InfoHub Logo

2020 جىلدىڭ قاراشا ايىندا قازاقستان عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ تۇڭعىش وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – شىعىستانۋشى، ەتنوگراف، گەوگراف، تاريحشى، فولكلورتانۋشى، اعارتۋشى عالىم شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا – 185 جىل تولىپ وتىر. ول 1835 جىلى قوستاناي وبلىسى، قۇسمۇرىن بەكەتىندە دۇنيەگە كەلگەن. سۇلتاندار اۋلەتىنەن شىققان شوقان اكەسى اشقان مۇسىلمان مەكتەبىنەن ساۋاتىن اشىپ، زەرەكتىگىنىڭ ارقاسىندا اراب، پارسى، شاعاتاي، كەيىن ورىس ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ الادى.. اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعانىڭ بويىنا بىردەن بىرنەشە قابىلەت دارىعان. قىسقا، ءبىراق ءماندى عۇمىرىندا ول 6 زەرتتەۋ تومىن جازىپ قالدىردى، بۇعان قوسا ءوزى سالعان  گرافيكالىق سۋرەتتەرى باسىپ  شىعارىلدى. شىعىس، ورىس جانە باتىس ەۋروپا ادەبيەتىن تەرەڭ مەڭگەرە وتىرىپ، ءبىرقاتار عىلىمي ەڭبەكتەر شىعارىپ، كوشپەلى حالىقتاردىڭ ءومىرى مەن مادەنيەتىن زەرتتەدى.

الايدا وعان ۇلكەن تانىمالدىلىقتى 1858-1859 جىلدارى قاشقارياعا جاساعان ساياحاتىنىڭ ناتيجەسىندە جازىلعان ەڭبەكتەرى اكەلدى.ول ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندە عالىمنىڭ زامانداستارى شىنايى گەوگرافيالىق جاڭالىق دەپ سانايتىن «التىشاھاردىڭ، ياعني قىتايدىڭ نان لۋ ءۋالاياتىنىڭ شىعىستاعى التى قالاسىنىڭ جايى» اتتى ەڭبەگى ەرەكشە قىزىقتى. ءۋاليحانوۆ بۇل ەڭبەگىمەن حالىق عىلىمىنا، وتاندىق جانە الەمدىك عىلىمعا زور ۇلەس قوستى. تۋعان جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، حالىقپەن تەرەڭ بايلانىسى شوقان ءۋاليحانوۆتى بولاشاقتى سول كەزدەن بولجاۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ال ونىڭ عىلىم مەن ەتنوگرافياداعى، ادەبيەت پەن تاريحتاعى جان-جاقتى قىزمەتى تەك ۇلى دالا كەڭىستىگىندە عانا ەمەس، ودان تىس جەرلەردە دە ماڭگى مويىندالىپ، قۇرمەتكە يە بولىپ كەلەدى

شوقان ۋاليحانوۆ اسكەري شەندى قىزمەتكەر بولعانىنا قاراماستان تاريحتا ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان اعارتۋشى عالىم رەتىندە باعالاناتىن وقشاۋ تۇلعا. ول حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىن، ادەت-عۇرپىن، سالتىن، دۇنيەتانىمىن تانىتاتىن باي مۇرالارىن جيناپ، مول عىلىمي مالىمەتتەر قالدىردى.

شوقان ءۋاليحانوۆ ەڭبەكتەرىن جيناپ باستىرۋدا ورىس عالىمدارىنىڭ ەڭبەگى زور بولدى. ۇزاققا سوزىلعان اۋرۋدان قايتىس بولعان شوقان تۋرالى شىعىستانۋشى عالىم، اكادەميك ن.ي. ۆەسەلوۆسكيي «شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆ شىعىستانۋ عىلىمىندا اققان جۇلدىزداي جارق ەتتى دە جوق بولدى» دەپ جازدى. سونىمەن بىرگە شوقان تالانتتى سۋرەتشى بولعان، ونىڭ ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ومىرىنەن سالعان 150-گە جۋىق سۋرەتتەرى مەن ءارتۇرلى ەسكيزدەرى ساقتالعان.

قورىتا كەلگەندە، وسىنداي تاعىلىمى مول تاربيەلىك ءمانى زور شارالاردىڭ جاس ۇرپاق تاربيەسىنە بەرەرى مول.

سامعاپسىڭ سەن سامعاۋعا جالىقپاپسىڭ،

تۋ بيىكتە، بيىكتە قالىقتاپسىڭ.

قىران بولىپ اسپانعا كوتەرىلىپ،

جۇلدىز بولىپ عارىشتا قالىپ قاپسىڭ! –دەپ قازاقتىڭ ءدۇلدۇل اقىنى قادىر مارقۇم مىرزالييەۆ جىرلاعانداي قازاق حالقى – كورنەكتى عالىم، تاريحشى، فولكلورشى، ەتنوگراف، گەوگراف، اعارتۋشى، دەموكرات ۇلىن ۇمىتپايىق.

ۋ.م.دجولدىبايەۆا ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى

ن.م.تاستەيەۆ ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ گەوگرافيا جانە تابيعاتتى پايدالانۋ فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى

---