يگى تالاپ، ورىندالعان وي
جۋىردا جامبىلدىڭ وبلىستىق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىنان س. مۇقانوۆتىڭ «بوتاكوز» رومانىنىڭ جەلىسىمەن جازىلعان جاڭا پەساسى بوي كورسەتە باستادى. كۇردەلى پروزالىق شىعارمالاردىڭ ساحنا تىلىنە اينالۋى دراماتۋرگيامىزدا كەنجە قالىپ كەلە جاتقان سالا.
بۇل تەكتەس ءاربىر ساحنالىق شىعارما ءساتتى شىققان شاقتا كورۋشىسىنەن دە، وقۋشىسىنان دا قۋانىش سەزىمىن تۋعىزاتىنىندا داۋ بولماسقا ءتيىس. قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ تاريحىنا زەر سالساق اباي رومانىنان كەيىنگى ساحنالىق تىلگە تۇسكەن «بوتاكوز» رومانى ەكەندىگىن اڭعارادى ەكەنبىز. يگى تالاپتىڭ تالعامعا ساي اياقتالۋى ءسوز جوق زور تابىس بولماق. ول دراماتۋرگيامىز بەن تەاتر رەپەرتۋارىنىڭ شەڭبەرى كەڭەيە تۇسۋىنە ءوز ىقپالىن تيگىزەدى. «بوتاكوز» پەساسى تۋرالى ءسوز بولعاندا، اسىرەسە جامبىل جۇرتشىلىعى ماقتانىش ەتەتىن ءبىر جاي شىعارما اۆتورىنىڭ ءبىرى جانە ساحناعا قويۋشى رەجيسسەرى دا وسى وبلىستان شىققان جاس تالاپكەر ت. دۇيسەبايەۆ ەكەندىگىندە. دۇيسەبايەۆ تاشكەنتتەگى تەاتر جانە كوركەمونەر ينستيتۋتىن بۇدان ءۇش جىلعا عانا بۇرىن بىتىرگەن جاس رەجيسسەر. «بوتاكوز» دۇيسەبايەۆتىڭ دراماتۋرگيا دۇنيەسىنە تۇڭعىش جاساپ وتىرعان بارلاۋ ساپارى. ەكىنشى اۆتور قاراعاندى تەاترىنىڭ باس رەجيسسەرى ا. حودوريەۆ. تۆورچەستۆولىق ىنتىماقتان تۋعان ەڭبەكتىڭ جەمىستى اياقتالعانىنا كورۋشى جۇرتشىلىقتىڭ شىعارمانى جىلى شىرايمەن قابىلداۋىنىڭ ءوزى ايعاق بولا الادى.
ەندى شىعارمانىڭ تۋۋىنا سەبەپ بولعان رومانداعى وقيعالاردى اۆتورلار قالاي مەڭگەردى. ونىڭ ساحنالىق كورىنىسى قانداي دارەجەدە سوعان كەلەيىك.
«بوتاكوز» قازاق پروزاسىندا يدەيالىق كوركەمدىك جاعىنان مىعىم، شوقتىعى بيىك شىعارمانىڭ ءبىرى. ول دالەلدەپ جاتۋدى قاجەت تە ەتپەيدى. مۇنداعى وقيعا قازاق تاريحىنىڭ كەزەڭدى داۋىرلەرى — پاتشالىق روسسيانىڭ قازاقستاندى وتارلاۋ ساياساتى، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى، ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ داۋىلى، سول كەزدەردەگى تەگەۋىرىندى حالىق قوزعالىسى، قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋى سياقتى ءىرى-ىرى بەلەستەرمەن بايلانىسىپ، قىم-قيعاش وقيعالارمەن ۇشتاسىپ جاتادى. ناقتىلى تاريحي ومىرگە قۇرىلعان شىعارمانىڭ ساحنالىق تىلگە ءتۇسۋىنىڭ زور ماڭىزى دا العاشقى قالام ۇرعان اۆتورلار ءۇشىن قيىندىعى دا وسىندا جاتىر. ايتا كەتەتىن ءبىر جاي ءىرى پولوتنولى پروزالىق شىعارمالاردان ساحناعا لايىقتى پەسا جازۋشىعا تالاپپەن تىڭ تاقىرىپقا پەسا جازۋشىعا قويىلاتىن تالاپپەن بارا بار ەكەندىگى. ويتكەنى، ساحنا زاڭى بىرەۋ، ەكەۋىنە دە ورتاق زاڭ. روماندا كەڭ تابيعات قۇبىلىستارى، پسيحولوگيالىق قاقتىعىستار، كەڭ سۋرەتتى بايانداۋلار ارقىلى كورىنەتىن سالا-سالا بولىپ جاتقان وقيعا ورىسىنەن ساحنادا باياۋ اشىلاتىن، ادام حاراكتەرىن جيناقتاپ، درامالىق ارقاۋدى بەرىك قۇرىپ، وقيعانىڭ ءتۇيىندى ساتتەرىن سۇرىپتاپ الىپ، جۇرتشىلىققا ۇسىنۋ كوپ-كوپ ەڭبەك ءسىڭىرۋدى، ۇقىپتىلىقتى، ءارى بارسا شىنايى شەبەرلىكتى تىلەيدى.
بۇل جاعدايدا دراماتۋرگكە كەزدەسەتىن ەكى ءتۇرلى قيىنشىلىق بار. بىرىنشىدەن رومان اۆتورىنىڭ نەگىزگى وي-وزەگىن، كوزدەگەن ماقساتىن، تارتىس ءتۇيىنىن تاۋىپ، شىعارمادان درامالىق ديناميكالىق، تۇردە داميتىن ادام حاراكتەرلەرىن تابۋ بولسا، ەكىنشىدەن سول درامالىق قاقتىعىستان تۋاتىن نەگىزگى شىعارما يدەياسىن ساحنالىق ءتىل ارقىلى ايقىنداپ، جۇرتشىلىققا جەتكىزە بىلۋدە. اۆتورلاردىڭ ەڭبەگىنە وسى تۇرعىدان قاراساق پەسانىڭ ءساتتى جازىلعاندىعىن اڭعارامىز. مۇندا رومانداعى وقيعالار تۇگەلدەي قامتىلعان دەۋگە تولىق بولادى «بوتاكوز» پەساسىنىڭ ءساتتى شىعۋىنىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى — اۆتورلارىنىڭ ساحنا زاڭىن تەرەڭ تۇسىنۋىمەن استاسىپ جاتىر. «بوتاكوز» ءبىز كورىپ وتىرعان قالپىندا روماننان جاسالعان ينسەنيروۆكاعا ۇقساعانمەن كوبىنە رومان جەلىسى بويىنشا جازىلعان دراماعا بەيىم جاتىر. دۇيسەبايەۆ پەن حودوريەۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ قۇندىلىعى دا وسى سالادا. ساحناعا قويۋشى رەجيسسەر دۇيسەبايەۆ شىعارمانىڭ نەگىزگى يدەياسىن جان-جاقتى اشا، ءاربىر تۆورچەستۆو ادامىنا ءتان ءوز بوياۋى، تۇسىنىگى، تۇيسىگى بار ەكەندىگىن بايقاتتى. ءساتتى-ساتتى ميزانسەنالار، جاۋ مەن جاعىمدى ادامدار اراسىندا نەگىزگى تارتىستار دا شىندىق شەڭبەرىندە شەشىلەدى. سپەكتاكلدە رەجيسسەرلىق انسامبل، وي تۇتاستىعى بار. تەك قانا سوۆدەپتىڭ كەڭسەسىندەگى كورىنىس، ەڭ اقىرعى، قىزىل اسكەرلەردىڭ ساحناعا شىعاتىن كورىنىسى ءالى دە ەڭبەك ءسىڭىرۋدى كەرەك ەتەدى. بۇل ساحنالاردا ديناميكالىق دامۋ لوگيكالىق، بايلانىس ءالسىز جاتىر. جەكە قاقتىعىستار دا باياۋ. سپەكتاكلدىڭ جالپى ورىسىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزىپ تۇر. رەجيسسەر ت. دۇيسەبايەۆ وسى جاعىن ويلانا تۇسكەنى ءجون.
شىمىلدىق اشىلعاندا وزىمىزگە كوپتەن تانىس ادال جاندى، اق نيەتتى، ءوزىنىڭ سابيلىك داۋىرىنەن ەسەيە كەلە ادىلدىك پەن زۇلىمدىقتىڭ ارا سالماعىن ايىرا بىلەتىن بوستاندىق اڭساعان قازاقتىڭ جاس قىزى بوتاكوز كوز الدىمىزدا. ول ورىستىڭ ۇلى كلاسسيكتەرى مەن باتىستىڭ الدىڭعى قاتارلى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن وقىپ، اباي پوەزياسىنان ءنار العان، ەرلىك رۋحتا تاربيەلەنگەن جان. ول ءوزىنىڭ ادال ماحابباتى، باس بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن سول كەزدەگى قازاق قىزدارىنىڭ جيىنتىق بەينەسى. ول كەلەشەكتىڭ كىلتى ءوز قولىندا بولاتىندىعىنا كامىل سەنەتىن، ول تەك كۇرەس ارقىلى ىسكە اساتىنىن ايقىن بىلەدى. بوتاكوز ءرولىن ويناۋشى اكتريسانىڭ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگىن، تەرەڭ تۇسىنگەندىگىن، ءاربىر دەتال ءۇشىن ۇقىپتىلىعىن تالاپ ەتەتىن دە وسى پرينسيپ.
ءبىز اكتريسا ا. نيازبەكوۆانىڭ ورىنداۋىندا بوتاكوزگە ءتان سيپات، جالىندى جىگەر، مۇقالماس قايرات، البىرت ماحاببات يەسى ەكەندىگىن اسقارمەن العاش كەزدەسۋ ساتىندە بىردەن اڭعارامىز. ونىڭ پۋشكين، لەرمونتوۆ، بايرون، اباي شىعارمالارىن ەلگە جاتقا وقۋى بوتاكوزدىڭ ءورىسى كەڭ، وي پاراساتىنان حابار بەرەدى. قىزعا ءتان قىلىق، نازىك ناز، ماحابباتتىڭ ۇشقىنى سىپايى دا، سۇيكىمدى كورىنەدى. ءبىراق بۇل ءسات قانا. اكتريسا نيازبەكوۆا ءتيىمدى قۇرعان وبرازدىڭ ارقاۋى كەيىنگى ساحنالاردا تارقاتىلىپ، بوياۋى سولعىن تارتا، العاشقى سەزىم تولقىندارىنان قول ۇزە، جاساندىلىق جولىنا تۇسە باستايدى. ارينە اكتريسا ويىنىندا تەرەڭ تۇسىنىك ءالى دە بولسا قالىپتاسپاعان. وبرازدىڭ بىرتە-بىرتە بىلاي جۇدەۋشىلىككە ۇشىراۋى كورۋشىلەردى قىنجىلتادى.
اسىلىندا ادام بالاسىنىڭ باسىنداعى ماحاببات سەزىمدەرى ورىنسىز قۇشاق جايىپ، بەكەر كۇرسىنىپ، نەسيە ناز، جاساندى ارەكەتتەرىمەن كورىنبەيدى عوي. جانىم، كۇنىم دەپ ايتقان سوزدەردىڭ ءارتۇرلى بوياۋلارى بولماي ما. ماحابباتتىڭ قۋانىشى، كۇيىنىشى، كوكتەمى، جازى بولماي ما. ەڭ اۋەلى ىشتەن تەبىرەنە تۋعان جىلى سەزىم جاسقا ءتان جالىندى وت كەرەك. ەرلىككە دە، باقىتقا دا باستايتىن جۇرەك كۇشى، ماحاببات كۇشى ەمەس پە. اسىرەسە بوتاكوز سياقتى سانالى، وقىعان قىزداردىڭ ماحاببات سەزىمىنىڭ ءوز پوەزياسى بار ەمەس پە. وسى تۇرعىدان اكتريسا دا، رەجيسسەر دە ءالى ويلانا تۇسكەنى ءجون. بۇدان اكتريسا نيازبەكوۆانىڭ ويىنى باستان-اياق ءساتسىز دەگەن پىكىردەن اۋلاقپىز. بۇل العاشقى كورگەندەگى ەسكەرتپەلەرىمىز عانا.
سپەكتاكلدەگى كۇردەلى وبراز، وقيعانىڭ نەگىزگى ءتۇيىنىنىڭ ءبىرى اسقار باسىندا جاتىر. ول تۇنەرگەن قازاق دالاسىنا ءبىلىم شىراعىن جاعۋشى، بوستاندىق ءۇشىن كۇرەستىڭ قوزعاۋشىسى، لەنين ەڭبەكتەرىمەن قارۋلانعان كوزى اشىق، كوكىرەگى سارا ادام. قارا ءدۇرسىن قوزعالىستىڭ قول شوقپارى ەمەس، بارلىعىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، بايىپتى باتىل قيمىلدايتىن كۇرەسكەر. جاۋاپتى رول جاس اكتەر م.باكەنوۆكە جۇكتەلگەن. ىزدەنۋ جولىنداعى كەيبىر تابىستارىن ەسكەرە وتىرا اكتەرگە ايتاتىن تومەندەگىدەي تىلەگىمىز بار. بىرىنشىدەن — كۇرەس جولىندا شىنىققان اسقاردىڭ تولىققاندى بەينەسى ءازىر ساحنادا جوق. كەي ساتتەرى اكتەر تەك اۆتور تەكستىن ايتۋىمەن عانا شەكتەلۋدە. اسقاردىڭ كۇيىنىش، ءسۇيىنىشى، كورگەن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردەن العان ساباعى ناقتىلى كورىنبەيدى. ونىڭ كوپشىلىككە ايتقان سوزدەرىندە قولباسشىعا ءتان جالىن جوق، جانسىز ايتىلادى. ريەۆوليۋسيونەرلەرگە ءتان كورەگەندىگى، ەكىنشى ساتىداعى كەيىپكەرلەردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويادى. سول قوزعالىستاعى حالىقتىڭ جەتەكشىسى، ءجون سىلتەۋشىسى ەكەندىگىنە م. باكەنوۆتىڭ ورىنداۋىندا سەنە قويۋ قيىن. ەڭ ارجاعى بوتاكوزگە دەگەن ماحابباتى دا ءوزىنىڭ تابيعي قالپىندا ەمەس، جاساندى، جالعان سىرت قيمىلداردا قۇرىلعان. اكتەردە ساحنادا ەركىندىك جاعى ءالسىز. ساحناداعى ءجۇرىس-تۇرىس ءالى دە ءبىر جۇيەگە تۇسپەگەن. سپەكتاكلدە اسقار بەينەسى ءالى دە اكتەر ويىنى ارقىلى تولىق شەشىمىن تاپپاعان. نەگىزگى كەيىپكەردىڭ بۇل قالىپتا كورىنۋى سپەكتاكلدىڭ، كوركەمدىگىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزبەي تۇرعان جوق.
ۇتىمدى، ءساتتى شىققان وبرازدىڭ ءبىرى — م. جۇماعۇلوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى امانتاي. اكتەر دالا جولبارىسى، الىپ قايرات يەسى، ار-نامىسى ءۇشىن اقىرعى دەمى قالعانشا كۇرەسەتىن ءادىل، ادال جاندى امانتايدىڭ بەينەسىن ومىرگە ءتان بوياۋىمەن كورسەتە ءبىلدى. ونىڭ ءاربىر ءسوزى سالماقتى، جاۋعا ءزىلى، دوسقا جىلى شىرايى سەزىلىپ وتىرادى. ءبىراق تۇرمەدەگى ساحناسىنا دەيىن بارلىق قاقتىعىستا تاماشا دامىپ كەلە جاتقان وبرازدان كەيىنگى كورىنىستەردە اكتەر الشاق قالاتىن ساتتەرى بار.
يتباي بالاسى سارىباس ءولىپ بارا جاتقان ءوز تابىنىڭ «بەلدى» وكىلىنىڭ ءبىرى. وندا تالانعان مال كەگى، ولگەن اكە كەگىنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە كۇنى باتىپ بارا جاتقان تاپ كەگىنە بارىپ تىرەلەدى. اكتەر س. ابۋلعازيننەن ساحناعا ءبىرىنشى شىققاننان-اق جاۋعا ءتان جەكسۇرىن ارەكەتتەرىنىڭ ءبارىن كورەسىز. ونىڭ ادامگەرشىلىك اردان، ادامعا ءتان مەيىرىمنەن قۇرالاقان ەكەندىگى بىردەن سەزىلەدى. جاس بالانى شىرقىراتىپ، اناسىن تۇتقىنعا الىپ ايداپ كەتەردە قارسىلىق بىلدىرگەن قارت انانى اتۋ كورىنىسىندە اكتەر س. ابۋلعازين جاۋ بەينەسىن شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزەدى.
قازاق دالاسىن اش قاسقىرداي كەزگەن قاندى قول تاپ جاۋى بارار جەرى، كىرەر كورىن تابا الماي جۇرگەن پاتشا ءداۋىرىنىڭ سىلىمتىگى الەكسەي ءومىرىنىڭ اقىرعى ساعاتىنا دەيىن ءوز ويىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. تالانتتى اكتەر ش. ساكييەۆ زۇلىم جاۋدىڭ وزبىرلىعىنا دا، بوتاكوزدى يگەرۋ جولىنداعى لاس ارەكەتتەرىنە، ءومىر شىندىعىنا ءتان بوياۋلار تابا بىلگەن. بوتاكوزدى تۇتقىنعا الۋ، كوكشەدە كەزدەسۋ كورىنىستەرىندە كۇيرەگەن جاۋ دۇنيەسىنىڭ زىميان وكىلى ءوزىنىڭ تولىققاندى قالپىندا كورىنەدى. ءسوز جوق اكتەردىڭ تۆورچەستۆولىق بيوگرافياسىندا الەكسەي بەينەسى ەڭ ءبىر ءساتتى شىققان وبراز بولىپ قالماق.
اكتەر ك. تابانوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى قوجانتاي يتباي ەسىگىندەگى قارعىلى كۇشىك. كۇنى ءۇشىن ول قانداي زۇلىمدىقتان دا بولسا باس تارتپايدى. ارىن دا، جانىن دا تىرلىگى ءۇشىن قۇربان ەتىپ جۇرگەن توپاستىڭ كەي ارەكەتى كورۋشىدەن كۇلكى تۋعىزسا، كەي ساتتە جيرەنىش سەزىمىن تۋعىزادى. اكتەر وبرازدىڭ جان-جاقتى سىرىن ايقىن اشا، اسان ۇيىندەگى الەكسەيلەرمەن كەلگەن قوجانتايمەن تۇرمەگە تىڭشى رەتىندە قامالعان قوجانتايدىڭ كەيپىن ۇزدىكسىز دامۋ جولىندا كورسەتەدى.
بوتاكوزدىڭ اعاسى تەمىربەك اكتەر ج. شۇلەمبايەۆتىڭ ورىنداۋىندا ءوزىنىڭ جاندى بەينەسىن تاپقان. يتبايدى بالتامەن شابارداعى ءاربىر ارەكەتى، كەككە سۋارىلعان وكتەم ءسوزى حالىق اتىنان ايتىلعان قاتال ۇكىمدەي ەستىلەدى. كەك جولىندا بوستاندىق اڭساعان تەمىربەكتىڭ قاجىرىن تۇرمە ازابى دا مۇقاتا المايدى. تەمىربەك شۇلەمبايەۆتىڭ بۇل ساحناداعى ءولىم جازاسىن موينىنا الۋداعى كەيپى دە كورۋشىنى قاتاڭ سۇيسىندىرەدى. «انام بالاسىز ەمەس، قارىنداسىم اعاسىز ەمەس، يتبايدى ولتىرگەن — مەن، دارعا اسىلسام — مەن اسىلۋىم كەرەك» دەگەن سوزدەر جاۋىنگەرگە ءتان قاتال جىگەرمەن، مۇڭايعان دوستارىنا قايرات بەرە ايتىلادى. ءبىر كورىنىپ كەتەتىن بوتاكوزدىڭ شەشەسى ك. باتىرعالييەۆانىڭ ويىنىمەن اناعا ءتان جۇرەكتىڭ جىلى سەزىمىنە تولى. راقىم — ق. قايسابايەۆ، كوشكين — س. ۇمبەتبايەۆ، شىعاناق — ق. قاسىموۆ، سەرەگين: — ق. حالىقوۆ جاساعان وبرازدار ۇزاق ۋاقىت كورۋشى ەسىندە قالاتىن ءساتتى شىققاندارىنان سانالادى. سپەكتاكلدىڭ كوركەمدىك تۇتاستىعىنا دا كوپ اسەرىن تيگىزىپ تۇرعان وسى بەينەلەردىڭ ءساتتى شىعۋى. سپەكتاكلدى جابدىقتاعان سۋرەتشى م. يۆانەسكييدىڭ ەڭبەكتەرى شىعارمانىڭ يدەياسىن اشۋعا كوپ كومەگى تيەدى. سول داۋىردەگى ويۋ، ورنەك بارلىعى نانىمدى كورسەتىلگەن. جالپى اكتەرلەرگە ايتاتىن ورتاق تىلەك ساحنالىق ءسوزدى سويلەي ءبىلۋ جايىندا. كەيبىر اكتەرلاردىڭ ديكسياسىنىڭ ناشارلىعى سونشا تىڭداۋشىعا نە سويلەپ تۇرعانى بەلگىسىز بولىپ قالادى. بۇل ويلاناتىن جاي. سپەكتاكلدىڭ مۋزىكاسى ناشار. بىر-ەكى اۋىز ءسوز پەسانىڭ ءتىلى جايىندا. ساحناداعى ادام حاراكتەرلەرى ءاردايىم ءتىل ارقىلى شەشىلمەك. اۆتوردىڭ كوزدەگەن ماقساتى سول ارقىلى ورىندالماق. اسىرەسە دراما تەاترىندا ءتىلدىڭ، ءسوز شۇرايىنىڭ قانشالىقتى قىمبات ەكەنىن بايانداپ جاتۋدىڭ قاجەتى شامالى. سوندىقتان ديالوگتەردەگى حاراكتەردى بايىتاتىن، ورنەگىمەن دە، ويىمەن دە سالقىندىق بايقاتاتىن بوگدە ءسوز بۇرالقى ورامداردان تازارتۋ كەرەك. سوندا عا-نا ءساتتى شىققان تۋىندىنىڭ اجارى نۇرلانا بەرمەك.
1955
You Might Also Like
-
ەلىمىزدە كوممۋنيزم ورناتىپ جاتقان جاڭا ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى، قارىم-قاتىناسى، جەكە تاعدىرلار، ەڭبەك، تىنىس-تىرشىلىكتەگى وزگەرىستەر، كوممۋنيستىك سانانىڭ دامۋ جولدارى جانە قالىپتاسۋى — بۇگىنگى...
-
رەسپۋبليكامىزدىڭ كينوتەاترلارىندا كورسەتىلە باستاعان «ءبىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەر» اتتى مۋزىكالىق-كومەديا الماتى كينوستۋدياسىنىڭ ويلاماعان جەردەن تاپقان تابىسى. كەيىنگى جىلدارى وداقتىق ەكران...
