InfoHub Logo

ەل تاريحىن ناسيحاتتاپ، بولاشاق جاس ۇرپاقتاردىڭ بويىنا پاتريوتتىق سەزىمدى قالىپتاستىرۋ ءبىزدىڭ بورىشىمىز دەپ بىلەمىن. وسى ورايدا التىن وردا تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك… التىن وردا – شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ  ۇلىسى  اۋماعىندا  قۇرىلعان مەملەكەت. وسىدان تۋرا 750 جىل بۇرىن تالاس وزەنى بويىندا  شاعاتاي، ۇگەدەي مەن جوشى اۋلەتىنىڭ حانزادا-نوياندارى جينالىپ، ۇلى قۇرىلتاي وتكىزگەن. تاريحتا ونى «تالاس قۇرىلتايى» دەپ اتايدى. جوشى حاننىڭ بالاسى باتۋ حاننىڭ كەزىندە وردا  التاي تاۋىنان دۋناي وزەنىنە دەيىنگى ۇلان-عايىر  جەردى الىپ جاتقان ۇلكەن مەملەكەتتىڭ ورتالىعى العاشىندا ەدىل بويىنداعى ساراي-باتۋدا بولسا، كەيىن ساراي-بەركەگە كوشى­رىلگەن. 1227-1502 جىلدار ارالىعىندا، ءۇش ءجۇز جىلعا جۋىق سالتانات قۇرعان ساۋلەتتى-ساۋلەلى قاعانات تاريح كوشىندە قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگىنە ۇلاسا وتىرىپ، تابيعي-تاريحي تۇرعىدا مۇراگەرلىك قۇقىعىن يەمدەنگەن.تۇرىك دەرەكتەرىندە باتۋ حاننىڭ  اسكەرلەرى  «قىپشاقتار» دەپ اتالدى. سەبەبى ۇلان-عايىر ولكەدە ورنالاسقان مەملەكەت حالقىنىڭ باسىم بولىگى تۇركى تىلدەس قىپشاقتار بولاتىن. التىن وردا مەملەكەتى-تاريحي ادەبيەتتە «قىپشاق ۇلىسى» دەپ تە اتالدى. سونداي-اق پالەوگەنەتيكالىق زەرتتەمەلەر ناتيجەسى التىن وردا اريستوكراتتارىنا گەندىك، قاندىق تۇرعىدان قازاقتار عانا جاقىن دەگەن بولجام ايتتى. بيىل التىن وردانىڭ قۇرىلعانىنا-750 جىل تولىپ وتىر. كەيبىر عالىمدار باتۋ حاننىڭ (1227-1255 ج.ج.) حرونيكاسىن دالەل تۇرىندە نەگىز ەتىپ، 2027 جىلى «التىن وردا يمپەرياسىنىڭ 800 جىلدىق مەرەيتويىن» اتاپ ءوتۋ زاڭدى دەگەندى ايتادى

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ وسى داتانى مەرەكەلەۋ اياسىندا ۇلىتاۋدى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى  ەتنوگرافيالىق  تۋريزم ورتالىعى  رەتىندە ناسيحاتتاپ، جوشى حاننىڭ  ەسىمىن  ۇلىقتاۋدى ەرەكشە اتاپ ءوتتى. التىن وردانىڭ 750 جىلدىعى يۋنەسكو كولەمىندە تويلانۋدا. اتاپ ايتار بولساق پاريجدە ءوتىپ جاتقان حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ «ۇلى دالا: مادەني مۇرا  جانەالەم تاريحىنداعى ءرولى» اتتى فورۋمدا التىن وردانىڭ  750 جىلدىعى  اتالدى.  اتالعان شاراعا امەريكا قۇراما شتاتتارى، رەسەي، ءۇندىستان، جۇڭگو، ۇلىبريتانيا، ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركيا، وزبەكستان، فرانسيا، لاتۆيا، گوللانديا جانە ماجارستان سىندى ەلدەن جەتپىسكە  جۋىق عالىم جانە يۋنەسكو وكىلدەرى قاتىستى.

قازاق تاۋەلسىزدىگىن العانىنا 30 جىل تولدى، ءبىراق ونىڭ وتكەنى تۇعىرلى. وتىز جىلدا ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ، جاڭا ەلوردا تۇرعىزىپ، جاڭا ۇرپاق ءداۋىرى باستاۋ الدى. ءيا، ءبىز تاريح تۋرالى ءجيى ايتامىز، وي قوزعايمىز، داۋلاسامىز. ءبىراق ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءداۋىردىڭ ءار سەكۋندى بەلگىلى ءبىر ءومىر تاريحىن، ۇلت تاريحىن، الەم تاريحىن جاساپ جاتقان جادىمىزدان شىعارىپ الامىز. ءقازىر عاسىر تاريحى مەن تاعدىرىن جاساپ، «تەحنولوگيا» كەمەسىنە مىنگەن مەملەكەتتەر بار. ونى ءبارى ونسىز دا بىلەدى. ەشكىم دە ءوز تاريحى مەن وتكەنىن جامان دەمەيدى، ودان ساباق پەن ونەگە الۋعا تىرىسادى. مۇمكىن ءبىز كوپ داۋلاسىپ، كەيدە كوپ كەۋدە كەرەتىن تاريح – سول ءۇشىن دە كەرەك بولار. «كۇن ساناپ وزگەرىپ جاتقان ءدۇبىرلى دۇنيەدە سانا-سەزىمىمىز بەن دۇنيەتانىمىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعان تاپتاۋرىن قاعيدالاردان ارىلماساق، كوش باسىنداعى ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەپ، يىق ءتۇيىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. وزگەرۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى مىقتاپ قولعا الىپ، زامان اعىمىنا يكەمدەلۋ ارقىلى جاڭا ءداۋىردىڭ جاعىمدى جاقتارىن بويعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك»، - دەگەن ەلباسىنىڭ ءسوزى مۇندا كوپ نارسەنى ايقىنداعانداي. . الداعى باستى مىندەت ءوز-وزىمىزدى ۇمىتپاۋ، ءقازىر ارەكەت ەتۋ دەر ەدىك. ال بولاشاق سونىڭ جەمىسى مەن ايعاعى عانا بولىپ قالا بەرەدى.

ۋ.م.دجولدىبايەۆ ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى

ن.م.تاستەيەۆ ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ گەوگرافيا جانە تابيعاتتى پايدالانۋ فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى

---