اڭشى
اڭشى بيىل ەرەك قارتايىپ كەتتى. قارى قالىڭ قىستىڭ قامالىنا تۇتقيىلدان تيگەن كوكتەم كۇنىنىڭ قىزۋىن كوتەرە الماي كۇرت ەرىگەن كۇرتىك قارمەن بىرگە كوبەسى سوگىلىپ، ارناسىن الاساپىران شايقاعان وزەن جاتاعان جاعالاۋدان جايىلىپ شىعىپ، استىنا قىزىل سۋ جۇگىرتكەندە تىتىرەپ تۇسە قالار ويدىم-ويپات جەردىڭ وپپاسىنداي توسىن، جىلدام قارتايىپ كەتتى. «كۇيكى كۇيبەڭگە كىرىپتارلانىپ، پەش تۇبىنەن الىستاماي، ۇيكۇشىك بوپ بارام-اۋ. اق ساۋىر كەڭىستىك كوزىڭدى قارىپ، ايازى القىمىڭدى سىعىپ، وكپەڭدى ءورت سۇيگەندەي دۋلاتار، ەي، دالانىڭ اۋاسى-اي! سونارعا شىعار كۇن قايدا! جارىقتىق، تەڭبىلكوكتىڭ ساۋىرىنا ءبىرجامباستاي وتىرىپ، قونىشتان شاقشا سۋىرىپ، قىر بوكتەرىندە باسپالاپ، بايىزدار كۇن جوق ەندى، جوق. وزگەگە ەلتىپ، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالمادىم. سەنگەنىم شىققىر كوزىم مەن قارىما قانجار ۇرسا دا قالتىراماس قولىم ەدى. بۇعان دا جەتتى دەربەنە-دەرت». انەۋبىر جىلى «وحوتسويۋزدىڭ» دوكەيى ادەيى ىزدەپ كەلىپ، ەكى قىر استىنداعى اڭنىڭ قاي تۇسقا تۇمسىق بۇرعانىن ءدوپ باسار سەزىگى مەن قارا مىلتىقتىڭ قاراۋىلىنان ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ قاپى كەتپەس مەرگەندىگىنە ءتانتى بوپ، سىيعا تارتقان قوساۋىز دا اپەرباقان ءمىليتسانىڭ قولتىعىندا كەتتى. سالىق تولەمەگەن – ايىبى، دوكىمەتى جوق. الدىن-الا ەستىپ-بىلىپ، قىلتادان قىرقار الدەبىر قىرشاڭقىنىڭ ايداۋىمەن ءدوپ باسىپ، اڭدىپ كەلگەن. ەكى مىلتىقتى دا اكەتتى. ءبىرىن قايتارىپ الارعا پەنسيانىڭ ۇشەۋىنىڭ بەلى كوتەرمەيدى. «قايىسسارى كەمپىردەن اسا الماس كۇنىم بۇل. بۇلداعانىڭ ءتۇزدىڭ تۇلكى-قاسقىرى بولسا، قاقپان قۇر دەيدى. قاقپانعا ءوزىمدى ءتۇسىرىپ كەتتى-اۋ قۋ كۇيكى كۇنكورىس. ەي، زاماننىڭ زاڭى قوياننىڭ جىمىنداي-اق – سوناردا انىق، كۇن اۋىسا بەرە قىلپۋ بىلىنسە، جىم-جىلاس. كىمگە، نەگە، نە ءۇشىن سەنەمىز؟ قاپتاعان قورقاۋ ويعا تىرىدەي جەم بولعانشا، جاپاندا جورتىپ، وزىڭمەن تەڭ تاعىعا ءتىل قاتىپ، جىعىلساڭ، تاعى دا ءتۇز تاعىسى تامتىعىڭدى تازالار جەمىت بولعان ارتىق! قوي، كۇپىرلىك ءبارى...»
ەكى كۇن بويى قاسقىرعا قۇرار قاقپانىن اينالدىردى. شاتىردا شاڭ باسىپ جاتقانىنا نە زامان! سوڭعى رەت قوساۋىزىنىڭ قۇنداعىن بورسىق سوعام دەپ تاسقا تيگىزىپ، سىندىرعان كۇزدە ءبىر قۇرىپ، قىسقا تامان مايلاپ تىعىپ تاستاعان. قوياننىڭ مايىمەن. شىنجىرىن قازىعىمەن قوسا، توبەتتىڭ كۇركەسىنىڭ جانىنان تاپتى. «بورىگە بۇيىرار اسىلدىڭ قۇتسىز قۇتپاننىڭ قارعىسىن تىزەر تەكسىز تەمىر بولعان ءتۇرى-اي...»
وزىمەن ءوزى كۇبىرلەپ سويلەسۋ دالادا ساياق جورتار اڭشىنىڭ ەجەلگى ادەتى. ۇيىقتاعاندا دا كۇبىرلەپ كەيىپ، ويانعاندا دا كورەر تاڭىنىڭ بارىنا تاۋبە ايتىپ تۇرادى.
اقىرى تەڭبىلدىڭ ارقاسىنا توقىم توسەر كۇن تۋدى. كۇن تىمىق. ايازىتقان اۋادا ۇساق جىلتىڭ-تىكەن سۇڭگىلەر كۇنگە شاعىلىسىپ، كوزدى قارىقتىرادى. اشەيىندە سوناردا اتقا قونار اڭشىنىڭ تاڭ اتاردا ىرگەدەن ورگەن جىلقى ىزىنە ءتۇسىپ الىپ، ەسكى تام جاقتاعى تاۋدان اسقانىن كورىپ، سارى بايبىشە ەرنىن سىلپ ەتكىزدى.
تىشقان قاقپانىن ارقالاپ كەتتى، انە، مىلتىعى قۇرىپ تىنىشتالىپ ەدى. ءاي، داۋاسىز دالابەزەر-اي، انا قورداباي قۇساپ، ساقالىن سورپاعا مالى-ەپ، پەش تۇبىندە وتىرماي ما!..
اڭشى ەسكى تامعا تاقاۋ بۇرناعى جىلدارى شوپاندار ولەكسە اسىپ قوياتىن دىڭگەك اشاعا كەلىپ، اتىن بايلاپ، قانجىعادا سالاقتاعان وگىزدىڭ تەرىسى سىدىرىلماعان وڭ جامباسىن ءىلىپ قويدى. الدىڭعى كۇنى تۋرا اۋىل ىرگەسىندە جارىپ كەتىپتى. كەشە ەرىنبەي بارىپ، بالتالاپ شاۋىپ اكەپ، شاتىرداعى مۇرجا تۇبىنە قويعان. ءسال ءجىبىپتى. قاقپاندارىن التى-جەتى قادام الىستاۋ جەرگە اعاشتى قورشاپ، قۇرىپ تاستادى. بۇل – ءبىر توسىن ءادىس. ءوزى مىرس-مىرس كۇلىپ قويادى. ءومىرى اڭ اۋلاۋدان ارتىق راقات، ءلاززاتتى كورمەگەن اڭشى وزىنە-وزى كۇلىپ ءجۇر. «تۇنگى وتتى شىر اينالعان جىندى كوبەلەكتىڭ قاناتىن وت شارپىپ كۇيەدى. ءاي، كورسەقىزارلىق-اي. قاسقىر كوبەلەك ەمەس. ارينە، اعاشقا ول كەلەدى. ارينە، ول دا شىر اينالادى. ءبىراق، كوبەلەكشە جاقىندامايدى. الاعىزىپ، اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ، جالاڭداپ ءجۇرىپ، قاقپانعا ءتۇسۋى مۇمكىن. «ءما، ەندەشە، قاندى باسىڭ بەرى تارت». اڭشى شىنجىرلاردى اعاش تۇبىنە بايلاپ بەكىتىپ، كوپ ايالداماي، ۇستىڭگى ەرنىنىڭ استىنا سىڭار شوكىم ۋ جاسىل ناسىبايدى كومىپ تاستاپ، ءجۇرىپ كەتتى. «ە، بۇركىت قارتايسا تىشقانشى، اڭشى قارتايسا قاقپانشى بولادى دەگەن وسى-ە-ە...» تۇسكە تامان قىلاۋلاعان قار اينالانى ءبىر تەگىس كومكەرىپ تاستادى.
سول ءتۇنى كوپتەن بەرى تىنىش ۇيىقتاعان. ەرتەڭىنە سارى بايبىشەنىڭ شارۋاشىلىعىنان شىعا المادى. اڭشىنىڭ ەكى ۇلى بار-تۇعىن. ەكەۋى دە قالاعا كەتكەلى بەس-التى قىس قىرقاعا قارىن قوندىردى. «كەلسە دە زيان بولماسا، پايدا جوق. قالاعا قونىس اۋدار دەپ كەمپىردىڭ تۇندىگىن جەلپىلدەتىپ، اۋرە-سارساڭعا سالۋدان وزگەنى بىلمەيدى. كەۋدەمدە جانىم باردا كەتپەسپىن تۋعان جەردەن. ءتايىرى، نە ءومىر بار قالادا!» كەشكىسىن وسى وي تاعى ورالعان. وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن ءوزى اسكەردەن كەلگەسىن سالعان ءۇيىنىڭ سىرعاۋىل توبەسىنە قاراپ جاتىپ كىجىنگەن. «وسى ۇيدە تۋدى، ءوستى، جەتىلدى، كەتتى، ەندى كەپ مەنسىنبەيدى، ادامنىڭ بالاسى ەمەس وڭشەڭ ايۋان...» كەمپىرى دە اڭشىنىڭ كەنەت كوگىس تارتقان جۇدەۋ جۇزىنە قاراپ اياعان. «ءقايتسىن-اي، دالاعا شىعىپ ءبىر شولىپ كەلمەسە، اس باتپايتىن ادام وتقا قاراپ قالعانىنا قورىنادى-اۋ...» ەكەۋدەن-ەكەۋ تۇنجىراپ وتىرىپ، قويۋ شايدى ۇزاق سوراپتادى. «ادام نەنى سۇيسە، سونىڭ ق ۇلى. ءتۇبى سول جانى سۇيگەن زات الىپ ۇرىپ، باسىنان اتتاپ كەتەدى-اۋ. ومىردە ءبارى سوعان نەگىزدەلگەن. ونەردى ۇيرەنۋ مەن جيرەنۋ سودان تۋسا كەرەك. كەز كەلگەن ىستەن دەر كەزىندە باس تارتا ءبىلۋ – مىنە، ەڭ مىقتىلىق». وسىنى ۇققان. «ءبىراق، كىم ءبىلىپتى؟!» قاي جىلى، قاي قىردىڭ بوكتەرىندە باسپالاپ تۇرىپ ۇقتى. الدە، بۇدىرايىپ بەزدەنە بىتكەن كۇرزىسىمەن قاقپانعا قاپىلعان قاسقىردى ۇرىپ جاتىپ، قىزىل شوق كوزىنە قاراپ تۇرىپ. ويلادى ما، ەسىندە جوق. سودان بەرى ساناسىنا سىزدىقتاپ، سىنالاپ كىرىپ، ۇڭگىپ، ۇڭىرەيتىپ تاستاعان. «ادام اۋەلى ءبىر قۇشتارىن تاپقاسىن، ودان ايىرىلماق ەمەس. افريكا اڭشىلارى مايمىلدى تىرىدەي ۇستاۋ ءۇشىن ورمان جيەگىنە قاقپان قۇرادى ەكەن. قاقپان دەيمىن-اۋ. ادام باسىنداي اسقاباقتىڭ ءىشىن ۇڭگىپ، ۇستىنەن شاعىن عانا تەسىك ويىپ، جەرگە بەكىتىپ تاستايدى ەكەن-دۇر. سوسىن ىشىنە مايمىل ءسۇيىپ جەيتىن جاڭعاق تاستاماق. قاقپانى – وسى. ورماننان شىققان اۋلەكى مايمىل كورسەقىزارلىعىنا باسىپ، اسقاباققا تاقاپ، جەڭسىك اسىن كورەدى. كوزى تۇنىپ كەتەدى-اۋ سوندا. اقىماق نەمە ويىققا قولىن سۇعىپ جىبەرىپ، ءۇش-تورت جاڭعاقتى ءبىر-اق ۋىستايدى. ەندى الا قويايىن دەسە، قولى شىقپايدى. قايتەدى ەندى؟! جىبەرە سالايىن دەسە قيمايدى. سالدەن سوڭ اقسيا كۇلىپ، نەگرلەر جەتەدى. سوندا كورسە، شىركىن، مايمىلدى! اي-اي، اقىماق! اسقاباقتى اينالا، الاسۇرا، جانتالاسا جانۇشىرعانىمەن، قولىن، سۇعاناق قولىن بوساتا المايدى، ءناپسىنىڭ ق ۇلى. ادامنىڭ نەسى ارتىق سو شىركىننەن؟! نەمىز اۋليە؟! ءومىر بويى ءوزىڭدى كۇيكى كۇيبەڭگە شىرماۋىقشا شاندۋمەن وتەسىڭ. سوندا دەيمىن-اۋ، ادامنىڭ ءوزى ەمەس، قۇلقىنى ءومىر سۇرە مە؟! سولاي-اۋ... نە ءبىتىردىم؟ نە تىندىردىم؟ نەندەي ماقساتىم بار؟ نەنى مۇرات تۇتتىم تىرلىكتە، تۇرلاۋسىز، تۇراقسىز تىرلىكتە؟»
— شال-وۋ، تاماق سۋىپ قالدى...
اڭشى جاتاردا شاتىردا جىلى مۇرجا تۇبىندە قالىپ، يىستەنە باستاعان كەسەك ەتتى سەنەكتەگى ءۇش ليترلىك بانكىنىڭ ىشىنە تاستاپ، قورا ۇستىنە قويا سالدى. ءتۇن ايازىتاتىن ءتۇرى بار.
اياز ەرتەڭىنە تۇسكە دەيىن اتتان تۇسكەن جوق. تۇسكە تامان قورجىنىنا جۇمىر قازجامباس الدەنە سالىپ اپ، شارباقتان شىعىپ بارا جاتقان اڭشىنىڭ جونىنا قاراپ، سارى كەمپىر، شوگە قارتايعان ۇسقىنىن كورىپ، ەندى قالا تۋرالى اڭگىمە قوزعاماسقا بەكىندى. «ونسىز دا جابىرقاۋ جارىم كوڭىلىن قايتەم قۇلازىتىپ...»
قىر باسىنا كوتەرىلگەن اڭشى تىزگىن تەجەپ، ارتىنا قارادى. «ۇياداي عانا اۋىل-تىن. كوشىپ جاتىر، كوشىپ جاتىر قالاعا. بىرەر جىل بۇرىن ءدال وسىلاي قىر باسىنان قاراعاندا، تاڭنان بەرى ءتۇتىن سوزعان مۇرجالى ۇيلەر بۇلت ەمىپ تۇرعانداي ەمىنىپ، ەڭسەسى كوتەرىڭكى بولۋشى ەدى. ءقازىر نە – جەر باۋىرلاپ، بۇلت ەمگەنىڭ نە، كەرىسىنشە، بۇلت ەزگەندەي شوگىڭكى، جاتاعان. ول كەزدىڭ ءتۇتىنى دە بوز-بۇيرا، قازباۋىرلانىپ مامىرلار ەدى. ءقازىر ءبىرتۇرلى قاراقوشقىل، بۇجىر. كومىر جوق، كوبى ماشينەنىڭ دوڭعالاعىن تۋراپ جاعادى-اۋ، ءسىرا...»
ەسكى تام جاققا تاقاي بەرە، قورجىنىن اعىتىپ، ىشىنەن تۇبىنە كەسەك ەت قاتىپ جابىسقان بانكىنى الىپ، اۋلاقتاۋ وپپاعا لاقتىرىپ جىبەردى. كەنەت مىرس ەتتى. «ادامنان ايلالى ەمەس شىعار. ءتايىرى، مايمىلدا بار قۇلقىن سەندە دە بار شىعار، قاسقا... قاقپان قۇرىلعان جاققا تاقامادى. قىرقاعا شىعىپ ءدۇربى سالعان. ءبارى سول بەتى. تەك بىر-ەكى ساۋىسقان اشاعا قونىپ-ۇشىپ ءجۇر. «ەرتەڭ ءتۇس اۋا سوعارمىن».
تۇنگى اياز شىڭىلتىر بولدى. كەش تاياپ، كولەڭكەسى ەبەدەيسىز ۇزارار ساتتەن-اق كۇرە جول بويىن تىمىسكىلەپ، ءتىمتىنىپ، تاڭعا شەيىن تۇك ماندىتپاعان تۇلكى شىعىس بەت بوز قىلاڭ بوياۋ اقتارا بەرە، ەسكى تام جاققا تۇمسىعىن قارعا سۇزە سۇلاتىپ تارتقان. كۇندەگى ادەتى. كەشە كەشتە دىڭگەك اشا تۇسىنان ساۋىسقان ۇشقانىن اڭداعان. تاقاعاندا قاسقىر ءيىسىن سەزىپ، كىلت بۇرىلعان. نە دە بولسا، بارماق. قىر اسا ءسال وراعىتىپ، ىققا قاراي، اۋىلعا قاراي بۇرىلدى. از عانا جۇرگەندە قىتىقشىل تۇمسىعىنا ەت ءيىسى جەتتى. ولەكسە ءيىسى. قاسقىردان قالعان بولار. قىرعا بەتتەمەي، ويىسپەن اڭداپ تاقاۋ ابزال. كەنەت ءيىستىڭ مۇلدەم اشا جاقتان جەتپەگەنىن سەزدى. ءتىپتى، جاقىننان، شولاق ساي تۇيىقتالا بىتكەن قالىڭ قاتقان قار ۇستىندە الدەنە قاراۋىتادى. ءيىس تە سول جاقتان. تۇلكى ءسال قيىستاپ، ەرىكسىز قىرعا بەتتەدى. قىرعا شىققاندا كوردى، الىس اشا ماڭىندا ساۋىسقان ۇشىپ-قونىپ ءجۇر. ءسال كىدىرىپ، سولاي تارتپاق بوپ، الدىڭعى اياعىن كوتەرىپ، موينىن سوزا ەتەككە كوز تاستادى. الگى ورنىندا جاتىر. قىر جوتاسىمەن ىلگەرىلەپ، تۋرا تۇسىنا كەلدى. قوزعالمايدى. قايتا اينالىپ، ىق جاعىنا شىقتى. ءالى سول ءيىس، بورسىپ ساسىعان ەت ءيىسى. دىمىن بىلدىرمەي، كەلەسى جاققا ىعىستى. جەرمەن-جەكسەن بوپ سىرعىپ، ءبىرشاما تاقادى. سوندا انىق اڭداعان، كۇندە ءوزى جول بويىندا كورەتىن جىلتىر زات. تەك كولەمدىلەۋ. ءيىس تە سول زاتتان مۇڭكىپ تۇر. ماڭايدا ەش ءىز جوق. قايدان كەلۋى مۇمكىن. تۇلكى قايتا قىرعا شىقتى. تاڭ بوزارىپ اتتى ابدەن. سوسىن، اسىقپاي تومەنگە، جىلتىر زات جاتقان تۇسقا جىلجىدى. باسپالاپ كەپ، ابدەن تاقاپ، تۇمسىعىمەن ءتۇرتىپ قاپ، ىرشىپ ءتۇستى. الگى زات ءسال قوزعالدى دا، قيمىلسىز قالدى. جىلتىر زاتتان مۇنداي ءيىستى ءبىرىنشى رەت سەزىپ تۇر. جول جيەگىندە بۇدان كوپ كىشى ۇزىنشا جىلتىر زاتتار قاپتاپ جاتادى. ءيىسى وتكىر، جان توزگىسىز. بىردە تىستەلەپ تە كورگەن، قاتتى، ەرنەۋىنەن اشقىلتىم ءدام شىعادى. سوسىن ەلەمەگەن. ال مىنادان ەت ءيىسى مۇڭكىپ، دەلەبەنى قوزدىرىپ-اق تۇر. تۇلكى تاعى تاقاپ كەپ، جىلتىر زات ىشىندەگى قاراۋىتقان كەسەك ەتتى انىق كوردى. تاعى دا تۇرتكەن. اناۋ اۋناپ ءتۇسىپ جاتا بەردى. قىر باسىنا جانە شىعىپ قايتقان تۇلكى ەندى ەركىنسىدى. مىناۋ وڭاي بەرىلەتىن جاۋ كورىنبەيدى. تاقاپ، تۇمسىعىمەن، اياعىمەن ءتۇرتىپ كوردى. دومالانىپ جاتا بەرەدى. كەنەت تۇلكى ءيىس مۇڭكىپ تۇرعان بانكە اۋزىن اڭدادى. كەسەك ەت ءتىپتى انىق كورىنەدى. سىلەكەيى قۇرعىر، شۇبىرىپ بارادى-اي. بويىن قۇمارلىق قۇرتى قوزدىرعان تۇلكى ابايسىز سىڭق ەتىپ، ىڭىرسىپ جىبەردى. ەت جەمەگەلى نەشە تاۋلىك! كوزى بوزارىپ، تۇمسىعى دىمدانىپ-اق كەتتى. كەلەسى ساتتە دىمى قۇرىعان تۇلكى بانكەگە باسىن ءبىر-اق سۇعىپ، تۇبىندە قاتقان ەتتى قاجاي تىستەپ الدى. قۇرىعىر، قاتىپ قالىپتى. ءتىسى باتىپ، تىلىنە ءتاتتى ءدام جەتكەن تۇلكى ماساتتانا ىر ەتىپ، ەتتى ءۇزىپ الدى. سوندا بايقاعان، جىلتىر زات اپپاق بوپ قىراۋىتىپ قالىپتى. ءوز دەمى جيىلەپ، تىنىسى تارىلىپ بارادى. كەنەت باسىن سۋىرايىن دەسە، الگى بالە قوسا قوزعالىپ، جىبەرەر ەمەس. قوس اياعىمەن تىرنالاپ، قانشا شەگىنسە دە، قۇلاقتارىنا شەيىن كەپتەلە ەنىپ، ءسال جىڭىشكەلەۋ موينىنا جابىسىپ قالىپتى. تۇلكى ىزالانا شاڭقىلداپ، باسىن جەرگە سوعا الاسۇردى. اناۋ بوساتقان ورنىنا قىلقىندىرىپ بارادى. دۇنيە مىلقاۋ تۇمان. ءبىر ورنىندا شىر اينالىپ، شەگىنشەكتەپ، بىرەسە سەكىرىپ، بىرەسە اۋناپ جانتالاسقان تۇلكى تازا جىندانۋعا شاق قالدى.
ەكى بۇيىرىنەن ىرس-ىرس ەتىپ، ءومىرى كورمەگەن بالەمەن الىسىپ، كەنەت توقتاي قالدى. ىرس-ىرس ەتكەن ءوز ۇنىنەن وزگە الىستا ارىلداعان ىزالى قاسقىر داۋسى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. زارەسى ۇشقان تۇلكى قايدا قاشارىن بىلمەي جونەي بەرگەن...
اڭشى بۇگىن اتقا ەرەكشە كوڭىلدەنىپ قوندى. ەرتەمەن ساپىسىن جانىپ، كەلتەك كۇرزىسىن سايلادى.
— كەمپىر، اسىڭدى قامداي بەر. بۇگىن ءبىر تۇلكى، ءبىر قاسقىر تاستايمىن الدىڭا.
اڭشىنىڭ قۋناق تارتقانىنا كەمپىرى دە قۋانىپ قالدى.
— ە، بار، بار. مالىڭدى تۇگەندەپ قايت. تۇلكى نە تەڭىم، دالادا كەزىككەن بىرەۋگە بايلاپ كەتەرسىڭ...
— جو، وسى جولى تۋرا ەشكىمگە بەرمەي وزىڭە اكەلمەسەم.
— ءيا، دايىنداپ وتىر ساعان.
ەرنىن سىلپ ەتكىزدى.
كۇرزىسىن سۇيرەتكەن اڭشى ەسكى تام جاققا قاراي شوقىتىپ بارادى. انە، قىردان استى. تاعى ءبىر قىردان اسا ءدۇربى سالىپ، اشا اعاش تۇسىندا توپتانعان قارعا-ساۋىسقان مەن ءسال ارىرەكتە الاسۇرعان تۇلكىنى بايقادى. «ە، قۋ قۇلقىن، كىمنىڭ باسىن المادىڭ سەن. ءومىر وسى – قالاعا بارساڭ دا، دالادا قالساڭ دا».
كۇن ەرەكشە اياز-تۇعىن...
2000.