«اق ارۋ، ەر سۇلتان» كوكتەمگى بالل جۇپتار سايىسى 8 سىنىپتار
تاقىرىبى: «اق ارۋ، ەر سۇلتان»
ماقساتى: وقۋشىلاردى قازاق حالقىنىڭ وتكەندەگى ءومىرى مەن تاريحىنان حاباردار ەتۋ، سالت – ءداستۇرى مەن ادەت – عۇرپىمەن تانىستىرۋ. ولاردىڭ جۇرەكتەرىندە تۋعان ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك جانە قۇرمەت سەزىمىن وياتۋ. ءومىر تانىمىن كەڭەيتىپ، يماندىلىق، ىزگىلىك ۇرىعىن سەبۋ. وقۋشىلاردىڭ بويىنداعى ونەرى مەن دارىندىلىعىن دامىتۋ.
1 – جۇرگىزۋشى
ۋا، حالايىق، حالايىق،
مۇندا نازار سالايىق،
«اق ارۋ، ەر سۇلتان»
سايىسىن ءبىز باستايىق.
2 - جۇرگىزۋشى
مىڭ بۇرالعان ارۋلار اڭداپ باسىپ،
كەلدى مىنە، ورتاعا تولقىپ – تاسىپ،
ارۋلاردىڭ سىيلاعان، حالقىم مەنىڭ،
كوڭىلدى قوشامەتپەن قارسى الايىق.
سايىستىڭ ءوتۋ بارىسى:
ءى كەزەڭ «تانىستىرۋ» (جۇپتار وزدەرىن تانىستىرىپ وتەدى)
ءىى كەزەڭ «سۇراق - جاۋاپ» (جۇپتارعا پاندەرىنە بايلانىستى سۇراقتار بەرىلەدى)
ءىىى كەزەڭ «ءوز ونەرى» (جۇپتار ءوز ونەرلەرىن كورسەتەدى ياعني ءان، بي، ولەڭ ايتادى)
ءىۇ كەزەڭ «قول ونەر» (جۇپتاردىڭ ءوز قولدارىمەن جاساعان بۇيىمدارىن كورسەتۋ)
ءۇ كەزەڭ «ءسان ۇلگىسى» (جۇپتار ءوز قولدارىنان جاساعان ءار ءتۇرلى زاتتاردان كيىم ۇلگىلەرىن كورسەتۋ)
ءۇى كەزەڭ «سالت - ءداستۇر بويىنشا سۇراق - جاۋاپ» (جۇپتارعا قازاقتىڭ سالت - داستۇرىنە بايلانىستى سۇراقتار بەرىلەدى)
ءۇىى كەزەڭ «اس ازىرلەۋ ءمازىرى» (جۇپتار ءوز قولدارىمەن كوكتەمگى سالات ازىرلەۋى كەرەك)
ءۇىىى كەزەڭ قورىتىندىلاۋ: (جەڭىمپاز جۇپتى انىقتاۋ، ماراپاتتاۋ)
1 – جۇرگىزۋشى
ۋا، حالايىق، حالايىق،
مۇندا نازار سالايىق.
اتا جولىن جالعايىق
ەل نامىسىن قورعايىق.
جىگىتتەر شىقسىن ورتاعا،
بۇگىن سۇلتان اتانباق.
ولاي بولسا بۇگىنگى سايىسكەر جۇپتارىمىزبەن تانىس بولىڭىزدار.
8 «ا» سىنىپ وقۋشىلارى
2 - جۇرگىزۋشى:
ۋا، حالايىق، حالايىق،
مۇندا نازار سالايىق،
ارۋلار مەن سۇلتاندار ورتادا،
كوزايىمىن الايىق.
كۇيشى قايسى، كىم ءبيشى،
تالابىنا قارايىق.
كىمدەر زەرەك، كىم جىلدام،
تالانتتارىن تابايىق.
قۇرمەتتى كورەرمەندەر، بۇگىنگى ءادىل - قازىلارمەن تانىس بولىڭىزدار!...
مەكتەپ تالىمگەرى:
جاس ماماندار جەتەكشىسى:
ينفورماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى:
شەت ءتىلى ءپانى ءمۇعالىمى:
1 – جۇرگىزۋشى:
ۋا، ارۋلار، ارۋلار،
قاتتى تاڭعا قالدىرار.
«اق ارۋ» اتتى لايىقتى
قايسىسى قانە، جەڭە الار!
2 - جۇرگىزۋشى:
ۋا، جىگىتتەر، جىگىتتەر،
بار ونەردى سالىڭدار.
«ەر سۇلتان» اتتى لايىقتاپ،
بىرەۋىڭ جەڭىپ الىڭدار.
1 – جۇرگىزۋشى: سايىمىزدىڭ شارتى بويىنشا ارۋلار مەن سۇلتاندار مىنا قورجىننان ءوز ءنومىرىن الىپ شىعۋى كەرەك. الىنعان ءنومىرى بويىنشا ولار ءوز ونەرىن كورسەتەدى.
2 - جۇرگىزۋشى: ولاي بولسا، ءبىرىنشى كەزەڭ ءار جۇپ وزدەرىن تانىستىرىپ وتەدى. ءبىرىنشى جۇبىمىزدى ورتاعا قوشەمەتتەپ شاقىرامىز.
1 – جۇرگىزۋشى: كەلەسى كەزەكتە ءبىز جۇپتارىمىزدىڭ بىلىمدەرىن سىناماقشىمىز. جۇپتارعا ءقازىر ءار ءتۇرلى پاندەر بويىنشا سۇراقتار سالىنعان شاردىڭ بىرەۋىن تاڭداپ الادى. سول سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
1 سۇراق: قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى
• قازاقتىڭ ءۇش بايتەرەگى كىمدەر؟
(بەيىمبەت مايلين، ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ)
• قورقىت اتا ەسىمى نە ءۇشىن «قورقىت» دەپ اتالعان؟
(قورقىت تۋىلعاندا اسپان كۇركىرەپ، قاتتى داۋىل بولىپ ادامداردىڭ ءبارى قورىققان. سول سەبەپتى «قورقىت» دەپ اتاپ كەتكەن)
2 سۇراق: ماتەماتيكا ءپانى
• ۇستەل ۇستىندە 3 ستاكان شيە تۇر. ەگەر الپامىس 1 ستاكان شيەنى جەسە، نەشە ستاكان قالدى؟
(1 ستاكانداعى شيەنى ءجيدى، 3 ستاكاننىڭ ءوزى قالادى)
• ءتورتبۇرىشتىڭ ءبىر بۇرىشىن كەسىپ تاستاساق، نەشە بۇرىش قالادى؟
(بەس بۇرىش)
3 سۇراق: ورىس ءتىلى ءپانى
• كوگدا ناشا رەسپۋبليكا ستالا نەزاۆيسيمىم گوسۋدارستۆوم؟
(ناشا رەسپۋبليكا پولۋچيلا نەزوۆيسيموست ۆ 1991 گودۋ)
• چتو تاكوە يميا سۋششەستۆيتەلنوە؟
(ەتو چاست رەچي، كوتورىي وبوزناچاەت پرەدمەت ي وتۆەچاەت نا ۆوپروسى كتو؟ چتو؟)
4 سۇراق: شەت ءتىلى ءپانى
• What is the capital of Kazakhstan؟
(Astana)
• What is the capital of Great Britain؟
(London)
5 سۇراق: تاريح ءپانى
• قازاق حاندىعى قاي جىلى، قاي جەردە قۇرىلدى؟
(1465 - 1465 جج قوزىباسى دەگەن جەردە)
• قازاق حاندىعىن قۇرعان حاندار، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا بيىل نەشە جىل تولدى؟
(كەرەي مەن جانىبەك، 550 جىل)
6 سۇراق: گەوگرافيا ءپانى
• ق ر قاي مەملەكەتتەرمەن شەكتەسەدى؟
(وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان، رەسەي، جۇڭگو)
• قازاقستاننىڭ ەڭ بيىك جانە ەڭ تومەن جاتقان جەرى.
(حان ءتاڭىرى شىڭى، قاراقيا ويىسى)
2 – جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى كورەرمەندەر مەن ءادىلقازىلار! قازاقتا «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دەگەن ماقال بار. ەندى سۇلتاندار مەن ارۋلاردىڭ ونەرلەرىن تاماشالاساق دەيمىز. ءۇشىنشى كەزەڭ «ءوز ونەرى» جۇپتار ءوز ونەرلەرىن كورسەتەدى ياعني ءان، بي، ولەڭ ايتادى. ولاي بولسا جۇپتارىمىز دايىن بولسا ءبىرىنشى نومەرلى جۇبىمىزدى ورتاعا شاقىرامىز.
1 - جۇرگىزۋشى: «ەڭبەك شيراتادى، ءومىر ۇيرەتەدى»،- دەيدى قازاق. ولاي بولسا ءبىز ءتورتىنشى كەزەڭ «قول ونەر» سايىسىن باستايمىز. بۇل كەزەڭدە جۇپتار ءوز قولدارىمەن جاساعان بۇيىمدارىن كورسەتەدى. بۇيىمدار جۇپتاردىڭ ءوز قولىنان شىعۋ كەرەك. بۇيىمداردى ءار جۇپ كەزەكتەرىمەن ءادىل - قازىلاردىڭ الدارىنا اپارىپ، تانىستىرادى. ياعني قالاي، قانداي جولمەن جاسالعانىن ءتۇسىندىرىپ وتەدى.
2 - جۇرگىزۋشى: كۇندەلىكتى تۇرمىستا، ءتۇرلى سالتاناتتى كەشتەردە قونىمدى دا تارتىمدى ءارى ورىندى كيىنە ءبىلۋ – ۇلكەن ونەر. «ۇستامىن دەپ جەڭىن ءتۇرىپ، ۇلگىسىز تون پىشپەڭىز» دەگەندەي، جۇپتارىمىز كيىم كيۋدەگى تالعامپازدىعىن كورسەتەدى. كيىم ۇلگىلەرىنىڭ ايىرىقشىلىعى نەدە ەكەنىن، ولاردى نەلىكتەن تاڭداپ العانىن سوزبەن سيپاتتاپ بەرەدى. بەسىنشى كەزەڭ «ءسان ۇلگىسى» جۇپتار ءوز قولدارىنان جاساعان ءار ءتۇرلى زاتتاردان كيىم ۇلگىلەرىن كورسەتەدى. الدارىڭىزدا ءبىرىنشى ءنومىرلى جۇبىمىزدى قوشەمەتتەپ ورتاعا شاقىرامىز.
1 – جۇرگىزۋشى: كەلەسى التىنشى كەزەڭىمىز «سالت - ءداستۇر بويىنشا سۇراق - جاۋاپ». بۇل كەزەڭدە جۇپتارعا سالت - ءداستۇر بويىنشا سۇراقتار بەرىلەدى. جۇپتارىمىزدىڭ ويىنىڭ ۇشقىرلىعىن، ءزيىنىنىڭ زەرەكتىگىن، ءتىلىنىڭ شەشەندىگىن بايقاماقشىمىز. ولاي بولسا بارلىق سايىسكەرلەرىمىزدى ورتاعا شاقىرامىز. قورجىننىڭ ىشىنەن سۇراق الىپ، دايىندالۋعا ەكى مينۋت ۋاقىت بەرەمىز.
1. جەتى قازىناعا نەلەر جاتادى؟
• جۇيرىك ات؛
• قىران بۇركىت؛
• قۇماي تازى؛
• بەرەن مىلتىق؛
• قاندى اۋىز قاقپان؛
• مايلانعىش اۋ؛
• وتكىر كەزدىك
2. الا ءجىپ اتتاماۋ. قازاق دۇنيەتانىمىندا الا ءجىپ تۋرالى ءار ءتۇرلى ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەر بار. مىسالى، بالانىڭ تۇساۋىن كەسكەندە، ادامدار قاتتى رەنجىسكەندە تاعى باسقا ادەت - عۇرىپ قاعيدالارىندا „ الا ءجىپ “ بەينەسى قولدانىلادى. سونىڭ ءبىرى - الا ءجىپ اتتاماۋ دەپ اتالادى جانە ول ادالدىققا، ادامگەرشىلىككە ساي قولدانىلاتىن تەڭەۋدىڭ ءبىر سالاسى دەسە دە بولادى. بۇل تەڭەۋ „ەشكىمگە قيانات جاساما، بىرەۋدىڭ مال - مۇلكىن ۇرلاما“ دەگەن تەرەڭ ماعىنانى بىلدىرەدى. بىرەۋدىڭ مەن ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوقپىن“ دەگەن ءسوزى ونىڭ اق - ادالدىعىن بىلدىرەدى.
3. ءسۇيىنشى. قۋانىشتى حابار جەتكىزۋشى ادام «ءسۇيىنشى - ءسۇيىنشى» دەپ كەلەدى. مۇندايدا قۋانىشتى ءۇي يەسى «قالاعانىڭدى ال» دەيدى. نەمەسە وعان ريزا بولاتىنداي سىيلىق ۇسىنادى. بۇل قۋانۋدىڭ، ريزالىقتىڭ بەلگىسى. ءسۇيىنشى سۇراۋدىڭ دا، ونىڭ ءسۇيىنشىسىن الۋدىڭ دا ەشقانداي سوكەتتىگى جوق
4. جەتى اتا. جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز (ماتەل). ءار ادام جەتى اتاعا دەيىن جاقىن تۋىس سانالادى. قازاق حالقى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاعان. بۇرىنعى ادامدار ءبىر - بىرىمەن تانىسقاندا، جۇزدەسكەندە رۋىن، تەگىن سۇراۋى وسىدان شىققان. جەتى اتا اكەدەن تومەن ەمەس، جوعارى تاراتىلادى. ولاي بولسا جەتى اتا: 1. بالا. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا. (اتا - تەك دەگەن ءسوز وسىدان شىققان). جەتى اتانى تاراتۋ وسىلاي جىكتەلەدى
5. توقىمقاعار. جاس ادام جولعا شىققاندا جاسالاتىن ءداستۇرلى باس قوسۋ. ارناۋلى مال سويىلىپ سىيلى مۇشەلەر سالىنىپ ەت اسىلىپ، كەڭ داستارحان جاسالادى، ويىن - ساۋىق، ولەڭ، جىر ايتىلادى. بۇل – ساپارعا شىققان جىگىتتىڭ توقىمى جەردە قالماسىن، ات - كولىگى امان كەلسىن دەگەن جاقسى تىلەك ءبىلدىرۋدىڭ بەلگىسى
6. تىزە بۇگۋ. حالىق ادەبىمەن تىزە بۇگۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى، جولى، شارتتارى بار. مۇنىڭ ءبارى دە نەگىزىنەن ادەپتىلىك، ءتارتىپ زاڭدارىنا نەگىزدەلگەن. 1. جۇمىسى بولىپ ءبىر ۇيگە كەلگەن ادام شارۋاسىن وتىرىپ ايتادى. ەگەر تىم اسىعىس بولسا، ول جايىن ايتىپ ءبىر تىزەسىن بۇگۋى كەرەك. بۇل – شاڭىراققا كورسەتىلگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. 2. بۇرىنعى داستۇردە بىرەۋدەن باتا تىلەگەندە ول ادام ءبىر تىزەسىن بۇگىپ، ەكى قولىن جايادى. بۇل ادەت بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. 3. ۇرىستا، جەكپە - جەكتە نەمەسە ايتىس - تارتىستا جەڭىلگەن جاق نەمەسە كەشىرىم سۇراعان ايىپكەر تىزەسىن بۇگىپ، باسىن ءيىپ، ايىبىن تولەيدى
2 - جۇرگىزۋشى: بۇگىنگى سايىسىمىزدىڭ سوڭعى كەزەڭى «اس ازىرلەۋ ءمازىرى» جۇپتارىمىز اسپازدىق ونەرلەرىن كورسەتىپ، ەڭبەكسۇيگىش ەكەندىكتەرىن دالەلدەيدى.
جۇپتار ءوز قولدارىمەن كوكتەمگى سالات ازىرلەۋى كەرەك. ولاي بولسا بارلىق جۇپتاردى ورتاعا شاقىرامىز. بۇل جەردە جۇپتاردىڭ ەكەۋى دە بىرىگىپ سالات ازىرلەيدى. ەسكەرتە كەتەتىن جايت، جۇپتاردىڭ تاعام ازىرلەگەندە الجاپقىش، باسكيىمى، قولعاپتارى بولۋى شارت.
1 - جۇرگىزۋشى: وسىمەن بۇگىنگى بايقاۋىمىز دا ءوز مارەسىنە جەتىپ قالدى. ءادىلقازىلار القاسى كەڭەسىپ، بايقاۋ ناتيجەسىن شىعارعانشا، كەزەكتى انگە بەرەيىك
«قوس بايتەرەك» ءانى.
2 – جۇرگىزۋشى: قورىتىندى ءسوز ءادىلقازىلار القاسىنا بەرىلەدى. جەڭىمپازدار انىقتاپ، ماراپاتتاۋ.
1 - جۇرگىزۋشى:
- كوگەرە بەر، كوركەيە بەر، وسە بەر،
ءومىر جولى ەڭبەكپەن شەشىلەر،
شىڭعا شىعار شىنار بولىپ شىنايى
كەزدەسپەسىن ەشقاشاندا كەسىرلەر.
كوڭىل قويىپ تىڭداعاندارىڭىزعا كوپ – كوپ راحمەت!
ماقساتى: وقۋشىلاردى قازاق حالقىنىڭ وتكەندەگى ءومىرى مەن تاريحىنان حاباردار ەتۋ، سالت – ءداستۇرى مەن ادەت – عۇرپىمەن تانىستىرۋ. ولاردىڭ جۇرەكتەرىندە تۋعان ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك جانە قۇرمەت سەزىمىن وياتۋ. ءومىر تانىمىن كەڭەيتىپ، يماندىلىق، ىزگىلىك ۇرىعىن سەبۋ. وقۋشىلاردىڭ بويىنداعى ونەرى مەن دارىندىلىعىن دامىتۋ.
1 – جۇرگىزۋشى
ۋا، حالايىق، حالايىق،
مۇندا نازار سالايىق،
«اق ارۋ، ەر سۇلتان»
سايىسىن ءبىز باستايىق.
2 - جۇرگىزۋشى
مىڭ بۇرالعان ارۋلار اڭداپ باسىپ،
كەلدى مىنە، ورتاعا تولقىپ – تاسىپ،
ارۋلاردىڭ سىيلاعان، حالقىم مەنىڭ،
كوڭىلدى قوشامەتپەن قارسى الايىق.
سايىستىڭ ءوتۋ بارىسى:
ءى كەزەڭ «تانىستىرۋ» (جۇپتار وزدەرىن تانىستىرىپ وتەدى)
ءىى كەزەڭ «سۇراق - جاۋاپ» (جۇپتارعا پاندەرىنە بايلانىستى سۇراقتار بەرىلەدى)
ءىىى كەزەڭ «ءوز ونەرى» (جۇپتار ءوز ونەرلەرىن كورسەتەدى ياعني ءان، بي، ولەڭ ايتادى)
ءىۇ كەزەڭ «قول ونەر» (جۇپتاردىڭ ءوز قولدارىمەن جاساعان بۇيىمدارىن كورسەتۋ)
ءۇ كەزەڭ «ءسان ۇلگىسى» (جۇپتار ءوز قولدارىنان جاساعان ءار ءتۇرلى زاتتاردان كيىم ۇلگىلەرىن كورسەتۋ)
ءۇى كەزەڭ «سالت - ءداستۇر بويىنشا سۇراق - جاۋاپ» (جۇپتارعا قازاقتىڭ سالت - داستۇرىنە بايلانىستى سۇراقتار بەرىلەدى)
ءۇىى كەزەڭ «اس ازىرلەۋ ءمازىرى» (جۇپتار ءوز قولدارىمەن كوكتەمگى سالات ازىرلەۋى كەرەك)
ءۇىىى كەزەڭ قورىتىندىلاۋ: (جەڭىمپاز جۇپتى انىقتاۋ، ماراپاتتاۋ)
1 – جۇرگىزۋشى
ۋا، حالايىق، حالايىق،
مۇندا نازار سالايىق.
اتا جولىن جالعايىق
ەل نامىسىن قورعايىق.
جىگىتتەر شىقسىن ورتاعا،
بۇگىن سۇلتان اتانباق.
ولاي بولسا بۇگىنگى سايىسكەر جۇپتارىمىزبەن تانىس بولىڭىزدار.
8 «ا» سىنىپ وقۋشىلارى
2 - جۇرگىزۋشى:
ۋا، حالايىق، حالايىق،
مۇندا نازار سالايىق،
ارۋلار مەن سۇلتاندار ورتادا،
كوزايىمىن الايىق.
كۇيشى قايسى، كىم ءبيشى،
تالابىنا قارايىق.
كىمدەر زەرەك، كىم جىلدام،
تالانتتارىن تابايىق.
قۇرمەتتى كورەرمەندەر، بۇگىنگى ءادىل - قازىلارمەن تانىس بولىڭىزدار!...
مەكتەپ تالىمگەرى:
جاس ماماندار جەتەكشىسى:
ينفورماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى:
شەت ءتىلى ءپانى ءمۇعالىمى:
1 – جۇرگىزۋشى:
ۋا، ارۋلار، ارۋلار،
قاتتى تاڭعا قالدىرار.
«اق ارۋ» اتتى لايىقتى
قايسىسى قانە، جەڭە الار!
2 - جۇرگىزۋشى:
ۋا، جىگىتتەر، جىگىتتەر،
بار ونەردى سالىڭدار.
«ەر سۇلتان» اتتى لايىقتاپ،
بىرەۋىڭ جەڭىپ الىڭدار.
1 – جۇرگىزۋشى: سايىمىزدىڭ شارتى بويىنشا ارۋلار مەن سۇلتاندار مىنا قورجىننان ءوز ءنومىرىن الىپ شىعۋى كەرەك. الىنعان ءنومىرى بويىنشا ولار ءوز ونەرىن كورسەتەدى.
2 - جۇرگىزۋشى: ولاي بولسا، ءبىرىنشى كەزەڭ ءار جۇپ وزدەرىن تانىستىرىپ وتەدى. ءبىرىنشى جۇبىمىزدى ورتاعا قوشەمەتتەپ شاقىرامىز.
1 – جۇرگىزۋشى: كەلەسى كەزەكتە ءبىز جۇپتارىمىزدىڭ بىلىمدەرىن سىناماقشىمىز. جۇپتارعا ءقازىر ءار ءتۇرلى پاندەر بويىنشا سۇراقتار سالىنعان شاردىڭ بىرەۋىن تاڭداپ الادى. سول سۇراققا جاۋاپ بەرەدى.
1 سۇراق: قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى
• قازاقتىڭ ءۇش بايتەرەگى كىمدەر؟
(بەيىمبەت مايلين، ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ)
• قورقىت اتا ەسىمى نە ءۇشىن «قورقىت» دەپ اتالعان؟
(قورقىت تۋىلعاندا اسپان كۇركىرەپ، قاتتى داۋىل بولىپ ادامداردىڭ ءبارى قورىققان. سول سەبەپتى «قورقىت» دەپ اتاپ كەتكەن)
2 سۇراق: ماتەماتيكا ءپانى
• ۇستەل ۇستىندە 3 ستاكان شيە تۇر. ەگەر الپامىس 1 ستاكان شيەنى جەسە، نەشە ستاكان قالدى؟
(1 ستاكانداعى شيەنى ءجيدى، 3 ستاكاننىڭ ءوزى قالادى)
• ءتورتبۇرىشتىڭ ءبىر بۇرىشىن كەسىپ تاستاساق، نەشە بۇرىش قالادى؟
(بەس بۇرىش)
3 سۇراق: ورىس ءتىلى ءپانى
• كوگدا ناشا رەسپۋبليكا ستالا نەزاۆيسيمىم گوسۋدارستۆوم؟
(ناشا رەسپۋبليكا پولۋچيلا نەزوۆيسيموست ۆ 1991 گودۋ)
• چتو تاكوە يميا سۋششەستۆيتەلنوە؟
(ەتو چاست رەچي، كوتورىي وبوزناچاەت پرەدمەت ي وتۆەچاەت نا ۆوپروسى كتو؟ چتو؟)
4 سۇراق: شەت ءتىلى ءپانى
• What is the capital of Kazakhstan؟
(Astana)
• What is the capital of Great Britain؟
(London)
5 سۇراق: تاريح ءپانى
• قازاق حاندىعى قاي جىلى، قاي جەردە قۇرىلدى؟
(1465 - 1465 جج قوزىباسى دەگەن جەردە)
• قازاق حاندىعىن قۇرعان حاندار، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا بيىل نەشە جىل تولدى؟
(كەرەي مەن جانىبەك، 550 جىل)
6 سۇراق: گەوگرافيا ءپانى
• ق ر قاي مەملەكەتتەرمەن شەكتەسەدى؟
(وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان، رەسەي، جۇڭگو)
• قازاقستاننىڭ ەڭ بيىك جانە ەڭ تومەن جاتقان جەرى.
(حان ءتاڭىرى شىڭى، قاراقيا ويىسى)
2 – جۇرگىزۋشى: قۇرمەتتى كورەرمەندەر مەن ءادىلقازىلار! قازاقتا «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دەگەن ماقال بار. ەندى سۇلتاندار مەن ارۋلاردىڭ ونەرلەرىن تاماشالاساق دەيمىز. ءۇشىنشى كەزەڭ «ءوز ونەرى» جۇپتار ءوز ونەرلەرىن كورسەتەدى ياعني ءان، بي، ولەڭ ايتادى. ولاي بولسا جۇپتارىمىز دايىن بولسا ءبىرىنشى نومەرلى جۇبىمىزدى ورتاعا شاقىرامىز.
1 - جۇرگىزۋشى: «ەڭبەك شيراتادى، ءومىر ۇيرەتەدى»،- دەيدى قازاق. ولاي بولسا ءبىز ءتورتىنشى كەزەڭ «قول ونەر» سايىسىن باستايمىز. بۇل كەزەڭدە جۇپتار ءوز قولدارىمەن جاساعان بۇيىمدارىن كورسەتەدى. بۇيىمدار جۇپتاردىڭ ءوز قولىنان شىعۋ كەرەك. بۇيىمداردى ءار جۇپ كەزەكتەرىمەن ءادىل - قازىلاردىڭ الدارىنا اپارىپ، تانىستىرادى. ياعني قالاي، قانداي جولمەن جاسالعانىن ءتۇسىندىرىپ وتەدى.
2 - جۇرگىزۋشى: كۇندەلىكتى تۇرمىستا، ءتۇرلى سالتاناتتى كەشتەردە قونىمدى دا تارتىمدى ءارى ورىندى كيىنە ءبىلۋ – ۇلكەن ونەر. «ۇستامىن دەپ جەڭىن ءتۇرىپ، ۇلگىسىز تون پىشپەڭىز» دەگەندەي، جۇپتارىمىز كيىم كيۋدەگى تالعامپازدىعىن كورسەتەدى. كيىم ۇلگىلەرىنىڭ ايىرىقشىلىعى نەدە ەكەنىن، ولاردى نەلىكتەن تاڭداپ العانىن سوزبەن سيپاتتاپ بەرەدى. بەسىنشى كەزەڭ «ءسان ۇلگىسى» جۇپتار ءوز قولدارىنان جاساعان ءار ءتۇرلى زاتتاردان كيىم ۇلگىلەرىن كورسەتەدى. الدارىڭىزدا ءبىرىنشى ءنومىرلى جۇبىمىزدى قوشەمەتتەپ ورتاعا شاقىرامىز.
1 – جۇرگىزۋشى: كەلەسى التىنشى كەزەڭىمىز «سالت - ءداستۇر بويىنشا سۇراق - جاۋاپ». بۇل كەزەڭدە جۇپتارعا سالت - ءداستۇر بويىنشا سۇراقتار بەرىلەدى. جۇپتارىمىزدىڭ ويىنىڭ ۇشقىرلىعىن، ءزيىنىنىڭ زەرەكتىگىن، ءتىلىنىڭ شەشەندىگىن بايقاماقشىمىز. ولاي بولسا بارلىق سايىسكەرلەرىمىزدى ورتاعا شاقىرامىز. قورجىننىڭ ىشىنەن سۇراق الىپ، دايىندالۋعا ەكى مينۋت ۋاقىت بەرەمىز.
1. جەتى قازىناعا نەلەر جاتادى؟
• جۇيرىك ات؛
• قىران بۇركىت؛
• قۇماي تازى؛
• بەرەن مىلتىق؛
• قاندى اۋىز قاقپان؛
• مايلانعىش اۋ؛
• وتكىر كەزدىك
2. الا ءجىپ اتتاماۋ. قازاق دۇنيەتانىمىندا الا ءجىپ تۋرالى ءار ءتۇرلى ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەر بار. مىسالى، بالانىڭ تۇساۋىن كەسكەندە، ادامدار قاتتى رەنجىسكەندە تاعى باسقا ادەت - عۇرىپ قاعيدالارىندا „ الا ءجىپ “ بەينەسى قولدانىلادى. سونىڭ ءبىرى - الا ءجىپ اتتاماۋ دەپ اتالادى جانە ول ادالدىققا، ادامگەرشىلىككە ساي قولدانىلاتىن تەڭەۋدىڭ ءبىر سالاسى دەسە دە بولادى. بۇل تەڭەۋ „ەشكىمگە قيانات جاساما، بىرەۋدىڭ مال - مۇلكىن ۇرلاما“ دەگەن تەرەڭ ماعىنانى بىلدىرەدى. بىرەۋدىڭ مەن ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوقپىن“ دەگەن ءسوزى ونىڭ اق - ادالدىعىن بىلدىرەدى.
3. ءسۇيىنشى. قۋانىشتى حابار جەتكىزۋشى ادام «ءسۇيىنشى - ءسۇيىنشى» دەپ كەلەدى. مۇندايدا قۋانىشتى ءۇي يەسى «قالاعانىڭدى ال» دەيدى. نەمەسە وعان ريزا بولاتىنداي سىيلىق ۇسىنادى. بۇل قۋانۋدىڭ، ريزالىقتىڭ بەلگىسى. ءسۇيىنشى سۇراۋدىڭ دا، ونىڭ ءسۇيىنشىسىن الۋدىڭ دا ەشقانداي سوكەتتىگى جوق
4. جەتى اتا. جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتەسىز (ماتەل). ءار ادام جەتى اتاعا دەيىن جاقىن تۋىس سانالادى. قازاق حالقى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاعان. بۇرىنعى ادامدار ءبىر - بىرىمەن تانىسقاندا، جۇزدەسكەندە رۋىن، تەگىن سۇراۋى وسىدان شىققان. جەتى اتا اكەدەن تومەن ەمەس، جوعارى تاراتىلادى. ولاي بولسا جەتى اتا: 1. بالا. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا. (اتا - تەك دەگەن ءسوز وسىدان شىققان). جەتى اتانى تاراتۋ وسىلاي جىكتەلەدى
5. توقىمقاعار. جاس ادام جولعا شىققاندا جاسالاتىن ءداستۇرلى باس قوسۋ. ارناۋلى مال سويىلىپ سىيلى مۇشەلەر سالىنىپ ەت اسىلىپ، كەڭ داستارحان جاسالادى، ويىن - ساۋىق، ولەڭ، جىر ايتىلادى. بۇل – ساپارعا شىققان جىگىتتىڭ توقىمى جەردە قالماسىن، ات - كولىگى امان كەلسىن دەگەن جاقسى تىلەك ءبىلدىرۋدىڭ بەلگىسى
6. تىزە بۇگۋ. حالىق ادەبىمەن تىزە بۇگۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى، جولى، شارتتارى بار. مۇنىڭ ءبارى دە نەگىزىنەن ادەپتىلىك، ءتارتىپ زاڭدارىنا نەگىزدەلگەن. 1. جۇمىسى بولىپ ءبىر ۇيگە كەلگەن ادام شارۋاسىن وتىرىپ ايتادى. ەگەر تىم اسىعىس بولسا، ول جايىن ايتىپ ءبىر تىزەسىن بۇگۋى كەرەك. بۇل – شاڭىراققا كورسەتىلگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. 2. بۇرىنعى داستۇردە بىرەۋدەن باتا تىلەگەندە ول ادام ءبىر تىزەسىن بۇگىپ، ەكى قولىن جايادى. بۇل ادەت بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. 3. ۇرىستا، جەكپە - جەكتە نەمەسە ايتىس - تارتىستا جەڭىلگەن جاق نەمەسە كەشىرىم سۇراعان ايىپكەر تىزەسىن بۇگىپ، باسىن ءيىپ، ايىبىن تولەيدى
2 - جۇرگىزۋشى: بۇگىنگى سايىسىمىزدىڭ سوڭعى كەزەڭى «اس ازىرلەۋ ءمازىرى» جۇپتارىمىز اسپازدىق ونەرلەرىن كورسەتىپ، ەڭبەكسۇيگىش ەكەندىكتەرىن دالەلدەيدى.
جۇپتار ءوز قولدارىمەن كوكتەمگى سالات ازىرلەۋى كەرەك. ولاي بولسا بارلىق جۇپتاردى ورتاعا شاقىرامىز. بۇل جەردە جۇپتاردىڭ ەكەۋى دە بىرىگىپ سالات ازىرلەيدى. ەسكەرتە كەتەتىن جايت، جۇپتاردىڭ تاعام ازىرلەگەندە الجاپقىش، باسكيىمى، قولعاپتارى بولۋى شارت.
1 - جۇرگىزۋشى: وسىمەن بۇگىنگى بايقاۋىمىز دا ءوز مارەسىنە جەتىپ قالدى. ءادىلقازىلار القاسى كەڭەسىپ، بايقاۋ ناتيجەسىن شىعارعانشا، كەزەكتى انگە بەرەيىك
«قوس بايتەرەك» ءانى.
2 – جۇرگىزۋشى: قورىتىندى ءسوز ءادىلقازىلار القاسىنا بەرىلەدى. جەڭىمپازدار انىقتاپ، ماراپاتتاۋ.
1 - جۇرگىزۋشى:
- كوگەرە بەر، كوركەيە بەر، وسە بەر،
ءومىر جولى ەڭبەكپەن شەشىلەر،
شىڭعا شىعار شىنار بولىپ شىنايى
كەزدەسپەسىن ەشقاشاندا كەسىرلەر.
كوڭىل قويىپ تىڭداعاندارىڭىزعا كوپ – كوپ راحمەت!
You Might Also Like
