امانگەلدى يمانوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستان تاريح كافەدراسى 4 ءساۋىر كۇنى قوزعامبايەۆا گۋلنار بەستىباي قىزىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن «7م01602»- تاريح جانە گەوگرافيا ماماندىعىنىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتتارى، “امانگەلدى يمانوۆتىڭ — 150 جىلدىعىنا” تاربيەلىك ءىس-شارا وتكىزدى.
تاربيەلىك ءىس-شاراعا ۇيىمداستىرۋشىلاردان بولەك، فاكۋلتەت دەكانى بايگۋناكوۆ دوسبول جانە كافەدرا مۇشەلەرى ەدىل نويانوۆ، ارىنوۆ جۇماحان سىندى وقىتۋشىلارمەن قاتار ەكونوميكا فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ونەرلى ستۋدەنتتەرى دومبىرادا كۇي تارتىپ، ولەڭ ارناپ اتسالىستى.
سونىمەن قاتار تاريح جانە گەوگرافيا ماگيسترانتتارى امانگەلدى باتىردىڭ بيىك تۇلعاسىنا ارنالعان ەڭبەكتەر مەن زەرتتەۋلەردى، ۇرپاقتارى جايىندا تىڭ مالىمەتتەردى باياندادى.
تاريح گەوگرافيا ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى فرۋنزەقۇل نۇرجاننىڭ تورعايداعى امانگەلدى يمانوۆ باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە جاساعان بايانداماسىنان: تاۋەلسىزدىك العانعا شەيىن قازاق حالقى نەلەردى باسىنان وتكەرمەدى. ءارتۇرلى سوعىستاردى دا، اشارشىلىقتى دا، زورلىق-زومبىلىقتى دا كوردى. اسىرەسە رەسەي وكىمەتىنىڭ قول استىنا كوشكەن كەزدە، پاتشا وكىمەتىنىڭ تاراپىنان كوپتەگەن ادىلەتسىزدىكتەرگە ۇشىرادى. ولار قازاق حالقىنىڭ ءارتۇرلى سىلتاۋلارمەن جەرىن، مالىن الىپ، كوپ قازاقتاردى جەرسىز، كۇن كورىسسىز قالدىردى. كوپ مولشەردە سالىق سالىپ، ءوز جەرىندە ەمىن-ەركىن جۇرۋگە دە مۇرسات بەرمەدى. ءتىپتى 1916 ج. 25 ماۋسىمدا II نيكولاي «19-43 جاس ارالىعىنداعى قازاقتاردى تىل جۇمىسىنا الۋ» دەگەن جارعى شىعارىپ، ازاماتتارىمىزدى دا العىسى كەلدى. بۇل جاعداي قازاق حالقىنىڭ ابدەن ىزاسىنا ءتيىپ، شىدامىنىڭ شەگىنە جەتىپ، 1916ج. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە الىپ كەلدى. تۇتاس العاندا قازاقستانداعى 1916 ج ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى كوتەرىلىسكە قازاقتارمەن قاتار ۇيعىرلار، وزبەكتەر، دۇنعاندار جانە كەيبىر وزگە حالىقتاردىڭ وكىلدەرى قاتىسقان ونىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىن (جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارى) ايتپاعاندا ءبىر ۇلتتىق سيپاتقا يە بولدى.
قازاقتاردى تىل جۇمىستارىنا الۋ جونىندەگى پاتشا جارلىعى ورىنبورعا 1916 جىلعى 28 ماۋسىمدا جەتتى. تورعاي وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگى مەتروپوليانىڭ تىكەلەي وكىلدىگى رەتىندە پاتشا جارلىعىن ءسوزسىز، بۇلجىتپاي ورىنداۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. الايدا حالىق نازارلىعى كۇن ساناپ وسە ءتۇستى. قوستاناي، ىرعىز، اقتوبە ۋەزدەرىندە شارۋالاردىڭ ستيحيالىق باس كوتەرۋلەرى باستالدى. كوتەرىلۋسىشىلەر تاۋ شاتقالدارىنا توپتاسىپ، پوشتا بەكەتتەرىنە شابۋىل جاسادى، تەمىر جولدى بۇزدى، بولىستىك باسقارمالاردى تالقانداپ، بولىستاردى ءولتىردى. كوتەرىلىس سولتۇستىك قازاقستاننىڭ كوپتەگەن وبلىستارىن قامتىدى.
تورعاي ۋەزىندە امانگەلدى يمانوۆ باستاعان ءىرى كوتەرىلىسشىلەر جاساعى قۇرىلدى. كوتەرىلىسكە دەيىن-اق امانگەلدى دالاداعى حالىق بوستاندىعىن جاقتاۋشى، وتارلىق ءتارتىپتىڭ بىتىسپەس قارسىلاسى رەتىندە تانىلعان ەدى. ول بىرنەشە رەت تۇرمەگە دە ءتۇستى، زاڭسىز سوتتالعان جەرلەستەرىنىڭ ىسىمەن پەتەربۋرگكە تە ساپار شەكتى.
1916 جىلى شىلدەدە امانگەلدى شاشىراندى قازاق جاساقتارىن كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءبىرىڭعاي ساپىنا جيناي باستادى. كوتەرىلىسشىلەر امانگەلدىنى كوتەرىلىسشىلەر اسكەرىنىڭ باس كولباسشىسى — سارداربەك، وسپان شولاقتى ونىڭ كومەكشىسى ەتىپ، ءابدىعاپار جانبوسىنوۆتى حان ەتىپ سايلادى. امانگەلدىنىڭ اسكەرى كوتەرىلىسشىلەردىڭ باسقا جاساقتارىنان ۇيىمداسقاندىعى جانە تارتىبىمەن ەرەكشەلەندى. ساربازدار وندىق، جۇزدىكتەر مەن مىڭدىقتارعا ءبولىندى. باسقارۋ جۇمىسى شتاب مىندەتىن اتقارعان اسكەري كەڭەس ارقىلى جۇزەگە اسىرىلدى. كەڭەس جانىندا بارلىق اكىمشىلىك ماسەلەلەردى شەشىپ وتىراتىن حاتشىلىق جۇمىس ىستەدى، پوشتا ورنالاستى. باسشى ورتالىق جانىنداعى ءادىلقازىلار القاسى ءار ءتۇرلى زاڭدىق ماسەلەلەردى شەشۋمەن، ارىزداردى، شاعىمداردى قاراۋمەن اينالىستى. بەيبىت حالىق پەن ساربازداردىڭ اراسىنداعى داۋلى ماسەلەلەردى باسشى ورتالىق ءاربىر مىڭ شارۋاشىلىققا تاعايىنداعان ەلبەگى (اكىمشىلىك جەتەكشىسى) شەشتى. كوتەرىلىسشىلەر ءۇشىن سالىقتار مەن ازىق-تۇلىكتى جاساكشىلار جينادى، قاراجات جونىندەگى جۇمىستاردى ارنايى تاعايىندالعان كازىناشى اتقاردى. اقپان ريەۆوليۋسياسىنىڭ قارساڭىندا، قازاكستاننىڭ باسقا وبلىستارىندا اسكەري قيمىلدار توقتاعاندا، تورعاي دالاسىندا جازالاۋشىلار وتريادتارى مەن كوتەرىلىسشىلەر اراسىنداعى شايقاستار جالعاسىپ جاتتى. 22—24 اقپان كۇندەرى كوتەرىلىسشىلەر جازالاۋشىلارمەن سوڭعى شايقاسىن دوعال ۇرپەك اۋدانىندا وتكىزدى. اسقان تاباندىلىقپەن شايكاسقان كوتەرىلىسشىلەر قالانىڭ ىشكەرگى ايماكتارىنا اقىرىنداپ شەگىندى. تورعاي وزەنىنىڭ مۇزىمەن اۋىل-دارىمەن شەگىنگەن قازاقتاردى جازالاۋشى اسكەر ەكى جاقتان وق جاۋدىرىپ، بىرنەشە جۇزدەگەن ايەلدەر، قارتتار مەن بالالاردى، مىڭنان اسا ساربازداردى ءولتىردى. اقپاننىڭ سوڭىندا دوعال ۇرپەكتى كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىندا قالدىرىپ، جازالاۋشىلار شەگىندى.
اقپان تونكەرىسىنىڭ جەڭىسىنەن سوڭ دالاداعى كوتەرىلىسىشىلەر وتريادتارۆنىڭ ساڭى شۇعىل ءوستى، ال 1917جىلىدىڭ سوڭىندا امانگەلدى تورعايدى الدى.
پاتشانىڭ قاتال جارلىعىنا جانە جەر – جەردەن ونى ورىنداۋداعى اىدىلەتسىزدىك تاسىلدەرگە قاتتى اشىنعن ەڭبەكشىلەر قولدارىنا نە تۇسسە، سونىمەن قارۋلانىپ پاتشا وكىمەتىنىڭ وكىلدەرىنە، بولىستىق باسقارۋشىلارعا، اۋىلدىق اعاماندرعا، پوليسەرلەرگە، قازاقتارعا، شەنەۋنىكتەرگە: «ادامدار بەرمەيمىز» دەگەن ايقايمەن تارپا باس سالىپ، سازايىن تارتتىردى. ولار بولىس باسقارۋشىلارىنىڭ، اۋىل اعاماندارىنىڭ كەڭسەلەرى مەن ۇيلەرىن ورتەدى، وسىلاي ەتۋ ارقىلى تىلدىق جۇمىستارعا الىنۋدان ارىلامىز دەپ اڭعىرت ويلاپ، ءىس جۇرگىزۋ قاعازدارى مەن اسكەرگە شاقىرلاتىڭداردىڭ تىزىمدەرىن جويدى.
1916 ج كوتەرىلىس قازاق حالقىنىڭ كوپ عاسىرلىق تاريحىندا ەرەكشە ورىن الدى. يمپەراليزم مەن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جاعدايلارىندا ا.يمانوۆ پەن كوتەرىلىستىڭ باسقا باسشىلارى حالىقتى ءوز ۋاقىتىندا سىرىم دات ۇلى، ي.تايمانوۆ، م.وتەمىس ۇلى، ك.قاسىم ۇلى مەن ن.قاسىموۆتىڭ باسشىلىعمەن بولعان ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنان كەيىن ءبىرىنشى رەت 1916ج كوتەرىلىس كەڭ بايتاق ولكەنىڭ بارلىق بولىكتەرىن قامتىپ، بۇكىلقازاقستاندىق سيپات الدى. كوتەرىلىس وتارلاۋعا جانە يمپەراليستىك ساياساتقا قارسى باعىتتا ءوربىدى. حالىقتى ۇلتتىق جانە ساياسي ازات ەتۋ جولىنداعى كوتەرىلىستىڭ باستى مىندەتتەرىمەن سالىستىرعاندا بۇل كوتەرىلىستىڭ تاپتىق جاعى ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە بولىپ شىقتى.1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تاريحىمىزدا حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن ەڭ اۋىر تاريحي اقتاڭعالاق وقيعالاردىڭ ءبىرى بولدى. كوتەرىلىس بارىسىندا، اسىرەسە، قازاقتاردىڭ سانى قازاق ولكەسىندە 446 مىڭعا، ورتا ازيادا 121،7 مىڭعا، استراحان گۋبەرنياسىندا 51،8 مىڭعا، رەسەي يمپەرياسىندا 617،5 مىڭعا ازايىپ كەتتى.1917 جىلى تورعاي كوتەرىلىسىنىڭ تالقاندالۋى اياقتالۋى بارىسىندا 3 مىڭداي ادام جاۋاپقات تارتىلىپ، 201ء-ى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى، 161ء-ى كاتورعا ايدالدى، جۇزدەگەن اۋىلدار تونالىپ، ورتەلدى، جازىقسىز ادامدار اتىلدى. كوتەرىلىس ءبىر جاعىنان جەڭىلىس تاپتى، ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە كوپ بولدى: بىتىراڭقىلىق، اسكەري قارۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى، رۋارالىق قاقتىعىستاردىڭ بولۋى، جەرگىلىكتى حالىق پەن قونىستانۋشىلار اراسىنداعى قايشىلىقتاردىڭ بولۋى، ۇلتتىق دەموكراتيالىق زيالىلار قاتارىندا بىرلىكتىڭ بولماۋى، قازاق فەودالدارىنىڭ ساتقىندىعى سياقتى سەبەپتەر اسەر ەتتى. ەكىنشى جاعىنان كوتەرىلىس جەڭىلىس تاپقانىمەن ونىڭ قازاق تاريحىنداعى تاريحي ماڭىزى زور بولدى. اتاپ ايتساق، قازاق حالقىنىڭ تاپتىق سانى ءوستى، قازاقستان حالىقتارى ۇلتتىق مۇددەلەرىنىڭ ورتاقتىعىن ۇعىنىپ، باستارى بىرىكسە جەڭىسكە جەتەتىنىنە كوزدەرى جەتتى، پاتشا وكىمەتىن سەسكەندىردى؛ قوزعالىس بارىسىندا وكىمەت قۇرىلىمى، قارۋلى كۇشتەر، باسقارۋ اپپاراتى قۇرىلدى؛ رەسەي يمپەرياسىنداعى ازاتتىق كۇرەستىڭ شىرقاۋ شەگى بولدى.
تاريحىمىزدا وسى تورعاي كوتەرىلىسىنىڭ باسشى-سارداربەگى امانگەلدى يمانوۆ ءوزىنىڭ تاكتيكاسىمەن، ەرەكشەلىكتەرىمەن كوزگە ءتۇستى: تاباندى بولىپ ۇزاققا سوزىلۋى، بيلىك كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىنا كوشىپ، ءبىر ورتالىقتان جۇرگىزىلۋى ،باسقارۋدىڭ تارتىپكە كەلتىرىلگەن جۇيەسى بولدى.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ت.ع.ك.، پروفەسسور قوزعامبايەۆا گ.ب.
تاريح فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتى فرۋنزەقۇل ن.ە.
You Might Also Like
