InfoHub Logo

I

شىعارما جازىلىپ ءبىتتى.... كىتاپ بوپ باسىلىپ شىققالى دا الدەقاشان. ەندى، مىنە، قايتا-قايتا باسىلىپ تا جاتىر. شاماسى، ءسىرا ۇزاق جىلدار كوز مايىڭدى تاۋىسقان وسى كىتاپتى العاش رەت جازسام دەگەن ويدىڭ باسىڭا قاشان، قالاي كەلگەنى حاقىندا جانە قالاي جازىلعانى حاقىندا وي تولعايتىن ۋاقىت تا جەتكەن سياقتى. شىنىن ايتقاندا، وسى ساۋالدىڭ بۇدان بۇرىن دا ءبىر رەت الدىمدى توسقانى بار. بۇنان بۇرىن دا ءدال وسى ساۋالعا جاۋاپ بەرگەم. ول، ۇمىتپاسام، 1970 جىلدىڭ كوكتەم ايى ەدى. الماتىعا بەلگىلى سىنشى لەونيد تەراكوپيان كەلدى. سوۆەت روماندارىنىڭ سەرياسىندا شىققالى ازىرلەنىپ جاتقان «قان مەن تەر» تريلوگياسىنىڭ العاشقى ەكى كىتابى — «ىمىرت» پەن «سەرگەلدەڭگە» العى ءسوز جازباق بوپ، ارنايى كەلگەن ساپارى ەدى.

قوناقتىڭ قالاۋى بويىنشا ءبىز كوبىنە سىرتقا شىعىپ، كىسى-قارا از، تىنىش كوشەلەرمەن كوكتەم شۋاعىن بەتكە ۇستاي ءجۇرىپ اڭگىمە شەرتتىك. بايقاۋىمشا، مىنا جىگىت بۇرىن ءبىزدىڭ جاقتا بولماعان. جولعا شىعاردا قىس ىزعارى ءالى دە قايتا قويماعان موسكۆا ماڭىنىڭ اۋا رايىنا قاراپ كيىنگەنى بايقالادى. ال، ءبىزدىڭ جاققا بيىل كوكتەم ەرتە كىرگەن-دى. قىس ىزعارى قالا تۇگىل كوشەگە شىقساڭ-اق كوز الدىڭا كولبەپ تۇرىپ الاتىن سوناۋ تۇلا بويى تۇپ-تۇگەل قاردان ارىلىپ، كىرەۋكە مۇنار اراسىندا كوكشىل جوتاسى كوك تىرەپ جاتاتىن زاڭعار تاۋدىڭ وزىنەن دە سەزىلە قويمايدى. ونىڭ ۇستىنە بيىل قىس ىزعارى ءبىر لەزدە سىنىپ، قاردان ارىلعان قاراجون دالا قالا ىرگەسىندە بۋسانىپ، ەرتەلى-كەش كوڭىل اشار قوڭىر جەل تاۋ قويناۋىنان ەستى دە تۇردى. الدەن ءبۇر جارا باستاعان تەرەك بۇتاقتارىندا ۇيمە-جۇيمە بوپ وتىرعان تورعايلار دا ەرەكشە سايراۋىق. قوناق ۇستىندەگى قىس پالتوسىن اۋىرلاپ، قوس ءوڭىرىن باعانا ءبىز كەزدەسكەندە-اق سەرپىپ اشىپ تاستاعان-دى. دالا تۇگىل قالا كوشەلەرىنەن دە كادىمگىدەي انىق سەزىلە باستاعان ەرتە كوكتەم تىنىسىنا سەرگەك اسەرلەنىپ كەلە جاتتى دا، كەنەت ول مەنەن كىتاپ جايىندا سۇرادى. بىردەن-بىر بىلگىسى كەلگەنى وسى كىتاپتى جازسام دەگەن ويدىڭ باسىما قالاي كەلگەنى حاقىندا. بۇنىڭ جاۋابى كوكىرەگىمدە سايراپ تۇرسا دا، مەن سالعان جەردەن شەشىلە قويماي، وتكەن كۇنگە وي جۇگىرتىپ ىركىلە ءتۇستىم. سوندا مەنىڭ ويىما سوناۋ 1947 جىلدىڭ سارشا تامىزى ورالا كەتىپ ەدى. كۇن اپتابى كىسى تىنىسىن بۋىپ تۇراتىن ءوزىمىزدىڭ ورتتەي ىستىق ارال ءوڭىرى مەن جيىرما ءۇش جاسار بالا جىگىت قاپەلىمدە كوز الدىما كەپ تۇرا قالدى. كەشەگى سۇراپىل سوعىستا بالا جىگىتتىڭ اكەسى وزىنە تەتەلەس ەكى بىردەي ىنىسىمەن قازا تاپقان. ءوزىنىڭ دە اسكەردەن بوسانىپ كەلگەنىنە كوپ بولا قويعان جوق. ءتورت جىلدان كەيىن قايتىپ ورالعان جىگىت وشاعى سونگەن ءۇيىن كوردى. سوعىس بىتكەلى ەكى جىل وتسە دە ءبارىنىڭ بىردەي ەر-ازاماتى ورالا قويماي، ەڭسەسى تۇسكەن ەلدى كوردى. قاي ۇيگە باس سۇقسا دا كەشەگى سوعىستا تىرلىگى تيتىقتاپ، جۇدەپ-جاداعان جەسىر قاتىن، جەتىم بالا الدىنان شىقتى. بالىقشى كولحوزدارىنىڭ دا ءالى ەڭسەسىن كوتەرە قويماعان شاعى. قايدا بارسا دا كورگەنى - جۇدەۋ ءجۇز، جابىرقاۋ كوڭىل، جۇپىنى ءومىر. تىرلىك ءۇشىن كۇن-تۇن قاتىپ تىربانىپ جاتقان جاس بالا، جەسىر قاتىن، كەمپىرلەر، شالدار. ارا-تۇرا سوعىستان جارالانىپ قايتقان جارىمجان مۇگەدەكتەر ۇشىراسادى. ءبىر جولى ول قالاعا كەتىپ بارا جاتقان ات ارباعا ىلەسىپ كەتە باردى. ارباكەش كاريا جول بويى جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. ءتۇسىن بەرمەي تۇنجىراپ العان وسى كاريا تىم تۇيىق. جول قىسقارتقىسى كەپ جالتاق-جالتاق قاراعان سايىن بۇعان سىرتىن بەرىپ وتىرعان سۇسىنان قايمىعىپ توقتاپ قالادى. ونىڭ قالعىپ وتىرعانى، نە الدە عۇمىر بويى قۋساڭ دا جەتكىزبەي جۇيكەڭدى قۇرتىپ بولاتىن الدامشى ءۇمىت تارىزدەنىپ، اۋىلدان شىققالى قىبىر-قىبىر قوزعالعان ات تۇمسىعىنىڭ الدىندا يرەلەڭدەپ، ءبىر بەلدەن سوڭ تاپ سونداي تاعى ءبىر بەلدەن اقسيىپ اسىپ ءتۇسىپ جاتقان وسىناۋ دالا جولىنا تەلمىرىپ قاراپ قالعانى بەلگىسىز. دوڭعالاعى مايلانباعان ەسكى اربا عانا جول بويى جاعى ءبىر سەمبەي شيقىلداپ، زارلاپ كەلەدى. جول ۇزاق. كۇن ىستىق. اۋىلدان شىققالى تالاي ۋاقىت وتسە دە، بۇل ەكەۋى بىر-بىرىنە ءالى ءتىل قاتقان جوق. كەدىر-بۇدىر جەرلەرگە كەلگەندە سەلكىلدەي جونەلەتىن اربا ۇستىندە بۇ دا قوسىلا سەكەكتەپ، جۇلىنى ۇزىلە جازداپ بارا جاتقاسىن ابدەن مازاسى كەتكەن ءبىر كەزدە جەرگە قارعىپ ءتۇستى. بوتينكاسىن شەشىپ قولىنا الدى. ات سوڭىندا اقىرىن اينالعان اربا دوڭعالاعىنىڭ ءىزىن باسىپ ءىلبىپ كەلەدى. ىستىق قولامتاداي توپىراق تابانىن كۇيدىرىپ بارا جاتقاسىن ارا تۇرا جول جيەگىنە شىعىپ كەتەدى. ءشول قيناعان كەزدە، باعانا اۋىلدان شىعا بەرە اۋزىنا سالعان قۇرتتى تىلىمەن ارىلى-بەرىلى ءۇيىرىپ، ەكى ۇرتىن كەزەك بۇلتىلداتىپ، تاماعىن دىمداپ الادى. وقتىن-وقتىن كوزى تالعانشا كوكجيەككە قارايدى. قاي جاعىنا قاراسا دا تاسپا بوز كەر جۋسان كۇن كوزىندە قۋارىپ، قۋقىل رەڭگە اۋىسقان جۇپىنى دالا جولاۋشى كوڭىلىن جۇدەتىپ، قۇسالاندىpa تۇسەدى. دۇنيە دۇنيە بوپ جارالعالى ءوز سىرىن وزىنەن ۇرلاپ جىم-جىرت بوپ جاتقان وسىناۋ مەڭىرەۋ دالادا تىرلىك نىشانى ءتىپتى سەزىلمەيدى-اۋ... «اپىر-اي، — دەدى بالا جىگىت ىشىنەن. — قانداي قۇدىرەتىنىڭ بارىن كىم ءبىلسىن، ءبىر جانعا ىقىلاسىن بەرمەي، ايى تارتىلىپ كەتكەن تاس ەمشەك جەلىندەپ، بەزەرىپ جاتاتىن دا قوياتىن وسى مىنا ەلسىز-سۋسىز قۇبا دالا، قۋ مەديەن قاشان كورسەڭ دە كوزىڭە وتتاي ىستىق باسىلىپ، ەت جۇرەگىڭ ەلجىرەپ تۇراتىنى نەسى؟ ادام مەكەن ەتكەن ايداي الەمدە كۇشى اسقان قياناتكەردىڭ زورلىعى مەن زابىرىنەن قان قاقساعان بۇنان دا باسقا جەر بار ما ەكەن؟ بۇل باسىنان كەشكەن عاسىرلاردىڭ قازاسىز كۇنى مەن ازاسىز ايى بولىپ پا؟ ءجۇزى سۋىق جاۋ بىردە جەرىنە شىعىستان تيسە، بىردە باتىستان ءتيىپ، ىلعي قاپىلىستا قان قاقساتىپ كەتەتىن، تالاي-تالاي ۇيقىڭدى بۇزىپ، ۇيتقىڭدى شايقاپ ۇيپا-تۇيپاڭدى شىعارىپ كەتكەندە، وتى سونگەن وشاقتان ءومىر جالعاسىنداي ءالسىز ءبىر تىرلىك ءارقاشان قىلتيىپ قايتا كورىنگەنشە وزەگىڭ تالاتىن. ءيا، مىنا تۋسىراعان تۇل دالانىڭ ۇستىنەن تۋ-تۋ باعزى زاماننان بەرمەن قاراي سانسىز ۇرپاق كوشىپ ءوتتى. وسى دالا بىزدەن بۇرىن دا تالاي ۇل مەن قىزعا اتامەكەن بوپتى. ءوزىمىز سياقتى ولار دا وسى دۇنيەگە ءار قيلى اسقاق ارمانمەن قۇلشىنىپ كەلىپ، ءبىراق بىردە-بىرى دەگەنىنە جەتە الماي، وپاسىز سۇم جالعاننان كۇڭىرەنىپ ءوتىپتى. جانە ءىزسىز ءوتىپتى. ءبىز سياقتى ولاردىڭ دا تاعدىرى تالقىعا ءتۇسىپ، تىرلىك ءۇشىن تايتالاسقان جاعالاستا بىردە جاۋ قولىندا شالعايى كەتىپ، دار-دار جاعاسى جىرتىلىپ جاتسا دا ەل نامىسى ءۇشىن ارپالىسقان ەرلەرى ارىن بەرمەپتى، كۇشى باسىم جاۋدىڭ بىردە استىنا تۇسسە، بىردە ۇستىنە ءوزى شىعىپ الىس-جۇلىسپەن ءومىر كەشكەن ازعانتاي حالىق وسى دالادا باعزى زاماننان بەرمەن قاراي مال باعىپ، ەگىن ەگىپ، بالىق اۋلاپ كۇن كەشىپتى. ولار دا ءوزىمىز سياقتى تۇندىك استىندا ءتۇتىن تۇتەتىپ، وسى دالانىڭ ءبىر ارۋىنا عاشىق بولعان. جار قۇشقان. پەرزەنت سۇيگەن. وسى مىنا ءومىر بويى ورتتەي ىستىق كۇن استىندا قانازاسى كەۋىپ جاتقان قۋ مەديەن بىزگە مەكەن بولعالى قانشاما قاسىرەتتى انانىڭ، قارالى جەسىردىڭ، قورعانسىز جەتىمنىڭ كوز جاسى كولدەي اقتى؟! وسى دالانىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قيعىلىق ۇرعان قانشاما اسىل بوزداقتارىمىز قانىن، تەرىن توكتى... ءيا، قانى مەن تەرىن توكتى... قان مەن تەر... قان مەن تەر... جاس جىگىت «قان مەن تەر» دەپ الدەقالاي اۋزىنا تۇسكەن دۇعاداي ىشىنەن كۇبىرلەي بەردى. وسى ءبىر اۋىز ءسوز ءبىر دەگەننەن جۇرەگىن شوقتاي شارپىپ وتسە دە، بالاڭ جىگىت ءبىراق ونىڭ ءتۇپ استارىنداعى انىق ءمانى مەن ماعىناسىن ءالى ۇعا قويعان جوق-تى. سول كۇنى كەشكە قاراي ارال قالاسىندا تۇراتىن جاقىن اعاسى — بايقابىلدىڭ ۇيىنە كەپ جەتتى. سول بويدا ستولعا وتىرىپ، قولىنا ىلىككەن ءبىر جاپىراق قاعازعا «قان مەن تەر» دەپ تۇڭعىش رەت ءتۇسىرىپ ەدى. ءوزىڭنىڭ، از عانا حالقىڭنىڭ بولاشاق باقىتى ءۇشىن قانى مەن تەرىن توككەن اتا-بابالارى جايىندا كۇندەردىڭ كۇنىندە ءساتى ءتۇسىپ شىعارما جازا قالسا، ونىڭ اتىن ءدال وسىلاي اتارمىن-اۋ دەگەن وي بالا جىگىتتىڭ باسىنا سول ارادا العاش رەت كەلىپ ەدى.

ءالى ءبىر جولى دا جازىلماعان، ءبىراق ءتۇبى ءتىرى بولسام جازارمىن دەگەن دامەنى كوڭىلىنە قاتتى مەدەۋ قىلعان ول سول ءتۇنى ۇيىقتاي الماي شىقتى... كىتاپتىڭ الگىندەي اتى كەلەشەكتە جازىلاتىن شىعارمانىڭ سوڭىراعى كۇنى كوتەرەتىن ازاماتتىڭ اۋىر جۇگى مەن وندا ءسوز ەتىلمىش ءداۋىردىڭ الەۋمەتتىك سيپاتىن سالعان جەردەن-اق انىقتاپ بەرگەن سياقتى. ونى ايتاسىز با، سوڭىراعى كۇنى ءۇش كىتاپتىڭ تۇلا بويىندا كوپ-كوپ جاعدايدا وقۋشى جۇرەگىن سىزداتىپ تاستاپ وتىراتىن ايانىشتى اۋىر حالدەر بۇل شىعارمادا باسىمداپ كورسەتىلىپ، وسى دۇنيەدەن ءومىر جولىن ىزدەگەن كەيىپكەرلەردىڭ دە ارپالىس، الىس ۇستىندە قولىمەن ىستەگەن ءاربىر ءىسىن ۇنەمى ىشىندە تاپتىشتەپ، تەبىرەنىسكە ءتۇسىپ كەتەتىن بايانداۋ سيپاتى دا كىتاپ اتىنان بەلگىلى بوپ قاپ ەدى.

ارينە، ول كەزدە بۇنىڭ ءبارى باستاعى وي ەدى. باسىڭا كەلگەن ويدى سوڭىراعى كۇنى حاتقا ءتۇسىرىپ، حالىققا ۇسىنۋدىڭ ءجونى الدەقايدا قيىن. شىعارماعا وتىرار الدىندا تاۋەكەلگە بەل بايلاعان ءاربىر كىسىگە تالانتتان باسقا تاعى ەكى نارسە كەرەك: ءبىرى — ءبىلىم، ەكىنشىسى — تاجىريبە. ال، شىنىن ايتقاندا، سول كەزدە مەندە وسى ەكى نارسەنىڭ ەكەۋى دە جوق ەدى. قۇداي وڭداپ، مەن ايتەۋىر ءبىر دەگەننەن بار بولمىسىمدى باۋراپ اكەتكەن الگىندەي سالاۋاتتى ويدىڭ سالماعىن قاتتى سەزسەم كەرەك. بۇعان جاستىق الاڭعاسارلىقپەن ىسسىلاي ۇرىنۋعا بولمايتىن ەدى. ءجونى ءتۇزۋ جازۋشى بولۋ ءۇشىن كىسى الدىمەن ءبىلىمدار بولۋ كەرەك دەدىم عوي. ال، مەنىڭ نە ءبارى بىتىرگەنىم — ون جىلدىق مەكتەپ. جانە ورتا مەكتەپ بىزگە ءوندىرىپ ءبىلىم بەرە العان جوق. ول كەزدە بىزگە ساباق بەرگەن وقىتۋشىلاردىڭ ىشىندە جوعارى دارەجەلى ءبىلىمى بار كىسى ىلۋدە بىرەۋ. ماسەلەن، اقتوبە پەدۋچيليششەسىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن عانا بىتىرگەن كىسى ءبىزدىڭ مەكتەپتە جوعارى كلاستارعا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەردى. ادەبي ساۋاتىم مەن ءوي-ورىسىمنىڭ تۇيتەلىگىن سەزگەسىن مىنا شىعارمانى جازۋعا ءتىپتى اسىققان جوقپىن. ارال وڭىرىندەگى ءوزىمىزدىڭ اتامەكەندە بالىقشىلاردىڭ اراسىندا تۇرا بەردىم. كەشەگى سوعىستا ءوز باسىمنان كەشكەن، كوزىممەن كورىپ كۋاگەر بولعان وقيعالار حاقىنداعى شىعارمامدى اسىقپاي اقىرىن جازا بەردىم. قولىم قالت ەتكەندە كەلەشەك جازاتىن كىتابىما دا تىرنەكتەپ تاريحي دەرەكتەردى قاراستىرىپ قويام. سول كەزدىڭ وزىندە-اق مەن سوڭىرا جازىلاتىن ءۇش كىتاپتا قامتىلاتىن كول-كوسىر وقيعانىڭ اۋماعى مەن الەۋمەتتىك سالماعىن، تاپ پەن تاپتىڭ، رۋ مەن رۋدىڭ جانە قىرۋار قاھارماندار اراسىنداعى قىم-قيعاش قاقتىعىستاردىڭ سيپاتىن شامالاپ سەزىپ ەدىم دەسەم ارتىق ايتقان بولماس ەدىم.

ىلگەرىدە وسى كىتاپتى جازام دەگەن ويدىڭ العاش رەت باسىما قالاي كەلگەندىگى حاقىندا ايتتىم عوي. ءقازىر سول كىتاپتار جازىلىپ ءبىتتى. كەيىنگى بىرەر جىل ىشىندە قازاق ءتىلى مەن ورىس تىلىندە، تاعى تالاي تىلدەردە جارىق كورىپ جاتىر. ەندى ءقازىر ءبىر كەز كەيىنگى جاققا كوز تاستاپ، ارتىندا جوسىلىپ جاتقان ازابى مەن مەحناتى مول اۋىر جولدىڭ ەن بويىن شولىپ وتۋگە بولاتىن شاما بار. الايدا، ءوز باسىم وسى ويدى تۋدىرۋعا شىن سەبەپ بولعان سول كەزدەگى قۇدىرەت كۇشتىڭ سىر-سيپاتىنان ءالى كۇنگە بەيحابارمىن. ايتسا ايتقانداي، بۇل ءوزى نە؟ كىسى جانىنىڭ اياق استىنان رۋحتانىپ، قاناتتانۋى ما نەمەسە الدەقانداي وقىس وت العان ۇشقىر سەزىم بە؟ مۇمكىن، بۇل كەشەگى ۇزاق ءتورت جىلعا سوزىلعان سۇراپىل سوعىستا قىرىلعان قىرشىن جاندار مەن سولار توككەن قاسيەتتى قاندى، قايعى-قاسىرەتتى كورىپ، جاس جۇرەگى سىزداپ قايتقان بالا جىگىتتىڭ بويىندا سىرتقا شىعۋىن توسىپ بۋلىعىپ جۇرگەن كەكتى ىزا ما؟ سول ىزانىڭ ءدۇمپۋى مە؟ سول ىزا ەندى ءقازىر شىلدە ايىنىڭ وسىناۋ مي قايناتقان ورتتەي ىستىق كۇنى استىندا، وزدەرىنەن باسقا ءتىرى ءبىر جان جوق شەكسىز سارى دالادا جالعىزسىراپ، كوڭىلى قۇلازىپ كەلە جاتىپ ىشتەي تەبىرەنىپ ويلاۋدان، تولعانۋدان كەيىن باسىنا كەلگەن وي ما؟ قالاي بولعاندا دا وزىنەن ءوزى وقىس باسىنا كەلگەن وي بار بولمىسىڭدى باۋراپ الادى. سەن ەندى كوكىرەگىڭدى كەرنەپ، ارىلماس ارمانىڭا اينالعان تۆورچەستۆولىق ويىڭ قاشان وسىدان قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ، كوركەم شىعارماعا اينالىپ، ءۇش كىتاپ بوپ ستول ۇستىندە تومپايىپ جاتقانشا تىنىم تاپپايسىڭ. سەنىڭ بۇنان بىلايعى جەردەگى بار ويىڭ مەن ارمانىڭ قانشا قۇس قاناتتانىپ كوتەرىلىپ ۇشىپ، اسپان استىن شارلاپ كەزىپ كەتپەك بولسا دا، سونىڭ بارىندە دە قايتا-قايتا ورالىپ كەپ سوعا بەرەتىن جەرى — وسى ويدىڭ توڭىرەگى. ەندىگى جەرگە سەن بۇرىنعىشا تاڭ اتىرىپ، كۇن باتىرىپ قاننەن-قاپەرسىز ءومىر سۇرە المايسىڭ. سەن ەندىگى جەردە تەمىر قازىققا مىقتاپ بايلاپ قويعان ات ءتارىزدىسىڭ. نەعۇرلىم بوسانىپ شىققىڭ كەپ بۇلقىنعان سايىن سولعۇرلىم الگى وقىس كيلىككەن وقشاۋ ويعا بار سەزىمىڭمەن شىرمالىپ ورالا بەرەسىڭ، ورالا بەرەسىڭ. الدا التى جىل وقۋىڭ بار. ونىڭ ۇستىنە جاقىندا عانا ۇستىنە شاڭىراق كوتەرگەن جاس سەميانىڭ ءبىرى جەتسە، ءبىرى جەتپەي ەتەك باستى كۇيبەڭ-كۇيبەڭ تىرلىگى قولىڭدى بايلاپ، كوزىڭدى اشىپ-جۇمعانشا ون ءبىر جىلدىڭ قالاي وتە شىققانىن سەزبەي قالاسىڭ.

بۇل جىلدارى كىتاپقا بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەتە قويماسام دا، تۆورچەستۆو ادامىندا ىقتيار، ەركىنەن تىس بولىپ جاتاتىن ىشتەي دايارلىق ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتقانى داۋسىز. ونىڭ ۇستىنە وسى ون ءبىر جىل ىشىندە كىتاپ ارقاۋىنا قولما-قول كىرەتىن تاريحي ءداۋىردىڭ ارعى-بەرگى جاعىن اجەپتاۋىر قازبالاپ، ەكى سالادا ماتەريال ىزدەدىم. ءبىرى — سول ءداۋىر سيپاتىن تانىتاتىن تاريحي دەرەكتەر. بۇل رەتتە، ارينە، تاريحي تاقىرىپقا قالام تولعاعان كىسىگە كليۋچيەۆسكييدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «كونە دۇنيەنىڭ رۋحاني بەينەسىن» ءبىلۋ - ابدەن قاجەت ەدى. ال، ءاربىر ءداۋىردىڭ بەينەسى مەن بولمىسىن، سىرى مەن سيپاتىن سول داۋىردە تىرلىك كەشكەن ءىرى-ىرى تۇلعالاردىڭ ءىسى مەن ارەكەتىنەن، اسىرەسە انىعىراق كورەسىڭ. اراعا ۇزاق جىلدار ءتۇسىپ، كوز بەن كوڭىلدەن قاشىقتاپ كەتكەن كەشەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ باستان كەشكەن سان-ساپالاق ءومىرىن قازىرگى وقۋشىلارعا سول قالپىندا بۇلجىتپاي قايتا ءتىرىلتىپ اكەلۋ، ارينە، وڭاي شارۋا ەمەس-تى. ينستيتۋت قابىرعاسىندا وتكىزگەن بەس جىلدا ارا-تۇرا بيبليوتەكالار مەن ارحيۆتەردى قاراپ، بۋدا-بۋدا قاعاز اراسىندا ءبىزدىڭ كوزىمىزدەن قاعىس قاپ جاتقان كونە زامان سىرىنا جىڭىشكەلەپ جول تاپقانداي بولدىم. ازامات سوعىسىنىڭ وقيعالارىنا قولما-قول قاتىسقان بەلگىلى كىسىلەردىڭ ءبىزدىڭ ەلدە ەرتەرەكتە باسىلعان مەمۋارلارى مەن كۇندەلىك قويىن داپتەرلەرىن تاپتىم. ماسەلەن، كولچاك جونىندە بىزدەن بۇرىن دا، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدە دە كوپ جازىلعانى بەلگىلى. ازامات سوعىسىنىڭ تاريحىندا الەمگە اتى شۋلى بولعان وسى سول ءداۋىردىڭ سويقان تۇلعاسى مەنىڭ دە بولاشاق شىعارمامنان قاعىس قالمايتىنى انىق ەدى؛ ازامات سوعىسىنىڭ تاريحىنان حاباردار كىسىلەرگە ايان — سىبىردەگى ومبى ۇكىمەتىنىڭ باسىنا ول كەزدەردە قۇدىرەتتى اعىلشىن يمپەرياسىنىڭ قولىمەن اپارىپ قويا سالعان ادميرال كولچاك «ءپىسسىمىلاسىنان» باستاپ، اقىرعى كۇنىنە دەيىن اعىلشىنداردىڭ دەگەنىنەن شىقپاعان كىسى. اعىلشىننىڭ ومبى ۇكىمەتىندەگى وكىلى نوكستىڭ بار دەگەنىن بۇلجىتپاي ورىنداپ وتىردى. سول نوكستىڭ ءامىرى بويىنشا كولچاكتىڭ ايگىلى تۇستىك ارمياسى قازاق دالاسىنا كۇنباتىس جاقتان قاراقۇرتتاي قاپتاپ كىرگەنسىن-اق باسقا ءبىر جاققا مويىن بۇرماستان اقتوبەدەن باستاپ، ارالعا دەيىن تۇپ-تۋرا تەمىر جول بويىمەن ۇرىس ساپ ىلگەرى جىلجىدى دا وتىردى.

دەمەك، قازاقستاننىڭ باتىس ولكەسىندەگى ازامات سوعىسىن سۋرەتتەگەندە كولچاكتى اۋىزعا الماي ءۇنسىز ءوتىپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس-تى. ال، كولچاك جونىندە كوپ جازىلدى. سولاردى بولماشى ءبىر وقيعالارمەن جاڭعىرتىپ قايتالاعاننان گورى، ارينە، قولدان كەلسە كولچاك وبرازىن جاساعاندا باسقا جۇرت بىلمەيتىن پسيحولوگيالىق جاڭا شتريحتار ەنگىزىپ، وقۋشى ۇعىمىندا بۇرىننان قالىپتاسقان تانىس بەينەنى تىڭ بوياۋمەن تولىقتىرا ءتۇسۋ كەرەك ەدى. كولچاك جونىندە ءوز تۇستاستارى جازعان كوپتەگەن مەمۋار ىشىنەن باياعى پاتشا زامانىندا گەنەرال-لەيتەنانت بولعان بارون الەكسەي بۋدبەرگتىڭ كۇندەلىگى كوڭىل اۋدارتادى. بارون بۋدبەرگ ومبى اسكەري ۇكىمەتى قۇرىلعان كۇننەن باستاپ، اقىرعى كۇيرەگەن كۇنىنە دەيىن كولچاكپەن تاقىم جازباي قىزمەت ىستەپ، جوعارعى ستاۆكادا باس ينتەندانت بولعان كىسى. سونىڭ جازعانىنا قاراعاندا كولچاك قولاعاشتاي ءىرى مۇرىندى كىسى بولعان. جانە ول ۇزىن بويلى ارىق كىسى بوپ ەدى دەپ جازادى. كەزىندە ارالاس-قۇرالاس تىرلىك ءومىر كەشكەن كىسىنىڭ ءدال مىنانداي اقيقات كامىل بىلەتىن ءشتريحىن قالاي كادەگە اسىرۋ كەرەك؟ كولچاك وبرازىنىڭ بىزگە بەلگىلى بۇرىنعى بولمىسىنا كىشكەنتاي دا بولسا سونى ءبىر جاڭالىق قوسىپ، ول تۋرالى وسى كۇنگە دەيىنگى تۇسىنىگىمىز بەن ۇعىمىمىزدى كەڭەيتە الا ما، سوعان سەپتىگى تيە مە؟

ءۇشىنشى كىتاپتى جازۋ ۇستىندە، كولدەنەڭ بىرەۋدىڭ كوزىمەن ادميرال كولچاك بىلاي سۋرەتتەلەدى: «گەنەرال چەرنوۆ مىرس ەتىپ كۇلىپ قويدى. كولچاك كەڭ كابينەتتى كەزىپ ءجۇر. الدىنان ەرسىلى-قارسىلى وتكەن سايىن ادميرالدىڭ قارا حروم ەتىك كيگەن تەرتەدەي ۇزىن اياعى ەرەڭ-سەرەڭ ەتىپ قايتا-قايتا كوزىنە تۇسە بەردى. «تىرنا اياق ەكەن عوي» دەپ ويلاپ، سونان اناۋ قاشان ءوز ورنىنا بارىپ وتىرعانشا كەۋدەسىنە تۇسكەن باسىن كوتەرمەي، وز-وزىنەن ىڭعايسىزدانىپ، قىسىلىپ ءبىتتى». نەمەسە سول كىتاپتىڭ ەكىنشى ءبىر جەرىندە كولچاك ءوزى كوڭىلدەس بوپ جۇرگەن ومبىنىڭ اتاقتى اكتريساسىنىڭ قولىن سۇيمەك بولعاندا ەرنىنەن بۇرىن ادميرالدىڭ قولاعاشتاي ۇلكەن مۇرنى ءتيىپ كەتەدى دە، كەلىنشەك تىجىرىنىپ، قولىن تەز تارتىپ الا قويادى. ءاربىر تاريحي تۇلعانىڭ وبرازىن تولىقتىرىپ، جانداندىرا تۇسەتىن الگىندەي اقيقات انىقتاما دەرەكتەر كەيىنىرەك جازۋشى قالامىنا ىلىككەندە وقۋشى كوكىرەگىنە قونا كەتەتىن ادەبي شتريحقا، اسا قاجەت دەتالعا اينالۋعا ءتيىس. تاعى ءبىر مىسال: «قان مەن تەرگە» ماتەريال ىزدەپ جۇرگەن كەز-دى. ءوزىمىزدىڭ ەلگە جىلدا جازعى كانيكۋلعا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ءبىر ساپارىمدا ارالدىڭ ءار نارسەگە نازار اۋدارىپ ىزدەنىپ جۇرەتىن ساعي جاباسوۆ دەگەن ءبىر زەردەلى ينتەلليگەنتىنەن ازامات سوعىسىنىڭ بەلگىلى اسكەري قايراتكەرىنىڭ ءبىرى - فرولوۆ حاقىندا جاقسى دەرەك تاپتىم. ال، فرولوۆ — كرونشتادت مورياگى. ازامات سوعىسىنىڭ العاشقى جىلدارىندا توتەنشە مانداتپەن قازاقستانعا كەلگەن كىسى. سول كەزدە قوستانايدا اتتى اسكەر پولكىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. سونان ءبىر كەزدە كولچاكتىڭ تۇستىك ارمياسىنا كراسنوۆودسك ماڭىن يەمدەنىپ جايلاپ العان اعىلشىننىڭ ەكسپەديسيالىق اسكەرى قوسىلماقشى بولدى عوي. قازاق جەرىنە ورسكى جاقتان باسا-كوكتەپ كىرگەن قاراقۇرتتاي قالىڭ قول بۇل ولكەنىڭ ەل-جۇرتى سيرەك كەزدەسەتىن، سۋى تاپشى ءشول دالاسىندا وزدەرىنىڭ كوڭىل تۇبىندەگى كوز تىككەن نىساناسىنا جەتكەنشە ەندى تەك ورىنبور — تاشكەنت تەمىر جولىنىڭ بويىمەن عانا ىلگەرى جىلجىپ وتىرىپ، ارال تەڭىزىنە دە جەتەدى. بۇل كەزدە قىزىلدار دا قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، جان-جاقتان اسىعىس جيناعان اسكەر قۇرامالارىن ارال قالاسىنىڭ كۇنباتىس جاعىنا توپتاپ، اقتارعا وسى ارادا تويتارىس بەرمەك بولادى. وسى ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزدە جاڭاعى كرونشتاد مورياگى فرولوۆ تا تۇركىستان مايدانىنىڭ توتەنشە مانداتىمەن ارالعا كەپ جاتقان ەدى.

بۇل ارادا تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە مىناۋ: XX عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق دالاسىنىڭ الىس تۇكپىرىندە جاتقان ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا العاش رەت پرومىسەل اشقان ورىس كۋپەستەرى — ماركوۆ پەن موكەيەۆ، كيسين — بەرەگىرەك كەپ قالتالارى قالىڭداپ، قوڭ جيناپ العان سوڭ، ءبىر ىڭعاي بالىقتان تۇسكەن تابىستى مىسە تۇتپادى. ارال تەڭىزىنىڭ ارعى بەتىندە جاتقان حيۋا حاندىعىنىڭ تاي-تاي ماقتاسى مەن ماتاسىنا بەرگى جاقتان قول سوزادى. سول سول-اق ەكەن، ارال تەڭىزىنىڭ ايدىنىندا ءىرى-ىرى كەمەلەر مەن كەبەجە قۇرساق بارجالار پايدا بولا باستادى. تۇركىستان مايدانى توتەنشە مانداتپەن جىبەرەتىن فرولوۆ ارالعا كەلگەن بەتتە الگى كوك تەڭىزدىڭ كوكجالدارى — ماركوۆ، موكەيەۆ، كيسيندەردىڭ كەمەلەرىن كۇشپەن دەرەۋ جيناپ الادى دا، ولاردىڭ پالۋباسىنا پۋلەمەت، پۋشكا ورناتىپ، سوعىس فلوتيلياسىن قولما-قول قۇرىپ جىبەرەدى. ءوزى سول فلوتيلياعا كوميسسار بولادى.

بايقاعان شىعارسىزدار — كوميسسار وبرازىن جاسايتىن كىسىگە مىنا كرونشتادتىڭ مورياك قۇيىپ قويعانداي داپ-دايىن ادەبي پروتوتيپ. ونىڭ بويىندا كوميسسارعا لايىق، قاجەت قاسيەتتىڭ ءبارى بار. كوزى تىرىسىندە كورە الماسام دا، ونىڭ سول داۋىردە تۇسكەن فوتوكارتوچكاسىنداعى كەسكىن-كەلبەتىنە قاراعاندا، سىرت بەينەسى، ءتۇرى مەن تۇلعاسى تاپ ءبىر كوميسسارعا لايىق — جازىق كەڭ ماڭدايلى، وتكىر كوزدى. بۇتكىل سىرت كەلبەتىندە اقىلدى، پاراساتتى ءارى مەيلىنشە ۇستامدى كىسىنىڭ ءپىشىنى بايقالاتىن. ازامات سوعىسىنىڭ قاھارلى كۇندەرىندە اياق ءۇستى ءجۇرىپ الدەقالاي كوز ءىلىندىرىپ الاتىن، بار ءومىرى ارپالىس پەن الىستا وتكەن كىسىنىڭ قاتۋلى قاباق استىنان قارايتىن ۇلكەن كوك كوزىندە دە سابىرلى سالماق بار-تىن. ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي، ءبىز ىزدەگەن بار جاقسىلىقتىڭ ءبارى ءبىر ءوزىنىڭ بويىنان تابىلىپ تۇرعانىنا قاراماستان مەن ءبىراق، بۇل كىسىدەن، كوميسسار دياكوۆتىڭ بويىنان ينەنىڭ جاسۋىنداي ەشتەڭە العام جوق. ونى تريلوگيانىڭ ءۇشىنشى كىتابىن وقىعان كىسى بايقاۋى كامىل، «كۇيرەۋدەگى» كوميسسار دياكوۆ مىنا فرولوۆقا ءومىربايانى جاعىنان عانا جاقىنداستىرا تۇسەتىن كەيبىر ورتاق ۇقساستىقتارى تابىلىپ قالسا دا، سىرت ءتۇرى مەن پسيحولوگيالىق جايتتەرى بىر-بىرىنە كەرەعار، الشاق. سونان بولار، ايتەۋىر، سىرت قاراعان كىسىگە بۇل ەكەۋى تابيعاتى ەكى بولەك جاندار.

اۆتور ءوزىنىڭ كوميسسارىن قايتكەن كۇندە دە مىنا فرولوۆقا ۇقساتپاي، قايداعى ءبىر قاراما-قايشى وبراز جاساۋدىڭ قامىن كوزدەگەن سياقتى. شىنىندا دا، ونداي وي مەندە بولعان جوق. مەن، ارينە، ازامات سوعىسى تۋرالى تەربەگەن ءاربىر سۋرەتكەردىڭ كوميسسار بەينەسىنە قايتكەن كۇندە دە سوقپاي كەتۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ءبىلدىم. سول ءبىر وتتى جىلداردا قىزىل كوميسسارلار پارتيالىق كورەگەندىك پەن قىراعىلىقتىڭ، ساياساتتا دا، سوعىستا دا شىم-شىتىرىق اراسىنان سۇرىندىرمەي جول تاۋىپ الىپ شىعاتىن كەمەڭگەر اقىلدىلىق پەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتتەرىمەن قوسا جاڭا زامان اكەلگەن زور ادامگەرشىلىكتىڭ جارقىن ۇلگىسى بولا بىلگەن جاندار ەدى عوي. ورىس جازۋشىلارى جاڭا الەۋمەتتىك شىندىقتىڭ رۋحاني ديدارىن اشۋدا قىزىل ارميا كوميسسارلارىنىڭ سان الۋان سۇڭعىلا بەينەلەرىن جاسادى. ولار بۇل رەتتە ورىس ادەبيەتىنىڭ ءوز ءداۋىرىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وزىق ويلى وكىلدەرىنىڭ بەينەسىن جاساۋداعى كوپ عاسىرلىق جەمىستى داستۇرلەرىن شەبەر پايدالانا ءبىلدى. ورىس پروزاسى تۋدىرعان كوميسسارلار بەينەسىنە، دوس بىلاي تۇرسىن، جاۋدىڭ ءوزى تابىنباۋى ەش مۇمكىن ەمەس-تى. سوۆەت وقۋشىلارىنىڭ الدەنەشە ۇرپاعىنىڭ ساناسىندا پاراسات پەن ەر جۇرەكتىلىكتىڭ، جىگەر مەن قايراتتىڭ، كەمەڭگەر، كوسەمدىلىكتىڭ قيىننان قيىسقان كەمەل جاراسىمى رەتىندە قالىپتاسقان كەسەك بەينەسىن جاساۋدا الگىندەي ايتۋلى ءداستۇردىڭ ومىرشەڭ قاعيدالارىن ەسكەرمەي كەتۋگە دە، سول سياقتى ۇيرەنشىكتى ءۇردىستى قۋالاپ، كوپ سۇرلەۋ كونە ماشىققا ۇرىنۋعا دا بولمايتىن. كەي رەتتە ادەبي كانونعا اينالا باستاعان كوميسسار بەينەسىن جاساۋدا وقۋشى قاۋىمدى سەلت ەتكىزەر جاڭا سيپات، سونى بوياۋ تابۋ قاپەلىمدە وڭايعا تۇسە قويماعانى راس. مەن وقۋشى ساناسىنا كوپتەن ۇيالاپ قالعان كوميسسار بەينەسىندە ءا دەگەننەن جاقسى اشىلعان ازاماتتىڭ كەمەلدىلىك پەن رۋحاني قايسارلىقتى، كىسىلىك سيپاتتاردى سول كۇيىندە قالدىرىپ، ءبىراق كوميسسار بولسا — ۇستىنە سىقىرلاتىپ قارا سۇرىك كيگىزىپ كورسەتەتىن وڭاي ءادىستى مالدانعىم كەلمەدى. ءبىراق ۇزاق ويلاپ، ۇزاق تولعاۋدىڭ ۇستىندە سىرت نوبايى ايقىندالا باستاعان ءوز كوميسسارىمنىڭ ءوزى تەكتەس وزگە بەينەلەرگە ۇقسامايتىن باسقا ءبىر بولەك بەينەسىن كوڭىلىم تانىعانمەن، كوپكە دەيىن ءدال ۇستىنەن ءدوپ باسىپ كوزگە ەلەستەتە المادىم.

ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر توپ جازۋشى بوپ گۋريەۆ وبلىسىنا بارا قالدىق. كۇزدىڭ قارا سۋىعى ەدى. العاش قار جاۋدى. كاسپيي سىرتىنداعى كول-كوسىر جازىقتا ۇيقى-تۇيقى بوران كوتەرىلدى. جەلەڭدەۋ كيىنىپ شىققان بىزدەر ارى-بەرىدەن كەيىن قالتىراپ، توڭا باستادىق. ارامىزدا سۋىق تيگىزىپ العاندار دا جوق ەمەس. اسىرەسە، سىرت جاقتا بولىپ قايتقان ءبىر ەگدە جازۋشى ەكى يىنىنەن دەم الىپ ازەر وتىر. ادەتتە قارلى بوراسىن تۇگىلى تەمەكىنىڭ ءتۇتىنىن جاراتپايتىن وعان مىنا تۇتقيىلدان تاپ بولعان سۋىق وڭاي ءتيىپ كەلە جاتقان جوق-تى.

جول-جونەكەي ءبىر بالىقشى كولحوزىندا كىدىردىك. داستارحان ۇستىندە الگى كىسىمەن قاتار وتىرىپ قالىپپىز. ۇلكەن بولمەدە، قاپەلىمدە تىم-تىرىس تىنىشتىق ورنادى. سول ءبىر قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا جىم-جىرت ۇنسىزدىكتە مەنىڭ كورشىمنىڭ كوكىرەك سىرىلى قۇلاعىما شالىندى. ونى ءوز ىشىمنەن اياپ، جۇزىنە جالت-جالت قاراي بەردىم. ول كۇنى بۇل مىنەزىمە ءوزىم دە تۇسىنگەم جوق. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، الماتى كوشەسىندە الدىمدا كەتىپ بارا جاتقان ءبىر دىمكەس كىسىنى كوزىم شالدى. ۇزاق جىلدار بويى سۇيەككە سىڭگەن سارتاپ دەرتتەن ابدەن قاجىعان سول ءبىر ادام ءور اتتاعان سايىن القىمىنان الىپ ارپالىسىپ كەلە جاتقان اجالمەن ايقاسقا ءتۇسىپ بارا جاتقانداي كورىندى ماعان. ومىرگە قۇشتارلىق پەن قايسارلىقتىڭ شىنايى كورىنىسى استانالىق قوناق ءۇيىنىڭ الدىندا، كۇزگى كەشتە، مىنە، تاعى كوز الدىمدا قالت-قۇلت باسىپ كەتىپ بارا جاتتى. مەن ۇيگە جەتىسىمەن جاڭا عانا كوشەدە كورگەندەرىم مەن كوڭىلگە ورالعاندارىمدى قويىپ داپتەرىمە تۇسىرە باستادىم. ول كەيىن ءۇشىنشى كىتاپتا ەلاماننىڭ دياكوۆتى العاش رەت كوشەدە كورەتىن جەرىنە سول قالپىندا تۇپ-تۇگەل كىردى. وسىنداي دەنساۋلىعىنان تۇگەل ايرىلعان، كەۋدەسىندە تەك شىقپاعان جانى جۇرگەن دىمكاس ادامنىڭ جاس رەسپۋبليكا تاعدىرىنا وراسىن زور ءقاۋىپ تۋعان قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەگى مىنەزى مەن ارەكەتىن كورسەتۋ العاش رەت سوندا ويىما كەلدى. ءون بويىنداعى بارشا كۇش-قۋاتىن اقتىق تامشىسىنا دەيىن ادامزات بولاشاعىنا سارقىپ بەرگەن قايسار جان نەگە كوميسسار بولمايدى دەپ ويلادىم. شىنىندا دا، قىزىل ارميا العاش ۇيىمداستىرىلعاندا ونداعى ساياسي قىزمەتكەرلەر تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاستاردان عانا تۇرماعانىنا، ولاردىڭ قاتارىندا اباقتى مەن استىرتىن كۇرەستىڭ بارشا تاۋقىمەتىن تارتقان كەشەگى «كوكساۋ كاتورجنيكتەردىڭ» دە بولعانىنا تاريحتىڭ ءوزى كۋا ەمەس پە؟! بايقاعان بولارسىزدار، كوميسسار بەينەسىن جاساۋدا، ءوز باسىم، ەسكى سۇرلەۋ اراسىنان سوقپاق ىزدەگىم جوق. نە دە بولسا كوكىرەگىمدە باس كوتەرگەن وسىناۋ ءبىر وقشاۋ ويدىڭ ەتەگىنەن ۇستاعىم كەلدى.

ارينە، اۆتوردىڭ الدىنا قويعان ماقساتى قاعاز بەتىنە تۇسكەندە قانشالىق ونىڭ باستاپقى ويلاعان قالپىندا مولدىرەپ قۇيىلىپ شىعار-شىقپاسى ءوز الدىنا — ءبىر باسقا. ءقايسىبىر سىنشىلاردىڭ سول تۇستا تريلوگيانىڭ تەك سوڭعى كىتابىندا عانا وقيعا جەلىسىنە كىرەتىن كوكساۋ كوميسساردىڭ باسىنداعى ءار الۋان الەۋمەتتىك ىس-ارەكەتى ءار قىرىنان كورىنسە دە، ال ەندى ونىڭ جەكە باسىنىڭ وتباسىندا وتكىزگەن ءوز ۇلەسىنە دەربەس تيەتىن كەسەر-كەلدەسىنە قاتىستى ءومىرى وقۋشى قاپەرىنەن ۇنەمى قاعىس قالا بەرەتىنى حاقىندا ايتقان پىكىرى كوكىرەگىمە قونادى. ولاردىڭ پىكىرىن ءوزىم دە ىشتەي قوستاي وتىرا، بۇل تۇستا ايتسە-داعى ءبىر ايتارىم بار: شىعارمامدا بەينەلەمەك بولعان الگىندەي كىسىلەردىڭ وسى تىرلىكتە از جاساسا دا، كوپ جاساسا دا وزدەرىنىڭ جەكە باسى جونىندە جان قينالتىپ ويلانباستان، ءارقاشان ءوز تابىنىڭ باسىنا عانا بۇلت ۇيىرىلگەن قيىن-قىستاۋدا بويىنداعى ازاماتتىڭ ار-نامىسىمەن بىرگە بار جالىنىن، جىگەرىن دە، كۇشى مەن قابىلەتىن دە، كوكىرەگىندەگى ىستىق سەزىمىن دە، ءبىلىمىن دە ادام بالاسىنىڭ جارقىن بولاشاعى جولىنداعى كۇرەسكە سارپ قىپ بەرگەندەرى ءسوزسىز. سوعان و باستان-اق مويىن ۇسىنىپ كونگەن جاندار. سوندىقتان دا، ونداي سانالى پەرزەنتتەردىڭ وزدەرى مۇرات قىپ تۇتىنعان قاتال قاعيداسىنا قايشى كەلەتىندەي بىردە-بىر قىلىعى، بىردە-بىر ارەكەتى بولماسا كەرەك. ەندەشە، الگىندەي تىلەك بىلدىرگەن سىنشىلارعا ايتسام دەپ كوپتەن بەرى كوكىرەگىمدە ساقتاپ جۇرگەن ءبىر ويىم مىناۋ ەدى: بۇنداي تۇلعالاردىڭ تاعدىرىن جەكە باستىق ءومىر دەپ، قوعامدىق ءومىر دەپ، اراسىنا جىك ءبولىپ جاتۋعا كەلمەيدى. ول ءوز ءومىرىنىڭ تالاي-تالاي كۇندەرى مەن تۇندەرىن وتكىزگەن سىز قابىرعالى كوردەي قاراڭعى اباقتىنىڭ ازابى مەن توزاعى — قالاساڭىز بار-اۋ، ول ءۇشىن ءارى جەكە باسىنىڭ ەتەنە تاعدىرى ءارى ۇلكەن مۇرات جولىنداعى ورەلى الەۋمەتتىك كۇرەسىنىڭ وزەكتى مازمۇنى بولعانى داۋسىز.

II

ءار جازۋشىنىڭ تۆورچەستۆولىق ءتاسىلى ءار باسقا. بولاشاق شىعارماعا ماتەريال ىزدەۋدەن باستاپ، ونى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، سۇرىپتان تاڭداپ الۋى، جيناقتاپ قورىتۋى، بولاشاق شىعارمانىڭ گەرويلارىنا الدىن الا پروتوتيپ ازىرلەپ، حاراكتەرلەر سيپاتىن باس-باسىنا دارالاۋ تاسىلدەرى ءار جازۋشىدا ءار قيلى. بۇل جونىندە بارلىق جازۋشىنىڭ بارىنە ورتاق، بارىنە كۇنى-بۇرىن بەلگىلەنگەن كانون جوق. ىلگەرىدە ءومىر سۇرگەن دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەت كلاسسيكتەرىنىڭ تۆورچەستۆولىق تاجىريبەسىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، ءبىزدىڭ تۇستاستارىمىزدىڭ ونەگە الارلىق ۇلگىلەرى از ەمەس. سوعىستان كەيىنگى ءۇش-تورت جىلدىڭ ىشىندە مەنىمەن ادەبيەتكە قاتار كەلگەن قالامداس جولداستارىمنىڭ ءقايسىبىرى ءوزى تىرلىك كەشكەن ومىردەن كورگەنىن، بىلگەنىن، ەسىتكەنىن ءارقاشان ءبىر مىسقال دا بولسا بويىنا ءسىڭىرىپ، باسىنا جيناپ، جۇرەگىنە ءتۇيىپ قاپ وتىرادى. ول ەشقانداي الدىن الا ماتەريال جيناۋ، قويىپ داپتەر جۇرگىزۋ دەگەندى بىلمەيدى؛ ىلعي ءوزىنىڭ جادىنا تەز تۇتىپ، تەز قوزدايتىن ۇشقىر قيالىنا سەنەدى. ونىڭ بولاشاق شىعارماعا كەرەك دەگەن اسەرلەرى مەن ويلارى كوڭىلىنىڭ ءبىر تەرەڭ تۇكپىرىندە كوزگە كورىنبەي قوردالانىپ جاتادى. ال، ەكىنشى ءبىر جازۋشىلار بولاشاق شىعارماعا كۇنى-بۇرىن قام جاساپ، ازىرلىك جۇرگىزىپ جۇرگەن كەزىندە قالامىن قولدان ءبىر ءسات شىعارماي، كوڭىلىنە ورالعان ۇرىمتال وي مەن ۇتىمدى شتريحقا دەيىن دەرەۋ قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرادى. مەن ءوزىمدى وسى ەكىنشى توپقا جاتقىزام. ءاردايىم ءوز اسەرلەرىمدى جازىپ جۇرەم؛ باسىمنان وتكەن قانداي احۋال دا قاعاز بەتىندە ءىز قالدىرادى. ونىڭ ءبارىن، نەگىزىنەن، ەلامانعا پايدالاندىم. ەلاماننىڭ كەيبىرەۋلەرگە سىلبىرلىق سياقتانىپ تۇراتىن ۇستامدىلىعى، كورىنگەنگە كوكىرەگىن اشا بەرمەيتىن تۇيىقتىعى، سىرت كوزگە قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن كىسىدەي سەزىلەتىن ۇياڭدىعى مەن ۇيالشاقتىعى، نە ىستەپ، نە قويسا دا ىشتەي ەلەپ-ەكشەپ، سانانىڭ سارابىنا ساپ جۇرەتىن سارابدالدىعى، ەڭ ازى، وتىنىڭ باسىنا دەگەن ىقىلاسىنا دەيىن ءوز باسىمنان كەشكەن ءومىرىمنىڭ دالمە-دال كوشىرمەسى بولماعانمەن دە، مەن ءۇشىن ايرىقشا جاقىن قۇلىق پەن قىلىق سەكىلدەنەدى دە تۇرادى.

مەنىڭ اكەم كارىم — ۇسىنعانى ءمۇلت كەتپەگەن مەرگەن كىسى ەكەن. كەيىن ول بالىق كولحوزىنان اۋدان ورتالىعىنا اۋىسقاسىن دا ءدايىم ءبىر ات پەن ءبىر جۇيرىك تازى ۇستادى. قاشان سوعىس باستالىپ، مايدانعا اتتانىپ ءجۇرىپ كەتكەنشە اكەم ءاربىر دەمالىس سايىن قالا سىرتىنا شىعىپ، ۇلى قۇم ىشىنەن اڭ اۋلايتىن. ءبىزدىڭ جاسىراق كەزىمىزدە اكەمنىڭ: «اڭعا جەتپەيتىن يت بولماي-دى. اڭگىمە اڭدى شالۋىندا ەمەس، الۋىندا»، — دەگەن ءسوزى قۇلاعىمدا قاپتى. ءالى ەسىمدە: ۇياسىنا جەتكەن كۇشىكتى اۋىزداندىراتىن كەزدە ول كىسى ءارقاشاندا اياق جەتەتىن جەردە وتىرعان اۋىلداردان قايدا ءبىر قۋعان اڭعا ادىمىن اشتىرماي جەتىپ، ءىلىپ تۇسەتىن ءارى جۇيرىك، ءارى ۇستاعىش قۇماي تازى سۇراپ اكەپ، وسى ءبىر ۇزدىك قاسيەتكە كۇشىگىنەن باۋلۋشى ەدى. ول كەزدە ونشا ءمان بەرمەسەم دە، اكە ءسوزىنىڭ شىندىق سىرىنا كوزىم كەيىن جەتتى. كىم بولماساڭ ول بول، ونەرگە تالپىنعان جاعدايدا قۋعان اڭدى باۋىرىن اشتىرماي، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ءىلىپ تۇسەتىن قۇس قاناتتى جۇيرىكتىك پەن ۇزدىك شەبەرلىككە بۋىنى قاتپاي تۇرىپ، جاس تالانتتى باۋىرىن جاڭا-جاڭا كوتەرگەن بالا كەزدەن باۋلىعانعا نە جەتسىن!

ۇلى اباي ءسوز ونەرىن دەرتپەن تەڭ دەدى. دەرت بولعاندا دا كىسى قاشان ولە-ولگەنشە سۇيەگىمەن بىرگە كەتەتىن ناق ءبىر ارىلماس تا ايىقپاس ازاپ، وسىدان قاشان قولىڭنان جورعالاعان قالامىڭ سىلق ەتىپ، جازۋ قاعازىنا قۇلاپ تۇسكەنشە كىسىنى توقسان تولعانتىپ، دوڭبەكشىتىپ بولاتىن تولعاق. جۇيرىك اتتى ۇنەمى بابىنا كەلتىرىپ جاراتىپ ۇستاپ، بايگەگە ءجيى قوسىپ تۇرماسا، جابى بوپ كەتەدى. بايقاپ وتىرعان بولارسىزدار، بۇل ارادا مەن ادەبيەت تاريحىندا ءوزىمىز جاقسى بىلەتىن ۇلى كلاسسيكتەردىڭ تۆورچەستۆوسىنداعى ونەگەلى تاجىريبەسىن ادەيى ايتپاي وتىرمىن.

ادەبيەت بوساعاسىنان اتتاعان ءاربىر جازۋشى ءوزىنىڭ الدىنداعى دۇنيەجۇزىلىك ادەبي جاقسى ۇلگىلەردەن جاستايىنان تاعىلىم-تاربيە الىپ، ەرتە اۋىزدانعانى قاجەت. ءوز باسىم شەبەرلىك ونەرىن اجەپتاۋىر ەسەيىپ بارىپ، بۋىنىم قاتىپ كەتكەسىن عانا ۇيرەنگەندىكتەن بە، كوركەم شىعارماعا قويىلاتىن نەگىزگى زاڭدارىن كەش اڭعارىپ، كەيىن ۇقتىم. ونىڭ تولىپ جاتقان سەبەبى بار: 1942 جىلى يۋن ايىندا ونىنشى كلاستى بىتىرگەن بويدا ءبىزدى اسكەرگە الدى. ءتورت جىل وتكەسىن، 1946 جىلدىڭ كۇزىندە بوسانىپ ەلگە قايتتىق. اسكەرگە العاندا اتا-انانىڭ ىستىق قۇشاعىنان باسقا ەشتەڭە كورمەي قاعۋسىز وسكەن كوك شىبىق بالا ەدىك. اسكەردەن بوسانىپ قايتقاندا كەشەگى الىپ ۇشقان قۇس قانات كوڭىل باستان وتكەن سوناۋ سۇراپىل ءتورت جىلدا اجەپتاۋىر شيرىعىپ، شىڭدالىپ قايتتى. بۇل جىلدارى ءبىز قيراعان قالالار مەن قىرىلعان قىرشىنداردى عانا كورىپ، كەشەگى جارقىلداعان جاستىق كوڭىل كۇرت تۇنجىراپ، جابىعىپ قانا قايتقان جوق. سونىمەن بىرگە ءبىز وت ورتاسىنان قانتوگىس اتاۋلىنى ولەردەي جەك كورىپ ورالدىق. سوعىستىڭ ادامگەرشىلىك تابيعاتىنا اتىمەن سىيىسپايتىن سۇرقيا سيپاتىن بۇرىن دا سەزەتىنبىز. ءبىراق بۇ جولى ونى ادام مەن حالىققا، ادىلدىك پەن ىزگىلىككە، ءومىر مەن باقىتقا قانشالىقتى كەلتىرە الاتىندىعىن، ادام تاعدىرى مەن قوعام تاريحىنداعى كۇيرەتۋشىلىك كەسەپاتىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، ءوز جۇرەگىمىزبەن تۇسىندىك. بەيكۇنا توگىلگەن قان مەن كوز جاسىنىڭ قۇنى مەن ءمانىن تۇبەگەيلى تۇسىندىك. ءبۇل سوعىستىڭ تۇسىندا ادىلدىكتەن حاباردار، ادال جۇرەك ءاربىر پەندە ءومىر مەن ءولىم تايتالاسىن كورە ءجۇرىپ، ادامدىق تىرشىلىكتىڭ بارشا رۋحاني، الەۋمەتتىك، مورالدىق قاسيەتتەردى ءوز ارىنىڭ تارازىسىنا ساپ، ساراپتاي الار تۇرلاۋلى ازاماتقا اينالدى. وسىنداي ورەلى سانانىڭ سوعىستىڭ باستاپقى كەزىندەگى قيىنشىلىقتاردان شىعارعان پاراساتتى قورىتىندىسىنان ازاتتىققا قۇلشىنعان شىنايى وتانشىلدىق سەزىم تۋدى. باسقىنشىلىق ەزگىگە باس ۇرا المايتىن حالىق قاھارى وسىنداي ءار جاۋىنگەردىڭ كوكىرەگىندە ويانعان ار مەن نامىستان تۇتاندى. حالىق قاھارماندارىن شىنايى ازاماتتىق سانا، پەرزەنتتىك نامىس تۋدىردى. ءبىراق بۇل كەزدە بۇرىنعى الاڭسىز كوڭىل بارىمىزدەن قالعان، سول اناۋ جان الىپ، جان بەرىپ جاتقان تايتالاس ۇرىس ىشىندە قىلتىلداعان تارازى باسىنا وتانىمىز، حالقىمىزدىڭ، قالا بەردى، بۇكىل ادام بالاسىنىڭ تاعدىرىمەن بىرگە، ءدال سوندا ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ دە كەلەشەكتە جەر باسىپ جۇرەر-جۇرمەسىمىز تالاسقا ءتۇسىپ جاتقانىن ۇلان بايتاق قازاق دالاسىنىڭ الىس تۇكپىرىندەگى كارى-جاس تۇگەل سەزگەن ەدى. وسىناۋ ۇلى الاساپىران جالپى حالىقتىق سوعىستا ءبىر-بىرىن جوق ەتۋگە ۇمتىلعان ەكى ارميا عانا بىر-بىرىنە قارسى سوعىسقان جوق، سونداي-اق، مۇرات-مۇددەسى تۇتاستاي قاراما-قايشى ەكى يدەولوگيا دا جانتالاس ۇستىندە جاعالاسىپ جاتقانىن ءبىز كوڭىلىمىزبەن عانا تۇيگەمىز جوق، كوزىمىزبەن دە كوردىك. مىنە، وسى الاپات سوعىس تالاي-تالاي حالىقتىق ءىرى تۇلعالاردى، ارداگەر ازاماتتاردى تۋعىزدى. ەلى مەن جەرى ءۇشىن قاسىق قانى مەن شىبىن جانىن پيدا ەتۋدەن تايىنباعان تالاي-تالاي ەرلەردىڭ سانىن شىعاردى اراسىنان. سولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە، استانا تۇبىندەگى ارپالىستا ءوزىنىڭ ازاماتتىق ءىرى تۇلعاسىمەن مەيلىنشە قاتتى كوتەرىلىپ جارقىراپ شىققان شىن مانىندەگى حالىقتىڭ پەرزەنتى گۆارديا پولكوۆنيگى باۋىرجان مومىش ۇلى ەدى. اۋىز ادەبيەتىنىڭ داستۇرىنەن دە ىرگەسىن الىس سالا قويماعان حالىق سول اناۋ استانا تۇبىندەگى سۇراپىل ۇرىس ىشىندە شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قانقۇيلى جاۋمەن ارىستانشا الىسىپ جاتقان باتىر ۇلدارىن بۇل جاقتا اڭىزعا اينالدىرىپ، ءانى مەن جىرىنا قوسىپ، اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ جاتتى. سونىڭ ارقاسىندا قازىرگى سوعىستا ءالى دە اۋىل كولەمىنەن ۇزاپ شىعا قويماعان بالالاردىڭ ساناسىنداعى ۇعىم مەن تۇسىنىك باياعى جىراۋلار ايتاتىن فولكلور مەن قيسسالارداعى باتىرلاردىڭ مىڭ سان جاۋعا جالعىز شاباتىن كوزسىز ەرلىگى تارىزدەنەتىن.

كەيىن سوعىس ءبىتىپ، 1947 جىلى اسكەر قاتارىنان بوسانعان بويدا سوعىس جايلى شىعارما جازعاندا ءوزىمىزدىڭ كىسىلەردى الگىندەي ەسىرىپ، وق وتپەس، قىلىش كەسپەس ەلدەن ەرەكشە ەر عىپ كورسەتۋدەن اۋلاق بولدىم. بۇل ارادا، ارينە، قانشا دەگەنمەن پروفەسسيونال قازاق ادەبيەتىندەگى وزىق ۇلگىلەر، اسىرەسە، سول كەزدىڭ وزىندە ەۆروپا ادەبيەتىمەن يىقتاسىپ تۇرعان مۇحتار اۋەزوۆ پروزاسىنىڭ قۇدىرەتى ءبىزدىڭ بارىمىزگە دە ىقپالىن انىق تيگىزگەن ەدى. بۇنان، ارينە، ءبىزدىڭ شىعارمامىز سول كەزدىڭ وزىندە ءتورت اياعىنان تەڭ باسىپ تۇر ەدى دەگەن وي تۋماسقا كەرەك. ءبىزدىڭ وسالدىعىمىز باسقا تۇردە بولاتىن. ونى ىلگەرىدە ايتتىم. تۇڭعىش تۋىندىمنىڭ ءون بويىنا ارقاۋ بوپ تارتىلعان وقيعانىڭ وزەكتى جەلىسى — ءوزىم قاتىسقان كۋرلياندياداعى سوعىس ەدى. سوندىقتان دا، بۇل شىعارمادا باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىساتىن بار گەرويلاردىڭ مىنەز-قۇلقى، ىس-ارەكەتى، سەزىمى مەن ارمان-ويى، تارتىسى مەن تاعدىرى — ءبارى-بارى ءوزىم جاقسى بىلەتىن ءجايتتار. ءولى كۇنگە دەيىن ىزعارى مەن سىزىن ءسال-پال ەسىڭە الساڭ بولعانى ولىدە ساي-سۇيەگىمىزدى سىرقىراتىپ قويا بەرەتىن قارلى وكوپتا وق استىندا تاقىم جازباي قاتار جۇرگەن قارۋلاس جولداستارىمنىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالاردى الدىم. سونىڭ ءبارى دە ۇرىس ىشىندە ءجۇرىپ ءوز كەزىممەن كورگەن، ءوزىم كۋا بولعان جاقسى بىلەتىن جايتتەر ەدى؛ سوعان قاراماستان تۇلا بويى تۇڭعىش شىعارماما وزەك بوپ ەنگەن ءومىر شىندىعىنان گورى قازىرگى كۇنى جۇرتتىڭ كوزى مەن كوڭىلىنەن قاشىقتاپ كەتكەن سوناۋ ارعى كونە دۇنيە حاقىندا جازىلعان كەيىنگى ءۇش كىتاپتاعى شىندىق مەنىڭ جۇرەگىمە الدەقايدا جاقىن جانە جىپ-جىلى ءتيىپ تۇرادى.

ال، وسى قالاي؟ بۇنىڭ سىرى نەدە؟ ءوز باسىمنان كەشكەن وقيعالار جونىندە جازىلعان وسى كىتاپتى ءار تۇستا اۋدارايىق دەپ ۇسىنىس بولعان سايىن ءوز باسىم سوعان ونشا ىڭعاي بەرمەي، كەگەجەكتەپ كەيىن تارتا بەرەتىن سەبەبىم نەلىكتەن؟

بۇل ساۋال ءبىرازدان بەرى ويلاندىرىپ ءجۇر. اراعا ءبىراز ۋاقىت ءتۇسىرىپ جىبەرىپ قاتال. سىن كوزىمەن قايتا قاراعاندا تۇڭعىش شىعارمانىڭ تۇلا بويىنان تولىپ جاتقان كەمشىلىك كورىنەتىن ءسىرا-داعى ادەت قوي. اسىرەسە، بۇگىنگى كۇنگى وسكەلەڭ ادەبيەتتىڭ تالابى مەن تالعامىنىڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا كوڭىل تولمايتىن كوپ-كوپ ولقىلىقتار كوزگە ۇرىپ تۇرار-اق. ءبىزدىڭ ەلدە حالىق باسى قۇرالعان جيىن اراسىندا قىلجاڭ جىگىتتەردىڭ كۇلكىگە ايتاتىن بىر-ەكى اۋىز ولەڭدە «ءشوپ تە ولەڭ، شوڭگە دە ولەڭ، ولەڭ دە ولەڭ» دەگەن جول بار-دى. كورگەنىڭ مەن بىلگەنىڭدى كوكىرەكتەگى قاتتى تالعامنىڭ تەزىنەن وتكىزىپ، تاپ ءبىر توننالاعان رۋدا اراسىنان سىركەدەي-سىركەدەي جىلتىراقتاردى سىعىپ الىپ سوم التىنعا اينالدىراتىن زەرگەرلىكتى ءداستۇر عىپ داعدىلانباعان جاعدايدا، تەگى ءسىرا، ادەبيەت بوساعاسىنان جاڭا اتتاعان ءاربىر جاس تالاپكەردىڭ ءبارى دە ءشوپ پەن شوڭگەنى كورسە دە جىپكە تىزە بەرەتىن بولۋ كەرەك. ال، ەندى وسى بەيپىلدىك مەنىڭ دە تۇڭعىش شىعارماما سالقىنىن از تيگىزگەن جوق. كوڭىلگە ورالعاننىڭ ءبارىن وڭدى-سولدى كىتاپتىڭ قوينى-قونىشىنا كوبىرەك تىققىشتاپ جىبەردىم دە، نەبىر شيىرشىق اتقالى ۇشقىنداپ تۇرعان وقيعالار وت الماعان مىلتىقتاي جىپشە تارقاتىلىپ جونىنە قالدى، سونىڭ سالدارىنان شىعارما سيۋجەتى بولبىراپ، بوس بەلبەۋلىككە اپارىپ سوقتىردى دا وتىردى. سوندىقتان وقيعا جەلىسىنە ارقاۋ عىپ العان نەگىزگى كونفليكتتەن باستاپ، سول ءبىر قىزىل قىرعىن ۇرىس ىشىندە قىلىش ءجۇزىن جالاڭ اياعىمەن باسىپ جۇرگەن ءاربىر جاۋىنگەردىڭ جانكەشتى ەرلىگى مەن ءىسى، شيرىققان سەزىمى شارتپا-شۇرت وقيعالاردىڭ ۇستىندە دە جۋىق ارادا ورىستەپ دامىپ بولماي، بولبىرلىق وقۋشى جۇيكەسىنە ءتيىپ ىزالاندىرىپ وتىراتىن، ءقايسىبىر كەزدە كوركەمدىكتىڭ قاتال تارازىسىنان وتكىزىپ جيناقتاپ قورىتىلماعاندىقتان، كورگەنىڭ مەن بىلگەنىڭدى سول قالپىنان قۇيتتاي وزگەرتپەستەن قولعا ۇستاتقانداي عىپ قاعاز بەتىنە تۇسىرە سالماق بولعاندىقتان، شىنىن ايتۋ كەرەك، قالام الدى تۇڭعىش شىعارمادا فوتوگرافيالىق ناقتىلىق باسىمداپ كەتە بەرەتىن. قانداي ناقىشىنا كەلتىرىپ، كوزگە ەلەستەتىپ، قولعا ۇستاتقانداي دالدىكپەن جازىلعان تابيعات سۋرەتتەرى مەن ادامنىڭ ىشكى-سىرتقى كورىنىس-كەلبەتتەرى دە سىلبىر، سالقىن بولاتىن. بايقاپ وتىرعان شىعارسىزدار، بۇل مايدان ءومىرىن جەتە بىلمەگەندىكتەن تۋىپ وتىرعان كەمشىلىك ەمەس. بۇنىڭ تەگى باسقا. بۇل قولىنا تۇڭعىش قالام العان ءاربىر جاس تالاپكەردىڭ ءپىسسىمىلداسىن بىردەن ۇلكەن شىعارمادان باستاعان-دا بولاتىن ساتسىزدىك.

«اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى». «قان مەن تەردى» ءا دەپ قولعا العاننان باستاپ تۇڭعىش شىعارمادا كوبىنە-كوپ تاجىريبەسىزدىكتەن كەتكەن كەمشىلىكتەردى بۇندا قايتالاماۋعا تىرىستىم. جانە بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى ەمەس، باياعى اتا-بابالار ءومىر سۇرگەن كونە زامان جونىندە جازىلاتىن تاريحي رومان بولعاندىقتان دا ماعان ءداۋىر سيپاتىن (نراۆستۆەننىي وبراز ۆەكا) جەتىك ءبىلۋ كەرەك ەدى. ال ءاربىر ءداۋىردىڭ سىرى مەن سيپاتى، سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىنا، ارمان-مۇددەسىنە، دۇنيەگە كوزقاراسى مەن الدىنا قويعان الەۋمەتتىك ماقساتىنا تىكەلەي بايلانىستى. قوعام كەلبەتىن قاي داۋىردە بولماسىن ادام بالاسىنىڭ الدىنا تۇتقان ارمانى مەن مۇددەسى انىقتاعان.

بۇل ارادا ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە مىناۋ: قازاق حالقىنىڭ سوناۋ عاسىرلار قىرىنان ارمان اسىپ كەتىپ جاتقان كونە تاريحى مەن كەشەگى ريەۆوليۋسيا قارساڭىنان باستالاتىن بەرگى تاريحىنىڭ اراسىندا بىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن كۇردەلى سانانىڭ ىقپالى انىق سەزىلىپ تۇراتىن الەۋمەتتىك جاڭا ساپالى قۇبىلىستار بار. كەيبىر ءۇستىرت ويلاپ تون پىشكەن كىسىلەرگە سالساق، قازاق حالقىنىڭ كەشەگى ريەۆوليۋسيا قارساڭىنداعى تىرلىگىندە تۇك وزگەرىس بولعان جوق سياقتى. تىمىق تەڭىزدىڭ سەسپەستەن تۇنىپ قالعان تۇبىندەي ءوزىنىڭ ەجەلگى جىم-جىرت بويكۇيەز تىرلىگىن تۇيە قومى مەن ات ارقاسىندا تەربەتىلگەن بەسىكشە ءبىر اۋەن، ءبىر ىرعاقپەن الديلەپ وتكىزىپ جاتقان ەل. ولاردىڭ كوز الدىنا قازاقتىڭ ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دالاسى مەن سول دالادا ىزعىپ كوشكەن، ءۇيىر-ۇيىر مال، جەل ايداپ قالباڭداعان قاڭباق، تاباق-تاباق ەت، زەرەڭ-زەرەڭ قىمىز ەلەستەيدى. مىقتاعاندا رۋ مەن رۋ اراسىنداعى پارتياگەرلىك، الىس-جۇلىس، بارىمتا، ايتىس، تارتىس. بۇل، ارينە، ءۇستىرت ۇعىم. ريەۆوليۋسيا قارساڭىندا جاڭا زامان سارىنىنا ەلەڭدەپ دەلەبەسى قوزىپ جاتقان حالىقتىڭ الەۋمەتتىك اقۋالى تەك قانا وسىنداي كۇيدە ەدى دەسەك، بۇل ەڭ الدىمەن تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋ بولار ەدى. سول كەزدەگى ءداۋىر كەلبەتىن ءدال وسىنداي ەتىپ سۋرەتتەسەك، اتا-بابا ارۋاعىنا كورەر كوزگە قيانات ىستەپ، كەمسىتىپ، قالامىمىزدىڭ ۇشى ازامات نامىسىنا قاتە ءتيىپ كەتكەن دە بولار ەدى عوي. تاريحي تاقىرىپقا قالام تولعاعان سوڭ، قۇلقىڭ قۇي قالاسىن، قۇي قالاماسىن، سەن ەندى ءبىر ىڭعاي ادام جانىنىڭ يىرىمدەرىنىڭ اراسىنان اتا-باباڭنىڭ ءىزىن ىزدەپ، سەزىم شيىرىن شارلاپ، كۇيتتەپ، وتباسى، وشاق قاسىندا اينالاقتاپ قالۋعا قاقىڭ جوق.

ول سۋرەتكەر پوزيسياسىن ءبىر جاقتىلىققا سوقتىرماي قويمايدى. ال، سىڭار جاق سۋرەتكەر قوعام كەلبەتىن قۇددى قيسىق اينادان كورگەندەي ءبۇتىل بولمىسىن بۇزىپ جىبەرۋى ىقتيمال.

باعزى ءبىر زامانداعى بايىرعى قازاقستان كەشەگى ريەۆوليۋسيا قارساڭىنداعى قازاق تىرلىگىندە سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر، ءۇردىس جاعىنان تۇك ايىرماشىلىق بولماسا دا، ۇلتتىق سانا-سەزىمىندە كۇردەلى وزگەرىس بايقالاتىن. اۋەلى ريەۆوليۋسيا تۇسىن، ونان ازامات سوعىسىن باسىنان كەشىرگەن قازاق دالاسىندا تىرلىك كەشكەن اتا-بابامىزدان وت باسىندا وشارىلىپ وتىرىپ قالماعانى سياقتى، ءبۇتىل بار تىلەگى مەن كورگەن-بىلگەن قايرانى قارا باستىڭ قۇلقىنىندا بولعان جوق. سو سياقتى، بويىنداعى بار جالىنى مەن جىگەرىن، بارلىق قايراتىن قوعامدىق قۇلىقپەن شەكتەپ، تىرلىكتىڭ باسقا قۇبىلىسىنا كوزىن تارس جۇمىپ العان قاتال تاعدىر قۇربانى بولماعانى انىق. بۇل كەزدەگى قازاقتىڭ تۇپ-تۇگەل ءبارى بولماسا دا، اراسىنان ارا-تۇرا وقىعان كوزى اشىق ازاماتتار شىعا باستادى. سونىمەن بىرگە ون التىنشى جىلعى حالىق كەگىن قاتتى شيرىقتىرعان قاندى وقيعا تۇسىندا كەشەگى مال سوڭىندا كۇن كەشكەن جالشىلاردىڭ ويى، ساناسى ءوسىپ، وڭى مەن سولىن تاني باستادى، ءسۇيتىپ شىم-شىتىرىق ومىردەن كوتەرىلىپ قاپ ەدى. ءقايسىبىرى قوعام الدىندا، ءوزىنىڭ ارى الدىندا ءىسى مەن قىلىعىنا ەسەپ بەرە الاتىنداي جاۋاپكەرشىلىك يەسىنە اينالدى. مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا ەلامان دا ارتىعى جوق، كەمى جوق، ءدال وسى دارەجەگە عانا كوتەرىلۋگە ءتيىس قاھارمان ەدى. باس كەيىپكەردىڭ وبرازىنىڭ جان-جاقتى ديالەكتيكالىق وسىپ-جەتىلۋىن جانە ادەبي تۇلعا بوپ قالىپتاسۋىن اڭگىمەلەي وتىرا ءسوز اراسىندا وقۋشى قاۋىمنىڭ وزىنە بەلگىلى تاعى ءبىر تاريحي شىندىقتى ايتا كەتپەكپىن: وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن قازاقستاندا ونشالىقتى جۇمىسشى تابىنىڭ بولا قويماعانى بارشامىزعا بەلگىلى. دەمەك ۇيىمداسقان سانالى حالىق كۇرەسى بولعان جوق دەي الامىز. وسى شىندىققا سۇيەنە وتىرىپ، مەن دە قولدان كەلگەنشە شىعارمادا الگىندەي ەل تىرلىگىندەگى ەرەكشە سيپاتتى سول ەزىنىڭ سىلبىر باياۋ قالپىندا ساقتاۋعا تىرىسقام-دى. كوشپەلى حالىقتىڭ سامارقاۋ ويانىپ كەلە جاتقان سانا-سەزىمى مەن ەجەلگى ەسكى قوعامنىڭ رۋشىلدىق-فەودالدىق سال بوكسەلىگىنەن ءالى دە بولسا شىنداپ ارىلا قويماعان ميمىرت تىرلىگىن تەزگە سالىپ تەزدەتىپ اكەتكىم كەلمەپ ەدى. تريلوگيانى جازۋ ۇستىندە تالاي جىلدارعا سوزىلعان جىگەرسىز كۇندەرىمدە قالام تەربەگەن سول اناۋ تاريحي داۋىردەگى حالقىمىزدىڭ ەسۋ جولىن شامادان تىس اسىرەلەپ ءوسىرىپ جىبەرمەي، ءوزىنىڭ ءبىر ىرعاقتى باياۋ اۋەنىندە سۋرەتتەۋدى ءبۇيىرىمنىڭ ءبىر جاعىندا قاتتى ۇستاعام-دى. مەنىڭ ويىمشا، كەشەگى مال باققان جالشىنىڭ سانالى جولعا ءتۇسىپ، قىزىل جالاۋلاتىپ ريەۆوليۋسيونەر بولعانىن كورسەتكەننەن كورى، ونىڭ وسى جولعى قالاي كەلگەنىن، سەبەبى مەن سالدارىن كورسەتكىم كەلدى. وسى جولدا باسىنان كەشكەن ءزىل باتپان اۋىر ازابى مەن قياناتكەرلەردەن قىسقا كۇندە قىرىق رەت شەككەن ءزابىر-جاپاسىن كورسەتۋ الدەقايدا كوڭىلگە قونىمدى سياقتانعان. ءبىراق سول كەزەڭگە جازىلعان شىعارما بولسا، قاشان باس كەيىپكەردىڭ قولىنا قىزىل تۋ ۇستاعانشا كوڭىلى كونشىمەيتىن كەيبىر شىدامسىز سىنشىلار وسى تۇستا ەلاماندى ءبىراز بورىكتىرىپ الدى. سونىمەن بىرگە سىنشىلاردىڭ قامشىسى اسىقپايتىن اۆتورعا دا ءتيىپ كەتىپ جاتتى. ولار كوبىنە-كوپ باس كەيىپكەردىڭ العاشقى ەكى كىتابى اياقتالسا دا، ءالى باياعىسىنشا سىلبىر دامىپ، شابان ءوسىپ، حالىق قوزعالىسىنىڭ قاھارلى ساپىنا كوش باسشى بوپ وزگە جۇرتتان سوگەرلىگى ارتىپ سۋىرىلىپ شىقپاعانىن سىنادى. ال، بۇل وبرازدى جاساۋداعى مەنىڭ ماقساتىم باسقاشا ەدى. مەن كۇردەلى ۋاقىتتاعى قىم-قۋىت وقيعالاردىڭ ورتاسىندا ومبىلاپ جۇرگەن قاراپايىم ادامنىڭ جان دۇنيەسىندەگى ديالەكتيكالىق قاراما-قايشىلىقتى قۇبىلىستارعا پسيحولوگيالىق تالداۋ جاساۋعا تىرىستىم. قىسقاسى، باس كەيىپكەر وبرازىن ءداستۇرلى سحەما-شتامپتان اۋلاق ۇستاۋ، بۇرىننان جۇرتقا ءمالىم وبرازداردان شاما-شارقىم كەلگەنشە وزگەشەرەك ەتىپ شىعارۋدى كوزدەگەم-دى. ءوزىنىڭ سىباعاسىنا تيگەن وسى ءبىر وقشاۋ جولدى ءومىردىڭ تەزى مەن تەپكىسى ونى قيىن كەزدە ءبىر قىسپاقتان كەيىن ءبىر قىسپاققا قاقپاقىلداپ سالىپ، قاراڭعىدا كوزى بايلاۋلى ادامداي جارىق ساۋلەنى سيپالاپ ءجۇرىپ تابۋعا ءماجبۇر ەتتى. ءبىر ەسەپتەن، كەشەگى قاراسيراق بالىقشىنىڭ وسىناۋ ادام قوعامى استان-كەستەڭ بوپ جاتقان الاعايدا-بىلاعاي زاماندا وزىندەي كوزى قاراقتى كىسىلەردىڭ اراسىندا سەڭ سوققان بالىقشا باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوعىپ، بىردە ءسۇرىنىپ، بىردە جىعىلىپ اداسىپ كەپ، اقىر اياعىندا جاڭا زاماندا ومىرگە جارقىن جاپپاي بەت بۇرىپ جاتقان حالىق كوشىنىڭ ۇلى دۇرمەگىنە ىلەسۋىن كورسەتۋدە ۇلكەن شىندىق جاتتى. قايسى دەسەڭىز، بۇل جول — ءبىزدىڭ حالىق اراسىنان شىققان بىرەن-سارانداعان وقىعان ازاماتتاردىڭ سانالى ماقسات جولى ەمەس. بۇل قاراڭعى حالىقتىڭ سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزدە سيپالاپ ءجۇرىپ تاپقان جارقىن بولاشاق جولى ەدى.

III

وسى تريلوگيانىڭ سوڭعى، ءۇشىنشى كىتابىنىڭ جازىلۋ پروسەسىندە ءبىراز قىزىق جاعداي بولدى. العاشقى ەكى كىتاپ — «ىمىرت» پەن «سەرگەلدەڭ» جازىلىپ بىتكەسىن اراعا ۇزاق ۋاقىت سالماي ءۇشىنشى كىتاپقا كىرىستىم. تريلوگيانىڭ سوڭعى كىتابىنا جاقىنداعان سايىن وسىعان دەيىنگى سان سالالى وقيعالار دا كەنەت ەتەك-جەڭىن جيناقتاپ، دوڭگەلەنىپ ءبىر ارناعا قۇيىپ قاپتى. بۇرىنعىداي ەمەس، بۇل كەزدە كادىمگىدەي قاتارى كەمىپ قالعان ادامداردىڭ اقىرعى كىتاپتا اياقتالۋعا ءتيىستى تاعدىرىن سوڭىراعى كۇنى قالاي جيناقتاپ، قالاي ءتۇيىپ تاستاۋمەن ءۇشىن الدا تۇرعان قيىن ماسەلە ەدى. قاي ۋاقىتتاعى قانداي جازۋشىعا، ءسىرا دا ءوزىنىڭ كىتابىن اياقتاۋ وڭايعا سوقپايتىن ءتارىزدى. بۇل قيىندىق سيۋجەتتىڭ لوگيكالىق دامۋىن بىلمەۋدەن نەمەسە وقيعا ارقاۋىن شاتاستىرىپ العاننان تۋماسا كەرەك. مەنىمشە، ول ءوزىڭ قويان-قولتىق ارالاسىپ باۋىر باسىپ كەتكەن گەرويلارىڭنان ايىرىلعىڭ كەلمەۋدەن، ولارعا دەگەن قيماستىڭ سەزىممەن ساباقتاسىپ جاتقان سياقتى. ىلگەرى ەكى كىتاپقا قاراعاندا مىنا سوڭعى كىتاپقا وتىرار الدىندا ۇزاعىراق ويلانۋعا تۋرا كەلدى. «كۇيرەۋدىڭ» سيۋجەتىنە ارقاۋ بوپ ەنەتىن تارتىستارمەن بىرگە تاعدىرلاردى ويلاستىرىپ، ادامداردىڭ اراقاتىناسىن انىقتاپ، ءاربىر وقيعانى الدىن الا ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن باسىمدا ابدەن ءپىسىرىپ السام كەرەك، ءبىر كەزدە قاراسام قۇددى قاعازعا تۇسكەن شىعارماداي جادىمدا سايراپ تۇرعان سياقتاندى. سونىڭ اسەرى عوي دەيمىن، بۇل كىتاپتى جازۋعا وتىرعاندا قول-اياعىمنان تۇساۋ تۇسكەندەي ەركىندىك سەزىلدى. جازۋعا وتىرعاندا دا ادەتتەگى داعدىلى ماشىق بويىنشا باسىنان باستاماي، قالامىم كىتاپتىڭ كەيىنگى جاعىنا قاراي تارتتى دا تۇردى. ءسويتىپ «كۇيرەۋدىڭ» اۋەلى سوڭعى تاراۋىن جازدىم. ونى بىتىرە سالا دەرەۋ سونىڭ الدىنداعى تاراۋعا وتىردىم. «كۇيرەۋدىڭ» باس جاعى ءالى جازىلماعانىنا قاراماستان، كەيىنگى جاعىنداعى ءازىر بوپ، ءبىتىپ تۇرعان ەكىنشى جانە ءۇشىنشى تاراۋلاردىڭ جولما-جول اۋدارماسىن تەز جاساتىپ الدىم دا، كەلىسىپ قويعان ۋادە بويىنشا «درۋجبا نارودوۆ» جۋرنالىنا جىبەردىم. جولما-جول اۋدارمانى باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، سىنشى لەونيد تەراكوپيان وقىپ شىعىپ، ماعان بىلاي دەپ حات جازعان ەدى: «كىتاپ ءسوز جوق ءساتتى شىققان. وندا قاپىسىز جازىلعان ۇتىمدى ساتتەر وتە كوپ. ءبىراق.ءوز باسىم بۇكىل ءبولىمنىڭ اجارىن اشىپ تۇرعان تاڭىربەرگەن باسىنداعى اقتىق ساحنالار دەپ بىلەم. بۇل بايانداۋداعى شەبەرلىكتىڭ اسقان ۇلگىسى، كەيىپكەردىڭ جول كورسەتۋشى بوپ شەككەن تاۋقىمەتىن باياندايتىن سىرتقى سيۋجەت سونشالىقتى شىتىرمان، سونشالىقتى ساليقالى اسا باي ىشكى مازمۇنعا يە بولعان. مۇندا ادامعا ءتان تىرشىلىكتىڭ سونشاما تۇڭعيىق فيلوسوفياسى سونشالىقتى تەرەڭ اشىلىپتى. سەن جاس مىرزانى ءوزىنىڭ كىسى رەتىندە بارشا سىر-سيپاتىن اقىرىنا دەيىن سارقىپ اشاتىنداي قىستالاڭ ءحالدى جاقسى ويلاپ تاپقانسىڭ. اسىرەسە، ءوز اۋىلىنداعى، اۋىلعا جاقىنداعانداعى، ءولىم الدىنداعى ساحنالارى جانىڭدى تۇرشىكتىرەدى. مەنىڭشە، مىرزا ءومىرىنىڭ سوڭعى ءساتىن اشاتىن لينيا — سەنىڭ تۆورچەستۆوڭداعى ءبىر بيىك. فيلوسوفيالىق تەرەڭدىك پەن ويدىڭ وتكىرلىگى مۇندا ناعىز شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلگەن. مەن بۇل تاراۋلاردى سونشالىقتى ءسۇيسىنىپ، سونشالىقتى قۋانىپ وقىپ شىقتىم. ءۇشىنشى كىتاپتا ەلامان دا مەيلىنشە نانىمدى، مەيلىنشە شىنايى. كەنجەكەيگە ۇيلەنەتىن ەپيزودى جاقسى تابىلعان. مەن ەلامانعا ودان اسقان ءساتتى قوساق تابا الماس ەم. ەلاماننىڭ بۇل قىلىعى — ونىڭ ساناسىنداعى ۇلكەن ەرجەتۋدىڭ، بۇعان دەيىن كورگەن تاۋقىمەتى مەن تولعانىستارىنىڭ زاڭدى ناتيجەسى بولىپ تابىلادى... الايدا، مەن ەلامانعا بايلانىستى كوڭىلىمە ورالعان ەكى ەسكەرتپەمدى ايتپاي كەتە المايمىن. بالكىم، بۇل ءۇشىنشى كىتاپتىڭ قولجازباسىن وقىماعانىمنىڭ (مەنىڭ قولىمدا ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ قولجازباسى جوق) سالدارى شىعار. ەسكەرتپەلەرىمنىڭ ۇزىن-ىرعاسى مىناۋ: سوڭعى ساحنادا ەلامان تىم از كورىنىپتى. بۇل سەنىڭ سۇيىكتى كەيىپكەرىڭمەن قوشتاساتىن ءساتىڭ ەمەس پە؟ ءبىراق سول قوشتاسۋ ءساتىن تىم كۇزەپ جىبەرگەن سياقتىسىڭ. ول وق ءتيىپ قۇلايدى. مەنىڭشە، بۇل ەپيزودتى بىر-ەكى بەت بۇرىنىراق بەرگەن دۇرىس بولار ەدى. ال، ەلاماننىڭ ءوتىپ بارا جاتقان عۇمىر تۋرالى ويلارىنا، مەن بولسام، بۇدان گورى كوبىرەك ورىن بەرگەن بولار ەدىم، ءتىپتى وتكەندەگى ءبىر وقيعالاردى ويىنا تۇسىرتەر ەدىم. ويتكەنى، قاراپايىم كەيىپكەر ەمەس، باس قاھارمانمەن قوشتاسقاندا وقۋشى كوڭىلىن ويسىراتا تۇسكەن دۇرىس قوي. مۇنداي جەردە بوياۋعا، ويعا، كەيىپكەردىڭ قۇشتارلىق سەزىمدەرىن اشۋدا ساراڭدىق جاساۋ قانشالىقتى ورىندى بولا قويار ەكەن. ول تەك ءولىپ بارا جاتقان جوق، ءوز ومىرىنە ءوزى قورىتىندى شىعارىپ، وسيەت قالدىرىپ بارا جاتقان دا جوق پا؟

ءتىپتى، ەلاماننىڭ جارالاناتىن كەزىندە دە كىسى تەبىرەنتەرلىك شتريحتار قاجەت سياقتى. قۇر بايانداۋدان گورى، كوڭىل قوزعارلىق پافوسقا كوبىرەك نازار بولگەن دۇرىس. پافوس بولعاندا، ونسىز دا تۇسىنىكتى جاعدايدى ونان سايىن قازبالاي تۇسەتىن اسىرە رومانتيكالىق قىزىل ءسوز ەمەس، سەزىمگە شابار ۇتىمدى دەتالدار تابىلعانى ءجون سەكىلدى. ءتىپتى، ەلاماننىڭ ءولىم الدىنداعى كوڭىل-كۇيىن مەيلىنشە تەرەڭدەپ اشاتىن اسقاق نوتالاردىڭ ءوزىنىڭ ەشقانداي ەرسىلىگى جوق. ويتكەنى، شىعارماداعى باستى قاھارمانمەن قوشتاسۋ وقۋشى جانىنا بۇدان گورى قاتتىراق باتۋعا ءتيىستى».

ەلاماننىڭ ءومىرىنىڭ اقىرعى ءساتىن كۇشەيتە ءتۇسۋ كەرەكتىگى جونىندە «درۋجبا نارودوۆ» جۋرنالىنىڭ سول كەزدەگى پروزا ءبولىمىنىڭ باستىعى، سىنشى ۆ. وسكوسكيي دە وسى پىكىردە ەكەنىن ايتىپ حات جىبەرگەن-دى. ءبىر جەردەن شىققان ەكى سىنشىنىڭ پىكىرى كوكەيگە قونا كەتتى. ەلاماننىڭ قاتەرلى تۇندە كىرپىك قاقپاي شىعاتىن جەردەگى تەبىرەنىسى مەن تولعانىسىن قايتا قاراپ، ونىڭ ءومىر جانە ءوزى تۋراسىنداعى ويىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋ كەرەك بولدى. بۇ دا تولقىن تەپكىسىنە تۇسكەن قۋ قايىقتاي ءومىر تەڭىزىنە كوز اشقالى باسى بىلعاقتاپ، تاۋ مەن تاسقا سوعىپ كەلە جاتقان جان. جاۋ قولى جاعاسىنان كەتپەگەن الىس-جۇلىستان ونىڭ وسى جولى ءبىر ءسات بۇلقىنىپ بوسانىپ، جاپان تۇزدەگى جالعىز جاپپانىڭ استىندا جىم-جىرت تۇندە ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشىپ جاتقانى وسى دۇنيەدەن ءوزىنىڭ ورنىن ىزدەيتىن ناعىز ىڭعايلى ءتۇس ەكەن. سونى سەزگەسىن قايتا قارادىم. قايتا وتىرعاندا ەلاماننىڭ تۇركيا جەرىندە ءۇسىپ ولگەن ءىنىسى مەن كارى اجەسىن قابىرعاسى قايىسىپ ەسكە الاتىن تۇسىن قوستىم. ەندى ءبىر كەز ونىڭ ءوز قاسىندا قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان كىشكەنتاي بالالارىنا كوزى تۇسكەندە كوڭىلى تاعى ءبىر توسىن كۇدىكپەن ءدىر ەتىپ، مىنا شىركىندەر ەرتەڭگى كۇنى ەرجەتكەندە قانداي ادام بولادى، وزدەرى قانىن، تەرىن توگىپ، قانشا جان ءومىرىن قۇربان ەتىپ ءجۇرىپ قيىندىقپەن ورناتقان وسىناۋ جاڭا دۇنيەنىڭ كەلەشەكتە قايسىسى قانداي كادەسىنە جارار ەكەن دەپ تەبىرەنىپ كەتەتىن جەرلەرىن دە وسكوسسكيي مەن تەراكوپياننىڭ الگى حاتتارىنان كەيىن قوسقام-دى.

ىلگەرىدە ءۇشىنشى كىتاپتىڭ اۋەلى سوڭعى جاعى بۇرىن جازىلعانى اڭگىمە بولدى. ال، سولاي بولۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ قانداي شىعارما بولماسىن باسىنان باستايتىن كۇللى بار قالامگەردىڭ بارىنە ورتاق ۇيرەنشىكتى داعدىدان «قان مەن تەر» تريلوگياسىنىڭ اقىرعى كىتابى تۇسىندا اينىپ كەتۋگە سەبەپ بولعان كۇشتىڭ كوزى قايدا جاتىر؟ راسىن ايتساق، ول كەزدە بۇل ساۋال باسىما كەلگەن جوق. ول كەزدە ۇزاققا سوزىلعان كولەمدى شىعارمانىڭ اقىرى ويلاماعان جەردەن ءدال بۇلايشا اياقتالعانىنا عانا قۋانعانىم ەسىمدە. جۇمىس ۇستىندە توسىننان تۋعان جاڭاعى وقشاۋ قىلىققا مەن كوپ كەيىن ويلاندىم. شاماسى، ءسىرا، ۇزاق-ۇزاق جولدان شارشاعان جولاۋشىنىڭ ءيتىنىپ-سوعىنعان جۇرىستەن زىقى كەتكەندە ءارقاشان كوزىن دە، كوڭىلىن دە ۇنەمى ىلگەرىگە قاداپ، بارار جەرىنىڭ توپىراعىنا تابانى تيەتىن ءساتتى اڭساپ بولاتىنى سياقتى، تالاي جىلىن سارپ ەتكەن مىنا كولەمدى شىعارمانىڭ اقىرىن كورۋ مەن ءۇشىن ارمانعا اينالىپ، كوڭىلدىڭ كوك دونەنىنە ىلەسكەن قالام دا ىلگەرى قاراي سۇيرەلەپ وتىرعان شىعار-اۋ. ونان دا باسقا ءبىر مىقتى سەبەپ بار ەدى. وقىعان كىسىنىڭ قاپەرىندە بولار «قان مەن تەردىڭ» سوڭعى سەكسەن بەتى تۇپ-تۇگەلدەي تاڭىربەرگەن مىرزانىڭ باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەن درامالىق اۋىر سيتۋاسياعا قۇرىلاتىن. جاس مىرزا وسىعان دەيىن وزگە جۇرتتىڭ باسىنا قارا كۇن تۋدىرىپ قويىپ، قىزىعىنا كولدەنەڭنەن قاراپ جۇرەتىن جىگىت-تى. ەندى بۇگىنگى كۇنى دۇنيە كەزەكتىڭ كوبى ءوز باسىنا كەلىپ، بار اقىر زامان ءبىر ءوزىنىڭ ۇستىنە تونگەندە جاس مىرزانىڭ جان داۋسى شىعاتىن جەرىن كورگىم كەلگەن دە بولار. ونىڭ ۇستىنە، ءبىر زاماندا باي اۋىلدىڭ بارشا جانى الاقانىنا ساپ ماپەلەپ وسىرگەن جاس مىرزالاردىڭ باسىنان باعى تايعان كەزدە دۋشار بولعان قيىندىقتا ءبارى بىردەي جاڭا جاعدايدىڭ ىڭعايىنا ءتۇسىپ قالىپتاسا الماي، قايسىبىرەۋلەرى باياعى وزدەرىنىڭ ءور كوكىرەگىنەن قايتپاي قاسارىپ تۇرىپ الاتىنىن ءبىلۋشى ەدىم. ولار باسىنان باعى تايعانىن، داۋرەنى وتكەنىن، ءتىپتى زامان وزگەرىپ، ادام بالاسىنىڭ قۇلقى مەن پيعىلى بولەكتەنە باستاعانىن دا مويىنداماي، حالىق پەن قوعام اعىمىنا كوندىكپەي قارسى تۇرام دەپ كۇرت كەتىپ مەرتىگىپ قالاتىن. وسى ءبىر تراگەديالىق جاعداي مەنىڭ ءبىر جاقىن تۋىسىمنىڭ باسىندا بولدى. ول ءارى باي، ءارى بولىس بولعان. ءبىراق ەرتەرەك دۇنيە سالعان. ارتىندا قالعان ءۇش بالاسىنىڭ ۇشەۋى دە جاس بولعاندىقتان، ارتىندا قالعان قىرۋار مال ۇستاعاننىڭ ۋىسىندا، ازۋلىنىڭ اۋزىندا كەتىپ، از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە اپ-ساپ بوپ، ءسىڭىرى شىققان كوپ كەدەيدىڭ بىرىنە اينالدى.

اعايىندى ءۇش جىگىتتىڭ ۇلكەنى مەن كەنجەسى باسقا تۇسسە باسپاقشىلدىڭ كەبىن كەپتەپ، ىڭعايى كەلگەن جۇمىستىڭ بارىنە بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ، بالىق اۋلاپ، اڭ اۋلاپ، بالالى-شاعالى ۇلكەن ءۇيدىڭ اش-جالاڭاش جاندارىنىڭ اۋزىنا قارسى بازار اس اكەپ سالىپ جۇرەدى. ال، ورتانشىسى قاشان سوعىس جىلى اسكەرگە الىنىپ، ستالينگراد تۇبىندە حابار-وشارسىز جوق بوپ كەتكەنشە باياعى قارشاداي بالا كەزىنەن قانىنا سىڭگەن باي مىرزانىڭ تاكاپپار قۇلقىنىنان قۇتىلا الماي-اق دۇنيەدەن ءوتتى. ونىڭ كورەرگە كوز كەرەك سۇلۋ كەلبەتى مەن قوڭ ەتىن كەسىپ جاتقاندا دا قىڭق ەتپەيتىن ۋىزدان دارىعان تابيعاتىنداعى تاكاپپار دەگدارلىعىن تاڭىربەرگەنگە العانىم انىق. كەيىن الگى ءۇش اعايىندى جىگىتتىڭ ءۇي ءىشى شالقارعا كوشىپ كەلدى. قالاداعى اعايىن-تۋمالار ساۋاتى بار عوي دەپ ورتانشىسىن نان ساتاتىن دۇكەنگە ورنالاستىرماق بولادى. ءبارى كەلىسىلىپ قويعانىنا قاراماستان جانە قالاعا جاڭا عانا كوشىپ كەلگەن بالالى-شاعالى ۇيدە ىشەر استىڭ جوقتىعىن كورە تۇرا الگى اعامىز، بۇل جولى دا ءبىر كەزدەگى باي مىرزاسى ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ: «ەندى ايەلدەر قۇساپ ۇستىمە اق حالات كيىپ، پريلاۆكانىڭ ارعى جاعىندا نان ساتىپ تۇرام با؟» — دەپ، بالالى ءۇيدىڭ سورىنا قاراي، ءوزىنىڭ ەجەلگى نامىسىنا باستى دا كەتتى. سول شيرىققان بەتىندە ءبىر كىسىنىڭ ءتىلىن الماستان ول جاس كەلىنشەگىن الىپ العاعا تارتىپ كەتتى. العاداعى تاستى توپانداپ سىندىراتىن كارەرگە قارا جۇمىسشى بولىپ ورنالاستى. قانشا قايراتتى، وجەت جىگىت بولسا دا، ءبىر ايدان كەيىن قوس الاقانى كوك مۇيىزدەنىپ، قۋ سۇيەگى قالعان اعايىمدى كورگەندە كوزىمە جاس قۇيىلىپ كەتىپ ەدى...

بۇل ارادا ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە: مال باققان قازاققا بايۋ قيىن بولسا دا، بايلىعىنان جۇرداي بوپ ايىرىلۋ وڭاي-اق ەدى؛ كوبىنە-كوپ قازاق مالى جاۋ ءبىر شاپقاننان نەمەسە جۇت ءبىر سوققاننان قالمايتىن-دى. قانداي مىڭعىرعان بايلارىن دا جاۋ مەن جۇتتان كەيىن نە قوراداعى، نە ورىستەگى مالىنان تىگەرگە تۇياق قالماي، كوزدى اشىپ جۇمعانشا قۋ تاقىر كەدەي بوپ شىعا كەلەتىن. سوندىقتان دا، قازاقتا «باتىر — ءبىر وقتىق، بايلىق — ءبىر جۇتتىق» دەگەن ماقال بار. كەشەگى ءتورت قۇبىلاسى تەڭەلىپ، شارشىسىنا كەپ شالقىپ تۇرعان تالاي بايلار ءبىر كۇندە بار مالىنان ايىرىلىپ جەر سوعىپ وتىرىپ قالعاندا، ولاردىڭ كۇنى ەسىگىندە جۇرگەن كەشەگى قاراسيراق كەدەيلەردەن الدەقايدا تومەن بولاتىن. وزدەرىنىڭ وسىعان دەيىنگى بولىپ-تولىپ تۇرعان باقىتتى، بازارلى كۇنىن ويلاپ، قازىرگى قور حالىنە ازارلانىپ ىشتەرىنەن ازىپ بىتەتىن-دى. كورىلەرىنەن گورى بۇنداي كەزدە، اسىرەسە، باي اۋىلدىڭ بۇلعاقتاعان جاس مىرزالارىنا قيىنىراق. ءۇش اعايىندى جىگىتتىڭ الگى ورتانشىسى سەكىلدى ولار دا وزدەرىنىڭ باسىنا تۇسكەن قاتال تاعدىردىڭ تەمىر تۇياق تەپكىسىنە تىرلىكتە كونبەي قاسارىسىپ قيعىلىق ۇرىپ باعادى. ۇيىندە ىشەر اسى بولماسا دا، باعى تايعان مىرزالار باياعى ءسانى مەن سالتاناتىن جۇرت الدىندا ساقتاۋعا تىرىسادى. باياعىداي ءتاۋىر كيىم كيىپ، تاڭداپ ءتاۋىر ات ءمىنىپ قاتارىنان قالماۋعا تىرىسقان سايىن، سورلىلاردىڭ جۇپىنى تىرلىگى جۇرت كوزىنە كوبىرەك ءتۇسىپ، اۋىل ىشىندە ولاردى سىرتىنان سىقاقتاپ، كۇلۋشىلەر كوبەيەتىن. سىيلاعاننان گورى ەندى ولاردى ىشىنەن اياۋشىلار كوبەيدى. بەرگى جاعىنان ءبورىسىنىپ جەلكە ءجۇنىن كۇدىرەيتىپ تۇرعاننىڭ وزىندە كۇنى وتكەن مىرزالار بۇل كۇندە وزدەرىنىڭ كۇشىك قۇرلى قاۋقارى قالماعانىن قاتتى سەزىنىپ، ىشىنەن ۋ ىشكەندەي بوپ تۇراتىن-دى. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن قازاق دالاسىندا وسىنداي كۇنى وتكەن مىرزالار كوبەيدى. نە ساندا جوق، نە ساناتتا جوق ءدال وسىنداي شەرمەندەر پروسلويكاسى كۇن سايىن قاۋقارىنان ايرىلىپ، قۇددى كىسى قولىنا قاراعان جەتىم بالاداي جۇرتتىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراپ، ۇنەمى رايىن اڭدىپ وتىراتىن. كەشەگى توبەسىمەن كوك تىرەگەن تاڭىربەرگەندەردىڭ بىزگە جەتكەن سيقى، مىنە، وسىنداي ەدى. ءدال وسىنداي ايانىشتى ءبىر تاعدىر ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ وتتىڭ باسىندا دا بولعاسىن با، ايتەۋىر تريلوگيانىڭ ءۇشىنشى كىتابىنا وتىرعاندا تاڭىربەرگەننىڭ تاراۋى مەنىڭ ىقتيار ەركىمدى قويماي وزىنە ەلىكتىرىپ تارتتى دا تۇردى.

IV

ىلگەرىدە مەن تاريحي دەرەكتەردى ارحيۆ اراسىنان قالاي ىزدەپ تاپقانىم جايىندا ءبىراز اڭگىمەلەدىم. جاڭا عانا ءسوز قىلعان مىرزالاردىڭ بەرەگىرەك كەلگەسىن وزدەرىن ءبىر كەزدەردە ماپەلەپ وسىرگەن ورتاسىنان تابانى تايعان جاعدايدا قانداي كۇيگە ۇشىراعانى حاقىندا ايتىلعان اڭگىمەدە شىندىعى سورعالاعان تاريحي دەرەك-تى. ال، ءبىراق تاريحي شىعارما جازعاندا كىسى تەك قانا دەرەكتىڭ دالدىگى مەن ايعاقتاردىڭ اقيقاتتىعىن، ناقپا-ناقتىعىن ساقتاپ قازىرگى كۇنى كوز بەن كوڭىلدەن قاشىقتان كەتكەن سول دەرەكتەر، سول فاكتىلەر، سيتۋاسيالار شىندىعىنان جازا باسپاسى بار مۇراتتىڭ ءبارى ورىندالا ما؟ مەنىڭشە، تاريحي تاقىرىپقا قالام تەربەگەن جازۋشىعا بىردەن-بىر كەرەك نارسە — ادام رۋحىنىڭ تىلسىم سىرلارىن اشۋ بولسا كەرەك. وتكەن زاماننىڭ وزىمەن بىرگە بويىندا الا كەتكەن اقيقات شىندىقتىڭ بەينەسىن اينىتپاستان قايتا ءتىرىلتۋ ءتىپتى دە قيىن ەمەس، ال ماسەلە سول فاكتىلەر استارىندا جاتقان قوعام مەن ادام رۋحىنىڭ بەيمالىم سىرلارىنا جان ءبىتىرىپ كوركەمدىك قۋات بەرۋ، كوز الدىڭا كۇنى بۇگىنگى شىندىقتاي ەلەستەتە ءبىلۋ كەز كەلگەننىڭ وڭ جامباسىنا كەلە بەرمەسى اقيقات. ول ءۇشىن جازۋشىعا ەرەكشە زەردە، ايرىقشا اقىل-پاراسات، ەڭ باستىسى، سۋرەتكەرگە ءتان سەزىمتال جۇرەك قاجەت-اۋ دەيمىن. فاكتىلەر مەن دەرەكتەردىڭ ىعى مەن كولەڭكەسىندە قالىپ قويماۋ ءۇشىن وتكەندەگى وقيعالاردىڭ مەنىڭ بۇگىنگىنىڭ عانا ەمەس بولاشاقتىڭ دا تالعام-تارازىسى تۇرعىسىنان سارالاي، سالماقتاي بىلگەن دۇرىس سياقتى. سوندا عانا كەز كەلگەن تاريحي تۇلعا جاڭاشا سيپاتقا يە بولىپ، نانىمدى دا سەنىمدى شىعاتىنداي. مەن سۋدىر احمەت وبرازىن جاساۋ ۇستىندە بولعان ادامنىڭ ارەكەت-حاراكتەرىن سول قالپىندا بۇلجىتپاي بەرۋگە عانا تىرىسقان جوقپىن. بۇل حاراكتەر باسقا حالىقتا دا بار. بۇنىڭ كوڭىلدىرەك ءارى اق ەدەن ەلگەزەك ءتۇرى — ايگىلى دەد ششۋكار مەن ەلپەك مومىن. ءبىراق، الايدا بار-اۋ، وسى مىنەزدەس وبرازدىڭ بويىندا سىرت كوزگە زارەدەي دە زال الى جوق سياقتانىپ تۇرىپ تا كەي-كەيدە كۇتپەگەن جەردەن زۇلىمدىعى جەڭىڭكىرەپ كەتىپ وتىراتىن انىق پارازيت قۋلىق بار. وسى تاقىلەتتەس وبراز قازاق توپىراعىنا باياعى ءبىر مال باققان كونە زاماننان بەرمەن قاراي ەنشىلەس بوپ، ەنتەلەپ باۋىر باسىپ، ۇلت بويىنا ءيسى سىڭىڭكىرەپ قالعان سياقتى. سۋدىر احمەت ءومىر سۇرگەن سوناۋ ارعى زاماننان بەرى قانشا ۋاقىت ءوتتى. زامان وزگەردى. ەل جاڭاردى، جەر جاڭعىردى. سالت-سانا مەن ىشكەن اس، كيگەن كيىمنەن باستاپ، قازىرگى كىسىلەردىڭ مىنەز-قۇلقى، ءىسى، پيعىلى مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. ال، ءبىراق ءبىزدىڭ ارامىزدا سۋ اياق سۋدىر احمەتتەردىڭ قاتارى كەمىدى مە؟ مەنىڭشە، كەمىگەن جوق. وسىنداي وبراز، مىنەزدەر تۋعان توپىراعىنىڭ ءتول پەرزەنتى بولعان جاعدايدا، ول ءسىرا، وسى دۇنيەدەن جۋىق ارادا ءىز-تۇسسىز جوعالىپ كەتە قويماسا كەرەك. ونى ايتاسىز با، بۇنداي كىسىلەر، سوڭىراعى كۇنى جازاتايىم ءومىر وزگەرە قالسا دا جاڭا جاعدايدىڭ اعىمىنا باسقا جۇرتتان بۇرىن تاعى دا وسىلار تەپ-تەز يكەمدەلە كەتۋگە ىڭعايلانىپ تۇرادى. بۇنى، ارينە، ونىڭ جاڭالىققا جانى قۇمارلىعىنان دەپ قاراماۋ كەرەك. بار بولعانى — جان ساقتاۋدىڭ قامى. بۇ دا ءوز ورتاسىنىڭ بوياۋىنا قاراي ءتۇرى مەن ءتۇسىن وزگەرتىپ، سىرت بەينەسىن ءومىر سۇرۋگە لايىقتاپ تەپ-تەز ىڭعايلانا قويۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى. ماسەلەن، وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن ىلە-شالا قىردا جاتقان حالىق بۇرىن-سوڭدى جەر بەتىندە بولىپ كورمەگەن جاڭا ساپالى ومىرگە باياۋ دا بولسا بەت بۇردى. اسىرەسە، قازاق دالاسىندا كولحوزداستىرۋ باستالعان تۇستا كەدەيلەر جاڭا جولعا جاپپاي ءتۇسىپ جاتقاندا قىر ادامدارىنىڭ بويىنداعى بۇرىنعى سالت-سانا، ادەت-عۇرىپپەن بىرگە بۇكىل پسيحولوگيالىق مىنەز-قۇلىق تا قاتتى وزگەرىسكە ۇشىرادى. حالىقتىڭ قۇلقى وزگەرمەيىنشە كيىمىن وزگەرتكەن جاڭا ساپالى قۇبىلىس بولا قويمايتىنى بەلگىلى. ۇلى جولعا تۇسكەن حالىق ءوزىنىڭ جارقىن كەلەشەگىن بەتكە ۇستاپ ۇدەرىپ تارتا جونەلگەندە، ادەتتە توزىعى جەتكەن دۇنيەنىڭ ەسكى-قۇسقىلارى ەسكى جۇرتتا قالىپ قويۋعا ءتيىستى. سول كوپ سىلىمتىلەردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرىنىڭ اراسىندا سۋدىر احمەتتەر دە زامانانىڭ جاڭا كوشىنەن قاجەتسىز كونە بۇيىمداي ۇمىتىلىپ قالىپ قويار دەپ ەدىك. كەشەگى فەودالدىق-رۋلىق قوعام تۋدىرعان وسىناۋ ءتول پەرزەنت، جاڭا زامانمەن ءبىر كۇن جولداس بولۋعا جاراماس دەپ ويلاپ ەدىك. بۇل ءوزى جاڭا قوعام بويىنا مۇلدە جاراسپايتىن ەسكى دۇنيەنىڭ جات قىلىعى مەن قۇبىلىسى سياقتاناتىن. سويتسە ءىرىپ-شىرىپ بىتكەن ەسكى قوعامنىڭ وزەگىنە ولەرمەندىكپەن ۇڭگىپ كىرىپ، ۇيا سالىپ العان مىنا اقجارقىن الاياقتان ادام قوعامى جۋىق ارادا ارىلىپ بولا المايتىن ومىرشەڭ ارامتاماق ەكەن. بۇل، شىركىن، باسقالاردان گورى الدەقايدا جاڭالىقتىڭ جەتەگىنە بۇرىنىراق جابىسىپ، اعىم ىڭعايىنا دا وزگەلەردەن بۇرىن يكەمدەلىپ الا قويدى. باسىنداعى داعدىلى كيىز قالپاقتى ولار جۇرتتان بۇرىن لاقتىرىپ تاستاپ، جاپىرايتىپ جامان كەپكانى كيىپ الا قويدى. ءپىشىنىن وزگەرتسە دە، ال بۇلار ءبىراق مازمۇنىن وزگەرتكەن جوق. باسقا جۇرت، ماسەلەن، ليكبەز مەكتەبىنە كارى دەمەي، جاس دەمەي اعىلىپ بارىپ جاتقاندا، بۇلار سىرت اينالىپ ىقتاپ كەتتى. ءبىراق ولار ساۋاتتى كىسىنىڭ سىيلى ەكەنىن، بارىنەن بۇرىن ساۋاتتى بولۋدىڭ تىرلىكتە ءتيىمدى ەكەنىن بايقاعاسىن، حالىق ىقىلاسىنا بولەنىپ ءجۇرۋ ءۇشىن حات تانيتىن، كوزى قاراقتى كىسى بوپ كورىنۋگە تىرىستى. مەنىڭ بالاراق كەزىمدە سوعىس الدىندا ءبىزدىڭ اۋىلدا تىلەۋجان دەگەن ءبىر كىسى بالىق كولحوزىندا باسقارما بولدى. كۇندە كەشكە قاراي ول ءۇي جانىنداعى كولەڭكە باسى ۇزارعان كەزدە سىرتقا توسەك سالدىرادى. شىنتاعىنىڭ استىنا تاستاعان قۇس جاستىققا جانتايىپ جاتىپ ارلى-بەرلى ءوتىپ جاتقان كىسى-قارانىڭ كوز الدىندا گازەت وقيتىن. گازەتتەن باسىن كوتەرمەي، بار ىنتاسىمەن ىقىلاس .قويىپ وقيتىنى سونشالىق قاسىنا كەلگەن كىسىنى جاقتىرماي شىتىناپ قالاتىن ادەت شىعار-دى. ءبىر كۇنى مىڭباستىق ءشارىبى دەگەن قۋاقى كىسى باسقارما ءۇيىنىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، كەنەت قايىرىلىپ توقتاي قالىپتى. باس الماي قادالىپ قالعان قولىنداعى گازەتتى باسقارمانىڭ تەرىس ۇستاپ وتىرعانىن بايقاعان ەكەن. كوڭىلى جۇيرىك قۋ كىسى كۇلكىسىن ازەر تىيىپ، قاسىنا كەلەدى.

— تىلەكە، قالاي، وقىپ جاتىرسىز با؟

— كۇندىز جۇمىس كوپ، سوسىن، كەشكىسىن قول بوساعاسىن عانا گازەت قارايسىڭ.

— دۇرىس قوي، گازەتتە نە جازىپتى؟

— نە دەرىڭ بار ما؟ جازاتىن نارسە كوپ قوي.

— البەتتە، البەتتە، — دەپ قوسىلا قوستايدى دا، ءشارىپ باسقارما قولىنداعى گازەتتىڭ «سوسياليستىك قازاقستان» دەپ جازعان سويداۋىلداي-سويداۋىلداي ءىرى ارىپتەردىڭ باسىنداعى «س» — نى ساۋساعىمەن باسىپ تۇرىپ، — تىلەكە، وسى قاي ءورىپ ەدى؟ — دەپ سۇرايدى.

اڭقاۋ تىلەۋجان قۋ كىسىنىڭ ارعى جاق كوڭىلىندەگى ءازىلدى اڭعارا قويماسا كەرەك. قولىنداعى تەرىس ۇستاپ وتىرعان گازەتتىڭ تومەنگى جاعىندا شالقالاپ جاتقان جاڭاعى اناۋ-مىناۋ ەمەس، ات تۇياعىنداي «س» ارپىنە ول ەندى شۇقشيىپ و جاعىنان ءبىر، بۇ جاعىنان ءبىر قارايدى. تاقا بولماعاسىن:

— اپىر-اي، ءا؟! — دەپ قينالىپ، — ادامنىڭ ابىرويسىز بولۋى اياق استىندا ەكەن عوي. ال، ەندى وسى ءوزىمنىڭ ەڭ جاقسى بىلەتىن ءارپىم جانە كۇندە تالاي وقىپ جۇرگەن ءارپىم ەدى. قازىردە قىلپ-قىلپ ەتىپ ءتىلىمنىڭ ۇشىندا تۇر، — دەپ گازەتتى لاقتىرىپ تاستاپ، جانىنداعى جاستىققا جىعىلا كەتىپتى. وسى اڭگىمە ءبىزدىڭ اۋىلدا كۇنى كەشەگە دەيىن كۇلكىگە ايتىلىپ ءجۇردى. ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە: بۇل باسقارما سۋدىر احمەتتىڭ وبرازىن جاساۋدا بىردەن-بىر كادەمە جاراعان پروتوتيپ ەدى دەي المايمىن. سۋدىر احمەتتى ءوزىم جاقسى بىلەتىن تاعى ءۇش كىسىنىڭ بويىنداعى قىلىقتارىن جيىپ-تەرىپ، وسى وبرازدىڭ ءوز كوكىرەگىمدە كۇنى-بۇرىن قالىپتاسقان بولمىسى مەن ءبىتىمى بەينەسىنە ۇيلەس كەلىپ، ۇندەس شىعىپ جاتاتىن ورتاق سۋدىراقتىقتارىن الدىم. سول ۇشەۋدىڭ ءبىرى — ءبىزدىڭ ەلدىڭ باسى مەن اياعى تۇگەل بىلەتىن — سوقىر سىرعابەك. ونىڭ وزىنەن اۋمايتىن بالاسى بولدى. ورتا مەكتەپتى ءبىتىردى. ونان ول كينومەحانيكتەر دايارلايتىن تەحنيكۋمدى ءبىتىردى. ءسويتىپ ول اكەسىندەي شالا ساۋاتتى ەمەس، اجەپتاۋىر ءبىلىم العان، كوزى قاراقتى جىگىت بوپ شىقتى. اۋداندىق مادەنيەت مەكەمەلەرىندە قىزمەت ىستەدى. سىرت ءتۇرى، كيگەن كيىمىنىڭ ۇلگىسى اكەسىنىڭ ۇلگىسىنەن بولەك بولسا دا، ال ءبىراق، ىشكى مازمۇنىندا قۇتتاي دا پسيحولوگيالىق وزگەشەلىك جوق ەدى. سوندىقتان دا، ءبىزدىڭ اۋىلداعى اتالى-بالالى ەكەۋىنىڭ قۇلقىن بىلەتىن كىسىلەر «ءبىر كوزىن ويىپ السا بۇ دا اۋماعان اكەسى بولعالى تۇر»، — دەيتىن.

ارينە، فەودالدىق-پاتريارحالدى قوعامنىڭ ءتول پەرزەنتى — سۋدىر احمەتتەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە بىردەن-بىر جاعداي جاساعان كوشپەلى ءومىردىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان ەكستەنسيۆتى مەشەۋ تىرلىگى ەكەنى داۋسىز. سۋدىر احمەتتى مىنەز رەتىندە، حاراكتەر رەتىندە جەكەلەپ الىپ قارايتىن بولساق، بۇل، ارينە، مەشەۋ قوعامنىڭ ايى-كۇنى تولىپ، تولعاعى جەتىپ تاپقان ءتول بالاسى. بۇنىڭ تۇڭعىش رەت دۇنيەگە كەلگەن تۇپكى اتاسى قاي داۋىردە تىرلىك كەشكەنىن كىم ءبىلىپتى. قالايدا ءبىزدىڭ ءبىر انىق بىلەتىن نارسەمىز — ءاربىر قىلىعى كىسى كوڭىلىن قىتىقتاپ كۇلكى شاقىرىپ تۇراتىن وسى ءبىر تۋمىسىنان بەرەكەسىز تراگي-كومەديالىق توعىشار جانداردىڭ ۇرپاعى قاي كەزدە دە ءومىر سۇرە الاتىنىنا كوزىمىز انىق جەتەتىن سياقتى.

***

ءسويتىپ، ۇزاق جىلدارىمدى العان ءۇش كىتاپتىڭ جازىلۋ تاريحى، بۇگىنگى كۇنى ءوزىڭدى تىزگىندەپ، تەجەپ وتىرىپ، بارىنشا قىسقاشا ايتقاندا، مىنە، ءدال وسىلايشا بولعان-دى.

---