InfoHub Logo

قازاق دراماتۋرگياسى تاريحي-ريەۆوليۋسيالىق تاقىرىپقا ونشا باي ەمەس. باي بولماعاندا سول ءداۋىردىڭ ءار كەزەڭىنەن قىلاڭ بەرەتىن شىعارمالاردىڭ باسى بارشىلىق. ءبىراق كوپشىلىگى جالپى جوباسى، العان باعىتى، ايتار ويىنىڭ نيەتى دۇرىس بولعانمەن كوركەمدىك شەبەرلىك جاعىنان ورەسىز وسالدىعىن تانىتىپ ءجۇر. سول سەبەپتى ولار تەاتر رەپەرتۋارىنا باياندى تابان تىرەي الماي ءارى بارسا ءبىر ماۋسىمدىق (سەزون) قانا تىنىس-تىرلىك تاتۋمەن شارۋاسى ءبىتىپ قالاتىن جايلەرى ءجيى بايقالادى.

وسىلاردىڭ ىشىندە شىمكەنت دراما تەاترىنىڭ ساحناسىنان كورگەن «امانكەلدى» سپەكتاكلىنىڭ ورنى وزگەشە. قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ قازىناسىنا «قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «اقان سەرى — اقتوقتىنى» بەرگەن ايگىلى جازۋشى، ايتۋلى دراماتۋرگ عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ جۇلىندى شىعارماسىنىڭ ءبىرى وسى «امانكەلدى».

سپەكتاكلدە قازاق حالقىنىڭ باتىر ۇلى امانكەلدى يمانوۆتىڭ ۇلت ازاتتىعى مەن بوستاندىق جولىندا جۇمساعان قايتپاس قايراتى مەن قاجىرلى كۇرەسىن، وعان ۇلى ورىس حالقىنىڭ — لەنين پارتياسىنىڭ كومەگى مەن باسشىلىعىن، ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ بۇكىل روسسيالىق سوسياليستىك ريەۆوليۋسيامەن ۇشتاسۋىن كورسەتەدى. تەاتر كوللەكتيۆى شىعارمانىڭ يدەيالىق جانە كوركەمدىك دارەجەسىن كوتەرۋدە ەداۋىر ەڭبەك ەتكەن. شىعارمانى ساحناعا قويۋشىلار پەتر لوگينوۆ (قازاق سسر-نە ەڭبەگى سىڭگەن ارتيست بايكەنوۆ)، ميحايل پلاستۋنوۆ (ارتيست وردابايەۆ) ارقىلى ۇلى ورىس حالقىنىڭ، بولشيەۆيكتىك پارتيانىڭ قازاق حالقىنىڭ ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنا، ونىڭ باسشىسى امانكەلدىگە اعالىق كومەگى مەن يدەيالىق باسشىلىعىن كورەدى. سپەكتاكلدىڭ جالپى قۇرىلىسىنان ۇلى ورىس حالقىمەن تاپتىق تىلەگى ءبىر قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ەزۋشى تاپقا قارسى بىلەك كۇشىن بىرىكتىرىپ كوتەرىلۋى، بۇل ۇلى ماقساتقا جەتۋگە ولاردىڭ بىرلىك دوستىعى جانە سول داۋىردەگى تاريحي شىندىق بىركەلكى ءتاۋىر بەرىلگەن.

سوۆەت جۇرتشىلىعىنىڭ ۇلى ءداستۇرى، ءاربىر جاڭا شىعارماعا جوعارى تالاپ قويىپ، ونىڭ جاقسى ورىندالۋىنا تىلەك ايتۋ تۇرعىسىنان قاراعاندا سپەكتاكلدىڭ كوركەمدىك جاعىنان ءبىرسىپىرا كەمشىلىگىنىڭ بارلىعىن اڭعاردىق. ەڭ الدىمەن سپەكتاكلدىڭ باستالۋى وتە باياۋ سالقىن، سىلبىر. سول داۋىردەگى «تەڭىزدەي شايقالىپ» تاسىپ-توگىلىپ جاتقان ريەۆوليۋسيالىق كۇش، ونىڭ قازاق دالاسىنا اسەرى ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولەگى بولعان تاريحي ايقاستاردىڭ دۇربەلەڭ شاعى، تولقىن تەگەۋرىنى سەزىلمەيدى. شىعارماداعى تەرەڭ ماعنالى ديالوگتەر ساحناداعى ارەكەتپەن بايلانىسپاي، سىرتتاي سۇلۋ ءسوز كۇيىندە قالا بەرەدى. ارينە، بۇل جاعداي شىعارمانىڭ يدەيالىق جانە كوركەمدىك قۇنىن تومەندەتۋگە اكەپ سوعاتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى.

كورۋشىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، كوڭىل بولەرلىكتەي ءىس ارەكەتتەر تەك بەسىنشى كورىنىستە پەتر لوگينوۆ (بايكەنوۆ)، ميحايل پلاستۋنوۆ (وردابايەۆ) كوتەرىلىسكە تىكەلەي كەلىپ قوسىلعاننان كەيىن عانا باستالادى. وسى تۇستا ءورىس الىپ وقيعا قويۋلانا كەلەدى دە ىشكى-تىسقى ارەكەتتەر كورەرمەن نازارىن اۋدارادى. التىنشى كورىنىس تورعاي قالاسىن الۋ، ەڭبەكشى بۇقارا ءوزىنىڭ سۇيىكتى باتىرى امانكەلدىنىڭ توڭىرەگىنە توپتالۋىن باياندايدى. كەسكىلەسكەن ۇرىس ۇستىندە تاۋكە قارت، جايناق، قويشى مۇڭايتپاستار ءوسىپ، شىنىعادى. سپەكتاكلدىڭ اياق جاعىندا حالىقتىڭ كوپتەپ كۇتكەن ارمانى — وكتيابر تاڭى اتىپ قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتىن نىعايتۋداعى امانكەلدىنىڭ جانقيارلىق ەڭبەگى كورسەتىلەدى. ادەتتە باياۋ باستالعان سپەكتاكلدىڭ دامي كەلە شيراۋىنان تۋاتىن ءبىر قورىتىندى — ويىندى قويۋشى رەجيسسەردىڭ دە (وردابايەۆ)، ارتيستەر كوللەكتيۆىنىڭ دە شىعارمانىڭ يدەيالىق كوركەمدىك جاعىن قازىرگى قويىلىپ جۇرگەن دارەجەسىنەن الدەقايدا جوعارى كوتەرۋگە تولىق قابىلەتى بار ەكەندىگىن بايقايمىز.

ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ الەۋمەتتىك ءمانى ۇلى وكتيابر سوسياليستىك ريەۆوليۋسيامەن ۇشتاسۋداعى قازاق دالاسىن قامتىعان قوزعالىستىڭ كۇشى، تابان تىرەسكەن تاپ تارتىستارىنىڭ اسەرى سپەكتاكلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ارتيستەردىڭ ساحناداعى ءىش ارەكەتتەرىنەن سەزىلمەي، كۇڭگىرت قالىپ قويدى. شىعارماعا يدەيالىق وزەك بولىپ جاتقان ۇلى ورىس حالقى مەن قازاق حالقىنىڭ اراسىنداعى دوستىقتىڭ بەينەسى پەتر لوگينوۆ پەن امانكەلدىنىڭ كەزدەسۋى مىلتىق ساۋداسىنا اينالىپ، كەزەك-كەزەك الاقان سوعۋ، قۇر تامسانۋمەن سۋرەتتەلىپ، بۇل كەزدەسۋدىڭ ساياسي جانە شەشۋشى جاعى ويداعىداي شىقپادى. ەكى ۇلتتىڭ تۋىسقاندىق ۇلگىسىن كورسەتەتىن شىعارمانىڭ ەڭ ءبىر ءتۇيىندى جەرى بولعاندىقتان، ويىندى قويۋشى رەجيسسەر دە، ويناۋشى ارتيستەر دە ونىڭ ساياسي الەۋمەتتىك ماڭىزىنا ءمان بەرۋى كەرەك ەدى.

ال، جەكە وبرازدار مەن باستى رولدەردى اتقارعان ارتيستەردىڭ ويىنى جونىندە مىنانى ايتۋىمىز كەرەك. جارقىن ماقسات كوزدەپ، جاڭا جول تاۋىپ، وي ساناسىن ريەۆوليۋسيالىق يدەيا ينتەرناسيوناليزم رۋحى بيلەي باستاعان امانكەلدىنىڭ بەينەسىن جاساۋدا قازاق سسر-نە ەڭبەگى سىڭگەن ارتيست ءا. مۇحامەدياروۆ ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن. ارتيست قياپاتقا جانى توزبەيتىن، بولار ءىستى الدىنا الا بولجايتىن، كورەگەن كوزى اشىق، كوكىرەگى سەنىمدى مول قايرات، ۇلكەن سابىر يەسى، شەشۋشى كەزەڭدەردى قالت جىبەرمەي پايدالانا بىلەتىن باتىر وبرازىن جاسادى. سونىمەن قاتار ارتيست مۇحامەدياروۆتىڭ ءاربىر قيمىلىنان ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ قازاقتىڭ باتىر ۇلىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى سەزىلەدى. وسىدان كەلىپ كورۋشىنىڭ كوڭىلى تولارلىقتاي نانىمدى، سەنىمدى وبراز جاسالىپ وتىر. بۇل اكتەر ءۇشىن ۇلكەن ابىروي.

پەتر لوگينوۆ (بايكەنوۆ)، ميحايل پلاستۋنوۆ (وردابايەۆ) ءوز رولدەرىن بىركەلكى ءتاۋىر الىپ كەلەدى. بۇلاردىڭ ءىس ارەكەتتەرى بايىپتى، ءسوزى ورىندى جانە تارتىمدى. ءبىراق بۇل ەكەۋىنە ورتاق ءبىر ولقىلىقتى ايتا كەتۋىمىز قاجەت. سول بايىپتىلىقپەن قاتار، ىسىلعان كۇرەسكەرلەر بەينەسى، ولاردىڭ قيمىل ارەكەتتەرىنەن ىشتەي دە، سىرتتاي دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بىلىنبەي جاتىر. ولاردىڭ جان سەزىمى، ىشكى دۇنيەسى، كۇيىنىش، ءسۇيىنىش ءالى دە بولسا ۇزىندى-قىسقالى، ءبىر ارناعا تۇسپەگەن. اسىرەسە، پەتر لوگينوۆ (بايكەنوۆ) ورىس حالقىنا ءتان جان جۇيەسىنەن تۋاتىن دوستىق سەزىم، كىشىپەيىلدىلىك، تەرەڭ وي، تياناقتى كەسىم ريەۆوليۋسيا ءۇشىن ەش قۇرباندىقتان باس تارتپايتىن تاباندىلىقتىڭ، قايسارلىقتىڭ بەينەسىن جەتكىلىكتى جاساي المادى. ىشكى جان دۇنيەسىمەن بايلانىسپاعان كەيبىر سىرتقى قيمىلدار وبرازدىڭ وسۋىنە كەدەرگى كەلتىردى دە، كورۋشىنىڭ كوڭىلىنە ونشا قونىمدى بولمادى. سول سياقتى جاپار ءرولىن ويناۋشى ارتيست دونەنبايەۆ جاۋدىڭ زۇلىمدىعىن رۋشىلدىق وتىن تۇتاندىرۋداعى زىمياندىق ءىس ارەكەتتەرىنىڭ تولىق سىرىن اشا المادى. باسقا رولدەردە ويناۋشىلاردىڭ ىشىندە كورۋشىلەردى بىردەن وزىنە تارتىپ، سپەكتاكلدىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ءوسۋ دارەجەسىندە بولعان وبراز جاس ارتيست ق. ءشانيننىڭ ورىنداۋىنداعى مۇڭايتپاس وبرازى. جاس اكتەر ءوزىن ساحنادا ەركىن ۇستاپ، ءاربىر قيمىل، ءىس ارەكەتىن كەيىپكەرىنىڭ بويىنا شاق قابىلەتىنە ساي پايدالانىپ، كورىنىس سايىن كورۋشىلەردەن ءۇمىت كۇتتىرىپ وتىردى.

تاۋكە قارت رولىندە ويناعان (ا. شانين)، جايناق رولىندە ويناعان (دوسماعامبەتوۆ) بىركەلكى جاقسى شىققان. اقجارقىن، ادال قارت تاۋكە ءارقاشان امانكەلدىنىڭ كۇيىنىش-سۇيىنىشىنە ورتاق ءاردايىم اقىل بەرىپ، جول كورسەتىپ وتىرادى. ارتيست تاۋكە قارتتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن بايسالدى شەبەر بەرەدى. ساحنادا جايناقتىڭ اتتى اسكەر كومانديرىنە، مۇڭايتپاستىڭ قىزىل اسكەر كومانديرلىگىنە دەيىن ءوسۋى وتە نانىمدى كورسەتىلەدى. سپەكتاكلدە قۇرىپ بارا جاتقان تاپ وكىلدەرى الەكسەي لوگينوۆ (احمەتوۆ)، الاشورداشىلاردان كەنجەقارا (دۇيسەنوۆ) جانە بايلار مەن بيلەردىڭ زىميان دۇشپاندىق ىس-ارەكەتتەرى دۇرىس كورسەتىلگەن. الايدا، پاتشانىڭ قول شوقپارى، اسقاق ءارى قاھارلى، توعىشارلىق تىلەكتەگى توپاس گەنەرال-گۋبەرناتور فون ەۆەرسماننىڭ (وردابايەۆ) بەينەسى وتە جەڭىل، سولعىن بەرىلگەن. قاراما-قارسى كۇشتىڭ جەتەكشى وكىلى بولعاندىقتان ول وبرازدىڭ ناشار شىعۋى تاپتىق كۇرەستىڭ تاريحي ءمانىن السىرەتەدى. سپەكتاكلدە جۇرتشىلىق نازارىن اۋداراتىن جاعىمدى وبرازداردىڭ ءبىرى بانۋ وبرازى (دۇيسەنوۆا). ءبىراق بۇل وبراز ءوزىنىڭ ءوسۋ دارەجەسىنە جەتپەي، كوپشىلىكتىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويدى.

جالپى سپەكتاكل جونىندە ونىڭ رەجيسسەرلىق جاعىن ءسوز ەتكەندە ايتاتىنىمىز مىناۋ: جالپى ءوز تاراپىنان بايىتا الماعان.

شىعارمانىڭ يدەيالىق— كوركەمدىك جاعىن، اۆتوردىڭ وي-شەڭبەرىنەن شىقپاي جاساۋ ورىندى. ءبىراق رەجيسسەردىڭ مىندەتى ونىمەن عانا شەكتەلمەيدى. ول سونىمەن قاتار جالپى انسامبلگە، ويىننىڭ دامۋ ساتىسىندا بەلگىلى ءبىر دارەجەدەن تۇسپەۋىندە جاۋاپتى. سپەكتاكلدىڭ جالپى جەلىسىندە دالەل تولەۋسىز ميزانسەنالار ءجيى كەزدەسەدى. كەيدە كورەرمەن سىرتتاعى بولىپ جاتقان جاعدايدان بەيحابار قالىپ وتىرادى. ونىڭ سەبەبى ساحنادا جۇرگەن كەيىپكەرلەردىڭ ءوزارا ورگانيكالىق بايلانىسىنىڭ ازدىعىنان، ولاردىڭ بەت-پىشىنى، ىشكى-تىسقى قيمىلدارى ساحنا سىرتىندا بولىپ جاتقان جاعدايدان ەشبىر حابار بەرمەيدى. سونىمەن قاتار ساحنانىڭ ءار تۇسىنان ءجونسىز وڭدى-سولدى جۇگىرۋلەر، ماعناسىز دەنە قيمىلدارىمەن ارالاسىپ، بولىپ جاتقان جاعدايدىڭ شىن ءمانىن تۇسىنۋگە قيىندىق تۋعىزادى. سونداي-اق تەاتردىڭ كوركەمدىك جاعىن باسقارۋشىلار مەن رەجيسسەرلارىنىڭ قاتاڭ ەسىنە الاتىن ءبىر جاعداي ساحنالىق ءسوز تەحنيكاسىنىڭ ناشارلىعى مەن ارتيستەردىڭ ديكسياسىنىڭ ناشارلىعى. اكتەرلەردىڭ كەيبىرى ءسوزدى تولىق ايتپاي، سوڭعى بۋىندارىن جۇتىپ قويۋى ولار ءۇشىن ۇلكەن ايىپ، كورەرمەن ءۇشىن قيانات. وسىنىڭ بارلىعىنان كەلىپ شىعارمانىڭ كوركەمدىگى مەن يدەيالىق ماڭىزى تومەندەيدى. ارينە بۇل سياقتى كەمشىلىكتەردى جويۋعا تەاتر كوللەكتيۆى مەن ونىڭ ارتيستەر توبىنىڭ تولىق شاماسى كەلەدى. ولاي بولسا مۇمكىنشىلىگى بولعانىنشا وسى كەمشىلىكتەردەن ەرتەرەك بوي تارتقان ءجون.

قورىتا كەلگەندە ايتارىمىز: تەاتر كوللەكتيۆى «امانكەلدى» پەساسىن قويۋ ارقىلى ءوز رەپەرتۋارىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان. جوعارىدا كورسەتىلگەن ساحنادا قويۋداعى كەيبىر كەمشىلىكتەردى جويىپ، شىعارمانىڭ يدەيالىق جانە كوركەمدىك جاعىن ونان سايىن كوتەرۋ تەاتر كوللەكتيۆىنىڭ كەلەشەكتەگى ابىرويلى مىندەتى.

1952

---