InfoHub Logo

^{«الاش» پارتياسىنىڭ باسشىلارى، 1917، سولدان وڭعا قاراي: احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحان، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى}

جۇرت پايداسىنا تازا جولمەن تۋرا باستايتىن ەر تابىلسا - قازاق حالقى سوڭىنان ەرەر ەدى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ

ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحان 5 ناۋرىز 1866 جىلى قارقارالى ۋەزدى، سەمەي وبلىسى، دالا ولكەسىندە دۇنيەگە كەلدى. 27 قىركۇيەك 1937 جىلى ماسكەۋدە اتىپ ءولتىرىلدى.

XIX ع. سوڭى مەن XX ع. باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى قاتارىنداعى اسا ەرەكشە تۇلعا. كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلت-ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى، پۋبليسيست، عالىم، اۋدارماشى.

1879-1886 ج. قارقارالى قالاسىنداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتە وقىدى. 1886-1890 ج. ومبىداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەدە وقىپ، ونى «تەحنيك» ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىقتى.

1890-1894 ج. سانكت پەتەربۋرگتەگى ورمان ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە وقىدى. 1896 – 1903 ج. ششەربينا ەكسپەديسياسى جۇمىسىنا قاتىستى. ءاليحان بوكەيحان ەكسپەديسيا جۇمىسىنا قاتىسۋ بارىسىندا قازاق دالاسىنا بايلانىستى رەسەي يمپەرياسىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىن بۇرىن ءوزى بايقاي بەرمەگەن جاڭا قىرىنان كوردى جانە ورتالىق بيلىكتىڭ تاياۋ جىلدارى ءىرى شارالاردى ىسكە اسىرۋعا دايارلىق جاساپ جاتقانىن بايقايدى. ول قازاق دالاسىن وتارلاۋ ساياساتىنا بىلەك سىبانا كىرىسكەن پاتشا وكىمەتىمەن كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن اۋەلى بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋدى، سونىمەن بىرگە ورىس قوعامىنىڭ ىشىندە رەسمي بيلىككە قارسى تۇرعان ساياسي كۇرەستەرگە سۇيەنۋدى العا تارتتى.

ءاليحان 1905 جىلى قاراشادا ماسكەۋدە وتكەن زەمستۆو جانە قالا قايراتكەرلەرىنىڭ سەزىنە قاتىستى. سەزدە قازاق حالقىنىڭ جوعىن جوقتاپ ءسوز سويلەدى. سوزىندە ول قازاق حالقىنىڭ ءتىل، سايلاۋ، ءدىن، ت.ب. بوستاندىقتارى ماسەلەسىن كوتەردى. XX-ع. باسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي جانە رۋحاني ءومىرىن دە «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرۋدا جانە ونىڭ جالپى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە بوكەيحانوۆ زور ەڭبەك ءسىڭىردى.

1914 جىلى ماۋسىمدا مەملەكەتتىك دۋماداعى مۇسىلمان فراكسياسىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىمەن شاقىرىلعان بۇكىل رەسەيلىك مۇسىلمان سەزىنە قاتىستى، مۇسىلمان فراكسياسى بيۋروسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى بولدى.

ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس جىلدارى مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الىنعان قازاق، قىرعىز، وزبەك، ت.ب ەل ازاماتتارىنا قاجەتتى ءتۇرلى كومەك كورسەتۋ ىسىنە باسشىلىق جاسادى.

ءا. بوكەيحان مەن ا. بايتۇرسىن ۇلى باستاعان ءبىر توپ قايراتكەرلەردىڭ ۇسىنىسىمەن ۇيىمداستىرۋ بويىنشا 1917 جىلى 5-13 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا قازاق مەملەكەتتىگى تۋرالى ماسەلە قاراعان جالپىقازاق سەزى بولىپ ءوتتى. سەزدىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەڭ نەگىزگى ماسەلە - كەڭەستىك بيلىككە قاتىناس جونىندە باياندامانى بوكەيحانوۆ جاسادى. سەزد قازاق بولىستارىن بۇلىنشىلىكتەن ساقتاۋ ماقساتىندا ۋاقىتشا «ۇلت كەڭەسىن» قۇرىپ، ونىڭ اتى «الاش وردا» بولسىن دەگەن شەشىم قابىلدادى. 25 ورىننان تۇرعان بۇل ۇكىمەتتىڭ ءتوراعاسى بولىپ كوپشىلىك داۋىسپەن بوكەيحانوۆ سايلاندى.

^{ءا. بوكەيحاننىڭ قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىنەن 2 جىل الدىنداعى مەن اتۋ جازاسىنىڭ كۇنىندەگىسى.}

ازامات سوعىسى باستالىپ كەتكەننەن كەيىنگى كەزەڭدە بوكەيحانوۆ باستاعان الاشوردا وكىمەتى كەڭەس بيلىگىنە قارسى كۇرەسىپ، اق كازاكتارى مەن پاتشا گەنەرالدارىنىڭ جاعىندا بولدى. بولشيەۆيكتەر پارتياسى ۇسىنعان باعدارلامانى قازاق قوعامىن ۇلكەن اپاتقا ۇرىندىرۋى مۇمكىن ەكسپەريمەنت ەسەبىندە باعالاپ، ال قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ روتالىق بيلىكتىڭ قول شوقپارى رەتىندە ايىپتادى.

^{ءا. بوكەيحاننىڭ جازا كەسىمى}

كەڭەس وكىمەتى 1919-1920 جىلدارىنداعى الاش قوزعالىسىنا قاتىسقاندارعا جاريالاعان كەشىرىممەن كەيىنگى ۋاقىتتا دا بوكەيحانوۆ ءوز پرينسيپىنە سەنىمدى كۇيدە قالدى. بۇدان كەيىنگى جىلداردا قاجىرلى ەڭبەكتەرىنە شەكتەۋلەر، توسقاۋىلدار تولاستاماي، اباقتىعا الىنۋ، وگپۋ ورىندارى تاراپىنان قاتاڭ باقىلاۋعا الىنۋ جاعدايلارى سيرەي ءتۇستى. 1937 جىلى 27 قىركۇيەكتە كسرو جوعارعى سوتى اسكەري كوللەگياسىنىڭ نەگىزگى ۇكىمى بويىنشا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

عىلىمي ەڭبەكتەرى

XIX عاسىردىڭ سوڭىندا ومبى ورمان شارۋاشىلىعى ۋچيليششەسىندە وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارىپ، عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىسادى.

- ول 1896 ج. كورنەكتى عالىمداردىڭ كەپىلدەمەسىمەن ورىس گەوگرافيالىق قوعامى ءباتىس-سىبىر بولىمشەسىنىڭ تولىق مۇشەسى بولىپ سايلاندى.

- ءاليحان «رەسەي. جالپى گەوگرافيالىق سيپاتتاما» اتتى كوپ تومدىق ەڭبەكتىڭ قازاق دالاسىنا ارنالعان 18 تومىنا اۆتور رەتىندە قاتىناسقان. ول عىلىمي جۇمىسپەن قاتار قوعامدىق-الەۋمەتتىك ساياسي قىزمەتتەرگە دە بەلسەنە ارالاسا باستايدى.

- 1904 جىلى قازاق دالاسىنا قونىس اۋدارۋ قوزعالىسىن دايارلاپ بەرگەن ف.ا. شەربينا ەكسپەديسياسىنىڭ قۇرامىندا بولدى.

- 1911-14 جج. ءاليحان بوكەيحان «جاڭا ەنسيكلوپەديالىق سوزدىكتىڭ» 4-21 تومدارىنا اۆتور رەتىندە قاتىستى.

ءاليحان بوكەيحان — عۇلاما عالىم ورمانتانۋشى، ەكونوميست، مال شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋدى عىلىمي جولعا قويۋشى، تاريحشى، ەتنوگراف، ادەبيەتتانۋشى، اۋدارماشى، ءارى پۋبليسيست رەتىندە قازاق حالقىنىڭ ساياسي الەۋمەتتىك، مادەني رۋحاني تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان ۇلى تۇلعا. ءا.بوكەيحان ۇلىنىڭ ادەبيەتتانۋ تۇرعىسىنان جازىلعان ەڭبەكتەرى عالىم د.قامزابەك ۇلى تاراپىنان جان-جاقتى قاراستىرىلادى. بۇل زەرتتەۋدە ءا.بوكەيحان ۇلىنىڭ العاشقى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە «جەنششينا ۆ كيرگيزكوي بىلينە كوبلاندى» اتتى ماقالاسى ساراپتالعان. «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ بىرنەشە سانىندا جاريالانعان. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايگىلى «قوبىلاندى» جىرىنداعى ايەل بەينەسى» دەپ اتالعان ماقالاسى بەلگىلى عالىم س.قاسقاباسوۆ تاراپىنان جان-جاقتى تالدانىپ، سول كەزدەگى قازاق فولكلوريستيكاسى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بىرنەشە ماسەلە كوتەرىلگەنىن جەرىنە جەتكىزە ايتىلىپ: «بۇلار ەپوستىڭ تاريحيلىعى، «قوبىلاندى» جىرىنىڭ شىعۋ مەزگىلى، قازاق فولكلورىنىڭ تۇرلەرى، جىرشى جانە ونىڭ شەبەرلىگى، قوعامدىق وي-ساناسىنىڭ جىردا كورىنىس تابۋى، «قوبىلاندى» جىرىنداعى ايەلدەر بەينەسى، ولاردىڭ اتقارىپ وتىرعان يدەيالىق قىزمەتى. وسىنداي عىلىمي ءماندى پروبلەمالاردى اۆتور سول كەزدەگى الەۋمەتتىك، مورالدىق ماسەلەلەرمەن ۇشتاستىرا قاراستىرعان»،- دەلىنگەن.

---