جاتقان سياقتى. الاتاۋ وتە كەۋدەلى تاۋ، ونىڭ كەۋدەسىنە ورمەلەپ شىعا الماي جاتقان كۇنگە قۇمارلىعىن، ۇلعايا بەرەدى. سەن كوزىڭدى شىعىسقا تىگەسىڭ. ءبىر كەزدە شۇعىلاسىن شاشىراتقان كۇننىڭ سارى الا ساۋلەسى بىلىنە باستايدى. سەن ودان سايىن شىعىسقا شۇيىلە تۇسەسىڭ.ءوزىڭدى ءوزىن اڭدامايسىڭ. قارا جەردى تابانىڭمەن باسىپ تۇرعانىڭ ەستەن شىعادى. سەنىڭ كەۋدەڭ باسقا دەنەڭنەن ءبولىنىپ، جوعارى شىعىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. سەن ءبىر مۇنارانىڭ توبەسىنە شىعىپ تۇرعاندايسىڭ.
كۇننىڭ شاشىراعان ساۋلەسى ۇلعايا تۇسەدى. الاتاۋ نۇرعا بولەنەدى. التىن كۇننىڭ تاۋدان اسىپ كەلە جاتقان ءبىر شەتى كورىنە باستايدى. ءبۇل كەزدە كۇننىڭ ساۋلەسى بۇكىل جەر دۇنيەگە كورىك بەرەدى، ەن اۋەلى قارا جەردى، قالىڭ ورماندى شاشقان شۇعىلاسىمەن قارىق قىلادى. ول كەزدە شىعىستان شاشىلعان شۇعىلا ءعازيزدىڭ تەرەزەسىنەن بولمەگە قۇيىلادى.
عازيز الماتىنىڭ كۇلىمدەپ شىققان كۇنىنە قۇمار، ۇيدە شىداپ وتىرا المايدى، جۇگىرىپ دالاعا شىعادى. بۇل كەزدە كىتاپتارىن قولتىقتاپ ليدا وقۋعا كەتىپ بارا جاتادى. ول قانداي نارسەنىڭ ەرسى ەكەنىن بىلەدى. ارتىنا جالت بۇرىلىپ قارامايدى، ىلگەرى قاراي كەتە بارادى. عازيز ونى قاقپاعا دەيىن كوزىمەن شىعارىپ سالادى دا، الاتاۋدىڭ باسىنا ورناتىلعان كۇمبەز سياقتى التىن كۇنگە كوز سالادى. قانباي قارايدى. كۇن ابدەن جوعارى كوتەرىلگەندە عانا بولمەسىنە قاپتادى.
عازيز بۇگىن دە بۇرىنعى ادەتىمەن كۇننىڭ شۇعىلاسىن كورىپ، دالاعا شىعا كەلسە، ليدا كىتاپسىز، پالتوسىن جامىلىپ، كوريدوردىڭ سىرتقى بوساعاسىنا سۇيەنىپ تۇر ەكەن. تەرەڭ ويعا شومىپ كەتكەن. ونى كوريدورعا شىعۋعا ءماجبۇر ەتكەن ءعازيزدىڭ جوعالتقان حاتىنىڭ تاريحى ەدى.
ومىرىندە كىتاپتىڭ بەتىن اشپايتىن تەرەحين سول كۇنى ستول ۇستىندە جاتقان چارلز ديككەنستىڭ كىتابىنىڭ ءبىر بەتىن اشىپ قالىپ ەدى، ونى كىتاپ قىزىقتىرا ءتۇستى. ول تورت-بەس بەتىن اشىپ وقىدى، سودان كەيىن جالىعىپ كەتتى دە، كىتاپپەن ليدانىڭ بولمەسىنە كىردى...
تەرەحين ول ۇيدەن كىتاپسىز شىقتى. ليدا ونىڭ ۇمىتىپ تاستاپ كەتكەن كىتابىن وقيىن دەپ قولىنا الدى. ءبىراق بۇل كىتاپتىڭ ىشىندە ديككەنستىڭ سىرىنان باسقا، عازيز جازعان ءبىر سىر بار ەكەنىن بىلگەن جوق. ءعازيزدىڭ «جانىم ليدا!» — دەپ باستاپ جازعان حاتى كونۆەرتكە سالۋلى، ءتىپتى ليدانىڭ ادرەسىنە دەيىن جازىلعان، وسى كىتاپتىڭ ىشىندە جاتقانىن سەزبەدى. تەك كىتاپتىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ وقىپ بەردى. ءسويتىپ وتىرعاندا، پوچتالون ولگانىڭ ادرەسىنە حات الىپ كەپ بەردى. ول حاتتى دا وسى كىتاپتىڭ. اراسىنا سالدى. ءسويتىپ، قاتار وسكەن ءاپالى-سىڭىلىلى ەكى قىزدىڭ سىرى دا ديككەنستىڭ كىتابىنا كەلىپ پانالادى.
ولگا قىزمەتتەن كەلگەندە، وعان كىتاپتىڭ اراسىنداعى ءوزىنىڭ ادرەسىنە جازىلعان ءعازيزدىڭ حاتىن بەردى.
— مەن دە وقيىنشى؟
ولگا حاتتى وقىپ شىعىپ، ليدانىڭ قاتەلەسكەنىن ءبىلىپ، ومى ۇيالتپايىن دەپ حاتتى قايتىپ بەرگەن جوق.
سوڭىنان بولعان تالاس، جىرتىلعان كۇندەلىك ونىڭ كوز الدىندا. كىتاپتىڭ اراسىندا وزىنە حات بار ەكەنىن سەزگەن ولگا حاتتى الىپ، قالتاسىنا سالا قويدى.
— ليدا، — دەدى ولگا، وعان سالماقتىلىقپەن، — سەن ءالى بالاسىڭ، وزىڭە ءعازيزدىڭ جازعان حاتىن ماعان بەرىپ، وقيىنشى دەيسىڭ.
ليدا قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى.
— جوق، ماعان ول حات بەرگەن جوق.
— وتىرىك ايتپا، مىناۋ نە؟
— ءتىپتى، مەنىڭ كورمەگەن نارسەم. وندا مىنا كىتاپتىڭ. اراسىندا بولعانى عوي. ءبىراق، بۇل كىتاپتى ماعان عازيز بەرگەن جوق، تەرەحين قولىنا ۇستاپ كەلىپ، ۇمىتىپ تاستاپ كەتتى.
— عازيز جامان جىگىت ەمەس، دۇرىستاپ جاۋابىن بەر، — دەدى ليداعا. اپاسىنىڭ ءسوزى ءبىر ءتۇرلى جىلى تيگەندەي بولدى، ونى قۇشاقتاپ الىپ سۇيگىسى كەلدى.
وسى ويعا باتىپ تۇرعان ليدانى ءعازيزدىڭ:
— قانداي ويعا ءتۇستىڭىز؟ — دەگەن ءۇنى ءبولىپ كەتتى.
— بىلگىڭىز كەلە مە؟ — دەدى وعان ليدا كۇلىمسىرەي.
— جاس ادامنىڭ قيالىنا قۇمارمىن.
— سولاي ما؟ — دەي بەرىپ ەدى ليدا، ءعازيزدىڭ اۋزىنان، «سالەمەتسىز بە» دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى. ليدا كۇلىپ جىبەردى.
نە ىستەرىن بىلمەگەن عازيز ەسىكتەن شىعا جونەلەيىن دەپ ەدى، ليدا كولدەنەڭدەپ جىبەرمەدى.
— بىزدە «لۋچشە پوزدنو، چەم نيكوگدا» دەيدى عوي، مەن اشەيىن ءسىزدىڭ امانداسقانىڭىزعا كۇلدىم، عاپۋ ەتىڭىز.
— جوق، ەتىپ كەتەيىن.
— جىبەرمەيمىن...
— جىبەرشى.
— جىبەرمەيمىن.
عازيز ليدانىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الىپ ەدى، ىپ-ىستىق بىلەگى ەلەكتر توعىنداي قارىپ ءوتتى. ءبىراق ليدانىڭ بىلەگىن قالاي بوساتىپ العانىن ول سەزبەي دە قالدى. تەك سارت ەتىپ جابىلعان ەسىكتىڭ دىبىسىنان باسقا ەشتەڭەنى اڭعارعان دا، بىلگەن دە جوق.
اياقسىز قالعان دراما
ءعازيزدىڭ كەڭسەسى. كىشكەنە عانا بولمە. قاتارداعى ۇيدە — پروكۋرور، اۋىز ۇيدە — سەكرەتار. عازيز الىم-بەرىم اقىسىنا قول قويىپ، ءبىر داناسىن ەزىنە قالدىرىپ، ەكى داناسىن تەرگەۋشىگە بەردى.
— جولداس تەرگەۋشى، كىزمەتتى جاقسى ىستە، كليەنتتەرىڭدى رەنجىتپە، جاقسى ءبىتىم جاسا، ازىرشە قوش، — دەپ وعان قولىن بەردى.
— وقۋدى جاقسى ءبىتىرىپ كەل، موسكۆالىقتارعا سالەم ايت، — دەپ كۇلىمسىرەپ قوشتاستى عازيز دە.
— جاقسى.
ول شىعىپ كەتتى. عازيز كەڭسەدە جالعىز قالدى. ورنىنان تۇرىپ، كەڭسەدە ولاي-بۇلاي ءجۇردى. «بۇگىننەن باستاپ اۋداندىق، تەرگەۋشىمىن. ارينە، وڭاي جۇمىس ەمەس. ءبىراق، جاقسى ىستەۋگە تىرىسۋ كەرەك، — دەدى شكافتان كودەكستى الىپ. — وسى كىتاپشا ماعان ۇلكەن سەرىك، زاڭ كىتاپتارىن وقۋ كەرەك». ورىندىعىنا وتىرىپ كودەكستى اشىپ وقي «باستادى.
قولىندا ءىس قاعازى بار سەكرەتار كىردى.
— ەرلى-زايىپتى ەكى كىسىنىڭ ءىسىن سىزگە تاپسىرۋعا ۇلىقسات ەتىڭىز، تەرگەۋشى جولداس!
— He ءىس؟
— وقىپ كورىڭىز.
عازيز ءىستى اشىپ كوردى. دەلونىڭ ىشىندەگى ءبىرىنشى بەتىنە پروكۋروردىڭ قىزىل كارانداشپەن: «تەرگەۋشىگە — تەكسەرۋگە» دەگەن بۇرىشتاماسىن كورىپ، وقۋعا كىرىستى.
— بۇل — زاڭدا جوق نە دەگەن قىلمىس؟ ءتىپتى، اقتارماعان زاڭ كىتاپتارى — كودەكستەر قالمادى. مۇنداي قىلمىس تۋرالى ەشتەمە جوق... «بۇلاردىڭ وزدەرىمەن سويلەسىپ بارىپ قورىتىندى شىعارۋ كەرەك». قابىرعاداعى كنوپكانى باسىپ، سەكرەتاردى شاقىردى.
— ساعات ون ەكىگە مىنا ادامداردى، شاقىرىپ بەر. — سەكرەتار قالتاسىنان بلوكنوتىن الىپ جازا باستادى.
— بوگدانوۆ الەكسەي، بوگدانوۆا ليزا، دوكتور كاليۋجنىي ي. س.
— بۇلار ساعات ون ەكىدە وسى جەردە بولادى.— ول شىعىپ كەتتى.
«قاراپ تۇرساڭ ءبۇل ادام بالاسىنىڭ ىستەمەيتىنى جوق، وتتى ءوزى جاعادى دا، سول وتقا ءوزى بارىپ تۇسەدى. ءسويتىپ ءورتتىڭ ىشىندە ورتەنىپ، جانىپ بارا جاتىپ، — جاردەم بەر، — دەپ ايقايلايدى، نە ىستەرسىڭ؟..»
ەسىكتى اشىپ سەكرەتار:
— شاقىرعان ادامدار كەلدى. جىبەرەيىن بە سىزگە؟ — دەدى عازيزگە.
يا دەۋدىڭ ورنىنا: «بوگدانوۆتاردى»، — دەدى.
بوگدانوۆ پەن بوگدانوۆا كىردى.
— وتىرىڭىزدار.
عازيز ستولىنىڭ الدىنداعى ەكى بىلعارى كرەسلونى نۇسقادى.
— نە تۋرالى مۇندا كەلگەندەرىڭىزدى بىلەسىزدەر مە؟
— ابدەن بىلەمىز، بىلەمىز...
— بوگدانوۆا جولداس، بولعان ءىستى ايتىڭىز، ءبىراق شىندىعىن ايتىڭىز!
— ءبىز ەرلى-زايىپتى ادامدارمىز. وتاسقانىمىزعا ءۇش جىل بولىپ بارادى. ءسۇيىپ قوسىلدىق. وسى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە بىر-بىرىمىزگە قاباق شىتقان ادامدار ەمەسپىز، ەكەۋمىزدىڭ ءبىر عانا ۋايىمىمىز، ءبىر عانا قايعىمىز بولدى. ول — بالا. العاشقى جىلى ونشا بايقالمادى. ەكىنشى جىلى بالاسىز كونىلسىز بولا باستادى. ءۇشىنشى جىلى قايعى، ۋايىم باستى. ايەل ءۇشىن بالاسىز بولۋ ناعىز باقىتسىزدىقتىڭ ۇلكەنى...
كوزىنەن جاس مونشاقتاپ وتىردى.
— ءسويتىپ. بالاسىز وتىرا الماعان سوڭ ەكەۋمىز ءبىر كۇنى دارىگەرگە باردىق. دارىگەر ءبىزدى قاراپ، مەنى ساۋسىن دەپ تاپتى، بالا تاپپاۋىمنىڭ سەبەبى ەرىمدە بولىپ شىقتى... كۇيەۋىمدى ەمدەي كورىڭىز دەپ جالىنىپ-جالبارىندىم. ول ەرەسەك ادامداردىڭ وزىنەن اققان جاستى كەردى، ءبىزدى ايادى. ءبىراق قولىمنان كەلەر ەشبىر ەمىم جوق دەپ ءبىزدىڭ جارالى جۇرەگىمىزدى سۋىتتى. مەنىڭ بولاشاق بالامنىڭ اكەسى دەپ جۇرگەن جان سۇيەر ومىرلىك دوسىم الدىندا باسقاعا تۇرمىسقا شىق دەدى. ادال، اق جۇرەك، تازا سەميانىڭ انتىن بۇزۋ وڭايعا سوقپادى. سوندا دا ءبىز بالا ءۇشىن وسىلاي ىستەۋگە كوندىك. كۇيەۋىم رۇقسات ەتتى.
مەن ءقازىر ەكى قاباتپىن. ىشىمدە الدە جىلان بارىن، الدە قۇلان بارىن، الدە ءبىر باستى، ەكى اياقتى كىشكەنتاي ادام بار ەكەنىن بىلمەيمىن. مەندە ارمان جوق، ايتەۋىر ءبىر ءتىرى جاننىڭ اناسىمىن.
مەنىڭ ەرىم ءقازىر وزگەردى. ول مەندەي قۋانا المايدى، قۋانعىسى كەلمەيدى. مەنىڭ بالامنىڭ اكەسى بولعىسى كەلمەيدى.
ول مەنىمەن بىرگە تۇرعىسى كەلمەيدى. ءبىز ونىمەن كوزدىڭ جاسىن بىردەي توگىپ ەدىك. قايعى-قاسىرەتتى ءبىر شەگىپ، وسى قۋانىشتى تىلەپ ەدىك، ول قايعىمەن تاپقان قۋانىشتى جاقتىرتپاي، كۇلكىمەن تابىلاتىن قۋانىشتى ىزدەگىسى كەلەدى. ماعان ءبارىبىر...
— ال، ەندى ءسىز سويلەڭىز، بوگدانوۆ جولداس.
— ارينە، ماسەلە اشىق، بارلىق جاعدايدى ايەل ايتتى، جەتەرلىكتەي ايتتى، مەن تەك ەزىم تۋرالى ايتۋىم كەرەك.
— بوگدانوۆا جولداستىڭ ايتقان سوزىنە قوسىلاسىز با، دۇرىس ايتتى ما؟
— ءبارى شىن، ءبارى دۇرىس... ارينە، بالانىڭ زارىن تارتقانىمىز راس. ارينە، قىلمىستىڭ ءبارى مەندە. ويتكەنى مەن ساۋ ادام ەمەسپىن، جارىمجان اداممىن. مەن كەيىنگى ۋاقىتتا كوپ ويعا ءتۇستىم. ءسويتىپ، قورىتىندىم مىناۋ بولدى: بىرىنشىدەن، مەن ارتىق اداممىن. ەكىنشىدەن، بىرەۋدىڭ ايەلىنە قاراپ، جاس ءومىرىن تۇزاققا سالۋ ىڭعايسىز. ۇشىنشىدەن، بوتەن باقىتقا يە بولۋ، بىرەۋدىڭ باقىتىنا قول سوزۋ — ارتىق، نارسە دەپ تاپتىم. سوندىقتان قورىتا كەلىپ، ەڭ جاقسىسى — ايرىلىسۋ كەرەك. ەكەۋمىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز كۇيىك بولماۋ ءۇشىن قارامدى وسى جەردەن ءۇزۋىم كەرەك.
— سىزدەر ەرلى-زايىپتى ادامسىزدار، جاقسى ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇردىڭىزدەر. ارماندارىڭىز بالا بولسا، بالالارىڭىز بولادى. ال ەندى، كەلەشەك ومىرلەرىڭىز تۋرالى ويلاپ كورسەڭىزدەر قايتەدى...
— بىرگە تۇرىپ، ءومىر ءسۇرۋ ماسەلەسىن بە؟
— ءيا، ءيا...
— ارينە، مەن بۇل تۋرالى كوپ ويلاندىم. ءبىراق بۇدان ەشتەڭە شىقپايدى. مۇمكىن، ول بالا تۋار، الدە ءتىرى، الدە ءولى بولار. ءومىر ءبىر قالىپتا تۇرمايدى عوي، العا قاراي جىلجي بەرەتىن نارسە. تالاي قيىنشىلىقتار بولار. تالاي ارماندار بولار. سوندا سولاردىڭ ءبارىنىڭ سەبەپتەرى مەن بولامىن دا تۋرامىن عوي...
— ومىردەن قاشقانمەن بولا ما ەكەن؟
— اسىلى، مەن سارى ۋايىمعا سالىنىپ وتىرعان جوقپىن. مەنىڭ كوزىم ەرتەڭ نە بولاتىنىنا جەتىپ وتىرعان جوق. دەگەنمەن، مەن ايرىلىسۋىم كەرەك.
— ايرىلىسىپ كەتۋ وڭاي نارسە، ال مۇمكىنشىلىك باردا جاقسى سەميانى ساقتاۋ جاعىن ويلاستىرۋ كەرەك.
— مەنىڭ كەلەشەكتەن كۇتكەن جاقسىلىعىم از. تابان تىرەگەن جەرىم سول — ايرىلىسۋ.
— جاقسى، اۋىز ۇيگە بارىپ كۇتە تۇرىڭىزدار.
بولمەگە سالەم بەرىپ دارىگەر كەلدى.
— وتىرىڭىز.
— نە ماسەلە تۋرالى شاقىرعانىڭىزدى ءبىلىپ وتىرمىن.
— بىلگەنىڭىز جاقسى. سىزگە بۇل ماسەلە قانىق پا؟
— سونداي قانىق.
— ءسىز ولارعا كورسەتكەن جاردەمىڭىز تۋرالى ايتىڭىز.
— مەن ولارعا ەشقانداي جاردەم ەتە المايتىنىمدى ءتۇسىندىردىم. ايەلى بالا تاباتىن كادىمگى ساۋ ادام. ەرى كوپ ۋاقىت ەمدەۋدەن وتپەسە بولمايدى. مەن ناقتى كەڭەس بەردىم.
— ەرىن ەمدەۋگە بولا ما؟
— بولادى، ءبىراق ۇزاق ۋاقىت كەرەك جانە لەنينگراد پەن موسكۆادا عانا ەمدەيتىن ورىن بار.
— جارايدى، كۇتە تۇرىڭىز.
عازيز بۇگىن ۇيگە قايتقان جوق، ءىستى اياقتاپ ءبىراق، قايتپاق بولدى. بۇگىنگى تەكسەرگەن ىسىنەن قورىتىندى شىعاردى.
عازيز كنوپكىنى باسىپ، سەكرەتارىن شاقىردى.
— انا كىسىلەر كىرسىن.
ولار كابينەتكە كىردى.
— وتىرىڭىزدار، — دەدى عازيز جىلى جۇزبەن.
— جولداستار، سىزدەردىڭ ىستەرىڭىزدى تەكسەرە كەلىپ، مىناداي قورىتىندى شىعاردىم.
بوگدانوۆ الەكسەي ءيۆانوۆيچتىڭ تىلەگى بويىنشا ايەلى ەليزاۆەتا پەتروۆنا بوگدانوۆادان اجىراتىلسىن. دارىگەردىڭ قورىتىندىسىنا سايكەس اجىراسۋداعى سەبەپ ونىڭ دەنساۋلىعىنىڭ كەمدىگى بولعاندىقتان زاڭ ورنى رەسپۋبليكالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ناركومىنان لەنينگرادتاعى ەمدەلۋ ساناتورياسىنا جىبەرۋدى وتىنەدى.
— كانە، كىم ريزا ەمەس وسى توقتامعا؟
— ريزامىز، كوپ راقمەت! — دەدى ۇشەۋى بىردەي.
كورشىلەر
سىمباتتى جاستاردىڭ سۇلۋ كۇلكىسى ءبىر بولمەگە سىيماي، كۇمىستەي سىلدىرلاپ كەلىپ، كورشى بولمەدە وتىرعان تەرەحيننىڭ قۇلاعىنا جەتتى. ولاردىڭ ادەمى كۇلكىسى تۇرپىدەي ءتيدى. تەرەحيندى مازاق ەتىپ جاتقانداي بولدى.
عازيز ليدامەن تابىسىپ كەتكەننەن بەرى تەرەحينگە ولار ءبىر تۇرپىدەي كورىنەتىن. عازيز ونىڭ اۋزىنا سالايىن دەپ تۇرعان ءتاتتى الماسىن قاعىپ اكەتكەن سياقتى. ءعازيزدى ول بالا كورەدى، شىنىندا ودان كوپ كىشى ەدى. ون شاقتى كويلەك بۇرىن توزدىرعانمەن ءبىر كىشكەنتاي بالا عۇرلى ءقادىرىمدى ارتتىرا المادىم دەپ وزىنە-وزى رەنجيدى، ناليدى.
وسى ويلارعا ءتۇسىپ وتىرعاندا، قاساقانا ونىڭ ءىشىن جاندىرايىن دەگەندەي كيىنىپ ۇيدەن شىققان ءاپالى-سىڭلىلى ەكى قىز ءعازيزدى كەلىپ كۇتىپ تۇردى.
كيىنىپ جاتقان عازيز:
— تەرەحين، كوشەگە شىعىپ بوي جازىپ قايتايىق، — دەدى.
— ءجۇرىڭىز بىزبەن كىدىرىپ كايتامىز، — دەدى ولگا دا.
— قىدىرۋعا قارسىلىعىم جوق-اۋ، ءبىراق ءبىر شارۋام بولىپ وتىرعانى، كوپ راقمەت! وزدەرىڭ قىدىرىپ قايتىڭدار...
— مەنىڭ اياعىم اۋىردى، — دەدى ولگا مۋزەيدەن شىعىپ كەلە جاتىپ.
— وتىرىپ دەم الامىز با وندا، — دەدى عازيز.
— مەن ۇيگە قايتسام دەپ كەلە جاتىرمىن. سەندەر ترامۆاي توقتايتىن جەرگە دەيىن شىعارىپ سالىڭدار.
— وندا ءبىز دە قايتامىز.
— جوق، سەندەر قىدىرىڭدار. ال مەن بولسام جول جۇرەتىن اداممىن.
— ءسىز دەمالىستى ءبىر ايعا الدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى عازيز.
— ءيا. ءبىراق الىسقا ەشقايدا بارا المايمىن عوي دەيمىن.
— مامام ەكەۋى كوكتالعا بارىپ، دەم الماقشى، — دەپ كۇلدى ليدا.
— اۋداندا كوپ بولاسىزدار ما؟
— جوعا، اشەيىن مامامنىڭ توركىنىنە قوناققا بارامىز. جالعىز جىبەرۋ ىڭعايسىز، ەرىپ بارامىن. سەندەر وزدەرىڭ بىزبەن بارعىلارىڭ كەلمەيدى، ايتپەسە كەلەسى دەمالىسقا قارسى بارساڭدار، بىزبەن بىرگە قايتىپ كەلەر ەدىڭدەر.
— مەنىڭ كەيىنگى ۋاقىتتا قىزمەتىم اۋىرلاپ كەتتى. بوس ۋاقىتتا دا ىستەۋگە تۋرا كەلەدى، سوندىقتان مەن بوساي المايمىن، ايتپەسە بارار ەدىم. ال ليدانىڭ نەگە بارمايتىنىن بىلمەيمىن.
— مەن ناعاشىما كانيكۋل العاننان كەيىن ءبىر-اق بارامىن. ول كەزدە جەمىس پىسە باستايدى. وح، مەن دەم الامىن!
بۇلار ترامۆايدى كوپ كۇتكەن جوق، بەس مينۋت وتپەي-اق، زىرىلداپ جەتىپ كەلدى.
ولگا تەرەزەدەن بۇلارعا قولىن بۇلعادى. ترامۆاي اقىرىنداپ جىلجي باستادى...
— ارينە ولگانىڭ اياعى اۋىرعان جوق، ول جاستىقتىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن ادام، ءبىزدى قىدىرسىن دەپ تاستاپ كەتتى، — دەدى عازيز.
— ءۇشىنشى ادام ارتىق دەيدى عوي.
— مۇندا ولگانىڭ ارتىقتىعى ەمەس، سەزىمتالدىعى، بىلگىشتىگى. سەن ونى بايقادىڭ با؟
— ولگانى بالا دەپ ءجۇرسىڭ بە؟ — دەدى ليدا.
— ال سەن بالامىسىڭ؟
— بالا ەمەي...
— ولارمەن نەگە ەرتەڭ قوناققا بارمايسىڭ؟
— ساعان كونىلسىز بولماي ما؟
— سەنىڭ شەشەڭ جاقسى ادام.
— سەنىڭ اناڭدى ءبىر كورسەم-اۋ، سەنى وسىلاي جاقسى عىپ ەسىرگەن.
— مەنىڭ شەشەمنىڭ تىلىنە تۇسىنبەيسىڭ.
— تۇسىنەر ەدىم.
— بىلدىرلاما، — دەدى قازاقشالاپ.
— چتو، چتو؟
— بىلدىرلاما دەيمىن.
— مەن سەنىڭ شەشەڭمەن سويلەسۋ ءۇشىن سەنىڭ ءتىلىڭدى ۇيرەنەمىن. قازاق تىلىنەن مەنىڭ باعام وتە جاقسى.
— قازاق ءتىلىن ءبىلىپ جارىتپاسسىڭ، — دەدى ادەيى ەرەگەستىرىپ.
— كورەرسىڭ!
— كورسەك كورەرمىز.
بۇلار اڭگىمەمەن تەاترعا جەتتى. بۇگىن بيلەت ساتىلىپ بىتكەن ەكەن، ەرتەڭگى كۇنگە بيلەت الىپ، كەيىن قايتتى.
— ەرتەڭ ءبىز تەاترعا كەلسەك، ءۇيدى قايتتىك؟ — دەدى عازيز ەرتەڭ، ليدا ەكەۋىنەن باسقا ەشكىم قالمايتىنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ.
— تەرەحين شە؟
— ول ۇيدە وتىرا ما؟
— وندا قۇلىپتايمىز...
پەرىشتە
ەرتەڭىنە عازيز قىزمەتتەن كەش قايتتى. ونى شىدامسىزدىقپەن كۇتكەن ليدا ساعاتتىڭ تىلىمەن كەرىسىپ ءبىتتى. بۇرىن ساعات تورتتە كەلەتىن عازيز ساعات بەس، التى، جەتى سوققاندا دا كەلمەگەن سوڭ، بۇگىن وتەللونى كەرە المايتىن بولدىق دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
جالعىز وتىرعان ادامعا ۋاقىت وتپەيدى. ال بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا كىسىنىڭ جەتۋى وڭاي، كۇتۋ كيىن.
عازيز ساعات تۋرا جەتى جارىمدا كەلدى.
— نەگە سونشا كەشىكتىڭ؟ مەن سەنى ساعات تورتتەن بەرى كۇتۋدەمىن، — دەدى ليدا، سىرت كيىمىن شەشىپ جۋىنۋعا بارايىن دەپ جاتقان عازيزگە.
— ۋاقىت قانشا؟
— جەتى جارىم.
— ءالى ءبىزدىڭ مۇرساتىمىزدا بۇتىندەي ءبىر ساعات بار: ۇلگەرەمىز، — دەدى، ويىننىڭ سەگىز جارىمدا باستالاتىنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ.
— بۇگىن تەرەحين دە كەلگەن جوق، — دەدى ليدا اقىرىن.
— تەرەحين بۇگىن كەلمەيدى.
— نەگە؟
— كەيىن ايتامىن.
— ولگالار تاڭەرتەڭ كەتتى.
تەاترعا دەيىن بۇلاردىڭ اڭگىمەسى تەرەحين بولدى.
— ءسويتىپ، تەرەحين ۇيلەنە ما؟
— تاڭعالاتىن نەسى بار، جاقىندا مەن دە ۇيلەنەمىن، — دەدى عازيز، وعان قاباعىنىڭ استىمەن قاراپ.
— كىمگە؟ — دەگەن ءسوز ليدانىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىعىپ كەتتى.
— ساعان! — دەي جازدادى.
ءبىز بۇل جەردە تەاتردى سۋرەتتەپ، بولماسا، كوپتىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعان عازيز بەن ليدا تۋرالى جازىپ، بولماسا، وزدەرىڭ بىرنەشە رەت كەرگەن «وتەللونى» قايتالاپ ۋاقىت المايىق.
عازيز بەن ليدا ۇيگە كەلىسىمەن شەكسپيردىڭ «وتەللوسىنىڭ» سوڭعى ءبولىمىن تۇگەلىمەن قايتا وقىپ شىقتى. ليدا قىزىعىپ تىڭدادى، عازيز قىزىعىپ وقىدى.
دەزدەمونانى ولتىرەردىڭ الدىنداعى وتەللونىڭ دىرىلدەگەن ايانىشتى ۇنىنە سالىپ:
«ءوزىم ولتىرەمىن، ءوزىم سۇيەمىن، ەڭ سوڭعى رەت ءبىر سۇيەيىنشى...» — دەدى كوزىنە جاس الىپ تۇرىپ، قوساق جارىن قايتا-قايتا سۇيەتىنى، ونى ولىمگە قيمايتىنى، نامىستىڭ زورلىعى، ونى اتتاپ كەتە الماي قينالعان جاننىڭ كەسكىنى قاتتى تەبىرەنتتى. ەكەۋى قوسىلىپ، وتەللو جازىقسىز، دەزدەمونا باقىتسىز دەدى. مانا تەاتردا وتىرىپ كوزىنىڭ جاسىن ءبىر توگىپ العان ليدا، بۇل جولى تاعى بوساي باستادى. عازيز جىلاماسا دا كوڭىلى بوساپ، وندا ليدانى ۋاتا الماپ ەدى.
— وسى سەندەر نەگە كوڭىلشەكسىڭدەر. ءاي قىزدار، قىزدار، جۇرەكتەرىن نازىك-اق! — دەدى ونى ەرەگەستىرەيىن دەپ. — اسىلى، بۇل وقيعا قىزعانىشتان تۋعان. قىزعانۋ دەگەن — سۇيە ءبىلۋ دەگەن. ال بىزدەگى ماحاببات عالامدى تاڭعالدىرارداي جوعارى، ەن ءتاتتى، ەڭ تاتۋ ماحاببات بولۋ كەرەك ەمەس پە؟ سوندىقتان دا ءبىز ادامگەرشىلىكتى، ادالدىقتى، شىن تازا جۇرەكتى باسقالاردان ءاناعۇرلىم مول ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
— ءبىز جىلاي دا ءبىلۋىمىز كەرەك. جىلاي بىلگەن ادام، كۇلە دە، قۋانا دا بىلەدى دەگەن عوي.
— سەن وسىلاردى قايدان بىلەسىڭ؟ — دەپ عازيز ليدانى قۇشاقتاي الدى.
قىز دا ونىڭ موينىنان قۇشاقتادى. ءعازيزدىڭ بەتى ونىڭ ىپ-ىستىق بەتىنە ءتيدى. ليدانىڭ قىپ-قىزىل شيەدەي ادەمى ەرنىنەن ءوزىنىڭ قالاي ءسۇيىپ العانىن سەزبەي دە قالدى. ليدانىڭ «جەتەر ەندى» دەگەن ءالسىز شىققان داۋسىنا قاراماستان، سۇيە بەردى. عازيز ليدانى كىشكەنە بالاشا قۇشاقتاپ، تىزەسىنە وتىرعىزىپ، قاتتى ءبىر ءسۇيىپ الىپ، «مەن سەنى وسىلاي سۇيەمىن» دەگەندەي كۇلىمسىرەدى.
ءعازيزدىڭ ەسىنە قارا كوز بەن بەتتىڭ شۇقىرى تۋرالى جىرتىلعان كۇندەلىكتەن وقىعان ليدانىڭ سوزدەرى تۇسە كەتتى، ءبىراق كۇندەلىك تۋرالى سىردى اشپاي-اق قويايىن دەپ ويلادى.
— دۇرسىلدەگەن نە؟ بىرەۋ كەلە مە؟ — دەدى ليدا وقىس.
— كىم كەلۋشى ەدى.
— جوق، الدە ەسىكتى بىرەۋ ۇرىپ ءتۇر ما؟
عازيز ليدانىڭ قولىن ءوزىنىن، قاتتى دۇرسىلدەپ تۇرعان جۇرەگىنە اپاردى.
— ءتۇسىندىڭ بە؟
— سەنىڭ جۇرەگىڭ ەكەن عوي.
— ءتۇسىندىڭ بە دەيمىن.
— نەنى؟
— جۇرەكتىڭ سەن ءۇشىن ءجيى-جيى سوعۋىن.
— حا-حا-حا! مەن ءۇشىن...
— جۇرەكتە سەزىم بار، ءتىل جوق.
— ءتىل بولسا قايتەر ەدى؟
— ءتىل بولسا، مەندە ءبىر شەشىلمەگەن سىر بار، جىل بويى سەن سول سىردىڭ شەشىلۋىنەن بوي تارتتىڭ دەر ەدى. سەن مەنى تۇسىنبەيسىڭ دەر ەدى، تەك اۋزىڭنان سۇيگىزەسىڭ، الدايسىڭ دەر ەدى، سۋسادىم، ءشولىمدى قاندىر، مەن سەندىك، سەن مەنى دالاعا لاقتىرما، وزىڭە تارت دەر ەدى جۇرەك، — دەدى عازيز.
ليدا ونىڭ الدىنان تۇرىپ:
— مەن ساعان رەنجيمىن، مۇنداي نارسەلەردى ماعان ايتپا، — دەدى.
— ءبىر جىل ءجۇرىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاعاندا قاشان ايتۋعا بولادى؟
— مەن ساعان سويلەمە دەمەيمىن، ءبىراق مەن ۇقپايتىن سوزدەردى ايتپا دەيمىن.
— سەن مەنى سۇيمەيسىڭ، تەك الدايسىڭ.
— جالا.
— وندا نەگە؟..
— بۇل دوستىق ەمەس، جولداستىق تا ەمەس، مەنى تەك ايەل دەپ ساناۋ.
— «ويىن سەزگە شىن جاۋاپ» دەيدى ءبىزدىڭ كازاك. ارينە، سەن ءبۇل سوزبەن مەنى ۇتاسىڭ. ءبىراق شىندىعىن العاندا، سونشا ءبىرىن-بىرى سۇيەتىن، ءتىپتى ءومىرىن سەن ءۇشىن قياتىن، ءتاتتى-تاتۋ ءبىر ماحابباتقا ورتاقتاسقان قىز بەن جىگىتتە دە تۇسىنبەستىك بولادى. ويتكەنى ولاردىڭ ومىرىندە تالاي وقيعا، قايشى ىستەر كەزدەسىپ وتىرادى. قىز وسىمەن ۋاقىت وتكىزدىم دەسە، جىگىت ۋاقىتىم بوس ەتتى دەيدى. ءسويتىپ ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى وقيعا شيەلەنىسە بەرەدى.
— سەن كەتپەي ۇيىقتامايسىڭ.
— مەن سەنىڭ ۇيقىڭا كەدەرگى كەلتىرەمىن بە؟
— كەل، تاڭدى ۇيىقتاماي اتىرامىز.
— جوق، مەنىڭ ۇيقىم كەلىپ وتىر، جاتۋىم كەرەك.
— وندا ۇيىڭە بارىپ ۇيىقتا.
— ەگەر، وسىندا ۇيىقتاسام قايتەدى؟
— بولمايدى.
ليدانىڭ ءتۇسى وزگەرىپ كەتكەن سياقتى بولدى، ءتىپتى ونىڭ جۇزىنەن جىلىلىق تابا المادى. اقىرى رەنجىڭكىرەپ ءوزىنىڭ بولمەسىنە كەتتى. ليدا شەشىنىپ جاتىپ قالدى.
عازيز توسەگىنە كەلىپ جاتقان سوڭ كوپكە دەيىن ۇيقىسى كەلمەدى. ول ويعا شومدى. «قىزىق، مەن جيىرماداعى جىگىتپىن، كورشى بولمەدە بويجەتكەن قىز، ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى تانىماساق ەكەن-اۋ. بىرگە جۇرەمىز، بىرگە قىدىرامىز. كەلەشەكتەن كۇتەتىنىمىز باقىت. بۇل ۇيدە ەكەۋمىزدەن باسقا جان جوق. بىرىمىزدەن ءبىرىمىز قورقامىز.
ساعات تۇنگى ءۇش بولدى.
بۇگىنگى ءتۇن قىزدان جىگىت، جىگىتتەن قىز قورقاتىن ءتۇن بولىپتى. ءارى قىزىق، ءارى تۇسىنىكسىز.
ەگەر دە ءدال بۇگىنگى ءتۇندى بىرەۋ ماعان اڭگىمەلەپ: قىز بەن جىگىت ەكى بولمەدە ۇيىقتاپتى دەسە، مەن جىگىتكە كۇلەر ەدىم. وندا ەركەكتىك نامىس جوق دەر ەدىم.
جوق، مەنىڭ ۇيقىم كەلمەيدى. بۇگىن مەنىڭ ورنىم مۇندا ەمەس، مەن ءوز ورنىمدا بولۋىم كەرەك».
ول ەپتەپ ورنىنان تۇردى. الىپ-ۇشىپ سوققان جۇرەك كەۋدەسىنەن شىعىپ كەتەردەي. ءبىر اتتاپ ليدانىڭ ەسىگىنىڭ تۇتقاسىنا قولى تيگەندە، شوق قارىعانداي بولدى. ول قولىن تەز تارتىپ الدى. ىشكە كىرۋگە جۇرەگى داۋالاماي ەسىك الدىندا ءبىراز كىدىردى. ەسىكتى ەپتەپ اشىپ، ليدانىڭ بولمەسىنە كىردى. جەڭسىز، جاعاسىز ءىش كويلەگىمەن باسىن ىرگە جاققا بەرىپ جاتىر ەكەن. جۇمىر ەكى اق بىلەگى ادەمى-اق. ءبىرى ايدىنداعى اققۋدىڭ كەۋدەسىندەي كوكىرەگىن كورپەسىمەن قىمتاپ العان. ەكىنشى بىلەگى بەتى اشىلىپ جاتقان شەكسپيردىڭ تولىق جيناعىنىڭ ۇستىندە كولدەنەڭ جاتىر ەكەن. عازيز ونىڭ بەتىن كورە العان جوق. ول تەز شامدى ءسوندىرىپ جىبەردى. ليدا كۇلىپ جىبەردى.
عازيز سەلك ەتە ءتۇستى. «وياۋ جاتىر ەكەن عوي». ءبىراق ءتىل قاتقان جوق.
— كىم بۇل؟ — دەدى ليدا.
— مەن.
— نەعىپ ۇيىقتاماي ءجۇرسىڭ؟
— ۇيقىم كەلمەيدى، ۇيقى قاشىپ كەتىپ، سونى قۋىپ كەلەمىن، — دەدى عازيز كۇلىپ.
— قايدا، وسى جاققا قاراي قاشىپ پا؟ — دەدى ليدا. عازيز ونىڭ توسەگىنە ەنىپ كەتتى. ليدا ىعىسىپ، وعان ورىن بەردى...
ليدا ۇيقىسىنان ويانعاندا تاپا-تال ءتۇس ەدى. جايىندا عازيز جوق. ونىڭ كوزىنە العاش تۇسكەن قابىرعاداعى ۇلكەن اينا بولدى، ودان كەيىن توبەدەگى اباجۋرلى شام، ۇستەل، ورىندىقتار ەدى. ونىڭ كوزىنە عازيز وتىرعان ورىندىق تۇسە كەتتى.
بىرتىندەپ تۇندەگى وقيعالار ەسىنە تۇسە باستادى. ءوزىنىڭ قارسىسىنداعى قابىرعاداعى ۇلكەن ايناعا كوزى ءتۇسىپ ەدى، كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە اق توسەكتە جاتقان ءوزىن كوردى. ءبىر كەزدە مۇنىن توسەگىنە قول سالعان ءعازيزدىڭ بەينەسى ەلەستەي كەتتى. ءعازيزدىڭ قاتتى قۇشاعى، بۇدان كەيىنگى وي ەرىكسىز كوزىن جۇمدىردى. ول كورپەسىمەن تەز بەتىن جاۋىپ الدى. اينادان دا، شامنان دا ۇيالدى. ول وزىنەن-وزى ۇيالدى. ءوزىن قويار جەر تاپپادى. جاستىققا ەتپەتتەي جاتىپ كەزدىڭ جاسىن اعىل-تەگىل توكتى. ول ۇلكەن كۇنا جاساعان سياقتاندى.
«ەرتەڭ ينستيتۋتقا قالاي بارام، ماماما نە بەتىمدى ايتامىن، قالاي ءتىرى جان بولىپ جۇرەمىن»، — دەپ جىلادى.
«سەن بۇزىقسىڭ، كىسىنى ايامايسىڭ، ارىمدى توكتىڭ، قاراڭعى ءتۇندى جامىلىپ كەلگەن ۇرىسىڭ».
— ليدا، — دەدى ەسىكتەن كىرە عازيز.
ليدا ءۇن قاتپادى، ول سۋعا مالىپ العانداي جاستىقتىڭ بەتىن كوردى. ليدانىڭ جانىنا كەلىپ ونى اش بەلىنەن قۇشاقتادى.
— ليدا، جانىم، — دەدى عازيز جىلاپ جاتقانىن ءبىلىپ.
ليدا تىتىركەگەن داۋىسپەن:
— كەلمە، جىبەر، ۇيالامىن، — دەدى.
ومى ودان سايىن قۇشاقتاي ءتۇستى. ليدانى ورنىنان كوتەرىپ الىپ ءسۇيدى، ول ءعازيزدىڭ موينىنان قۇشاقتادى.
— مەن ساعان ءبىر نارسە ايتار ەدىم.
— ايت.
— جوق، ايتا المايمىن، — دەپ ءعازيزدىڭ بەتىنە باسىن سۇيەدى.
— مەن سەنىڭ نە ايتقىڭ كەلگەنىن بىلەمىن. ماعان سەن.
Mەن سەندىك. بۇل تەك ۋادە ەمەس، شىن جۇرەكتەن شىققان ءسوز.
قىز دۇنيەنىڭ ەسىگىن قىز بولىپ اشىپ، ايەل بولىپ جاۋىپ شىعادى دەگەندەي جابۋلى تۇرعان بولمەسىنىڭ ەسىگىنە قاراپ:
— عازيز، — دەدى ليدا. — انا ەسىكتەن ون توعىز جىلداي قىز بولىپ شىعىپ ءجۇر ەدىم. ەندى ماعان شىعۋ قيىن.
— مەن تۇسىنەمىن، — دەدى عازيز. — كيىن، ءجۇر، ەكەۋمىز بىرگە شىعامىز.
ەستەن شىقپاس وقيعا
ەي، جولداس! سەن جاس ادامسىڭ، الدە كوپتى كورگەن قارتسىن، سەن شىرىلداپ جەرگە تۇسكەننەن بەرى تالاي جەردىڭ سۋىن ءىشتىڭ، تالاي جەردىڭ كوركىنە قىزىقتىڭ. سولاردىڭ، ىشىندە سەنىڭ ەسىڭنەن كەتپەيتىن ءبىر-اق جەر بار، ول — تۋعان جەر. سەنىڭ ومىردە قۇلاش جايعان، كەلەشەگىڭنىڭ تاڭىن اتقىزعان، بالالىق ءتاتتى شاقتى قونىشتاپ باسىپ تويلاعان ءبىر-اق جەرىڭ بار، ول — تۋعان جەر. تۋعان جەر سەنىڭ ومىردە ۇمتىلعانداعى ۇزەنگىڭ، باسپالداعىڭ. سەن ونى سۇيەسىڭ، ساعان ول — ىستىق، ساعان ول — قۋانىشتى.
ەي، جولداس! سەن تۋعان جەرىڭە بۇكىل روسسيانى ارالاپ، قاشىپ، شارشاپ نيجنيي نوۆگورودىنا كايتقان گوركييشە جول ءجۇرىپ كوردىڭ بە؟ الدە سيبيردەگى ايداۋدان قاشىپ تۋعان جەرگە توقتاعۇلشا ساپار شەكتىڭ بە؟ نەكراسوۆتىڭ تۋعان ەدىلى تۋرالى توككەن جىرلارىن وقىدىڭ با؟ و، تۋعان جەر، تۋعان جەر، سەن ىستىقسىڭ! سەن اناسىڭ! سەنىڭ ءبىر تال شىبىعىڭا دەيىن، ءبىر جاڭقا تاسىڭا دەيىن، ءبىر ۇرتتام سۋىڭا دەيىن ماعان تانىس. سەنەن جاقىن ەشكىمدى كورمەدىم.
ەي، جولداس! مەن ارقانىڭ قازاعىمىن. سەن قاي جەردىكىسىڭ؟ ارقالىقسىڭ با؟ الماتىلىقسىڭ با؟ اقتوبەلىكسىڭ بە؟ قاي جەر جاقسى؟ مەن بولسام، ارقامنان جاقسى جەر جوق دەر ەدىم. ارقانىن، سۋى — بال، جەلى — جىبەك، تاسى — التىن، ورمانى — جۇپار دەر ەدىم. سەن مەنىمەن تالاساسىڭ، سەن ەز جەرىڭدى ماقتايسىڭ، ارقا سەن ءۇشىن جاي عانا ءسوز، ماعان ءبۇل ءسوزدى ەستۋ قيانات. مىنە تالاس، مىنە ايتىس، مىنە كەرىس!
ەي، جولداس! كەل، كەلىسەيىك، كورىسەيىك: اركىمنىڭ ءوز اۋزىنىڭ ءدامى وزىنە ءتاتتى، اركىمنىڭ ەز تۋعان جەرى وزىنە ءقادىرلى. سەنىڭ تالاسىڭ دا ءجون، مەنىڭ تالاسىم دا ءجون. كەل قوسىلىپ تۋعان جەرگە راقمەت ايتايىق. ول ءبىزدى وسىرگەن، ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدەن ورىن الا بىلگەن، ءبىزدى ماقتاندىرعان تۋعان جەر. جاسا، تۋعان جەر! كەلىندەر، تۋعان جەرگە ارناپ الاقانىمىزدى شاپالاقتاپ ۋرالاپ ايقايلايىق! جاسا، تۋعان جەر!
ەي، جولداس! انا ءبىر قارا كوزدى قازاقتاردى كورەسىڭ بە؟ ولاردى جۇرت موسكۆيچتەر دەيدى. قازاق قايدان موسكۆيچ بولسىن دەپ ەشكىم ولارعا تالاسپايدى. ولار موسكۆادا بىرنەشە جىل وقىعان، تۇرعان. ءقازىر ولار — ينجەنەرلەر، مۇعالىمدەر، عىلىمي ادامدار. ولار موسكۆاسىن اڭگىمەلەيدى، موسكۆانى ساعىنادى، ءبىزدىڭ موسكۆا دەيدى. ولاردىكى ءجون!
پوەزد تاۋدى كەسىپ سالعان جولمەن ىلگەرى زىرعيدى. ەي، جولداس! نەگە تۋعان جەر تۋرالى اڭگىمە قوزعالىپ وتىر؟ كىم بۇل جەردە تۋعان جەرىن ساعىنىپ كەلەدى؟ ونى وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، ول — بىزگە بوتەن ادام ەمەس. دەمالىسقا بارىپ، شەشەسىن الىپ، الماتىعا قايتىپ كەلە جاتقان عازيز.
عازيز تۋعان جەرىنە تايانعاندا ءبىر تولقىپ ەدى. ەندى شوككەن نارداي بولىپ، شىعىستا سۇلاپ جاتقان الاتاۋدى كورىپ، جۇرەگى سونشا الىپ ۇشادى. ول كوپتەن بەرى ۆاگوننىڭ تەرەزەسىنەن باسىن العان جوق. الاتاۋدان كوزىن المايدى. بەرگى جاق باۋرىندا الماتى. الماتى ليدا مەن ءعازيزدىڭ قالاسى، بۇگىن ليدامەن كورىسەدى.
ءعازيزدىڭ الماتىدان شىققانىنا ءبىر اي. دەگەنمەن، وسى ءبىر ايدىن، ىشىندە الماتىنى اڭساپ ساعىندى. الماتىنىڭ قىزىق، دۋمان قالا ەكەنىن وسى ءبىر عانا ايدىڭ ىشىندە ءبىلدى.
تۋعان جەرى الماتى بولماسا دا، ول الماتىلىقپىن دەيدى. ونىڭ ەسكەن جەرى، جان بولىپ قاتارعا قوسىلعان جەرى — الماتى. الماتىعا كەلگەندە، ول كىشكەنتاي قارا بالا ەدى. وعان الماتى «جىگىت» دەگەن اتاق تاقتى، ونى وقىتتى، ءوسىردى. ول ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ بيىك شىڭىنا الماتىدا شىقتى.
شىقىلداعان شىلدەنىڭ ىستىق كۇنى ەدى. ءعازيزدىڭ الماتىعا كايتىپ كەلە جاتقان بەتى. ۆاگوننىڭ ءىشى ىستىق. اشقان تەرەزەدەن ازداپ جەل سوعادى. ريددەردەن نوۆوسيبيرسكىگە دەيىن بوس كەلگەن ۆاگوندار الماتىعا دەيىنگى جولدا ادامعا سىيماي كەتتى. قاي ۋاقىتتا دا ۇلكەن قالاعا تايانعاندا جول جۇرگەن ادامداردىڭ كوبەيە بەرەتىن ادەتى. بىرەۋ دەمالىستان، بىرەۋ كومانديروۆكادان كايتىپ كەلەدى. بىرەۋ جەكە باسىنىڭ قامىمەن ۇلكەن قالاعا بەت الادى. قالا سونىڭ ءبارىن ورنالاستىراتىنداي، ىرزا عىپ قايتاراتىنداي.
وسى كوپشىلىكتىڭ ءبىرى عازيز. دەمالىستان قايتىپ كەلەدى. قارت اناسىن كوشىرىپ كەلەدى. الماتىنىڭ جاس قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى.
ءعازيزدىڭ اناسى كەيىنگى ۋاقىتتا اجەپتاۋىر جۇدەپ قارتايعان. بۇرىنعى كورىك، بۇرىنعى كەۋدە جوق. جالعىز ءىنىسىنىڭ مەزگىلسىز قازاسى — ونى قاجىتىپ كەتكەن سياقتى.
ۆاگوننان ولاردىڭ ۇلەسىنە تيگەن ءاستى-ۇستى ەكى تاقتا ورىندىق ەدى. بۇلار جاتا-جاتا قاجىعان سوڭ مانا ۇستىڭگىسىن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، تومەندە تەرەزەنىڭ ەكى جاعىمنان ەكەۋى وتىردى. عازيز الاتاۋ كورىنگەننەن-اق قۋانىشى قوينىنا سىيماي شىعىستان كوزىن العان جوق.
— اپا، — دەدى عازيز قولىمەن نۇسقاپ، — اناۋ الاتاۋ.
— جارىقتىق، باياعى قىرعىزدىڭ الاتاۋى ما؟ — دەدى انا تەرەزەدەن ۇڭىلە قاراپ.
— بۇل سول تاۋدىڭ جالعاسى.
— الماتى قايدا؟ — دەپ سۇرادى ول.
— بەر جاق باۋرىندا، تاۋدان 18 شاقىرىم جەردە.
18 اقىرىمنىڭ قانشا جەر بولاتىنىن شامالاي الماي:
— بيەكەڭ اۋلى مەن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ اراسىنان الىس پا؟ — دەپ سۇرادى.
— سونداي ەكى بار.
— ستالين دە سوندا، الماتىدا تۋرا ما؟ — دەپ سۇرادى ءعازيزدىڭ اناسى. ويتكەنى ول الماتىنى موسكۆا، موسكۆانى الماتى دەپ تۇسىنەتىن ەدى.
— جوق، ستالين موسكۆادا تۋرادى، ال موسكۆا الماتىدان 5000 شاقىرىم جەردە.
بەس مىڭ، — دەدى انا تامسانىپ.
عازيزدەردى ستانسيادا شاڭگەرەي قارسى الدى. بۇلار شاڭگەرەيدىڭ اعاسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ ءتۇستى. عازيز ليدانىڭ ۇيىنە كوشىپ كەلگىسى كەلمەدى. ول جاقىن ادامدارمەن سىرتتان سىيلاسقان ءجون دەپ ويلادى. اناسىن شاڭگەرەيدىڭ ۇيىنە ورنالاستىرىپ، كەشكە جاقىن ءوزىنىن، جاتاق ورنى ليدانىڭ ۇيىنە بەتتەدى.
ارينە ءعازيزدىڭ اناسىن كۇتكەن اننا سەرگەيەۆانىڭ سەمياسى ونىڭ مۇندا كەلىپ، باسقا ۇيگە تۇسكەنىن بىلسە، رەنجيتىن ەدى. سوندىقتان عازيز اناسىنىڭ كەلگەنىن بۇلارعا ايتقان جوق.
— جاقىندا كەلەدى، وعان دەيىن كۆارتيرا دايىنداۋىم كەرەك، — دەدى ولارعا. ونىڭ ويى: «جەكە ءۇي الىپ، بۇلاردى قوناققا شاقىرامىن»، — دەگەندە بولدى.
كەيىنگى ۋاقىتتا عازيزگە قىزمەتتەن تىس كەشكى ۋاقىتتا دا جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرمەگەن جاس قىزمەتكەرگە تەرگەۋشى بولۋ وڭايعا سوققان جوق.
ىزدەنىپ كوپ وقۋعا، قىزمەتتى كوپ ىستەۋگە، بۇرىنعى قارالىپ كەتكەن ىستەردى تاجىريبە الۋ ءۇشىن قايتادان قاpaپ شىعۋدى پروكۋروردىڭ اقىلىمەن كەيىنگى ۋاقىتتا قولعا العان.
كۇندەلىكتى ءىس كۇندىزگى قىزمەت ۋاقىتىندا بىتسە، كەشكى ۋاقىتتا ىلعي ەسكى ءارحيۆتى تەكسەرىپ وقيتىن. جۇرە كەلە بۇل قىزمەت ونى قىزىقتىرا باستادى. مۇنى وقىعاندا نەشە ءتۇرلى قىلمىس،نەشە ءتۇرلى وقيعا، نەشە ءتۇرلى ادامدار، نەشە ءتۇرلى شەشەندەر كەزدەسەدى. اسىرەسە تەرگەۋشىنىڭ قىلمىسقا قانداي قورىتىندى بەرگەنىنە كوڭىل اۋداردى. وعان كەرەگى دە سول.
بۇگىن تاعى سول سالتىمەن كەشكە قىزمەتكە بارايىن دەپ جاتقاندا، ليدا كەلدى.
— «ارىلۋدى» وقىپ بولدىڭ با، بۇگىن كىتاپحاناعا وتكىزەتىن كۇنىم ەدى.
ونى وقۋعا قولى تيگەن جوق. ەرتەڭ دە قولى تيمەيتىنى انىق بولدى.
— ال، — دەپ كىتاپتى ۇسىندى ليداعا سالقىن عانا. وقىماي بەرگەنىن ىشىنەن جاقسى كورگەن جوق.
— قىزمەتكە بارايىن دەپ جاتىرسىڭ با؟
— ءيا. ءوزىڭ قايدا باراسىڭ؟
— كىتاپ وتكىزەم جانە كومسومول جينالىسى بولادى.
— بىرگە بارايىق وندا.
ءعازيزدىڭ كەڭسەسىنىڭ جانىنا تايانعاندا ليدا:
— ۇيگە قاشان كايتاسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— ساعات وندا.
— جينالىس تا ونعا جەتپەي ءبىتۋ كەرەك. ويتكەنى كىشكەنە ماسەلە، — دەدى ليدا.
— وندا كۇتەيىن بە سەنى؟
— كۇت، كەلەمىن.
— جارايدى، ساعان كوپ راقمەت! كەڭسەگە دەيىن شىعارىپ سالدىڭ، — دەدى كۇلىپ عازيز.
— جو-جوق! كىتاپحاناعا دەيىن مەنى شىعارىپ سال.
— مەنى كوپ كۇتتىرمە، — دەدى عازيز. باقشانىڭ ىشىندەگى كىتاپحانانىڭ سىرتىنا كەلىپ توقتاعاندا: — كەلەمىن، دەدى.
بۇل كەزدە توڭىرەكتى قىپ-قىزىل شۇعىلا بولەپ، كۇن باتىپ بارا جاتىر ەدى. كوكپەڭبەك باقشا جاپىراعىنىڭ اراسىنان سىعالاعان كۇن ساۋلەسى: «ەرتەڭگە دەيىن قوش بولىڭدار»، — دەگەندەي بولادى.
عازيز ارحيۆتەن «ۇرلانعان بالا تۋرالى» ءبىر تەكسەرىلگەن ءىستى قاراپ شىققاندا ساعات ونعا جيىرما مينۋت قالىپ ەدى. ليدا كەلمەدى. ون بىرگە دەيىن كۇتتى. كەلمەگەن سوڭ تەلەفوننىڭ ترۋبكاسىن قولىنا الدى. ونداعى ويى ليدانىڭ ينستيتۋتىنا زۆونداپ، جينالىستىڭ. بىتكەن، بىتپەگەنىن بىلەيىن دەگەن ەدى.
ءبىراق جارتى ساعات بويى قالادان بايلانىس ءۇيىن سۇراپ الا الماي-اق قويدى.
نە بولعانىن بىلەيىن دەپ ينستيتۋتتىڭ وقۋ كورپۋسىنا كەلىپ ەدى. ەسىك الدىنداعى كۇزەتشى:
— كورپۋستا جان جوق. سەكرەتار جالعىز وتىر ەدى، ول جاڭا ۇيىنە كەتتى، — دەدى.
— كومسومول جينالىسى بولعان جوق پا؟
— بۇگىن تۇستەن كەيىن جينالىس تا، ساباق تا بولعان جوق. تۇستەن كەيىن وقيتىن كۋرستار ءقازىر پوليكلينيكادا تاجىريبە جۇمىسىندا، — دەپ جاۋاپ بەردى.
«شىن مەنى الدادى»، — دەدى عازيز. ءبىراق ۇيگە قايتقىسى كەلمەدى. ترامۆايعا وتىرىپ، جوعارىداعى تۋبەركۋلەز ينستيتۋتىنا بارايىن دەپ ءجۇرىپ كەتتى. ترامۆاي پاركتىڭ قاتارىمەن جوعارى كوتەرىلىپ، سولعا بۇرىلدى. ونىڭ قايدا باراتىنىن ەندى اڭعاردى. ول نومەرىنە قاراماي كەز كەلگەن ترامۆايعا وتىرا سالعانىن ەندى ءبىلدى.
ول ءجۇرىپ كەلە جاتقان ۆاگوننان سەكىرىپ ءتۇستى دە كەيىن قايتتى. تۋبەركۋلەز ينستيتۋتىنا بەي ۋاقىتتا بارعىسى كەلمەدى.
الماتىلىقتارعا ءعازيزدىڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقان كارل ماركس،كوشەسى تانىس. ولار ءبۇل كوشەمەن تالاي رەت جۇرگەن. بۇل — نيەۆا پروسپەكتىسىنەن ءبىر دە كەيىن ەمەس. مۇنىمەن ءجۇرىپ كەلىپ تەاترعا دا،پارككە دە، مونشاعا دا، ماگازينگە دە بۇرىلا سالۋىنا بولادى. الماتىنىڭ پروسپەكتىلەرى، ءتىپتى، وزگەشە ەمەس پە؟ اتتەڭ، ءقازىر ۆلاديمير ماياكوۆسكيي ءتىرى بولسا، ءبىز ونى قوناققا شاقىرار ەدىك، جاقسىلاپ تۇرىپ قوزىنىڭ ەتىن استىرىپ قويىپ، قانىپ ىشكەن سارى قىمىزدىڭ بۋىمەن الماتىنى ارالاۋعا شىعار ەدىك.
ارينە، پوەزيانىڭ مارشالى قازاقستاننىڭ استاناسىن كورۋگە كەلگەندە، ونى ەرتەتىندەر بەلگىلى ادامدار، مىسالى، ءبىزدىڭ جاكەڭ. ول كىسىگە ءسوز جوق. قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ءبىر بەلىمىن دەپ ءسابيت ەرەر، قازاقتىڭ تەاترىن اسپانعا كوتەرىپ ۇستاپ تۇرعان مەن دەپ مۇقتار ەرەر، قازاقتىڭ انگە باي ەكەنىن الەمگە جەتكىزىپ تۇرعان مەن دەپ شارامەن قولتىقتاسىپ كۇلاش كەلەر. قۇرمانعازىنى جوقتاتپايمىن دەپ دومبىراسىن وڭگەرىپ كارت انا دينا دا كەلەر، ستاحانوۆشىلار، اكتيۆتەر توپ-توبىمەن جول دا بەرمەس. ارينە، ماياكوۆسكيي قىزىل جاۋىنگەردى جەك كورمەيدى، ول — قىزىل ەرلەردى مەنىڭ ماقتانىشىم، مەنىڭ قۋاتىم، — دەپ تالاي كەۋدەسىن كوككە كوتەرگەن. سوندىقتان، ونى ەرتۋشىلەردىڭ ىشىندە مەن دە بولۋىم كەرەك. مەن ونىڭ وڭ جاعىندا ءجۇرۋىم كەرەك. ويتكەنى مەن قىزىل جاۋىنگەرمىن عوي. قازاقتا سابەڭنەن جايدارى كىم بار؟
ول ءبىزدى كۇلكىگە، ازىلگە باتىرادى عوي. ايتايىق، ماياكوۆسكيي ءسابيت ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا كەلەدى.
— ساكە، — دەيمىن قازاقشالاپ.
— نە ايتاسىڭ، جولداس جاۋىنگەر؟ — دەيدى، ارينە. ول كەزدە «اي، انتۇرعان، نە ايتايىن دەپ ەدىڭ»، دەمەيدى عوي. ويتكەنى، مەن جاۋىنگەرمىن، «انتۇرعان» دەگەن سابەڭنىڭ ءسوزى ماعان لايىقسىز. ول رەتتى جەردى بىلەدى. ول سەزىمتال اسقاردى، اقىلدى بوتاكوزدى، البىرت بۇركىتتى، باقىتسىز سۇلۋشاشتى قولدان جاساعان جازۋشى ەمەس پە؟ ول كىتاپتاعى ءتىرى ادامداردى جاراتاتىن ءتاڭىرى، ول — جاننىڭ ينجەنەرى.
— مىنا كىسىگە ماقتانايىن دەپ كەلەمىن، — دەيمىن.
— نو، نو، — دەيدى ماياكوۆسكيي مەنىڭ قازاقشالاپ كەتكەنىمە.
— ال ماقتان، — دەيدى سابەڭ، مەن ماقتانام...
ول ءتىرى بولسا، ءبىز ونىمەن وتان سوعىسىندا بىرنەشە رەت كەزدەسەر ەدىك، قان مايداندا تىزە قوسىپ وتەر ەدىك. ول سوعىس تەاترىندا، مايدان جانىندا «ليەۆىي مارشىن» وتان كىزمەتىنە جۇمسار ەدى. ول كوماندا بەرەر ەدى.
— وڭعا، وڭعا، — دەگەندە وڭ جاقتان كەلگەن جاۋدى تۇيرەر ەدىك، — سولعا، سولعا، — دەگەندە سول جاقتان كەلگەن جاۋدى تۇيرەر ەدىك. ءبىز جاۋدى قىرىپ قايتار ەدىك. ول كوماندا پۋنكتىنە ءبىزدى قارسى الۋعا جۇگىرەر ەدى. بىزگە ىرزا بولار ەدى، قۇشاقتاسىپ سۇيىسەر ەدىك. ول — ءبىزدىڭ ۆوۆكا، ءبىز ونىڭ قىراندارى بولىپ كەتە بارار ەدىك. ونى ءبىز ەركەلەتىپ «ۆوۆكا» — دەر ەدىك.
— ۆوۆكا، سەنىڭ شەت ەلدەردى، جاقسى قالالاردى ارالاۋعا، ساياحات جاساۋعا جانىڭ قۇمار. سەن نيۋ-يوركتە بولدىڭ، مەكسيكادا بولدىڭ. سەن لوندوندا، بەرليندە، پاريجدە بولدىڭ. ءتىپتى، بولماعان جەرىڭ جوق، سوندا وسىنداي سۇلۋ قالانى، سۇلۋ پروسپەكتىنى كوردىڭ بە؟ — دەپ ماقتانامىن الماتىما مەن.
— سەن ماقتانا بىلەسىڭ، — دەپ ول مەنى ارقادان قاعىپ، كۇلەر ەدى.
سوندا مەنىڭ ماقتانۋىما تۇرارلىقتاي عازيز كەلە جاتقان پروسپەكت ماياكوۆسكييگە وي تۇسىرەر ەدى. ول پروسپەكتتە كوز جىبەرەر ەدى. ۇزىننان-ۇزاق اسفالت توسەلگەن كەڭ پروسپەكتىنىڭ بويىن قۋالاپ كەتىپ جاتقان ترامۆاي لينياسى — ونى نەسىنە قىزىقتىرسىن. ونىڭ قىزىعاتىنى اسفالتتى ات جۇرەتىن تروتۋار مەن كوك تاستان ەرىپ سالعان ارباعا، ماشيناعا ارنالعان تاس جولدىڭ اراسىن ءتىلىپ وتەتىن ارىق. ارىقتاعى مۇزداي سۋ تاۋدىڭ باسىنان كوشە-كوشەمەن تاراپ تەمەن اعىپ جاتقان — ول سوعان تاڭعالار ەدى. ارىقتىڭ ەكى جاعىنا قۋالاي ەسكەن بايتەرەكتەر، ءبىرى تروتۋاردىڭ توبەسىن شاتىرلاپ جاۋىپ، ەكىنشىسى كوشەنىڭ كەلەسى بەتىندەگى بايتەرەكتەرمەن ،جالعاسىپ، كوشەنىڭ توبەسىن شاتىرلاپ جاۋىپ تۇرار ەدى. ونى تاڭعالدىرار وسى تابيعي جەلەك بولار ەدى. اسفالتتى تاستى جالتىراعان كوشەنىڭ ومىراۋىنا قاتىرىپ تىككەن وقاداي ارىقتى قۋالاي، بايتەرەكتەردى جاعالاي ەسكەن كوك مايسا جىبەكتەي كوك شوپتەر، بايتەرەكتەردىڭ سىرعالارىنداي ىرعالعان جاپىراقتارىمەن تالاسىپ كوز تالدىرار ەدى. ارينە، كوشەنىڭ شىعىس جاعىنداعى باقتى كورە الماس ەدى. ويتكەنى بايتەرەكتەر باقتى وڭايلىقپەن كورسەتە قويا ما؟ ول ورىستىڭ تاماشا سۇلۋ تىلىمەن «پرەكراسنو» دەر ەدى. مەن: «ءبۇل تەك الماتىنىڭ باستاماسى عانا، مۇنان دا تاماشاسى الدا»، — دەپ ونى قولتىعىنان الىپ، ىلگەرى جىلجىر ەدىم. اتتەڭ، نە كەرەك، ول دۇنيەدە جوق ولگەن. ءقازىر ول پروسپەكتىدە ماياكوۆسكيي دە جوق، مەن دە جوقپىن. تەك، كەلە جاتقان جالعىز عازيز. كەل، وقۋشى، وندا سونى ۇزاتايىق ءبىزسىز ول كوڭىلسىز. ول وسى پروسپەكتىنىڭ باتىس جاعىنداعى تروتۋارمەن ءجۇرىپ كەلەدى. ول ەكى كوشەنىڭ ايقاسقان بۇرىشىنا كەلگەندە شىعىس جاعىنان باقشانىڭ بەتى باستالدى. ءبىراق ونىڭ باقشادا شارۋاسى بولعان جوق. ساعات تۇنگى ون ەكى. بۇل كەز باقشادان جۇرتتىڭ تاراپ جاتقان ۋاقىتى. ونىڭ ويى ليدادا بولدى. ءبىراق تۇسىنە المادى. «ارينە، ول مەنى ۇمىتقان جوق، ءبىر جۇمىسپەن كەلە المادى»، — دەپ ءوزىن-وزى جۇباتقىسى كەلەدى. ونى ءبىر تىماۋ سەزىم بيلەيدى. «نەگە ول مانا اسىقتى؟»
ول ترامۆايعا وتىرىپ، ۇيگە قايتايىن دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. ايالدامادا ءبىر توپ ادام تۋر. باقتان شىققان ادامدار بولۋ كەرەك.
ءتۇن سونداي تاماشا. تەك الاتاۋدىڭ سالقىن اۋاسى قالاعا تۇنەپ كايتۋعا كەلگەن سياقتى. كەشە كۇندىز كۇن سونداي ىستىق بولدى. جۇرت بۇلاق باسىنان شىققان جوق. تىپ-تىنىش جازدىڭ تورعىن ءتۇنى — سەنى سۇيمەيتىن كىم بار؟ عازيز شولاق جەڭدى جىبەك كويلەككە جۋان عىپ بوس وراعان گالستۋگىن تازا اۋادان كەۋدەمە تولتىرىپ الايىن دەگەندەي بوساتىڭقىراپ، القىمداعى تۇيمەسىن اعىتتى.
عازيز الدىنان كولدەنەڭدەپ وتكەن بىر-ەكى قىزدار تىنىق ءتۇندى جاڭعىرتىپ:
«پەل نەداروم زا رەكويۋ،زا رەكويۋ سولوۆەي»، — دەپ ءۇزىلتىپ ءان سالىپ ءوتتى. قۇلىننىڭ داۋسىنداي جىڭىشكە داۋىس تىپ-تىنىش تىنىق تۇندە اشىق، ادەمى بولىپ شىقتى. ءعازيزدىڭ تىڭداعىسى كەلىپ ەدى، ولار ۇزاپ كەتتى.
كوشەنىڭ كەلەسى بەتىندە ترامۆاي كۇتۋشىلەردىڭ ىشىنەن ءبىر ادامدى ول ليدا ما دەپ قالدى. جايىندا ءبىر جىگىت سويلەسىپ تۇرعانىن كورىپ، جوق ول ەمەس شىعار دەدى. دەگەنمەن، ولاردىڭ قاتارىنا تايانا كەلە تاني باستادى. ليدانىڭ ءوزى. عازيز ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. ونىڭ ليدانى تانىعىسى كەلمەدى. «بۇل ليدا ەمەس. بۇل ليدا ەمەس»،— دەپ كۇبىرلەي بەردى. ول ءوزىن-وزى سەندىرگىسى كەلدى. ويتكەنى عازيز نانارلىق نارسە ەمەس.
جاقىنداپ بارىپ انىق كوردى. ليدا. ول تۇنگى ساعات بىردە جىگىتپەن ءتۇر. ءعازيزدىڭ قانى قايناپ كەتتى. ءوزىن-وزى ۇمىتتى. تەك الدىندا تۇرعان ءبىر جۋان بايتەرەك:
— شىراعىم، بالام، ساپ-ساپ، مەن ءجۇز جىلدار ءومىر سۇرگەن قارتپىن، تالاي جاستى، تالاي وقيعانى باستان كەشكەنمىن. كەل بەرى، ماعان سۇيەنىپ دەم ال، — دەگەندەي بولدى. ول بايتەرەككە ءبىر قولىمەن سۇيەنىپ، ليدا جاقتان كوزىن المادى. جانىنداعى جىگىتتى انىق كوردى. كوزىندە كوزىلدىرىگى بار، ادەمىشە كەلگەن جىڭىشكە بوز جىگىت ەكەن. ليداعا تىم جاقىن ءتۇر. ونىڭ قولىنداعى تولىق كىتاپتى تاني كەتتى. «ۆوسكرەسەنيە». «ۆوسكرەسەنيە» دەپ ايقايلاپ جىبەرە جازدادى. ونىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى. ول كىسى ولتىرەتىن قاراقشى قۇساپ، تال تۇبىندە بۇقشيىپ، كەرنەگەن ىزانىڭ قۇشاعىندا ءبىر اشۋلى ايۋ بولدى دا تۇردى. ول تەك تۇرا المادى، وزىنەن-وزى تىتىرەگەن داۋىسپەن سويلەپ تۇردى.
— انە، انە، كورمەيسىڭ بە، اناۋ ماناعى مەنەن الىپ كەتكەن كىتاپ. ونى مەنەن الىپ، ءوزىنىڭ جىگىتىنە بەرەيىن دەگەن ەكەن. ول مەنى الدادى. كىتاپحاناعا اسىعىپ كىرىپ ەدى، انا ءبىر كوزىلدىرىك سوندا كۇتكەن ەكەن، كورمەيسىڭ بە؟ كىتاپ سونىڭ قولىندا ءتۇر...
وھ، ايەلدەر، ايەلدەر، ماحابباتتىڭ جاۋىسىڭدار! سەندەردە ماحاببات جوق. تازا ماحابباتتىڭ سىرىنا بالتا شاباتىن، بەتىنە كۇيە جاعاتىن جاۋىزسىڭدار. سەندەردە جۇرەك جوق، تەك وكپە عانا.
ءبۇل كەزدە ءعازيزدىڭ داۋسى ەكپىندەي شىقتى. ول ءوزىنىڭ جاپادان-جالعىز سويلەپ تۇرعانىن جاڭا اڭدادى. ول قاتتى سويلەپ بارا جاتقانىن ءبىلىپ، ءوزىن-وزى توقتاتۋعا تىرىستى. ول قاباعىن ءتۇيىپ، تۇلكى الاتىن قىرانداي ولارعا قاراپ تۇرىپ قالدى.
كوزىلدىرىكتى جىگىت ليدانىڭ الدىندا كىتاپتى ەكى قولىمەن بىردەي ۇستاپ، كۇلىمسىرەگەن پىشىنمەن اڭگىمە ايتىپ تۇردى. قىز كەيدە كۇلىمسىرەپ، كەيدە سىقىلىقتاپ كۇلدى.
— انە، كورمەيسىڭ بە؟ — دەدى تاعى تىتىرەگەن داۋىسپەن، — انە ول انا جىگىتتى دە الداپ تۇر. و، سورلى جىگىت! سەن الدانىپ تۋرسىڭ.
ول مەنى الداعان، سەنى دە الدايدى، ەكەۋمىزدى بىردەن الداتپايىق، سەن الدانبا، سەن الدانبا!..
— وي، مەنىڭ ادال جۇرەگىم، سەن ودان ءالى دامەلەنەسىڭ، «ول جاي بىرگە وقيتىن جولداسپەن تەك تۇرعان شىعار» دەپ. — انە كورمەيسىڭ بە، ەكەۋى قول ۇستاسىپ تۇر. انا قاراشى، ەكەۋى سۇيىسۋگە تاياۋ تۇر. ناعىز ءبىر-بىرىن سۇيگەن جىگىت پەن قىزدىڭ.ءتۇرى. ساعات تۇنگى بىردە جاي ادام جۇرە مە، انا قاراشى، ەندى ەكەۋى قولتىقتاستى. ءاي، سورلى كوزىلدىرىك، وزىڭە سونشا ءسۇر جىلاندى تارتاسىڭ. ول ءمۇلايىمسىپ سەنىڭ قولتىعىڭدا يرەڭدەيدى. و، جاۋىز! اتتەڭ، اتارعا مىلتىق، سالارعا قانجار جوق! مەن — كۇر قول، تەك ءبىر قاراقشىمىن، ايتپەسە وسى جەردەن ۇمتىلار ەدىم. مەن كىسى ولتىرمەس ەدىم، مەن ماحابباتتىڭ جاۋىن ولتىرەر ەدىم. ادامنىڭ جاۋىن ولتىرەر ەدىم. مەن پرومەتەيدى ەمەس، زيەۆستى ولتىرەر ەدىم.
جوق، مەن شىداپ تۇرا المان. مەنىڭ الدىمدا جاستىقتىڭ تراگەدياسى وينالىپ جاتىر. تراگەديا، كادىمگى تراگەديا. ءبىراق مەن تراگەدياعا جىلاپ كورگەن جوقپىن، مەنىڭ كوزىمنەن جاس شىقپايدى. مەنىڭ كۇشىم، قۋاتىم بار. مەن شىداپ تۋرا المان! مەن نەگە تۋرامىن؟ وسىنشا قورلىقتى كورىپ تۇراتىن مەن نەتكەن نامىسسىز جانمىن؟
ول مانادان ءوزى تۇرعان قارت تەرەكتىڭ قاسىنان شىقتى. كەرنەگەن ىزا ونى ليدالارعا قاراپ سۇيرەسە دە، ول جاققا جۇرگىسى كەلمەدى. ليدانىڭ بەتىن كورگىسى كەلمەدى. ءسويتىپ، ولاردىڭ جانىنان ءوتىپ، پارك جاعىنداعى تروتۋارعا بەتتەدى. ءبىراق ەكى كەزىن ولاردان العان جوق.
تاعى ءبىر اعاشتىڭ تۇبىنە كەلىپ تۇرىپ ەدى، كولدەنەڭدەپ قاستارىنان وتكەن مۇنى ولاردىڭ كورمەگەنى ءعازيزدىڭ ونان سايىن قانىن قايناتتى. سۇيىسكەن ادامداردىڭ باسقامەن قايدان شارۋاسى بولسىن. ءتىپتى ولاردىڭ كەزى بىر-بىرىنەن باسقا ەشتەڭەنى كورمەيدى دەپ ىزالانىپ ءبىر سويلەدى دە، تۋرا سولارعا قاراپ ءجۇردى. بۇل كەزدە تۇيىلگەن قاباقتىڭ استىندا ىزانىڭ قاسىرەتىن شەككەن قارا كوز ەزىنىن سۇلۋلىعىن جوعالتىپ، كىسى شوشىرلىقتاي سۇپ-سۇر بوپ كەتكەن ەدى.
ليدا ءتۇسى بۇزىلىپ كەلە جاتقان ونى كورىپ، ساسقالاقتاپ نە ايتارىن بىلمەدى. كۇلەيىن دەپ كۇلە المادى.
— نەگە الدايسىڭ كىسىنى؟ — دەدى.
ليدا وعان جاۋاپ قاتا المادى، تەك، كۇلەيىن دەپ ەدى، بەتىندە كۇلكىنىڭ اسەرى بولعانمەن، كوزىندە كۇلكىنىڭ بەلگىسى دە بولمادى. ول وعان تونە ءتۇستى.
— سەن كىسىنى نەگە الدايسىڭ دەپ سۇراپ تۋرمىن عوي. بىرەۋمەن قىدىراتىن بولساڭ، مەنى كۇتتىرىپ نەڭ بار؟ مەنى سەن كۇلكىگە ۇشىراتايىن دەگەن ەكەنسىڭ عوي. ال مەن ىزدەپ كەلدىم، كۇل ماعان! كۇل دەيمىن،— دەدى ول تىتىرەپ.
ليدانىڭ ەسىنە «رومەو مەن دجۋلەتتاداعى» قايعىلى ءولىمنىڭ ۇستىندە بىرەۋدىڭ «كوڭىلدى مۋزىكا وينا، كوڭىلدى مۋزىكا وينا» دەيتىنى تۇسە كەتتى. «ماعان جىلا دەۋدىڭ ورنىنا، كۇل دەپ تۇرعانىن كورمەيسىڭ بە»، — دەدى ىشىنەن، باسقا ەش نارسەنى ويلاي دا المادى.
— مەن سەنى الداعان جوقپىن، — دەي بەرىپ ەدى، عازيز ءتىپتى كوتەرىلىپ كەتتى. ونىڭ داۋسى قاتتى شىقتى. ليدا شىداپ تۇرا المادى، تەك، ابىروي بولعاندا ترامۆاي كەلىپ قالدى.
ليدا ءبىرىنشى ۆاگونعا قاراي ءجۇردى. ءبىراق عازيز ونىڭ سوڭىنان ەرگەن جوق. ليدانىڭ سوڭىنان ەرگەن مانادان بەرى ءتىل قاتپاي تۇرعان كوزىلدىرىكتى بولدى. بۇل ەكىنشى ۆاگونعا بارىپ وتىردى.
مانادان بەرى جىگىتتە مۇنىڭ شارۋاسى بولعان جوق ەدى، ەندى ليدامەن بىرگە ءبىرىنشى ۆاگونعا كىرگەن ونى جەك كورە باستادى. مانا «ەي، سورلى جىگىت، الداۋعا تۇسەسىڭ سەن، ول قىزعا جولاما» دەسە، اياسا، مۇنىڭ ناعىز جاۋى ەكەنىن ەندى بىلگەندەي بولدى. ونىڭ بارلىق ويى — سول جىگىتكە ءبولىندى.
«مەنىڭ الدىمنان، مەنىڭ قولتىعىمنان قىز تارتىپ الاتىن جىگىت تاۋىپتى. ول مەنەن ءوزىنىڭ كوزىلدىرىگىمەن ءتاۋىر كورىنەدى. ول مەنىڭ ىزىممەن جۇرە الاتىن كورىنەدى. جاۋىمدى جەڭە الماسام، وعان قىزىمدى بەرىپ جىبەرىپ قاراپ تۇرسام، مەنىڭ جاستىعىمنان نە پايدا؟ جوق، مەن قىزعا تالاسپايمىن، مەن نامىسقا تالاسامىن. مەنىڭ نامىسىم كوزىلدىرىكتى جىگىتتەن كەم بولماس، مەن كوزىلدىرىكسىز نامىسقور جىگىتپىن»، — دەدى ىشىنەن ول ۆاگوندا كەلە جاتىپ.
ول ۆاگوننان اسىعىپ ءتۇستى. الدىڭعى ۆاگونعا قاراسا، كوزىلدىرىكتى وسى كۇنگى جاس جىگىتتەردىڭ سالتىمەن ءوزى بۇرىن ءتۇسىپ، ليداعا جاردەمدەسىپ جاتىر ەكەن. عازيزدىك ءىشى وتتاي جانىپ كەتتى. تەك، سولاردىڭ سوڭىنان جۇرەيىن دەپ ويلادى.
بۇلار ترامۆايدان تۇسكەن سوڭ، ەكەۋى ليدانىڭ ۇيىنە قاراي جۇرەتىن كوشەنىڭ تروتۋارىنا ءتۇستى. بۇل ۇشەۋىنەن باسقا جان تۇسكەن جوق. جىگىت ليدانى قولتىقتاعان جوق، ەكەۋى كاتار ءجۇرىپ وتىردى. سوڭىندا — عازيز.
كوشە قالانىڭ ورتالىعىنان قاشىقتاعان سوڭ-اق كاراڭعىلانا باستادى. بىرىنەن-بىرى الىس ورناتىلعان باعانداعى لامپوچكالار ءوزىنىڭ مەرزىمدى كولەمىنەن اسىپ جارىعىن شاشا المايدى. عازيز شىداي المادى. ول ليدانىڭ جانىندا كەلە جاتقان جىگىتتى ادامعا ساناعان جوق، ونى قومسىندى. ءبىراق، سول ادامسىماقتىڭ قىزىمەن كەلە جاتقانى مۇنىڭ ناعىز جىگىتشىلىك سەزىمىنە پىشاق سالعاننان كەم بولعان جوق. ول نامىستاندى، ونى تاكاپپارلىق قىستى.
— ەي، كوزىلدىرىك!—دەدى ليدانىڭ جانىنداعى جىگىتكە. ولار بۇرىلىپ تۇرا قالدى.
— سەن ءتورت كوز، — دەدى جىگىتكە ءتونىپ كەلىپ، — ءقازىر وسى جەردەن كوزىلدىرىگىڭ ءبۇتىن تۇرعاندا قايقاي، ايتپەسە كوزىلدىرىگىڭ دە، ءوزىڭ دە ساۋ كەتپەيسىڭ. ەكىنشى مىنا قىزدىڭ جانىنان بۇگىننەن باسقا كۇندە سەنى كورمەيىن، ءتۇسىندىڭ بە؟
— ءبىز، ءبىز بىرگە... — دەي بەرىپ ەدى جىگىت.
— مەنىڭ ايتقانىما ءتۇسىندىڭ بە؟ قايقاي تەز! — دەدى وعان قاتتى ايقايلاپ. اۋەلگى سەزدى وعان جايلاپ ايتقانمەن سوڭعى ونىڭ قاتتى شىققان داۋسى كوزىلدىرىكتى جىگىتتى قورقىتايىن دەدى. ول جالتاقتاپ قاراي-قاراي، تەز كەيىن بۇرىلدى.
— ول بەيشارانىڭ تۇك جازىعى جوق، سەن وعان ۇيات جاسادىڭ عوي، — دەدى ليدا.
— سەن ماعان ۇياتتى ۇيرەتپە! سەن ءوزىن، ۇياتىڭدى جيناپ ال! — دەدى وعان اشۋمەن.
ليدا ونىڭ ءبۇل ءسوزىن كەك تۇتقان جوق، كۇلدى.
— بىلەمىن مەن سەندەردى، سەندەر جاۋىزسىڭدار، سەندەر سۇمسىڭدار! ەندى جىگىتىن. كەتكەن سوڭ ماعان ءتۇسىڭدى جىلىتاسىڭ، كۇلەسىن عوي. جوق، سەنىن كۇلكىڭ ەندى ماعان كۇلكى ەمەس، قايعى دا بولا المايدى! — دەدى.
— سەن ءوزىڭ ايەلدەن تۋماي، قايدان تۋدىڭ؟ ايەلدەر، ايەلدەر دەيسىڭ، — دەدى ليدا.
— ەندى باسقا قالىپ، مەنىڭ اناما ءتىل تيگىزەيىن دەدىڭ بە؟ مەنىڭ انام — سەن ەمەس، سەندەي ايەل ەمەس. ول — مەنىڭ انام. ول ناعىز انا، مەن وعان ماقتانا الامىن. ال، سەن ايەل ەمەسسىڭ! ماحابباتتىڭ جاۋىسىڭ!
ليدا ەن اۋەلى: «ول اشۋلانىپ تۇر عوي، ەش نارسە ايتپايىن»، — دەپ ەدى شىداي المادى. كوزىنەن جاس ىتىپ كەتتى.
— مەن ەندى سەنىمەن سويلەسپەيمىن، — دەدى ۇيگە قاراي تەز ءجۇرىپ.
— ارينە، ەندى مەنىمەن نەگە سويلەسپەيتىنىڭدى بىلەمىن، سويلەسەتىن ادام تاپقان سوڭ، ەندى مەنىمەن سويلەسىپ نەڭ بار؟ — دەدى عازيز. ەكەۋى ۇرىسپەن ۇيگە كىردى.
عازيز ءوزىنىڭ بولمەسىنە كەلگەن سوڭ جاتقىسى كەلمەدى. بولمەدە ماس ادامداي تەڭسەلىپ ءجۇردى دە قويدى. قىزدىڭ ىزاسى باسىندا زىڭىلدادى دا تۇردى. «اتتەن، اناۋ ۇيدەگى شەكسپيردى قولىما تۇسىرە المادىم-اۋ، وتەللونىڭ بار مونولوگىن وقىپ شىعار ەدىم. شىركىن، وتەللو، سەن جازىقسىز نامىسقور ەركەك ەكەنسىڭ. نە كەرەك، كىتاپ قولدا جوق»، — دەدى دە ءوزى وقىپ جۇرگەن «جۇمباق جالاۋدى» قولىنا الدى. كىتاپتىڭ 50-60 بەتىن وقىپ تاستاعانىن ءبىر-اق ءبىلدى. تۇككە تۇسىنگەن جوق، قايتا وقىپ شىقتى. تۇسىنبەي-اق قويدى. تەك ونىڭ باسىندا تولستويدىڭ «ارىلۋى». ساعات ون. الدادى، پارك، كوزىلدىرىك دەگەن سوزدەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ىزىڭداپ تۇرىپ الدى.
«جوق، بۇگىن كىتاپ وقيتىن كۇن ەمەس» دەپ، توسەگىنە جاتىپ ەدى، كوزى ءبىر ىلىكپەي-اق قويدى، ءتىپتى ۇيقىسى كەلمەگەن سوڭ شامدى سەندىرىپ، قايتا جاتتى. ليدانىڭ بولمەسىنەن تۇسكەن شامنىڭ ساۋلەسى ونىڭ قاراڭعى بولمەسىن ەكىگە ءبولىپ تۇرعانىن كەردى. «ءبۇل ءۇيدىڭ شامىنىڭ جارىعىنا دەيىن ماعان جاۋ. قىزى ءوزىنىڭ سۇرقيالىعىمەن جۇرەگىمدى ەكىگە بولگەنى ازداي، شامىنىڭ جارىعى دا ەكىگە ءبولىپ تۇر»، — دەپ تىستەندى ول توسەكتە جاتىپ.
ول ورنىنان اتىپ تۇردى. ليدانىڭ جىرتىق كۇندەلىگىن الدى دا، سوڭىنا قارا قارىنداشپەن باتتيتىپ بىلاي دەپ جازدى:
17 اۆگۋست. تۇنگى ساعات 4، الماتى.
مەن كۇندەلىك جۇرگىزىپ كورگەنىم جوق. ەۆروپالىق ءبىر قىزدىڭ كۇندەلىگىنىڭ جالعاسىن مەن جازىپ وتىرمىن. كۇندەلىك نەگىزىندە مەن تۋرالى جازىلعان. اۆتورى — قىز. مەن ونىمەن بۇگىن ۇرىسىپ كەلدىم. جۇرەكتى ۋلاندىراتىن ءبىر وقيعا...
«ۋلاندىم، ۋلاندىم» دەپ ايقايلاعىم كەلىپ وتىر. ءبىراق مەن ەشقاشان ۋلانبايمىن. مەنى ونىڭ ەڭ كۇيىندىرەتىن جەرى — مەن ونى تاستاعانىم جوق، ول مەنى تاستادى. مەن قىزبەن ءجۇرىپ كەتكەنىم جوق. ول جىگىتپەن ءجۇرىپ كەتتى. مەن ودان ءوشىمدى الامىن. ونى دا وسىنداي اۋرەگە سالامىن. وسى ايتقانىمدى ىستەيمىن، سەز جوق! ونىڭ دۇنيەدە ەكى جاۋى بولسا، ءبىرى مەن بولامىن. مۇنىڭ تاپقان جىگىتىن كوردىم. مەنىڭ تاباتىن قىزىم ونىڭ جىگىتىن ون وراپ الاتىنداي بولادى. ماعان قىزدىڭ مىنەزى، ويى، ادامگەرشىلىگى كەرەك ەمەس، مەن تەك بۇل قىزعا قىر كورسەتۋ ءۇشىن، ءىشىن كۇيدىرۋ ءۇشىن سۇلۋ قىزبەن جۇرەمىن. ماعان تەك سۇلۋ قىز كەرەك. وسى قىزدىڭ الدىنان قولتىقتاسىپ ءوتۋ ءۇشىن، سەنەن كەمدى تاپقانىم جوق دەۋ ءۇشىن. مەن وسىنى ىستەيمىن، تەك ەرەگىس، نامىس ءۇشىن!..
عازيز وسى جەرگە كەلدى دە توقتادى. سەز كەلە بەرەتىن سياقتى. ورىندىعىنان تۇرىپ ولاي-بۇلاي ءجۇردى دە ونى جيناپ قويدى. كورشى ۇيدەن دە ءوزى سياقتى مازا تاپپاي جۇرگەن ادامنىڭ اياعىنىڭ تىقىرى ەستىلەدى. ول ۇيىقتاي الماي جۇرگەن ليدا ەكەنىن ءبىلدى. جابىلماي قالعان ەسىكتەن سىعالاپ قاراعىسى كەلمەدى. ول ۇيدە بۇرىنعى ليدا ەمەس، شاشى جالبىراپ، جاۋ قولىنان قينالىپ ولگەن تەك ءبىر ايەلدىڭ دەنەسى جاتقانداي بولدى.
توسەگىنە قايتا جاتقانمەن ۇيقىسى كەلمەدى. ءتىپتى ۇيقى قاشىپ كەتكەن. دالاعا بىرنەشە رەت شىقتى. قايتىپ كەلىپ تاعى جاتتى، تاعى ۇيقى جوق.
ليدا ءبىر كەزدە دالاعا شىقتى. ۇستىندە تۇندەگى كيىمى، تەك قولىندا رەديكيۋلى جوق، شاشى سول قالپىنشا تاراۋلى. ول دا ۇيىقتاماعانعا ۇقسايدى. ءعازيزدىڭ ونشا شارۋاسى بولعان جوق، نازار اۋدارىپ قاراعان دا جوق.
بوزارىپ تاڭ ءبىلىنىپ كەلە جاتتى. ۇيدەگى شامنىڭ جارىعى باسەڭدەي باستادى. عازيز ۇيقىسى كەلمەگەن سوڭ،. پالتوسىن جامىلىپ دالاعا شىعايىن دەپ ورنىنان تۇرعاندا، ليدانىڭ بولمەسىنە ەسىكتەن كوزى ءتۋستى. الدىنا شەكسپيردى جايىپ تاستاپ، كىتاپتىڭ ۇستىنە ايقاستىرىپ سالعان ەكى بىلەگىنە يەگىن سۇيەپ وتىر ەكەن. «وھ جاۋىز، كىم ءۇشىن ۇيىقتاماي وتىرعانىڭدى بىلەمىن! سەنىڭ ەسىڭدە كوزىلدىرىك، سونىڭ اسەرى سەنى ۇيىقتاتپاي وتىر»، — دەپ ۇيدەن شىقتى. ماۋجىراعان الماتىنىڭ قوڭىر سالقىن تاڭى ونى ەلىكتىرمەدى. ءتىپتى بۇرىنعىداي قىزىقتىرا دا المادى ونى. ول: «ءقازىر مەنى الپەشتەيتىن، مەنىڭ جالىنداعان جۇرەگىمە سۋسىن بولا الاتىن ءبىر-اق جەر بار: ول — كىشى الماتى وزەنى، سوندا بارىپ كوك مايسانى قۇشاقتاپ، ەتپەلەپ جاتىپ دەم الامىن»، — دەپ ۇيدەن شىعىپ جونەلدى.
ۇيدەن نەعۇرلىم ۇزاعان سايىن، سوعۇرلىم وعان جەڭىل، كوڭىلدى سياقتاندى. ول تاعى ءجۇردى، ءبىراق قۇلاعىنان ىزىڭداعان كىتاپ، ساعات 10، كوزىلدىرىك دەگەن سوزدەر كەتە قويمادى. دەگەنمەن، بۇل سوزدەردىڭ اسەرى تۇندەگىدەن دە نەعۇرلىم كەمىگەن سياقتى بولدى. بىلتىرعى وسى ۇيگە ءبىرىنشى كەلىپ، كوشىپ كەلۋگە بارا جاتقانىن، ارتىنا بۇرىلىپ، «انا 139ء-ۇي مەنىڭ تۇراتىن ءۇيىم، ول سۇلۋ قىزدىڭ ءۇيى» دەپ قۋانىپ، سول ۇيگە بۇرىلىپ قارايتىن جەرگە كەلگەندە، وسى سوزدەر ەسىنە تۇسە كەتتى. ول تاعى بۇرىلىپ كەيىن قالىپ بارا جاتقان 139-ۇيگە قارادى. ءبىراق ونداي قۋانا المادى، كايتا ىزالى كوزبەن: «سەن — مەنىڭ جاس جۇرەگىمە وق اتقان ءۇيسىڭ. ءتاتتى ماحابباتتى سەنىڭ ىرگەڭە كومدىم. سەنەن ۇزاعان سايىن ماعان جەڭىل، ماعان كوڭىلدى، ماعان قۋانىشتى، ال مەن كەتتىم، قال ورنىڭدا!» — دەدى دە ىلگەرى ءجۇردى.
عازيز كىشى الماتى وزەنى باسىندا تابانى كۇرەكتەي ءۇش ساعات جاتتى، ساعات ونعا اينالدى.
توسەپ تاستاعان كوك ماساتى تۇكتى كىلەمدەي وزەننىڭ كوك مايسالى باسى وعان: «جاتىپ دەم ال، بۇگىن دەمالىس، سەن قاجىدىڭ، سەن قاجىدىڭ عوي»، — دەپ ونى اياعانداي بولدى. توگىلگەن كۇمىستەي سىرىلداپ اعىپ جاتقان وزەن سۋى: «شىراعىم، عازيز، بۇگىن دەم ال، راقاتتان، شومىل، كەۋدەڭدەگى جالىنداعان قاپانى مەنىڭ تازا سۋىممەن جۋ. ماعان قايعىمەن كەلىپ، كوڭىلدى قايت. مەن الماتىنىڭ تاكاپپار ءوزىن سەكىلدى تالاي ۇلدارىمەن، قىزدارىمەن سىرلاسا بىلگەنمىن. ولارعا كۇش بولعام، ولارعا قۋات بولعام»، — دەگەندەي بولدى.
كۇن ىسي باستادى. ول كويلەگىن شەشىپ، ارقاسىن كۇنگە قىزدىرىپ جاتىپ مونشاقتاپ تەرلەدى. كۇن ودان سايىن ىسي بەردى، ول شەشىنىپ سۋعا تۇسكىسى كەلدى.
مۇزداي سۋعا ول راقاتتانىپ تۇرىپ شومىلدى. سۋدىڭ ىشىندە ەتپەلەپ جاتقان ونى بۇيرالانعان اساۋ تولقىن تومەن قاراي اعىزباق بولدى. ءوزىنىڭ ەكپىنىمەن ول سۋدىڭ اعىمىنا قارسى ەكى قولىمەن سۋدىڭ تۇبىندەگى ەكى ۇلكەن تاستاپ ۇستاپ الىپ: «جوق، اقپايمىن، ماعان سەنىڭ ءالىڭ كەلمەيدى»، — دەگەندەي ەتپەلەپ جاتىپ. ونىڭ ەكى يىعىنان سەكىرىپ اسقان اساۋ تولقىن الىسىپ ويناعاننان بىردە كەيىن بولعان جوق. ول ىلگەرى، تولقىن كەيىن سەرپىپ، الىستىڭ ۇلكەنى باستالدى. ونىڭ بار ويى بۇيرا تولقىندا بولدى. ول شاشىن تاراپ، كيىنىپ بولعانشا سۋدان كوزىن المادى. بويى جەڭىلىپ، كەشەگى مازا بەرمەگەن اشۋدى، ىزانى اعىزىپ جىبەرگەندەي بولدى.
— تاماققا بارۋ كەرەك، كەشەدەن مەن تاماق ىشكەنىم جوق، — دەپ پالتوسىن ۇيگە اپارىپ تاستاپ، كافەگە بارايىن دەگەن ويمەن وزەننەن قايتتى.
ىزدەگەنگە — CۇPAFAH
كافە. عازيز ءبىر ستاكان كوفە مەن ەكى پيروجكيدى الدىنا الا بەرگەندە، ونىڭ مانادان كوزىن الماي وتىراتىن ەكى قىزى تاماعىن ءىشىپ بولىپ، كەتۋگە ىڭعايلاندى. ەكەۋى دە عازيزگە قاراپ ءوتتى. عازيز ءبىرىن شىرامىتىپ تانىعانمەن، قايدا كورگەنى ەسىنە تۇسپەي-اق قويدى. ولاردىڭ سوڭىنا قاراپ ەدى، قىز بۇرىلىپ ارتىنا قاراپ بارا جاتىر ەكەن. عازيز ستاكانداعى كوفەنىڭ جارتىسىن ىشەر-ىشپەي ولاردىڭ سوڭىنان جۇگىرە جونەلدى. الگى قىزدى قايدا كورگەنى ەسىنە تۇسە كەتتى. بىلتىر ءبىر كەشتە سوڭىنان ءتۇسىپ اداسىپ قايتقان.
«ىزدەگەنگە — سۇراعان» دەگەندەي كافەدەن جۇگىرىپ شىقسا دا، ەكى قىزدى كورىپ جايلاپ ءجۇردى. عازيز كەشەنىڭ بۇرىشىنان ەتىپ، تروتۋارمەن ولاردىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ وتىردى. ول ءبۇل جولى اداسپايتىنىن ءبىلدى. ءعازيزدىڭ ەكى كەزى الدىندا ءجۇرىپ كەلە جاتقان ەكى قىزدىڭ تولىقشا سارىسىندا بولعان جوق، انا بيىك ءتۋفليلى ۇزىن اق جىبەك كويلەك كيگەن، بەلى قۇمىرسقاداي جىپ-جىڭىشكە قىزدا بولدى. «راس، سۇلۋ قىز، ءبىر ادامنىڭ سۇلۋلىعى بۇدان وتپەس»، — دەدى ول ىشىنەن.
ونىڭ ەسىنە قىزدىڭ بوتانىڭ كوزىندەي قارا كەزى، ۇزىن كىرپىگى، بەلۋارىنا تۇسكەن قارا، قولاڭ شاشى، اسىرەسە كەڭ اق ماڭدايدان ءتۇزۋ تۇسكەن قىرلى مۇرنى ابايدىڭ:
«بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم، شولپىسى سىلدىر قاعىپ جۇرسە اقىرىن...» — دەگەن ولەڭىن ەسكە تۇسىرەدى.
«مىنا شولپىسىز شاشىن بىلەكتەي عىپ ورمەگەن قالانىڭ سۇلۋىن ابايعا ءبىر ولەڭدەتىپ الار ما ەدى»، — دەپ ويلادى.
ول تاعى دا ىڭىلداپ:
— اق قۇبا، بيداي ءوندى، ءبىر قيعاش قاس، كورگەن جان ىشپەي-جەمەي بولادى ماس، — دەپ اندەتتى جايلاپ قانا.
مەن بۇل قىزبەن جاي انشەيىن ليداعا كورسەتۋ ءۇشىن سونىڭ الدىنان قولتىقتاپ، بۇلاڭداپ ءوتۋ ءۇشىن، ءىشىن كۇيدىرۋ ءۇشىن جۇرەمىن. ايتپەسە ماعان قىزبەن ءجۇرۋ نە كەرەك. كۇز بولىپ بارادى، جاقىندا قىزمەتتەن بوساپ، كۇزگى وقۋعا دايىندالۋىم كەرەك. ليدانىڭ ماعان ىستەگەنىن الدىنا كەلتىرۋىم كەرەك».
ءبىراز جۇرگەن سوڭ مىنا كەشە تانىس بولا باستادى. باياعى وسى قىزدان اداسىپ قالاتىن كوشەنى تانىدى، قىزدار وڭعا بۇرىلدى، ءبۇل تەزدەتىپ ءجۇردى. وسى جەردە قۇلاعانى ەسىنە ءتۇسىپ، وزىنە-وزى كۇلدى. قىزدار ءبىر كىشىرەك ۇيگە كىردى. ۇيگە ول تاياپ كەلىپ، بلوكنوتىن الدى دا № 82 ءۇي دەپ جازىپ تۇر ەدى، «عازيز» دەگەن داۋىسقا جالت قارادى. ليزا ەكەن.
— نەعىپ ءجۇرسىڭ؟—دەدى. ول جاۋاپ قايتارعان جوق، اقىرىن كەلىپ، ليزانىڭ قولىن الدى.
ونىڭ ەسىنە تەرەحيننىڭ ءۇيىنىڭ وسى جەردە ەكەنى تۇسە كەتتى. ولاردىڭ ۇيلەنۋ تويى وسى جەردە وتكەن بولۋى كەرەك. تويعا باسقا جۇمىستارمەن قولى تيمەي كەلە الماعان.
— نەگە بىزدىكىنە كەلمەيسىڭ، — دەدى ليزا.
— كەلگەن دەگەن وسى ەمەس پە؟ كۇيەۋىڭ قايدا؟
— ۇيدە، ىشكە كىر.
— وتە قىزىق، — دەدى عازيز ۇيگە كىرىپ وتىرعان سوڭ.
تەرەحين قۋانىپ قالدى. ءعازيزدىڭ «ەتە قىزىق» دەگەنىنە كوڭىل اۋدارعان جوق. تەك اڭگىمەمەن بولا بەردى.
— جاس سەميانىڭ تۇرمىسى قىزىق، — دەدى عازيز ستولدىڭ ۇستىنە جينالىپ قالعان كىشكەنە تارەلكەلەر مەن ەكى ادامدىق ساماۋرىندى كورىپ. — بىزدە «مۇرتىنا قاراي ىسكەگى، ساباسىنا قاراي پىسپەگى» دەيدى. سەندەر كىشكەنە ەكى ادامدىق بولمەلەرىڭە بارلىق ءۇي جاعدايلارىڭ سايكەس، كىسى تاڭعالارلىقتاي.
— سەن نەگە ءۇي بولمايسىڭ، جاسپىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟ — دەدى ليزا.
— ۇيلەنۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ساماۋرىننان بۇرىن ادام تابۋ كەرەك. وسى جاققا نەگە كەلگەنىمدى ءوزىڭ كورگەن جوقسىڭ با؟
ليزا كۇلىپ:
— ليدا قايدا؟ — دەدى. «بۇل جاققا نەعىپ قىز ىزدەپ كەلىپ ءجۇرسىڭ؟» دەگەندەي.
— ليدانى كورمەگەنىمە ءبىر اي بولدى. ەشبىر قاتىناسىمىز جوق ەكەۋمىزدىڭ.
— ليدا ەكەۋىڭنىڭ بە؟ — دەدى تەرەحين.
— جارايدى، ليدا وزىنە، ول تۋرالى اڭگىمە مەنى قىزىقتىرمايدى. مىنا كورشى ۇيدەگى قىزدى بىلەسىڭدەر مە؟
— ول كىم؟ — دەدى تەرەحين ليزاعا قاراپ.
— گۇل شىعار...
— ارينە، مەن ول قىزدىڭ اتىن بىلمەيمىن، تەك... — دەدى عازيز كۇلىپ، قالتاسىنداعى بلوكنوتتى الىپ، ونداعى جازىلعان 82 دەگەن سيفرعا قاراپ.
— گۇل عوي وندا، — دەدى تەرەحين.
— شەشەسىمەن ەكەۋى عانا.
— باسقا تۋىستارى جوق پا؟ — دەپ سۇرادى عازيز.
— اكەسى بولۋ كەرەك باسقا قالادا. تۋىستارىن بىلمەيمىن...
— قىزمەت ىستەي مە؟
— شەشەسى — قاسقىر ادام، ول قىزمەت ىستەيتىن ادامنان كەم تۇرمايدى.
— ۇرلىق قىلا ما؟ — دەدى عازيز ليزانىڭ «قاسقىر ادام» دەگەنىنە ازىلدەپ.
— جوق، ساۋدا ىستەيدى، ونىڭ قولىنا ءىرى قىزمەتكەرلەردىڭ قولىنا تۇسپەيتىن زاتتار، تاماقتار تۇسەدى. قايدان الاتىنىن بىلمەيسىڭ جانە ءبارىنىڭ رەتىن تابادى، ىسىلىپ قالعان ادام.
— قىزىمەن تانىسساڭ بازارعا بارمايسىڭ دەسەيشى.
— مەن ونىڭ قىزىمەن تانىس دەپ، ساعان اقىل بەرمەس ەدىم، — دەدى الىپساتار ايەلدىڭ قىزىن عازيزگە لايىقسىنباي.
— ءوزى سۇلۋ قىز با دەيمىن...
— سۇلۋلىعىنان نە پايدا؟ — دەدى ليزا.
— سۇلۋى سۇلۋ. ليدانى سۇلۋلىعى ون وراپ العانداي، مىنەزىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلمەيمىن، — دەدى تەرەحين سالماقتى پىشىنمەن.
— ءوزى انىق سۇلۋ ما؟
— كورگەن جوقسىڭ با؟
— جوق.
— مەن بۇل قالادان مۇنداي سۇلۋ قىزدى كورگەنىم جوق.
— سەن دە عاشىق بولىپ قالعانسىڭ عوي دەيمىن، — دەدى تەرەحيندى سوزبەن قاعىتىپ ليزا.
— قىزى دا قىزمەت ىستەي مە؟
— ينستيتۋتقا تۇسەمىن دەپ ءجۇر. ايتپاقشى، قازاق تىلىنەن ءمۇعالىم ىزدەپ جۇرگەن. قازاق تىلىنە شامالى كورىنەدى.
— ءمۇعالىم ىزدەپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟
— يا، ءمۇعالىم ىزدەپ ءجۇر، — دەدى تەرەحين.
— قازاق تىلىنەن مەنەن ءتاۋىر ءمۇعالىم بولماس، سەن وعان ايت، مەنى ءمۇعالىم دە، سىلتاۋمەن ول قىزبەن تانىسىپ الايىن، — دەدى تەز سويلەپ.
— ماعان ءمۇعالىم بار دەپ ايتۋ قيىن ەمەس، مەن قايتا ودان العىس الامىن، ءبىراق سەن ءبۇلدىرىپ جۇرمە.
— جوق، جوق، سەن ءقازىر بار. «كەشكە جىبەرەمىن» دەپ كەلىسىپ كەل، مەن كەشكە كەلەيىن.
تەرەحين ول ۇيگە بارىپ كەلگەنشە، عازيز ونى شىدامسىزدانا كۇتتى. جاڭاعى كوتەرگەن بىر-ەكى ستوپكا ونى اجەپتاۋىر كوڭىلدەندىردى. ول پاتەفوننىڭ ءبىر پلاستينكاسىن ون رەت ويناتقان شىعار. ليزا ونىڭ تانگونى قايتا-قايتا ويناتقانىن اڭداپ:
— سەن جاقسى بيلەيسىڭ بە؟ — دەدى ستولدىڭ ۇستىندەگى ىدىستاردى جيناپ بولىپ، اپپاق ساۋساقتارىن ورامالمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ.
— مەن ورىس بيىنە شورقاقپىن. ەۆروپاشا بيلەگەنىمدە قىزدار «تاعى، تاعى» دەپ سوڭىمنان قالمايدى، — دەدى كۇلىمسىرەپ.
— بىلەسىن بە؟ كەل بيلەيىك! — دەدى.
— مەن كوپتەن بيلەگەنىم جوق، ۇمىتىپ قالعان شىعارمىن.
— ەشتەڭە ەمەس، كەل بيلەيىك، — دەپ ستولدى كەيىن تارتىپ، كىشكەنە بولمەنىڭ ىشىندەگى ەكى-ۇش ورىندىقتى بۇرىشقا قاراي جينادى.
اقىرىن عانا ىڭىرسىعان مۋزىكانىڭ داۋسىمەن بۇلار تانگونى بولەي جونەلدى.
— راس، جاقسى بولەيسىڭ، بي بىلمەيتىن قىز دا سەنىمەن بيلەپ كەتۋىنە بولادى، — دەپ ليزا ماقتادى. شىنىندا عازيز ەۆروپالىق بيلەردى جاقسى بيلەيتىن ەدى.
— فوكستروتتى بولەيمىز ەندى، — دەدى ليزا.
عازيز بەن ليزا فوكستروتتى بيلەپ جۇرگەندە تەرەحين كەلدى.
— نەمەنە، ەشتەڭە شىعاتىن با؟ — دەدى عازيز فوكستروتتىڭ اينالاتىن فيگۋراسىن جاساپ، ليزانى قولتىقتاپ تەرەحينگە قاراي بەتتەپ.
— ءبىتىپ جاتىر. كەشكى ساعات جەتىدە سەنى كەلەدى دەپ كەتتىم. سەن مەنى ۇياتقا قالدىرىپ جۇرمە، — دەدى.
— جو-جوق. مەنى كىم دەدىڭ ولارعا؟
— ۋچيتەل دەدىم.
— ەندەشە كەشكە ساباق بەرۋگە ۋچيتەل كەلمەكشى، — دەپ كۇلدى ول.
— عازيز، — دەدى تەرەحين، — ليدا ۇشەۋىڭنىڭ اراڭدا نە بولدى؟
— سۇراما، كەيىن ايتام، — دەدى ول.
عازيز كەشكە شاڭگەرەيدى ۇيدەن سۇيرەپ الىپ شىققانداي الىپ شىقتى. شاڭگەرەيدىڭ بارعىسى كەلمەپ ەدى، ول رەنجيتىن بولعان سوڭ شاڭگەرەي امالسىز ەردى.
شاڭگەرەي ءبىرتالاي اقىل ايتقانمەن، عازيز ونىڭ ءسوزىن تىڭدامادى. ءبىر بەتتىلىككە سالدى دا تۇردى.
اقىرى ەكەۋى كەشكى ساعات جەتىدە گۇلدىن ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ سىرتىنا كەلىپ، «سەن كىر، مەن كىرمەن» ەرەگىسىپ ءبىراز تۇردى.
— سەن كىر، سەنىڭ سوڭىنان مەن كىرەيىن، — دەدى عازيز.
— «التى الاسى، بەس بەرەسىم جوق». مەنىڭ تانىمايتىن ۇيگە جەتىپ بارۋىم لايىقسىز؟ سەن كىر.
— مەن قىزعا قىرىنداپ جۇرگەن اداممىن، سەن مەنىڭ رۋحىمدى كوتەرۋىن كەرەك.
— وندا مەن كەيىن قايتامىن، — دەدى شاڭگەرەي. اسىلى، شاڭگەرەي ول ۇيگە بارۋعا ريزا ەمەس، ءبىراق ءعازيزدىڭ كوڭىلى ءۇشىن ەرىپ كەلدى.
— ال ەندەشە مەنىڭ سوڭىمنان ەرە بەر، — عازيز كوپ كىسىن ءبىر جاق شەكەسىنە قيسايتىڭقىراپ كيىپ، موينىنداعى گالستۋگىن جوندەپ بولىپ، ەسىك قاقتى.
— ۆويديتە، — دەگەن داۋىستىڭ سوڭىنان شۇباتىلىپ، ۇيگە كىردى.
— گۇل، ۋچيتەل كەلدى، ۋچيتەلىڭ كەلدى، — دەپ ورتا جاستاعى ايەل قۋانعان پىشىنمەن تورگى ۇيدەن گۇلدى شاقىردى.
ۇستىنە ۇلكەن كوك جىبەك كويلەك كيگەن (ماناعى كويلەگى ەمەس)، بۇرالا باسىپ گۇل شىعىپ، بۇلاردى قارسى الدى.
تانىسىپ بولعان سوڭ، قىز ولاردى تورگى ۇيگە شىقىردى. بۇلار تورگى ۇيگە كىرىپ، ورىندىق الىپ وتىردى
عازيز ءوزىنىڭ ىزدەپ كەلگەنىن جاسىرايىن دەپ:
— وسىنداعى ون جىلدىق مەكتەپتىڭ ۋچيتەلى ەدىم. ءبىر جولداس سىزگە قازاق تىلىنەن جاردەم كەرەك دەگەن سوڭ، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزگەنشە... ونىڭ ۇستىنە بوس ۋاقىتىم بار ەدى. كىسىگە قايىرىمدى بولۋ دا جامان ەمەس دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم، — دەدى سالماقتىلىق پەن سەزىمدىلىككە سالىپ.
— كوپ راحمەت، — دەپ قىز تەك العىستى جاۋدىرۋمەن بولدى.
بۇدان كەيىنگى اڭگىمە قىزدىڭ قايدا وقىعانى، نە بىتىرگەنى، قايدا تۇسكىسى كەلەتىنى تۋرالى بولدى.
سوزگە قىزدىڭ شەشەسى دە ارالاستى. ءسويتىپ، ۋچيتەل اڭگىمەنىڭ ءبارىن كىرىسپە رەتىندە قابىلدادى دا، گۇلمەن ءبىرىنشى ساباققا كىرىستى. ءبىزدىڭ گەروي بۇگىن وزىنە ۋچيتەل دەگەن ات تاعىپ العانى بولماسا، قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەسىنە ونشا مىقتى ەمەس ەدى. ساباقتى نەدەن باستارىن بىلمەدى، دەگەنمەن ساسقالاقتاعان جوق، «بۇگىن جالعاۋلاردى وتەمىز»، — دەدى.
ول وزىنشە جالعاۋدى جاقسى بىلەمىن عوي دەپ تاڭداپ الىپ ەدى، جالعاۋ بۇعان وڭاي سوقپادى. ول تابىس جالعاۋدىڭ ورنىنا بارىس جالعاۋدى، جاتىس جالعاۋدىڭ ورنىنا شىعىس جالعاۋدى ايتىپ، جالعاۋلاردى بىر-بىرىنە شاتاستىردى. مۇنى كورگەن شاڭگەرەي شىداپ وتىرا المادى. ونى كۇلكى قىستى، شىعىپ كەتەيىن دەپ ەدى، ونىڭ قيسىنىن تابا المادى. اسىلى، بىلمەيتىن ادامنىڭ الدىندا سەنىڭ سوققان وتىرىگىڭنىڭ ءبارى دۇرىس، بىلەتىن ادامنىڭ الدىندا جۇرەكسىنەسىڭ، وسى قاتەمدى شىعارىپ قويا ما دەپ قىل ۇستىندە وتىراسىڭ عازيز دە سولاي. جالعاۋلاردى شاتىستىرعان سايىن شاڭگەرەيدىڭ كۇلكىدەن قىسىلىپ وتىرعانىن ءبىلىپ، تىزەدەن ءتۇرتىپ قويدى. ءبىراق شاڭگەرەي شىداي الار ەمەس. عازيز جالعاۋلاردى ورىستىڭ پادەجدەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ، شاڭگەرەيدى كۇلكىدەن ءبىر بوساتىپ الايىن دەگەن ويمەن:
— ءبىزدىڭ ءبىر جىگىت ورىس قىزىمەن ءجۇرىپ، «مەن سەنى جاقسى كورەمىن»، — دەپ ايتپاقشى بولىپتى دا: «يا ۆاس حوروشو ۆيجۋ»، — دەپتى عوي.
— ناعىز سوزبە-سوز اۋدارىلعان اۋدارما، — دەپ قىز كۇلدى.
مانادان قالاي كۇلۋدىڭ سەبەبىن تابا الماي وتىرعان شاڭگەرەي كۇلكىدەن ءبىر ارىلدى، ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلىپ، ىشىنەن عازيزگە راقمەت ايتتى.
ءسويتىپ، ءمۇعالىم ءبىرىنشى ساباقتى وسىلاي ءبىتىرىپ، ەرتەڭ تاعى كەلمەك بولىپ، ۋادەلەسىپ جولداسىمەن ۇيدەن شىقتى. بۇلاردى گۇل ەسىككە دەيىن ۇزاتىپ سالىپ كوپ-كوپ العىس جولدادى.
بىلاي شىققان سوڭ ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلگەن شاڭگەرەي:
— دميتريي جاقسى ديپلومات بولعان ەدى، سەن ناشار ءمۇعالىم ەكەنسىڭ عوي، ءتىپتى قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەسىنەن ەشتەڭە بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي، — دەدى.
— ە، مەن قايدان بىلەيىن، قازاق ءتىلىنىڭ مۇنداي كەرەك بولاتىنىن، بىلسەم، باياعىدا جاتتاپ الماس پا ەدىم. بۇرىنعى وقىعاننان ەستە قالعان جۇرناقتاردى شاتاستىرىپ جاتىرمىن. ايتەۋىر تانىسىپ السام بولادى. ونىڭ قازاق ءتىلىن بىلگەن-بىلمەگەنى مەنىڭ ءىشىمدى اۋىرتپايدى.
— قالاي، قىز سۇلۋ ما؟ — دەدى شاڭگەرەيگە ول.
— سۇلۋلىعىنا ءسوز جوق. ءبىراق ليداداي قايدان بولسىن.
— جوق سۇلۋ ما ءوزى؟
— سۇلۋ.
— ءمۇعالىم شە؟
— ءمۇعالىمى ودان دا سۇلۋ!
ەكەۋى كۇلىپ ىلگەرى ءجۇردى.
نامىستان تابىس
ەكى-ۇش كۇن ساباق بەرىپ ءجۇرىپ، عازيز ءبىر كۇنى قىزدىڭ ونى ۇزاتىڭقىراپ سالۋىن سۇرادى. قىز ونى ەرتىپ، ءبىراز جەرگە كەلگەن سوڭ، ول ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، نەگە ۋچيتەل بولىپ جۇرگەنىن، نەنى كوزدەپ جۇرگەنىن ايتىپ ونى ساستىردى. گۇلگە ەڭ اۋەلى بۇل ءسوز تاڭعالارلىق بولسا دا، جىگىتكە كوڭىل قالارلىقتاي قاتتى ءسوز ايتقان جوق. تەرىس جاۋاپ تا بەرگەن جوق. تەك، كۇلكىنى كوبەيتىپ «قويىڭىزشى، قويىڭىزشى» دەگەنى بولماسا، «كەت ءارى» دەي قويماعان سياقتى.
سوڭعى كۇندەردە عازيز گۇلمەن قىدىرىپ-اق كەتتى. ءبىراق بار ارمانى گۇلدى قولتىقتاپ، ليدانىڭ الدىنان ءبىر ءوتۋ بولعانمەن ول ارمانىنان شىعا المادى. ليدا دەمالىس ۇيىنە كەتىپ قالدى.
كەيىنگى كۇندەرى عازيز ءوزىنىڭ جاتاق ورنىنا باس سۇقپادى. ول نە تەرەحيننىڭ ۇيىنە، نە شانگەرەيدىڭ جاتاقحاناسىنا، نە اپاسىنىڭ قاسىنا تۇنەۋمەن وتكىزدى. ليدا مەن ءعازيزدىڭ اراسىندا نە بولعانىن اننا سەرگەيەۆا دا، ولگا دا سەزگەن جوق ەدى. ال عازيز «ولار سەزدى، ەندى ولارعا كورىنبەيىن»، — دەگەن ويدا بولىپ، قونۋعا بارماي ءجۇردى.
ءبىر كۇنى ولگا وعان تەلەفون سوعىپ: «نەگە كەلمەي ءجۇرسىن؟» — دەپ سۇراعاندا، «ءۇيدىڭ سوڭىنان ءتۇسىپ، قىزمەت قيىن بولىپ بارا الماي ءجۇرمىن»، — دەپ جاۋاپ بەردى. ليدانىڭ 15 كۇنگە دەمالىس ۇيىنە كەتكەنىن دە ايتقان ولگا، ايتپەسە بىلمەيتىن ەدى.
جىل بويىنا سوڭىنا ءتۇسىپ، ىزدەگەن ءۇي ماسەلەسىن بۇگىن شەشتى، بۇگىن عانا ۇيگە قولى جەتتى. وعان ناركوميۋست قالانىڭ ورتاسىنان اۋىز ءۇيلى، ءتور ءۇيلى، كۋحنياسى بار پاتەر بەردى.
ءوزى ءوز بولعالى ءوز الدىنا تابانى تارتىپ كورمەگەن ول، جاڭا شاڭىراق قۇردى، شەشەسىمەن ەكەۋى جەكە ۇيگە شىعىپ، ءۇي بولدى.
بيشارا انا عازيزىنە ريزا بولدى. قۋاندى. «بالام اكەسىنىڭ شاڭىراعىن قايتا كۇردى»، — دەپ قۋاندى. باياعىدان قايدا كوشسە دە، قايدا قونسا دا تاستاماي جيناپ جۇرگەن ءبىر تەڭىن بۇگىن شەشتى. ەكى تۇكتى كىلەم، ەسكى شايى كورپەلەردى، «شىراعىم، انالىق قارىزىم دەپ ساعان ساقتاپ ەدىم» دەپ، ءبىرىن توسەپ، ءبىرىن تۇسقا تۇتتى. عازيز تورگى ءۇيدى اجەپتەۋىر عىپ تۇزەدى. گاردەروب، كەرەۋەت، ديۆان دەگەن سياقتى نارسەلەردى تەز-اق ۇيىمداستىردى. ول ءۇي بولدى. ليدانىڭ ۇيىنەن كوشتى.
گۇلدى ۇيىنە ۇيالماي-اق شاقىراتىن بولدى. ولار ءبىر-بىرىنىڭ ۇيىنە قالانىڭ وقىعان قىز-جىگىتىنىڭ سالتىمەن كەلىپ، كەتىپ ءجۇردى. ءسويتىپ ءجۇرىپ «ويىننان وت شىعادى» دەگەندەي، گۇل عازيزگە ۇناي باستادى. ول ليدانىڭ الدىنا كورمەگە سالۋعا ارسىنايىن دەدى، اقىرى گۇلدىڭ اسەرى ليدادان كەيىن سوقپايتىن سياقتاندى. — گۇلگە ۇيلەنسەم قايتەدى، — دەگەن ويعا دا كەلدى. ءبىر كۇنى وسى ويىن گۇلگە ايتىپ تا سالدى. گۇل جاۋابىن كەيىنگە قاراتتى.
گۇلدىڭ جاۋابىن ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن ۇيىنە بارىپ وتىرعاندا عازيزگە گۇلدىڭ شەشەسى بەردى. ول بىرنەشە ادەمى اڭگىمەلەردەن كەيىن ءعازيزدىڭ الدىنا مىنا ماسەلەلەردى اشىق قويدى:
1. تويدى ءعازيزدىڭ ۇيىندە ەمەس، ەز ۇيىندە جاساۋ.
2. ۇيلەنگەننەن كەيىن ءبىراز ۋاقىت گۇلدىڭ ۇيىندە تۇرۋ.
3. ءعازيزدىڭ ءوز ۇيىنە شىعۋىن ايرىلىسىپ كەتكەن گۇلدىڭ اكەسىنىڭ شەشۋى.
4. گۇلدى ەشقاشان رەنجىتپەۋ.
5. گۇلدىڭ اناسىن ومىرلىك جولداسىمنىڭ. اناسى دەپ تانۋ، سىيلاۋ.
عازيز بۇل قويعان شارتتىڭ بارىنە كەلىستى. گۇلدىڭ اكەسىنىڭ قايدا تۋراتىنىن، قالاي ايرىلىپ كەتكەنىن سۇرادى.
گۇلدىڭ شەشەسىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، ەرلى-زايىپتى ەكەۋى بولماشى ءبىر نارسەگە سىيىسا الماي رەنجىستى دە، ول قىزىلورداداعى تۋىستارىنا ءجۇرىپ كەتىپتى. ونىڭ مۇندا قايتىپ كەلۋى ايەلىنىڭ كەلىسىمىنە بايلانىستى كورىنەدى. ويتكەنى ءۇيدىڭ بيلىگى، شارۋاشىلىقتىڭ بيلىگى ونىڭ قولىندا ەمەس، گۇلدىڭ شەشەسىنىڭ قولىندا بولعان، اسىلى، تۋرگەنيەۆتىڭ «ۆەچنىە ۆودى» شىعارماسىنداعى ايەلدىڭ ەرى... ول ايەلى كەل دەسە كەلىپ، كەت دەسە كەتەتىن ءبىر جۋاس قانا ادام ەكەنىن ءتۇسىندى.
تويدى بۇلار كەلەسى دەمالىسقا جاساماق بولىپ قورىتتى. تويدى جاقسى وتكىزۋگە تىرىسقان عازيز، ءتىپتى كۇنى-تۇنى ۇيقى كورمەي تويدىڭ قامىن ىستەدى.
تويعا جينالعان ادامدار گۇلدىڭ ۇيىنە لىق تولدى. تويدان ءعازيزدىڭ دە، گۇلدىڭ دە ءتاۋىر كورەتىن جولداستارىنان ەشكىم قالعان جوق. ويىندى باستاۋشىلار دا، دومبىرا، گارمون، گيتارلاردى ويناۋشىلار دا، جاقسى ءان سالۋشىلار دا قۇرمەتتى كەشتە كوپشىلىكتىڭ ىشىنەن تابىلدى. عازيز بەن گۇل كۇيەۋ مەن قالىڭدىق رەتىندە وزدەرىنىڭ ورىندارىن الدى. جۇرت جاڭا سەميانىڭ ەكى جاس مۇشەسىن قول شاپالاقتاپ قارسى الىستى. گۇل بۇرىنعىدان دا سۇلۋلانىپ كەتكەن سياقتى. عازيز ۇلكەن قۋانىشتىڭ قۇشاعىنا ەندى. «دۇنيەدە ءدال بۇگىن مەندەي باقىتتى ادام بار ما ەكەن؟» — دەپ ويلادى.
ءبىر جاس اقىندار ولارعا ارناعان ولەڭدەرىن وقىدى. ەكى جاستى دوستاردىڭ قۇتتىقتاپ سىيلاعان قول شاپالاقتارى، ءتاتتى ازىلدەرى — ولاردى جوعارى كوتەردى. ولار ايدىنداعى اققۋداي قورشاعان دوستىق، ماحابباتتا ءجۇزدى. كەلگەن كوپشىلىك بۋلارعا قاراپ ءسۇيسىندى. ولاردىڭ ءبىرىن-بىرى تاۋىپ قوسىلعانىنا تاڭ قالىستى.
ءىشۋ باستالدى. ريۋمكالار ەكى جاستىڭ ءسۇيىسۋىن كۇتتى. جۇرت قول شاپالاقتاپ، ولارعا «سۇيىسىڭدەر، سەندەردىڭ ءبۇل سۇيىستەرىن كەلەشەككە بەرگەن انتتارىن بولادى. سۇيىسىڭدەر ءبىزدىڭ الدىمىزدا، ءبىز سەندەرگە كۋا بولا الامىز» دەگەندەي بولدى. عازيز ورنىنان تۇرىپ، كۇلىمسىرەپ گۇلگە «جۇرت ءبىزدى سۇراپ ءتۇر» دەگەندەي بولدى. ول وعان قۇشاعىن جايدى. كاناتىن جايعان اققۋداي ورنىنان تۇرعان گۇل، ەكى قولىن ءعازيزدىڭ يىعىنا قاراي يكەمدەدى.. ۇستىندەگى اق جىبەك كويلەكتى كوتەرە الماي تۇرعان سياقتى. قۇمىرسقا بەل سۇلۋىن عازيز قۇشاقتادى. گۇل دە قۇشاقتادى. ولار ۇزاق ءسۇيىستى. الاقان شاپالاقتاۋ، «ەكى جاس ءۇشىن، عازيز بەن گۇل ءۇشىن» دەگەن داۋىستاردى بىلاي قويعاندا، «گوركو، گوركو!» دەپ ايقايلاۋشىلار دا جەتكىلىكتى بولدى.
بۇل كەزدە ىشكە كىرمەي ەسىكتەن قاراپ تۇرعان ءعازيزدىڭ اناسى «قۋانعان دا، قورىققان دا بىردەي» دەپ كوزىنە جاس الدى. ول بۇرىن ءعازيزدى «قۇلىنىم، بوتام، شىبىنىم» دەسە، ەندى «ەكى قۇلىنىم، ەكى بوتام، ەكى شىبىنىم» دەدى.
ريۋمكا ريۋمكانىڭ سوڭىندا بوساتىلدى، ەلەڭ دە، ءان دە، مۋزىكا دا، ءازىل دە، ايقاي دا ۇلعايا ءتۇستى.
ءبىر كەزدە شاڭگەرەي ورنىنان تۇرىپ، ستوپكانى ۇستاپ تۇرىپ:
— جولداستار، — دەدى، ءۇيدىڭ ءىشى تىپ-تىنىش بولا قالدى.
— سودان بەرى اتتاي ءبىر جىل، جولداستار. ءدال وسىنداي كۇز ەدى، ءدال وسى الماتىدا ءبىز ءۇش-تورت جولداس ءبىر تانىمايتىن سۇلۋ قىزدىڭ دەنساۋلىعىنا دەپ ءبىر رەستوراندا ستوپكە كوتەرگەن ەدىك. ءالى ەسىمدە، ءبىزدىڭ ءبىر جاقسى جولداس، ونى سىزدەر بىلەسىزدەر، سول قىزدى ءبىر كورگەننەن-اق جاس جۇرەگىن سوعان ارناعان. ءبىز دە ونىڭ دەنساۋلىعىنا، تانىس ەمەس سۇلۋعا ارناپ كوتەرگەنبىز.
بۇگىن ءبىز تاعى سولاي وتىرمىز. ءبىز سول جاستاردىڭ قۇرمەتتى كەشىندە وتىرمىز. ول جاقسى جولداس عازيز، ول تانىس ەمەس سۇلۋ — گۇل. كەل، جولداستار، ءبىز عازيزبەن قوسىلعان سول سۇلۋدىڭ دەنساۋلىعىنا كوتەرەيىك! ءعازيزدىڭ ومىرلىك دوسىنا كوتەرەيىك! گۇلدىڭ ساۋلىعىنا كوتەرەيىك!
كوپشىلىك گۇلدىڭ دەنساۋلىعىنا كەتەردى.
سەزدى بۇدان كەيىن بۇلار كەزەك-كەزەك الىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى سويلەدى. وينالعان مۋزىكادا، سويلەگەن سوزدە، بيلەنگەن بيدە، سالىنعان اندە شەك بولعان جوق. ارينە، بىرنەشە بوتەلكەلەر ازابىنان بوسانىپ كۋحنيادا سالدىراپ توگىلىپ جاتتى. الماتىنىڭ ستول ۇستىندەگى اپورت المالارى، شوكولادتارى، كونفەتتەرى، تۋرالعان تورتتارى ءعازيزدىڭ قۋانىشىنا قىزمەت ەتتى. ويىن تاڭ بوزارىپ اتقانشا باسىلعان جوق. ءسويتىپ، قۋانىش تويى — ۇيلەنگەن توي قاتىناسۋشىلاردىڭ قايسىسىنىڭ ومىرىنەن ءبىر-بىر ءتۇنىن الىپ، اعىپ ەتىپ جاتقان ادامنىڭ ومىرىنە قوستى. جاي قوسقان جوق، كوڭىلدى دوستىقپەن، شات ان-كۇيمەن ەكى جاستىڭ ومىرىندەگى ءبىر قۋانىشتى كەزەڭىن كورسەتىپ قوستى. بۇلار تاڭ اتا ەكى جاسقا راقمەت ايتىپ، تاراي باستادى.
KIM جاۋاپتى؟
عازيز ۇيلەنگەن سوڭ، ءتىپتى ۇيدەن شىقپايتىن بولدى. قىزمەتتەن تىس ۋاقىتتى گۇلدىڭ جانىندا وتىرۋمەن، بولماسا تەك گۇلمەن قىدىرۋمەن وتكىزەدى.
گۇل دە ونىڭ كەشكى قىزمەتكە بارعانىن جاراتا قويمايتىن بولعان سوڭ، كوبىنە ءىستى كۇندىز ىستەپ بىتىرۋگە تىرىساتىن بولدى. ويتكەنى گۇل اناسىنىڭ اقىلى بويىنشا بيىل وقۋعا تۇسپەگەن. بوس وتىرعان ادامعا ۋاقىت تا وتە قويمايدى، ءارى كوڭىلسىز. سوندىقتان گۇلدىڭ ساعىنىپ كۇتەتىن ۋاقىتى كەيىنگى كەزدە ساعات كەشكى بەس. بۇل كەزدە عازيز كەلەدى، ءبىر ءتۇرلى ونىڭ وتىرعانى گۇل ءۇشىن دۋمان-توي سىقىلدى.
اۋەلگى ون بەس-جيىرما كۇن تەز ءوتتى. ول كەزدە بىرەۋ كەلىپ، بىرەۋ كەتىپ، كۇننىڭ قالاي ءوتىپ، باتقانىن بىلگىزبەيتىن. كەيىن قۇتتىقتاۋشىلار دا ازايا باستادى. اسىرەسە ءعازيزدىڭ جولداستارى وتە سيرەك كەلەتىن بولدى.
اۋەلگى كەزدە عازيز دە سەميالىق تۇرمىستىڭ نە ەكەنىنە پالەندەي كوڭىل بولمەگەنمەن، ول ءوزى «سەن ەندى جەكە سەميانىڭ مىقتى مۇشەسىنىڭ ءبىرىسىڭ، بۇرىنعى قيقاڭىڭدى، ەركەلىگىڭدى قوي، ورنىڭدى ءبىل»،— دەگەندى وعان اشىق ايتقان سياقتى.
ءعازيزدىڭ ءوزىنىڭ جەكە ومىرىنەن ۇيلەنگەننەن بەرى ۇققانى: «ومىرلىك دوس دەپ وزىنە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن تاڭداپ العان جارىڭ — ايەلىڭنىڭ ماڭىندا بولۋىڭ كەرەك، ونسىز ءبىر قادام اياق باسۋعا بولمايدى. سەن ءبىر جەرگە بارعىن كەلسە، ايتايىق، قوناققا، كينوعا، تەاترعا ايەلىڭمەن بارۋ مىندەت. جەكە شىعىپ كەتسەڭ، سەمياداعى رەجيمدى بۇزعانىڭ. باسقا ايەلدەرگە جولاپ كەتسەڭ، سەميانىڭ انتىن بۇزۋشىلىق. ايەلىڭنىڭ كوڭىلدى بولۋىنا جاعداي جاساۋ، ءۇيىڭ تۇرعاندا بىرەۋدى جەكە رەستورانعا شاقىرۋ، الدە ول شاقىرسا كەزدەيسوق بىر-ەكى ساعاتقا بۇرىلۋ — ۇلكەن قاتە. سەميانىڭ قامقورشىسى بولۋ ەركەكتىڭ مىندەتى».
راسىندا وسى ايتىلعاندار ءعازيزدىڭ قازىرگى تۇرمىسىنان تۇسىنگەنى، بىلگەنى، ۇيرەنگەنى ەدى.
عازيز گۇلىن سونشا ايايدى. ويتكەنى ول نازىك جۇرەكتى، ەرتەمەن كىزمەتكە كەتەردە ونىڭ موينىنان قۇشاقتاپ الىپ، جىبەرگىسى كەلمەيدى. ۇيگە گۇلدى قالدىرىپ كەتۋ قيىن. قىزمەتكە الا كەتۋگە ول ءبىر جاي نارسە ەمەس — ءتىرى ادام. عازيز بەن گۇلدىڭ ناعىز ءبىر قيىن مينۋتتارى.
قىزمەتتەن اسىعىپ شىعادى ول. گۇلىنە جەتكەنشە اسىعادى. ويتكەنى ءقازىر گۇلدىڭ ساعاتتىڭ الدىندا وتىرعانىن بىلەدى. ءعازيزدىڭ قاشان كەلۋىن كۇتىپ، ءاربىر ءمينۋتتى ساناپ وتكىزىپ وتىرعانى ونىڭ كوز الدىندا. ول اسىعادى، ول ۇيگە جۇگىرىپ قايتادى. كەلىسىمەن تاعى گ ۇلى موينىنا اسىلادى. تۇسكى تاماقتان كەيىن پاتەفون ويناتىپ، ءبىراز ەكەۋى ءۇي ىشىندە بيلەيدى. كەشكە الدە تەاتردا، الدە كينو، الدە كونسەرتتە، الدە سيركتە بولادى. كەشتىڭ وسىلاي وتكەنى گۇلگە ۇنايدى.
مىنە، جاس سەميانىڭ كۇندەلىك تۇرمىسى وسىلاي ءوتىپ جاتادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇلاردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە ايتا قالارلىقتاي وزگەرىس جوق. تەك، ابىروي بولعاندا ءبىرىڭعاي، ءبىر سارىن تۇرمىستان سەرپىلتەتىن كينو-تەاترداعى جاڭا نومەرلەر. وندا كۇندە جاڭا كارتينا، پەسا، سيركتىڭ جاڭا نومەرلەرى كورسەتىلىپ تۇرادى. ءبۇل جاڭالىقتاردىڭ ءبارىن كورىپ ۇلگەرەدى.
گۇل ءوزىنىڭ ادەمى اجارىنا سايكەس سىلانىپ، تارانۋدى ونشا جەك كىرمەيتىن. كەرىلگەن كەربەز سۇلۋ گۇل ۋاقىتىنىڭ كەبىن اينانىڭ الدىندا وتكىزەتىن. دۋحيدىڭ، كرەمنىڭ قىمبات، تاۋىرلەرىن پايدالانۋ — ونىڭ سۇيىكتى نارسەسى. مۇنداي ءتاۋىر زاتتار، راسى، سىلاڭداعان سۇلۋ گۇل سياقتى وزدەرىنىڭ يەسىن تابۋى كەرەك قوي.
ارينە، كوپشىلىك جەردە جانىنداعى ايەل جولداسىنا جۇرتتىڭ كوزى تۇسۋىنە ءسوز جوق. ءتىپتى تانىمايتىن بىرەۋلەر دە ساي كەلگەن جۇبايلارعا سۇيىسكەندىك كوزبەن قارايدى. مۇنداي جەردە ءبىر كورمەگە گۇل ءعازيزدى ونشا جەرگە قاراتا قويمايتىن، قايتا ءوزىنىن ادەمىلىگىمەن جەلىك بەرە الادى. ونىمەن قاتار، مادەنيەتتى ايەلدەردەي مۇنداي كوپشىلىك جەردە ەركەكتىڭ ءوز ورنىن بىلگەنىن قولدايدى.
ءبىر كۇنى گۇل تەاتردان رەنجىپ قايتتى. ونىڭ سەبەبى تەاتردىڭ زالىنا عازيز بۇرىن كىردى دە گۇلگە ونىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرۋىنە تۋرا كەلدى. دۇرىسىندا، قالا جۇرتشىلىعىنداعى زاڭ — ەڭ اۋەلى ايەل جۇرەدى عوي. مىنە، وسى سالتتى ءعازيزدىڭ بىلە تۇرىپ بۇزعانىنا گۇل رەنجىدى. گۇلدىڭ اشۋى كوپكە بارمايتىن ەدى، اقىرى كەلىسىپ كەتتى. ءبىراق ءعازيزدىڭ كەلەشەكتە مۇنداي ءىستى قايتالاماۋىنا ساباق بولا الاتىنداي ءىز قالدىردى.
گۇل بيىك وكشەلى تۋفلي كيەدى. مۇنداي تۋفليمەن كىسى ۇزاق جۇرە المايدى. تەاتردان، نە كينودان عازيزگە اسىلىپ، ارەڭ جەتەدى. راسى، مۇنداي ءتۋفليدىڭ سىپايى سۇلۋلىعىنا كىم تالاسا الادى. مۇمكىن، مەنىڭ قىمباتتى وقۋشىم، بيكەشتەرىم، وسىنداي تۋفلي سەندەردىڭ وزدەرىندە دە بار شىعار، ارينە، مەنىڭ وندا شارۋام جوق. بۇل تەك عازيز بەن گۇل تۋرالى عانا اڭگىمە.
ۇيگە كەلىسىمەن-اق گۇل كەرەۋەتكە وتىرادى دا، «عازيز، ءتۋفليىمدى شەشىپ جىبەرشى»؛— دەيدى. عازيز ونىڭ ءتۋفليىن شەشەدى. كەلە-كەلە «عازيز ءتۋفليىمدى شەشىپ جىبەرشىنى» ايتقىزباي-اق ءوزى بارىپ شەشەتىن بولدى. عازيز بۇگىن ايلىق ەڭبەك اقىسىن الدى. ول ءوزىنىڭ ەنبەك اقىسىن ەكىگە بولەتىن ەدى: جارتىسى گۇلدىن شەشەسىنە، جارتىسى ەز شەشەسىنە بەرىلەتىن. سول بۇرىنعى ادەت بويىنشا كىزمەتتەن شىعىپ، جولدان اناسىنا اقشا بەرە كەتەيىن دەپ سوقسا، اناسىنىڭ ۇيىندە ادام لىق تولىپ وتىر ەكەن. بۇلار — ءعازيزدىڭ تۋىستارى، تانىستارى، جولداستارى ەدى. ءتىپتى ولارعا عازيز، گۇل دەگەندەرىنىڭ قۇنى ءبىر-اق تيىن سياقتى.
قارت تاماق دايىنداپ جاتىر. ال قوناقتار ۋ-شۋ اڭگىمەمەن وتىر.
عازيز ۇيدەگى بۇلاردى كورىپ قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. تارازىنى گۇلمەن ەكەۋىنەن گورى قارتتىڭ باساتىنىڭ تۇسىنە كەتتى. ولار ءعازيزدى قارسى الدى. كوپ اڭگىمەلەر،كوپ كۇلكىلەر ءدام پىسكەنشە وزدەرىنىن ءتيىستى ورنىنان تۇسكەن جوق. اقىرى تاماقتان كەيىن عازيز ولاردى گۇلدىڭ ۇيىنە شاقىردى. ءبىراق عازيزگە ءبىر دە ءبىر ادام ەرگەن جوق. راقمەتتى جاۋدىرىپ، ءۇي -ۇيلەرىنە تاراستى.
جولدا كەلە جاتىپ عازيز «بۇلاي رەتى كەلمەس، مەن ەندى شەشەمنىڭ قولىنا شىعۋىم كەرەك، كارت انامدى جالعىز وتىرعىزۋ رەتسىز» دەپ ويلادى. «جولداستارىم ەسىز ۇيگە كەلىپ كەتكەندەي، قارتقا كەلەدى دە قايتادى، ولاردىڭ نەگە ماعان كەلمەي جۇرگەنىن ءتۇسىندىم. مەن ەندى دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولماۋىم كەرەك» دەپ ويىن قورىتتى.
ۇيگە ساعات بەستە كەلەتىن ءعازيزدى سارىلا كۇتكەن گۇل، ساعات 7-دە كەلگەن ونى قارسى العان جوق. ول اۋرۋ ادامداي كەرەۋەتىندە جاتىر ەدى. عازيزگە قاراعان دا جوق.
— نەعىپ جاتسىڭ مەزگىلسىز ۋاقىتتا؟
— جاي، انشەيىن، — دەي سالدى. ۇيدە گۇلدىڭ اناسى جوق ەدى. — انا كۋحنيادا تاماعىن، تۋر، الىپ ءىش. — ءعازيزدىڭ تاماققا كوڭىلى بولعان جوق. ول كەرەۋەتكە كەلىپ گۇلدىڭ جانىنا وتىردى.
— گۇل، — دەدى ول، — ءوزىڭ بىلەسىن، مەنىڭ جالعىز شەشەم بار، مەن ساعان ۇيلەنگەننەن بەرى ول دۇنيەدە مەنەن باقىتتى ادام جوق دەپ قۋاندى. ول ءوز ومىرىندە ءبىر-اق قۋانىشتى كۇتكەن: «ءعازيزىمدى ۇيلەندىرسەم، قىزىعىن كورسەم، كەلىندى كەرسەم»، — دەپ. ماعان ەندى سويتكەن انانى جالعىز وتىرعىزۋ كيىن. قانشا ايتقانمەن دوس بار، دۇشپان بار دەگەندەي، ەندى ءبىزدىڭ مۇندا تۇرۋىمىز ىنعايسىز. سەنىن اكەڭ قايتىپ كەلدى، شەشەڭ مەن ەكەۋى ءقازىر جاقسى تۇرادى. شارۋاشىلىق جاعىنان بىلاي دا جاردەمدەسىپ تۇرارمىز، ەندى ءوزىمىزدىڭ ۇيگە شىقساق دەيمىن.
— ماعان ءبارىبىر، شەشەمە ايتايىن، — دەدى گۇل.
كەلەسى كۇنى عازيزگە:
— شەشەم مەنىڭ ۇيدەن كەتكەنىمدى جاقتىرتپايدى، — دەدى.
ءعازيزدىڭ جۇرەگى مۇپ-مۇزداي بولىپ كەتتى...
— شەشەڭنىڭ قولىندا ءومىر بويى وتىرعىڭ كەلە مە؟ — دەدى ول شىداي الماي.
— ۇلىقسات ەتكەنىنشە...
— سەن ءسوزدى قوي، — دەدى عازيز ەركىنسىنىپ، — سەن ەندى قىز ەمەسسىڭ، مەنىڭ ومىرلىك جارىمسىڭ. ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى تىڭداۋىمىز كەرەك. ءجۇر، ءوزىمىزدىڭ ۇيگە بارامىز، — دەدى ونى قۇشاقتاپ.
— مەن شەشەمدى رەنجىتكىم كەلمەيدى...
— مەن شەشەمدى رەنجىتكىم كەلە مە ەكەن؟ قايتا مەنىڭ اجەم جالعىز، بۇلار ەكى ادام عوي جانە اۋەلدە وسى كەلىسكەنبىز. ەندى بۇگىن جىبەرگىسى كەلمەيدى، ەكەۋمىزدىڭ دە وسىندا بولعانىمىزدى قالاپ وتىر.
— ءوز باسىڭا بيلىگىڭ كەلمەي مە؟
— مەنىڭ ونى رەنجىتكىم كەلمەيدى...
— مەنى رەنجىتكىڭ كەلە مە؟
گۇل نە دەرىن بىلمەدى دە، اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى. گۇلگە مۇنداي سۇراق وڭاي تيمەدى. ونىڭ جىلاعىسى كەلدى، جازىقسىز ءعازيزدىڭ الدىندا جىلاۋدان گورى، اۋىز ۇيگە بارىپ كوز جاسىمدى كورسەتپەيىن دەپ ويلادى.
— سەن مەنەن قالعىن كەلە مە وسى ۇيدە؟ مەن كەتەم، — دەدى عازيز اشىلا سويلەپ، تەر ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ تۇرىپ. — مەن كەتەمىن دەيمىن، سەنىڭ ماعان ەرگىڭ كەلمەي مە؟ — دەدى عازيز.
— كەتسەڭ نەعىل دەيسىڭ، جۇرە بەر، — دەدى گۇل جالت بۇرىلىپ. ءبىراق بۇل ءسوزدىڭ اۋزىنا قايدان تۇسكەنىن ءوزى دە اڭدامادى. «نەگە بۇلاي دەدىم» دەدى ىشىنەن وزىنە-وزى. ول تاعى جىلادى.
عازيز بۇل ۇيگە ءوزىنىڭ ءبىر قابات كيىمدەرىمەن، تورت-بەس كىتاپتان باسقا ەش نارسە اكەلگەن جوق ەدى. بىرگە تۇرعاننان بەرگى ساتىپ الىنعان پاتەفون، گۇلگە ساتىپ الىنعان قىمبات تۋفلي سياقتى زاتتاردى مەنىكى دەپ ويلاعان جوق. ءوزىنىن كيىمدەرى مەن كىتاپتارىن قولتىعىنا قىسىپ ۇيدەن شىقتى.
كوزدىڭ جاسىنا بۋلىققان گۇل ول ۇيدەن شىققان سوڭ شىداي الماي، «عازيز، عازيز» دەپ ەدى، ول ەستىگەن جوق. گۇل جۇگىرىپ دالاعا شىققاندا، عازيز كوپ جەرگە ۇزاپ كەتكەن ەدى...
عازيز كوپكە دەيىن ۇيىقتاي المادى. گۇلدەن ءۇمىت ءۇزىپ كەتەمىن دەگەن جوق ويىندا. ونىڭ كوز الدىندا ولاردىڭ كەلەشەگىنە تىزگىن بولىپ كەيىن تارتقان ءبىر كىسى تۇردى. ول — گۇلدىڭ اناسى ەدى. ءبىراق وسىنشاما ويعا شومعانمەن، «نەگە كەتتىم، اياعى نەگە سوعادى ءبۇل كەتىستىڭ» دەپ ويلاعان جوق. گۇل ونى ىزدەپ ءبۇل ۇيگە كەلگەن دە جوق. ءبۇل كۇنگى ءتۇندى ءوزىنىڭ شەشەسىنىڭ ۇيىندە جەكە وتكىزدى.
ول ليدا مەن گۇلدى سالىستىردى. ونىڭ كوز الدىنا ليدا شىن ادام بولىپ كورىندى دە، گۇل ءبىر ءولى دەنە سياقتاندى. راسى، ليدامەن ءبىر جىل بويى ناعىز قىز بەن جىگىت قۇساپ جۇرسە، گۇلمەن از عانا كۇننىڭ ىشىندە-اق تانىسىپ، تەز ۇيلەنىپ العانى بۇگىن عانا وي سالدى...
تاڭەرتەڭ ونى شىرت ۇيقىدان ءبىر تانىس ەمەس داۋىس فاميلياسىن اتاپ وياتتى. ول ءوزىنىڭ قايدا جاتقانىن اۋەلى بىلمەي قالدى. «گۇل» دەدى ول ۇيقىلى كوزىمەن. ءبىراق ونىڭ جانىندا گۇل جوق ەدى. ءوزىنىن ۇيىندە جاتقانى ەسىنە ءتۇستى.
— عازيز عازيزوۆ جولداس ءسىز بولاسىز با؟ — دەدى وعان، قولىندا ءبىر جاپىراق قاعازدى ۇستاپ وعان ءتونىپ تۇرعان ورتا جاستاعى جۇمىسكەر كيىمدى ءبىر بوتەن ادام.
— ءيا، عازيزوۆ عازيز مەن بولامىن، — دەدى ول كوزىن اشىپ الىپ.
— مىنا كىتاپشاعا قول قويىپ بەرىڭىز، — دەدى دە جاڭاعى ءبىر جاپىراق قاعازدى عازيزگە بەرىپ، قارىنداش پەن قولىنداعى كىشكەنە كىتاپشانى ۇسىندى. ول ەش نارسەگە تۇسىنگەن جوق. كىتاپشادا جازىلعان فاميلياسىنىڭ تۇسىنا قول قويىپ، قايتارىپ بەردى. «بۇل نە قاعاز ەكەن»، — دەپ جاڭاعى ءبىر جاپىراق قاعازدى اشىپ كوردى. وندا بىلاي دەپ جازىلعان جازۋعا كوزى ءتۇستى:
«توۆ. گازيزوۆۋ گازيزۋ.
س پولۋچەنيەم سەگو 25 نويابريا 1940 گودا ك سەمي چاسام ۆەچەرا ياۆيتەس ۆ رايۆوەنكومات (ادرەسى كورسەتىلگەن) - س ۆەششامي دليا وتپراۆكي ۆ ۆوينسكۋيۋ چاست دليا پروحوجدەنيا سلۋجبى ۆ رياداح رككا. ۆام نەوبحوديمو يمەت پري سەبە دۆە پارى نيجنەگو بەليا، زۋبنۋيۋ ششەتكۋ، زۋبنوي پوروشوك، لوجكۋ ي كرۋجكۋ. ۆولوسى دولجنى بىت پوستريجەنى.
زا نە سۆويەۆرەمەننۋيۋ ياۆكۋ بۋدەتە پريۆلەچەنى ك وتۆەتستۆەننوستي پو زاكونۋ.
(قول قويىلعان).
— وتە قىزىق! مەنىڭ انا ۇيدەن مۇندا كەلگەنىمدى بىلگەندەي، ءدال بۇگىن ساپ ەتۋىن. جوق، قايتا جاقسى بولدى، مەن جاۋىنگەر بولامىن، مەن ايەلدەن قۇتىلامىن، — دەدى دە قىزمەت ورنىمەن ەسەپتەسۋگە جونەلدى.
ول ەرتە-اق ەسەپتەسىپ، جينالىپ بولدى. ءبىراق قوشتاسۋعا گۇلگە بارعىسى كەلمەدى. گۇل دە كەلە قويمادى.
— ەڭ بولماسا ءبىر جىل بالاممەن بىرگە تۇرۋدى قۇداي قوسپاعان ەكەن، — دەپ كوز جاسىن توگىپ الدى قارت انا. ءعازيزدىڭ اياعانى جالعىز اناسى بولدى. ءبىراق اناسى بۋىنىن بەكىتىپ:
— شىراعىم، جولداستارىڭا سىيىمدى بول، ارميا بالالىقتى كوتەرمەيدى، ول جەردە اتارىڭنان كەيىن قالما! جولىڭ بولسىن، مەن ەندى جىلامايمىن! — دەدى. ءسويتىپ جالعىز بالاسىن جولعا اتتاندىرىپ قالا بەردى.
«جىلامايمىن، شىراعىم» دەگەن شەشەسىنىڭ مىقتى ءسوزى كوپكە دەيىن ءعازيزدىڭ ەسىنەن شىقپادى. جالعىز اناسىن قيمادى.
— اي، شىركىن دۇنيە-اي، ليدا بولسا مەنىڭ انامدى جالعىزسىراتپاي ونىمەن بىرگە قالار ەدى. "اي، گۇل، گۇل، — دەدى ستانسيانىڭ باسىندا جۇرەتىن ەشەلوندى كۇتىپ تۇرىپ قاسىنداعى شاڭگەرەيگە.
— كىمدى ايتساڭ سول كەلەدى دەگەن، — دەدى شاڭگەرەي، — مىناۋ ليدا ەمەس مە؟
— بۇل كىمدى شىعارىپ سالامىن دەپ ءجۇر ەكەن، — دەدى عازيز اسىعا سويلەپ. — مەن ءقازىر سويلەسەيىن.
— سويلەس، — دەدى شاڭگەرەي.
— ليدا! — دەدى عازيز كوپشىلىكتەن بىلاي تىسقارىراق تۇرىپ. ليدا بۇرىنعىسىنداي كۇلىمسىرەپ وعان بۇرىلدى. ليدانى بۇل كوپتەن كورگەن جوق ەدى. مۇنىڭ بۇلاي وزگەرگەنى ونى تاڭ قالدىردى: ليدا كادىمگى اراسىندا ەشبىر ۇرىس-تالاس بولماعان جاي تانىس ادامداي، كۇلىمسىرەپ وعان قولىن بەردى.
— نەمەنە، پوەزد كۇتىپ ءجۇرسىڭ بە؟ — دەدى عازيز وعان.
— ءيا، ولگا كەلەتىن ەدى قازىرگى پوەزبەن. ول كومانديروۆكەگە كەتكەنىنە ءبىر ايداي بولعان، — دەدى. ولگانىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيتىن شىعار دەگەن ويمەن.
— اپىرماي، مەن قوشتاسا المايمىن-اۋ ولگامەن... ءقازىر كەلە مە؟
— سەن ءبىر جاققا باراسىڭ با؟
— ارمياعا ءجۇرىپ بارا جاتىرمىن.
— قۇتتىقتا دەسەيشى، — دەدى ليدا كۇلىمسىرەپ.
— قۇتتىقتاۋىڭا بولادى، عازيز ەندى جاي عازيز ەمەس، جاۋىنگەر عازيز! — دەپ كۇلدى.
— شەشەڭ قايدا؟
ليدانىڭ بۇل ءسوزى ونى قوبالجىتىپ جىبەردى.
— اي، ليدا-اي! سەن مەنىڭ شەشەمدى سۇرايسىڭ. باسقا ەمەس ليداسىڭ عوي، سەن ليداسىڭ... مەنىڭ اجەم جالعىزدىققا ۇيرەنگەن. ول جالعىز دا ءومىر سۇرە الادى. بىر-ەكى جىلعا دەيىن تىرشىلىك بولسا وتىرا تۇرادى.
— نەگە جالعىز؟ — ول گۇل تۋرالى ماسەلەنى بىلەتىن. وعان ليزا ءبارىن ايتقان.
— سۇراما! كەلەشەكتە ءومىر بولسا ساعان باستان اياق ءبارىن ايتامىن. بۇگىن ايتۋعا ۋاقىتىم جوق.
ليدا بۇعان ءتۇسىندى.
— ليدا، — دەدى. داۋسى تاعى تىتىرەپ شىقتى. — بۇگىن مەن بۇرىنعى عازيز ەمەسپىن. تولقىعان جۇرەك ماعان ءال بەرمەي ءتۇر. ءبىر كەزدە سەنىمەن ءبىز ارامىزدا قىل وتپەستەي جاقىن ەدىك. بىر-بىرىمىزگە شىن جانىمىزبەن جاس جۇرەگىمىزدى ۇسىنىپ ەدىك. ومىردە ءبىرىن-بىرى سۇيەتىن ەكى ادام بار بولسا سونىڭ ءبىرى — ەكەۋمىز دەپ ويلاۋشى ەدىك. ءقازىر ءبىز باسقا ادامدارعا اينالدىق، تاعدىردىڭ شەشىمى باسقاشا بولدى. ءبىز جاستىقتىڭ نە ەكەنىن، ماحابباتتىڭ نە ەكەنىن، دوستىقتىڭ ەكەنىن بىر-بىرىمىزدەن ۇيرەنىپ ەدىك. قىز-جىگىت داۋىرىندە، العاش قادامىمىزدا كەزدەستىرىپ ەدىك. ونىڭ ءبارى ءوتتى، ونىڭ ءبارى بىزدەن الىستاپ كەتتى. مەنىڭ سەنەن سۇرايتىنىم — ءبىر-بىرىمىزدى قارعامايىق، جولداستىق قاتىناسىمىز بۇزىلماسىن دەيمىن. بوتەن ەشتەڭە ايتقىم كەلمەيدى، باسقاشا ايتۋ ماعان ءجونسىز. سەن ءوز باقىتىڭدى ءوزىڭ تاپ. ءوزىڭ ولشە، ءوزىن. ادىمدا، مەن وعان كەدەرگى بولمايىن.
عازيز سويلەپ تۇرىپ ونىڭ كوزىنەن مونشاقتاپ اققان جاستى كوردى. ول بايسالدى تۇرىپ تىڭدادى. ءبىراق مارجانداي مونشاقتاعان ءمولدىر جاس عازيزگە الدەنەنى ەسكەرتتى، الدەنەنى ءتۇسىندىردى. ارينە، بۇلار ءالى دە كوپ اڭگىمەگە باتار ەدى. ءعازيزدى ەشەلون كۇتىپ تۇردى. ول ليدامەن قوشتاسىپ، ۆاگونعا بەتتەدى.
عازيز جولداستارىمەن قوشتاسىپ ۇزاق ساپارعا اتتاندى. پوەزد ەپتەپ ىلگەرى جىلجىدى. ءعازيزدىڭ جولداستارىمەن بىرگە ليدا دا قولىن بۇلعاپ قوشتاستى. ءبىر ەشەلون الماتىلىقتار قىزىل ارمياسىنا قىزمەت ەتۋگە ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ اياعى، 9 مارت، 1942 جىل.
ەكىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى كۇن
ن. قالاسىنداعى ۇلكەن كازارمادا بىرنەشە اسكەري بولىمدەر تۇراتىن ەدى. كوبىنەسە مۇندا موتوپەحوتا، بايلانىسشىلار، تانكيستەر جانە جاڭادان ۇيىمداسىپ جاتقان ينجەنەرلەر باتالونى بار ەدى.
الماتىلىقتار ينجەنەرلەر باتالونىنا كەلىپ ءتۇستى. عازيز تاڭەرتەڭ شىرت ۇيقىدان «پودەم!» دەگەن قاتتى داۋىستان شوشىپ وياندى.
— «پودەمى» نەمەنەسى؟ — دەدى جانىندا جاتقان وماروۆ كوزىن اشىپ الىپ.
— تۇر دەگەنى، — دەدى عازيز كيىنىپ جاتىپ. باسقا بالالار دا اپىر-توپىر تەز كيىنىپ جاتىر.
— سەن نەگە تۇرماي جاتىرسىڭ؟
— تۇيامىز دا، اسىعاتىن نەسى باي، — دەدى ول ەرەكشە ءبىر سابىرلىلىقپەن، ونىڭ «ر»-عا ءتىلى كەلمەيتىن ەدى.
— سەن قالاي بۇگىن الابوتەن سابىرلى بولا قالعانسىڭ؟
— جول ءجۇيىپ، شايشاپ كەلگەندە تىنىعۋ كەيەك قوي...
— شارشاپ كەلىپ تىنىعاتىن داۋرەن الماتىدا قالعان. ەندى قايتا ۇيرەنە بەرۋ كەرەك قوي، — دەدى قوجاق. ونىڭ تۇرماي جاتقانىن بۇل دا جاكتىرمادى. سويتكەنشە، قايىس بەلبەۋىنە قىستىرعان ناگانى، اسىنعان پروتيۆوگازى بار كەزەكشى كەلىپ:
— ءسىز نەگە تۇرماي جاتىرسىز؟ — دەدى وماروۆقا سىپايى تىلمەن. ءبىراق قاتاڭ.
— سەنىڭ قانداي شايۋاڭ باي؟ — دەدى وماروۆ تىك.
ول كۇلدى.
— مەن كەزەكشىمىن. مەنىڭ مىندەتىم مەزگىلسىز ۋاقىتتا جاتقانداردى تۇرعىزۋ، ۋاقتىسىمەن تاماقتاندىرۋ، جۋىندىرۋ، تازالىق ساقتاۋ، ءوزىمىز تۇراتىن ءۇيدىڭ تاپ-تيناقتاي بولىپ تۇرۋى... سەندەر ءالى ۇيرەنەسىڭدەر. ءقازىر سەندەرگە ءبارى تاڭسىق. ەرتەڭ-اق وزدەرىن كەزەكشى بولاسىڭدار. تەز تۇرىپ جيىنىڭدار، ءقازىر تاماققا بارامىز.
— كەزەكشى ايتتى، تۇيۋ كەيەك، — دەپ وماروۆ كيىنە باستادى.
— مىناۋ وماروۆ كەلمەي جاتىپ ءبۇلدىردى، — دەدى عازيز قوجاققا كۇلىپ.
— بۇل تەك ءبىرىنشى كۇن عوي. بۇل ءالى تالاي گاسترولىڭدى بەرەدى. سەن وماروۆپەن ويناما.
ءعازيزدىڭ جولدا تانىسقان جىگىتتەرى قوجاق پەن وماروۆ بولدى.
قوجاق سالماقتى، بۇلارعا قاراعاندا كوپتى كورگەن، ەرەسەك جىگىت ەدى. ول ماسكەۋدەگى حيميا ينستيتۋتىن بىلتىر عانا بىتىرگەن. ينجەنەر حيميك. ازىلگە ۇستا. قاتارداعى قازاقتىڭ وقىعان جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى. اڭگىمەنى جاقسى ايتادى.
وماروۆتىڭ ورنى ۆاگوندا بۇلارمەن كاتار بولدى. عازيز بەن قوجاقتىڭ اڭگىمەسىنە ول ءوزى كەلىپ كىرىستى. بۇلارمەن بىرگە كىرىپ-شىعىپ ءجۇردى. وماروۆتىڭ ءبىر مىنەزى — اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ادامدار كىم بولسا ول بولسىن ارالاسا كەتەتىنى ەدى. وسى مىنەزىنىڭ ارقاسىندا ول جولدا قوجاقتارمەن ۇيرەنىسىپ الدى. جارىم جولدان بىلايعى جەردە ولاردىڭ ەرمەگى وماروۆ بولدى.
وماروۆ اق كوڭىل جىگىت. ول جولداستان جانىن دا ايامايدى. ال ءوزىنىڭ بار سىرى سويلەگەن سوزىنەن اقتارىلىپ وتىرادى. ادامعا ءۇيىر-اق. كوپ سويلەۋگە قۇمار. بىرەۋ سويلەپ وتىرعاندا ونى تىڭداي المايدى. كەيبىر جاعدايلاردا «وماروۆ، سەن اڭگىمەنى اياقتاتسايشى»، — دەپ سۇراۋعا تۋرا كەلىپ قالادى. ونىڭ اڭگىمەسىندە شەك جوق. ول اڭگىمەنى تۇجىرىپ ايتا المايدى. تەك سوزا بەرەدى. اڭگىمە ۇستىندە ويى بىتىراپ تاراپ كەتەدى دە، اڭگىمەسى ءارى قىزىقسىز، ءارى شۇبالاڭقى اياقسىز بولىپ كەتە بەرەدى. اڭگىمە ايتۋ وڭاي نارسە ەمەس. وي مەن ءتىلدى بىر-بىرىنە كەلىستىرە ءبىلۋ كەرەك. ال وماروۆتىڭ بايقاۋىنشا قازاقتا «ر» كەلمەيتىن ءسوز از. كوپ ءسوزدىڭ ىشىندە «ر» ءقارپى كەلەدى. ارينە بۇل سوزدەردىڭ ىشىندە ونى «ر» قارپىنە ءبىر تىزە بۇگىپ ءوتۋى انىق. دەگەنمەن، وعان اڭگىمە ايتۋ قيىن بولا دا بەرمەيدى. ونىڭ، شودىر مىنەزىنە سايكەس ءبىر نارسەگە كۇيىپ-پىسىپ قالۋىنا دا ەكى مينۋت بولماي جاتىپ، باسىلا قالادى. وندا كەك جوق. ادال جىگىت.
ءبىر اقىلدى كىسى «ادامنىڭ ىشىندەگى ادامگەرشىلىكتىڭ سالدارى ونىڭ بەت-اجارىنا دا اسەر ەتەدى» دەيتىن. ءتىپتى راس ءسوز. وماروۆتىڭ وسى كۇيگەلەك مىنەزىنە قاراي ەكى بەتىنىڭ سۇيەگى ۇلكەن دە، يەگى ءسۇپ-سۇيىر. تاڭقيعان ەكى تاناۋى ونىڭ اجەپتاۋىر قىر مۇرنىن بۇزىپ تۇرسا، كىشكەنتاي اۋزىن بۇزىپ تۇرعان ەتشەڭ قالىڭ ەكى ەرنى. موينى ءبىر-اق ەلى دەۋگە بولادى. سوندىقتان دا ونىڭ جاعاسىنىڭ قىرتىسى ەشقاشان جازىلمايتىن. ونى ستول باسىندا وتىرعاندا ورتا بويلى دەپ ايتۋعا بولار ەدى. ويتكەنى ونىڭ كەۋدە، جاۋىرىن، جون ارقاسى ءىرى، ءتىپتى تولىق ادامعا بەرىلگەن دەنە سياقتى ەدى. دەگەنمەن ونىڭ بويىنىڭ تاپال بولىپ كورىنەتىنى، ەكى سيراقتىڭ قىسقا ءارى قيسىقتىعىن بىلاي قويعاندا، ەكى اياعى جىڭىشكە ەدى. ول ارمياعا بۇگىن عانا كەلدى. ساپتا تىك تۇرىپ كورگەن جوق. ساپتا تۇرعانىن كورسەڭ، كۇلەر ەدىڭ.
كەش كەلگەن وماروۆ ەكى قاتار بولىپ تۇرعان جاۋىنگەرلەردىڭ ىشىنەن عازيز بەن قوجاقتى قاراپ ەدى، ولار ساپتىڭ ورتا شەنىندە تۋر ەكەن. كيمەلەپ بارىپ ەكەۋىنىڭ اراسىنا كىرەيىن دەپ بارا جاتىر ەدى:
— جاۋىنگەر جولداس، كيىپ-جارىپ قايدا باراسىز، توقتاڭىز! — دەگەن قاتتى داۋسىن ەستىپ، توقتاي قالدى. ءبىراق ساسقالاقتاپ ەشتەڭە دەي الماي قالدى.
— قايدا باراسىز كيىپ-جارىپ؟ — دەدى كەزەكشى تاعى دا.
— ساپقا تۇرمايمىز با؟
— فاميلياڭىز كىم؟
— مەنىڭ فاميليام — ومايوۆ.
— وماروۆ جولداس، ەكى قادام ىلگەرى قاراي، شاگوم مارش! — دەپ كوماندا بەردى دەجۋرنىي. ول ىلگەرى ەكى قادام اياق باستى.
— كرۋگوم!—دەدى دەجۋرنىي تاعى دا. وماروۆ كەيىن بۇرىلىپ، سترويدا تۇرعاندارعا قاراپ تۇردى.
تىڭداڭىزدار، جولداستار! — دەدى دەجۋرنىي. — سىزدەر بۇگىننەن باستاپ قىزىل جاۋىنگەرلەرسىزدەر. سوندىقتان ارميا تۇرمىسىنا وسى باستان ۇيرەنە بەرۋلەرىڭ كەرەك. ەگەر كەشىگىپ قالساڭ، ساپتى باسقارىپ تۇرعان كومانديردەن رۇقسات سۇراپ، رۇقسات ەتسە، كەيىنگى فلانگىگە بارىپ تۇرۋ كەرەك. ول — ساپتى سىيلاۋ، جولداستارىڭدى سىيلاۋ، كومانديردى سىيلاۋ، ءوزىڭدى سىيلاۋ دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ ارميا سىپايىگەرشىلىكتى، مادەنيەتتىلىكتى تىلەيدى. ءبىز قىزىل جاۋىنگەرلەرمىز. سوندىقتان سول ارميانىڭ كۇندەلىكتى سالتىنا ۇيرەنىپ، تارتىبىنە باعىنۋ كەرەك. وماروۆ جولداس، ءتۇسىندىڭىز بە؟ — دەدى.
ول باسىن يزەدى وزىنشە، ءتۇسىندىم دەۋدىڭ ورنىنا.
— تۇسىنسەڭىز، تۇرىڭىز ورنىڭىزعا!
وماروۆ عازيز بەن. قوجاقتىڭ اراسىنا تۇرعان سوڭ:
— سميرنو! راۆنەنيە ناليەۆو! — دەپ كوماندا بەردى دە ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان باتالوننىڭ كوميسسارىنا قاراي اياقتارىن تىق-تىق قاتتى باسىپ بارىپ، قولىن كوتەرىپ الاقانىن سامايىنا قاراي تاقاپ تۇرىپ:
— توۆاريشش كوميسسار! نوۆوە پوپولنەنيە كوليچەستۆە 180 چەلوۆەك پوستروەن دليا ۆەدەنيا نا زاۆتراك، — دەپ راپورت بەردى دە كەزەكشى ءبىر قادام وڭعا قاراي اياق باسىپ، كوميسسارعا جول بەردى.
— ۆولنو! ۆولنو! — دەدى دە سترويدا تۇرعان جىگىتتەرگە كەلىپ:
— بۇلار قاي جەردىڭ قىراندارى!
— الماتىدان... — دەدى بىر-ەكى داۋىس.
— الاتاۋدىڭ قياندايى.
شەت جاقتان الدە بىردەمە دەپ كوميسسار بالالاردى دۋ كۇلدىردى. ءبىراق نە دەگەنىن وماروۆ ەستي الماي قالدى.
— پارتيا مۇشەلەرىڭ قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر.
قوجاق، تاعى ءبىر جىگىت قولدارىن كوتەردى.
— كومسومولدارىڭ قولدارىڭدى كوتەر، — دەگەندە وماروۆتان باسقامىزدىڭ ءبارىمىز قول كوتەردىك.
— ءسىز نەگە كومسومول ەمەسسىز، «الاتاۋدىڭ قىرانى؟» — دەدى وماروۆقا جىلى پىشىنمەن كوميسسار. وماروۆ ۇيالىپ تومەن قارادى.
— ورتا، جوعارى بىلىمدەرىڭ بارلارىڭ قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر!
قول كوتەرمەگەن جيىرما-وتىزداي بالا بولدى. ءوزىنىڭ جەتى كلاستىق بىلىمىنە قاراماستان وماروۆ تا قولىن كوتەردى، تاعى دا كوزگە تۇسەرمىن دەگەن ويمەن.
«ايەلى بارلارىڭ قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر»، — دەگەندە ءعازيزدى ويلاندىراتىن ەدى. ءبىراق ونىڭ ورنىنا:
— كىمنىڭ قاسىعى بار؟ — دەدى.
جالعىز-اق وماروۆ قولىن كوتەردى.
— مىنە،ۇقىپتى جىگىت، — دەدى كوميسسار. — قاسىق ارميادا مىقتى قۇرالدىڭ ءبىرى.
جۇرت دۋ كۇلىستى.
— كەزەكشى جولداس، تاماققا اپار، مىنا قىرانداردى جاقسىلاپ تاماقتاندىر. كرۋجكامەن، قاسىقپەن قامتاماسىز ەت، — دەپ ول ىلگەرى ءجۇردى.
كوميسسار بارىنە ۇنادى. ءبىر قاسىق، ءبىر كرۋجكادان ۇلەستىرىپ «ناليەۆو! شاگوم مارش!» دەپ كوماندا بەردى. بۇلار اسحاناعا قاراي بەتتەدى.
تاڭەرتەڭگى تاماقتان سوڭ وماروۆ:
— ءبىزدى بولىمگە بولەدى دەيدى. ۇشەۋمىز بىرگە كەتەيىك، — دەدى.
— ءبىر باتالوننىڭ ىشىندە ءبىرى نە، بولەگى نە، — دەدى عازيز.
— جوق، عازيز! ءبىي كەتۋىمىز كەرەك! ءبىي جەيدە بولعان جاقسى، — دەدى وماروۆ.
بۇل ءسوزدى ول شىن جۇرەگىمەن ايتتى. ول عازيز بەن قوجاقتان ايرىلعىسى كەلمەدى. بىرگە بولۋدى قوجاقتا جەك كورگەن جوق. «بولگەننەن كەيىن كورەرمىز»، — دەپ قورىتتى.
بۇلاردى تاعى ساپقا تۇرعىزدى. ءبىراق بۇل جولى ەشكىم كەشىككەن جوق. وماروۆ ساپقا بارىنەن بۇرىن بارىپ تۇردى.
— ءبىزدىڭ روتانى ءۇشىنشى ساپەرلەر روتاسى دەيدى. روتانىڭ كومانديرى — مەن، پوليترۋگى — مىنا جىگىت، — دەپ جەڭىنە قىزىل جۇلدىز بەلگىسىن تاققان ءبىر جاس جىگىتتى قولىمەن نۇسقادى. سودان كەيىن ۆزۆودقا، بولىمشەگە بولگەن ءتىزىمدى وقىدى. ءبىرىنشى ۆزۆودتىڭ ءبىرىنشى بولىمشەسىنە عازيز، قوجاق، وماروۆتار بىرگە كەتتى. وماروۆ بۇعان وتە قۋاندى. ءبىراق ول روتادان ۆزۆودتى انىق ايىرا المادى.
— قوجاق، وسىنىڭ روتاسى ۇلكەن بە، ۆزۆودى ۇلكەن بە؟ مەن تۇسىنبەي-اق قويدىم.
— باتالون، — دەدى قوجاق. — بىرنەشە روتادان قۇرىلادى. ءار روتادا بىرنەشە ۆزۆود بولادى، ءار ۆزۆودتا بىرنەشە بولىمشە بولادى.
— ءبىز قايسىسىنانبىز؟
— ءبىز ءۇشىنشى روتانىڭ ءبىرىنشى ۆزۆودىنداعى ءبىرىنشى بولىمشەسىنەنبىز.
كىشىپەيىلدىلىك
— پەرۆوە وتدەلەنيە، سترويسيا! — دەدى وتدەلەنيە كومانديرى كىشى سەرجانت ميكولا قولىمەن بولىمشەنىڭ تۇراتىن جەرىن نۇسقاپ. ساپقا ون ادام ەكى قاتار بولىپ تۇردى.
— جولداستار، ەرتەڭ دەمالىس. ءقازىر ءبىزدىڭ الدىمىزدا كلۋبتىڭ ءىسىن جونگە سالۋ ماسەلەسى تۇر. سودان كەيىن دەمالۋعا دايىندالامىز. جاعا اۋىستىرۋ كەرەك، وماروۆتىڭ مۇرتى ءوسىپ كەتىپتى، كوردىڭدەر مە؟ — دەدى ول سويلەپ تۇرىپ ونى قولىمەن نۇسقاپ، — قىرىنۋ كەرەك. كەشكە كينو كورەمىز. ەرتەڭ كۇنىمەن بوسپىز، ەكسكۋرسياعا بارامىز، قالاداعى مۋزەيگە بارامىز. دەمالىسقا بارامىز. ۇيگە، قىزدارعا حات جازامىز. بۇگىن بىزگە بەرىلگەن تاپسىرما — كلۋبتى جونگە كەلتىرۋ، تەز ۋاقىتتىڭ ىشىندە ىستەپ بىتىرەمىز بە؟ — دەدى ول.
— بىتىرەمىز، بىتىرەمىز عوي، ءيا، حات جازۋ كەرەك، قىرىنۋ كەرەك، — دەپ اركىمنىڭ داۋسى ءار جەردەن شىقتى، كۇبىرلەپ اركىم سويلەپ كەتتى.
— كولدەنەڭ ءسوزدى قويىڭدار، بىتىرەمىز!
— بىتىرەمىز... بىتىرەمىز..، — دەگەن داۋىستار تاعى بىتىراپ شىقتى.
— مەن ەستىمەي تۇرمىن...
— بىتىرەمىز! — دەدى ءبىر عانا قاتتى داۋىسپەن بارلىعى.
— وھ، وسىلاي جاۋاپ بەرۋ كەرەك، جاۋاپ انىق، قىسقا بولۋ كەرەك، — دەدى كوماندير.
ميكولا كلۋبقا بولىمشەسىن ساپپەن الىپ كەلىپ، «سميرنو» قويىپ، كلۋبتىڭ باستىعىنا:
— باستىق، جولداس، ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا ءبىرىنشى ۆزۆودتىڭ ءبىرىنشى بولىمشەسى — ون جاۋىنگەر كەلدى.
— جاقسى، — دەدى ناچالنيك بۇلاردى وزىمەن ەرتىپ، ءبىر قۇلىپتاۋلى ەسىككە قاراي ءجۇرىپ.
— باستىق جولداس، بۇگىن قانداي كارتينا؟ — دەدى عازيز.
— «جوعارعى ناگرادا»، ونان كەيىن بي بيلەۋ.
— قىز جوق، كىممەن بيلەيمىز؟
— بالە، قىز نەگە كەرەك، ءبىزدىڭ جىگىتتەر قىز بولىپ تا «بيلەي» الادى.
— بيلەيمىز عوي، قوجاق، — دەدى عازيز.
— وبيازاتەلنو، ءبىراق قىز بولىپ سەن بيلەيسىڭ.
— جوق، سەن.
— كورەرمىز.
باستىق كىشكەنە بولمەنىڭ ەسىگىن اشتى دا:
— انە شەلەك، انە شۇبەرەك، انە سۋ، — دەدى ميكولاعا.
— ءبىراق جۋىپ بولعان سوڭ العان نارسەلەرىڭدى تازا قالپىندا ءوز-وز ورىندارىنا اكەلىپ قوياسىڭدار، — دەدى.
ميكولا بۇلارعا جۇمىستى ءبولدى.
— وسى قۇداي ۇرعان كلۋبتىڭ ەدەنىن جۋعىزايىن دەپ تۇر ما؟ — دەدى قازاقشالاپ اندرەي. ول قازاق ءتىلىن جاپ-جاقسى بىلەتىن ەدى.
— مىنە، ساعان! قىز ورنىنا قىز بولا الاسىن دەگەن... — دەدى عازيز.
تۇرماڭدار، تۇرماڭدار، تەز جۋىپ، ءبىتىرىپ قايتۋ كەرەك، — دەدى ميكولا.
— مىناۋ ءبىر پالە عوي ەزى، انتۇرعان، — دەدى اندرەي جۋعىسى كەلمەي.
— جيىرما ءۇش جاسقا كەلىپپىن، وسى جاسىمنىڭ ىشىندە مۇنداي قورلىقتى كورگەنىم جوق، — دەدى ءجۇنىس.
— ال جۋمايىق وندا، — جۋماۋعا بولمايدى. ول بۇيرىقتى ورىنداماۋ دەگەن ءسوز عوي. ارميادا بۇيرىقتى ورىنداماۋدان قاتاڭ قىلمىس جوق...
— نە اڭگىمە اناۋ جاقتاعى؟ تەز بىتىرىڭدەر جۇمىستى. وماروۆ، سەن نەعىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى ميكولا.
«سەن كىمسىڭ، سەن قايدانسىڭ؟» — دەپ جۇرت بىر-بىرىنەن سۇراي باستادى.
— مەن ينجەنەرمىن.
— مەن ءجۋرناليستپىن.
— مەن تەرگەۋشىمىن.
— مەن ءارتيسپىن.
— مەن مەكتەپ ديرەكتورى ەدىم عوي، — دەدى اندرەي.
— مەن ەسەپشىمىن، — دەدى وماروۆ.
— ال وسى بىزگە كوماندير بوپ جۇرگەن كىم ەكەن، سۇرايىقشى؟ — دەدى تاعى بىرەۋ.
— ميكولا جولداس؟ — دەدى. عازيز.
— وتستاۆيت! بالاقاي، پو زۆانيۋ، — دەدى وعان ۋكرايندىق اكسەنتپەن.
— جولداس سەرجانت، — دەدى عازيز، — ءسىز ارمياعا دەيىن نە قىزمەت ىستەدىڭىز؟
— مەن ۋكراينانىڭ پەششىسىمىن. تەز ەدەندى جۋىپ بىتىرىڭدەر، سروك 20 مينۋت، — دەدى ولاردىڭ نە سەبەپتەن بۇرىنعى قىزمەتىن بىلگىسى كەلگەنىن سەزىپ.
— ءماسساعان!
— سەندەرگە سول كەرەك، — دەدى كلۋبتىڭ ءبىر جاعىن جۋىپ بىتىرۋگە تايانعان قالييەۆ مانادان بەرى ولاردىڭ اڭگىمەسىنە ەرمەي، ەدەندى جۋۋمەن بولعان.
— ال، سەن كىمسىڭ، سەن دە پەششىمىسىڭ؟ — دەدى وعان ءجۇنىس.
— مەن الماتىنىڭ پاروۆوز دەپوسىنىڭ گرۋزچيگىمىن. كەلىڭدەر مەنىمەن باستەسىپ ەدەن جۋۋعا. سەندەر ەش نارسەگە قول تيگىزبەگەن ينتەلليگەنتسىڭدەر عوي...
بۇلار كلۋبتى جۋىپ بولىپ كازارماعا كەتەيىن دەپ تۇرعاندا، كوريدوردىڭ قارسىسىنداعى ءۇش ەسىكتىڭ ورتاسىنداعىسى شالقاسىنان اشىلدى. وسىنداعىنىڭ ءبارى بۇرىلىپ جالت قارادى. كلۋبتىڭ باستىعى مەن ۆزۆود كومانديرى تۇراتىن بولمە ەكەنىن ولار بىلە قويدى. ەكەۋى جەڭدەرىن جوعارى ءتۇرىپ الىپ، بولمەسىنىڭ ەدەنىن جۋىپ جاتىر ەدى.
ميكولا:
— جولداس ناچالنيك، ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزدى ورىندادىق. كلۋب جۋىلىپ ءبىتتى، — دەپ راپورت بەردى.
— جاقسى، كوپ راقمەت! قايتا بەرۋلەرىڭە بولادى.
شەلەكتەگى سۋعا شۇبەرەكتى مالىپ جاتىپ:
— قالاي، جىگىتتەر، شارشادىڭىزدار ما؟ — دەدى ۆزۆود لەيتەنانتى پەتروۆ. ولار دا بولمەلەرىن جۋىپ جاتىر ەكەن.
— جولداس لەيتەنانت، شارشاعانىمىز جوق، — دەدى عازيز.
— دەمالىسقا سىزدەر دە. دايىندالىپ جاتىرسىزدار ما؟ — دەدى قوجاق لەيتەنانتتىڭ ەدەن جۋىپ جاتقانىن ىشىنەن ەرسى كورىپ.
— يە-يە، — دەدى ول جۋان داۋىسپەن.
— مىنە، كورمەيسىڭدەر مە، كومانديرلەردىڭ وزدەرى جۋىپ جاتىر ەدەندەرىن، — دەدى ميكولا.
— نەمەنە، سەندەر ەدەن جۋۋعا نامىستاناسىڭدار ما؟ — دەدى لەيتەنانت ولارعا كۇلىمسىرەپ.
— ءبىزدىڭ جىگىتتەر ەندى سىزدەن ۇيالىپ تۇر عوي دەيمىن، — دەدى قوجاق جىگىتتەردىڭ ءبارىنىڭ دە كىشىپەيىل بولا الماعاندارىنا ەندى وكىنىپ تۇرعانىن سەزىپ.
— جىگىتتەر، «ادامگەرشىلىكتىڭ بارىپ تۇرعان نەگىزى — كىشىپەيىلدىلىكتە» دەگەن ماركس. بۇل ءبىزدىڭ كىشىپەيىلدىلىگىمىز عوي. ەستەرىڭدە مە «پراۆدانىڭ» كىشىپەيىلدىلىكتى، ءتارتىپتى قىزىل ارميادان ۇيرەنۋ كەرەك دەپ جازعانى؟ كورمەيسىڭدەر مە، ورىستىڭ بۇرىنعى وفيسەرلەرى مەن قىزىل ارميا كومانديرىنىڭ. اراسى جەر مەن كوكتەي ەمەس پە؟
— ءبىزدىڭ مىنا ينتەلليگەنتتەر... — دەي بەرىپ ەدى قالييەۆ.
— قوي، قوي! — دەدى كەۋدەلەپ لەيتەنانت. — ينتەلليگەنت جۇمىسكەر مەن شارۋانىڭ بالاسى. مەن دە ينتەلليگەنتپىن، — دەدى.
قالييەۆ ۇيالىپ تەمەن قارادى.
— جاقسى، بارىپ دەمالىڭدار، — دەدى لەيتەنانت.
ءبىرىنشى بولىمشە ساپپەن كازارماعا قاراي بەتتەدى.
ەستە
دەمالىس كۇنى عازيز كۇنىمەن گۇلگە حات جازۋمەن بولدى. رەداكسياعا جىبەرەتىن ماتەريالداي-اق ونى بىرنەشە رەت تۇزەپ، بىرنەشە رەت كەشىردى. گۇلدىڭ ادرەسىن جازعان كونۆەرتكە سالعان حاتى ون-ون بەس بەتتەن كەم بولعان جوق.
كەيىنگى ۋاقىتتاعى ءعازيزدىڭ بار ويى گۇل مەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى جاعداي ەدى. اۋەلى ول گۇلگە اشۋلانىپ ىزالانسا دا، شىداماي ونى تاستاپ ۇيىنەن شىعىپ كەتسە دە عازيز مۇنداي جاعدايدى كۇتپەپ ەدى. ول ءۇيدى اينالىپ ءجۇرىپ-جۇرىپ قايتىپ كەلەتىن سياقتانىپ ەدى. ءبىراق ويىننان وت شىعىپ، اقىرى ءۇيدى اينالماق تۇگىل، گۇلدەن ءقازىر مىڭداعان شاقىرىم جەرگە ۇزاپ كەتتى. «التىننىڭ قولدا باردا ءقادىرى جوق». ول قاتەسىن ەندى سەزەيىن دەدى.
عازيز دەمالىستى شىداماي كۇتىپ ەدى. ويتكەنى ونىڭ باسىن اينالدىرعان ويدان جەڭىلەمىن دەگەن كۇنى — وسى دەمالىس كۇن ەدى. بۇل كۇنى ول ءوزىنىڭ گۇلدى شىن سۇيەتىندىگىن، زاڭدى نەكەنى تۇسىنبەستەن بۇزۋدىڭ كەرەكسىز ەكەنىن، كەلەشەككە ءوزىنىڭ قوياتىن تىلەگىن، ءوزىنىڭ گۇلدەن ءۇمىتىن ۇزبەيتىندىگىن ايتايىن دەگەن كۇن ەدى. بۇل كۇنى قاعاز بەن قالام بۇعان جاردەمشى بولماقشى دا، ول جۇرەگىندە بار جالىندى ءسوزدى اق قاعاز بەتىنە توكپەكشى ەدى. ول وسىنى ىستەدى. ءبىر اۋىر سالماقتان جەڭىلىپ قالعانداي بولدى. كەۋدەنى باسقان جالىندى كونۆەرتكە وراپ، الماتىداعى گۇلىنە جىبەرگەندەي بولدى. ءبىراق كەۋدەنى ءبىر بوساتقانمەن، مۇلدەم تازارتا المادى. ونىڭ ورنىن «نە بولار ەكەن، نە جاۋاپ قايتارار ەكەن، قاشان جاۋاپ كەلەر ەكەن» دەگەن شىدامسىزدىق باستى.
پوچتالوندى پالەن مىڭ شاقىرىم جەردەگى گ ۇلىنىڭ جانىنان كەلگەننەن كەم كورمەيتىن حالگە ۇشىرادى.
كازارمادا ىلعي كەشكى ساعات التىدا حات ۇلەستىرىلەدى. بۇل كەزدە عازيز قالايدا سول جەردە بولادى.
اتتەن، نە كەرەك، تىم بولماسا: «جانىم عازيز، مەن ساعان جوقپىن»، — دەگەندەي بولسا دا ءبىر حات السام ەكەن دەپ تىلەدى.
ءسويتىپ جۇرسە دە ول كوڭىلدى. ونىڭ جۇرەگىندە «نە بولار ەكەن» دەگەن گۇلدىڭ ماسەلەسى جاتسا، بەت اجارىندا قۋانىشتان باسقا ەش نارسە جوق سياقتى. ونىڭ كەۋدەسىندەگى جايناپ جاتقان جاستىق بۇلاعىنىڭ تاسىعان ءۇنى ەشكىمگە ەستىلمەيتىن، اۋىزدان بۇرقىراپ، ءسوز بولىپ شىعىپ جۇرتقا جايىلمايتىن. بۇل وزىنشە جاتقان سىر ەدى. بۇل سىردى تەك قوجاق قانا بىلەدى، ول ءعازيزدى ءبىر ءتۇرلى جەڭىلتەك ادام با دەپ تە ويلايتىن.
ارميادا ادامنىڭ ءبارى سىرشىل. اسىرەسە اۋىلدا قالعان سۇلۋ قىز تۋرالى اڭگىمە كوپ ايتىلادى. ءعازيزدىڭ باسىنداعى وقيعا كوپ جاستىڭ-اق باسىندا بار. مۇنى عازيز ولاردىڭ اڭگىمەسىنەن اڭعاردى.
ارمياعا كەلگەننەن بەرى ول ءتىپتى كوڭىلدى بولىپ كەتتى. ارينە جەڭىلتەكتىك ەمەس، وعان ءبىر اسەر پايدا بولدى. ول اسكەري ءومىر ونى كوڭىلدەندىرەتىن. ارميادا ەڭ كەرەكتى نارسە — توزىمدىلىك. مۇنداي مىقتىلىققا ارميا تاربيەلەيدى.
تاڭەرتەڭگى پودەمنان كەشكى وتبويعا دەيىن تىنىم جوق. بۇل كىسىنى قاجىتادى. كەيبىرەۋلەر كىشكەنە بوساپ كەتسە-اق ەسىنەپ قالعي باستايدى. عازيز قولى بوساي قالسا قايداعى ءبىر كۇلكىلى اڭگىمە ايتىپ، جىگىتتەردىڭ ىشەك-سىلەسىن قاتىرادى. يا بولماسا، سىرناي تارتىپ، ءان سالادى. نە تۋرنيككە وينايدى.
— وسى عازيز شارشامايدى ەكەن، — دەيدى ءجۇنىس. ءوزى تۋرنيكتى جەك كورەدى.
— بىلەمىن سەنىڭ تۋرنيكتى نەگە جەك كورەتىنىڭدى. سەن جاسىڭدا تۋرنيكپەن شۇعىلدانباعانسىڭ. ەندى ۇيرەنۋگە ۇيالاسىڭ؟!
«وماروۆ تۋرنيككە اتتىڭ قۇلاعىندا ويناعاننان كەم وينامايدى»، — دەپ ونى ماقتايدى عازيز ءبىر جاعىنان ازىل-قالجىڭمەن. «كوتەيىپ جىبەي»، «كوتەيىپ جىبەيمەن» جۇرسە دە ءوزىنىڭ جولداستارىنا ۇلگى بولدى.
دەگەنمەن، سوڭعى ەكى ايدا ءعازيزدى گۇلدىڭ جاۋاپسىزدىعى اجەپتاۋىر تولعاندىردى. ول گۇلگە بىرنەشە حات جازىپ، ءبىر جاۋاپ الا الماي-اق قويدى. ءبىراق ودان كۇدەر ءۇزۋ عازيزگە قيىن نارسە، ول تاعى جازدى، تاعى جاۋاپ كۇتتى.
كۇرەكتى ينجەنەرلەر
— سەن نە الدىڭ؟
— مەنىڭ العانىم بالتا.
— ءوزىڭ شە؟
— قايلا.
— وماروۆقا كۇرەك ءتيىپتى، كورمەيسىڭ بە؟
— عازيز ارانى موينىنا سالىپ الىپتى عوي، ارا الىپ ءجۇرۋ ىڭعايلى ەكەن، قاپ، ارا الماعانىم-اي...
— انە بىرەۋ ساپەرلەردىڭ قايشىسىن الىپتى، وعان ءتىپتى ءتيىمدى بولعان ەكەن، جورىقتا جەڭىل عوي.
— ەي، قويشى، نەگە كەيەك، — دەدى وماروۆ.
— تەمىر سىمنان جاساعان جاۋدىڭ كەدەرگى تورلارىن قىرقىپ، جاياۋ اسكەرگە جول سالاتىن ءبىز عوي.
— وسى ينجەنەي، ينجەنەي دەيدى، قالاي كۇيەكپەن ينجەنەي بولاتىنىمدى مەن تۇسىنبەي-اق قويدىم.
— كەشە وسى تۋراسىندا ايتتى عوي پوليترۋك، سەن نەعىپ ەستىمەدىڭ، — دەدى عازيز.
— مەن كەزەكشى بولعان جوقپىن با كەشە؟!
عازيز كۇلىپ جىبەردى. ويتكەنى باتالوننىڭ كومانديرى مەن كوميسسارى كەلگەندە كەزەكشى «سميرنو» دەپ كوماندا بەرىپ، ءوزىنىڭ كىم ەكەنى تۋرالى دوكلاد جاساۋى كەرەك. مۇنى ۋستاۆ بويىنشا وماروۆ جاقسى بىلەتىن.
«باتالون، سميرنو! جولداس كاپيتان، باتالون بويىنشا كەزەكشى قىزىل جاۋىنگەر وماروۆ» دەگەندى ىشىنەن قايتا-قايتا ايتىپ جاتتاپ ءجۇردى.
ءبىر كەزدە ءعازيزدى كورىپ:
— سەن كاپيتان بول، مەن ساعان دوكلاد جاسايىن، ايتپەسە مىنا سوزدەيدىڭ باسى قوسىلماي تۇي، — دەدى.
— كەل.
— ال، ەندى سەن ەسىكتەن كاپيتان بولىپ ەن. مەن دوكلاد جاسايىن ساعان.
عازيز سالماقتى ادام بولىپ، اقىرىن ەسىكتەن كىردى. وماروۆ ورنىنان تۇرىپ:
— باتالون، سمەينو، — دەدى اقىرىن جۇرت ەستىمەسىن دەگەندەي. سونسوڭ ءعازيزدىڭ الدىنا جۇگىرىپ بارىپ، — جولداس كاپيتان، باتالون بويىنشا كەزەكشى قىزىل جاۋىنگەر ومايوۆ!
— جاقسى. ءبىراق ۋستاۆ بويىنشا كەلە جاتقان باستىققا ءۇش قادام جەتپەي تۇرىپ دوكلاد جاساۋ كەرەك، — دەپ ونىڭ كەمشىلىگىن كورسەتىپ، بۇرىلىپ كەتە بەرىپ ەدى، كاپيتان كىرىپ كەلە جاتىر ەكەن. ءبىر كەزدە وماروۆ بار داۋسىمەن، «باتالون سمەينو!» — دەدى. كاپيتان توقتاپ تۋرا قالدى. جۇرتتىڭ ءبارى دە تۇرعان-تۇرعان جەرىندە جانسىز ادامداي «سميرنو» تۇرىپ قالدى. ءبىر كەزدە وماروۆ كاپيتانعا تايانىپ بارىپ: «جولداس كاپيتان، سمەينو!» — دەگەن ءسوزدى ايتتى دا تاس توبەدەن ۇرعانداي تۇردى دا قالدى.
— مەن قاشانعى سميرنو تۇرامىن، — دەدى كاپيتان كۇلىمسىرەپ.
— جولداس كاپيتان، جاپ-جاڭا عانا ءبايىن ءبىلىپ تۋيعام، اۋزىما ءسوز تۇسپەي... — دەدى وماروۆ قىپ-قىزىل بولىپ.
— جۇرەكسىنسەڭ ءسوز تۇگىل ءوزىڭ دە قاشىپ كەتەسىڭ، سالقىن قاندى بولۋ كەرەك، ۆولنو، — دەدى كاپيتان. جۇرتتىڭ تىك تۇرعانىن كورىپ، وماروۆ، «ۆولنو» دەپ ايقايلادى.
— جولداس كاپيتان، جاپ-جاڭا ءبىلىپ تۇي ەدىم.
— وندا قايتا دوكلاد جاساپ كور، — دەدى كاپيتان.
بۇل جولى وماروۆ جاپ-جاقسى ايتىپ شىقتى. ەكىنشى، ءۇشىنشى رەت دوكلاد جاساتتى. تەك «ر»-عا ءتىلى كەلمەگەنى بولماسا قاتتى داۋىسپەن وتە جاقسى ايتتى.
— مىنە، وسىلاي دوكلاد جاساۋ كەرەك، — دەدى كاپيتان كەتىپ بارا جاتىپ.
— كاپيتان، سميرنو! — دەدى عازيز وعان كۇلىپ. .
— سەن، ويىندى قوي، كەشەگى پوليتيۋكتىڭ ايتقانىن ماعان ءتۇسىندىيشى، ياسى، مەن ساپەي-ساپەي، ينجەنەي دەگەنىنە تۇسىنبەيمىن، ءبىزدىڭ مىندەتىمىز نە؟
— ارميادا اسكەردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. مىسالى، اتتى اسكەر، جاياۋ اسكەر، تانكيستەر، ۇشقىشتار، ارتيللەريستەر. سولار سياقتى ءبىز ينجەنەرلىك اسكەرگە جاتامىز. ءبىزدىڭ ماماندىعىمىزدىڭ اتى — ساپەر. تانكى جۇرگىزۋشىنى تانكيست دەسە، ارميادا ينجەنەرلىك كىزمەتتى اتقاراتىن ءبىزدى ساپەر دەيدى.
— ءبىزدىڭ مىندەتىمىزگە نە جاتادى؟ — دەپ سۇرادى وماروۆ ودان.
— سوعىس ۋاقىتىندا ءبىزدىڭ اۋىر ارتيللەريا، تانكىلەر، بۇكىل اسكەر جۇرەتىن ۇلكەن جول سالۋ، كوپىر سالۋ، جاۋدىڭ ءبىزدىڭ اسكەر جۇرە الماسىن دەپ جاساعان كەدەرگىلەرىن قۇرتۋ، پەحوتاعا وكوپتى قالاي قازۋدى ۇيرەتۋ، سونىمەن قاتار، جاۋ جۇرە الماس ءۇشىن ونىڭ جۇرەتىن كوپىرىن قيراتۋ، جولىن بۇزۋ، مينا سالۋ. ءتىپتى ساپەردىڭ سوعىس ۋاقىتىندا ورنى باسقا. ساپەر بولۋ ءۇشىن مىلتىق اتا ءبىلۋ كەرەك، وعان قارا كۇش تە كەرەك، ەپتىلىك تە كەرەك، مىقتى نەرۆىسى، بولات جۇرەگى بولۋ كەرەك. ويتكەنى ساپەر ۇرىسقا ءبىرىنشى تۇسەدى دە، كەيىن شەگىنەتىن جاعدايدا ەڭ سوڭىندا شەگىنەدى.
— ءۇشىنشى ۆزۆود ساپقا تۇرسىن دەپ جاتىر، — دەدى قوجاق ولارعا.
— ەندى ءتۇسىندىم ءوزىمنىڭ مىندەتىمدى، — دەدى وماروۆ ءعازيزدىڭ قولتىعىنان ۇستاپ، بۇلار ساپقا تۇرعاندا ۆزۆود كومانديرى پەتروۆ:
— ءقازىر بولاتىن ساباق — كوپىر سالۋدى ۇيرەنۋ، قۇرال-سايماندارىڭدى تەز الىپ كەلىڭدەر! — دەپ كوماندا بەردى.
بىرەۋ كۇرەگىن، بىرەۋ بالتاسىن، بىرەۋ اراسىن الىپ ساپقا تۇردى.
قارۋلارىن يىقتارىنا سالىپ، قالانى اينالىپ ءبىراز ءجۇردى. تابيعات ادامعا ەكى اياقتى ءجۇرۋ ءۇشىن بەرسە دە شارشاماۋدىڭ ءادىسىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلە بەرمەيدى. ءجۇرۋدى ۇيرەنۋ ارميادا كەرەكتى نارسە. سوندىقتان قىزىل اسكەرلەر قايدا بارماسىن ساپپەن جۇرەدى. مۇندا بىرىنشىدەن ۇيىمشىلدىققا ۇيرەنسە، ەكىنشىدەن،ءجۇرۋدى ۇيرەتۋ.
بۇلار ۇيرەنەتىن جەر قالانىڭ شەتىندە ەدى. ءبىراز جۇرگەن سوڭ وماروۆ شارشايىن دەدى. شىلىم تارتسام، تىنىعارمىن دەگەن وي كەلدى وعان، ول قالتادان شىلىمىن الىپ، جەڭىنىڭ ىشىنە جاسىرىپ تۇتاتتى دا ەپتەپ ءتۇتىندى قىلقىپ جۇتا باستادى. ەپتەپ كومانديرگە بىلدىرمەي تارتپاسا، ساپتا شىلىم تارتۋعا بولمايتىن ەدى. ءبىراق ۇرلانىپ تارتقان شىلىمنىڭ ءدامى جوق سياقتاندى، ول قىدىرىپ باقشادا كەلە جاتقانداي شىلىمدى ساۋساعىنىڭ اراسىنا قىستىرىپ، اۋزىن تۇتىنگە تولتىرىپ تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ ەدى، قاتار تۇزەپ كەلە جاتقان بۇلاردىڭ ۇستىنە جوعارىلاپ ۇشقان كوك ءتۇتىن پەشتىڭ موينىنا شىققانداي كولبەپ جوعارى كوتەرىلدى. ارتتا «بىر-ەكى» دەپ كوماندا بەرىپ كەلە جاتقان لەيتەنانت جۇگىرىپ وماروۆقا قاتارلاسىپ:
— كىم شىلىم تارتىپ كەلە جاتقان؟ سەن بە؟ — دەپ تونە كەتتى.
— جوق، مەن تارتقان جوقپىن، — دەپ ساسقالاقتادى ول، تەز كەسپەيدى. ارانى ەركىمەن بوس تارتساڭ ءوزىڭ دە شارشامايسىڭ، تەز-اق كەسىلەدى.
ميكولانىڭ ايتقانىنداي، ولار ارانى باسپاي، جاي ەركىمەن تارتىپ كورىپ ەدى، ءتىپتى جەڭىل سياقتى كورىندى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بورەنەنى ەكى ءبولىپ تاستادى.
— اسىلى، وسى انتۇرعان بىردەڭە بىلە مە دەيمىن، — دەدى ءجۇنىس.
— كوماندير ەمەس پە؟ بۇلاردىڭ ءوزىن دە ۇيرەتكەن شىعار. وسىلاي ەرتەڭ بىرەۋدىڭ بىزشە اۋرەلەنىپ جاتقانىڭ كورسەم، مەن دە بىلگىش بوپ شىعا كەلمەيمىن بە؟
ميكولا عازيز بەن وماروۆتىڭ جانىنا كەلگەندە، عازيز بالتانىڭ باسىن ۇشىرىپ الىپ، سىنا قاعىپ، ورىستىڭ «ۆسپوميناي وبو منە» دەگەن ءانىن قوڭىرجايلاتىپ ايتىپ وتىر ەدى. ول ميكولانى كورگەن جوق.
«ۆ ەتۋ نوچ پري لۋنە
ۆسپوميناي وبو منە»، —
دەگەن ولەڭنىڭ ەكى جولى قايتا-قايتا ايتىلىپ، اۋزىنان تۇسكەن جوق.
— بۇل ءبىر جاقسى ولەڭ، — دەدى ميكولا وعان.
— يا، جولداس كىشى سەرجانت، ءوزى ماحابباتتىڭ تورىنداعى قىزدىڭ ءانى بولسا، ءوزىڭ ايلى ءتۇن بولسا، سول ايلى تۇندە مەنى ەسىڭە ال دەپ جىگىتىنە قىز جۇرەگىنەن ايتىلعان جىلى سوز بولسا، نەگە جامان بولسىن، — دەدى عازيز.
— نەمەنە، بالتانىڭ باسىن ءتۇسىرىپ الدىڭ با؟
— مەنىڭ كۇشىمە شىداماي باسى ۇشىپ ءتۇستى بالتانىڭ، — دەپ كۇلدى ول. مىلجالاپ كەسە الماي قويعان تىرەۋگە دايىندالعان جۋان اعاشتى كورىپ:
— سەنىڭ مىناۋ. ۇرىسىڭا بالتانىڭ باسى شىداماۋىنا دا بولادى. جانە مىناۋىمەن كەشكە دەيىن كەسە دە المايسىڭ، — دەدى ميكولا ونىڭ بالتانى تىك سالىپ كەسەم دەپ اۋرەلەنگەنىن كارىپ.
— ەندى قالاي؟
— ەندى جان-جاعىنان كەزەكپەن كەزەك بالتانى جانتاي سالىپ كەرىتە شابۋ كەرەك، — دەپ بالتانى الىپ، ءوزىنىڭ ايتقانىنداي كەرىتە شاپتى. اعاشتان ۇشقان جاڭقا ەكى جاققا ءبولىنىپ ۇشتى.
— ماعان بەرىپ كور، — دەدى عازيز ەندى ءتۇسىندىم دەگەندەي.
— مىنانداي جۋان اعاشتى ارامەن كەسۋ كەرەك، — دەدى ءسوزىنىڭ سوڭىن تۇگەل ايتىپ بىتىرمەي، بالتانى قوس قولداپ باسىنان اسىرا سەرمەپ. ول جۇپ-جۋان اعاشتى لەزدە قالاي كەسىپ تاستاعانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى.
بالتانى، ارانى ۇستاۋدى بۇلار نەگە بىلمەيدى دەگەن ويمەن:
—سەندەردە مۇنداي جۋان اعاش بولماي ما؟ — دەپ سۇرادى ميكولا.
— الاتاۋدىڭ قايىڭ، تەرەك، قاراعايلارىن كورسەڭ، بۇل اعاشتىڭ اكەسى دەپ بىلەرسىڭ...
— وتقا نە جاعاسىڭدار؟
— ءبىز مۇنداي اعاشتى وتقا جاقپايمىز. ءبىزدىڭ الماتىنىڭ ماڭايىنداعى حالىقتار تۇگەلىمەن سەكسەۋىل جاعادى. سەكسەۋىلدى بۇتاۋعا ارا مەن وتكىر بالتانىڭ كەرەگى جوق، قولعا تۇسكەن قارۋمەن ۇساتۋعا بولادى، — دەدى عازيز دە ونىڭ نەگە سۇراپ تۇرعانىن ءتۇسىنىپ، قازاق ينتەلليگەنتتەرى ولاق دەپ ايتپاسىن دەگەن ويمەن. وماروۆ وزىنە تاپسىرىلعان ەكى تىرەۋدى جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن ىستەپ بولىپ لەيتەنانتقا باياندادى:
— ارينە، — دەدى لەيتەنانت، — تىرىسقانسىز، جولداس وماروۆ. ءارى جاقسى، ءارى تەز ءبىتىردىڭ جۇمىستى. وسىنداي ۇلگىلى جاۋىنگەر ۇنايدى، ءبىراق شينەل...
بۇل كەزدە وماروۆ شينەلدى كۇيگەن جەرىن الاقانىمەن باسىپ تۇر ەدى.
— لەيتەنانت جولداس، مەن قاتەمدى ءىس جۇزىندە جوندەيمىن.
— جارايدى. ءبىراق ەكىنشى رەت قاتەلەسپەيمىن دەپ ۋادە بەر. ساپەرلەردىڭ ماقالى بار. «ساپەر ءبىر-اق رەت قاتەلەسەدى، سول قاتەسىنە جاۋاپ بەرەدى» دەگەن. مەن سەنىڭ بۇل قاتەڭدى كەشىرەمىن، ءبىراق ەكىنشى قايتالاپ جۇرمە!
— جوق. جوق، لەيتەنانت جولداس.
— كەشكە ستارشينادان جاماۋ الىپ، شينەلىڭدى تىگىنشىگە جامات، سودان ماعان ايتارسىڭ.
— قۇپ بولادى، لەيتەنانت جولداس، — دەدى قۋانعاننان تەز كەيىن بۇرىلىپ.
عازيز بەن قوجاق قىزىل ارميا كۇنىنە ۇزدىكتەر قاتارىنا ىلىكتى.
كەيىنگى جىلداردا قىزىل ارميانىڭ جۇمىسىن قايتا قۇرۋمەن قاتار ساپەرلەرگە دە ۇلكەن مىندەت جۇكتەلگەن ەدى. جاپوندارمەن، فيندەرمەن بولعان سوڭعى سوعىستار ساپەردىڭ ءرولىنىڭ زور ەكەنىن، ساپەردىڭ قاتارداعى اسكەرلەرمەن بىرگە ءارى شەشۋشى، ءارى جاۋاپتى ورىندا ەكەنىن كورسەتتى.
ارميادا ساپەرلەردى ۋنيۆەرسال دەۋگە بولادى. ساپەردىڭ ارالاسپايتىن دا، كەرەكسىز دە جەرى جوق. «ساپەردىڭ قولى التىن»، — دەپ سويلەپ تۇرادى شينەل كيگەندەردىڭ كوبى-اق.
ءبىزدىڭ جىگىتتەر از عانا كۇننىڭ ىشىندە ناعىز جاۋىنگەر ساپەر بولىپ الدى. بۇرىن ساپەردىڭ نە ەكەنىن ەستىپ بىلمەگەن ارقانىڭ قازاقتارى ارمياداعى مىقتى ءبىر ماماندىقتى مەڭگەرىپ الادى.
قوجاق پەن ءعازيزدىڭ ۇيىنە كوميسسار راقمەت ايتىپ حات جازىپ قويعان ەكەن. ولاردى كوميسساردىڭ ءوزى وقىپ بەردى.
— كوميسسار جولداس، — دەدى عازيز — ارينە، جاقسى قىزمەتىمىز ءۇشىن ءبىزدىڭ ۇيىمىزگە حات جازىپ وتىرسىز. ونى قىزعا ءبىز دە راقمەت ايتامىز. جاقسى اتاقتى ادام قايدان جەك كورسىن. دەگەنمەن، مەنىڭ سۇرايتىنىم سول حاتىڭىزدىڭ ءبىر كوشىرمەسىن مەنىڭ ءبىر قىز جولداسىم بار، سوعان دا جىبەرسەڭىز دەيمىن. ءبىزدىڭ قانداي جاۋىنگەر ەكەنىمىزدى ءبىلسىن...
بۇل قىز تۋرالى كوميسسارلاردىڭ بىلگىسى كەلدى. ءبىراق عازيز اشىپ ايتا قويعان جوق. اقىرى، كوميسسار حاتتىڭ ءبىر كوشىرمەسىن گۇلدىڭ ادرەسىنە جىبەردى. عازيز ءوزى دە حات جازدى. بۇل حات ءعازيزدىڭ گۇلگە جازعان جەتىنشى حاتى ەدى. مىنەكي، سودان بەرى ءبىر ايداي ۋاقىت ءوتتى. ءعازيزدىڭ بۇرىنعى حاتتارىنا دا، سوڭعى حاتتارىنا دا ەش جاۋاپ بولمادى. ونىڭ الماتىدان شىققانىنا جارتى جىلعا تاياۋ ۋاقىت بولىپ قالدى. سوندا دا عازيز ءۇمىتىن ۇزبەيتىن. كەيبىر كوڭىلسىز ساتتەردەن گۇلدى ويلاسا بولدى، ءبىر ءتۇرلى جەڭىلدەنىپ قالاتىن سياقتى ەدى. ءبىراق عازيز بۇگىن باسقا ويعا كەتتى. ول قاراپ وتىرىپ، «اح، سەنى مە!» — دەدى. ول بۇل كەزدە اق كوڭىل، اشىق، جىبەك مىنەزدىلىكتەن قول ءۇزىپ شىقتى. ونى ءبىر تۇمان قاپتاپ كەتكەندەي بولدى. ءسويتتى دە قولىنا قارىنداش پەن قاعاز الىپ حات جازدى. «گۇل! بۇل مەنىڭ سوڭعى حاتىم. مەن ساعان ەندى حات جازباق تۇگىل، اتىڭدى اۋزىما دا المايمىن. سەن تۋرالى وي كەلە قالسا، ولىمنەن قاشقان قورقىتشا قاشۋعا تىرىسامىن. سەن قازىرگى قىزداردىڭ قاتارىنا جاتپايسىڭ. سەن اقسۇيەك ايەلدەرىن ەسكە تۇسىرەسىڭ... سەن ماحابباتتىڭ جاۋىسىڭ، سەن كەلەشەكتىڭ جاۋىسىڭ، سەن نەكەنىڭ جاۋىسىڭ! ءوزىڭنىڭ باسىڭدا بيلىك جوق. شەشەنى ءسۇيۋدىڭ، سىيلاۋدىڭ ءجونىن بىلمەيسىڭ، مەن ساعان قاپىلىستا ۇيلەنىپ، قاپىلىستا ايرىلدىم. سەنەن ايىرعان تاعدىرعا كوپ راقمەت. مەنىڭ جاقسى كورەتىن ادامىم بار ەدى. مەن سەنىمەن سوعان ىزا بولىپ ۇيلەنگەن ەدىم. سەن بۇعان جىلاۋىڭ كەرەك! سەن جىلا، توك جاسىڭدى! توك جاسىڭدى، ماحابباتتىڭ جاۋى، توك جاسىڭدى زاڭدى نەكەنىڭ جاۋى! مەن سەنەن ەندى حات كۇتپەيمىن، بۇل مەنىڭ سوڭعى حاتىم.
عازيز».
جامال اپاي
گۇلدىڭ اناسىن ورىس قۇربىلارى جەنيا دەيتىن ەدى. ونىڭ اتى شىنىندا جامال بولاتىن. كورشى قازاق ايەلدەردىڭ قويعان اتى جامال اپاي ەدى. سوندىقتان ءبىز دە جامال اپاي دەپ سويلەيىك.
جامال اپاي ورتا جاستاعى ادام. ول قالا ايەلى. جاسىنان قالادا تۋىپ-وسكەن. جاسىنان جامال اپايدىڭ شۇعىلدانعان ءىسى ساۋدا، الىپساتارلىق بولدى. «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەپ كۇيەۋگە شىققان سوڭ دا، ءوزىنىڭ ءبۇل كاسىبىن قالدىرعان جوق. تيىن ساناعان ادامنىڭ ءوزى اقشاعا پىسىق كەلەدى. كورشىلەرىنىڭ ونى جاقتىرمايتىن جەرى دە وسى پىسىقتىعى ەدى. ارينە، ونىڭ اقشانىڭ بەتىنە قارامايتىن دا جەرى جوق ەمەس. ول الۋشىنىڭ جاعدايىنا قاراي. مىسالى، ءبىر قولعا تۇسپەيتىن زاتتار بىرەۋدە بار. ول ادامنان سول نارسەنى ءتۇسىرۋ ءۇشىن، ءتىپتى كۇندەلىكتى قول ۇزبەي، ودان جامال اپاي ەش نارسە ايامايدى. ءبىراق اقىسى كەتپەيتىنى انىق. قالادا جامالدى تانىمايتىن قولىندا دۇنيەسى بار ادام جوق دەۋگە بولادى. بۇكىل ماگازيندەردىڭ، سكلادتاردىڭ باستىقتارى ونى قالايدا بىلۋلەرى كەرەك. سوندىقتان دا مۇنىڭ ۇيىنەن ءتىپتى ەمگە كەرەكتى زاتتار دا تابىلادى. قالاداعى دۇنيەلى ۇيلەردىڭ ءبىرى.
ونىڭ ءبىر مىنەزى — بىرەۋمەن سويلەسىپ تۇرعاندا، وسىدان نە قاعىپ السام ەكەن، وسىدان نە تيەر ەكەن دەگەن ويدى ۇمىتپايدى. ول ەرىمەن وتاسقاننان بەرى بىرنەشە قالادا بولىپ، اقىرى الماتىعا كەلىپ ورنالاستى. وسى كوشىسپەن جۇرگەندە گۇلدى ءبىر كۇن مەكتەپتەن ۇزگەن جوق. ول قالا كورگەندىگىن وسى گۇلدى تاربيەلەگەندە پايدالاندى. گۇل ادەمى، تالدىرماش، سۇلۋ قىز بولىپ ءوستى. اڭگىمە اراسىندا گۇلدى — كىسى بالاسىن باعىپ وتىرمىز دەگەنى بولماسا، ونىڭ ار جاعىندا گۇلدەن قۇر قول قالمايمىن دەگەن وي تۇراتىن.
(رومان اياقتالماي قالعان).
«الماتىلىقتارعا» TءۇCءىHىكTEME
باۋبەكتىڭ سوعىس كەزىندە جازىلىپ جاريالانباعان شىعارمالارىنىڭ ءبىرى — «الماتىلىقتار» اتتى بىتپەگەن رومانى. بۇل رومان اۆتوردىڭ جوسپارلاۋى بويىنشا ءتورت ءبولىم بولماق ەدى. العاشقى بولىمدە سوعىستان بۇرىنعى بەيبىت كۇن باياندالادى دا، قالعاندارى ۇلى وتان سوعىسىنداعى سوۆەت وتانشىلدارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە الماتىلىقتاردىڭ ەرلىك قيمىلدارى سۋرەتتەلەدى.
روماننىڭ تولىق جوسپارى جاسالعانىمەن، باۋبەك مارقۇم ويىن جۇزەگە اسىرا الماي كەتتى. تەك ءبىرىنشى ءبولىمىن جانە ەكىنشى ءبولىمىنىڭ باس جاعىن عانا جازىپ ۇلگەرگەن. بۇلاردىڭ ءوزىن دە ءاتۇستى اسىعىس جازعان. ءبۇل جونىندە ءوزى بىلاي دەپ جازادى.
«مەن مىنا «الماتىلىقتاردىڭ» ءبىرىنشى ءبولىمىن ساعان جىبەرىپ وتىرمىن. ارينە، جازىپ شىقتىم. قايتىپ وقىپ تا شىققانىم جوق. سەندە جوعالمايدى عوي دەپ جىبەرىپ وتىرمىن... تىلىنە دە قاراعانىم جوق، ءومىر بولسا كەيىن جوندەي جاتارمىز دەپ... سوڭعى جاعىندا اسىعىپ كەتتىم، تەز ءبىتىردىم، سولاي دا بولۋ دۇرىس پا دەپ وزىمشە. ءبىراق، تىم تەز...»
بۇدان كەيىن ەكىنشى ءبولىمنىڭ بىرنەشە بەت قولجازباسى مەن روماننىڭ جالپى جەلىسى جونىندە جاسالعان جوسپارىن جىبەردى.
قازىرگى قولجازباسى 200 بەتكە جۋىق، وقيعاسى مول، ءارى قىزىقتى. ءاربىر بولىمشەگە قويعان اتتارى دا جاقسى، ماسەلەن، ءبىرىنشى بولىمدەگى تاراۋلاردىڭ اتتارى مىناداي: «كوشەدەگى ءبىر وقيعا»، «قوش، الگەبرا»، «ءۇي № 139»، «انانىڭ كوڭىلى — بالادا...»، «ءبىرىنشى كەش»، «قايعىلى حابار»، «كىتاپتىڭ اسەرى»، «جەڭىلدىم»، اياقسىز قالعان دراما»، «كورشىلەر»، «پەرىشتە»، «ەستەن شىقپاس وقيعا»، «ىزدەگەنگە — سۇراعان»، «ۋچيتەل»، «نامىستان تابىس»، «كىم جاۋاپتى؟».
باسقا جازىلماعان بولىمدەرىن دە وسىنداي تاراۋلارعا ءبولىپ، ات قويعان. ءارقايسىسىنىڭ قىسقاشا مازمۇندارى ايتىلعان.
اۆتوردىڭ نەگىزگى ويى — ارمياداعى قازاق جاۋىنگەرىنىڭ ءوسۋ جولىن، تاربيەلەنۋىن، زور ەرلىككە كوتەرىلۋىن بايانداۋ، ۇلتتار دوستىعىن، ونىڭ ۇرىستاعى تاماشا جەڭىسىن ايتۋ، سوۆەتتىك ءپاتريوتيزمنىڭ سارقىلماس كۇشىن كورسەتۋ، جوعارى يدەيالى جاڭا ادامداردىڭ — سوسياليزم كۇرەسشىلەرىنىڭ جارقىن بەينەسىن جاساۋ.
اۆگۋست 1947 ج.
You Might Also Like
-
"ءسىزدىڭ كارتاڭىز بۇعاتتالعان". مۇنداي حابارلاما دۇربەلەڭ تۋدىرىپ، ەسەڭگىرەتىپ جىبەرەدى جانە كوپتەگەن سۇراقتار تۋىندايدى. وندا مەنىڭ اقشام قايدا؟ كارتا نە ءۇشىن بۇعاتتالعان؟ ەندى نە ىستەۋ ك...
-
وتكەن جىلدان بەرى مەنىڭ مايداندىق قويىن داپتەرىمدە سەنىڭ حاتىڭنان كوشىرىپ العان جولدار ءجۇر. سەن سول حاتتى الىستاعى تىلدان، قازاقستاننان جازدىڭ. سەن مەنىڭ ەلىمدە ەدىڭ. مەنى تۋىسىم، باۋىرىم دەدىڭ كون...
