اقبىلەك
ءبىرىنشى ءبولىم
وسكەمەننىڭ ار جاعىندا، بۇقتارمانىڭ وڭ جاعىندا الەمگە ايان التاي بار.
سول التايدىڭ كۇنگەيىنەن قۇبىلا جاققا قۇلاي اققان، قۇلاي اعىپ ەرتىس تۇسكەن، كۇر-كۇر ەتكەن كۇرشىم بار.
التاي كۇرشىم نە زاماننان قالىڭ نايمان مەكەنى. سول التايمەن سول كۇرشىمنىڭ قىسى قىسپاق، جازى سامال، كۇن جىلت ەتسە ءتورت تۇلىك مال قاراعايلى قارت التايدىڭ، التاي سىندى اناسىنىڭ كوكىرەگىن ايمالاسىپ، تىراڭداسىپ، مايەك باسىپ، مامىرلاسىپ جاتقانى.
قارت التايدىڭ قاق باسىندا، الاقاننىڭ اياسىندا، بال تاتىعان اينا سۋلى، ءتۇرى دە اسپان، سىرى دا اسپان، شاراپ سۋلى مارقاكولى. مارقاكولدى القالاعان، اق اۋىلدى التاي ەلى. التاي ەلى — التاي جازى تاۋ ەركەسى — كيىك بولىپ، وزگە ەلدەردەن بيىك بولىپ، مارقاكولدىڭ سامالىنا سايران ەتىپ جاتقانى. مارقاكولدىڭ سۋى بالداي. مارقاكولدىڭ سۋىن ءىشىپ، وتىن جەگەن سارى قارىن، تۇتام ەمشەك جانۋاردىڭ باۋىرىنان ءسۇت سورعالاپ، ءسۇت ەمەس-اۋ قۇت سورعالاپ، كونەك-كونەك لىقىلدايدى؛ قارا سابا ەمىزىكتەپ، قويۋ، سالقىن، سارى قىمىز، بىجىلداعان ءدارى قىمىز شارا-شارا شىپىلدايدى. ءبىر شاراسىن ىشكەن ادام ءدال حور قىزىن قۇشقانداي بوپ، بەگى شيقان دۋىلدايدى؛ اۋىزى قوبىز گۋىلدەيدى؛ ماس بولادى، جاس بولادى؛ جەل جەتپەسكە ءمىنىپ الىپ، التاي تاۋىن دۇرسىلدەتىپ، تاۋدىڭ تاسىن كۇتىرلەتىپ، كوكپار، جارىس، الىس-جۇلىس اسىر سالىپ جاتقانى.
الگى التايدىڭ ارۋلارىن ايتۋعا ءتىل جەتپەيدى. التىن، كۇمىس، — التاي كەنى؛ التىن سىرعا التى قارىس الىپ ءتۇسىپ قۇلاقتارىن، ءجۇزى التايدىڭ ايىنداي بوپ، كوزى قۇرالايىنداي بوپ، كۇلكىسى اتقان تاڭىنداي بوپ، بويى قوپا تالىنداي بوپ، بىلق-سىلق ەتىپ بۇراڭداسىپ، كۇلبىرەسىپ، كولەڭدەسىپ، ەزۋ تارتسا ەسىڭ كەتىپ، سۇڭقىل قاقسا، شىم-شىم ەتىپ، بويىڭ بوساپ، ويىڭ بوساپ، قيالىڭ قيان كەزەدى.
كەپ وندا ەمەس-اۋ، جاراندار! بەرى قاراڭدار، قۇلاعىڭ سال! تىڭداۋشىلار انتالاسا، كەپ قۇرايىن ءبىر تاماشا. ەرتەگى ەمەس، ەرتەدە ەمەس، ۇزىن دا ەمەس، كەلتە دە ەمەس، قاراپايىم قارا سوزبەن ءبىر اڭگىمە شەرتەيىن. قىسىر ءسوزدى قىسقارتايىن، اڭگىمەمە جول تارتايىن. ولەڭ سوزگە ولاق ەدىم، كۇيلى ەمەس دەپ قومسىنباڭدار.
سول التايدىڭ بوكتەرىندە جام جولمەنەن جاندامايلاپ، الا ات مىنگەن جالعىز ادام كەلە جاتىر بەيساۋات. كوتەگەيتى كۇرشىم جاق، بەت الىسى — قارا-ەكەم شاتى. قارا-ەكەم شاتى قاماۋ جارتاس، ءدال اياسى شۇڭقىر كوگال، ءبىر اۋىزدى، تار اۋىزدى. شۇڭعىل شاتىن، مەيىرىمدى التاي ءتۇسى قاشىپ، تۇندە جورىتقان جورىقشىعا سوققان عوي. اجال تۇرتكەن مال بولماسا، مال الدىرعان جان بولماسا، تەرەڭ شاتقا كىم بارعان؟
الا ات مىنگەن تەرەڭ شاتتىڭ ءدال اۋىزىنا تايانعاندا، الاق-جۇلاق قاراندى دا توقتادى. تار اۋىزدا تاس تاسالاپ، ءسۇر شەكپەندى، بەس اتارلى بىرەۋ جاتىر، باس باعىپ. الگى شەكپەن الا اتتىنى كورە سالا، اق ورامال كوتەردى، الا ات مىنگەن ونى كورىپ، اق تىماعىن كەتەردى. ءسۇيتتى-داعى الا ات مىنگەن قابتاعايمەن ات جەتەكتەپ، اسىپ كەتتى ءارى قاراي.
مارقاكولدە مايعا بوككەن مال مەن ەل، تاۋ ىزعارى جامباسىنان وتكەن سوڭ، ەتەكتەگى قىستاۋىنا ەڭبەكتەسىپ تۇسكەن شاق.
مامىربايدىڭ مالايلارى قورا جاماپ، پەشىن قالاپ، ءۇيىن سىلاپ بولعان ەد. مامىربايدىڭ بايبىشەسى ماڭ-ماڭ باسىپ، مالايلارعا كيىز ءۇيىن قاعىپ-سىلكىپ جيناتقىزىپ جۇرگەن ەد. مامىربايدىڭ اقبىلەگى، اقبىلەگى — جاس تۇلەگى، ايى-كۇنى – سۇلۋ قىزى، التىن سىرعا، كۇمىس شولپى سىلدىرلاتىپ، بىلدىرلاتىپ، اق كويلەگىن كولەڭدەتىپ، قىزىل، جاسىل كورپەلەرىن قاعىپ ۇيگە اكەلگەن ەد. قاسىنداعى قىزدارىنا قاباق شىتىپ، قىڭقىل ەتىپ، داۋسى سىڭقىل-سۇڭقىل ەتىپ:
— كوزىم تارتىپ تۇرعانى نەسى؟ — دەپ ءبىر بۇراڭداپ قويعان ەد...
— ءجاي تارتات تا... قۋانارسىڭ... قاي كوزىڭ؟..
— قۋانار ەم: سول كوزىم، — دەدى — ءبىتتى. كىم ەلەگەن وندايدى؟ الىمساعىن، ءشوبىن جايلاپ، پارتيانىڭ قامىن دا ويلاپ، مامەكەڭ دە كەشكە جاقىن جولداسىمەن كەپ ءتۇستى.
تاۋ بەتىنەن انداعايلاپ، جاتاعىنا مال كەلدى. بالا ۋ-شۋ، مالاي قيقۋ، مال ماڭىراپ، يت جاڭ-جۇڭ. اۋىل ءتۇتىن، وزەن كۇرىل. سارعىلت تاڭداق. جەل دە قوڭىر، قىزىل ءىڭىر. مالىن جايلاپ، ءشايى قايناپ، ەل دە ورىنعا وتىردى.
كۇن باتپاي-اق، كوز بارىندا ماناعى ايتقان تەرەڭ شاتتان، ىننەن شىققان قاسقىرلارشا، شۇباپ شىقتى ءتورت اتتى. ونىڭ ءبىرى ماناتى ايتقان، ءوزىڭ كورگەن الا اتتى. ەندى ۇشەۋى: قالپاعى بار، مىلتىعى بار، قىلىشى بار، كوك شەكپەندى قوقاڭداعان، قوقيلانعان جات ادام. سول ءتورت اتتى شاتتان شىعىپ، ىلديعا تۇسە وكشەلەرىن قادادى. قاداپ ەدى، ات پىسقىردى، اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ ەسىلدى. ەسىلدى دە ەكپىندەتىپ، ۇڭگىردەگى ءبىر اۋىلعا جەتىپ كەلدى ساۋسىلداپ.
كەلە تارس-تۇرس. ۇرىكتىردى، بۇرىكتىردى، ەلدىڭ اپشىسىن قۋىردى:
– اق، سبولىش! تاپ اتتى!.. مىلتىق قولدا، قامشى جوندا، ات تاپپاسقا ءاددى نە؟ اتتى دا الدى، شىدەردى الدى، جۇگەن دە الدى، كىلەم، كورپە، قورجىن، شالبار... ءبارى كەتتى...«كور ىشكە».
– تورە...تاقسىر...
– وي، قۇداي-اي!
– اياسايشى، بەيۋازەك قوي!.. – دەۋگە كەلدى تىلدەرى. ءشايدى الدىنا جاڭا قويىپ «ءبىسمىلدانى» كەلتىرگەنى سول ەدى مامىربايدىڭ ءبىر مالايى جەتىپ كەلدى ەنتىگىپ:
– كەلىپ قالدى!
– كىم، كىم؟
– كوكپەڭ-كوك...
– و كىم؟
– وڭشەڭ ورىس. مامىربايدىڭ مۇرشاسى:
– جينا، ۇمتىل، قاش تىعىل! – دەۋگە عانا كەلدى.
داستارقانىمەن ءشاي قالدى جايراپ، جيۋسىز شىنى-اياق قالدى كۇيرەپ. مامىرباي كۇرىس-كۇرىس، ءبىر ەسىككە، ءبىر تورگە... جاۋشى جالام، بايبىشە دە، قىز دا جوق. سىرتقى ەسىككە جەتەر-جەتپەستە، مامىربايدىڭ كەۋدەسى ۇڭىرەيگەن ءۇش مىلتىقتىڭ اۋزىنا تىرەلدى. باي شالقالاپ، مۇرتتاي ۇشتى.
مىلتىق ءدۇمى، قىلىشتىڭ قىرىمەن ايداپ شىعارىلعان اۋىلدىڭ ەركەك بىتكەنى باسىن قورعالاپ، بورساڭداپ، جەلكەنى جەي-مەي، مامىربايدىڭ ەتتىگىنە وتاعاسىنى باس قىلا قامالدى دا، سىرتىنان قارا قۇلىپ سالىندى. اۋىزىندا كۇبىر-كۇبىر «ءسۇبىقان»، اياعى جىبىر-جىبىر ەڭكەڭ قاعىپ، قورانى وراعىتىپ بايبىشە كەلە جاتىر ەدى، ورىس الدىنان تاپ بولدى.
– قايدان كەلەسىڭ؟
– مىنا... مىنا... — دەي بەرىپ ەدى، — ءما، ساعان مىنا، مىنا! — دەپ بىلەۋىت پەن اششى ايعاي باسىنا قابات تيگەندە، كوزىنىڭ وتى جارق ەتتى. جاۋلىق كەتتى جاپىرايىلىپ، اۋىز كەتتى وپىرايىلىپ.
– تاپ دەگەن سوڭ، تاپ قىزدى!
– كىمنىڭ قىزىن، جاساعان!
– سەنىكى قىز، سەنىكى.
– قىزىم جوق، ويباي!..
– قىز بار. تاباسىڭ! ورىس قادالىپ، بىلەۋىتىن زۋلاتتى.
بايبىشە بادالىپ، «قىز جوق» — دەپ باجىلداپ، وتىرىكتى ساۋلاتتى.
– ءوزىم تابام، – دەپ ورىس جۇگىرىپ الا جونەلدى.
ءۇش ورىس قولدارىنا شىراعدان الىپ، قورانى، ءۇيدى، تەزەكتى، شۇڭقىردى، جۇكتى، پىشەندى – ءبىرىن قويماي نايزالارىمەن پىسكىلەپ ءتىنتىپ ءجۇر. زىم-زيا اقبىلەك جوق.
«ورىستار كەلىپ قالدى» دەگەندە، بايبىشە تەرىسكەيدەگى كىشكەنە ەسىكتەن ەپتەپ شىعىپ، جەر باۋىرلاپ، بۇكەڭدەپ، اقبىلەگىن جەتەلەپ، ءبىر اپانعا اپارىپ «تىرپ ەتپەي جات!» — دەپ كەتكەن.
قىز تابا الماي، ساندالىپ، دولدانىپ قايتقان ءۇش ورىس بايبىشەنى تەرەزە الدىنا ەتبەتىنەن باسىپ وتىرىپ، جيىرما بەس قامشى سوقتى. ءۇنى شىقسا، اقبىلەگىنىڭ جانى قابات شىعادى عوي، قۇشىرلانا تىستەنىپ، ىشقىنا ىڭقىلداعاننان باسقا دىبىس بەرمەدى.. جەلگە، كۇنگە تيگىزبەي، ايالاپ وسىرگەن ساۋلەسىن «كاپىرگە» قورلىققا قيعاننان ولگەنى ارتىق ەمەس پە؟
تۇنەرگەن تۇندە ابايسىز اۋىل ابالاعان يت داۋسىنا اينالدى. اۋىلدان باجىلداعان، بالدىرلاعان جات ءۇن شىقتى. ءبىر تايپى اۋىل ءۇش مىلتىقتىڭ الباستىسى باسىپ تۇنشىقتى.
ۇرەيلى اۋىلدى تورىپ، ەكى ات جەتەلەپ، ويقاستاپ، قۇلاعىن ءتۇرىپ، ءتۇسى جامان، ويى قاراڭعى ءبىر ادام ءجۇر. اۋىلدان باجىل شىققاندا الگى ادام ءبىر تۇرىپ، ءبىر ءجۇرىپ، اۋىلعا تامان ۇمتىلدى. ۇمتىلىپ ەدى، استىنداعى جانۋار قورىس ەتىپ، لوقىپ قالدى. اياعىن ۇزەڭگىدەن ەپتەپ شىعارىپ، سىبدىرىن ۇرلاپ، جۇمساق ءشوپتى جاپىرا باسىپ، جەرگە ءتۇستى. اتىن ارتقى قاسىنا قايقيتا قاڭتارىپ، قىل شىلبىرمەن تۇقىرتا تاس قىلىپ تۇساپ، ءۇش اتتى ماتاستىردى دا، قوتانعا كىرەتىن ەپتى قاسقىرشا، بۇكەڭدەپ ادىمدادى، قاراۋىتقان، قارا جامىلعان اۋىلدىڭ ءيتى ۇلىپ تۇر. بەس-التى ادىم اتتادى ما، جوق پا، الدە ءشوپتىڭ، الدە شۇبەرەكتىڭ سىبدىرىنداي سۋدىر ەتكەن ءبىر دىبىستى قۇلاعى شالىپ قالدى. ەندى ءبىر باسىپ ەدى — اياق استى قاراۋىتقان شۇقىر بولدى، شۇقىر تۇبىندە بىردەمە اعاراڭداعان ءتارىزدى، قيمىل ەتتى:
— اعاتاي-اي! – دەدى بىرەۋ ىشقىنا سىبىرلاپ.
— اقبىلەكپىسىڭ؟ — دەدى الگى ادام ءبىلىپ قويعانداي.
— مەن ەدىم، قۇتقار، اعاتاي! — دەپ اپاننىڭ ەرنەۋىنە تامان ورمەلەپ ەدى؛
— قۇتقارام. بۇق. جاتا تۇر، — دەدى دە، قازاق قالباڭداپ جوق بولدى.
ەكى قولى الدىنا سوزۋلى اقبىلەك قالشيىپ قالدى.
الگى ادام جۇگىرىپ بارىپ توقتاعانداي، ات ىشقىنعانداي، ۇزەڭگىگە اياق سالعانداي، تەبىنگى تىرس ەتكەندەي بولدى. اتىنا ءمىنىپ كەلەيىن دەگەن ەكەن عوي، ەندى اجالدان قۇتىلدىم عوي. جاساعان-اي! ءتاۋبا، دەي بەرىپ ەدى، دۇبىرلەگەن اتتىڭ تىقىرى جاقىنداماي، تەرىس اينالىپ كەتكەن ءتارىزدى بولدى. قولى ءالى جاردەم تىلەۋدە، جارىلقاۋشى پەرىشتە كەلەتىندەي، دامەلەنە كۇتسە دە، تىقىر الىستاپ، دۇبىرلەتىپ شاۋىپ كەتتى. قولدارى سىلق ەتە ءتۇستى، اياعى تايعاناپ كەتتى، سىرعاناپ ءتۇپسىز زىندانعا ءتۇسىپ بارا جاتقانداي كورىندى...
اۋىل جاقتاعى يتتەردىڭ ماناعى شابالانعانى جوق، اندا-ساندا ساق قانشىقتىڭ بەزىلدەگەن، جاس كۇشىكتىڭ شاۋىلدەگەن ءالسىز داۋىسىن توبەتتەردىڭ كۇڭىرەنگەن ۇزىن سارىنى باسىپ تۇرعانداي. ءسۇيتىپ تۇرعاندا، بىردەمە ىسقىرعانداي بولدى. اۋىلدان يتتەردى شابالاندىرعان اتتىڭ ءدۇرسىلى تاۋعا قاراي كەتتى. يت داۋسى الىستاپ بارىپ، قايتا جاقىنداپ، ابالادى. اجال دا ابالادى. ءدۇرسىل اۋىلعا قايتىپ كەلدى. كۇبىر-كۇبىر ادام داۋسى ەستىلگەن تارىزدەندى. اقبىلەكتىڭ جۇرەگى زىرق ەتە ءتۇستى. زىرق ەتپەي ءقايتسىن، تىقىر شىقتى. جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلى بولعاي ەدى دەپ، قولىن كەۋدەسىنە باسىپ ەدى — تاس، تاس ەمەس-اۋ تەمىر، تەمىر ەمەس — اجال شىقىر ەتكەندەي، قۇيقا تامىرى شىمىر ەتتى. اپان كور سياقتاندى. ويتكەنى تاجالداي ءتۇسى سۋىق، ساۋدىراعان ءۇش ادام كەلىپ قالدى. اقبىلەك بالا قاماعان لاققا ۇقساپ، اپاندى اينالا جۇگىرىپ، وكپەسىن سوققان تورعايداي تورعا ءىلىندى. سوندا دا ەسىنەن تانبادى:
— اپاتاي-اي! – دەگەن جان داۋىسى تاۋدىڭ تاسىنا بارىپ شاق ەتكەندەي بولدى. مەيىرىمسىز تەمىر قولدار الىپ ۇرىپ، اۋزىن باسىپ جاتسا دا، قولدى كەيىن سەرمەپ، باسىن جۇلقىپ، ءۇزىلىپ، وزەۋرەگەن اششى ايعايى اپاتايىنىڭ قۇلاعىنا ساپ ەتتى. جونىنا شويىن تاعالاعانداي، اپاسى سىرەسىپ قالسا دا، ەلەمەي، شىڭعىرعان داۋىسقا قاراي ۇكىدەي ۇشىپ كەلەدى. قىزىن بۇركىتشە ءبۇرىپ، يلەپ جاتقان ەكى ورىستى اناسى ەكپىنىمەن كەلىپ يگەرىپ تاستاپ، بالاپانىن باسقان انا قۇستاي، بالاسىن باس سالدى. ولاي سۇيرەپ، بۇلاي جۇلقىپ، قىزدى اناسىنىڭ قۇشاعىنان الا الماعان سوڭ، ورىستار مىلتىق ءدۇمىن جۇمسادى. جانىنا مىلتىق باتقاندا، اناسى قىزىن تاستاي بەرىپ، الىسا كەتتى. اپىر-توپىر ەكى ورىستى ەكى الىپ ۇرىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن يلەكتەپ جاتقاندا، ءۇشىنشى ورىس تايقىپ شەگىنە بەردى. بوسانىسىمەن قاشۋعا وڭتايلانعان اقبىلەك اپاننىڭ ەرنەۋىنە جەتە ءتۇسىپ، اناسىنىڭ قالىپ بارا جاتقانىن كورىل، قايتا اپانعا تۇسكەندە، اناسى قىزىنا قارسى ۇمتىلدى. سول كەزدە بوس قالعان ورىس اناسىن جاۋىرىن ورتادان باسىپ سالدى.
— اللا! — دەپ انا قۇلادى.
ءۇش ورىس قىزدى كوتەرىپ، ويبايلاتىپ الدى دا جونەلدى.
«اپاتايلاعان» ايعايى جەردى، كوكتى جۇلىپ اقبىلەك زارلاپ، اتتاردىڭ ءدۇرسىلى تاۋدى دۇسىرلەتىپ، ابالاپ يتتەر قۋىپ بارا جاتقاندا:
— قايداشى، قايدالاپ، توتەدەن ءبىر توپ كىسى قۋىپ الا جونەلدى.
— اتتانشى! اتتان!
جەر دە ايعاي، كوك تە ايعاي. تاۋ كۇڭگىرلەپ، تاس شىقىرلايدى.
قۋعىنشىلاردىڭ قاراسىن كورىپ، قىز وڭگەرگەندى قويا بەرىپ، ەكى ورىس اتتارىن تەجەي، مىلتىقتارىن كەزەي باستادى. ەكى اتتى ەسىك پەن توردەي جەرگە كەلىپ قالدى. تاۋ ساتىر-سۇتىر ەتتى. قۋعىنشىنىڭ بىرەۋى، قيالاي شاۋىپ، اتىنىڭ جالىن قۇشا جىعىلۋى-اق مۇڭ ەكەن، ارتتاعىلارى ازان-قازان، ۇيقى-تۇيقى تۇسە قالدى.
ماناعى الا اتتى كىم؟ قىز الىپ قاشقان ورىستار كىم؟ بۇلاردى قۋام دەپ وققا ۇشقان كىم؟ ولاردىڭ كىم ەكەنىن ءبىز ايتايىق پا؟ وزدەرىنە سويلەتەيىك پە؟
كانە، وسىنى داۋىسقا سالامىن. ءبىز ايتايىق دەگەندەرىڭ قولدارىڭدى كوتەر بىرەۋ، ەكەۋ... جوق. وزدەرى سويلەسىن دەگەندەرىڭ قول كوتەر... تورتەۋ، بەسەۋ... وزىممەن كوپشىلىك. سونىمەن ءسوز وزدەرىنە بەرىلەتىن بولدى.
بەكبولات
قارا تورى، ورتا بويلى، قوشقار تۇمسىق، تۇلكى مۇرت شۇڭىرەك كوز جىگىتپىن. جاسىم جيىرمانىڭ جەتەۋىنە شىعىپ تۇر. اتىم – بەكبولات. باسىمدا بارقىتپەن تىستاعان قارا ەلتىرى جەكەي تىماق، ۇستىمدە ورىسشالاۋ بەنجەك-شالبار. بەرەزە سۇر شاپان، cap ساپيانعا قارا الا جاپقان كۇمىس بەلبەۋ، اياعىمدا كونەلەۋ قيسىق تابانىم بار. بەلبەۋىمدەگى جارعاق دالباعايىم، شاشاقتى سارى قىندا ءمۇيىز ساپتى وتكىر كەزدىگىم، الدىڭعى قاپتالداعى دابىل بايلايتىن ۇزىن قايىس شەتتىگىم مەنىڭ ونەرسىز جىگىت ەمەستىگىمە ايعاق بولار.
بۇرىن ءبىر بايدىڭ، وسى كۇنى ورتا شارقى ءۇيدىڭ ورتانشى بالاسىمىن، بۇرىن قوي بەس جۇزگە، جىلقى ەكى جۇزگە، سيىر الپىسقا، تۇيە جيىرماعا شارپىعان ەدى، وسى كۇنى سول مالدىڭ تورتتەن ءبىرى دە جوق.
اكەمىز نەشە جىلداي ەلۋباسى، اۋىلناي، بي بولعان. ءبىر اۋىلناي ەلدىڭ باستى ادامىنىڭ ءبىرى. اعام وتاۋ بولىپ، ەنشى الىپ كەتتى. ءىنىم سەمەيدە وقۋدا. شەشەمىز جىلقى جىلى قۇرت اۋرۋدان قايتىس بولعان سوڭ، اكەمىز ءبىر كەدەيلەۋ ادامنىڭ اق قۇباشا، باۋىرساق مۇرىن جاڭا ءوسپىرىم قىزىن بەرىپ قويعان جەرىنەن ون بەس قاراعا باتا بۇزىپ الىپ ەدى، توقال بۇ كۇندە اكەيدىڭ موينىنا ءمىنىپ الدى.
جىلداعى زەكەت، ءپىتىر، ساداقاسىن بەرىپ، ءبىزدى وقىتۋعا اكەمىز تاڭقى مۇرىن، جىلتىر قارا قوجانى ۇستاپ، سەگىز جىلداي، جاز ءۇي ارتىنداعى قوستا، قىس قوناق ۇيدە تەڭسەلىپ، قالعىپ-شۇلعىپ، ساباق وقىدىق. ءتىل الماي، اسقا، اتقا وكپەلەپ، كىسى بوقتاپ، شالدۋار بوپ، قوجادان تاياقتى تالاي جەسەم دە، اياعىندا حات تانىدىم. كورشىنىڭ قاتىنىمەن قوجانىڭ وسەگى بىلىنگەن سوڭ، اكەمىز شىعارىپ جىبەرىپ، سودان كەيىن كوزىمىز اشىلدى.
وننان اسقان سوڭ-اق، قىدىرعان قولى بوس جىگىتتەردىڭ بوق اۋىزدارىن، بىلاپىت اڭگىمەسىن تىڭداپ، ون بەسكە كەلگەن سوڭ، قىز-كەلىنشەگى بار ءۇيدىڭ ىرگەسىن تىرناپ، ءجىبىن قيىپ، ەسىگىن قيراتىپ، ءتۇن بالاسىندا دامىل كورمەدىك. جولداستارعا ەرىپ، ويىن-ساۋىق قۋىپ ءجۇرىپ، قىلجاقتى، ولەڭدى، دومبىرانى ۇيرەندىم. ەتى ءتىرى، جاقسى جىگىتتەردى ەلىكتەپ، ناسىباي، مىلتىق اتۋدى، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالۋدى ۇيرەندىم. تۇزدى ەت بەرىپ، سۋعا جىعىپ، قاشىرىپ الىپ، تالاي قۇستان ايىرىلسام دا، اياعىندا قۇستىڭ ءتىلىن ءبىلدىم، پا شىركىن! استىندا جاراۋ بەدەۋ، قولىندا قىران تۇيعىن، ۇستىندە سىمداي كيىم، وزەك، ولكەنى سىپىلداتا كەزىپ، جارق-جۇرق ەتكىزىپ، قاز، ۇيرەكتى سىپىرتىپ، كەشكە تامان سۇلۋ قىزدى اۋىلدىڭ سىرتىنا قونام دەپ، شىرەنىپ كەلىپ تۇرار ما ەڭ! جالعاننىڭ قىزىعى سوندا!
اكەم ءوز ماڭىنداعى ەلدىڭ ۇرلىعىن قىمتاپ، زورلىعىنا بولىسىپ، داۋىن داۋلاپ، جەسىرىن جوقتاپ، شىعىنىن رەتتەپ، بىردى-بىرگە سوعىپ جاتادى. اتقا ءمىنىپ كەتەدى؛ ۇيدە بولسا، كەلگەن كىسىلەرمەن وڭاشالانىپ سىبىرلاسىپ جاتقانى. سۇيتپەسە ەل بيلەي المايدى-اۋ دەپ ويلايمىن. ءبىراق وعان ارتىق ارالاسپايمىن. اعام مەن ەكەۋى تۇرعاندا، ماعان ءسوز نە كەرەك، ءوز ەرمەگىم وزىمدە. ءبىراق ولار مەنى اۋەيى بوپ كەتتىڭ دەپ، كەيدە جاراتپايدى، كەيدە مەن قۇس الدىرىپ، اڭ اتىپ كەلگەندە، ماقتانىپ تا قويادى. ايتكەنمەن، اعايىن داۋىنا، رۋ نامىسىنا قىزباي دا جۇرگەن جەرىم جوق. توبەلەس بولسا، جاساققا شىعىسامىن. قىز قاشقان، قاتىن كەتكەن توپتاردان قالمايمىن.
اكەم ايتتىرعان جامانبالانىڭ شوتباق قارا قىزىن مەنسىنبەي، مامىربايدىڭ اقبىلەگىن ەلدەن تانداپ ايتتىرىپ ەدىم. مال جاندى سوققان ەكەن، مالىمدى تۇگەل الماي، ەسىك كورسەتپەيمىن دەپ، كونبەي قويدى. بويجەتكەن قالىڭدىعىم تۇرعاندا، قاراپ جاتايىن با، جاسىرىن بارام دەپ، كىسى جىبەرىپ الىپ، «ءوزى بىلەدى» دەگەن سوڭ، بۇ كۇن جولىققالى كەلە جاتىر ەدىم. دۋلىعا تاستىڭ بوكتەرىنەن جولىمىزدى كەسە قاشقان ور قوياندى وتكىزبەيمىن دەپ، ءبىر تالاي ات قيناپ، الدانىپ قالعانىمىز. ايتپەسە، مانا كەلەتىن كىسى عوي.
اۋىلعا تايانا بەرگەندە شۋلاعان ءيتتىڭ داۋىسىن ەستىپ، تۇرا قالىپ ەدىك، ءبىر مەزەتتە «اپاتايلاعان!» اقبىلەكتىڭ، ودان مىلتىقتىڭ داۋىسىن، اتتىڭ ءدۇبىرىن ەسىتكەن سوڭ، ءداتىم شىداماي، نە دە بولسا، قولىندا ولەيىن دەپ قۋىپ بەردىم. قاراڭداعان ەكى اتتىعا جاڭا جەتە بەرگەندە، وڭ يىعىمنان وق ساپ ەتە تۇسكەندە، كوزىم قاراۋىتىپ، باسىم اينالىپ كەتتى. نە بولعانىمدى بىلمەدىم. ءاي، جولداس شىركىن سونداي جەردە كەرەك قوي! اتتارىن تەجەپ، قورقىپ شاپپادى عوي. ايتپەسە ءتۇسىرىپ الاتىن كىسى ەدىك. ەسىل جارىم، ەكى كوزىڭ جاۋدىرەپ، ورىسقا قور بوپ كەتتىڭ-اۋ! جۇرتىم-اۋ، مەندە نە جازىق بار؟ اقبىلەكتى جىبەرىپ قويعاندارىڭ با؟ كەۋدەدە شىبىندارىڭ بولسا، نەگە قيمىلدامايسىڭدار؟
اپەسەر
مال-مۇلكىمدى تالادى، كىسىمدى ءولتىردى، قىزىمدى الىپ كەتتى دەپ، ءبىزدى بۇزىق ادام كورىپ، قازاقتار جازعىرادى-اۋ. دۇنيەدە نە بوپ جاتقاننان حابارسىز، اۋىلىنان ادىم جەر شىعىپ كورمەگەن، اڭ سىقىلدى جايىلعان قازاق، ءبىزدىڭ نەعىپ مۇنداي كۇيگە تۇسكەنىمىزدى قايدان ءبىلسىن؟
اتا-انادان، تۋىسقاننان، تۋعان جەردەن كىم بەزەيىن دەپ ويلايدى؟ ەركىن، قىزىق ءومىردى، جان تىنىشتىقتى كىم جاقسى كورمەيدى؟ سۇلۋ ايەلدىڭ وت قۇشاعىن، ءتاتتى لەبىزىن كىم اڭسامايدى؟ ادام تىلەگەنىن ىستەۋگە ەرىكتى بولسا، تۇرمىسى وسىنداي بولار ما ەدى؟ بىرەۋ ىرىستى، بىرەۋ سورلى بولار ما ەدى؟ ادامدا ەرىك جوق. ادام لاجسىز ەلىنىڭ تىلەگىنە باعىنادى. دۇنيەدە تاعدىر بار، لاجسىز ومىرگە قونۋ بار: تاعدىردا بوستاندىق، ەركىندىك دەگەن جوق.
تاعدىر ايداماسا، وسىناۋ جۇڭگو شەگىندەگى التاي تاۋىنا، قازاق اراسىنا ءبىز كەلەر مە ەدىك؟ مەن تامباۋ گۋبەرنەسىندەگى باي الپاۋىتتىڭ كىشى بالاسى ەدىم. بابامىز الەكساندر پاتشانىڭ اسكەرىنە قولباسى بولىپ، تۇرىك سوعىسىندا ماقتاۋ العان كىسى ەكەن. اكەمىز سوعىس ۋازىرىندە ۇلكەن تورە بولىپ، موسقال تارتقاندا، تامباۋداعى اتا قونىسىنا كەلىپ، ەگىن سالدىرىپ، شارۋا قۇردى. مول جەر، باقشا-باۋ، سالتاناتتى ساراي، قوس-قوس ارعىماق، سولقىلداق اربا، جۇيرىك ات، جۇيرىك تازى دەگەندەر بىزدە بولۋشى ەدى. ءبىر اعام ۇنىبەرسىتەت ءبىتىرىپ، اتبەكەت بولىپ، ودان سوڭعى ەكەۋمىز اسكەر اكادەميەسىن ءبىتىرىپ، اپەسەر بولىپ ەدىك. اعايىندى تورتەۋمىزدىڭ ىشىندە اجارسىزى مەن بولسام دا، ەرلىگىممەن گەرمان سوعىسىندا قول باستاپ، ءبىر رەت شەن الدىم. پاتشامىز سوعىس اشقاندا، ەل-جۇرت، وتانىمىزدى قورعاۋعا، ءبىز سوعىسقا باردىق. وتاندى ءبىز قورعاماساق، ورىس كۇشتى جۇرت بولماسا، وسى نادان قازاق كۇن كورە الار ما ەدى؟ ورىس سياقتى جەرى مول، قولتىعى كەڭ جۇرتتىڭ قول استىنا قاراعانىنا قازاق تاۋبە قىلۋ كەرەك قوي. انىعىندا قازاق مەملەكەتكە نە پايدا كەلتىرىپ وتىر؟ تۇندىك باسى جىلىنا ءتورت سوم الىم تولەگەنى بولماسا، اسكەرگە لاۋ، ازىق بەرگەنى بولماسا، بۇلاردا نە شىعىن بار؟ تەك قىمىزىن ءىشىپ، قارنىن سيپاپ، قاتىنىنا قاراپ، بوربايىن تىر-تىر قاسىعاندى بىلەدى. پاتشا قازاقتى قارا جۇمىسقا الام دەگەندە، قانداي قورقىپ، ابىرجىپ، قيراتىلىپ قالدى. قازاق سولداتتان ولگەنشە قورقادى. باياعىدا، قازاق ورىسقا قاراعاندا، قاتىن پاتشا، قازاقتان سولدات المايمىن دەپ، قولحات بەرىپتى-مىس دەپ، تالشىق قىلادى. تەگىندە، قازاقتىڭ سولدات بولۋدان قورىققانى بىزگە تەرىس تە ەمەس. كىم بىلەدى، قولىنا قارۋ بەرسە، ورىس جۇرتىنا جاۋ بولىپ كەتپەسىنە كىمنىڭ كوزى جەتەدى؟ وندا ۇلى رەسەيدىڭ جۇرتى كەميدى، جەرى، ەلى ازايىپ قالادى. قازاقتىڭ مالى، ەلى، بۇيىمى باسقا ەلدىڭ پايداسىنا كەتىپ قالۋى مۇمكىن. ايتەۋىر قازاق ءوز الدىنا ەل بولىپ جاتقان جوق. ەندەشە، ورىسقا باعىنۋى كەرەك. ورىسقا جاقىن ارقا كوزەۋ قىلارلىق قازاققا كۇشتى جۇرت جوق. قازاق ورىسقا جەرىمدى الدىڭ دەپ وكپەلەيتىن شىعار. جەر قازىنانىكى عوي، ورىس ءوسىپ جەرگە سىيماي جاتسا، بوس تۇرعان جەردى الماي قايتەدى؟ قازاق جەر كەپ، باياعىداي كوشىپ-قونىپ، كەڭ دالانى شارلاپ جۇرە بەرەمىن دەپ ويلايدى. جەر جۇزىندە جالعىز قازاق ەمەس، وزگە جۇرت تا بار عوي، ولارعا دا تىرشىلىك كەرەك. ەندەشە، ارتىق جەرىڭدى العانعا وكپەلەمە. سەن دە ەگىن سال، قالا بول، سوندا بارىمىزگە دە جەر جەتەدى. مۇنى قازاق ۇقپايدى-اۋ.
قازاق ءزابىرىڭ تيەدى دەپ ءبىزدى ايىپتايدى. زاۋدە قازاق اسكەر بولىپ، قازاق اسكەرى ورىس ەلىنىڭ ىشىندە جاتسا، ماڭايىنا ءزابىرى تيمەس پە ەدى؟ مالىن الماس، دۇنيەسىن تالاماس، قىزىن قاتىن، قاتىندى جەتىم قىلماس پا ەدى؟ كەشەگى جەتىسۋ مايدانىندا مۇجىق قالالارىن العاندا، قازاق اسكەرى قانداي قىلدى. بەيۋاز مۇجىقتى قىلىشىنىڭ جۇزىنەن وتكىزبەدى مە؟ مۇلكىن تالاپ، ايەلىن راسۋا قىلمادى ما؟ باياعىدا ورىستى ءۇش ءجۇز جىلداي تاتار بيلەپ تۇرعاندا، قازاق تا سونىڭ ىشىندە، قانداي قورلىق كورسەتپەپ ەدى؟ ورداعا بارعان ەلشىلەرىمىزدى تاقتايعا جانشىپ، ۇستىنەن بيلەتىپ، ەزگىلەپ ءولتىرىپ ەدى. قازەكەم سەنىڭ دە جايىڭ بەلگىلى. قولدارىڭا تۇسسە، شامالارىڭ كەلسە، سەندەر دە ءبىزدى ايامايسىڭدار. ءبىراق شامالارىڭ كەلمەيدى.
ايتسە دە ءبىز قازاقتان كەك العالى جۇرگەنىمىز جوق. قازاق جەرىنە كەلەيىك دەپ كەلگەنىمىز جوق. رەسەيدە توڭكەرىس بولىپ، پاتشانى تۇسىرگەن سوڭ، ءوز ارا ەكى جارىلىپ، ەل بيلەۋگە تالاسقان سوڭ، وكىمەتتى قارا جۇمىسشى مەن قارا سولداتتى جاقتاعان بالشەبەكتەر الىپ كەتكەن سوڭ، بىزدەر ورىستىڭ شىن ۇلدارى قۇل-قۇتانعا باعىنبايمىز دەپ، سوعىسىپ، جەڭىلىپ، قاشىپ كەلىپ وتىرمىز. الدىمىز قاشىپ جۇڭگو جەرىنە ءوتىپ كەتتى. ءبىز ودان قاشقان، بۇدان قاشقان، جەتپىس شاقتى اپەسەر، بىلەۋىتتەر التايدىڭ ءبىر تىعىرىنا بەكىنىپ، قىزىلداردان جان ساۋعالاپ جاتىرمىز. ولاردىڭ ويى، وق ءدارىمىزدى، ازىعىمىزدى تۇگەسىپ، قىستىڭ سۋىعىنا قاتىرىپ، اشىقتىرىپ الماق. ايتپەسە، ءبىر اۋىزدان جالعىزداپ كەلىپ، ءبىزدى الا المايدى. تاۋدا جاتىپ ءبىز قاراپ ولەيىك پە؟ قارا تالاسقان سوڭ ماڭايداعى قازاققا شابۋىلداپ، ازىققا مال، باسپاناعا كيىز، توسەنىش، ىدىس، سايمان الىپ تىرشىلىك قىلىپ جاتىرمىز.
ەلسىز تاۋدا ەرىگىپ جاتقان وڭشەڭ ەركەك ءىشى پىسكەن سوڭ، ەرمەك، قىزىق كەرەك قىلماي تۇرا ما؟ قاشانعى ءوزدى-وزىمىز بوقتاسىپ، كەرىسىپ، توبەلەسە بەرەيىك. ءبىزدىڭ دە قانىمىزدا وت بار؛ بىزدە دە تىلەك، قۇمارلىق، ءناپسى بار. ءبىز دە جاسپىز. ايەل قۇشۋدى ءبىز دە اڭسايمىز. ايەلسىز كۇن كورە المايتىن، ماحابباتتىڭ ءقادىرىن بىلەتىن سەزىمى جەتىلگەن، ءبىز ونەرلى، ءبىلىمدى جاۋروپانىڭ ۇلدارىمىز. ايەل كىمدە بار؟ قازاقتا. قازاق تا ادام بالاسى. قازاقتىڭ قارا كوزدەرىنىڭ سيقىرلى كۇشى جاۋروپا ايەلىنەن كەم ەمەس؛ انتەك تاربيەلەنىپ، قىلىمسۋدى، ەركەككە جاعىنۋدى ۇيرەنبەگەنى بولماسا. قازاق نادان بولعان سوڭ ورىستان جاتىرقايدى، جيرەنەدى، قازاق قىزى ورىس جىگىتىن سۇيمەيدى — بىزگە ءوز سۇيگەنىمىز دە جەتەدى: بىزگە ايەل كەرەك. ايەلدىڭ سۇيگەنىن تىلەيتىن ءبىزدىڭ ءوز ەلىمىز بار ما؟ قازاق ناداندىقتان جاتىرقايدى؛ وقىعان ەل جاتىرقاماس ەدى، قازاقتىڭ وقىعان ازاماتى ورىس قىزىن سۇيمەي، ورىستان قاتىن الماي ءجۇر مە؟
قىسىلعاندا، ساسقاندا قارسىلىق قىلعان جەردە بولماسا، تەگىننەن قازاقتى ولتىرگەنىمىز جوق. ادامنىڭ تىپىرلاپ ولگەنى بىزگە تاۋىقتىڭ ولگەنىمەن ءبىر ەسەپ. كوڭىلىمىزگە سولاي ورناعاننان با؟ ءولىمدى كوپ كورىپ ەتىمىز ءولىپ كەتكەننەن بە، كىم ءبىلسىن؟ شىنىندا ءولىم دەگەن، ءومىر دەگەن نەمەنە؟ ادام ولمەك ءۇشىن تۋعان. بۇگىن ءولدىڭ نە، ەرتەڭ ءولدىڭ نە؟ ءومىر — قاباقتىڭ قاققانى. ەندەشە، از كۇن تىرشىلىكتە ومىردەن قانداي قىزىق، قانداي ءلاززات بولسىن، الىپ قالۋ كەرەك. ولگەن سوڭ تۇك تە جوق.
الدىمىزدا قىلىشىن سۇيرەتكەن قىزىل شۇناق قىس. اينالامىزداعى قالا – قىزىل جاۋ. كەلەشەگىمىز — اياز، اشتىق، سوعىس، اجال. بىرىنەن بولماسا، بىرىنەن ءولۋىمىز اق. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ ولۋگە كوزىڭ جەتىپ وتىرسا، ەلدەن، جۇرتتان، تۋعان-تۋىسقاننان كۇدەردى ۇزسەك، ءبىزدى جان ەكەن دەپ، ايايتىن ادام بالاسى بولماسا، ءبىز قارا تالاسپاعاندا، ءبىز بوي جاساماعاندا، ءبىز كىسى ءولتىرىپ، ءبىز قىز الىپ قاشپاعاندا، كىم بۇلاردى قىلماق؟ ءبىز ءازىر ءتىرىمىز. تىرشىلىك دەگەن ارپالىسىپ كۇنەلتۋ دەگەن ءسوز. ەندەشە، ءبىز تىرشىلىك قىلىپ ءجۇرمىز. ءبىزدى قازاق ايىپتاسا، بىلمەگەننەن ايىپتايدى.
مۇقاش
مەن تاڭقى مۇرىن، بادىراق كوز، شۇناق قۇلاقتاۋ، جار قاباقتاۋ، كىرپى شاش، قىرىس ماڭداي، قارا سۇر جىگىتپىن. جاسىم وتىز بەستە. اكەم تويبازار، ءوزىم مۇقاش بولعالى، اۋزىم اسقا، اۋىم اتقا جارىعان ەمەس. ەس بىلە ەسىككە ءجۇردىم؛ ءا دەگەندە، قۇنى جوق، بىلىق، ساراڭ، جامان تولەۋباي دەگەننىڭ قوزىسىن باقتىم. ەل جايلاۋدا، كوك شالعىندا قىمىزعا قىزىپ كۋىلدەپ، ماس بولىپ جاتقاندا، مەن بوساعادا وتىرىپ، جىرىق سارى توستاعانمەن ساۋمال ءىشىپ دامبالىم بورشا-بورشا، شەكپەنىم ءورىم-ورىم بولىپ، جالباڭداپ، ۇيەزدەگەن قوزىنى اۋىلدان شىعارا الماي، دەدەكتەپ، كەيىپ، جىلامسىراپ جۇرگەنىم. بالالار التىباقان تەۋىپ، اق سۇيەك ويناپ، شۋىلداسىپ، اسىر سالىپ، قوي كۇزەتىپ، ولەڭ ايتىپ، دۋمان قىلىپ جاتقاندا «تاڭەرتەڭ ويانبايسىڭ، جات!» — دەگەن بايدىڭ زەكۋىن ەستىگەن سوڭ، قارا ىنگەننىڭ قولاڭسا ساسىعان جابۋىن ورانىپ، ءۇي جانىندا بۇك ءتۇسىپ جاتقانىم. اسىرەسە شىرت ۇيقىدا جاتقاندا: «تۇر، قوزى اعىت!» دەپ، بايدىڭ بۇيىردەن تەۋىپ وياتقانى-اق جانىڭا باتادى-اۋ. امال جوق، بۇرسەڭدەپ ءجۇرىپ، قوزى اعىتىپ، ءبىر توستاعان ىركىت ءىشىپ، كوزىڭدى ۋقالاپ جونەلەسىڭ. كۇن قىزعانشا جۇگىرىپ، اۋىلعا قاشقان قوزىمەن ارپالىسىپ، ايعايلاپ تاس جىبەرىپ، جۇرگەنىڭ.
ون بەسكە كەلگەندە شابانبايدىڭ قويىپ باقتىم. و ءبىر قۇدايدىڭ اتقانى! ءولىپ بارا جاتىرمىن دەسەڭ، قويعا ءبىر تايىن مىنگىزبەيدى. ات وتىنان قالادى دەيدى، الىپ قالمايدى. قوي ورەردە جىلقىشى كەلە قويمايدى. جاتاردا بايلاپ قويايىن دەسەڭ، قوڭىر وگىزشەنى سيىر مۇيىزدەپ، مۇرنىن جىرادى، تاڭەرتەڭ سيىر ورمەي تۇرىپ ول ساسىقتى قامالاپ ۇستاۋ تاعى ءبىر قىرسىق.
ءبىر كۇنى بالالاردىڭ ويناعانىنا ءبۇيىرىم قىزىپ، توڭبەكشىپ ۇيقىم كەلمەي، نە دە بولسا، قۇدايدىڭ سالعانىن كەرەرمىن دەپ، تۇرا سالا ويىنعا مەن دە باردىم. قارا قۇلاق ويناعاندا، مەن يت، بالابەك قاسقىر بولىپ، راقىمجاننىڭ ايشا دەگەن قىزىن وزەك جاققا اپارىپ تاستادى. مەن شابالانىپ قۋىپ بارسام، قىزدى ىزدەگەن ۇلكەن قارا قۇلاق وزەكتە بۇعىپ جاتىر ەكەن. دۇنيە-اي، مەن دە قارا قۇلاق بولار ما ەدىم! – دەپ زىعىرلانام. ەرتەڭ تۇستە قويدى بۇلاق باسىنا جۋساتىپ، وگىزىمدى تۇساپ قويىپ، جارلاۋىتقا ارقامدى سۇيەپ وتىرسام، كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى. ءبىر مەزەتتە بەتىمدى كۇيدىرىپ جىبەرگەندەي، بىردەمە باسىمنان وراي شىم ەتە ءتۇستى. شوشىپ كەتتىم. جىندى كىسىشە، شىبىن-شىركەي بوپ، لاعىپ بارام. ارتىما قاراسام كوك ايعىرىن اپىراڭداتىپ، قامشىسىن بىلەپ، شابانباي قۋىپ كەلەدى ەكەن. قالاي بۇلتارسام دا قويمادى، قاشاعانعا توسەلىپ قالعان ارام قاتقىر قويسىن با، اتتىڭ باۋىرىنا الىپ ءجۇرىپ، ال بورسىلدات، ال سوي. باقسام، ۇيىقتاپ قالعانىم بولماسا، قوي قاسقىردان امان ەكەن.
ءوشىمدى قالاي الام دەپ اۋزىمدى باسىپ ءجۇر ەدىم. احمەتتىڭ قويشىسى دا بايىنا ىزالى ەكەن. ەكەۋمىز بىرىگىپ، شابانبايدان ەكى سەك، احمەتتەن ءبىر مارقا، ءبىر تۇساقتى سويىپ، بۇلاققا تىعىپ قويىپ، ءبىر ايداي ازىق قىلدىق. سۋعا سالعان ەتتە ءدام بولمايدى ەكەن. ءبىراق ۇرلىعىمىز شىعىپ قالدى. ونى ايتىپ جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ قويشىلار. ەستاي دەگەن ءبىر جارامساق تاز قويشى بار ەدى. بايىنا جاعىنام دەپ، سول ءيتتىڭ بۇلدىرگەنى. شابانباي ەكى قوي، ەكى كيىم اقىمدى شىعاردا بەرمەي قالدى.
قالاي ءبادىعۇلدىڭ جىلقىسىن باقتىم، سولاي كوزىم اشىلا باستادى. قاشاعاندى جالعىز ۇستايمىن. اساۋدى جالعىز ۇيرەتەمىن. كۇزەتكە جالعىز بارامىن. بوراندا جىلقى باعامىن. ايازبەن، اساۋمەن، قاراڭعى ۇزاق تۇنمەن، ۇرىمەن، قاسقىرمەن، قاۋىپ-قاتەرمەن الىسپاي ادام — ادام بولمايدى ەكەن. جەلدەن جارالعان جەلگە مىنبەي، ادامعا جەلىك بىتپەيدى ەكەن. جىلقى باقتىم — كۇلكى باقتىم. الىس-جاقىن، قاتەر ويىنشىق بولدى. جىلقى باقتىم، كىسى بولدىم.
ەندى مەنى ايەل دە مەنسىنەتىن بولدى. ەندى مەنىڭ اتىم دا، كيىمىم دە تۇزەلدى. كەدەي جاتاقتىڭ كەلىنشەكتەرىنە ەت، ماي بەرىپ، كوڭىل قوستىم. كەيدە قاسقىر جەدى قىلىپ، جاباعى تايلاپ، سوعىم دا بەرىپ ءجۇردىم. جىلقى باعىپ ءجۇرىپ، قالىڭ بەرىپ قاتىن الدىم. بۇرالقى جىلقى قاعىستىرىپ، ەن-تاڭباسىن بۇزىپ، پايدا-باقىرشىلىق قىلۋدىڭ ءتاسىلىن دە ءبىلدىم. قاتىن العاندا ورازا اشارىم دا بولدى.
جىلقى جۇتتان كەيىن ەندى ەسىككە جۇرگىم كەلمەدى. نەدە بولسا، الىس جەردى دە ءبىر كورەيىن دەپ، باراقوتقا جۇمىس قىلۋعا جالداندىم. ەرتىس اعىپ، وسكەمەن، زايسان، سەمەي سياقتى قالالاردى دا كوردىم. ازىن-اۋلاق ورىستىڭ ءتىلىن دە ۇيرەندىم. ورىسپەن ارالاسىپ، ورىس ءتىلىن ۇيرەنگەن سوڭ، كەۋدەمە نان پىسكەندەي، وزىمە-وزىم الدەقانداي كورىندىم. ءوزىم – ءبىر تۇرعان زاڭمىن. ورىسپەن دە، قازاقپەن دە سويلەسە كەتەمىن. ەلدە جۇرسەم دە، قالاعا بارسام دا ولمەيتىن ءتارىزدىمىن. ادام بولعان، ەل بيلەگەندەردىڭ مەنەن تۇك ارتىق جەرى جوق. ولار بىلگەن وتىرىك، وسەك، ۇرلىق-قارلىق، سۇمدىقتى مەن دە بىلەمىن. ولار سويلەگەن ءسوزدى مەن دە سويلەي الامىن. قايتا مەن «كاكوي شورت، كاك جى، نە جولي، ني ەمەش پرابا...» دەپ ورىسشانى ارالاستىرا سوعىپ جىبەرۋگە ءومىرىم كەلدى. الىسا كەتسە، ءبىر، كىسىدەن تاياق جەمەيمىن. باراقوتتا جۇرگەندە ەرشىكپەن ون پۇتقا شەيىن كوتەرىپ جۇردىك. ارازداسا كەتسە، كىسىنىڭ ءبىر مالىن جەتەلەپ كەتۋگە جارايمىن. ەندى مەنىڭ ەل ادامىنان قورعالايتىن نەم بار؟ مەن نەدەن تايسالام. جالعىز كەمدىگىم قاعاز تانىمايتىنىم عوي. مەندەيلەر تولىپ جاتىر عوي. اتتەڭ دۇنيە! قولىم حات بىلسە، كۇرشىن وزەنىن تەرىس اعىزار ما ەدىم، قايتەر ەدىم...
ەلگە كەلگەن سوڭ، اتقا ءمىنىپ، پارتيانىڭ سوزىنە ارالاسىپ، جاڭا ءبىر قىزمەتكە نيەت قىپ جۇرگەنىمدە، سوعىس بولدى دا، ونىڭ ارتىنان توڭكەرىس كيلىكتى. اقتار قاشىپ، قىزىلدار كەلىپ، قالا-قالاعا ورنادى. بالشاباي دەگەن بار، كەدەيدىڭ پايداسىن سويلەيدى، بالشابايعا جازىلعان كىسىنى اۋىلناي قىلادى، بولىس قويادى، قولىنا مىلتىق بەرەدى، «پانيماش» مىلتىق بەرەدى، بايدىڭ مالىن، ارتىق قاتىنىن، جەرىن كەدەيگە تارتىپ اپەرەدى... دەگەن لاقاپتار شىققان سوڭ، جاتسام ۇيقىم، تۇرسام كۇلكىم كەلمەدى. مەن دە بالشابايعا جازىلىپ، مىلتىق السام دەپ، ويلادىم دا ءجۇردىم. ويعا العانىن ىستەمەگەن جىگىت، جىگىت پە؟ «بىرەۋ قازاق جاقسى دەدى، بىرەۋ ورىس جاقسى دەدى: شورت — ءپىبري دەپ شوقىندىم دا كەتتىم»، — دەپ ءبىر شوقىنشاق ايتقان ەكەن. سول ايتقاندايىن، نەدە بولسا، تاۋەكەل، مۇنى دا ءبىر بايقايىن، كىم بىلەدى، مەن دە بىردەمەگە جاراپ كەتەرمىن دەپ، باردىم دا ياشەيكەگە جازىلىپ، بەساتاردى مويىنعا سالىپ شىعا كەلدىم.
ەلگە كەلە لاۋ ءمىنىپ، قوي سويعىزىپ، جۇرەگىن شايىپ الۋعا، كەيدە باسىنان اسىرا مىلتىق اتىپ، قىزمەتكە كىرىسە باستادىم. قازىنانىڭ مۇلكىن، اقتاردان قالعان قارۋ-جاراق ىزدەپ، قىرىنداعان كىسىلەرىمنىڭ ءۇيىن ءتىنتىپ، قورقىتىپ، كور-جەرلەرىن الىپ، پايدا-پاقىرشىلىق ىستەي باستادىم. ەل مەنى «شوقىنىپ كەتتى» دەپ كىرپىدەي جيىرىلدى. اۋەلى، ءوز اعايىندارىم دا ماعان وسقىرىپ، ۇرەيلەنىپ قارايتىن بولدى. مەنەن جۇرت سەسكەنەيىن دەدى. مەن كەلە جاتقاندا، قىزىل كوزدى پالە كەلە جاتقانداي اتىن، دۇنيەسىن تىققىشتاپ، وپ-وتىرىك جالپاقتاۋدى شىعاردى. ەلى قۇرعىرلاردىڭ اۋزىن باسساڭ، ارعى سويلەپ تۇرادى عوي. اسىرەسە، وسى ءمۇعالىمى بار بولعىرلار، پالە بولدى. مەنى ەلدەن پارا الدى، دۇنيە تارتىپ اكەتتى... پالەن-تۇگەن قىلدى دەپ، قالاداعى وقىعان ازاماتتارعا داتتاپ قويىپتى. سايلاۋ كەزىندە بولىس بولايىن دەپ تۇرعان كەزىمدە، مەنىڭ ۇستىمنەن جازىلعان قاعازداردى جيناپ، مامىربايدىڭ بالاسى كەڭسەگە تاپسىرىپتى. مەنى بۇزاقى ادام دەپ، ءسويتىپ بولىستىققا سايلاماي قويعانى. ءاي، اتاڭنىڭ اۋزىن... مامىربايدىڭ، ۇلى-اي! ءتىرى بولسام، ءبىر قىلارمىن! – دەپ كەتە بەردىم. مىلتىقتان ايىرىلدىم.
ەلگە كەلگەن سوڭ، اۋىل-اۋىلدان مال، كيىز، توسەك-ورىن، ىدىس-سايمان الىپ جۇرگەن اقتاردىڭ ادامىنا جولىعىپ، ءىش پىكىرىم ىشىمدە، سولارعا كىسى بولدىم. ولار ماعان جاقسى قىز تاۋىپ بەر دەدى. ويىما مامىربايدىڭ اقبىلەگى ساپ ەتە ءتۇستى. اتاسىنىڭ قىلعانىن الدىنا كەلتىرەتىن ماعان دا كۇن تۋدى. ءومىرى بايدان، كۇشتىدەن قورلىق-زورلىق كورىپ كەلدىم. ءالى سولاردان كورىپ وتىرمىن. ەندى ولاردى مەن نەسىنە ايايىن. ارمانىما جەتسەم — جەتتىم، جەتپەسەم، جامان ادام اتانىپ كەتكەنىم داعى...
الىس-جۇلىس، اۋىر كۇيىك، اتتىڭ سوققىسىمەن اقبىلەكتىڭ سىلەسى قاتىپ، اتتان تۇسىرگەندە، ولگەن ادامشا سىلق ەتە تۇسكەن.
اقبىلەك ەسى كىرىپ، كوزىن اشسا، التى سىرىقتىڭ باسىن ءبۇرىپ، كيىز جاپقان، كىشكەنە قوستا، وڭشەڭ سەرەيگەن، بىرقىراعان، جات كيىمدى، جات ءتۇرلى ورىستاردىڭ ىشىندە جاتىر. وڭ قولىن اقبىلەكتىڭ ۇستىنە ارتىپ، قاق قاسىندا بەتىنەن تۇگى شىققان، شاشى دۋدىراعان، ىستىك مۇرىن، جيرەن ورىس جاتىر. ونىڭ بەينەۋسىز اڭقيعان، جارىق ەرىندى، دۇردەك اۋزىنان شىققان دەمى اقبىلەكتىڭ بەتىنە تامۇق لەبىندەي ءتيىپ، دەنەسىن تىتىركەندىردى. ءوڭى، ءتۇسى ەكەنىن بىلە الماي، كوزى الابۇرتىپ قوستىڭ ءىشىن سيپاي ءسۇزىپ شىقتى دا، تۇندەگى وقيعا ەسىنە تۇسكەندە قايناپ شىققان بۇلاقتىڭ كوزىندەي، جاسى مولتىلدەپ، جىلاپ اعىپ قويا بەردى. ساڭعال كيىزدەن سىعالاعان اڭعال شۋاق اقبىلەكتىڭ بەتىنە ءتۇسىپ، جايراڭداسا دا، تەلەگەي اققان جاسىن قۇرعاتۋعا سەپتىگى بولعان جوق، جانىن جانىشقان قاراڭعىلىق قاراڭعى دۇنيەنى اڭساتتى. ايتسە دە، جارىق ساۋلەدەن، كوزىن ءبىرجولا جۇمباي قۇتىلماسىنا كوزى جەتكەن سوڭ، تىم بولماسا ساۋسىلداعان سارى قولدىڭ ىشىنەن سىتىلىپ، دالانى ءبىر كورگىسى كەلدى. اقبىلەك ۇستىندە جاتقان اشالى، اۋىر قولدى اقىرىن سىرعىتىپ قويدى دا، سىبدىرسىز باسىن كوتەرىپ، جەتقورقاق بولعان بوتاداي، اياعىن اڭداپ باسىپ، سىعالاپ قاراپ، جاپساردى اشىپ، تىسقا شىقتى.
مۇنىڭ شىققانى الدارىنا ەر توقىم ءۇيىپ، مىلتىقتاردى موسىلاپ قويعان، قاتار تىگىلگەن ۇلىلى، كىشىلى، جىرتىعى، ءبۇتىنى ارالاس جەتى قوستىڭ بىردەن سوڭعىسى ەكەن. ءتورت قۇبىلادان بىردەي ەرەيىپ-سەرەيىپ، ۇستىنە ءتونىپ تۇرعان اقار-شاقار تاۋلارعا، تاۋعا بىتكەن ءۇيىرىم-ۇيىرىم سابالاق ءجۇندى ورمانعا دا، تاۋ باسىندا قالىقتاپ جايىلىپ جۇرگەن بۇركىتكە دە، تاۋعا تىرمىسا جايىلىپ، جاتقان قۇمىرسقاداي جىلقىعا دا، قوستان اۋلاعىراق وزەك قۋالاي، شىققان شوق-شوق بۇتاعا دا اقبىلەكتىڭ كوزى توقتاپ تۇرا الماي، سىرعاناپ كەلىپ، جەر وشاق باسىنداعى قازاقتىڭ قارا قۇمانىنا، قارا استاۋىنا جىرتىق ورىستىڭ شومىشىنە توقتادى. جاۋدىڭ قولىنا تۇسكەن الدە قاي سورلىنىڭ استاۋى، ءشومىشى ەكەن. سورلى ءشومىش! مەن دە سەنىڭ سىڭارىڭ عوي دەگەندەي، مۇڭداسقانداي، كوزىنە تاعى جاس الدى.
تالدىڭ تاساسىنا تۇسەيىن دەپ، شەتكى قوستىڭ ارتىنان جاڭا اسا بەرىپ ەدى، قوس دالداسىندا مىلتىعىنا سۇيەنىپ، قاقيىپ تۇرعان ءبىر ورىس جالت قاراپ:
— ستوي! — دەپ اقىرىپ قالدى.
داۋىس جەر استىنان شىققانداي، سەلك ەتىپ، زارەسى زاندەمگە كەتتى؛ جىعىلىپ بارىپ وڭالدى. سۇيتكەنشە بولمادى، ارتىنان ءبىر ورىس جۇگىرىپ كەلىپ، قۇشاقتاي كوتەرىپ قوسقا الا جونەلدى. اقبىلەكتىڭ كوزى شاراسىنان شىقتى. قۇشاقتاعان ورىس ايمالاپ قوسقا الىپ كىرگەندە، تاعى ەكى ورىس باستارىن كوتەرىپ، كەرىلىپ-سوزىلىپ، كوزدەرىن ۋقالاپ، اقبىلەككە قاراپ، كۇلە سويلەپ، شىلىمدارىن وراي باستادى. الىپ كەلگەن ماناعى قولىن ارتىپ جاتقان جيرەن ورىس ەكەن. اقبىلەكتى اش بەلىنەن جىبەرمەي، قىسىپ، بەتىنە تامان اۋىزىنا ۇمتىلىپ ەدى، اقبىلەك تەرىس قاراپ، بۇلقىنىپ سۇيگىزبەدى. وزگە ورىستار جيرەن ورىستى مازاقتاعانداي، قارق-قارق كۇلىستى. ولار كۇلىپ جارقىلداپ وتىرعاندا، توردە جاتقان ۇزىن بويلى، اققۇبا، قارا مۇرت ورىس ويانىپ، قىرىنان جاتىپ، اقبىلەككە كوز سالدى. ول وزگەلەرىندەي سويلەسكەن دە، كۇلگەن دە جوق. قۇبا شىڭعا قۇلاش ۇرعان جەز قانات بيدايىقتاي، تالماۋ كوزىن تالىقسىتا، تەرەڭ قيالعا شومىلدى.
كوپ كۇلىپ جاتقاندا، بىرەۋ سازارىپ وتىرسا، ونىڭ جانى جۇمباق قوي. كوپ مۇڭايىپ وتىرعاندا، بىرەۋ كۇلىپ وتىرسا، ونىڭ اجارى دا كوڭىلدى بۇرماق قوي. جۇمباق نارسە ادامدى قۇشتار قىلماق قوي. قارقىلداسقان، قايعىسىز، قامسىز كوپ ورىس ورتاسىنداعى قارا مۇرتتىڭ لەبى دە اقبىلەككە جۇمباق بوپ كورىندى. الدە وزىنە باستاس قىلعىسى كەلدى مە، نەمەسە ودان ءبىر جىلى ءسوز كۇتتى مە، بولماسا ايەلگە بىتكەن جەڭسىقويلىق مۇنى دا جەڭدى مە، ايتەۋىر قاپاستا قاپالانىپ، جالىنارعا جان تابا الماي وتىرعان اقبىلەكتىڭ كوزى ەرىكسىز قارا مۇرتقا ءتۇستى.
قارا مۇرت اقبىلەكتىڭ جان جاراسىن الدە كوزىنەن وقىپ ءبىلدى مە، الدە ءبىر باسقا سەزىم كەرنەدى مە، كىم ءبىلسىن جيرەن سۇيەم دەپ تاعى كەزەنىپ، اقبىلەك سىرت بەرىپ تىجىرىنىپ ەدى، اشۋلانعان ادامشا اناعان اجىرايا قاراپ، بىردەمە دەپ شورت كەستى. جيرەن ورىس تا قىڭبادى، ەجىرەيىپ، باسىن سىلكىپ، بىردەمە دەپ تاستادى. ءبىراق ەندى قايتا سۇيۋگە قىزعا ۇمتىلمادى. وزگەلەرى ۇندەمەي شىلىمدارىن تارتىپ بولىپ، تىسقا شىعىپ كەتكەندە، قارا مۇرت اقبىلەككە جىلى قاراپ، ءبىر كۇرسىندى دە، جيرەن ورىسقا الگىدەي ەمەس، جايراڭداپ، سويلەي باستادى. العاشقى كەزدە نارەستە شاقىرعانداي، الاقانىن قارماي، موينىن بۇلعاي، كوزىن تۇنجىراتا، ەرنىن شوشايتا سويلەپ، جيرەن ورىس باسىن شايقاپ بولماعان سوڭ، يىعىن قىسىپ، كوزىن تىكىرەيتە، ەرنىن كەزەرتە، ىزبارلانا سويلەدى. ارىس-ۇرىس ەتكەن يتتەرشە ءبىرىن-بىرى قاۋىپ العانداي بولدى. كەلتە-كەلتە جاۋاپتاسىپ، جۇدىرىقتارىن بىلەسىپ، قارا مۇرت ءوڭى سۇرلانىپ شىعىپ كەتتى. ول كەتكەن سوڭ جيرەن ورىس تا قۇشىرلانىپ، كۇڭكىلدەپ، بوقتاعان ىسپەتتى بولدى دا، تىسقا شىقتى.
وزگە قوستار دا تۇرسا كەرەك: دالادا شۇلدىرلەسكەن سوزدەر مولايىپ، جاڭىلداي باستادى. كەيبىر ورىستار اقبىلەك وتىرعان قوسقا كەلىپ: «كزىمكە...» — دەپ مويىندارىن قيسايتا، شاعىر، شەگىر كوزدەرىمەن تەسىپ جىبەرگەندەي اقبىلەككە ۇڭىلە قاراسىپ، ىرجيىسىپ، بىردەمە دەسىپ كەتىپ قالدى. اقبىلەك ولاردىڭ بەتىنە تۋرا قاراي المادى، كىرىپ كەلگەندە عانا نەمەسە تۇرتكەندە عانا كوزىنىڭ قۇيرىعى ءتۇستى.
ازدان سوڭ، شەلەككە قايناتقان سۋدى ورتالارىنا قويىسىپ، تەمىر توستاعانداردى باتىرىپ، كەپكەن ناندارىمەن قىتىرلاتىپ ءشاي ءىشىپ وتىرىپ، مىلجىڭداپ كوپ سويلەستى. «الدىنا اس قويساڭ، ورىس يت مىلجىڭدايدى دا وتىرادى» دەگەن اكەسىنىڭ ءسوزى اقبىلەكتىڭ ەسىنە ءتۇستى. جيرەن ورىس ماناعىداي ەمەس، اقبىلەككە ولىپ-وشكەنىن قويىپ، بەتىنەن تۇگى شىعىپ، اكەسى ولگەندەي، باس تەرىسى اۋزىنا ءتۇسىپ، كەتىپتى. قاسىنداعى بىرەۋى اقبىلەككە قاڭىلتىر توستاعانمەن ءشاي ۇسىنىپ ەدى، المادى. الگى ايتىسقان، جانجالداسقان قارا مۇرت ورىس قايتىپ كورىنبەدى.
ءشايلارىن ءىشىپ، شىلىمدارىن تارتىسىپ بولعان سوڭ، وزگەلەرى تىسقا شىقتى. جيرەن ورىس بەلىندەگى التى اتارىن الىپ، قۇلاعىن قايىرىپ، بىردەمەسىن باسىپ، بۇراپ، شىرتىلداتىپ اينالدىرا باستاعاندا، اقبىلەك ءوزىمدى اتىپ تاستار ما ەكەن دەپ جۇرەگى سەسكەنەيىن دەدى. جان شىركىن كوزگە تاعى ءبىر ەلەستەپ ءوتتى. ءبىراق اتقان جوق، مىلتىعىن قايتادان قابىنا سالىپ قويدى. سويتكەنشە بولمادى، كيىمدەرى سىمداي، بەلدەرىن قىلميتا بۋىنعان، قىلىشتارىن اسىنعان ەكى ورىس سىپ ەتىپ كىرىپ كەلىپ، قاقيىپ تۇرا قالىپ، جيرەن ورىسقا كەلتە-كەلتە بىردەمە ايتتى. جيرەن ورىس ءبىر-اق اۋىز جاۋاپ قايىردى دا، ءۇن-تۇن جوق، كيىنە باستادى. كيىندى دە، اقبىلەكتى قولىنان تارتىپ، تۇرعىزىپ قوستان الىپ شىقتى. اقبىلەك ەندى بىردەمە قىلادى ەكەن دەپ، جۇرەگى دۇرسىلدەپ بارادى. شىقسا — كوپ ورىس قوس ماڭىندا توپ-توپ سويلەسىپ تۇر. قىزدى الىپ بۇلار شىققانىن كورىپ، وزگەلەرى دە قوزعالىپ، لەك-لەك بولىپ، تال جاققا قاراي اياندادى.
ەندى اجالىم جەتتى عوي دەپ اقبىلەكتە زارە جوق. ءبارى جيىلىپ، اتىپ، قالاي ولگەنىمدى تاماشا قىلعالى ءجۇر مە؟ الدە بۇلاردىڭ باسقا زاڭى بار ما؟ باسقا بىردەڭە ىستەگەلى ءجۇر مە؟ ۋا ءپىرىم-اي، مىنانىڭ ءبارى جابىلىپ... نەتسە، نە جانىم قالادى؟.. كوپ ورىس تالعا تايانعان سوڭ قاتار تۇرا قالدى. ءۇش ورىس شىعىپ، اناداي جازاڭقايعا بارىسىپ تۇرعان كەزدە، جيرەن ورىس اقبىلەكتى باۋىرىنا قىسىپ الىپ، اۋزىنان قۇشىرلانا ءۇش ءسۇيىپ، قاسىنا ەكى ورىستى ەرتىپ، اناۋ ءۇش ورىسقا تامان باردى. التاۋ بولدى. التاۋدىڭ ءبىرى توپقا قاراپ، بىردەڭە ايتتى. توپتان قىسقا عانا جاۋاپ ەستىلدى. سودان كەيىن الگى ورىس اقىرىپ قالىپ ەدى، الگى ءوزىنىڭ جيرەن ورىسى مەن ماناعى قارا مۇرت بىرىنە-بىرى تايانىپ بىردەڭە دەستى دە، اياقتارىن نىعارلاي باسىپ، ەكەۋى ەكى جاققا قاراي جونەلدى، سۇزىسەتىن قوشقارلارشا ەكەۋى بىرىنە-بىرى قاراما-قارسى تۇرا قالدى، سول كەزدە قالعان ءتورت ورىس كەيىن شەگىنىپ، بىرەۋى قولىن كوتەرىپ، «راز، دىبا، تري!» دەپ قالۋى-اق مۇڭ ەكەن، التى اتارلارىن قولىنا ۇستاسىپ تۇرعان ەكى قوشقار باسىپ-باسىپ جىبەردى. ءتۇتىن بۇرق ەتتى. ورىستار تۇرا ۇمتىلدى. اقبىلەك ەندى نە بولار ەكەن دەپ، ارت جاعىندا تۇرعاندا، مىنا جاعىنان قارا مۇرت ورىس جۇگىرىپ كەلىپ قۇشاقتاي الدى.
ولگەن جيرەن ورىستى كەپ ورىس كوتەرىپ الىپ كەتتى. اقبىلەكتى بەلىنەن قۇشاقتاپ، سۇيەمەلەپ، قارا مۇرت قوسقا اكەلدى. وزىنە تالاسىپ، ەكى ورىس ءبىرىن-بىرى ولتىرگەنىن اقبىلەك سوندا ءبىلدى. ءبىراق توبەلەسىپ ولتىرىسپەي، الىستان اتىپ ولتىرىسكەنىنە تۇسىنە المادى.
قارا مۇرت شىعىپ كەتىپ ەدى، ءبىر ۋاقىتتا قالپاعىن شەكەسىنە سالعان، سەڭسەڭ باس، تەكە كوز، بۇجىر سارىنى الىپ كەلدى. تەكە كوز كەلە-اق اقبىلەككە:
– امان قارىنداسىم، – دەپ قولىن ۇسىندى. قازاقشا سويلەگەنى قۇلاعىنا جىلى ءتيىپ، قولىن ۇسىنا ءتۇستى دە، قايتا تارتىپ الدى، جەپ قوياتىنداي سۇزە قارادى. تەكە كوز قازاقشا بىلەتىن ءتىلماش ەكەن، اقبىلەكپەن سويلەسۋگە شاقىرىپ اكەپتى.
– مىنا تورە سەنى جاقسى كورگەن. بۇل ءوزى ۇلكەن تورە. قورىقپايتىن كىسى. سەنى كورگەندە (جۇرەگىن ءتۇرتىپ)، مىنا جەرى شىداماعان. اناۋ جىگىتتەن سەنى ماعان بەر دەپ سۇراعان، ول بەرمەگەن. ول كىشكەنە تورە عوي. ەكەۋى داۋلاسقان، شاتاق شىققان. سودان «دۋەلگە» شىعىپ اتىسقان. ءوزىڭ كوردىڭ عوي. بۇل سەن ءۇشىن ولەم دەگەن، سوندا دا شىداعان. سەن بۇرىن ورىستى جاقسى كورمەگەن دالاداعى قازاقتىڭ قىزىسىڭ. سەن قورىقپا. ساعان ەشكىم تيمەيدى. مىنا تورە سەنى ەشكىمگە بەرمەيدى. بۇل سەنى قاتىن قىلادى. وزگە تورەلەر سەنى ءبارىمىز قاتىن قىلامىز دەپ ەدى. بۇ كىسى وعان بولمادى: ول جارامايدى، وندا ءبارىمىز حايۋان بولامىز دەدى.
بۇل كوپ بىلەتىن اقىلدى جىگىت. بۇ دا وزىندەي ادامنىڭ بالاسى. قۇداي بىرەۋ، جان بىرەۋ: سەن بۇدان قورىقپا، جاقسى كور. بۇل كىسى سەنى جاقسى كورەدى. سەنى كۇتەدى. ساعان تاماق، كيىم اپەرەدى، ساعان جۇمىس قىلدىرمايدى. قازاقتىكى قاتىن نەمەنە؟ مالاي عوي. بايى ۇرادى، سوعادى، جۇمىس قىلدىرادى، ءبارى كىر بولىپ، جامان بولىپ جۇرەدى. بىزدىكى ورىس زاكونى جاقسى: قاتىندى ۇرمايدى، (قولتىقتاعاندى كورسەتىپ) بىلاي ۇستاپ جۇرەدى، تياترعا اپارادى، گۋلايت قىلادى... دەپ، اقبىلەكتى ءۇيىر قىلام دەپ، تەكە كوز كوپ سويلەدى. اندا-ساندا قارا مۇرت ءسوز ۇيرەتىپ تۇردى. اقبىلەك كونەتوز جاسىل شاپانىن كوزىنە تۇسىرە بۇركەنىپ، بەلى باكىشە بۇكتەتىلىپ باس-اياعى كىرپىشە جيىرىلىپ، قۇنىسىپ، جاسى مولدىرەگەن قارا كوزىن جىپىلىقتاتىپ، قارا مۇرتقا اندا-ساندا كوز قۇيرىعىن ءبىر جىبەرىپ، تاڭدانا، ۇرەيلەنە تىڭدادى.
ورىس سويلەپ وتىر. ونىڭ كوپ ءسوزى ميىنا قونبادى. ۇلكەن تورە دەپ ماقتايدى. «تورە» بولسا ءقايتسىن؟ مۇنىڭ ىزدەگەنى ورىستىڭ تورەسى مە ەدى؟ كيىم، تاماق اپەرەدى دەيدى. سولارعا زار بولىپ، وسىلاردان سۇراۋعا كەلىپ وتىرعان-اۋ! شارۋانى قاتىن ىستەمەيدى دەيدى، ەندى كىم ىستەمەكشى! بەكبولاتقا تيسە، اقبىلەك مالاي بولار ما ەدى؟ ءوزى دە ىستەر ەدى، مالشى قاتىندى دا الار ەدى، بايى ۇرىسپاسا، ۇرماسا، قاتىن قايدا كەتپەيدى؟ قاتىن نە ىستەمەكشى؟.. مۇنىڭ بىردە-بىرى قۇلاعىنا بارمادى. جالعىز-اق اقبىلەك ءۇشىن قارا مۇرتتىڭ جانىن قيعانى راس. ەندەشە، جاقسى كورگەنى راس. ەندەشە، جاقسى كورگەندەي، اقبىلەك سۇلۋ ەكەن. قازاق تۇرسىن، ورىستىڭ بوزداق جىگىتى دە اقبىلەككە قىزىعادى ەكەن، جانىن قيادى ەكەن. ايەلگە بۇدان ارتىق قۇن بولا ما؟ سىي بولا ما؟ ونىڭ ۇستىنە اقبىلەك ەندى كوپ ارىستىڭ تالقىسىنا تۇسپەيدى، اسىل قازىناسىن ءبىر-اق كىسىگە قيادى. قانداي كىسىگە؟ ءوزى ءۇشىن جانىن قيعان ەر جىگىتكە... ءبىراق، ويباي-اۋ! ەر جىگىت دەپ وتىرعانى اۋزى تۇكتى كاپىر عوي! الگى دارەتسىز، سۇندەتسىز، تۇرەگەپ سيەتىن، شوشقا ەتىن جەيتىن، اراق ىشەتىن، تەمەكى ساسىعان، ەلدى قىران جاپقانداي قىلىپ، قامشى، قىلىش، مىلتىق ويناتاتىن، مەيىرىمسىز، شادىر مىنەز ورىس وسى ەمەس پە؟ شىنىمەن سول ورىستى يىسكەگەنى مە؟ شىنىمەن اق توسىنە ارام دەنەنى ويناقتاتىپ، اشىلماعان قاۋىنىن ارام پىشاققا جارعىزعانى ما؟
سونى ويلاعان كەزدە اق تورعىن ماڭدايىنا ەكى تىك سىزىق كورىنە قالادى. اپاسى ەسىنە تۇسەدى دە، كوزىنەن ەكى مونشاق دومالاپ كەتەدى... جان اپاسى بۇل ءۇشىن ءولىپ كەتتى-اۋ! تىم بولماسا ءبىر اۋىز ءتىل قاتۋعا دا مۇرشاسىن كەلتىرمەدى-اۋ! جان اپاسىنان ماڭگىلىك ايىرىلىپ، باسى قارالى، ءجۇزى جارالى بولىپ وتىرىپ، نە بەتىمەن باي ىزدەگەنى؟ اپاسىن ءولتىرىپ كەتكەن، ءوزىن تارتىپ اكەلگەن، اۋىلىن شاپقان، تالاعان ورىستىڭ تۇقىمىنا نە عىپ ءوز ەركىمەن كونگەنى؟ ەل قايدا؟ بۇل قايدا؟ اكەسى، اۋىلى نە كۇيدە؟ اقبىلەك تۋرالى ولار نە ويلاپ جاتىر دەسەيشى؟.. سورلى قىزىمدى ءولتىرىپ تاستادى ما، الدە نە قىلدى؟.. دەپ، اكەسى نە عىپ جانى شىداپ وتىر ەكەن؟.. كۇيەۋى كەلمەك ەدى، تۇندەگى قۋعان، وققا ۇشقان الدە سول ەمەس پە ەكەن؟ ءتىرى قالىپ، قۇداي جازىپ، كورەتىن كۇن بولسا، كۇيەۋىنە نە بەتىمەن جولىقپاق!.. ويپىرماي! مۇنداي دا سورلى، مۇنداي دا ماسقارا بولعان قازاقتا ايەل بار دەيمىسىڭ؟ بۇل قورلىقتى كىم كوردى دەيسىڭ. وسىنىڭ بارىنە شىداپ، نە عىپ ولمەي، ءتىرى وتىر؟.. تۇندەگى وق اپاسىنا تيگەنشە، بۇعان تيمەگەنىن قاراسايشى...
الدى-ارتى تۇيىق، قاراڭعىلىق، نە بولارى بەلگىسىز... سوندا دا اقبىلەك ءتىرى، اقبىلەك سۇلۋ... ول ەلدەن استى: قازاق تۇرسىن، اتاعىن ورىس ەستىپ، ىزدەپ كەلىپ، الىپ قاشتى... ورىس بىتكەن بۇعان بولا قىرقىستى... كىم بىلەدى، ءتىرى بولسا، ءۇمىتسىز سايتان... ءوز ەركىمەن كەلىپ وتىرعان جوق... قارا كۇشكە، تاعدىرعا نە شارا؟ جاماندىعىنان مۇنداي بولعان جوق. اقبىلەكتى كىم جازعىرا الادى؟ مالىنا، جانىنا يە بولىپ وتىرعان قاي قازاق بار؟ ازەر بولسا، جازىقسىز قۇربان بولىپ جاتقان كوپ قورعانسىزدىڭ، كوپ سورلىنىڭ ءبىرى شىعار...
ويدان وي تۋىپ، باسى داڭ بوپ، شاپانىنىڭ ەتەگىندەگى تامعان مايعا قادالا قاراپ وتىرعاندا، تىم-تىرىس كۇتە قالعان، قارا مۇرتتىڭ ىستىق قولى قولىنا كەلىپ ءتيدى. اقبىلەك اۋىر ءبىر قاعىپ، «مەندە نە ەرىك بار؟..» دەگەندەي، تەرەڭ قاسىرەتپەن ونىڭ بەتىنە قارادى. قارا مۇرت ءتىلماشىنا يەك قاعىپ، شىعارىپ جىبەردى دە، اقبىلەكتىڭ قولىن ەپتەپ وزىنە تامان تارتىپ، مۇرتىن ەرنىنە اپاردى. اقبىلەك قارىسقان جوق.
تۇندەگى ايقاي-سۇرەڭ، الا ساپىراندا مۇقاشتىڭ قولىندا — جەتەكتەۋلى ەكى ات، ويىندا — امان قۇتىلۋ، كوزگە تۇسپەۋ عانا بار ەدى. اتتاردى، نارسەنى، قىزدى امان-ەسەن ورىستارعا اكەلىپ، تاپسىرىپ، «مۋكاشكە مالادەس!» دەگىزىپ، الا كەۋىمدە اۋىلىنا قايتىپ كەلە جاتقاندا، ويىنا الدەنەلەر كەلدى.
مامىربايدىڭ بالاسىنا ەگەسىپ، قارىنداسىن ورىسقا شىعارىپ بەرىپ وپ-وڭاي كەك الا قويماق ەدى، قىزدى الام دەپ جۇرگەندە، بۇل يتتەر شەشەسىن اتىپ ءولتىرىپتى، مۇنىڭ ارعى ۇلكەن سۇرەڭگە شاپپاسىن كىم بىلەدى؟.. قۋعىنشىلاردان دا كىسى ولگەن بولۋ كەرەك. بۇل شىركىندەر جۇرگەن جەرىن قىزىل-جوسىن قىلماي كەتپەيدى. كىم بىلەدى، تۇندەگى وققا ۇشقان الدە ءوز اعايىندارىنىڭ، ءوز تىلەۋلەستەرىنىڭ ءبىرى مە؟ ەلدى وسىنشا قىرعىنعا ۇشىراتقان مۇقاش نەتكەن قانىشەر؟ ياپىر-اۋ، مەن قازاقپىن با؟ قازاق بولسام، ءوز قانىما نەدەن مۇنشا وشىكتىم؟ وزگەم وزگە عوي «اعاتايلاپ» جالىنىپ، قولىن سوزىپ كەلە جاتقان اقبىلەكتىڭ بىلەگىن كوككە سوزعىزىپ، جۇيكەسىن قۇرتىپ، ورىستارعا ۇستاپ بەردىم-اۋ! اعاسى بولماسا، بۇ قىزدا نە جازىق بار ەدى؟.. تەگى، مەن ولەرىمدى بىلمەيتىن، اقىماق شىعارمىن. ايتپەسە، ەلدى وسىنشا شاپقىنشىلىققا ۇشىراتىپ، وسىنشا قان قاقساتىپ، زارلاتىپ، قارعىس الىپ، جەكسۇرىن بولعاندا، قايدا سيام، قالاي تىرشىلىك ەتەم دەپ ويلادىم ەكەن. وسىنىڭ ءبارىن ىستەتىپ جۇرگەن مەن ەكەنىمدى بىلسە، – بىلمەي تۇرار ما، — ەل مەنى ءتىرى قويعانى ما؟.. قوي مەن جىندانعان ەكەنمىن، مەنى سايتان ازعىرعان ەكەن... ءبىراق ەندى ءىستى تۇزەتۋگە بولا ما؟ بولمايدى: شىنىمدى ايتسام دا، باسىمنان اسىپ كەتتى؛ ەلدىڭ مەنەن جاۋىز دۇشپانى، ارام ءسۇت ەمگەن ارامزا ۇلى بولۋى مۇمكىن ەمەس...
ەندى بۇل بەتتەن قايتۋعا وتكەل جوق، داۋا جوق... وسى كەتكەنى كەتكەن... شىنىندا، بايلارعا نە وبال بار؟ ولار ەلدى جەمەي ءجۇر مە؟ باي نەلىكتەن باي بولادى؟ مالايدىڭ ارقاسى، ەلدىڭ ارقاسى عوي، ولاردىڭ قۇتىراتىنى، ءتورت تۇلىك مالىن مالشى باقپاسىنشى، ءشوبىن مالاي شاپپاسىنشى، وتىن جاقپاسىنشى، قۇدىعىن ارشىماسىنشى، قوراسىن قالاماسىنشى — كورەيىن بايدىڭ باي بولعانىن. اسقانعا توسقان دەپ، سابەت وكىمەتى بايلاردىڭ پەيىلىنە بولا كەلگەن ءبىر توسۋ عوي. كىم بىلەدى، مەنى دە بايلارعا قۇداي جۇمساپ تۇرعان شىعار... مەن بولماسام دا، وسىناۋ ەز ەتىن ءوزى جەگەلى جاتقان اقتىڭ بىلەۋىتتەرى ەلدى تىنىش قويار ما ەدى؟ مەن بولماسام دا، اعايىنعا وكپەلەگەن ءبىر قازاق كەك الام دەپ، ورىسقا شاپپاس پا ەدى؟ ءسوز جوق، ونداي بىرەۋ تابىلا كەتەر ەدى؟ ارينە، مۇنداي جۇمىس ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارى، جالپىلاما ادامنىڭ قولىنان كەلمەس، ءبىراق مەندەي بىرەۋ تابىلۋى حاق... تالاي اسكەر شاۋىپ كەتتى. تالاي قازاقتار ەلگە ۇلىق بوپ كەلىپ، الىپ تا، جەپ تە ءجۇر. سولارعا ەل نە قىلا الدى؟ تۇك قىلعان جوق... ءوزىم كومەنەس، قولىمدا مىلتىق. ون كىسىگە الدىرمايمىن؛ مىلتىق اتۋ ءادىسىن ورىستاردان ۇيرەنىپ، مەرگەن بوپ الدىم... كۇندىز ساق جۇرەرمىن. تۇندە جۇمىسىمدى بىتىرەرمىن... مەن نەسىنە قورقامىن؟ قورقارىم بار، بۇل ىسكە اۋەلدە كىرمەۋىم كەرەك ەدى. كىسىلىك ىزدەۋ، جاشيكەگە بارۋ، مىلتىق الۋ كەرەك ەمەس ەدى... جوق، ءولىم بىرەۋ، نەدە بولسا قۇدايعا تاپسىردىم. ەندى مەنىڭ، ەلگە كىشىرەيۋىم – ءولىم، جىگىتتىگىمە كەمشىلىك... مەنى جۇرت وتكىر، قايسار، ەر جىگىت دەپ ويلاپ ءجۇر. سول اتتان ايىرىلماۋىم كەرەك...
وسىنداي ويلارمەن مۇقاش اۋىلىنا تاياندى. اۋىلى ۇلكەن تاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندەگى، ويپاڭداعى — تورت-بەس تاس قورا. ول قورالار وزىمەن نەمەرە-شوبەرەلەس اعايىنداردىكى، وسى اۋىلدىڭ باس كوتەرەرى مۇقاش، اقساقالى تەزەكباي مولدا.
مولدا دەگەن اتى بولماسا، تەزەكباي كىسى اتىن دا جازا المايدى، بارلىق وقۋى «قىرىق قادىستەن» ەسىندە قالعان «قالاننا ءبىي عالايسسالام» — اتتى پايعامبار عالايسيسسالام، بار بىلگەن قۇلشىلىعى: ولىككە، شەلپەككە، ء ۇلى تيگەن مالعا، «جاسىن» وقۋ، تاراۋىق وقىعاندا، «القامعا» قوسىپ «ەننە كازەليكە» بىردەڭكەنى مىڭگىرلەتۋ، بار بىلەتىن دۇعاسى — «اياتل — كۇرسى» — قۇرباننان مالىنا، نەمەسە ايعا باتا قىلسا دا وسىنى وقيدى، كوزىنە اق تۇسكەن ايەلدەرگە دە وسىنى ايتىپ ۇشكىرەدى. ءوز اعايىندارى بولماسا، تەزەكبايدى سىرت قازاق مولدا دەپ تە سانامايدى، جەكجات جەردىڭ، ءولىمى بولماسا، جاماعايىننىڭ جانازاسىنان «جاقسىلاردى جاناعان» قوجا-مولدالاردان اسىپ، تەزەكبايعا ءتيىپ كورگەن ەمەس. تەزەكباي ەل قىدىرىپ، زەكەت، ساداقا جيناعان، ەت، قىمىز ىزدەپ ءتۇتىن اڭدىعان كىسى ەمەس، ونداي سۇقىم، سىمتىك شالداردى قايتا شەنەپ جاراتپاي؛ «نە بار ەكەن؟ جاتسايشى!» — دەپ وتىراتىن. تەزەكباي تىسقا شىقسا، اقتاياعىن بەلىنە قىستىرىپ سيىرىپ، بۇزاۋىن كوزدەپ، ۇيگە كەلسە، كەمپىرىنىڭ كيىم جاماعانىن، كەجە قىلعانىن جاراتپاي: «ءىسىنىڭ ءبارى بالشى، ءىسىنىڭ ءبارى بالشى»، – دەپ، دابدىرلاۋدان باسقا، اۋىل ۇيگە زيانى جوق ادام. ونىسى دا كارتايعاندا ەرلى-بايلى ادامنىڭ بىرىنەن-بىرى جيرەنىش تارتاتىن ادەتىنەن عوي، ايتپەسە كەمپىرىنەن اسىپ، ونەر تاباتىن تەزەكبايدا نە قاۋقار بار دەيسىز...
ايتسە دە وسى مولدانى ءوز اۋىلى سىيلايتىن، قىستاۋعا قونسا، باتا وقىر بولسا، مال ولسە، قۇرمالدىق بەرسە، باس پەن جامباس مولدانىڭ الدىنا تارتىلاتىن. ءسۇتتىڭ ۋىزىن، قىمىزدىڭ تۇنىعىن مولداعا تاتىراتىن. مولدا جوق بولسا، نامازى قازا بولعانداي، كەلىندەر دە: «مولدانى شاقىر» دەپ وتىراتىن.
مۇقاش قانداي ەلدەن شىققان قۇدايدان بەزگەن، سودىرلى بولسا دا مولدانى سىيلايتىن. مولدا جولىعىپ قالسا، سالەم بەرەتىن، ءبىراق بايىزداپ تۇرا المايتىن. مۇقاننىڭ ونىسىن سەزىپ مولدا دا ءسوز قاتپاي توڭ ايباتپەن جۇرەتىن. سويلەسىپ ءتىلىن شىعارىپ بەتىنەن العىزعاننان دا انادايدان ىعىسىپ جۇرگەندى ءتاۋىر كورەتىنى ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءبىر ادەتى عوي. اۋىلعا تايانا بەرگەندە مۇقاشتىڭ ءبىر قىسىلعانى: وسى مولدانىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالام با ەدى.
تومپەيدەن شىعا بەرىستەگى، كۇن شىتىس جاقتاعى قورا مۇقاشتىكى ەدى. تومپەيدەن ورالىپ شىعا بەرگەندەگى جاپىرايىلعان تاس قورالاردىڭ كۇنگەي بەتتەرى تاڭنىڭ قىزىل ساۋلەسىنە شومىلىپ، كۇلىمسىرەپ تۇر ەكەن. مولدانىڭ قوراسى ەرگەنەگى شالجيىپ، اۋزى اشىلىپ جاتىر ەكەن. بوساعادا جاتقان قىزىل يت تاستاقتاعى اتتىڭ تىقىرىن ەستىپ، ۇرە باستادى. مۇقاش قاتتىراق اياڭداپ، قورانىڭ دالداسىنا تۇسۋگە اسىقسا دا، شەكپەنىن جامىلىپ، اياعىنىڭ باسىنا كەبىس ءىلىپ، دارەتكە شىققان مولدانىڭ ءبىر كوزىن جۇمىپ، سىعىرايا قاراۋىنان قۇتىلا المادى. مولدا ويىنداعىسىن ءبىلىپ قوياتىنداي، مۇقاش تۋرا قاراي الماي، قىزارىپ، قىرىنداپ كەتتى. تەزىرەك تەبىنىپ قوراسىنىڭ تاساسىنا تۇسكەندە، قوراداعى اق كۇشىگى دە شاۋىلدەپ قويا بەردى. كۇپىسىن جامىلىپ، قارا دومالاق كەلىنشەگى التىناي دا تىرپىلداپ كەلىپ ەسىك اشتى. جاراتپاعان كىسىشە، بەتىنىڭ ءبىر جاعىن تىرجيتىپ، «سەنبىسىڭ» دەدى دە، تىسقا جونەلدى.
مۇقاش اقىرىن: «مەن» دەدى دە، اتىن قوراعا كىرگىزىپ، قاداعا بايلاپ، ۇيىنە كىردى. ءبىر كەزى سوقىر، جالعىز اينەكتى، تاپالتاق، كىشكەنە ءۇيىنىڭ دىمىققان، كۇلىمسىلەۋ، تەرسىماق ءيىسى مۇرنىنا جىپ-جىلى ءتيدى. جامان تەكەمەت ۇستىندەگى قىزىل شىت كورپەدەن مونتيعان قولدارى شىعىپ، دومالانىپ، تومپيعان ءۇش جاسار مەدەۋدىڭ كوكشىل تاناۋى دەلديىپ، اۋزى اشىلىپ، ەزۋى قوجالاقتانىپ، شوت ماڭدايى توقىرايىپ، جىلتىراپ جاتقانى دا جاراستىقتى كورىندى. بالاسىن يىسكەيىن دەپ وقتاندى دا، ويىنا بىردەمە ءتۇسىپ كەتكەندەي، توقتاي قالدى. كۇناعا باتپاعان پەرىشتەدەي سابيگە جامان، قولىن، ارام دەمىن، ارام ەرنىن تيگىزۋگە باتىلى بارمادى.
مولدادان دا، ۇيىقتاپ جاتقان نارەستەدەن، نارەستە ەمەس وزىنەن ۇيالعانى كۇشتىرەك تارىزدەندى. اڭدۋسىزدا اياق استىنان الدە ءبىر يت ارس ەتكەندەي-اق، مۇقاشتىڭ تۇلا بويى شىمىر ەتە ءتۇستى. ءيتتى تۇمسىققا ءبىر تەۋىپ، بەتىن قايىرۋعا اسىعىپ، بەلىن شەشىپ، كەلىنشەگىنىڭ باسىنداعى قىزىلساڭ جاستىقتى جۇلىپ الىپ، اينەك تۇبىندەگى بۇرىشقا تاستاي بەردى دە، قولىن ىشىنە الىپ، بۇركەنىپ، جانتايا كەتتى.
سابان توسەۋلى بالشىق ساكىنىڭ ەرنەۋىندە جاۋلىعىن شالقايتىپ قويىپ، التىناي كويلەكشەڭ دارەت الىپ وتىرىپ، مۇرنىن قاتتى-قاتتى سىڭبىرە بەردى. قىزىل الاقاندارى قوشقار مۇيىزدەنىپ كەستەلەنگەن، الدەقاشانعى جىرتىلعان اق ورامالىنا بەتى-قولىن ءسۇرتىپ جاتىر:
— بۇك ءتۇسىپ جاتا قالعانى نەسى! اتىڭدى قايتۋشى ەڭ؟ — دەپ توڭق ەتتى.
مۇقاش باسىن كوتەرمەستەن:
— تۇسكە تامان جىبەرە سال! — دەدى.
التىناي بايىنا وقتى كوزىمەن ءبىر قاراپ:
— تۇرىپ ىستىق سۋىندى ىشپەۋشى مە ەڭ؟ — دەدى.
مۇقاش:
— جوق، — دەپ باسىن ءبىر قىمتاي ءتۇستى. سونىمەن ءسوز ءبىتتى. ءتۇن بالاسىندا مۇقاشتىڭ جويىلىپ كەتىپ جۇرگەنى ءبىر بۇ كۇن ەمەس، ۇيرەنشىكتى ادەت تارىزدەنىپ، التىنايدىڭ ورشەلەنبەيتىنى سول ەدى. كىشكەنە بالاسىمەن ەكەۋدەن ەكەۋى ءبىر قورادا جالعىز جاتۋ العاشقى كەزدە قورقىنىشتى كورىنسە دە، جۇرە-جۇرە وعان دا ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن. كىمگە جالىنسىن، كىمگە سەنسىن؟
التىناي مالىن ساۋادى، ورگىزەدى، كوزدەيدى، بايلايدى، وتىنىن تەرەدى، وتىن جاعادى، سۋىن اكەلەدى، كۇلىن شىعارادى، تاماعىن ىستەيدى، كيىمىن ءوزى تىگەدى، ءۇيىن جيادى، سىپىرادى، قوراسىن تازالايدى. مۇنىڭ ءبارى وعان قۇدايدىڭ بۇيىرعان جۇمىسى ءتارىزدى. جۇمىسىم اۋىر بولدى-اۋ، جانىما باتتى-اۋ، — دەپ، ول قاباعىن شىتپايدى. كوزىن تىرناپ اشقاننان، ۇيقىعا بارعانشا، كۇيبەڭدەپ، نە قولىندا، نە اياعىندا ءبىر دامىل بولا ما ەكەن؟.. جو-جو-جوق. جۇمىستان قالت ەتىپ، قولى بوساسا، ەسىك الدىنا شىقسا، اۋىل ءۇيدى قىدىرسا، بولماسا ابىسىن-اجىندارىمەن اڭگىمەلەسسە، قولىنان ۇرشىعى تۇسپەيدى. التىنايعا تاماعى توق، كويلەگى ءبۇتىن بولسا بولعانى، ونان وزگەنى ىزدەمەيدى. ءۇي مىندەتى ايەلدە، ءتۇز مىندەتى بايىندا. بۇل قۇدايدىڭ بۇيرىعى.
بۇرىنعىداي ەمەس، اسىرەسە، التىناي تۇرمىسىنا ەندى ىرزا. ىرزا بولماي نە عىپتى؟ بايى اتقا ءمىنىپ، كىسى بولدى. كىسى بولعالى، ءۇيى ءۇي بولىپ كەلەدى. ءومىرى بىتپەگەن قارا الا سىرماق تا، اق كيىز دە ءتور الدىنا پايدا بولدى. بۇرىنعىداي ەمەس، التىناي جىمىڭ قاعىپ، كوكالا ابدىرانىڭ اۋزىن كوبىرەك اشا بەرەتىن كۇيگە ۇشىرادى. التىنايعا اق باتەس كويلەك، جاسىل جەڭسىز دە پايدا بولا باستادى. التىناي ابىسىندارىنا ماقتانىپ تا قويادى. ويتكەنى ول ەندى «ۇلىقتىڭ» قاتىنى عوي.
بۇرىن بۇيىعى، جامان التىنايدىڭ ەندى ءتىلى دە شىعۋعا اينالدى. قاتىندار: «كۇيەۋىڭ قايدا كەتكەن؟» – دەسە، «قىزمەتپەن بولىس اۋىلىنا كەتتى» نەمەسە «اۋىلناي شاقىرتقان ەكەن» دەپ، تۇمسىعىن كوتەرىڭكىرەپ، ەرنىن ءبىر جىمىرىپ قوياتىندى شىعاردى. الدە بىرەۋ كىسىدەگى الا الماي جۇرگەن اقىسىن، نە قورلىق كورىپ جۇرگەن، ۇزاتقان قىزىن ءسوز قىلسا، التىناي كولدەنەڭنەن قىستىرىلىپ: «ونىڭدى ءبىزدىڭ الگىگە نەگە ايتپايسىڭ؟» دەپ قوياتىن بولدى. التىناي اۋزىنا ەندى «الگى» كوبىرەك تۇسەدى، ويتكەنى ونىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس بار دەپ بىلمەيدى.
بايىن سونداي كورىپ جۇرگەن التىنايدىڭ بۇگىنگى مىنەزىنىڭ ءتىپتى ءدامى جوق قوي. باسە دەيمىن-اۋ! جوق، التىنايدىڭ وزىنشە ءدامى ابدەن بار. التىنايعا قۇدايدىڭ بەرگەن ءبىر مىنەزى: اندا-ساندا كىلتىڭ ەتىپ، كەكجيىپ قالاتىن، ار جاعىندا، پالەندەي ءزىلدى وكپەسى بولماسا دا، كۇيەۋىنە ءىشى ىرزا بولسا دا، بەرجاعى، سىرتى وپ-وتىرىك. قىرتىڭداعان، نارازى كىسىمسىپ، سىر بەرمەيتىن. سونىسى ما، نەمەسە ءوزى التىنايلىعىن، جان ەكەندىگىن، مەدەۋدىڭ اناسى ەكەندىگىن كورسەتكىسى كەلدى مە، ايتپەسە «الگى» تىسقا شىعىپ كەلگەندە، قانجىعاسىنىڭ قۇر قايتقانىنا كوڭىلى تولمادى ما، ايەل شىركىننىڭ قاي بۇلتاق-سۇلتاعى ەكەنىن كىم بىلەدى، قالايدا كۇيەۋىنە ءبىر تارس ەتە ءتۇسۋدى وزىنشە دۇرىس كوردى.
دارەت العانى بولماسا، التىناي ناماز وقىعان جوق، بايىنا ەلىكتەيدى دەيسىزدەر مە؟ جوعا... وقىمايتىن ءبىر رەتى كەلگەن دە. ناماز وقىعاندا دا، التىنايلاردىڭ اۋزىن جىبىرلاتىپ، جىعىلىپ، تۇرىپ جاتقاندا، نە ايتىپ نە قوياتىنىن ءبىر قۇداي بىلمەسە، پەندەنىڭ كوزى نە جەتسىن؟ التىناي توسەگىنىڭ اياق جاعىنا وتىرىپ، ءماسىسىن كيىپ جاتىپ، كۇندەگى ادەتىنشە شۇلىعىنداعى تەسىككە سۇق قولىن تاعى ءبىر باتىردى. وسى تۇسكىردەن قاشان قۇتىلار ەكەن؟ ۇلىقتىڭ قاتىنى باسىمەن باقايى جىلتىلداپ جۇرگەن نەسى جاقسى دەيسىڭ؟ ءبىراق «الگى» ءتىرى بولسا، بۇتىندەلەر دەگەن وي كەلدى دە، تەزىرەك ورنىنان تۇردى، ويتكەنى سيىرىن ساۋۋعا اسىقتى.
تارعىل شولاق سيىردىڭ بۇزاۋى ەمىپ جاتقانعا جۇگىرىپ بارىپ، باسىن جۇلىپ الىپ قاراسا، ارام قاتقىر، قاقتاپ تۇرىپ ەمىپ قويىپتى. بۇيىرگە ءبىر نۇقىپ، اشاعا تامان جەتەكتەپ ەدى، باس ءجىبى شولتاڭ ەتە ءتۇستى، باسىن شايقاپ، تاڭدايىن ءبىر قاقتى دا، جالعaپ، بايلاپ، قاسقا سيىر مەن وكىرەكتى ساۋۋعا كىرىستى، التىنايدىڭ جارىلعان كۇس قولدارى جىپ-جىپ ەتەدى، ەمشەكتى سۋىرا تارتقاندا، سيىردىڭ كوتەنشەگىن سولقىلداتادى، ساۋعان سايىن ءسۇت مولايىپ، شەلەگى كۇر-كۇر ەتىپ، ءان سالادى، شەلەكتىڭ ءونىن تىڭداپ وتىرىپ، التىناي قىزىل بۇزاۋىنا مىقتى باس ءجىپ قايدان تابىلار ەكەن دەگەن ويعا باتادى. قويى جوق ۇيگە ءجىپ-شۋ دەگەن، ناردىڭ ب ۇلى ەمەس پە؟ ودان-بۇدان شىمقىنىپ سۇراپ العان ۋىستى قۇلاق ءجۇن ءقايبىر جارىتادى؟ كىشى اۋىلداعى جامالدىڭ اپاسىنان سۇراماسا، بۇل اۋىلدا اتىمەن قوي جوق. جاپ-جاڭا، اتتاي ءبىر باس ءجىپتى تاققانى سول ەدى، سىرتقى اۋىلدىڭ بالالارى الا قويىپ، كەزىن اعارتىپ كەتكەنى. قولىنا قۇلعانا شىققىر! قايسىسى عانا الا قويدى ەكەن؟
ءبىر قولىن شوشايتىپ، شۇۋ-شۇۋلەپ سيىرلارىن قورادان اۋلاعىراق ايداپ سالعان سوڭ، التىناي ۇيگە كەلىپ، شەلەكتەگى ەكى سيىردىڭ ءسۇتىن قاراق تاباق پەن ەسكى سارى تەگەنەگە ءبولىپ قۇيدى. جۇقالاپ جايپاق ىدىسقا قۇيسا، قايماق كوپ تۇراتىنىن، التىناي الداقاشان بىلگەن عوي. نە دەگەنمەن التىنايدىڭ قولى بەرەكەلى قاتىن. جىلىنا تىستەي قاتىپ، تىرناقتاپ ءجۇرىپ، ءۇش سيىردان ءۇش-تورت قارىن ماي الادى. ءولىپ بارا جاتسىن اۋزىنا ءبىر سالمايدى، قايماق بىلعاپ وتىرعاندا، مەدەۋجاننىڭ الاقانىنا دا، بوياۋ ساتقان باقالشىعا ۇقساپ، شىمشىپ عانا سالادى، وندا دا زورىن تاپسا. اققا قالاي اۋزى ءتيدى، سولاي ىرىمشىك، قۇرت قايناتام دەپ ارپالىسادى. ونىڭ ەسەسىنە قىستى كۇنى سورپاعا، كوجەگە سارقاسقا قىلىپ قۇرت ەزىپ، تويىپ السا، قورا ىشىنە كەمزەلشەڭ، كويلەكشەڭ شىققاندا، بويى قىز-قىز قايناپ جۇرەدى. مايىنىڭ ارتىعىن ساتىپ، كيىم-كەشەك، ۇن-شايعا جۇمسايدى. اۋىلداعى كەكسە قاتىندار شارۋاعا قىرباي كەلىندەرىنە ۇرىسقاندا، «جيدىگەن، شىرىك كۇڭ! انا التىنايدى كورمەيمىسىڭ، بيت تەرىسىن بيالاي قىپ وتىرعانىن!.. قازاقتىڭ قاتىنى سونداي كەلەدى» دەپ ۇرىساتىن...
مۇقاشتىڭ دا كوبىنەسە تۇزدە ءجۇرىپ، شالىقتاپ، وعان-بۇعان ۇرىنا بەرەتىنى التىنايدىڭ ارقاسى عوي. قاتىنى ءۇيىن تاپجىلتپاي، بار-جوعىن بىلدىرمەي وتىرعاندىكى دە. ءبىراق مۇقاش ونىڭ كادىرىن بىلەدى دەيمىسىڭ؟ التىناي ىرىسى بار كەدەيدىڭ ماڭدايىنا بىتەتىن قاتىن عوي. دۇنيەدە بايىنىڭ تاۋىپ اكەلگەنىن ۇقساتا الماي، اس-سۋىندا ءبىر بەرەكە بولماي، بايىن بورىشقا ۇرىندىرىپ، بىرىن-بىرىنە قوسپاي، قاتىنىنىڭ سالدىبالاقتانىپ، ىزىڭداپ وتىرار ما، كاپىر! ودان قىرسىق نە بار دەيسىڭ؟'
ءسۇتىن جايلاپ، ىلەگەنىن توگىپ، كۇلىن شىعارىپ، ىدىس-اياعىن جۋىپ بولعان سوڭ، التىناي پەشتىڭ تۇبىندەگى شەكپەن قاپتان قارا اياققا ءۇن سالىپ الىپ، جۇرەسىنەن وتىرىپ، توقىراڭداپ باۋىرساق يلەدى. قولدارى ماشينەشە جىپىلداپ، دەرەۋ ەسىپ، كەستى دە، شوشالاعا بارىپ وت جاقتى. مولدانىڭ ءۇيىنىڭ ۇلكەن باقىرىن اكەپ، القىمىنا كوسەۋ تىرەپ، قوڭىرسىتىپ باۋىرساق ءپىسىرىپ وتىرعاندا، تالتالاڭداپ، قالتالاڭداپ، كوزىن اشىپ، جۇمىپ، ماناۋراپ، جالاڭ بۇت مەدەۋجانى دا كەلدى.
— تۇردىڭ با، ساۋلەم؟ — دەپ، التىناي وڭ قولىمەن قولتىعىنا قىسىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى. مەدەۋجان باقىراشتاعى قىزارا ءبورتىپ كەلە جاتقان، ورتاسى تەسىك جالپاقاي باۋىرساعىنا قاراپ:
— اپا، جالپاعىم... دەپ، ۇرتى سالبىراپ، ماڭقيىپ اۋزىن اشتى.
— ءيا، كۇنىم، سەنىڭ جالپاعىڭ، — دەپ، اپاسى شي وتكىزىپ، جالپاعىن قولىنا ۇستاتتى.
تومپيعان، ماۋباس مەدەۋ وتقا بوربايىن قاقتاي، شۇمەگەيى سالبىراپ، جۇرەسىنەن وتىرىپ، ءشيدىڭ ەكى باسىنان ۇستاپ، اۋزىن ىرجيتىپ، بەتىن تىرجيتىپ، ىستىق باۋىرساقتىڭ شەتىنەن تىستەي باستادى.
وت مازداپ جانىپ، ماي شىجىلداپ، باۋىرساق بىجىلداپ جاتىر. مەدەۋجانى جانىندا. ەندى التىنايدىڭ ويى: شايىن قايناتىپ، كۇيەۋىن وياتىپ، مەدەۋجانىن ورتاعا الا، اعاسىنىڭ تىزەسىنە شىنتاقتاپ ۇشەۋدەن ۇشەۋى ىڭسىز-شىڭسىز وتىرىپ، ورازاسىن اشۋ. شايىن باپتاپ قايناتىپ، ابدەن ۇيقىسى قاندى-اۋ دەگەندە «الگىنى» وياتىپ، التىناي بۇل ارمانىنا دا جەتتى.
مەدەۋجانعا ۇساعان بەت-اۋزى قوجالاق، كىشكەنە ساماۋىرىننىڭ سول جاعىندا، قىزىل جيەك شىنى اياقتى ءتورت ساۋساعىمەن شوشايتىپ ۇستاپ، التىناي تەرشىپ، اششى شايىن ىشقىنا ۇرتتاپ وتىر. كۇيەۋى دە باۋىرساقتى جۇدەمەلەتە اتتاندىرىپ، اۋزىنا تاس سالعانداي، اياعىن بوساتىپ جاتىر. اعاسىنىڭ تىزەسىنە سۇيەنىپ، باۋىرساققا ۇرتىن بۇلتيتىپ مالجاڭداپ، كوزىن اشىپ-جۇمىپ، مەدەۋجان دا قالىساتىن ەمەس. ە، بايعۇستار شايلارىن ءىشىپ بولسىن. سۇقىم شالدارشا، سۇعاناق بالالارشا، كوزىمىزدى ساتىپ، قىلقيىپ وتىرمايىقشى، ءوز ۇيىمىزدە دە شاي بار عوي. قازاقتىڭ سونداي تەلمىرگەن ادەتى قۇرىسىن! تۇندەگى وقيعادان كەيىن ەل نە جايلى بولدى ەكەن؟ مامىرباي وتاعاسى نە كۇيدە ەكەن؟ بەكبولات نە بولىپ قالدى ەكەن؟ ودان دا سولاردى بارىپ كورەيىك. وقۋشىلار، بەرى جۇرىڭدەر!
الدەن ۋاقىتتا جاتىپ-جاتىپ ەسىن جيعان ەركەكتەر ەپتەپ باسىن كوتەرىپ، بىرتە-بىرتە قىبىرلاپ، ىندەرىنەن شىعىپ وزگەلەرىن دىبىستاپ شاقىرىپ، قاتىن-قالاش ىشقىنىپ، شۋلاسىپ، بالالار ەنەسىنە تابىسقان قوزىداي جامىراسىپ، اكەلەرىن، ەرلەرىن، اعالارىن ىزدەۋگە تىرىستى. سامبىرلاپ، دۇرلىگىپ، ەنتەلەپ، جۇگىرىپ: «بالتا، بالتا!» دەپ، ءبىرىن-بىرى شوشىتىپ، مامىربايدىڭ ەتتىگىن بۇزىپ: «نە بولدى؟ نە بولدى؟ نە بوپ قالدى؟ ويپىرماي! امانسىڭدار ما؟ تىرىسىڭدەر مە؟» دەپ انتالاعان، ۇرەيلەنگەن ەركەكتەردى ەتتىكتەن شىعارىپ الىستى.
– بايبىشە قايدا؟ اقبىلەك قايدا؟ – دەپ كوزى شاراسىنان شىعىپ، مامىرباي وتاعاسى كۇرس-كۇرس ەتتى.
– ويباي-اۋ! ولار قايدا؟ كورگەمىز جوق... — دەسىپ، تاڭدانىپ، ولاي دا، بۇلاي دا جۇگىرىستى.
ءبىر مەزگىلدە وكىرگەن سيىرداي قاراڭعى ءتۇندى كۇڭىرەنتىپ، قاتىنداردىڭ داۋىسى باج ەتە ءتۇستى. جان شوشىرلىق باجىلعا ءدىر ەتپەگەن جۇرەك قالمادى. سويتسە – اپاندا تەڭكيىپ، سەرەيىپ جاتقان بايبىشەنىڭ ۇستىنەن شىققان ەكەن. اقبىلەك ۇشتى-كۇيلى جوق. الىپ كەتتى عوي.
مامىرباي وگىزدەي وكىردى، سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. اۋىل قويداي ماڭىراپ قوزىداي شۋلاپ جاتقاندا دۇرسىلدەتكەن اتتى كىسىنىڭ تىقىرىن شەتتەگىلەردىڭ قۇلاعى شالىپ قالدى.
– اتتى، اتتى! – دەگەندە، سۋ جۇرەك بولىپ قالعان جۇرت، ءىشىن تارتقان داۋىلداي، كەنەت باسىلا قالدى دا، سونشا بولمادى قايتادان داۋىرلەي، باجىلداي، كۇڭىرەنىپ كەتتى. ول كەلگەن قازاق ەكەن.
– نەمەنە؟
– بايبىشەنى اتىپ كەتتى، اقبىلەكتى الىپ كەتتى.
– ويباي، بەكبولاتتى دا اتىپ كەتتى.
– كۇيەۋدى مە؟
– ە!
– و قايدان جولىعىپ؟..
– مىنا جاقتان قۇس سالىپ كەلە جاتقانىمىز ەمەس پە؟ ويبايلاعان ايەلدىڭ داۋسى شىققان سوڭ، قۋا جونەلگەنىمىزدە...
– ءولى مە؟ ءتىرى مە؟
– ءازىر ءتىرى. كىم ءبىلسىن...
بەكبولاتتى جاقىن اۋىلعا اپارىپ جاراسىن تاڭىپ، جولداستارى جان-جاققا شاپقان ەكەن. سول شاپقىنشىنىڭ ءبىرى وسى ەكەن.
اجال شىركىن ادامنىڭ الدىنان ايعايلاپ كەلگەن بە؟ اڭسىزدا ارتىڭنان بۇعىپ كەلىپ، الىپ ۇرعانىن ءبىر-اق بىلەسىڭ. اجال ءبىر ۇرى عوي؛ «اجالعا نە داۋا؟» – دەسىپ، ەرتەڭىندە ماڭايداعى ەل جيىلىپ، بايبىشەنى كومىستى. «سابىر ەتىڭىز، بۇ دا ءبىر ۋاقىت شىعار...» دەسىپ، مامىربايعا توقتاۋ، كوڭىل ايتىسقان بولدى. «قازا، شىعىن... قايىرىن تىلەڭىز!» دەگەنى بولماسا، اقبىلەكتى اۋىزعا الۋعا ءبىر ادامنىڭ ءتىلى بارمادى. ويتكەنى ول جارا اتىن اتاۋعا ادامنىڭ اۋزى جيرەنەتىن جارا ەدى، ول جالعىز مامىربايعا ەمەس، بارىنە دە نامىس، قورلىق، ماسقارالىق ەدى.
جانازاعا جيىلعان جۇرت و جەر، بۇ جەردە توپتانىسىپ وتىرعاندا، بۇل وقيعا جايىنان نەشە ءتۇرلى بال اشىپ، اڭىز قىلىستى. بىرەۋلەرى: — تەگى اقساقالعا ازۋىن باسقان بىرەۋ باسىپ بەردى عوي. ايتپەسە، قياداعى اۋىلعا كەلەتىن رەتى جوق قوي... — دەسىپ، ءوز باسىنان اقىل شىقپايتىن قوشامەتشىلەر:
— راس ايتاسىز، ايەل ىزدەسە، قاراشات ماڭىندا ەل بار ەمەس پە؟ ءبارىن قىلاتىن قازاقتىڭ ءوزى عوي. كىمنىڭ نەسى بارىن ورىس قايدان ءبىلۋشى ەدى، — دەپ جۇپتەستى. وزدەرىنىڭ بەرەكەسىزدىگىنە، نامىسسىزدىعىنا، ءبىرىن-بىرى ايامايتىندىعىنا كوزدەرى جەتكەندەي بولىپ، ءبىراز ەجەلەسىپ، باسىلعان كەزدە:
— بۇل ءىس كىمنەن كەلدى؟ كىمنىڭ قولىنان كەلەر ەكەن؟ — دەسىپ، ويعا جۇگىرىستى.
— اقساقالعا ونداي ءوشتى-قاستى كىم بار ەكەن؟..
— ءشوپ تاقىرىپتى داۋ-شارى ۇزىلمەۋشى ەدى. جامانبايلار بولماسا.
— قوي، ولاردا ورىسقا شابا قوياتىن كىم بار؟ جانە ول قاشانعى داۋ، بوتەن بىرەۋ شىعار.
— ءبىر كەلسە، بۇ جۇمىس، قۇربان قاجىلاردان كەلەدى: پارتيا بولعان سوڭ، اياي ما؟ — دەپ، مىنا جاقتان ءبىر قۇلا اۋىز قويا بەردى.
— سەن قايداعى جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ. ەلدىڭ پارتيا بولىپ جۇرگەنى بۇ كۇن بە؟ بۇل ءوزى ەلدىڭ سالىمىندا جوق نارسە عوي. بىرەۋدىڭ اشىلماعان قاۋىنىن، جارىلماعان جۇمىرتقاسىن... مۇسىلماننىڭ بالاسىن كاپىردىڭ نەتۋىنە قيسا، قۇربان قاجى دا وڭباس. ءوزى دە بالا ۇستاپ وتىرعان ادام. قۇداي ءجۇزىن كورە مە، — دەپ، اق ساقالدى، قاسقىر كوز كىسى تەجەپ تاستادى.
— مەن بىلسەم بۇل جۇمىس ابەننەن كەلدى، – دەپ كۇپتەي بولعان كوك تۇمسىق، تارعىل بەت ادام cap شاقشاسىن سەرمەپ، ءبىر قوزعالىپ قويدى. — انا جىلعى قاسقا اتىن ورىسقا اپەرگەننەن بەرى ونىڭ ىشىنە قان قاتۋلى بولاتىن. «ءاي، ءبىر قىلسام با!» – دەپ سونىڭ كەزەنۋى جامان ەدى، – دەدى.
– ءاي، ونىڭ قولىنان كەلەر مە ەكەن؟ ونىڭ ءبىر سەنگەن ادامى ماقىشتار ەدى، ولارمەن انەۋگى ەكى بيە تۋرالى شايىرعال بولىپ قالدى دەسىپ ەدى عوي. بىرەۋگە سەنبەي ونداي كوتى بىلعانىش ادام ءىس قىلا الماسا كەرەك، – دەپ قاسقىر كوزدى كونە ادام تاعى باستىرمادى.
اقساقالدىڭ ءوشتى-قاستى كىسىلەرىن قىلعا ءتىزىپ، ون-ون بەسكە اپارىپ، بىرەۋى ءۇي – دەپ، بىرەۋى ءبۇي – دەپ جورىعانمەن، بايلاۋلى ءتۇيىن شىقپادى. ويتكەنى بىرەۋ پارتيالىقپەن، بىرەۋ جەكجاتتىقپەن، بىرەۋ الىمساعى، بىرەۋ بەرىمسەگى ءۇشىن، بىرەۋ ۇرلانعان مالى تيمەگەنى ءۇشىن، بىرەۋ قاتىنى كەتكەنى ءۇشىن نەمەسە قاتىنىنا، قىزىنا بارعانى ءۇشىن، ەڭ بولماسا ءتىلى تيگەنى ءۇشىن، بىرەۋدى ايىپتاپ، بىرەۋدى قورعاعاننان باسقا، اركىم ءوز ەسەبىن ويلاپ، بۇيرەگى بۇرعاننان باسقا، ءدال جاناشىرلىق قىلىپ، ءادىل قاعۋشى، ءادىل تەكسەرۋشى جوق بولدى. بىرەۋى ىرەدى، بىرەۋ سويدى. وسى جۇمىستىڭ تۇسىندا مامىرباي اقساقالعا جانى اشىعان كىسىمسىپ، جاعىنىپ قالعىسى كەلگەندەر دە تابىلدى، ۇرىندىرعىسى كەلگەندەر دە بولدى. اقساقالدىڭ قايعىسىنا شىن بەيىلىمەن ورتاقتاساتىن ادام كەم ەدى، جالعىز جارىم قۇداندالى، تىلەۋلەس ادامدار بولماسا، بايبىشە قىمىزدى اياق تولتىرا بەرەتىن كەيبىر كەدەي كورشىلەر بولماسا، جالپىلاما دوستىڭ دا، قاستىڭ دا بالەندەي كۇيزەلە قويعانى جوق. سىرتى كۇيزەلگەن ءتارىزدى بولسا دا، ىشىنەن جامان ويى ارىلىپ كەتە المادى.
جۇرت جانازادان تاراپ، اي-جاي بولعان سوڭ، سول تۇنگى بەيساۋات ءجۇرىپ، ات قيناعان ادام كىم ەكەن دەپ، اركىم-اق سۇراستىرىپ، قۇلاعىن تۇرە باستادى. ويتكەنى بۇ جولى دا، ودان بۇرىن دا جالاڭ مامىرباي ەمەس، تالاي اۋىل شاپقىنشىلىققا ۇشىراعان، مال-مۇلكى تالاۋعا، ادامى دۇرەگە جىعىلىپ، شىعىندالعان، كۇيزەلگەن، كۇيىندى بولعان. «ەل قۇلاعى — ەلۋ» عوي، سۋىق ءجۇرىستى ادام بىلىنبەي نە تۇرسىن؟ سۇراستىرىپ، قاعىپ، كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارىن قىلىپ جۇرگەن مۇقاش ەكەنى كەشىكپەي-اق اشىلدى. قالاي اشىلدى دەسەڭىز بىلاي:
سول كۇنى كەشكە تامان مۇقاشتىڭ قاراشاتقا قاراي جەلە جورتىپ بارا جاتقانىن ءبىر قويشى كورەدى. ءبىر دەڭىز. مۇقاشتىڭ قاتىنى اۋىلىنداعى ءبىر ابىسىنىمەن ەلەۋىش بەرە قويمادىڭ دەپ، شاڭقىلداسىپ قالعاندا، ابىسىنى «وسى ەلدىڭ بار دۇنيەسىن ۇيىڭە تىعىپ وتىرعانىڭدى كورەرمىن. جەلىكپە، قۇتىرما: قارالا سىرماقتىڭ يەسىن دە بىلەم، اق كيىزدىڭ، باتەس كويلەكتىڭ قايدان شىققانىن دا بىلەم...» – دەپتى. سونى ەستىگەن سوڭ، سۇلەيمەندىكى جانسىز كىسى جىبەرىپ، مۇقاشتىكىندەگى سىرماعىن تانىپ كەلىپتى. ەكى دەڭىز. باتەس كويلەكتىڭ دە، جاسىل جەڭسىزدىڭ دە يەسى شىعىپتى. ءۇش دەڭىز. مۇقاشتىڭ تورالا اتى ەرتەڭىندە تەر قاتىپ جۇرگەنىن سىرتقى اۋىلداعى سۋ ىبىرايىم كورىپتى. سۋ ىبىرايىمنىڭ سوزىڭدە باتۋا بولماۋشى ەدى، سوندا دا... مۇنىمەن ءتورت دەڭىز. ءتۇن بالاسىندا مۇقاشتىڭ ۇيدە تۇرمايتىنىن ءبىر ءسوزدىڭ رەتىندە تەزەكباي مولدا دا ايتىپ قالىپتى: اڭقىلداعان ادام عوي. مۇنىمەن بەس دەڭىز. مامىربايدىڭ بالاسى ۇستىمنەن ماتەريال جيناپ، بولىس بولايىن دەپ تۇرعاندا، قويعىزباي جىبەردى دەپ، مۇقاشتىڭ وكپەلەپ جۇرگەنى تاعى ءمالىم. مۇقاش بولماعان نەسى قالدى؟ «مۇقاش، مۇقاش، سودان باسقا ادام دا ەمەس»، — دەپ ەل تۇگەل قول قويدى.
ەل بولىپ مۇقاشقا شۇقشيدى. بۇعان نە قىلۋ كەرەك؟ قالاي كەك الۋ كەرەك؟ شاۋىپ الا ما؟ سوتقا بەرە مە؟ ءولتىرىپ جىبەرە مە؟ ورتەپ جىبەرە مە؟ قالايدا نە ءبىرىن، نە ءبارىن ىستەۋگە ەلدىڭ بەتى تۇزەلدى. ايتسە دە، مۇقاشقا تاپ بەرە المادى. تاپ بەرمەك تۇگىلى، ماڭىنا دا جولاي المادى. وعان سەبەپ مىناۋ ەدى:
بايبىشە مەن قىزىنان ايرىلعالى، مامىرباي وتاعاسى ەرتەڭگى شايىن ىشكەن سوڭ، توبە باسىنا شىعىپ، جەر شۇقىپ وتىرا بەرۋشى ەدى. ءبىر كۇنى توبە باسىندا وتىرعاندا، سۇلەيمەن اۋىلى جاعىنان، تىماعىنىڭ قۇلاعى قالقاڭداپ ءبىر اتتى كىسى جورتىپ كەلدى دە، بايعا سالەم بەرىپ، اۋدارىلا تۇسە قالدى. اماندىقتان كەيىن:
– باي، تۇندەگى مالاعىمدى ءبىلدىڭىز بە؟ — دەدى.
– جوق، – دەدى.
– ويباي، ۇلكەن وقيعا بوپ قالدى؟
– نەمەنە، جانىم؟
– قۇداي ونداپ ەلدىڭ كوزى ءبىر اشىلدى...
– نە بوپتى؟ مۇقاش پا؟
– جوق، ويباي...
– ال ايتشى!
– تاۋداعى بىلەۋىتتەردى قىزىلدار تىپ-تيپىل ۇستاپ اكەتىپتى.
– قالايشا؟ اقبىلەك قايدا قالىپتى؟
– اقبىلەكتەن حابار جوق... ايتەۋىر تۇگەل قولعا ءتۇسىپتى.
– ونى سۇرامادىڭدار ما؟ كىم كەلدى؟
– ءتۇرقۇلاق اۋىلىنان تەلتايدىڭ قاراق ۇلى كەلدى. قىزىلدار سول اۋىلدا بەكىنىپ جاتقاندا، مۇقاش اقتاردى الداپ، ۇستىنە الىپ كەلسە، قىزىلدار تارپا باس سالادى. ساسقاننان اتىسۋعا دا مۇرشالارى كەلمەي قاپتى. بۇل يتتەرىڭنىڭ ءوزى بىزگە مىقتى بولىپ جۇرگەنى بولماسا، قىسىلعان كەزدە تۇك ەمەس ەكەن عوي...
– مۇقاش ولاردى قالاي الداپ ءجۇر؟
– ەسەبىن تاپقان-داعى. ول ءيتتىڭ ءوزى ايلاكەر، جان كەشتى نەمە ەكەن...
– قىزىلدارعا تاعى جاعىمدى بولدى دەسەيشى.
– جاعىمدى بولعاندا قانداي! ەندى ءبىر ۇلكەن ورىنعا كىرەدى عوي.
– بۇل سۇمنىڭ ارام ويى وسى ەكەن عوي... ياپىرماي، اقبىلەك نە بولدى ەكەن؟ ودان حابار بىلە الماعان ەكەنسىڭ... – دەپ، مامىرباي شاتقاياقتاپ، ورنىنان تۇرىپ، اياعىن اپىراڭداي باسىپ، ەنتىگىپ ۇيىنە قاراي جونەلدى. اۋىلدىڭ كىسىلەرىن تۇگەل جيعىزىپ الىپ، اقبىلەكتى ىزدەتۋگە بەس كىسى اتتاندىردى.
بۇلار شابۋىلداپ، اۋىل-اۋىلدان، كەز كەلگەن كىسىدەن سۇراۋ سالىپ جۇرە تۇرسىن، وعان دەيىن اقبىلەكتەن حابار بەرەيىك.
اۋەلگى كەزدە اقبىلەك قولعا تۇسكەن قۇرالايداي، ەكى كوزى مولدىرەپ، كوپ يت انتالاعان بۇرالقى كۇشىكتەي قۇنىسىپ، ماڭايىنداعى جاننىڭ ءبارىن جان العىشتاي كورىپ، ۇركىپ ەلەگىزىپ جۇرسە دە، اناسىن، اۋىلىن ويلاپ، اۋزىنا ءدام سالماي، اشتان قاتىپ، بۇك ءتۇسىپ كورسە دە، ارى-بەرىدەن سوڭ شىبىن جانى تۇسكىر شىداتپادى، مەزگىلسىز ولە المادى. ءومىر شىركىن نەدەن سونشا ءتاتتى بولدى ەكەن! ادام دەگەنىڭىز «باسقا تۇسسە، باسباقشىل» بولادى ەكەن. اباقتى ەكەش اباقتىعا دا، زىندانعا دا، سوعىسقا دا جۇرە-جۇرە ادامنىڭ ەتى ۇيرەنىپ، كوندىگىپ كەتەدى دەسەدى، ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلعانىن ەستىگەن ادام دا تاماق جەپ، ۇيقى ۇيىقتاپ، ءومىر سۇرۋدەن بەزە المايدى دەسەدى. دۇنيەدە ادامنان كونگىش ماقۇلىق بار دەيسىز بە؟ اقبىلەك تە بىرتە-بىرتە تۇتقىنعا ەتى ولگەندەي، بويى ۇيرەنگەندەي بولدى.
جان شىركىننىڭ تاتتىلىگى مە، قورىققاندىق پا، قورعانسىزدىق پا، نەمەسە العاش ەتەگىن اشقان ادام ىستىق كورىنگەندىك پە، ايتەۋىر قارا مۇرت «ءسۇي!» دەسە اقبىلەك تە ونىڭ بەتىنە ەرنىن تيگىزىپ، «كۇل» دەسە و دا ەزۋ تارتقان بولىپ، سويلە دەسە، و دا بىلدىراقتاپ، «ليۋبليۋ تەبە» — (سەنى سۇيەمىن)ء-نى قاعىپ، نە دەگەن ىرقىنا كونە بەرەدى.
قارا مۇرت اقبىلەكتىڭ قاسىنان ەكى ەلى ايىرىلمايدى. قولتىعىنان ۇستاپ، بەلىنەن قۇشاقتاپ، تاۋدى، ورماندى قىدىرتادى، جەمىس تەرىپ بەرەدى؛ شاشىنا، ومىراۋىنا كۇزدىڭ سولعىن گۇلىن قاداپ بەرەدى، كوك شالعىنعا اۋناپ، قۇشاقتاسىپ جاتادى؛ تاۋ ولكەسىندەگى بۇتالى بۇلاققا اپارىپ، اقبىلەكتىڭ ءماسىسىن شەشىپ، اياعىن سۋعا مالىپ، اق بالتىرىنا قارا مۇرتىن جىبىرلاتىپ سۇيەدى؛ اقبىلەك شارشاسا، موينىنان قۇشاقتاتىپ، تاقىلجىرىنان ءبىر قولىن سالىپ، كولدەنەڭ كوتەرىپ جۇرەدى؛ شايدى ءوز قولىمەن ىشكىزەدى؛ ناندى، ەتتى ءوز قولىمەن اۋزىنا اپارادى؛ ەكەۋىنە توسەكتى قاعىپ، سىلكىپ، قوستىڭ ىرگە جاعىنا ءوزى سالىپ، ءوزىنىڭ ءسۇر شەكپەنىمەن قىمتاپ، باۋىرىنا باسىپ جاتادى؛ ەرنىن جەپ قوياتىنداي، قۇشىرلانىپ، ۇزاق ءسۇيىپ، قاتتى قىسىپ، و جەر، بۇ جەرىن ۇستاپ، قىتىقتاندىرعاندا، اقبىلەكتىڭ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ تامىرلارى تۇتانىپ، جانىپ كەتكەندەي، تۇلا بويى شىمىرلاپ، كوزىن جۇمىپ، ءوزىن-وزى ۇمىتىپ، السىرەپ، كەرىلىپ جاتا كەتەدى... سودان كەيىنگىنى ءوزى دە بىلمەيدى... باسقا ءبىر دۇنيەگە كىرگەندەي بولادى.
وسىنشا ءولىپ-وشىپ، وزەۋرەپ، ەركەك باسىمەن ايەلگە مۇنشا كىشىرەيىپ، يت سياقتانىپ، اياعىنا شەيىن جالاعانىنا اقبىلەك تۇسىنە المايدى. مەنى الدايمىن، جۇباتام دەپ ىستەي مە؟ جوق، شىنىمەن جاقسى كورگەنى مە؟ بولماسا، كوپتەن ايەل كورمەي قۇمارتقانى ما؟ ايتەۋىر ورىس شىركىننىڭ ورىستىعى-اۋ دەگەن ويعا كەلىپ توقتايدى دا، ودان ارعىسىن بولجاي المايدى، قايتكەنمەن قارا مۇرتتىڭ قىلىعى ءبارى جات. كەيدە اقبىلەك سونشا بايىك بولىپ وتىرعانىنا، ەركەك باسىنا ۇيات قوي دەپ، ىشىنەن جيرەنەدى، كەيدە ءوزىن الدەقانداي كورىپ، ءوزىن-وزى جۇباتقان بولادى. قالايدا ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كەك ءتارىزدى، دەنە جاقىندىعى بولعانمەن جان جاقىندىعى جوق ءتارىزدى.
ءبىر كۇنى قاس قارايعان كەزدە، ورىستار ءبىر جاققا باراتىنداي قارۋ-جاراقتارىن قامداپ، مىلتىقتارىن سىتىرلاتىپ، وقتاپ، ەر-تۇرماندارىن سالدىرلاتىپ، بالدىرلاپ سويلەپ، اتتارىن ەرتتەپ ابىگەرلەنە باستادى، قارا مۇرت پەن ەكەۋى توعاي ارالاپ كەلگەنى جاڭا ەدى، اقبىلەك قوسقا كىرىپ، سولدات كورپەسىنىڭ ۇستىندە شىنتاقتاپ، ۇھىلەپ، اۋىلى ەسىنە ءتۇسىپ، بوساعا جاقتاعى قارا استاۋعا كوزىن سالىپ جاتىر ەدى. دالاداعى ولاي-بۇلاي جۇگىرىسىپ، ات ەرتتەسىپ، ءار جەردە كۇبىرلەسكەن كوپ ورىستارعا قارا مۇرت بارىپ ءبىرتالاي سويلەستى. قاباعى ءتۇسىپ، ءتۇسى سۇرلانىپ، قايتىپ كەلدى دە، و دا مىلتىقتارىن ءسۇرتىپ، وقشونتايلارىنا وق تولتىرىپ، كيىم، ەر-توقىمدارىن جيناپ، قامدانۋعا كىرىستى. اقبىلەك باسىن كوتەرىپ الىپ، «قايدا باراسىڭ؟» دەگەندەي قارا مۇرتقا تاڭدانا، ۇرەيلەنە قارادى. قارا مۇرت تومەن قاراپ، كۇيبەڭدەي بەردى، ءبىر مەزگىلدە تىسقا شىعىپ كەتىپ، ءتىلماشىن الىپ كەلدى.
— ءبىز سوعىسقا بارامىز. سەن قايتەسىڭ؟ — دەدى اقبىلەككە. اقبىلەك كوزى باجىرايىپ، نە دەرىن بىلمەي، ساسىپ قالدى.
— قايدا بولعىڭ كەلەدى؟ — دەپ تاعى سۇراعاندا، اقبىلەك موينىن انتەك قيسايتىپ، بۇعاعىن بۇلتيتىپ، جالىنعان، نازدانعان داۋىسپەن:
— اۋىلىما قايىرمايسىڭ با؟ — دەدى.
قارا مۇرت باسىن شايقادى.
اقبىلەك كىرپىگىن جىپىلىقتاتىپ، جەرگە قارادى.
ءتىلماش تاعى سۇراعاندا، اقبىلەك:
— تىم بولماسا جاقىن جەردەگى ءبىر اۋىلعا جەتكىزدىرسەڭىز... — دەپ كوزىنە جاس كەلىپ قالدى.
قارا مۇرت باسىن تاعى شايقادى دا:
— بىزبەن بىرگە جۇرگىڭ كەلمەي مە؟ — دەدى.
— سوعىسقا ما؟ – دەدى اقبىلەك ەڭسەسىن بۇكجيتىپ.
— سوعىسقا، — دەدى قارا مۇرت، يەگىن ءبىر قاعىپ.
اقبىلەك باسىن شايقاپ:
— ەندەشە، مەنى وسىندا-اق تاستاپ كەتىڭىز، — دەدى.
— تۇندە جالعىز ءوزىڭ قورىقپايسىڭ با؟
— قورىقسام دا قالايىن... سىزدەر قايتىپ كەلمەيسىزدەر مە؟ – دەدى جۇلىپ العانداي.
— ءمالىم ەمەس، — دەپ قارا مۇرت مۇرتىن دىرىلدەتتى.
سول ءسوزدى بىتىرگەن كەزدە، تاعى ءۇش ورىس كەلدى. ولاردىڭ باسىن سىلكۋىنەن، قول سەرمەسىنەن اقبىلەك: «ءبىر جاققا اپارايىق، جابىلىپ ماسقارالايىق، اتىپ ولتىرەيىك» دەپ تۇر عوي دەپ ءتۇسىندى. قارا مۇرت ولارعا اشۋلانىپ، كوزىن تىكىرەيتىپ، تىستەنە ەجىرەيىپ سويلەپ، ەدى، بەتتەرى قايتقانداي، الاقاندارىن جايىن، مويىندارىن قىلقىڭ ەتكىزدى. «سەندەردىڭ تالقىڭا بەرمەيمىن» دەپ تۇر ەكەن دەپ، اقبىلەك قارا مۇرتقا جالتاڭداپ قاراي بەردى. ارى-بەرى سويلەستى دە، ولار كەتىپ قالدى. قارا مۇرت وتىردى. «جۇرە بەر» دەگەندەي ءتىلماشقا باس يزەدى، تومەن قاراپ، ماڭداي تەرىسىن ءۇش ساۋساعىمەن ۋقالاپ ءبىراز وتىرعان سوڭ، وڭ قولىن سىلكىپ قالىپ، ۇشىپ تۇرەگەلدى دە ءوز كەۋدەسىن ءوزى ءتۇرتىپ-تۇرتىپ اقبىلەككە، قولىن ۇسىنىپ: «ءجۇر!» دەدى. اقبىلەك جىپ-جىلدام تۇرەگەلدى.
قارا مۇرت اقبىلەكتى قولتىعىنان ۇستاپ، قوستان شىقتى دا، وڭ جاقتاعى بۇلاقتىڭ بۇتاسىنا قاراي الىپ ءجۇردى. ۇيتقىپ سوققان ىزىلداق جەل. اي جوق. قاراڭعىلىق قويۋلانىپ كەلەدى. ساباعان جۇندەي تۇيدەكتەلگەن، شىڭىلتىر سۇرقىل بۇلتتار توعىتقان قويداي شوعىرماقتالىپ، تاۋعا قاقپاق بولاتىنداي، تاۋدى تۇنشىقتىراتىنداي، اش تاۋىقشا سەلدىر جۇلدىز – تارىلارىن، بىر-بىرلەپ قىلقىپ جاتىر. جۇلدىزدارمەن بىرگە ءۇمىت ساۋلەلەرى دە بىر-بىرلەپ باتىپ بارا جاتقانداي اقبىلەكتىڭ سۇم جۇرەگى الدەنەنى سەزگەندەي بولادى؛ ەكى كوزى جالت-جۇلت ەتىپ قارا مۇرتتىڭ بەتىنە قاراي بەردى. قارا مۇرتتىڭ بەتى سۇرلانعان، كوزى قانتالاپ، تاناۋلارى جەلبىرەپ، قوزعالعان ىسپەتتەنەدى. اياق باسۋى قاتاڭ: اقبىلەككە ۇنامايدى، جۇرەگى قىسىلىپ، وكپەسى اۋزىنا تىعىلىپ بارادى. شەتكى شوق تالدان اسىپ، كوپ تالمەن اراڭقايعا بارعاندا، قارا مۇرت توقتادى. اقبىلەكتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ ءبىراز تۇردى. قۇشاقتاپ، قىسىپ، اۋزىنان ءۇش رەت قۇشىرلانىپ ءسۇيدى.
«وسىلاي تۇر!» دەگەندەي ەكى يىعىنان باسىپ قالدى. ءوزى بەس-التى ادىمداي اناداي جەرگە تۋرا قالدى. التىاتارىن الىپ، اقبىلەككە كەزەنە بەرگەندە، اقبىلەك شاڭق ەتىپ بەزىلدەپ كەزەۋلى مىلتىققا قارسى تۇرا جۇگىردى. قارا مۇرتتىڭ كەزەنگەن قولى سىلق ەتتى.
— مەنى نەگە اتاسىڭ؟ نە جازىعىم بار ەدى؟ اعاتاي-اي! نە قىلدىم؟.. — دەپ اقبىلەك زارلانىپ، جىلاپ، ونە بويى قالشىلداپ، قارا مۇرتتىڭ موينىنان قۇشىپ، ايمالاپ سۇيمەسىن بە؟
قارا مۇرت قولىن سالماقپەن كوتەرىپ، كەرەنەۋ قۇشاقتاپ، ارقاعا قاقتى، اياعانداي بولدى. بەتىنە قاراپ، ءبىراز تۇردى دا، مىلتىعىن قابىنا سالىپ، اقبىلەكتى قوسقا قايتا الىپ ءجۇردى. قوسقا كىرگەن سوڭ ءتىلماشىن شاقىرىپ الىپ ايتقانى:
— مەن سەنى ءسۇيدىم، سەن ءۇشىن جانىمدى قيدىم. وزىمنەن كەيىن وزگەنىڭ سۇيگەنىن قالامايمىن، — دەدى. اقبىلەكتىڭ ءىشى مۇزداي بوپ كەتتى. وي جاساعان! ورىسقا سەنىم جوق ەكەن-اۋ! انەۋگىدەن بەرى ەرلى-زايىپتى كىسىدەي جولداس بوپ ءجۇرىپ، كەتەر كۇنى ءولتىرىپ كەتەم دەگەنى نەتكەن وزىمشىلدىك، نەتكەن تاسباۋىرلىق، نەتكەن قانىشەرلىك. ورىس شىركىن ءوزىم عانا ءومىر سۇرسەم ەكەن دەيدى ەكەن-اۋ! وزگەنى جان ەكەن دەسەيشى! اياۋ دەگەن بولسايشى... دەگەن ويلار دەرەۋ ساپ ەتە ءتۇستى دە، دەرەۋ ايلا تاپقىسى كەلدى:
— مەنى ولتىرمە! قاسىقتاي قانىمدى قي! مەن ساعان تاعى كەرەك بولماسىمدى قايدان بىلەسىڭ؟ مەن تۇسىمدە ساعان ەرىپ قالا بارىپ ءجۇر ەدىم. سەن بۇل جولدان امان-ەسەن قايتاسىڭ، ەلگە امان باراسىڭ... – دەدى.
«جاقسى لەپەس – جارىم ىرىس» دەگەن ماتەل وتە-موتە ولىمگە بارا جاتقان ادامعا جىلى تيسە كەرەك. قارا مۇرت اقبىلەكتىڭ الگى سوزىنە ىرىم كورىپ سەندى دە، «ايتقانىڭ كەلسىن!» دەگەندەي اۋزىنان ءسۇيدى.
سام جامىراپ ەل ورىنعا وتىرعان كەزدە، ورىستار باستىعىنىڭ اقىرىپ قالعان داۋسىمەن قازداي شۇبىرىپ، اسۋدىڭ تار اۋزىنا قاراي ارقانداي سوزىلدى.
***
اقبىلەكتىڭ جانىن جىننىڭ ويناعىنداي ويرانداپ كەتكەن وزبىر ومىراۋ، وكسىكتى كۇندەر ورىس مىنگەن اتتاردىڭ اياعىمەن بىرگە الىستاپ بارا جاتتى. تىقىر ۇزاعان سايىن «اللا، اللا، اللا..» دەگەن لەبىز كەۋدەنى كەرىپ اۋىزدان ەرىكسىز اعىلۋدا ەدى. كوشكەن ورىستىڭ جۇرتىندا بۇرالقى كۇشىكتەي قاڭعىرىپ اقبىلەك جالعىز قالسا دا، جالعىزدىعىنا وكىنگەن جوق. ورىستىڭ وعىنان ولگەننەن دە، قۇلازىعان يەسىز تاۋدا تەنتىرەپ ولگەنىن ارتىق كوردى. ورىستاردىڭ دىبىسى وشكەنشە: «قۇتقارعانىڭ شىن با، جاساعان!» دەگەندەي، ارتتارىنان توپىراق شاشىپ، قاراسى وشكەن سوڭ: «ءۇۇھ!» دەپ دەمىن ءبىر الىپ، توڭىرەگىنە كوز سالدى.
و كەزدە ىزعىرىعى ىزىلداپ، بويدى مۇزداتىپ، سابالاق قارا بۇلتتان تون جامىلعان كۇزدىڭ كوزسىز قارا ءتۇنى اق باس التايدىڭ ۇستىنە قارا بۋراداي شوگىپ، ساي-سالاعا باۋىرىن توسەپ، دۇنيە قاراۋىتىپ كەلە جاتىر ەدى. كوك جۇزىندە جايىلىپ جاتقان جۇلدىز — قويلارىن كوزدەپ تۇراتىن شوپان اتاسىنداي جاۋ كورگەندەي زىم-زيا جوعالىپتى.
سابالاق قارا بۇلتتار-اۋ، اقبىلەكتىڭ، جانىن تۇنشىقتىرعان قارا تۇمان از بولدى دەدىڭدەر مە، ۇستىنە مۇنشا تونگەنشە، اناۋ اسقار تاۋلاردىڭ باسىنا تۇنەسەڭدەرشى.
كۇزدىڭ سارعىش جاپىراقتارى-اۋ. كىمدى الديلەپ، سىبدىرلاپ تۇرسىڭدار؟ قالىڭ بۇتانىڭ قايعىسىز، قامسىز بىت-بىلدىقتارى-اۋ، نەسىنە قارا ءتۇندى جاڭعىرتىپ تۇرسىڭدار؟ سۇلۋدىڭ جۇرەگىن جانىشقان اۋىر شەردى سەندەر سەيىلتەم دەيسىڭدەر مە؟ قاناتىن قارشىعا كۇيرەتىپ، قيقايعان قوستىڭ الدىندا ءبىر قولىمەن جەر تايانىپ، اسپانعا قاراپ وتىرعان سۇقسۇردىڭ نالىعان زارىن تاڭىرىسىنە جەتكىزەم دەيسىندەر مە؟ بۇلتتار-اۋ، سەرپىلسەڭدەرشى!
جاپىراقتار-اۋ، سىبدىرلاپ جەرگە توگىلگەنشە، شەرلى سۇلۋعا سايا بولساڭدارشى!
ىزعىرىق-اۋ، ىزىلداعانشا جاپاندا جالعىز قالعان بالانىڭ اكەسىنە حابار بەرسەڭشى!
وي، مەيىرىمسىز شىركىندەر-اي! سەندەردىڭ ءتىلىڭدى التايدىڭ جارالى ارۋى بىلمەيدى عوي! — سەندەردىڭ قاس-قاباعىڭا قارايمىن، سەندەرگە ەركەلەيمىن دەپ ەسىل سۇلۋ مۇنداي كۇيگە ۇشىرادى عوي! جەل مەن بۇلتتىڭ اللاسىنا سەنەم دەپ سەندەلىپ قالدى عوي!..
ءتۇن تۇنەرەدى، اقبىلەك ۇرەيلەنەدى. توبەسىنەن زۋ ەتىپ ءبىر توپ شورەگەي وتەدى، اقبىلەك ءدىر ەتەدى. ءشوپتى سىبدىرلاتىپ تورعاي ۇشسا دا، توعاي ءىشىن تارتىپ ۋىلدەسە دە تاۋ ۇكىسى تاڭدايىن قاقسا دا، اقبىلەك جان-جاعىنان جاۋ قاماپ كەلە جاتقانداي ەلەگىزىپ، قىمتىرىلا بەرەدى. جاتايىن دەسە، كوزىنە ۇيقى كەلمەيدى. وتىرايىن دەسە، قورقىپ بارادى. جۇرەيىن دەسە، قاراڭعى تۇڭدە جول تابا الماي اداسام عوي، الدەنەگە ۇرىنام عوي... دەپ قورقادى. ەسى-دەرتى: وسى ارادان كەتۋ، ءبىراق ءتۇن ىشىندە كەتە الاتىن ەمەس. قازاقتىڭ قوسىن، قازاقتىڭ استاۋىن، ءشومىشىن ەس كوردى. ۇڭىرەيگەن يەسىز قوسقا كىرۋگە تاعى باتىلى بارمايدى.
اقبىلەك قايتەرىن بىلمەي، الاقتاپ، قۇنىسىپ، ءبۇرىسىپ كوپ وتىردى. تۇنگە ءتۇن ۇلاسقان تارىزدەنەدى. قوس الدىندا جاتقان استاۋ دا كورىنبەيدى. جاساعان-اي! تاڭ دا اتار ما ەكەن؟
ءبىر مەزگىلدە ورمان جاقتان ءبىر ۇرەيلى داۋىس شىققان سەكىلدەندى. اقبىلەك ەلەگىزي باستادى. مانادان بەرى جالماۋىزداي كورىپ وتىرعان ۇڭىرەيگەن قوسقا جالما-جان كىرىپ كەتتى. اۋىلدا قوي كۇزەتىپ جۇرگەندە قاسقىرلاردىڭ ۇلىعانىن الدەنەشە ەستىگەن: الگى داۋىس سوعان ۇقسايدى. اپىرىم-اي! قاسقىر كەلە مە؟.. وندا قايتەم؟.. قوي، كەلمەس: قوستا كىسى بار دەپ ويلار، قورقار: قوستىڭ ايبىنى بار عوي... الدە ماناعىلاردىڭ كەتىپ قالعانىن ولار دا ءبىلدى مە؟ ولار باردا قاسقىردىڭ داۋسى ەستىلمەۋشى ەدى عوي...
قوستىڭ ەسىگىنەن ەپتەپ سىعالايدى. قاراڭعىدا بىردەڭە قاراڭ ەتكەندەي بولادى. ءبىراق دىبىس بىلىنبەيدى. قورىققانعا قوس كورىنگەن شىعار دەپ جوريدى. وزىنە قايرات بەرگىسى كەلەدى. وعان دا بولمايدى: ۇلىعان داۋىس انتەك تولاستاپ بارا جاتادى دا، تاعى دا ەستىلەدى. بارا-بارا ۇلۋ مولايادى، تاۋدى كۇڭىرەنتىپ وزگە دىبىستىڭ ءبارىن باسىپ كەتەدى. اقبىلەكتىڭ قولى وزىنەن-وزى قوستىڭ ءبىر سىرىعىن سۋىرىپ الادى. قۇلاش ءتوس جاراداي قايىڭ سويىلشا. سويىلشانى قوس قولداپ باۋىرىنا تامان قىسىپ قويادى، ءبىر ۇشى قوستىڭ سىرتىندا. قاسقىر كەلسە قارۋ قىلماقشى. ۇلىعان داۋىستار سايابىرلاعان تارىزدەنەدى. سويىلشانى جەرگە سۇلاتىپ سالىپ، اقبىلەك ازىراق بوي توقتاتادى. ءبىراق ونىسى ۇزاققا بارمايدى: بۇلاق جاقتان سۋ سىلدىرلاعانداي بولدى...
بۇل نەمەنە؟..ادام با؟ اڭ با؟.. كىم بولسا دا قاتەرلى. اقبىلەك سويىلىنا تاعى جارماستى. دەمىن ىشىنە تارتىپ، سىلەيىپ قالدى.
كەشىكپەي-اق قارا تۇنگە قاز قاتار، دوپ-دوڭگەلەك ەكى كوز پايدا بولا كەتتى. ەكەۋى دە قىپ-قىزىل جايناعان وت. اقبىلەك اتىپ تۇرەگەلىپ، قوستىڭ تۇكپىرىنە بۇعىپ وتىرا قالدى. ايتسە دە بايىز تابا المادى، سويىلى قوستىڭ اۋزىندا قالىپ قويىپتى. اقىرىن ەڭبەكتەپ، قوستىڭ اۋزىنا قولىن سوزىپ، جەردى سيپالادى. سيپالاپ جاتىپ سىعالاپ ەدى، ەكى وت تورتەۋ بولدى. سويتكەنشە بولمادى، ولاردىڭ ارتىن اينالا كولدەنەڭدەپ ەكى قىزىل كوز تاعى وتە شىقتى. التى وت اقبىلەككە الپىس وتتاي كورىندى. قاراڭعى ءتۇن قاپتاعان قىزىل كوز بولدى دا كەتتى.
وتتار ءبىر جالت ەتىپ، ءبىر ءسونىپ، ەلبەلەكتەپ، تايانىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى.
ويلاعانى كەلدى مە؟.. مىنەكەي، ءشوپتى سىبدىرلاتىپ كەلىپ قالدى.
انە، قاراڭ ەتە ءتۇستى...
ويباي-اي! ءبىر توپ قاسقىر!..
ەندى قاي جاققا بارايىن؟..
ال، مىنە قوستىڭ توڭىرەگىن سىلدىراتىپ، جەر تىمىسكىپ ءجۇر...
وي، جاساعان-اي! تاۋىپ الار ما ەكەن؟..
ويپىرىم-اي! انە بىرەۋسى وت باسىنداعى سۇيەكتى قىتىرلاتىپ كەمىردى.
مىنانى كورىپ اقبىلەكتىڭ نە جانى شىقپاي وتىر دەسەيشى!.. اقبىلەك ءۇنىن شىعارۋعا مۇرشاسى كەلمەي، ولگەن كىسىدەي وتىرعان جەرىندە سىرەسىپ قالدى.
الدەن ۋاقىتتا ارسالاڭداعان ءبىر اش قاسقىر اقبىلەك وتىرعان قوستىڭ اۋزىنا كەلىپ قالدى. اقبىلەكتىڭ جان داۋسى ءتۇندى ءتىلىپ، جىبەرگەندەي شىر ەتە ءتۇستى. قاسقىر بىتكەن جارىق بەرىپ، كوزدەرى جالت ەتىپ، تىستەرى ساق ەتىپ، وقشىرايىپ تۇرا قالدى. قاسقىرلار ىرىلداسىپ، كۇرىلدىسىپ، بۋراشا شابىنىپ تۇرىپ الدى. اقبىلەك قاسقىرلاردىڭ قارسى شاباتىنىن بىلگەندەي، جالما-جان ۇشىرىپ، قوستان اتىپ شىعىپ «قاراڭعىدا كوزىم جوق...» دەگەن بالاشا اينالانا دوڭگەلەنە، ايعايدى سالىپ، اعاشىن سەرمەي بەردى...
اندا-ساندا ارس-ۇرس ەتكەن داۋىس شىعادى. قاسقىرعا تيە مە، قوسقا تيە مە، ايتەۋىر اعاشى كەيدە بىردەڭەگە تيگەندەي قولى ءسۇيسىنىپ قالادى. قاسقىر ودان جامان ورشەلەنەدى. اقبىلەك جان ۇشىرا سەرمەيدى. قاسقىر قيمىلدايدى. اقبىلەك سابالايدى. قاسقىر ابالايدى. اقبىلەك سابالايدى. قاسقىر قامالايدى. اقبىلەك «اللالايدى». قاسقىر دولدانادى. اقبىلەك دوڭگەلەيدى... قاسقىر كۇرىلدەيدى، اقبىلەك شىرىلدايدى. قاسقىر قىرقىرايدى. اقبىلەك شىرقىرايدى... ءسويتىپ اقبىلەك كوپ قاسقىرمەن كوپ سوعىستى...
اقبىلەك ابدەن القىندى، الاس ۇردى، جۇلقىندى، ءالى قۇرۋعا تاياندى. «ەندى جىعىلدىم عوي، ەندى تالايدى عوي، ەندى اۋىزدى سالدى عوي، ەندى جەدى عوي...» دەگەن كەزدە، اقبىلەكتىڭ اياعى استىنان بىردەڭە جىلت ەتە ءتۇستى. قاسقىرلار جارق بەردى. ماناعى ىڭىردە شاي قايناتقان وتتىڭ كوزى ءالى سونە قويعان جوق ەكەن. اقبىلەك الاس ۇرىپ جۇرگەندە اياعىمەن شاشىپ جىبەرگەن ەكەن. قاسقىرلار وتتى كورىپ جارق بەرگەن ەكەن. قاسقىردىڭ وتتان قورقاتىنى اقبىلەكتىڭ ەسىنە ساپ ەتە ءتۇستى. اۋىلدا قوي كۇزەتكەندە قوتاننىڭ شەتىنە جاعاتىنى قانە.
اقبىلەك وت باسىنداعى تەزەكتى، قۇراعان شوپشەكتى دەرەۋ تۇتاتىپ ۇرلەپ جىبەردى. «مەنىڭ كەرەگىم جاڭا بولعان جوق پا؟» دەگەندەي، جەل دە قوشامەتكە يەلەنىپ، جالىندى لاپ ەتە ءتۇسىردى. جالىن قالاي شىقتى، سولاي قاسقىرلاردىڭ قاراسى وشە بەردى. «ولمەگەنگە ءولى بالىق» دەگەن وسى دا. وت ءسونىپ قالسا، اقبىلەكتىڭ ءومىرى دە سونەتىن ەدى. وتتى تاپقان ادامنىڭ اتاسىنان اينالساڭ بولماس پا!
«زاۋلا وتىم، زاۋلا! مازدا وتىم، مازدا! قورقاق اڭدار، ءتىلسىز جاۋلار! قاش، ماڭىما جولاما! كۇيدىرەمىن، ورتەيمىن!» — دەگەندەي اقبىلەك وت تاڭىرگە ءسۇيىنىپ، تاڭ اتقانشا مازداتىپ، جانى امان قالدى.
قىزىل كوز، قاسقىر ءجۇز، قابلان ازۋ، قارا ءتۇندى التاي اڭعارىنان ۇركىتكەلى، قورعاسىن اسپانعا التىن ايدار كۇنەكەي سۇلۋىن ورمەلەتكەلى، كۇنشىعىس ۇجماعى قىزىل قاقپاسىن اشقاندا، اقبىلەك ارتىنا الاق-الاق ەتىپ جولعا شىقتى. بەلىندە تۇندىكتىڭ باۋى، ەتەگى ىشقىرىندا، قولىندا تۇندەگى سويىلشا. كىمدى ۇرىپ جىعاتىنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر الا شىقتى.
اسپاننىڭ كۇن جاق تۋىرلىعى اقشىل تارتىپ، تاۋ باستارى التىن جالاتقانداي كۇلىمدەپ كەلەدى. تاڭ اتا جەل دە تىندى. بۇلتتار دا ىدىرادى. ولكەدەن ۇشقان بوزتورعاي تاۋ يىعىنىڭ دەڭگەيىندە قاناتتارىن قالشيتىپ، كۇنىكەي سۇلۋدى ماداقتاپ، تاۋ-تاستان بەتاشار سۇرادى. بوزتورعاي-اۋ، كورىمدىكتى اقبىلەكتەن سۇراسايشى، اقبىلەك التىن ساقيناسىن اتىپ تاستاعالى كەلەدى عوي. ونىڭ جۇزىندە نۇر بار عوي. ول كەرەگىن جارىق كۇن بار عوي! ۇزاق تۇنگى توپتى قاسقىرمەن ارپالىسقانىن زامات ۇمىتىپ، شوڭقايما كەبىسىنىڭ جەز ءنالىسى تاستان-تاسقا شىقىلداپ، قاشقان كيىكتەي قازداڭداپ بارادى عوي!
اقبىلەك ا دەگەننەن اسۋعا تارتتى. اسۋمەن اسىپ ەلگە بارا جاتقان، ەلدەن مال، ازىق-تۇلىك الىپ كەلە جاتقان ورىستاردى تالاي كورگەن. وسى تار اسۋدان باسقا بۇل شاتتان شىعاتىن جولدىڭ جوعىن بىلگەن. ارتى ەلسىز تاۋ، تاۋ تولعان جاۋ: ايۋ، قاسقىر، قابان. الدى تار اسۋ. اسۋ استى تاعى جاۋ: كەشەگىلەر الدىنان قارسى شىعىپ قالماسىنا كىم كەپىل. ەندى اقبىلەك قازداڭداماي كىم قازداڭداسىن. «ەندى ەسەن-امانىندا ەل شەتىن كورسەم-اۋ» — دەپ، ۇيقى، تاماقتى، شارشاعاندى ويىنا الماي، كوڭىلى الىپ-ۇشىپ، ەنتەلەي باسىپ، ەنتىگىپ كەلەدى.
اسۋعا شىعا بەرگەندە، ارتىنا ءبىر قارادى. اياق استىندا تومارداي تومپيىپ قوستار تۇر. اناۋ تاۋ جىلعاسىنداعى اعاش، اناۋ كوگال، اناۋ ساي-سالا، اناۋ ورقاش-ورقاش تاس اقبىلەكتىڭ ادامگەرشىلىگىن اياققا تاپتاعان، ابىرويىن توككەن جەر. ولارعا كوزى تۇسكەندە كۇيىنگەن، وكىنگەن، جيرەنگەن — ايتەۋىر وزەگىن ورتەگەن ءبىر جامان سەزىم پايدا بولدى. توردەگى تازا توسەنىشتى بىلعاپ كەتكەن كۇشىكتى جەلكەسىنەن ۇستاپ، ءوز تەزەگىنە ءوزىنىڭ تۇمسىعىن تيگىزسەڭ، قانداي جەرىپ، قىڭسىلاپ، كەيىن شەگىنەدى. ارتىنا قاراعاندا، اقبىلەك تە سول كۇشىك ءتارىزدى بولدى. قاراعىسى كەلمەدى، تەرىس اينالدى. اسۋعا شىقسا دا، الدى-ارتىن وراعان تاۋدان ارىلا المادى، بۇراڭداعان قيا تاس، كەدىر-بۇدىر سوقپاق بەتى اشىق دالانى كورسەتپەدى.
كۇن تاۋدان نايزا بويى كوتەرىلگەندە، اقبىلەك القىنىپ ءبىر كەزەڭگە شىعىپ ەدى، الدى بۇدىرماق دالا ەكەن. اۋىلىنا كەلگەندەي قۋانىپ كەتتى. قاناتى بولسا، ۇشىپ كەتەر ەدى، اتتەڭ شىركىن! بالتىرلارى سولق-سولق ەتىپ، جىلىنشىگى سىرقىراي باستادى. وعان دا قاراعان جوق، قىبىرلاي بەردى.
ءبىر مەزەتتە اقبىلەك ەكى قولىن قۇلاشتاي سەرمەپ ىلديعا ءتۇستى. اياعىنىڭ سىرقىراعانى انتەك باسىلايىن دەدى. شارشاعان جوق ەكەم دەپ، كوڭىلىنە مەدەۋ قىپ ەدى، سويتسە ىلديعا قاراي جۇرگەننەن جەڭىلدەنگەن ەكەن: تاعى ءبىر ورگە شىققاندا اياعى قورعاسىن قۇيعانداي اۋىرلاپ كەتكەن تارىزدەندى؛ سۇيەكتەرى سىنىپ بارا جاتقانداي بولدى. اق سۇيەك ويناعاندا op قويانداي ورعىپ، ءبىر قاجىمايتىن اياعى تۇسكىرگە نە بولدى؟ ابىلەت باسىپ، الدەبىر پالەگە باستاپ كەلە مە؟ اپىرىم-اي، تىم قۇرسا ءبىر اۋىل، اۋىل ەمەس-اۋ، ءبىر قازاق، قازاق ەمەس-اۋ، ءبىر مال كورىنسەيشى. ءبىر مال كورىنسە دە، اقبىلەك كاتەردەن قۇتىلعانداي كورىپ كەلەدى. ءبىراق ادىرلار بىرتە-بىرتە بۇلدىرلانىپ، بەلەس تارتقانى بولماسا، قارايعان ەش نارسە كوزىنە تۇسپەدى.
ءبىر قىردان اسقاندا كولدەنەڭ سوزىلعان ساي كيلىكتى... قۇداي جارىلعادى! وزەن، وزەن! ارعى قاباقتا جول جاتىر. ەل جاقىن عوي! اقبىلەك اقتىق كۇشىن سالىپ، اياعىن تەزىرەك باستى. اعىنى تاس دومالاتقان تاستى سايدىڭ تار وزەنى ەكەن. جاداعايلاۋ جەرىنە كەلىپ بەلىن، شاپان، كامزولىن شەشىپ، كويلەكشەڭدەنىپ، بىلەگىن ءتۇرىنىپ جۋىندى، سۋ ءىشتى. ابدەن شاڭىرقاپ، شارشاپ قالعان ەكەن، سۋسىنى قانىپ ءبىر كەنەلدى.
اقبىلەك سۋ جيەگىندە ءبىرتالاي وتىردى. «سۋ اعادى دا جاتادى، اعادى دا جاتادى، ءبىر تاۋسىلۋى جوق؛ قاتەردى، ءولىمدى بىلمەيدى. ەش نارسەنى سەزبەيدى. مەن ىشسەم دە، يت ىشسە دە بۇعان ءبارى ءبىر. جاقسىعا دا، جامانعا دا سۋسىن بولادى. قۇدايدىڭ بۇ دا ءبىر قۇدىرەتى-اۋ! مەيىرىمى-اۋ! ونى ءبىز بىلمەيمىز-اۋ!» دەگەن ويلار كەلدى. ءومىرى سۋ كورىپ ءجۇرىپ، مۇندايدى ويلاعان ەمەس. بۇل ويدى قالايشا ويلاعانىنا ءوزى دە تاڭ قالدى. اياعىنىڭ استىنداعى سۋعا قاراپ ەدى، ءوزىنىڭ ءتۇرىن كوردى. شاشى ۇيپالانىپ قالعان ەكەن؛ سۋمەن سىلاپ شاشىن جاتقىزدى. تاراعىسى كەلدى. ءبىراق «كىم ءۇشىن تۇزەلەم؟» دەگەن وي كەلدى دە تاراعان جوق. وسى سۋدىڭ بويىندا ءبىر قالتارىس جەر بولسا، ازىراق وتىرىپ دەم الايىن دەپ جان-جاعىنا قاراپ تۇرەگەلدى. اياعى ۇيىپ قالعان ەكەن، جىلىنشىگىن ءۇش رەت قارىستىرىپ جىبەردى. ۇيىعانى باسىلعان ىسپەتتى بولدى.
سول جاعىندا ءبىر جارلاۋىت كورىندى. اقبىلەك كوپ ويلانباي-اق كامزولىن كيىپ، شاپانىن جامىلىپ تۇندىكتىڭ باۋى مەن سويىلشاسىن سۇيرەتىپ سولاي قاراي ءجۇردى.
ادام كورمەيتىن جەر وسى عوي دەپ ءبىر مۇيىستەۋ جەرگە كەلىپ توقتادى. ارتى جار، الدى سۋ، وڭ جاعى ءمۇيىس، سول جاعى قۇلاعان جاردىڭ توپانى. كىشكەنە قۋىستا سۋعا قاراپ، ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ، بۇگجيىپ وتىردى. كۇن قىزىپ، شەكەسى جىلىنىپ كەلەدى.
مىناۋ وزەن. وزەن بويىنداعى ەل قايدا؟ كۇزدىگۇنى بۇل وزەندە ەل وتىرماۋشى ما ەدى؟ جيەكتە جول جاتىر عوي... ويباي-اۋ، جاقىن جەردەگى ەل شاتتاعى ورىستاردان بوسىپ كەتكەن ەكەن عوي! ماڭايدى جىن ورناعانداي قىلدى عوي! مال، جانىندا بيلىك قالدى ما؟.. تالاي قىز مەن سياقتى سورى قاينادى عوي!.. ءبىراق تاپ مەندەي بولعانى جوق شىعار. قوستارىنا اكەلگەن ايەل كورىنبەدى عوي. الدە ءولتىرىپ تاستاپ ءجۇردى مە؟.. ورىس شىركىن ادامدى ايامايدى ەكەن-اۋ! قۇرعىردىڭ اتىن اتامايىنشى، تاعى كەلىپ قالار. ولار نەعىپ قايتپادى؟ الدە بىردەڭەگە ۇشىرادى ما. ولار كىممەن سوعىسىپ ءجۇر ەكەن؟ الدە توڭىرەكتەگى قازاقتارمەن... قوي، قازاق بۇلارمەن نەعىپ سوعىسا السىن؟ نە قاۋقارى بار؟ الدە قازاق بىتكەندى قىرىپ تاستاپ، مالدارىن، قىز-كەلىنشەكتەرىن تارتىپ العالى ءجۇر مە؟ وندا ءبارى بىردەي نەگە كەتتى؟ بەس-التاۋى بارسا دا، مىلتىقتارىمەن ءبىر تايپى ەلدى جۋساتپاي ما؟ وزدەرى قورىققان كىسىشە اسىعىپ-ۇسىگىپ، الدى-ارتىنا قارامادى عوي. الدە ءبىر كۇشتى جاۋى كەلىپ قالدى ما؟ ولاردىڭ جاۋى كىم؟ ويباي-اۋ! الگى اكەمدەر «اقتار، قىزىلدار» دەپ وتىرۋشى ەدى. سونىسى ما الدە؟ قىزىلى دا ورىس پا ەكەن؟ ولار دا قىز الىپ قاشا ما ەكەن؟ ورىس بولسا... قارا مۇرتتاي-اق بولار. و دا مەنى ءولتىرىپ كەتەم دەدى عوي. اپرىم-اي، اپرىم-اي! جاساعان-اي! ەندى قايتەيىن!.. دەپ تامسانىپ-تامسانىپ قويدى.
سىلدىر-سىلدىر سۋ اعادى. سۋعا قاراسا، اقبىلەكتى بۇلدىر-بۇلدىر وي تەربەتەدى. تەربەتكەن سايىن كوزدەرى كىشىرەيە تۇسەدى. ۇيىقتاپ قاپ، ماسقارا بوپ جۇرمەيىن دەپ، سىعىرايىپ بارا جاتقان كوزدەرىن اشىپ الادى. سوندا دا بولمايدى: ءبىر جاعىنان كۇننىڭ قىزۋى ماۋجىراتىپ، ءبىر جاعىنان اعىن سۋ ويىن تەربەتىپ، ءتۇنى بويى، ۇيقى كورمەي سىلەسى قۇرىپ، جاياۋ ءجۇرىپ شارشاپ كەلگەن سورلى قالعىپ كەتەدى...
اقبىلەك ويانا كەلگەندە، سەلك ەتىپ باسىن وقشيتا جۇلىپ الدى. بوتەن جەردە، وزەن بويىندا، جار تۇبىندە جاپادان-جالعىز شوشايىپ قالعانىنا وزىنەن-وزى قورقىپ كەتتى. قارا شاتتان قاشىپ كەلە جاتقانى لەزدە ەسىنە تۇسە قالدى. ۇشىپ تۇرەگەلدى. كۇن ەڭكەيىپ، ءتۇس قاڭعىپ كەتىپتى. وزەننىڭ و جاق، بۇ جاعىنا بويلاپ-بويلاپ قارادى دا، ەتكەل ىزدەپ، كەبىسى تىرپىلداپ تاعى جاعالادى. ءالى ءجۇرىل كەلەدى، ءالى ءجۇرىپ كەلەدى. وتكەل جوق. سويىلشاسىن سۋعا بويلاتىپ، ءار جەردى ءبىر كەردى، ءبارى دە تەرەڭ ءتارىزدى.
الدەن ۋاقىتتا ءبىر جاداعايلاۋ جەرگە جەتتى، ەكى جاعى دومالاق-دومالاق قيىرشىق تاس. اعىنى بۇجىرلانىپ جاتىر. بالاعىن تىزەدەن اسىرا ءتۇرىپ ەتەگىن جيىرا كوتەرىپ، كەبىس-ماسىسىن قولتىقتاپ، مامىق تابانىن قيا تاسقا بۇلتىلداتىپ، سۋدان ءوتتى.
جارتى شاقىرىمداي جەردە ءبىر دوڭەس كورىنەدى. سوعان شىعىپ ەل كوزدەمەك.
ول بەلەسكە شىعىپ ەدى، ار جاعى ودان دا بيىكتەۋ ادىرسىماق ەكەن. اقبىلەك جان-جاعىنا بارلاپ، جەر بولجادى. العى بەتى اشىق، ارتى — كەنەرە تاۋ. اقبىلەكتىڭ اۋىلى وسىناۋ كەنەرە تاۋدىڭ تۇبىندە. شىعىستا ەمەس، قۇبىلا جاقتا. ويتكەنى ارتىنداعى تاۋلار ءوز تاۋلارىنا ۇقسامايدى، سوناۋ ءبىر كولدەنەڭ تاۋلارمەن تۇتاسىپ كەتىپتى. ەندەشە، تاۋدان ونشا الىستاماي، قۇبىلا جاققا تاۋمەن جارىسا ءجۇرۋ كەرەك. اقبىلەك سونى ويلادى دا، بەلەستەن اسىپ، جاداعايلاۋ ىلديمەن ايانداي بەردى.
ادىر، ادىر. ەلسىز دالا. بوزعىل كودە. كەربەتەگە، توبىلعىلى بەتكەي. توبەشىك، وباشىق. قىزىل قۇمايت. شوپتەسىن شوڭەيىت. قوڭىر تىشقان، الا ساۋىسقان. ور قويان. بوزتورعاي. وسىدان باسقا كەزگە تۇسەر قارا-قۇرا جوق. دالانىڭ كوركى ەل ەكەن-اۋ! ەلسىز دالا – ەمسىز جاراداي كورىنەدى. مالشى بايعۇستار نەعىپ ءىشى پىسپاي جۇرەدى ەكەن؟.. اي، قۋ دالا، قۋ دالا! قۋ دالادا جالعىز جاياۋ ءبىر مۇڭدىق.
سارى دالادا سارى ۋايىم جامىلىپ، اقبىلەك كەلەدى تولارساعى بۇلتىلداپ. تىشقان اۋلاپ كۇيكەنتاي ءجۇر، قىرانىمسىپ شىڭقىلداپ. انە الىستا بەزەك قاعىپ، ءبىر تورعاي تۇر شىرىلداپ. بەينە اۋەگە شەگەلەۋلى تۇرعانداي، ءبىر ورنىنان تاپجىلمايدى، قاناتتارى دىرىلدەپ. سول تورعايدىڭ شىرىلداعى اششى ءتيدى قۇلاققا. وزگەلەردەن ءۇنى وزگەشە، نە بولدى ەكەن بەيباققا؟ سول تورعايدىڭ ماڭايىندا جانى اشىعان اراشاشى جاندارشا، تورت-بەس تورعاي اينالا ۇشىپ، تاياۋ-تاياۋ بارا ءتۇسىپ، اپ كەتۋگە تاس قورعاندى بۇزا الماعان ەرلەرشە ءتيىپ-قاشىپ ءوتىپ جاتىر و جاققا ءبىر، بۇ جاققا.
ءبىر مەزگىلدە الگى تورعاي جانسىز تاستاي اعىپ ءتۇستى توپ ەتىپ. اقبىلەك تە وق بويى جەر كەپ ەدى. ول تورعايدىڭ تۇسكەن جەرى قالىڭ ءشوپ. كوز ايىرماي قاراپ كەلەدى اقبىلەك. الگى تورعاي قالىڭ شوپكە ءتۇستى دە، قالبالاڭداپ، دالبالاڭداپ، شوپكە تامان اينالاڭداپ شىر-شىر ەتىپ، بەزەك قاعىپ، ولاي-بۇلاي شورشىدى. بۇ بايعۇسقا نە بولدى؟ — دەپ جەتىپ كەلسە قاسىنا — قالىڭ شوپتە جاتىر ەكەن بىلەكتەي ءبىر سۇر جىلان. سۇر جىلاننىڭ نايزا باسى قاقشيعان، بەينە اجال، الماس كوزى بوزتورعايعا شۇقشيعان، ايىر ءتىلىن جالاڭ-جالاڭ ەتكىزىپ، ىسقىرعاندا وڭبەنىڭنەن وتكىزىپ، ارباپ، بۋىپ، ۋىتىن جيىپ، تورعاي سوردى توپىلداتىپ، قىلق ەتكەلى تۇر ەكەن. سۇر جىلاننىڭ اتىپ جىققان وق كوزىنەن كوز ايىرار بوزتورعايدا دارمەن جوق؛ قالبالاڭداپ، دالبالاڭداپ، ورشىپ ءتۇسىپ، تۇمسىعىنا تيەر-تيمەس ەلبەلەكتەپ ءجۇر ەكەن. ءبىر «اپ!» دەسە بىتكەنى عوي جۇمىسى. تورعاي قاشان اۋزىنا كەپ تۇسكەنشە، وقتى كوزىن قاداپ، ايىر ءتىلىن جالاقتاتىپ جاتادى ەكەن، سۇم جىلان.
بوزتورعايدى اياپ كەتتى اقبىلەك، سۇر جىلاندى سويىلشامەن سالدى كەلىپ قاق باستان. جاۋىز باسى استىنا كەپ، سولاڭ ەتە ءدۇرس ەتتى. تورعاي سورلى ەسەڭگىرەپ قالعان ەكەن: جىعىلىپ تۇرىپ، جەر باۋىرلاپ، قىرىنداپ-قىرىنداپ بارىپ جوندىكتى: شىر ەتىپ، شىبىن-شىركەي بوپ اسپانعا ءبىر-اق ۇشتى. تۋلاپ جاتقان جىلاندى اقبىلەك تابانداتىپ تاعى ەكى ۇردى دا، جونىنە جۇرە بەردى.
«جىلان تورعايدى ارباپ جەيدى» دەگەندى اقبىلەك بالا كەزىندە ەستىگەن. مىنانى كورگەن سوڭ، «قۇلاق ەستىگەندى كوز كورەت» دەگەن وسى-ay دەپ ويلادى. «بۇ جاۋىزدىڭ كوزىڭدە نە سيقىر بار؟!» — دەپ ىشىنەن تاڭ قالدى. مانادان بەرى ۋايىم باسىپ، جابىعىپ كەلە جاتقان كىسى جۇرەگى قاتتىراق سوعىپ، تامىرلارى جەلپىنىپ، شارشاعانىن ۇمىتىپ كەتتى. تورعايدى اجالدان امان الىپ قالعانىنا قۋاندى. جىلاندى ولتىرگەنگە ەرلەندى. ءارى ىرىم كوردى. تورعاي ءبىر بەيباق قوي! و بايعۇستا نە زيان بار؟
«تورعاي، تورعاي اتىم بار،
ءبىر جاپىراق ەتىم بار.
ماعان تيگەن بالالار،
اتا-اناڭ ءولىپ جەتىم قال!»، —
دەپ قارعايتىن تورعاي ەمەس پە؟ ەشكىمگە جازىعى جوق قوي.
سونى ويلاعاندا، اقبىلەك «مەنىڭ كىمگە جازىعىم بار ەدى؟» دەپ تاعى ويلادى. ءوزىن تورعايعا، وزىنە قاستىق قىلعانداردى جىلانعا تەڭەدى. تورعايدىڭ، جاۋىن مەن ءولتىردىم، مەنىڭ جاۋىمدى دا بىرەۋ ولتىرەدى ەكەن دەپ، بۇل وقيعانى وزىنشە جاقسىلىققا جورىدى.
سونى ويلاپ كەلە جاتقاندا ءبىر دوڭەستىڭ استىنان اعاراڭداعان ءبىر شوشاقاي نارسە قىلتىڭ ەتە ءتۇستى. اقبىلەك ساسىپ قالدى، بۇعىپ وتىرا قويدى. وتىرىپ ەدى، كورىنبەي كەتتى. تۇرەگەلۋگە ورىس بولا ما دەپ قورقىپ، وتىرۋعا تاعى ءداتى شىداماي، نە ەكەنىن بىلگىسى كەلىپ بارادى. «ورىس بولسا ءبارىبىر قۇتىلا الماسپىن، جان-جاعىم جالتاڭ. نەدە بولسا كورەيىن»، – دەپ، انتەك وتىرعان سوڭ، ەپتەپ كوتەرىلىپ، سىعالادى. شوشاقايدىڭ ۇكى سەكىلدى بىردەڭەسى بىلعاڭداپ، ءوزى قيمىل-قيمىل ەتىل ءدوڭ استىمەن اقبىلەكپەن جارىسا كەتىپ بارادى. ورىستا مۇنداي نارسە جوق ەدى عوي دەپ ويلاۋى-اق مۇڭ ەكەن – شوشاقاي جۋاندادى: باس بولدى: كادىمگى دۋانانىڭ باسى. انەكي قولىنداعى اساسى دا شوشاڭ ەتتى.
— ءاي، دۋانا! — دەگەن ءسوز اۋزىنان قالاي شىعىپ، قالاي قويعانىن اقبىلەك ءوزى دە بىلمەي قالدى.
دۋانا اياق استىنان ۇرىككەن جىلقىشا، جارق بەرىپ، لوقىپ، انتەك، تۇرا قالدى دا، بۇرىلىپ اقبىلەككە قاراي ءجۇردى. تاني كەتتى اقبىلەك: ەتەگىن كىرمەن زەرلەگەن، توبەسىن ۇكى ساندەگەن باسىندا نايزا، اق تاقيا؛ قولىندا شاڭكىش اساسى: اساسىنىڭ ءون بويى شىعىرشىق، كوبشىك، سىلدىرماق؛ ءۇشى قوزى جاۋىرىن، موينىندا جۇمىر ءتاسبىسى؛ تاناۋى تاڭقيعان، ومىراۋى اڭقيعان، كەڭىردەگى سورايعان، جىلىنشەگى سيديعان، ساۋساقتارى شيبيعان، ۇركەك مالشا وقشيعان، بەس تال ساقالى شوقشيعان، شىنجاۋ ەتتى، شىڭ بەتتى، جاعىنا پىشاق جانيتىن، ءبىر كورگەننەن تانيتىن — ىسكەندىر ەكەن كادىمگى.
ىسكەندىرىڭ كىم؟ اقبىلەككە زيانى تيمەس پە؟ ەندەشە، ول اياڭداپ اقبىلەككە جەتكەنشە، ىسكەندىردىڭ قانداي ادام ەكەنىن ايتىپ كورەيىك.
بۇل ىسكەندىر دۋانانىڭ بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى جوق. بۇل وسكەمەنىڭ، بۇ زايسانىڭىز، بۇ سەمەيىڭىز، بۇ قارقارالىڭىز — ءبارىن دە ىسكەندىر جالاڭ اياق شارلاعان. ول ات اربانى دا، باراقوتتى دا كورگەن، «بو-و-راكوت-اۋ، بو-و-راكوت!..» دەپ وعان ولەڭ دە شىعارعان.
ىسكەندىردە ءۇي جوق. كەز كەلگەن ءۇي — وعان ءۇي. تاۋ، تاس، ساي-سالا، ەسكى مولا – ءبارى دە وعان ءۇي. وندا ەل دە جوق. ونىڭ ەلى — ءدۇيىم قازاق. وندا مال دا جوق. تۇرعان كۇيى الگى ءوزىڭىز كورگەن. ول دۇنيە جيمايدى. اقشا بەرسەڭ، كەز كەلگەن اۋىلدىڭ بالالارىن جارىستىرادى دا، بايگەگە ۇلەستىرىپ جىبەرەدى. ىسكەندىر دوربا سالمايدى: ىرىمشىك، قۇرتىڭدى المايدى. وعان قولما-قول ىشەتىن تاماق بەرسەڭ بولعانى. ءتوردىڭ الدىنا شارت جۇگىنىپ وتىرادى دا: «اللا ھاق!» دەپ ءبىر اقىرىپ، قىلق ەتكىزىپ قاعىپ سالىپ، اساسىن ءبىر تىرەپ تۇرىپ كەتەدى. تانا-مونشاعىن، ۇكىسىن سۇراساڭ ىسكەندىر بەرە سالادى. ءبىراق قىز-كەلىنشەكتەردەن ءوزى سۇراپ الادى.
ىسكەندىر وتىرىك ايتۋدى، كىسى الداۋدى بىلمەيدى، ادام بالاسىنا جاماندىق ويلامايدى. ۇلكەندى – اكە، اعا – دەپ تۇرادى. مەيلى جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك بولسىن، قاتىن بىتكەندى «شەشە» دەيدى. ەركەك، ايەل دەپ ايىرمايدى، بالا بىتكەندى «بالاقايىم» دەيدى. كىسىگە ءومىرى قاتتى ءسوز ايتپايدى. ءوزىن رەنجىتكەن ادامعا تۇك دەمەيدى، تەك باسىن شايقايدى.
— دۋانا، مىنە ءبىر قياڭقى بالانى قورقىتىڭىزشى! — دەسە:
— قوي، بالاقايىم جاقسى، قورقىتپا، قورقىتپا! — دەپ باسىنان سيپايدى.
ىسكەندىر اسىرەسە بالالاردى جاقسى كورەدى. ىسكەندىر كەلسە، بالا بىتكەن شۇبىرىپ سونىڭ سوڭىندا بولادى. يت بىتكەن شۋلاپ ارتىندا جۇرەدى. ىسكەندىر اساسىن جايقاپ اياڭداي بەرەدى، اساسىنان تىستەپ جاتسا دا ءيتتى ۇرمايدى. بالالار وقىپ جاتسا، ىسكەندىر جەتىپ بارىپ مولداسىنا قول بەرەدى، بالالار دا قۋانىپ دۋاناعا قول بەرەدى. ىسكەندىر بالالاردى مولدادان جالىنىپ سۇراپ الىپ، ازات قىلادى. كەيدە قونعان اۋىلدا كەشكە تامان ىسكەندىر ءۇي جانىندا جۇگىنىپ وتىرىپ، وڭ قولىنىڭ بىلەزىگىنەن ءبىر بالاعا ۇستاتادى؛ ولاي-بىلاي سىلكىپ، بالانى جىعادى. ول كۇرەسكەنى. بالالار قىزىق كورىپ، كەزەك-كەزەك كۇرەسەدى. بالا جىعىلىپ قالسا: «ا، بالۋانىم، جىعىلىپ قالدىڭ» دەپ قولىن قويا بەرەدى؛ جىعىلماسا: «ا، بالۋانىم، سەن جىقتىڭ» دەپ، باسىن سيپايدى.
ىسكەندىر نە دەسەڭ سوعان نانادى. «پالەنشە سەنى شاقىرىپتى، قالادان كومىر اكەپ بەرسىن» دەپتى دەسە: «ا، سولاي ما؟» دەپ، سالىپ ءجۇرىپ كەتەدى. قىستىڭ قىزىل شۇناق ايازىندا ىسكەندىر ەلۋ شاقىرىم جەردەگى قالادان يساقاي ەشەنگە ءبىر قاپ كومىر اكەپ بەرگەن كۇندەرى بولعان. سوندا قاردى بۇرقىراتىپ، جالاڭ اياق جۇرەدى؛ ول ءومىر بويى اياعىنا لىپا ىلگەن جان ەمەس.
ىسكەندىر ماقتاعاندى سۇيەدى. «دۋانا ەكە، پوراقوتپەن جارىستىڭىز با؟» دەسە: «ە، اكە، جارىستىق قوي» دەيدى. ول جۇيرىكپەن دە، جورعامەن دە، وت اربامەن دە جارىسقان بولادى. بىرىنەن قالدىم دەپ ايتپايدى. بار ماقتاناتىنى — جۇيرىكتىگى. كەيبىر كورگەن ادامدار بايگە اتىنان قالىپ قويعان دەسەدى. اۋىل ماڭىندا ەرەگەستىرىپ، تاي، بايتالمەن جارىستىرعاندا، ەكى-ۇش شاقىرىمعا دەيىن وزدىرمايدى. «دۋانا، نەعىپ شارشامايسىڭ؟» دەسەڭ، «ە، قۇداي قۋات بەرەدى دە» دەيدى.
ىسكەندىر ءبىر جەردە بايىز تاۋىپ وتىرا المايدى. ءبىر ۇيگە كىرسە، «ھاق!» دەپ ءبىر اقىرىپ، بەتىن ءبىر سيپاپ، شىعىپ جۇرە بەرەدى.
ول قۇمالاق سالمايدى، بال اشپايدى. «وبال» دەپ باسىن ءبىراق شايقايدى. ول نامازعا دا ونشا قۇنتاقتى كىسى ەمەس. كەيدە جۇرت ناماز وقىپ جاتسا، دارەت الماستان جالاڭ اياق بارىپ، قاتارعا تۇرا كەتەدى. كوبىنەسە وقىمايدى. ءبىراز اۋزى جىبىرلاپ، ىشىنەن ىڭىلداپ بىردەڭە ايتىپ جۇرەدى. اندا-ساندا «ھاق!» دەپ كۇڭىرەنە ىشقىنا ءبىر اقىرىپ قويادى.
ىسكەندىر كوپ سويلەمەيدى. جاۋاپتى قىسقا-قىسقا قايىرادى. سويلەسە كەيدە تاقپاقتاپ كەتەدى. «دۋانا، سويۋعا قويىمىز جوق ەدى» دەسە:
ا، قويىڭىز بولماسا ويىڭىز بولدى،
ويىڭىز بولسا، تويىڭىز بولدى... — دەپ جىبىرلاتىپ اكەتەدى.
ىسكەندىردىڭ قاباق شىتقانىن جان كورگەن ەمەس، قاشان كورسەڭ دە جايراڭداپ، جىميىپ وتىرعانى. ىسكەندىردىڭ نەعىپ مۇنداي» بوپ جارالعانىن، ونىڭ كەۋدەسىندە نە قىلعان جۇرەك، تامىرىڭدا قانداي قان، بويىندا نەتكەن قايرات بارلىعىن ويلايتۇعىن ءبىر ادام جوق. ەل تەك ونى «دۋانا، دۋانا» دەيدى، «ءبىر الۋان ادام» دەيدى. ىسكەندىردىڭ ءومىرى جۇمباق. قالايدا ىسكەندىر – ادام. بۇل نەتكەن ادام؟..
الگى اقبىلەككە كەز بولعان ىسكەندەرىڭىزدىڭ جايى وسى ەدى. دۋانا اقبىلەككە جەتىپ كەلىپ:
– ا، بالاقايىم، الاقايىم، شىراقايىم... قايدان كەلەسىڭ؟ دەپ باسىن سيپادى.
اقبىلەك نە دەرىن بىلمەي كۇبىلجىپ، مىڭگىرلەپ قالدى.
– دۋانا ەكە، مەن... مەن... مامىرباي اقساقالدىڭ... – دەي بەردى. ورىستار الىپ كەتكەنىن ايتۋدى ۇيات كوردى. ۇندەمەۋدىڭ تاعى دا ءجونى جوق؛ قالايدا بىردەڭە ايتۋ كەرەك بولدى. ماندايىن سيپاپ، كوزىن جىپىلىقتاتىپ، تومەن قاراپ: — مەن مامىرباي اقساقالدىڭ بالاسى ەدىم... اۋىلىمنان اداسىپ،.. اۋىلىمدى تابا الماي ءجۇرمىن... — دەدى.
دۋانا قالاي، نەعىپ اداسىپ جۇرگەنىن سۇرامادى:
– ە، بالاقايىم، اداسىپ قالدىڭ با؟.. مامىرباي، مامىرباي، ءتاۋىرباي، ساۋىرباي... بىلەم، بىلەم... الىپ بارايىن، باعىپ قارايىن، جولعا سالايىن، — دەپ قولىنان جەتەلەي باستادى. قايدان، نەعىپ كەلە جاتقانىن سۇراماعانعا اقبىلەك قۋانىپ، ەرىپ جۇرە بەردى. دۋانا سول قولىمەن اقبىلەكتى جەتەلەپ، وڭ قولىنداعى اساسىن جىبىرلاتا تىرەپ قارا اعاشتاي قاتقان اياقتارى قازداڭداپ قاتتى اياڭعا باستى. اندا-ساندا: «ا، بالاقايىم، ا بالاقايىم! كەزى مولدىرەپ، تابانى ۇلدىرەپ، قارنى اشىپ، قانى قاشىپ قالعان ەكەن عوي...» دەپ، جىبىرلاتىپ، تاقپاقتاپ قويادى. اقبىلەك نە دەرىن بىلمەي، بىرەسە دۋانانىڭ شوشاڭداعان بەس تال ساقالىنا، بىرەسە كۇنگە كۇيگەن قوشقىل ومىراۋىنا قاراپ قويادى. تۇرپىدەي سۇيەك ساۋساقتارى اقبىلەكتىڭ بىلەزىگىنەن، مىقتاپ ۇستاپ الىپتى. ۇيىنە ءقازىر الىپ بارا قوياتىنداي-اق ەنتەڭدەي باسىپ كەلەدى. اقبىلەك ءوزى شارشاپ، قولتاۋلاپ ارەڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقان سورلى جەتەلەگەن جاعىنا بوس جاعى ەرە الماي شەشەسى سۇيرەگەن جاس بالاشا قىرىنداي بەرەدى. ءبىر مەزگىلدە اقبىلەك ءسۇرىنىپ كەتتى.
– دۋانا-ەكە، كىشكەنە جايىراق جۇرسەڭىز... — دەدى.
– ءا، شارشادىڭ با، بالاقايىم؟ – دەپ قولىن قويا بەرىپ، جايىراق اياڭدادى. ايتسە دە ساۋ اياڭعا داعدىلانعان دۋانا اۋپىلدەگەن كەشە بۇقاشا كەۋدەسى كۋىلدەپ، اۋدەم جەرگە بارماي-اق، اقبىلەكتى تاعى ارتىنا تاستاپ كەتتى. دۋانانى سوزبەن تەجەگەلى اقبىلەك: – دۋانا-ەكە، اۋىل الىس پا؟ – دەپ سۇرادى. دۋانا: – ا، دەپ توقتاي قاپ: — جەتەمىز، جەتەمىز، — دەدى.
دۋانا تاعى وزىپ كەتتى. اقبىلەك شارشاۋعا اينالدى. ءبىراق شارشادىم دەۋگە ۇيالدى. تاعى دا سوزدەن بوگەيىن دەپ:
– دۋانا! – دەپ ءبىر داۋىستادى. بۇل جولى اقبىلەك ماڭايدا ورىستاردىڭ بار-جوعىن سۇرادى. دۋانا: – ءا، ورىس پا. ءنان جاۋعىرلار، بار عوي، بار عوي، — دەپ جىبىرلاتىپ ءجوندى جاۋاپ ايتپادى. جاۋابىنا جارىماي، اقبىلەك ءوز اۋىلىنىڭ قاي تۇستا ەكەنىن سۇرادى. دۋانا: — اناۋ كورىنگەن تۇمسىقتىڭ استىندا بولادى، دەپ، كوگەرگەن تاۋدى نۇسقادى. اقبىلەك اۋىلىنا بۇگىن جەتە الماسىنا كوزى جەتتى. جاقىن اراداعى ەلگە قونۋعا ارەڭ دەپ جەتسە سول. دۋانا جەلپىلدەتكەنمەن، اقبىلەككە ءبارى دە الىس سياقتى، ويتكەنى اياعى جۇرۋگە جاراماي، مۇلدە سالدىراپ قالىپ ەدى. ءبىرتالاي جەر ءجۇردى. سوندا دا جەتە ال ار ەمەس. الىستا، كوز ۇشىندا، ادىردىڭ بوكتەرىندە الدە قاراۋىتقان مال، الدە قاراۋىتقان تومار سەكىلدى بىردەڭەلەر كورىنەدى. كۇن ەڭكەيىپ، نامازدىگەر بولدى. اقبىلەكتىڭ قارنى اشتى، قاجىدى. اياعىن كەبىس سوعىپ، قاجاپ تاستادى. الدەن ۋاقىتتا جۇرۋگە مۇرشاسى كەلمەي، دىمى قۇرىپ وتىرا كەتتى. دۋانا جارتى شاقىرىمداي وزىپ كەتكەن ەدى؛ داۋىستاعان سوڭ، جىلدام اياڭداپ جەتىپ كەلدى. اقبىلەك جۇرۋگە جارامايتىنىن ءبىلدىردى.
— ءا، بالاقايىم، كوزىڭ مولدىرەپ، تابانىڭ ۇلدىرەپ، ...شارشاپ قالدىڭ با؟ ا، بالاقايىمدى ارقالاپ الايىن. كەل، مىنە عوي! — دەپ، الدىنا كەلىپ ارقاسىن توستى.
اقبىلەك مىنەرىن دە، مىنبەسىن دە بىلمەي، يمەنىپ، از وتىردى. ۇلكەن ەركەكتىڭ موينىنا دارداي باسىمەن ءمىنۋدى ۇيات كوردى. قارا مۇرتقا قاتىن بولعانى، ونىڭ قۇشاقتاعانى، سۇيگەنى... بالاشا كوتەرىپ جۇرگەنى دەرەۋ ەسىنە ءتۇستى. ءدىنسىز ورىس ەركەلەتكەن ارام دەنەسىن، قاسيەتتى دۋانانىڭ ارقاسىنا ارتۋدى وبال كوردى. ءبىراق دۋانا:
«مىنە عوي، مىنە عوي» دەپ كۇتىپ وتىر. ەل الىس، جۇرۋگە ءالى جوق. امالسىزدان ورنىنان تۇرىپ، ءبىر تامسانىپ، كۇرسىندى دە، ەكى قولىن ەپتەپ دۋانانىڭ موينىنا اپاردى. دەنەسىن تيگىزۋگە وزىنەن-وزى جيىركەندى. موينىنا قولى بارۋى مۇڭ ەكەن، شالكەس اتتاي ادۋىن دۋانا: «ياۋ، ءپىرىم!» دەپ كوتەرىپ تۇرەگەلدى. اقبىلەكتىڭ سالبىراپ تۇرعان ەكى اياعىن ەكى قولىمەن يكەمدەپ، قىسىپ الىپ، اساسىن اقبىلەككە ۇستاتىپ، ءبىر لىقىتىپ قالدى دا الۋەتتى دۋانا ادىمداي جونەلدى.
اقبىلەك دۋاناعا اتتاي ءمىنىپ كەلە جاتقانىنا كۇلەرىن دە، جىلارىن دا بىلمەدى. ايتسە دە كوڭىلى جايلانايىن دەدى. ويتكەنى ول ورىستىڭ وڭگەرىپ الىپ قاشقانىن دا كوردى عوي. وندا ونىڭ الدى دا، ارتى دا — قاراڭعى كور ەدى عوي. وندا ادام بولام دەگەن ءۇمىت جوق، قورلىققا دا، زورلىققا دا، ولىمگە دە، ۇياتقا دا باسىن بايلاعان ەدى. ەندى ونىڭ ءمىنىپ كەلە جاتقانى ادام بالاسىنا قياناتى جوق اۋليە — دۋانا. ونىڭ كەلە جاتقان بەتى – اۋىلى، اكەسى. اكەسىن كورەدى، قۇشاقتاپ كورىسەدى؛ اپاسىنا قۇران وقىتادى؛ اكەسىن اپاسىنداي بولىپ كۇتەدى. ءبىراق ءوزىن-وزى قالاي جۇباتسا دا، جۇرەگىنىڭ باسىندا تۇيىرتپەكتەلىپ، ءبىر ءزىلدى نارسە جاتىر؛ ول تۇيىرتپەك ارقانداعان اتتاي، قۋانىشتىڭ قۇلاشىن جازدىرمايدى؛ بەر جاعى بۇعان دا شۇكىرشىلىك ەتكىسى كەلسە، ار جاعى بۇلت قۇرساعان كۇندەي جادىرامايدى. ەزۋى عانا جىميعان بولادى، بەت-اۋزى، كوزى كۇلمەيدى، ىلگىشتەنىپ جىبەرمەيدى.
ءدال مىنەر كەزدە تايسالعانى بولماسا، جۇرە-جۇرە اقبىلەك بالا كەزدەگى اپاسىنىڭ موينىنا ءمىنىپ كەلە جاتقانداي، استىنداعى دۋانا ەكەنىن دە ۇمىتىپ، بالا كۇنى ەسىنە ءتۇستى. وندا تەڭبىل اق شىت كويلەگى بار بالاعىنىڭ اۋزىن قارالا باتسايىمەن كومكەرگەن قىزىلساڭ دامبالى بار، ايدارى سەلتيگەن، جالاڭ اياق جۇگىرىپ جۇرەتىن سۇيكىمدى قىز ەدى. اق قاراباس ىلاقايىنا قىزىل شاشاق تاعىپ، ۇكىلەپ، ات قىپ ءمىنىپ، ءوزى قۇربى بالالارمەن جارىسار ەدى. جاتقان سارى اتاننىڭ ۇستىنە بالا بىتكەن جابىلعاندا، اتان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، بالالار وركەشىنە، مويناعىنا جابىسىپ «جىعىلدىم، جىعىلدىم!» دەپ شۋلاسار ەدى... تۇيەنىڭ، جاردىڭ، توماردىڭ، تاستىڭ اراسىنا جاسىرىنباق وينار ەدى... ءۇيدىڭ سىرتىنا موسىدان كۇركە ىستەپ، ىشىنە كيىم توسەپ، شيدەن ىستەگەن قۋىرشاقتارىن وتىرعىزىپ، كۇيەۋ كەلتىرىل، كەلىن ءتۇسىرىپ، ءشالى سالىندىرىپ، كورىمدىك سۇراپ، ۇلكەن قاتىندارشا تامسانىسىپ، سىنىقسىپ سويلەسەر ەدى... اپاسىنىڭ كويلەك ءپىشىپ قويعان شابۋىن قۋىرشاعىنا كيىم قىلام دەپ، قيىپ تاستاپ، اپاسىنان تاياق جەر ەدى. سوندا اپاسى جاقسى كورەر ەدى: «اق شۇناق قىزدان اينالدىم!» دەپ باۋىرىنا قىسىپ، بەتىنەن شوپىلدەتىپ سۇيەر ەدى. سول اپاجانى قايدا؟ جاساعان-اۋ، ونىڭ ۇڭىرەيىپ قالعان ورنى نەمەن تولادى؟ ۇيىنە بارعاندا ماڭدايىنان كىم يىسكەيدى. كىممەن كورىسىپ، جىلاپ، ماۋقىن باسادى؟ اقبىلەكتىڭ كوڭىلى بۇزىلىپ، كوزىنە جاس كەپ قالدى. ەندى بولماسا جىلايتىن ەدى، اياق استىنان ءدىر ەتىپ ۇشقان بوزتورعاي كوڭىلىن ءبولىپ، جاسىن توقتاتۋعا سەبەپ بولدى. ول كەزدە كۇن باتىپ، سام جامىراي باستاپ ەدى.
ماناعىداي ەمەس، دۋانانىڭ اياعى قويۋلانايىن دەپتى... بىر-ەكى ورگە كەلگەندە دۋانا اقبىلەكتى ارقاسىنان ءتۇسىرىپ، دەم الدى؛ قۇرىسقان بەلىن قايقايىپ جازىپ، قۇناق جىلقىشا سىلكىندى. اقبىلەك ءوزى جۇرەيىن دەسە دە، دۋانا بولماي تاعى ارقالاپ الدى. ىمىرت جابىلا يت داۋسى ەستىلدى. اقبىلەك قۋانىپ كەتتى:
— اۋىلعا جاقىندادىق قوي! — دەدى.
— جاقىندادىق بالاقايىم، جاقىندادىق! — دەپ، دۋانا اقبىلەكتى تاعى ءبىر لىقىتىپ جاۋىرىنىنا تامان شىعاردى.
ءسۇت ءپىسىرىم بولعان جوق، تەزەك ءيسى جۇپار يىسىندەي اقبىلەكتىڭ مۇرنىن جارعان كەزدە:
— كەلدىك، دۋانا-ەكە! ەندى ءوزىم جۇرەيىن، — دەدى.
— ءا، بالاقايىم، ءالى ءبىرتالاي جەر بار، — دەپ، دۋانا تۇسىرمەدى.
اقبىلەكتىڭ مۇرنى قوڭىرسىعان ءسۇتتىڭ ءيىسىن سەزگەندە، دۋانا توقتادى:
— وسى تومپەيدىڭ استىندا اۋىل بار، — دەدى.
اقبىلەك ءتۇستى. دۋانانىڭ سۇيەك قولى ەزىل، قۇرىسىپ قالعان تاقىلجىرىن ۋقالاپ جازىپ شاپانىن سىلكىپ جامىلىپ، دۋاناعا ەرىپ، قولعاۋلاپ تاعى اياڭدادى.
تومپەيدىڭ يىعىنان اسقاندا، ادىردىڭ باۋىرىندا اۋىل كورىندى. نە دوڭگەلەنگەن القا قوتان ەمەس، نەمەسە قاتار تىزىلگەن جالعاس ەمەس، و جەردە، بۇ جەردە تىرقىراپ، قاراۋىتقان بەس-التى قىستاۋ. بايقاعان كىسىگە «ءبىزدى مەكەندەگەن يەلەرىمىزدىڭ مىنەزى دە تاپ ءبىز ءتارىزدى تىرقىراعان، بەرەكەسىز، ۇيىمسىز» دەپ تۇرعان ءتارىزدى. كەيبىر قورالاردىڭ قاسىندا قاراۋىتقان مال كورىنەدى. مال قورالاپ، ادام اياعى باسىلايىن دەپتى. اناۋ ادىردىڭ تۇبىندەگى قوماقتىراق قورادان ءتۇتىن بۇرقىراپ جاتىر. ونىڭ وڭ جاعىنداعى كىشىرەك قورادان ءبىر كولەڭكە قاراڭداپ سول ۇيگە تامان كەتىپ بارادى. ادىردىڭ سول جاعىنا تامان، تومپەيگە تىرەي سالىنعان ءبىر ۇزىن قورانىڭ ماڭىندا قارا-قۇرا كوبىرەك ءتارىزدى.
اقبىلەك قاي ۇيگە بارارىن بىلمەي، داعدارىپ كەلە جاتىر ەدى، دۋانا:
— اناۋ ۇيگە بارايىق! — دەپ ادىردىڭ باۋرىنداعى ۇلكەن قورانى نۇسقادى.
اقبىلەك:
— و كىمدىكى؟
دۋانا:
— مۇسابايدىكى.
اقبىلەك:
— مىنا جاقىن ۇيگە بارساق قايتەدى، – دەدى. ويتكەنى مۇساباي اۋقاتتىراق ادام ەكەنىن بىلەتىن. اقبىلەك تاۋىرلەۋ ۇيگە بارعىسى كەلمەدى. تاۋىرلەۋ ءۇيدىڭ قاتىن-قالاشى دا تاڭىرقايدى: اركىم كور-جەردى سۇراپ مازاسىن الادى؛ تاۋىرلەۋ ءۇي سارىلتىپ، جۋىردا تاماق تا بەرمەيدى؛ ونداي ۇيدە سىپايى وتىرۋ كەرەك. كىم بىلەدى تاۋىرلەۋ ءۇيدىڭ قىلجاق باستارى دا بولار، تالكەك ەتەر. ودان دا بارىسىمەن سۋسىن ءىشىپ، جانتايا كەتەتىن كەدەيدىكى جاقسى بولار ەدى دەپ ويلادى. جانە وسى كۇيسىز قالپىندا ءتاۋىر ۇيگە باس سۇعۋعا قورلاندى: «نە بەتىممەن بارامىن» دەگەن وي كەلدى. اقبىلەك:
— جاقىن ۇيگە بارساق قايتەدى، — دەگەندە، دۋانا تۇرىپ:
— بۇل ۇيلەر جارلى عوي، قوناق اسىعا زارلى عوي، قارنىڭ اشىپ قالادى عوي... — دەپ جىبىرلاتتى.
— جارلى بوپ نەعىسىن... ءبىر سۋسىن جۇتىپ، جانتايا كەتكەندەي جەر تابىلسا، بولادى دا، — دەپ اقبىلەك تاعى ايتتى. ايەل كوڭىلىنە بىردەڭە السا، قارىسىپ بولا ما، اقبىلەكتىڭ بەتىن بىلگەن سوڭ، دۋانا دا تالاسقان جوق.
— ءا، بالاقايىم! مەيلىڭ، مەيلىڭ، – دەپ جاقىن ۇيگە بۇرىلدى. دۋانا بۇرىلعان كەزدە اقبىلەك ەتەگىنەن تارتىپ:
— ءسىز بۇل ۇيگە مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ايتپاي-اق قويىڭىز. تەزەك تەرىپ ءجۇرىپ اداسىپ كەتكەن ەكەن، تاۋىپ الدىم دەي سالىڭىز، — دەدى. دۋانا اقبىلەككە وقشيا قاراپ:
— ءا، بالاقايىم! وتىرىك ايتقان جاراي ما؟ وتىرىكشى اللانىڭ دۇشپانى عوي، — دەپ اياڭداي بەردى. سۇمەلەك سارى يت دۋانانىڭ سىلدىراعان اساسىن ەستىپ، ودان بارىپ قوقيعان تاقياسىن كورگەن سوڭ، «ەندى جاتۋدىڭ ءجونى بولماس» دەگەندەي، داۋسى قارلىعىپ، الدى ءبىر بولەك، ارتى ءبىر بولەك قيرالاڭداپ ءۇردى. و كەزدە قارا سيىردىڭ استىنان ساۋىس، جىرتىق تەرى شالبارى تىلتيعان قاتىن دا شەلەگىمەن قابات تۇرەگەلىپ، قيسايعان كىر كيمەشەگىنىڭ ميلىعىنا سۇق قولىن جۇگىرتىپ، كوزىن سىعىرايتىپ، ءبىر اياعىن ىلگەرى سالىپ:
— كەت بىلاي، كەت بىلاي! — دەدى.
دۋانا اساسىمەن ارتىن جايقاپ، تايانا بەرىپ:
— ءا، شەشە، قۇدايى مەيمان بولامىز، — دەدى.
قاتىن جاۋاپ بەرمەي جاتىپ، دۋانانىڭ ارتىن الا توقتاعان اقبىلەككە قاراي مويىن سوزىپ، ءبىر تامساندى دا:
— مىناۋ نە قىلعان بالا؟ – دەپ سۇرادى.
دۋانا بايىز تاۋىپ تۇرا الماي:
— جاتا-جاستانا ەستىرسىز. رۇقسات پا؟ — دەدى.
— ويباي-اۋ! انا بايدىكى تۇرعاندا... ءبىزدىڭ قوناق كۇتكەندەي نە جايىمىز بار... — دەي بەرگەندە، اقبىلەك تە ىلگەرى تامان ءبىر اتتاپ:
— جەڭگەي، شالاپ بەرسەڭىز دە ىرزامىز. سىزدىكىن قالاپ كەلدىك، — دەدى.
— ويباي-اۋ، قاراعىم-اۋ! قالاپ كەلسەڭدەر ەندى امالىم بار ما... ايران-شالاپتى ءبولىپ ۇرتتارسىڭدار، — دەپ قاتىن اقبىلەكتىڭ ناۋەتەك داۋسىن ەستىگەن سوڭ، ءارى ءىشى جىلىپ، ءارى تاڭىرقاپ، «قونامىز» دەگەنگە الدەقانداي بوپ قالدى.
— ەندەشە، ۇيگە كىرىڭىزدەر! — دەپ، كوڭ-كۇلىمسى ساسىعان تاپال قوراسىنا قاراي باستادى. «قاداعا باستارىڭدى سوعىپ الماڭدار. بەرى، بەرى!» دەگەن دىبىسىمەن ەكى قوناعى سوڭىنان ەرىپ، شالجيعان تاپال ەسىكتىڭ ورقاش تابالدىرىعىنان اتتاپ، ۇيگە كىردى. ەسىكتىڭ ءجىپ تۇتقاسىن اقبىلەك بىر-ەكى تارتىپ ەدى، مۇرنى جىرىق تارتىنشاق تۇيەشە كەگجيىپ كەلمەگەن سوڭ، قويا بەردى.
ءۇي-ىشى تاستاي قاراڭعى. قاتىن: «بىلايىراق، ءار تامان» دەپ، دۋانانى يتبەكتەپ ءبىر جەرگە تامان اپاردى. دۋانانىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ اقبىلەك تە باردى. «بۇ كىم اپا، بۇ كىم؟» دەگەن جاس بالانىڭ داۋسى دا شىقتى. اقبىلەكتىڭ اياعىنا ءشوپ سىبدىرلايدى. ءۇيدىڭ ءىشى ساسىق. اينەك سىماق ءبىر كۇڭگىرت تەسىك كورىنەدى. جەردە جاتقان ءبىر شوقپىتقا سۇرىنە-مۇرىنە اقبىلەك دۋانانىڭ قاسىنا تامان كەلىپ وتىردى. وتىرا بەرگەندە دۋانانىڭ «ھاق» دەگەن داۋسى ساڭق ەتە ءتۇستى. اقبىلەك شوشىپ قالدى. قاتىن: «كوتەك» دەدى. ءبىر بالا شىر ەتىپ جىلاپ قويا بەردى، ەرەسەكتەۋى: «اپا، اپالاپ» اپاسىنا ۇمتىلدى. اپاسى جىلاعان بالاسىنا:
— شىعارما داۋىسىڭدى! ال، دۋانا! قۇلاق كەسەدى! — دەگەن سوڭ، بالاسى قويا قويدى.
— ءا، بالاقايىم، جىلاما! كەسپەيمىن، كەسپەيمىن... — دەپ دۋانا دا ۋاتتى.
— شىراعدانى تۇسكىر قايدا كەتتى جوعالىپ؟ – دەپ، قاتىن سيپالاپ كۇڭكىلدەپ ءجۇرىپ، تىسقا شىعىپ كەتتى. ازدان كەيىن قارا قۇماننىڭ قاقپاعىنا ىستەگەن بىلتە شىراعدانىن تاپال پەشتىڭ ەرنەۋىنە قيسايتىپ قويىپ، تۇمسىعىنا سۇق قولىمەن ماي تيگىزىپ، قاعىپ-قاعىپ ۋقالادى. ءسويتتى دە قولىن كولەڭكەلەپ، ءتور جاققا – اقبىلەككە قارادى. قاتىن بىردەڭە سۇراپ قالا ما دەگەندەي، اقبىلەك جالما-جان:
— جەڭەشە، سۋىڭىز بار ما؟ — دەدى.
— سۋ جۇرەگىڭدى الار، سالقىن ايران بار ەدى، – دەدى.
— ەندەشە ايرانعا سۋ قوسىپ بەرىڭىز: شولدەگەنىم الەي ەدى.
— بەرەيىن، قاراعىم، بەرەيىن، – دەپ، قاتىن كۇيبەڭدەپ، قازاندىق جاقتاعى اياق-تاباعىن سالدىرلاتا باستادى. سول كەزدە پەشتىڭ بۇرىشىنان ەرتەگىنىڭ قىزىنداي كىشكەنە قارا قىزدىڭ دۋدىراعان باسى قىلتيدى.
دۋانا اساسىن ارت جاعىنا سۇيەپ قويىپ، شارت جۇگىنىپ ىڭىلداپ وتىر. قارا قىزدىڭ كوزى باجىرايىپ تۇر.
ەرنەۋى كەتىك-كەتىك، جايپاق، قوڭىر زەرەنمەن سۋسىن اكەپ بەرىپ جاتىپ، اقبىلەكتىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ، ءبىر تامسانىپ قويدى. اقبىلەك سۋسىن ءىشىپ بولعانشا، قاتىن كويلەگىنىڭ جىرتىق جەرىنەن ىشقىرىن تىر-تىر قاسىپ قارسى قاراپ تۇردى. قاتىن اياعىن الىپ كەتىسىمەن، اقبىلەك ارت جاعىن سيپالاپ، بۇرىش بۇرىشتا جاتقان شەكپەن بە، شالبار ما، كىم ءبىلسىن، — ايتەۋىر ءبىر ۇيىندىگە باسىن قويىپ، شاپانىن جامىلىپ، جانتايا باستادى. اقبىلەك جانتايعان كەزدە دۋانا سىرىلىپ ورىن بەرىپ، قوزعالا-قوزعالا تىسقا شىعىپ كەتتى. اقبىلەكتىڭ جاتىپ قالعانىن كورگەن سوڭ، قاتىن دا قوراعا شىقتى. سودان ارعىسىن اقبىلەك بىلگەن جوق، ابدەن تالىعىپ كەلگەن سورلى سۋسىن جۇتىپ، باسى جەرگە تيگەن سوڭ، دامىل الىپ قاتا قاپتى.
قاتىن دالاداعى دۋانانى اينالدىرىپ، مامىربايدىڭ قىزى دەگەن سوڭ: «ءا!» دەپ ءىشى سەزە قويدى. دىعىرداي مامىربايدىڭ قىزىن ءبىر جۇتىم شالاپپەن جاتقىزۋدى ءجون كورمەي، «ساۋلى بوزىنگەننەن» ءبىر قىلىم ۇن سۇراپ العالى جانە ۇيىنە مامىربايدىڭ قىزى قونىپ وتىرعانىن ايتقالى، دەرەۋ سول ءۇي جاققا جونەلدى.
«ساۋلى بوزىنگەن» دەگەنگە تۇيە ەكەن دەپ قالماڭىز. تۇيەدەن كىسى ۇن سۇراي ما؟ بۇ قازاقتىڭ دا جىنى بار عوي، اجەپتاۋىر كىسىنى «بوزىنگەن» دەپ شىعارىپ، «بۇت جيماس» دەمەگەنىنە شۇكىرشىلىك! «ساۋلى بوزىنگەننىڭ» كىم ەكەنىن ايتا كەتەمىز بە؟ نەمىز كەتىپ بارادى؟ بوس سوزگە جانىمىز قۇمار عوي. ايتساق ايتا كەتەيىك.
قۋلاردىڭ نەلىكتەن «ساۋلى بوزىنگەن» دەپ شىعارىپ جۇرگەنىن يت بىلە مە؟ بۇل ءوزى مۇسابايدىڭ قاتىنى ەدى. اۋزى دالاداي بوپ كارتايىپ قالسا دا، «بوزىنگەن» جاۋلىعىنا كىر جۋىتپايتىن، ماقتانشاق، ۇرى كەپپەلەۋ كىسى بولاتىن. تىقپا ساقال، ءبىر مويىن جامان مۇساباي «بوزىنگەن» بىردەڭە ايتسا «ىڭگا» دەي المايتىن. و تۇگىلى «ساۋلى بوزىنگەننىڭ» ءبىر اۋىلعا بي بولۋدان دا دامەسى بولاتىن؛ وزگە قاتىندارعا تالاي مويىن سالىپ، ايعىرلىق قىلام دەسە دە، ءبىرماعاننىڭ تىمىرسىق قىزىل قاتىنى الدە نەشە جەردە اپىگىن باسىپ، اۋزىن اشىرماي جۇرەتىن. ايەل شىركىن ۇرىسقاندا قايداعى-جايداعىنى قازاتىن ادەتى ەمەس پە؟.. قويشى نە بولسا، و بولسىن! الگى كەدەيدىڭ قاتىنى سونىمەن «بوزىنگەنگە» جونەلدى دەدىك قوي. ول ءوزى تۋىسى ءبىر تابان جاقىن قىزىل قاتىنعا نەگە بارمادى ەكەن؟ جوق، قىزىل قاتىنعا بارماي «بوزىنگەنگە» جونەلۋى دە قۋلىق ەدى: قىزىل قاتىن ەكەۋىنىڭ ارازدىعىمەن پايدالانىپ، «بوزىنگەندى» تاعى ءبىر ساۋىپ الماق ەدى. (بۇرىندا تالاي ساۋعان عوي). «جامان ءيتتىڭ اتىن ءبورىباسار قويادى»، دەمەكشى «بوزىنگەن» الگى ءبىر شاتاسىنىڭ اتىن انۋاربەك قويعان ەدى (قىزىل قاتىن عوي ونى «شازا» دەپ جۇرگەن. «بوزىنگەن» قۇلاعى تۇرىك كىسى عوي: تۇرىكتىڭ انۋاربەگىن ەستىپ، بالاسىن سوڭداي قىلماق قوي).
كورشى قاتىن ۇيگە كىرگەن كەزدە، «بوزىنگەن» اۋزىن قايىستاي سوزىپ:
— قويشى ەندى، ءانۋارجان! ۇيىقتاشى، قالقام! – دەپ، ءبىر قولىمەن ءانۋارجاندى قاعىپ، كەلىنشەگىمسىپ قىپشاسىن قىلميتىپ، بوكسەسىن بۇلتيتىپ، ءوز دەنەسىنە ءوزى سۇيسىنگەندەي قىلىمسىپ جاتىر ەدى. كورشى قاتىن سيپاڭداپ بوساعا جاقتا تۇرعانىن كورىپ، «بوزىنگەن» ماڭىزدانىپ قاسىن كەلىپ:
— كۇمسىناي، ءجاي ءجۇرسىڭ بە؟ — دەدى.
— ءجاي ەمەس... ءبىر جۇمىسپەن... – دەپ، كۇمسىناي ءبىر جامباستاپ سىرعىپ، «بوزىنگەننىڭ» قاسىنا كەلدى. «بوزىنگەن» الدەبىر قىزىق وسەك ايتادى ەكەن دەپ كيمەشەگىن جەلكەسىنە قاراي ءبىر تارتىپ، جامپاڭداپ، قۇلاعىن تاياي قويدى. كۇمسىناي سىبىر ەتتى. «بوزىنگەن»:
— ءا، قويشى! — دەپ باسىن كوتەرىپ الىپ: — جالعىز وتىر ما؟ — دەپ مىلتىق اتاتىن كىسىشە بۇعىپ، تاعى كۇبىرلەستى. سويتكەنشە بولمادى، «كۇيەۋ» كەلدى دەگەننەن جامان، «بوزىنگەن» اپىراڭداپ تۇرەگەلىپ، جالما-جان اۋىز ۇيگە بارىپ، كۇمسىنايعا قايتالاتىپ ءبىر اياق ۇن سالىپ بەردى. بەرىپ جاتىپ:
— ءوزىم دە بارام، — دەدى.
كۇمسىناي:
— بارعانمەن كورە المايسىز: ۇيىقتاپ قالدى، – دەپ ەدى. ول «ءسوز «بوزىنگەننىڭ» قۇلاعىنا بيت شاققان قۇرلى كىرگەن جوق، قول اياعى جەرگە تيمەي، شوشالادا ءسۇت ءپىسىرىپ جاتقان قارا كەمپىرگە بارىپ، كوزىن اشىپ-جۇمىپ، ەستىگەن حابارىن ايتتى. قارا كەمپىر ءبىر تامسانىپ، وتىن كوسەي بەردى. وعان جارىماعان كىسىدەي «بوزىنگەن» شۋداسى جەلكىلدەپ، بايىن ىزدەدى. بايى تىسقاردا دارەت ءسۇرتىپ، ءبىر قولى شالباردىڭ اۋىندا، ءبىر قولى ىشىندە تۇر ەكەن؛ «بوزىنگەن» كەلىپ:
— ءۇي، سەن ەستىدىڭ بە؟ — دەپ، جۇلقىپ، شالبارداعى قولىن سۋىرىپ الدى.
ءوز ۇيىنە تۇگەل ەستىرتكەن سوڭ، بۇ حاباردى ىشىنە سىيعىزا الماي، «بوزىنگەن» بوشالاعان تۇيەشە تايراڭداي باسىپ، ەكى قولىن الدى-ارتىنا قۇلاشتاي سەرمەپ، بىرقۇلاقتىكىنە قاراي جونەلدى. اۋىلدى قىدىرىپ ءجۇرىپ ءبىرتالاي جاندى قۇلاقتاندىرعان سوڭ قاسىنا ەكى قىز، ءبىر قاتىن ەرىپ، ەندى «بوزىنگەن» كۇمسىنايدىكىنە تارتتى. نەگە دەسەڭىز، «بوزىنگەن» وت باسىنىڭ ايەلى ەمەس، ءبىر بولىس ەلدەگى اڭگىمەنى ۇيدە وتىرىپ ءبىلىپ وتىراتىن، ەركەكتەردىڭ پارتياسىنا دا، داۋ-شارىنا دا كىرىسىپ كەتەتىن، ساق قۇلاق، ەتى ءتىرى كوشەلى كىسى عوي. ەلدىڭ يگى جاقسىلارى دا «بوزىنگەننىڭ» ۇيىنەن تالاي ءدام تاتقان. جانە ءبىزدىڭ «بوزىنگەن» ەركەكتەرمەن دويبى، قارتا، اسىق وينايتىن، ناسىباي اتاتىپ، قوناققا ولەڭ ايتقىزباي جىبەرمەيتىن، قىزىپ كەتسە ءوزى دە ايتىپ سالاتىن، بوزبالا كەلسە، ەكى ەزۋى جيىلمايتىن — سەرى كىسى عوي. تەك «بوزىنگەننىڭ» قارا بويىڭدا تيتتەي عانا ءمىنى بار ەدى: ءوز باسىنىڭ كيىم-كەشەگى بولماسا، وزگە شارۋاعا انتەك قىرى جوق ەدى: تازا كورپەلەرى سالتاق-سالتاق بوپ، توسەك-ورنى جۋىردا جينالماي، قوقىپ، ىبىرسىپ جاتار ەدى. قىزىل قاتىن تۇسكىر «بوزىنگەندى» «كوك ينەنى كوتىنە تۇرتپەيدى» دەپ وسەكتەۋشى ەدى.
«بوزىنگەننىڭ» وزىنە تارتقان ءبىر كەرىمسال قىزى بار ەدى. الگى ايتجان عوي؟ — ە، سول. ايتجانىن ماقتاپ دومبىرا تارتقىزىپ، ءان سالعىزىپ، بوزبالامەن ازىلدەسسە، ءوزىنىڭ دە جانى كىرىپ وتىرۋشى ەدى؛ قالجىڭعا بوعاۋىزسىماق ءسوز ارالاسىپ بارا جاتسا. «بوزىنگەن» ءوزى كيمەلەپ، ايتجانعا جول بەرمەۋشى ەدى. سول ايتجانىن قۇتتى جەرىنە قوندىرىپ، جالعىز ءوزى ءىشى پىسىپ، ۇرىنارعا قارا تابا الماي جۇرگەندە، مىنا حابار «بوزىنگەنگە» قۇدايدىڭ ۇيگە ايداپ اكەپ بەرگەن داۋلەتىندەي كورىندى.
— قۇداي-اۋ، مىنا تۇرعان بىزدىكىنە كەلمەستەن، ەسىنەن ايىرىلعان سورلى كۇمسىنايدىكىنەن نە العالى قونىپ ءجۇر ەكەن؟ — دەپ ساڭقىلداپ كەلەدى. ول انشەيىن ءسوز عوي. «بوزىنگەننىڭ» ەسى-دەرتى: «ورىستار قىزىققان قىز قانداي ەكەن؟ ايتجاننان نەسى ارتىق ەكەن؟ كيىمى قانداي ەكەن؟ ورىستىڭ تالقىسىنا تۇسكەننەن سوڭ، قانداي بوپ قالدى ەكەن؟ سونى ءبىلۋ عوي، ورىستار ءوز اۋلىنا دا كەلگەن، قىز-قاتىندار تاۋ-تاسقا تىعىلعان؛ ءوزى دە ءۇش ورىستىڭ قولىنا ءتۇسىپ قاپ، بۇيىرعانىن كورگەن؛ كىشى ءۇيدىڭ قىزى سودان بەرى جىڭىشكە اۋرۋعا شالدىعىپ، وت باسىندا سۇلاپ جاتاتىن بولعان. سوندا دا قاتىن شىركىننىڭ تاڭسىققويلىعى باسىلعان با؟
«بوزىنگەندەر» كۇمسىنايدىكىنە كىرسە — بۇرىشتا دومالانىپ بىرەۋ جاتىر. دۋانا دالادا بولسا كەرەك: سارى يت قورانىڭ سىرتىندا قاڭقىلداپ قويادى. «بوزىنگەن» شىراعداندى ءبىر قىزعا ۇستاتىپ، اقبىلەكتىڭ قاسىنا كەلىپ، شاپانىن اشىپ قارادى. اقبىلەك اۋزى انتەك اشىلىپ، سىلەكەيى اعىپ، قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر ەدى.
— ە، بايعۇس-اي! — دەدى كۇمسىناي ارت جاعىنان كەلىپ: — نە قىلاسىز ۇيىقتاسىن، — دەدى.
«بوزىنگەن» شاپاننىڭ ءوڭىرىن قايىرىپ، ءادىبىن كوردى، كويلەگىنىڭ سۇيەگىن بايقادى؛ جەڭسىز كامزولىنىڭ جيەگىن، قالتاسىنىڭ قاقپاعىن، كەبىس-ماسىسىن، ءبارىن شۇقىلاپ كورىپ بولعان سوڭ، ماڭدايىنا شاشىراي سالبىراپ تۇرعان شاشىن اقىرىن سىرعىتىپ:
— ءوزى دە قىز دەسە — قىز ەكەن! — دەپ قورىتىندى شىعاردى.
شاپانى بيقاساپ، ءادىبى باتسايى، جەڭسىزى ءدۇريا، كويلەگى باتەس ەكەنىن ايتىسىپ، بىرەۋى: ايتجاننىڭ كويلەگى ءتارىزدى ەكەن، — دەپ ەندى ءبىرى: ايتجاندىكى بۇدان گورى قاتتىلاۋ، — دەپ تۇرعاندا «بوزىنگەن» اقبىلەكتى بىلاي قويىپ، كويلەك جايىنان قىزدارمەن ايتىسىپ كەتتى. ونىڭ ايتۋىنشا قىزدار دىم بىلمەيتىن بولىپ شىقتى؛ ايتجاندىكى بەس ەسە ارتىق بوپ كەتتى. ايتجان قاراعى ۇزاتىلماعاندا، ورىستار قىرىلىسىپ قالاتىن ەكەن، ماسقارالىقتان قۇداي ءبىر ساقتاپتى، ويتكەنى امانىندا بەرگەنىن «ءوزى» قالاپتى (ەكىقابات بولعانى ەسىندە جوق).
قاتىندار، قىزدار ءبىراز داۋلاسىپ، قارقىنى باسىلعان سوڭ، ۇيدى-ۇيىنە تارادى.
«بوزىنگەن» ۇيىنە كەلگەن كەزدە مۇساباي ءبىرتالاي وي ويلاپ، ۋىسىنا ەش نارسە تۇسىرە الماي دال بوپ، قيسايىپ جاتىر ەدى. Keپ بىلاي: مۇساباي جاڭادان بايىعان، مال جاندى، قالتىراۋىق ادام بولاتىن؛ (بۇرىن قالانىڭ جاتاعى عوي، قاتىنى دا جاتاقتىڭ قىزى عوي). ۇيىندەگى باس كوتەرەر ادام — قاتىنى؛ سونىڭ ارقاسىمەن كىسى بوپ جۇرەتىن. انا جىلى جوعالعان بىر-ەكى بيەسى مامىرباي توڭىرەگىنەن شىعىپ، سوعان قولى جەتە الماي جۇرەتىن. ويتكەنى مامىربايعا دا ەل كەرەك قوي: توڭىرەگىنىڭ ۇرلىق-قارلىعىنا ارا تۇسپەسە، ادامدىعى قايسى؟ مىنا قىزى قولعا ءتۇسىپ تۇرعاندا، سونىڭ قارجۋىن قايىرۋعا بولماس پا ەكەن دەپ، مۇساباي جامان ويىنا جۇگىرتىپ ەدى. قىزدى تىعىپ قويايىن دەسە اۋىلى قۇرعىر تۇگەل ەستىپ قويدى. وزگە ايتپاعانمەن ءبىرماعان بارىپ جەتكىزەدى عوي. بىرماعانمەن ونىڭ مالايىن ازعىرىپ العان تۋرالى جازداي اراز بولىپ، قاتىندارىنىڭ شايىرعال ەكەنى ەسىندە. قىزدى بىرەۋگە بەرىپ جىبەرۋگە كىم دايار تۇر؟ ول تاعى بىلىنبەي قالمايدى. اقبىلەككە سۇراۋ سالىپ جۇرگەنى ءمالىم. الدە ءبىر ەپتى جىگىتكە ماسقارالاتسا قايتەر ەدى؟ ءبىراق ونىمەن دە نە كەگى بىتەدى؟ مامىربايدى شىعىنداتقانداي بىردەڭە تابۋ كەرەك قوي. قالاي شىعىنداتۋ كەرەك؟ مىنە، بۇل ماسەلە — ماسەلەنىڭ قيىنى بولدى. قاتىنى كەلىپ قىزدىڭ سۇلۋلىعىن ماقتاعاندا، ءوزىنىڭ جامان دەلەبەسى دە قوزدى. ءبىراق «بوزىنگەننەن» اسار قاۋقار قايدا؟
— قايتەيىن، سۇلۋ بولسا! — دەپ كەيىدى.
— قايت دەدىم ساعان؟ — دەپ قاتىنى دا تەجەپ تاستادى. سونىمەن مۇساباي كۇشەنىپ، توڭبەكشىپ جاتىپ قالدى. «ءارى جات!» دەپ، قاتىنى دا شىنتاعىمەن ءبىر ءتۇرتىپ، تەرىس قاراپ، وتكەن داۋرەنىن ەسىنە الىپ، ەسىنەپ: «وسى جامانعا قايدان ءتيدىم» – دەپ، تاعى دا وكىندى.
تۇندە شايعا وياتقاندا اقبىلەك تۇرماي، جاتىپ قالعان. تاڭەرتەڭ اقبىلەك كوزىن اشسا، ءۇي تولعان كىسى. وڭ جاعىنا قاراسا، نەمەرە اعاسى ءامىر وتىر.
— قاراعىم-اي، — دەپ ءامىر كەمسەڭدەپ قۇشاعىن جايدى.
— اعاجان-اي! — دەگەننەن باسقا اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى؛ اعاسىن باس سالىپ، سولقىلداپ اعىل-تەگىل جىلادى. اۋىلىنان كەلگەن ەكى جىگىت بىرىنەن سوڭ ءبىرى كورىسىپ، كەڭكىلدەپ، كۇمسىنايدىڭ جامان ءۇيىن باسىنا كوتەردى.
كورىسكەن كىسىنى ايىرعاندى پارىز كورىپ العان قاتىندار توقتاۋ ايتىپ، ايقاسقان قولدارىن جازىپ، ساليقالى «بوزىنگەن» دە پەشكە سۇيەنىپ:
— ەندى قايتسىن! – دەپ ەسىركەگەن بولدى.
الايدا قاتىنداردىڭ كوڭىلى بۇل كورىسكە جارىمادى: ويتكەنى اقبىلەك سۋىرىلىپ سويلەي المادى؛ جايشىلىقتا، قىز ۇزاتقاندا، كىسى ولگەندە ايتىلاتىن جىرلاردىڭ بىردە-بىرىن ايتپادى؛ تۇتقيىلدا تىعىلىپ قالعان جۇرەك قىزىل تىلگە قۇشىرىن توگە المادى؛ ىشكە تولعان قالىڭ شەر كەرنەپ كەلگەن بۇلاقتاي قاتتى ىشقىنعان جاس بولىپ، ىرشىپ-ىرشىپ كەتتى. اقبىلەك: جىر جاتتاپ تا كورگەن جوق ەدى؛ قىز بولىپ ۇزاتىلۋعا دا ءالى تالاي زامان بار عوي دەپ، بالالىعى ايىرىلماي جۇرگەن 15 جاسار بالا عوي: شەشەسى ولگەننەن بەرى داۋىس قىپ، جوقتاعانداي بولعان جوق؛ ءوز باسىنا كۇن تۋىپ كەتتى. قاتىڭدار ونىسىن ەسەپ قىلا ما، سويلەمەي كورىسكەنىن جاس بالانىڭ جىلاعانىنداي كورىپ، ايىزدارى قانبادى.
جىلاسىپ، كورىسىپ ۇندەمەي تەمەن قاراپ، ءبىراز وتىرىستى. الدەن ۋاقىتتا ءامىر اتاسى وتىرىپ:
— تۇندە وسى اۋىلدان حابارشى بارعان سوڭ، جاتا الماي قولعا تۇسكەن اتپەن ءجۇرىپ جەتتىك، – دەپ قالاي كەلىپ قالعانىن ءبىلدىردى.
مۇساباي جامان ويدىڭ ۇشىعىنا شىعا الماي جاتقاندا ءبىرماعان جاقسى اتتى كىسى بولا قالايىن دەپ، تۇندە شاپقىزعان ەكەن. ءبىرماعاننىڭ قىزىل قاتىنى وزگەدەن ءتورى ومىراۋسىپ، اقبىلەكتىڭ قولىن ۇستاپ ايىرىپ جۇرگەنى سول ەكەن. قىزىل قاتىن قاراپ تۇرماي:
— ەستىگەندە ءوز بالامىزدان جامان ايادىق... قايتەيىك، نە امال بار؟ – دەدى.
ءامىردىڭ ءبىر جولداسى:
— اعايىننىڭ اعايىندىعى وسىندايدا كورىنەدى دە، — دەپ، «بوزىنگەنگە» كوزىنىڭ قۇيرىعىن جىبەردى. «جايدا كوسەمسىپ ءجۇرۋشى ەڭ، بۇ كۇن قايدا قالدىڭ» دەگەندەي قىلدى. ويتكەنى مۇسابايدىڭ مامىربايعا قيعاشتىعىن ءبىلۋشى ەدى. جانە مۇسابايدىڭ بيەسىن ۇرلاعان كىسىمەن بۇ جىگىت جەكجات ەدى.
جىگىت ونى ايتقاندا، قىزىل قاتىن ماردىمسىپ، يىعىن ءبىر كوتەرىپ:
— ە، و نە دەگەنىڭ... ءبىز اناۋ-مىناۋ قازاقتاي بوقتان وزگەنى قىلعا تىزبەيمىز، — دەپ كەلە جاتىر ەدى، ءبىرماعان وتىرىپ:
— كەرەگى نە سونداي ءسوزدىڭ! — دەپ قاتىنىن توقتاتتى.
بۇل ءسوزدىڭ ءبارى «بوزىنگەنگە» جاراداي ءتيدى: ءلام دەۋگە ايتارى بولماي، تىمىرايىپ، جايالىق ەرنىن جىمىرا بەردى. تۇندە الگى قورسىلداعان شوشقا ءبىر اتتى قيناعاندا، بۇگىن «بوزىنگەن» بۇل ءسوزدى ەستىر مە ەدى! شىرىك يت! تالاي جەردە ءولتىردى-اۋ!
كۇمسىناي شاي دايار ەكەنىن ءبىلدىردى. اۋىل كىسىلەرى تىسقا شىقتى. قىزىل قاتىن اقبىلەكتى ۇيىنە قوناققا شاقىرىپ ەدى، ءامىر ءتاڭىر جارىلعاسىن ايتىپ، اۋىلعا جەتكەنىن ماقۇلدادى. ءبىرماعان جابىسىپ كورىپ ەدى، قوناقتار اسىعا بەردى:
— ەندەشە، اقبىلەككە كەر جورعامدى ەرتتەپ، ءوزىم اپارىپ سالىپ، قايتايىن، — دەپ، ءبىرماعان تىسقا جونەلدى.
«بوزىنگەنگە» بۇ جۇمىس تا قاتتى ءتيدى. ۇيىنە كەلىپ:
— ءومىرى ابۇيىر بايلانباعان سۇقىم! وتىر ەندى الباستى باسيت! – دەپ، بايىن تاعى ءبىر ءمۇجىدى.
مۇساباي ۇندەمەدى. قاتىن شىركىن ءبىر جەڭىپ العان سوڭ، تاڭ اتىرا ما؟ وزىنەن شىعار ونەرى بولماعان سوڭ، مۇساباي قاتىنعا قول تاپسىرىپ، ءپىر قىلعان عوي. قاتىنى بولماسا، بۇل ءبىرماعاننىڭ ق ۇلى ەمەس پە؟ ءبىرماعاننىڭ انتەك قولى كەمىپ بارا جاتقانى، ايتپەسە، مۇنىڭ قاسىندا اناعۇرلىم ادام عوي. ءبىرماعاننىڭ قولى كەمىگەننەن عوي انا جىلعى سايلاۋدا اۋىلناي بولىپ، كىسى قاتارىنا ىلىنگەنى. ودان بۇرىن بۇل كىسى مە ەدى. ءبىر «بەزەر يت» ەدى.
سول ءبىرماعان كەر جورعاسىنا كورپە سالىپ، ەرتتەپ، اقبىلەككە مىنگىزدى، ءبىر بايتالعا ءمىنىپ ءوزى قاسىنا ەردى. دۋانا ءوز جايىنا كەتە باردى.
* * *
جولدا كەلە جاتقاندا، ءامىر اعالارى: «دۋانانىڭ كەز بولىپ الىپ كەلگەنى جاقسى بوپتى» دەسىپ، دۋانانىڭ دا پايداسى تيەتىندىگىن، ونىڭ جۇرمەيتىن جەرى جوق ەكەنىن، ءبىراق تىلەنشىلىك قىلمايتىنىن، جازى-قىسى جالاڭاياق جۇرەتىنىن، تەگىندە «تەگىن» ەمەستىگىن ايتىستى. ودان كەيىن ۇستالعان اقتاردى، مۇقاشتى ءسوز قىلدى.
اقبىلەك ورتالارىندا جورعاقتاتىپ، تومەن قاراپ كەلە جاتىپ، اڭگىمەلەرىنە قۇلاق سالدى. اقتاردىڭ تۇتىلعانىن سوندا ءبىلدى... انەۋگى اپاندا بۇعىپ جاتقانداعى قاسىنا كەلىپ، «توقتاي تۇر» دەپ كەتىپ قالعان قازاق مۇقاش ەكەنىن دە توپشىلادى. وتكەن كۇندەردى بىر-بىرلەپ ەسىنە ءتۇسىرىپ، جاعالاپ، قارا مۇرتقا دا كەلدى، ونىڭ ءتۇرلى قىلىقتارى كوز الدىنان دەمدە ەلەستەپ ءوتتى. ەندى مىناۋ اعالارىنىڭ ورتاسىڭدا اۋىلىنا كەلە جاتقانىنا تاڭ قالدى؛ تاڭ قالىپ قانا قويعان جوق، ءوزىن بەينە ءبىر ارام سيراق ۇرلىق مالىنداي، اكەسىنە ارام جەگىزەتىندەي كورىندى. ەندى بۇرىنعى نارەستەدەي ۋىز دەنەسى بىلعانىپ، ارامدانىپ قالعان ءتارىزدى، بۇرىنعى كىرشىكسىز، اپپاق كەۋدەسىنە ەندى قارا قۇزعىن ۇيا سالىپ كەتكەن ءتارىزدى؛ كۇنا-سۇمدىقتى بىلمەيتىن اق جۇرەگى ارامدىقتىڭ نەشە اتاسىن ءبىلىپ، بۇرىنعى قىز باسى قاتىن بوپ قالعان ءتارىزدى: بۇل بىلعانعان دەنەنىڭ كىرى، جاننىڭ كۇناسى ءومىرى تازارمايتىن ءتارىزدى. ءوز اۋىلىنىڭ تاۋىنا، جەرىنە جاقىنداعان سايىن تازا جەردى باسۋعا وزىنەن-وزى ۇيالىن، اتىلىپ ءولىپ كەتپەي، قارا مۇرتتىڭ مىلتىعىنا بەكەر-اق جارماسقان ەكەم دەگەن وكىنىش پايدا بولدى؛ يت جالاپ كەتكەن ىدىستاي، ءوزىنىڭ دەنەسىن دە، دەمىن دە ارام دەپ ءبىلدى...
وسى ارام دەمىمەن، ارام اۋزىممەن اكەمنىڭ يماندى جۇزىنە قالاي جاقىندارمىن، قايتىپ ونى دا ارامدارمىن؟ قۇدايدان قورىقپاي، ونىڭ قۇتتى قادام مەشىتتەي ۇيىنە قالاي كىرەرمىن؟ كاپىر سۇيگەن، ايمالاعان اياعىممەن جايناماز سالاتىن جەرىن قالاي دەنەم شىمىرىكپەي باسارمىن؟ كوپىردى قۇشاقتاعان ارام قولىمدى قايتىپ اكەمنىڭ ادال داستارقانىنا اپارىپ، قايتىپ ءبىر تاباقتان اس ىشەرمىن! مۇنى بۇرىن ويلاسامشى! بۇلاردى ەسىمە السامشى! شىبىن جان قۇرعىردى ويلاي بەرىپپىن-اۋ... ياپىر-اۋ! بۇلار مەن تۋرالى نە ويلايدى ەكەن؟ مەنى ارامدالماي امان كەلدى دەپ كىم ويلايدى دەيسىڭ؟ الدە مەنىڭ ءتىرى قالعانىمنان دا ولگەنىمدى تىلەدى مە ەكەن؟ كىم بىلەدى، سويتكەن دە شىعار. مەنى كورگەندە، «پالەنشەنىڭ ورىس ءبۇلدىرىپ... كەتكەن قىزى» دەپ، كىم كورىنگەن ىشىنەن ويلاپ تۇرادى-اۋ! الدە بىرەۋ اكەممەن، نە وزىممەن ەگەسكەن كۇنى ايتىپ تا سالادى-اۋ!..
ويباي-اۋ! مەنىڭ كۇيەۋىم شە؟ ول ەندى مەنىڭ ماڭىما جولار ما؟ ورىستان قالعان سالداماندى ول نەعىلسىن؟ تىم بولماسا بۇزىلماعان قايماعىم، سوعان دا بۇيىرمادى-اۋ!.. ول الماسا... وندا مەنى كىم الادى؟ مەن ءبىر ەل-جۇرتقا ايگىلى كوزگە شىققان سۇيەل بولعان ەكەم عوي! اقىلىمنان اداسقان سورلى مۇنى بىلسەمشى!.. كەشە تۇندە ارام دەنەمدى قاسقىر بورشالاپ نەگە جەپ قويمادى ەكەن؟!
مەنى كورگەندە ءاۋىل-ۇيدىڭ ادامى ۇركىپ تۇرادى-اۋ!.. مەن وزگەردىم عوي. قاتىن بولدىم عوي، كارتايدىم عوي؛ كوزىمنىڭ الدى كوك تاڭبا شىعار؛ ەگىم سىلقىلداپ، دەنەم بوس قالعان شىعار؛ بەلىم بۇكىرەيىپ، بوكسەم جالپيعان شىعار؛ اياعىم تالتاڭداپ، جۇرىسىمنەن جاڭىلعان شىعارمىن. مەندە نە سىن قالدى دەيسىڭ؟ ەرنىم كەزەرىپ، جاتىم سۋالعان شىعار: ورىستىڭ ايناسىنا قاراعاندا، اجارىم، تايعان سىقىلدى ەدى عوي. جاسىما جەتپەي كەمپىر قىلدى-اۋ، جاساعان! مەن ەندى اكەمە قۇرت اۋرۋدان جامان ءبىر ماسىل بولدىم عوي! ولمەي مەنەن قۇتىلا الار ما؟..
ەي، ءتاڭىرىم-اي! وسى كەلە جاتقاندا ءبىر قازاعا ۇشىراپ كەتسەمشى! استىمداعى ات وماقا اسىپ، استىندا ءتىل تارتپاي، قاتسامشى! نەمەسە جەر ويىلىپ جۇتىپ قويسايشى. بولماسا ۇستىمىزدەن قارا بۇلت ءتونىپ، ناجاعاي سوقساشى. ايتپەسە الباستى باسىپ تۇنشىقتىرساشى! انەۋگى قاڭعىپ كەلگەن ورىس ەندى كەلىپ الىپ كەتسەشى! ەڭ بولماسا، ەسىمدى ءبىلىپ ءتىرى بارعانشا، اكەمنىڭ الدىنا اپارعاندا، كىرپىگىم قيمىلداپ جاتسامشى!
اقبىلەك اسپانعا قارادى — اسپاندى مەزگىلسىز بۇلت قۇرسار ەمەس؛ جەرگە قارادى — جەر باياعى جەر، قوزعالار ەمەس؛ سۇرىنەر مە ەكەن دەپ وكشەسىن تەبىندى — كەر جورعا سۇرىنەر ەمەس، وزگە اتتاردى ساۋ جەلدىرىپ تەپسەڭ دە تەڭسەلىپ كەلەدى. اقبىلەك قاسىنداعى اعالارىنا قارادى — اعالارى اقبىلەككە قارار ەمەس، كوزدەرى الدىندا؛ سيپاي قامشىلاپ، «اۋىلعا قاشان جەتەمىز؟» دەگەندەي، تەبىنگىلەرى سارتىلداپ كەلەدى.
اقبىلەك الدىنا قارادى. قاراسا اۋىلعا كەپ قاپتى. اۋىلىن كورگەندە، جىلاعىسى كەپ كەتتى. انەكەي، بۇلاردىڭ قاراسىن كورگەننەن قاتىندار اقبىلەكتىڭ ۇيىنە قاراي شۇبىردى. انەكەي، ءوز ءۇيىنىڭ يتتەرى دە ۇلىدى. انەكەي، بۇزاۋلار دا اقبىلەككە كورىسەتىن كىسىشە بەرى قاراپ موڭىرەدى. مىنەكەي، داۋىس قىلعان قاتىنداردىڭ اششى ايعايى قۇلاعىنا كەلدى. جەر-دۇنيە كۇڭىرەنىپ داۋىس قىپ تۇرعانداي بولدى. جان جاراسى سول داۋىسپەن جەڭىلەتىندەي، كوپ داۋىسقا قوسىلىپ، اقبىلەك تە ەگىلدى. ەكى كوزى جاسقا تولىپ، جارىق كۇن شىمىلدىق قۇرعانداي بۇلدىراپ تۇمان بوپ كەتتى. سول تۇماننىڭ ىشىندە باسى اعارعان ادامدار قولتىعىنان ۇستاپ، سۇيەمەلەپ، الدەبىر جەرگە اكەلىپ، ۇپ-ۇلكەن ءبىر ادامنىڭ ۇستىنە جالپ ەتكىزدى. اقبىلەك جىلاي بەردى، جىلاي بەردى...
سورلى اقبىلەك! سەن جىلاماي، كىم جىلاسىن؟ تاس ەمشەگىن جىبىتكەن، تار قۇرساعىن كەڭىتكەن، ارۋاناداي اناڭنان ايىرىلدىڭ!
كەلەشەكتەگى باقىتتى ءومىرىڭنىڭ كىلتىندەي كورىپ، سارى مايداي ساقتاعان التىن قازىناڭنان ايرىلدىڭ! ار-ۇياتىڭ توگىلدى، ادامشىلىعىڭ جويىلدى. جاس ناۋەتەك جۇرەگىڭ سوقپاي جاتىپ، ءورت بولدى. جاڭا شىققان جاۋقازىن پىسپەي جاتىپ جوق بولدى. شام شىراقتاي جاس جانىڭ، جانباي جاتىپ شوق بولدى. ەسىل، ەركە بالالىق، اياققا قۇيعان استايىن، شولتاڭ ەتتى، توقتالدى. جىلا، جاسىڭ بۇلا! جاسىڭمەن قايعىڭ جۋىلسىن! جاسىڭنان تەڭىز جيىلسىن، تەڭىزدى داۋىل تولقىتسىن! قۇتىرسىن تولقىن، تۋلاسىن! زارلاتقان سەنى مۇندارلار تۇنشىقسىن — سوندا ۋلاسىن! قاتىن-قىزى تۇل قالىپ، سەندەي بولىپ شۋلاسىن.
ەكىنشى ءبولىم
بەساتاردىڭ وعى — شىققان جەرىن الاقانداي قىپ ۇڭىرەيتىپ، جۇلىپ اكەتەدى. ەمدەۋى كەلىسپەي، اسقىنىپ كەتسە، ول وق تيگەن ادام جۋىردا مال بولمايدى. سول بەساتاردىڭ وعى بەكبولاتتىڭ يىعىن الا، قارىنان ءتيىپ، سىرت جاعىن ۇڭىرەيتىپ كەتىپ ەدى. «بۇعان سورماقتا تارتۋ كەرەك... مالدىڭ جىنى دا مىڭ دا ءبىر ءدارى...» دەپ، اركىمى ءار ءتۇرلى ەم ايتىپ جاتقان ۇستىنە، قالادان كەلگەن ءبىر «ۇنۇسترۇك»: «دارىگەرگە كورسەتپەسە، ولەدى» دەگەن سوڭ، بەكبولاتتى دۋانعا اپارىپ ەدى. مامىربايدىڭ تولەگەنى نە دەگەنمەن قايىناعاسى عوي، بارعان سوڭ، كەڭسەدەن-كەڭسەگە جۇگىرىپ ءجۇرىپ، اۋرۋحاناعا جاتقىزىپ ەمدەۋگە قاعاز العان ەدى.
بەكبولات اۋرۋحاناعا جاتقالى جيىرما كۇنگە جۋىقتادى. دارىگەردىڭ قاراۋى كۇشتى بولعانى توي: ون بەس كۇن دەگەندە قولى يكەمگە كەلىپ، جاراسى ءبۇرىلىپ بىتە باستادى. العاشقى كەزدە اۋرۋحانانىڭ سارى توسەگىنە، ساسىق دارىسىنە، ءشوپ تاماعىنا ۇيرەنە الماي، مۇرنىن تىجىرىپ، ءىشى پىسىپ، ۋايىم باسىپ جاتسا دا، جۇرە-جۇرە اۋرۋحانانىڭ ءوز ادامىنداي بولىپ، بويى ۇيرەنەيىن دەدى.
دارىگەر كۇن شۋاققا شىعىپ وتىرۋعا رۇقسات ەتكەن سوڭ، بەكبولات ءبىر كۇنى تىسقا شىقتى.
ءۇستى-باسىنا اق كيگەن، اق ورامالمەن جەلكەسىنەن ءبىر تۇيگەن سارى ماتۇشكەلەر سىپسىڭداپ كىرىپ-شىعىپ ءجۇر؛ قولدارىندا بوتەلكە، شاينەك، ورامال، شىلاپشىن. مۇرتىن تازىنىڭ قۇرىعىنداي شيراتقان، شاشىن ەنەسى جالاعان بۇزاۋداي تاراپ، جىلتىراتقان، اق كيىمدى دارىگەر دە ماتۇشكەلەرگە ورىسشالاپ، اۋرۋ جاتقان ۇيلەردى نۇسقاپ، بىردەڭە تاپسىرىپ ءجۇر. اۋرۋحانانىڭ قابىرعالارى دا، توبەسى دە، تابانى دا سۇرگى تارتقانداي تەپ-تەگىس، ماسا تايعانداي، تاپ-تازا. مىنالاردى كورگەندە، ءوزى جازىلعان سوڭ، بەكبولات: «اۋرۋ قالاي جازىلماسىن» دەپ ويلايدى.
اياعىندا كوتتىك پەن وكشەدەن شىراي جوق، سىلپىلداعان باشماق، ۇستىندە بەرەزە جاعالى ۇزىن سارى شاپان، باسىمدا اق ورامال — بەكبولات سۋدان شىققان تىشقانشا سولبىرايىپ، سەنەكپەن ەپتەپ اياڭداپ، الاقتاپ دارىگەرلەردىڭ قاسىنان ءوتتى. دارىگەر «نەگە كەتىپ باراسىڭ؟» دەگەندەي، بەكبولاتتىڭ بەتىنە ءبىر اجىرايا قاراپ، رۇقسات بەرگەنى ەسىنە تۇسكەن سوڭ، «جۇرە بەر» دەگەندەي كىرپىگىن ءبىر قاقتى. بۇرىن اۋىز سەنەكتە ولاي-بۇلاي ءجۇرىپ بۋىنىن بەكىتكەن عوي، بويى تىڭايعان، ءتارىزدى.
بەكبولات سىرتقى ەسىكتى اشىپ تىسقا شىقتى. اۋرۋحانانىڭ ءتورت قابىرعاسى، تابىت توسەگى، ساسىق ءدارىسى باسىرقىپ تاستاعان ەكەن، كۇنى جارقىراعان، اۋەسى ساڭعىراعان، كوگەرگەن كوك اسپاندى كورگەندە، بويى دا كەڭىپ، جادىراپ، رەڭى شىرايلانىپ، اجارلانىپ، ويى دا كوتەرىلىپ، شارىقتاپ ەلگە قاراي بەت قويدى... ەلىنە تەزىرەك قايتقىسى كەلدى. جار دەگەندە ەسىنە اقبىلەك ءتۇستى. «مەن مىنە قۇدايدىڭ جارىق كۇنىن كوردىم، جازىلدىم. ول وسى كۇندە نە كۇيدە ەكەن؟ الدە تۇتقىندا ەكى كوزى جاۋدىراپ، جاسىن بۇلاپ ءجۇر؟ الدە، ورىستار ءولتىرىپ تاستادى؟ الدە ءبىر سارى ورىسپەن قۇشاقتاسىپ وتىر؟ الدە ءبارى جابىلىپ...» — دەگەن ويعا كەلگەندە، شاۋىپ كەلە جاتىپ، بيىك جاردىڭ ەرنەۋىنە ءتونىپ قالعان كىسىشە، دەنەسى شىمىركەنىپ، جۇرەگىنىڭ استىڭعى جاعىنداعى ءبىر نازىك قىل ءۇزىلىپ كەتە جازداعانداي بولدى. بۇل ويدى بەكبولات جارانىڭ بەتى قايتقالى كۇنى دە، ءتۇنى دە ويلاعان، جاردىڭ ەرنەۋىنە ءبىر ەمەس ءجۇز، مىڭ قايتارا تايانعان، جۇرەگىنىڭ نازىك قىلى دا سونشاما تىرسىلداعان؛ سوندا دا بۇ جولعى جۇرەگىنىڭ قاعىسى بۇرىنعىلارعا ۇقسامادى. بۇ جولى اقبىلەكتى ويلامايىن دەسە دە كەڭ دالا، ەركىن، سايران ءومىرى ەسكە تۇسكەندە اقبىلەك تە سول سۇلۋ ءومىردىڭ گۇلىندەي جىلتىراپ، كوزىنە ىلىنە بەردى.
بەكبولات اۋرۋحانادا جاتقاندا تولەگەن ەكى-ۇش رەت كەلىپ، كوڭىلىن سۇراپ كەتكەن. تولەگەن ءبىر سىپايى، جاتىق جىگىت. كەلگەندە: «جاراڭ قالاي؟ بويىڭ ءتاۋىر مە؟ تاماققا كوڭىلىڭ شابا ما؟»، دەگەن ءتارىزدى، جاراسىنىڭ جايىن عانا سۇرايتىن. تولەگەن قايىناعاسى بولعان سوڭ، بەكبولات اقبىلەك جايىن سۇراۋعا ۇيالاتىن. قارىنداسى جايىنان و دا ءسوز قىلمايتىن. ءوزى بىردەڭە ايتىپ قالار ما ەكەن دەپ، بەكبولات ەلدىڭ حابارىن سۇراپ جاقاۋراتقاندا تولەگەن: «جالپى امان بولسا كەرەك... بوتەن حابار بىلىنبەيدى...» — دەپ، اقبىلەك جاققا جۋىمايتىن. «شەشەسىن ءولتىرىپ، قارىنداسىن الىپ كەتكەندە.. سولاردى بارىپ ءبىر كورمەيتىن، سولارعا ءبىر جاردەم قىلمايتىن نەتكەن جان؟ اۋەلدەن كوڭىلى قاتتى ادام با ەكەن؟ قالادا ءجۇرىپ قاقايىپ، قاتايىپ كەتتى مە؟ مۇنىڭ پايداسىن اكەسى قاشان كورەدى؟» — دەگەن سۇراۋلار بەكبولاتتىڭ ويىنا تالاي كەلسە دە، وزىنە بىردەڭە دەۋگە اۋزى بارمايتىن. ويتكەنى كوڭىلى قاتتى دەۋگە — بەكبولاتتى جان تارتىپ، دارىگەرگە قاراتىپ، كوڭىلىن سۇراپ كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. قارىنداسى بولسا كەتتى. ەندى مەنەن نە ءۇمىت قىلادى؟ — دەگەن ويلار كەلگەندە بەكبولات تولەگەننىڭ نەتكەن ادام ەكەنىنە ميى جەتپەيدى، داعداراتىن. بەكبولاتتىڭ يمەنە بەرەتىنى دە تولەگەننىڭ جۇمباقتىعى ەدى.
ەندى دالاعا شىعىسىمەن، بەكبولات اقبىلەكتىڭ نە بولعانىن بىلۋگە كوڭىلى كەتتى. قالاي، كىمنەن بىلەدى؟ مۇندا قازاق بار ما ەكەن؟ كەشە توسەكتە جاتقاندا ءبىر قازاقتىڭ ەسىك الدىنان وتكەنىن كوز شالىپ ەدى؛ سو قازاق جىلت ەتىپ جوق بوپ كەتىپ ەدى، سول كىم ەكەن؟.. نەمەسە دارىگەرگە كەلىپ تۇرعان قازاقتار جوق پا ەكەن؟ — دەپ قابىرعانى جاعالاپ، قاقپا جاقتاعى بۇرىشتان استى. اسىپ ەدى اۋرۋحاناعا كىرەتىن ەكىنشى ەسىكتىڭ تەپكىشەگىنە كوت قويىپ، بىر-ەكى تىماقتى قازاق سويلەسىپ وتىر ەكەن. بەكبولات ىزدەگەنى تابىلعانداي قۋانىپ كەتتى:
— اسسالاۋماليكۇم! — دەدى،
قىرىنداپ، تومەن قاراپ سويلەسىپ وتىرعان ەكى قازاق جالت قارادى. ەل قازاعى نۇسقىندى بىرەۋى: «الىك» الدى. اياتىندا ورىسشا ەتىگى بار ىقشام شاپاندى، جەكەي قارا تىماقتى، اۋزى-باسى پيازداي، قوجاعا ايتقان نيازداي، قارا سۇر جىگىت ويناقى كوزى جالتاڭ ەتتى دە، ەرنىن قىبىرلاتتى، بەكبولات امانداستى. ويناقى كوز جىگىت:
«سەنى كىم شاقىردى؟» — دەگەندەي ءجوندى امانداسپادى. بەكبولات كەلگەن سوڭ سوزدەرىن قويا قويدى. ونىسى وزدەرىنە قولايسىز كورىندى بىلەم: جۋان ەتىك قازاق بەكبولاتتىڭ ءاتى-جونىن سۇرادى. بەكبولات ءجونىن ايتقان سوڭ، ويناقى كوز جىگىت:
— ءا، بەكبولات، ءسىز بولاسىز با؟ وتىرىڭىز، — دەپ سىرعىپ، ورىن بەردى. — انەۋگى وققا ۇشقان جىگىت ەكەنسىز عوي، — دەپ بىلە قويدى.
بەكبولات:
— ءوزىڭىزدى مەن تانىمادىم با؟ — دەپ سۇراپ ەدى:
— مەن «تاقىردىڭ جىلتىرى» دەگەن جىگىت بولام، — دەپ تاقىردىڭ جىلتىرىن بىلمەيتىن قازاق جوق ءتارىزدى. «جىلتىر» دەگەنگە ەزۋىن ءبىر قيسايتىپ، باسىن ءبىر شۇلعىپ تاستادى: ءوز اتىن ماردامسىپ اتاعانى كورىنىپ تۇردى. — مىنا كىسى مۇستاي دەگەن ءبىزدىڭ ءبىر اعايىن، — دەدى.
«تاقىردىڭ جىلتىرى» دەگەندە، بەكبولات:
— ءا، ەستۋىم بار، — دەدى.
جىلتىر جۇلىپ العانداي، تىكىرەيە قاراپ:
— مەنى كىم دەپ ەستىدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى.
بەكبولات انتەك ءمۇدىرىپ قالدى دا:
— كوزى اشىق، پىسىق جىگىت دەپ ەستيمىز، — دەدى.
بەكبولات الگىدەي دەگەندە:
— ايتەۋىر، حالىقتىڭ كوز جاسى ءۇشىن ماتايدىڭ ابەنىمەن ۇستاسىپ ءجۇرمىز. اقىرىن ءبىر «اللا بىلەدى»، – دەپ، قاز كورگەن قارشىعا باستانىپ، موينىن قىلتىڭ ەتكىزدى.
بەكبولات ماقۇلداعانسىپ:
— ە! – دەدى.
«ە» دەگەنى: «اجالى جەتكەن قارعا قارشىعامەن وينايدى» دەگەن وسى-ay! ابەن كىم؟ بۇل كىم؟ ول ارىستان دا، بۇل – تىشقان عوي. ول سەگىز بولىس ەلدى، ءبىر دۋاندى اۋزىنا قاراتقان ابەن ەمەس پە؟ ول پەترامبورىڭا دا بارعان، پاتشاعا دا بىلىكتى بولعان ابەن ەمەس پە؟ ونىمەن تالاسقانداي مۇنىڭ نە ايبىنى، نە كۇشى بار؟ شىلتيگەن ءبىر قوراش جىگىت...» دەگەن وي كەلىپ ەدى. ءبىراق بەكبولات بۇل ويىن نەگە ءبىلدىرسىن، ءىشى پىسىپ قالعان كىسى عوي: ونى-مۇنى سۇراي باستادى:
جىلتىردىڭ بىلمەيتىن حابارى، ەستىمەيتىن وسەگى جوق اعىپ تۇرعان: ءسوز ەكەن. اۋزى اۋزىنا جۇقپايدى. ول سويلەگەن سايىن بەكبولاتتىڭ اۋزى اڭقيىپ، جانى كىرىپ بارادى. ول ەلدىڭ پارتياسىن، سايلاۋىن، كىمنىڭ پارا العانىن، كىمنىڭ بەرگەنىن، كىم قىزىن سايلاۋشىعا شىرعا قىلعانىن، كىمنىڭ ءۇيى، مالى تالانعانىن، كىمنىڭ ۇيىندە ءتىنتۋ بولعانىن، كىمنىڭ قاتىنى، قىزى كەتكەنىن، كىم مەن كىمنىڭ كەرىسكەنىن، توبەلەسكەنىن، قىزىل مەن اقتىڭ سوعىسقانىن، كىمنىڭ باسى سوتتى بولىپ، كىمنىڭ ۇستىنەن ارىز بەرىلىپ، گازەتكە باسىلعانىن، كىم اباقتىعا تۇسكەنىن، كىم شىعارىپ العانىن، كىم كەپىل ىزدەپ جۇرگەنىن، — ءبارىن ساۋلاتتى. ونىڭ بىلمەيتىن اكىمى دە، سويلەسپەگەن ادامى دا، بىلمەيتىن زاڭى دا جوق. سونىڭ ءبارىن كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاعانداي، سۋ توگىلگىسىز قىلا، ناندىرا، جانىن بەرە، ورىسشانى ارا-اراسىنا قىستىرا سويلەيدى. ماناعىداي ەمەس بەكبولات جىلتىردىڭ سوزىنە ۇيۋعا اينالدى، نانىپ ەمەس تاڭ قالىپ ۇيىدى. ءبىر ساتتە وسىنشا ءسوزدى، وسىنشا حاباردى، زاڭدى ۇيىپ-توگىپ ايتىپ تاستاعان نەتكەن ءتىلمار، نەتكەن بىلگىش دەپ تاڭ-تاماشا قالدى. ءسوزىنىڭ اراسىنا جىك سالماستان، ءبىردى ايتىپ كەلە جاتىپ، بىرگە كەتىپ بۋدىراتقاندا، قالىڭ توبىلعىدان انداعايلاي قاشقان قويان كورگەن تازىداي، بەكبولات قاي ءسوزىن ۇستارىن بىلمەي داڭ بولدى. داڭ بولسا دا، ونىڭ ايتقان ءبىر حابارى قۇلاعىنا مايداي جاعىپ كەتتى؛ ول حابار – «قاراشاتتاعى» اقتاردىڭ قولعا ءتۇسۋى ەدى. ونى ەستىگەندە بەكبولات:
— ە، بارەكەلدى!.. ياپىراي! تۇگەل ءتۇسىپ پە؟ – دەدى.
— تۇگەل، ءبىرىن قالدىرماي ۇستاپ اكەلدى.
«اقبىلەك قايدا ەكەن» دەگەن سۇراۋ بەكبولاتتىڭ اۋزىنا كەلىپ قاپ، كەلىپ قاپ، ءبىراق ەل قازاعى وتىرعان سوڭ سۇراۋعا قايمىعا بەردى: ورىس ماسقارالاپ كەتكەن قىزدى نەسىنە سۇراپ وتىر؟ — دەپ مازاق قىلا ما دەپ ويلادى. بەكبولاتتىڭ سۇراۋى كوبەيىپ، اڭگىمەنىڭ اياعى سوزىلىپ بارا جاتقانىن سەزىپ ەل قازاعى: «ءبىر اينالىپ سوعارمىن. شارۋام بار ەدى»، — دەپ تۇرىپ كەتتى. ول كەتىسىمەن، بەكبولات قىبىرجىپ، قوبديلانىپ، جىلتىرعا قاراي بەردى. ءبىر ۋاقىتتا ءبىر جاسىرىن ءسوز ايتاتىن كىسىشە كوزىن جىپىلىقتاتىپ:
— سىزدەن مەنىڭ ءبىر سۇرايىن دەگەن ءسوزىم بار ەدى، – دەدى.
— ايتىڭىز، ايتىڭىز، — دەپ جىلتىر جوپىلدەتتى.
— مامىربايدىڭ قىزى نە بولدى ەكەن؟ ونى ەستىگەن جوقسىز با؟ – دەدى.
— جوق، ونى ەستىمەدىم. اقتاردىڭ ءوزىن كەشكە اكەلدى. بىلۋگە بولادى. ول ايتپاقشى ءسىزدىڭ قالىڭدىق ەكەن عوي. جالكى، جالكى!1 — دەدى.
— ياپىرىم-اي! بىلۋگە بولسا، سونى ماعان ءبىلىپ بەرسەڭىز...
— قۇپ بولادى. بۇگىن، ەرتەڭ-اق ءبىلىپ بەرەم. كۇندە ەلدەن كىسى كەپ جاتادى عوي... ءبىراق ونىڭ ەندى نە كەرەگى بار؟ — دەدى.
«نە كەرەگى بار؟» دەگەن ءسوز بەكبولاتقا اۋىر ءتيدى: جۇرتتىڭ اڭىزى دا وسىلاي ەكەن دەپ ويلاپ قالدى. بەكبولات جابىرقاۋ تارتىپ:
— ايتسە دە، — دەدى.
جىلتىر ءبىلىپ بەرمەك بولدى. ءسويتىپ وتىرعاندا ەسىكتەن اق كيىمدى ماتۇشكا شىعىپ:
— ەي، كيرگيز!.. دوكتور، — دەپ بەكبولاتقا ورىسشالاپ، ساۋساعىمەن ىمداپ شاقىردى.
بەكبولات ورنىنان تۇرىپ جاتقاندا، جىلتىر ماتۇشكەگە ءتۇيىلىپ، باسىن شايقاپ، ورىسشالاپ جىبەردى دە، بەكبولاتقا قاراپ:
— «كيرگيز» دەپ قورلاعانىن ءالى قويمايدى، جالاڭبۇت نەمەلەر! «جولداس»، «گراجدان» دەپ نەگە ايتپايسىڭ؟ — دەپ جاتىرمىن، دەدى.
بەكبولات جىميىپ، كوپشىكتەپ:
— باسە! بۇلارعا دا ايعىر تابىلسىنشى! — دەپ اۋرۋحاناعا كىرىپ كەتتى.
— ە، اتى شۋلى جىلتىر وسى ەكەن عوي، — دەدى بەكبولات سەنەكتە كەلە جاتىپ.
بەكبولاتتى تاماق ىشۋگە شاقىرعان ەكەن. قاڭىلتىر اياقتاعى سىلدىر سورپانى جەرىگەن جىلقىشا تامساپ، ۇرتتاعان بولدى. سورپا ءىشىپ وتىرعانىن دا، سۋ ءىشىپ وتىرعانىن دا انداعان جوق؛ ويى ءبولىنىپ، قيالى الدەقايدا وتىر ەدى.
اقبىلەك ورىستاردان ءولى قالدى ما؟ ءتىرى قالدى ما؟ ءولى قالسا ءسوز دە جوق. ءتىرى قالسا، ۇيىنە كەپ وتىرسا وندا نە بولماق؟ ورىستاردىڭ تالقىسىنان قالعان قىزدى بۇل الا ما؟ الماي ما؟ ءدۇيىم ەلگە ايگىلى بوپ، ابيۇرى كەتكەن قىزدى قالاي الادى. ەكى ءسوزدىڭ بىرىندە قۇربى-قۇرداس بەتىنە باسادى عوي. و ءبىر سۇيەگىنە باسىلعان، كەتپەس تاڭبا عوي. ءبىراق قۇدايشىلىققا كەلگەندە، اقبىلەك سورلىدا نە جازىق بار؟ ءوز ەركىمەن بارعان ەمەس، تاعدىردىڭ كەرمەسىنە كەز كەلدى. بۇل الماسا ونى كىم الادى؟ ادام دا المايدى، ەتپەي وتىرعانى. بۇل باسقا بىرەۋدى الار. ونىسى الدەقانداي بوپ شىعادى، اقبىلەكتى ءوزى كورىپ، ايتتىرىپ ەدى عوي. ونداي قىز بۇل وڭىردە جوق ەدى عوي.
بۇلار، ءۇش كىسى قۇس سالىپ ءجۇرىپ، العاش بارىپ كورگەندەگى ونىڭ ءتۇرى قانداي ەدى! ماڭدايى قاسقيىپ، موينى قازديىپ، كوزى مولدىرەپ، ەرنى ۇلبىرەپ، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي جۇتىنىپ تۇر ەدى-اۋ! تال بويىندا ءبىر ءمىنى جوق، جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان سۇيرىكتەي ەدى. شاشباۋىن سىلدىر ەتكىزىپ، سىپ ەتىپ تۇرەگەلگەنى، تىزەسىمەن اق كويلەگىن سەرپە تاستاپ، اياڭشىل بەدەۋدەي كەربەزدەنە اياق باسقانى، تىسقاردا ءجۇرىپ، جەڭگەسىمەن سىبىرلاپ سويلەسىپ، داۋىسى كۇمىستەي سىڭعىرلاپ ءتاپ-تاتتى كۇلگەنى؛ انتەك جىميىپ كەلىپ، ءشاي جاساپ، وپ-وتىرىك سىزىلعانسىپ، ءۇش ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن شىنىاياق اپەرگەنى، سالالى، قويۋ كىرپىگىن سالماقپەن قاعىپ، اندا-ساندا كوز استىمەن ءبىر قاراپ قالعانى؛ مۇنىڭ شىنىاياعىنا بىلدىرمەي ءبىر قانت تاستاپ جىبەرگەنى؛ ءبىر جولداسى ءسوز قاتقالى:
— بۇ جاقتىڭ سۇقسۇرلارى قالاي ساق! قارشىعانى كوش جەردەن كورە قويادى ەكەن، — دەگەندە:
— قارشىعالارىڭىزدىڭ قىراندىعى دا، – دەپ كۇلىم ەتىپ، بۇلاردىڭ قۇس الدىرا الماعانىن سىقاق قىلعانى؛ اپاسى: — «اقبىلەكجان قوناقتارىڭدى اتتاندىر!» – دەگەندە، جەڭگەسى مەن ەكەۋى بۇلاردىڭ اتىن شەشىپ، ناپ-نازىك تورعىن قولىمەن قولتىقتاپ كوتەرىپ اتتاندىرعانى؛ «قوش بولىڭىز» دەگەندە، كوزىن جالت ەتكىزىپ، باسىن انتەك يزەپ، ارتىنان قاراپ قالعانى، — ءبارى-بارى سونداعىداي سايراپ كوز الدىنا كەلدى.
بۇرىن قىز كورمەگەن كىسىشە قۇلاپ كەتپەيىن، ءوزىن-وزى وسىنشا بەرىك بولايىن دەسە دە، اقبىلەكتىڭ ءجۇرىسىن، كۇلكىسىن، كوز قاراسىن كورىپ، ەستىگەن سايىن ەسى كەتىپ، «وسىنىڭ جولىنا جانىم قۇربان بولسىن!» دەپ، وزىنە-وزى سەرت قىلعانى قايدا؟ اقبىلەك وزگەشە ەدى. اسىرەسە ونىڭ داۋىسى، ونىڭ كۇلكىسى ادام بالاسىندا جوق ەدى. الدە انتەك كۇرمەلىپ شىڭگىرلەگەن قۇلىنشاقتىڭ، الدە ءتۇن ىشىندە كول جۇزىندە سىڭقىلداعان اققۋدىڭ داۋىسى ما؟ جوق، ونىڭ بىرىنە دە ۇقسامايدى. اقىرىن سويلەسە، جاس بوتانىڭ داۋىسىنداي، قاتتىراق سويلەسە، ول داۋىسقا كۇمىس قوڭىراۋ تاققانداي ما، قالاي، — ايتەۋىر كومەيىنەن، كومەيى ەمەس-اۋ، كەۋدەسىنەن كۇڭگىرلەي-سىلدىرلاي شىققان ءبىر سيقىرلى جات داۋىس ءدال جۇرەگىڭە بارىپ تيەر ەدى. سول كەزدە بويىڭ بالقىپ، جانىڭ يەر ەدى. تاعى، تاعى دا ول داۋىستى ەستىگىڭ كەلىپ، ىنتىعار ەدىڭ. ول كۇلسە، بۇ جالعاننىڭ ءبارى كۇلىپ جىبەرگەندەي، قايدا وتىرعانىڭدى ۇمىتىپ قالار ەدىڭ. وزگە ايەل ونىڭ ءبىر تىرناعىنا، باسقان ىزىنە تۇرماي قالار ەدى. سول سياقتى اقبىلەكتى بەكبولات شىنىمەن ۇمىتقانى ما؟ ەلدىڭ وسەگىنەن قورقىپ، شىنىمەن الماي كەتپەگى مە؟ قوي، ومىردە قىزىق بولماس. وزگە قىزدى السا دا، ونىڭ سۋرەتى كوز الدىنان كەتپەس. ءومىر بويى وكىنەر دە جۇرەر. قالايدا اقبىلەكتىڭ حابارىن تەزىرەك ءبىلۋ كەرەك.
ول كۇنى-تۇنىمەن، ەرتەڭىندە كۇنىمەن بەكبولاتتىڭ ويىنان اقبىلەك كەتپەدى. ونى قانداي جامان ادامدارعا ارالاستىرىپ، ودان قانداي جيرەنەيىن، جەك كورەيىن، تۇڭىلەيىن، بەزەيىن دەسە، ونى العاش كورگەنى ەسىنە تۇسكەندە، ول ويىنىڭ ءبارى جەل قۋعان تۇمانداي سەرپىلىپ باياعى پەرىشتە سىندى اقبىلەك كوزىنە ەلەستەيدى دە تۇرادى. ونى وسىنشا ويلامايىن دەپ، ۇيدەگى اتىن، قۇسىن، مىلتىعىن، اڭ اۋلاعانىن ەسىنە تۇسىرەيىن دەي مە، بولمايدى. ات، قۇس، اڭ، سەيىل-سەرۋەن، قىزىق-دۋمان، — ءبارى دە جالعىز سونىڭ باسىندا تۇرعانداي، ءبارى دە سونىڭ اينالاسىندا جۇرگەندەي كورىنەدى دە تۇرادى. ءبارىن اقبىلەك اۋدارىپ اكەتكەن ءتارىزدى. قالاي ەكەنىن ءوزى دە تۇسىنبەيدى.
بەكبولات ءبىر كىرەدى، ءبىر شىعادى، تاعات ەتە المايدى. جىلتىرعا الدەنەشە جولىقتى — حابار جوق. بىرەر قابات سۇرادى. سۇراي بەرۋگە دە ۇيالادى. دۇنيەنىڭ تەتىگى جىلتىردىڭ قولىندا تۇرعانداي. جىلتىرعا جولىققىسى كەلە بەرەدى. ءبىراق جىلتىر كورىنگەن قازاقپەن ءبىر سويلەسىپ، بوسانبايدى. جىلتىرعا جاڭادان بىرەۋ كەلىپ سويلەسكەن سايىن: — «ە، مىناۋ اقبىلەكتەن ءبىر حابار اكەلگەن ەكەن» دەپ، — دامەلەنەدى. ول ءۇمىتى بولمايدى.
بەكبولات ەسىك الدىندا تەپكىشتىڭ قاداسىنا سۇيەنىپ تۇر ەدى. قوراداعى دوڭبەكتەر ۇستىندە ءبىر قازاقپەن اۋىزى جابىسىپ جىلتىر وتىر ەدى. ءبىر كەزدە انا قازاقتى جونەلتىپ، جىلتىر شاپانى دەلەگەيلەنىپ، باسىن سەرمەپ تاستاپ، قاتتى-قاتتى باسىپ بەكبولاتقا كەلدى. كەلە:
— ۋات، جولىك، ۋات، ماشىننەك2، — دەپ ورىسشالاپ، شۇلعىپ قويدى..
— و نە؟
— تاعى الگى ماتايدىڭ ابەنى.
— نەعىپتى.
— شورتتى ىزنات! اكەلە جاتقان پوشتانى تالاتىپ، پوشتاباي ءوزى شاشىپ كەتتى دەپ پالە ساپ وتىرعانى.
بەكبولات ءمانىسىن سۇراعان سوڭ، جىلتىر ءتۇسىندىرىپ ايتتى. ماتايدىڭ ابەنى بولىسپەن ءوش بولادى عوي. بولىس ابەننىڭ ۇستىنەن پرگاۋار جاساتىپ، ون اۋىلنايدىڭ ءمورىن باسقىزىپ، پوشتامەن قالاعا جىبەرسە، ونى ەستىپ ابەن ءۇش كىسى اتتاندىرادى. ءۇش كىسى جولدا شابارماندى قۋىپ جەتىپ، پوشتاسىن تارتىپ الىپ، ءوزىن جاياۋ تاستاپ، پوشتانى الىپ قالاعا كەلەدى. پرگاۋاردىڭ كوزىن جويىپ، وزگە قاعازدى كەڭسەگە تاپسىرادى. «شابارمان بىزگە پالە سالام دەپ استىمداعى جالعىز اتىمدى بەرە قويماعان سوڭ، پوشتاسىن شاشىپ كەتتى، شاشىلعان پوشتانى جيناپ تاپسىرعالى اكەلىپ تۇرمىز» — دەيدى. بولىس جىلتىر جاقتىكى. پرگاۋار قىل دەپ ۇيرەتكەن جىلتىر بولۋ كەرەك. سول جۇمىس ورىنعا كەلمەگەن سوڭ، جىلتىردىڭ بۇقىراپ، «شورت ىزناتتى» قاتىپ كەلگەنى سول ەكەن.
— ءبارىبىر. ىنىنە سۋ قۇيىلعان. ماتەريالى3 گۇبىرنىگە الدا قاشان جىبەرىلگەن. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ جاپتىرام. قۇداي بىلەدى-اۋ! ونى جاپتىرماسام، جىلتىر اتىم قۇرىسىن! — دەپ، جىلتىر كۇپسىنىپ «شورت ىزناتىن» قاتىپ بارىپ باسىلدى. جىلتىر باسىلعان كەزدە، بەكبولات وزگە حابار بىلگەلى، ءسوزدى باسقا جاققا بۇرعالى:
— ماناعى ءبىر ورىسشا كيىنگەن قىزمەتتەگى جىگىت پە؟ — دەپ سۇرادى.
جىلتىر جۇلىپ العانداي:
— ءا، ول شەكەنىڭ اگەنتى، — دەدى.
«شەكە4» مەن «اگەنتتى» بىلمەيتىن قازاق جوق قوي، بەكبولات:
— ول سىزبەن قالاي جاقىن؟ — دەپ سۇرادى.
— ءبىزدىڭ كىسىلەر قاي كەڭسەدە جوق دەيسىڭ؟ شەكەنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ كىسى عوي! — دەدى.
— وندا ءسىزدى قالاي جاتقىزىپ ءجۇر؟ — دەگەندە:
— وي، شىراعىم-اي! ونىڭ ءبىر ءمانىسى بار عوي، — دەپ جىلتىر جىميدى. مەنى جاۋىپ وتىرا المايدى. مەن ەرتەڭ-اق شىعامىن. كانە مەنىڭ اباقتىدا وتىرعانىم؟ ەسەبىن تاپتىق تا بالنەسكە5 كەلدىك، — دەپ قولدى ءبىر سەرمەپ قويدى.
بەكبولات تاعى بىر-ەكى ءسوز ارالاتىپ قىزدان حابار سۇرادى. جىلتىر:
— جوق، ءالى، حابار جوق... قىز دەمەكشى، وي قىز كاپىردى قويسايشى، — دەدى. بەكبولات:
— ە، قىزدىڭ نەسى بار؟
— شورت ىزنات!.. الگى اگەنت ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتىپ كەتتى.
— نە اڭگىمە دەگەندە، — جىلتىر مىنانى ايتتى:
— وسىندا ماديشە دەگەن ءمۇعالىم قىز بولاتىن. سەن بىلمەيتىن شىعارسىڭ. ءوزى شالا قازاق. باياعىدا ءبىر شادىر سارى نوعاي بولدى عوي... لاپكە ۇستايتىن. سونىڭ قاتىنى قازاق بولاتىن. ءۇش قىزى بار-دى: قاديشا، ماديشە، زاعيپا دەگەن. شەتىنەن جەلاياق. ماديشەسى جاپ-جاس قىز ەدى. الدىڭعى جىلى سەمەيگە بارىپ وقىپ، ءمۇعالىم بوپ كەلگەن. سول ماديشە ورىس كومانديرىمەن جۇرەدى ەكەن. سونىڭ ارعىماعىنا ءمىنىپ كاتايتسا6 قىلا بەرۋشى ەدى. تۇندە باقشادا بىردەڭە سەرەڭ-سەرەڭ ەتەدى دەيدى. باقشا كۇتەتىن شال بۇ نە دەپ جەتىپ بارسا — ەكەۋى ەكى جاققا قاشا جونەلەدى. بىردەڭە اعاراڭ ەتەدى. قاراسا شولاق دامبال. شال دامبالدى «شەكەگە» تاپسىرادى. «شەكە» ماديشەنى شاقىرىپ الىپ: «مىنانى تانيسىڭ با؟» — دەسە بىرەسە دامبالعا ۇمتىلىپ، بىرەسە جىلايت دەيدى. وي، ماسقارالىق- اي!.. الگى سونى ايتىپ، ءبىرقاتار كۇلگەنىمىز عوي... بۇ قىز كاپىرگە داۋا جوق... قازاق پەن نوعاي جەتپەدى مە ەكەن... — دەدى.
قىزدى بۇلايشا سوككەنىنە بەكبولات كوڭىلىنە اۋىر الىپ، اقبىلەكتى اراشالاعالى:
— ءوز ەركىمەن سۇيتەدى ەكەن-اۋ! — دەدى.
— ە، بۇل قالانىڭ قىزدارىن قالتاڭ بولسا — بولعانى، — دەپ جىلتىر باسىنان كەشكەن بىر-ەكى وقيعانى سويلەدى. بەكبولات تىڭداپ وتىرىپ:
— قالا ءبىر — بۇزىلعان جەر عوي، — دەي بەردى. ونىسى اقبىلەككە كىر جۋىتقىسى كەلمەگەنى عوي.
سونى ايتىپ وتىرعاندا كىشكەنە قاقپانى اشىپ، ءبىر قازاق كىردى.
— ە، جاڭبىرباي، مال-جان امان با؟ — دەپ جىلتىر ۇشىپ تۇرەگەلىپ، شۇرقىراي كەتتى. ەلدىڭ اماندىعىن سۇراپ بولعان سوڭ جىلتىر جاڭبىربايدى ەرتىپ، ماناعى دوڭبەك ۇستىنە باردى. سويلەستى-سويلەستى. بەكبولاتتىڭ ەكى كوزى سولاردا. ءبىر مەزەتتە جىلتىردىڭ كوزى بەكبولاتقا ءتۇسىپ كەتتى دە، جاڭبىربايدى ءتۇرتىپ قاپ، بىردەڭە سۇراعانداي بولدى. جاڭبىرباي جاۋاپ بەرىپ ەدى. جىلتىر ەجىكتەپ، تاعى سۇرادى. ءسويتتى دە بەكبولاتقا جايراڭداپ قولىن بىلعادى:
— ءسۇيىنشى! — دەدى.
بەكبولات جىميىپ:
— ال، ال، — دەي بەردى.
— قىز امان-ەسەن ۇيىنە كەلىپتى، — دەدى.
— ياپىرماي، شىن با؟ ياپىرماي، شىن با؟ — دەي بەردى.
— وتىرىك ايتامىز با؟ — دەگەن سوڭ:
— ياپىرماي، ءا! ياپىرماي، ءا! — دەگەننەن باسقا ءسوز ايتا المادى.
بەكبولاتتىڭ قۋانعانى سونشا، اقبىلەكتى ورىس الىپ كەتكەنىن دە، ماسقارا بولعانىن دا ۇمىتىپ كەتتى. اقبىلەك ءدال ءبىر بوراندا اداسىپ كەتىپ، نە تاۋدا، نە ورماندا قالىپ، جوعالىپ تابىلعانداي كورىندى. قۋانعان سايىن اقبىلەك تازا، اقبىلەك پەرىشتە سىندى بولدى. «جانىم، ساۋلەم قاي جەردە وتىر ەكەن؟ قۇرمالدىعىڭ بولايىن!» — دەگەندەي، اقبىلەككە مۇلدە قۇلاپ كەتتى. اكەسى بازاردان كەلگەن بالاشا قۋانىپ، بەكبولات تايراڭداپ اۋرۋحاناعا كىردى. ويى: دارىگەرگە قاشان بوساتۋىن سۇراماق ەدى.
ەرتەڭىندە جولىققاندا، جىلتىر تاعى دا ماتايدىڭ ابەنىن جامانداپ كەلىپ:
— مەن تاعى دا ارىز بەرگەلى وتىرمىن. سەنىڭ اتىڭنان بەرسەك قالاي بولار ەدى؟ — دەگەنى.
بەكبولات شوشىپ كەتتى. بۇرىن مۇنداي حات-قالامعا ارالاسپاعان؛ مىلتىق اتۋ، قۇس سالۋ، بوزبالالىق قۇرۋمەن اۋەستەنىپ كەتكەن سەرىلەۋ جىگىت قوي:
— جانىم، مەنىڭ رەتىم كەلمەس، مۇنداي جۇمىسقا مەن ءوزىم جوق ەدىم، — دەپ ابدىراپ قالدى.
— سەن ءوزىڭ ءبىر جاسىق جىگىت ەكەنسىڭ عوي! ودان قورقاتىن تۇك جوق: بارلىق پاكتىسى7 مىنە، مەنىڭ قوينىمدا وتىر، — دەپ ومىراۋ قالتاسىنان ءبىر قاعازدى سۋىرىپ الدى. الدى دا: — مىنە، مىنە — مىنا قاعاز ونىڭ اكەسىن تانىتادى. تانىتاتىن جەرگە الداقاشان جىبەرىلگەن. مىناۋ شورناباي8، — دەدى، ءسۇيتتى دە ءىس-مىس جوق، قاعازىن سۋدىراتىپ وقي باستادى.
بەكبولات امالسىز تىڭدادى. كىم بىلەدى، كەيىن ءبىر كەرەگى بوپ قالار: ءبىز دە تىڭدايىق:
سەمەي گۋبرەپكومىنە، كوپيا
«قازاق ءتىلى» باسقارماسىنا.
H. ۇيەزى، سارتاۋ بولىسىنىڭ قازاعى؛
پالەن-پالەن ۇلىنان
ماعۇلىمناما
«سارتاۋ ەلىنىڭ بارلىق قانىن سورعان، بايلىعىن جيىپ العان ماتاي بالالارى. سەبەبى 1887 جىلى سارتاۋ ەلىنە بولىسناي، وپرابيتل بولعان. سونان ءۇشبۋ ۋاقىتقا شاقلى ەلىنە ءومىرىنىڭ ءجۇرۋى بولەك: اپتانوميالى، حانلى ەل سىقىلدى.
1. حالىققا تارايتۇعىن الىم-شىعىن، زبور ءھام قارا شىعىن، پوشتاۋاي ات ءھام لاۋ ات، اۋىلناي ستارشىن سايلانۋ ءھام ەلۋ باسى سايلانۋ، — بارشاسى جالعىز ماتاي بالالارىنىڭ ىقتيارىندا بولعان. وسىنداي ءوز قولىمەن سايلاپ قويعان اۋىلناي ستارشىنلار ءھام نارودناي سۋديالارىنىڭ ءمۇھرلارى ابەن ماتاي ۇلىنىڭ قولىندا بولدى دا، ءوزى كەرەك قىلعان كەزىندە باسا بەردى».
— راس پا؟
— ءبىز قايدان بىلەيىك.
— تىڭدا، ەندەشە.
2. «يانەدە ەلدە ۇرىلاردى كوبەيتىپ، ابەن ماتايۇعلى ولاردان جۇيرىك، جاقسى اتلار ءالاتۇن. سول العان اتلار وسى ۋاقىتتا قولىندا بار: ءبىر شەك كەر ات — ۇرى اقمەت ساعىنايۇعلىنان؛ ياپاس قاراگەر ات — ۇرى بوساعا سالىقبايۇعلىنان؛ يانەدە كوك ات العان».
— بىلەسىڭ بە؟
— مەن بىلمەيمىن.
3. «يانەدا بىرەۋىنىڭ قاتىنىن بۇزىپ، بوساتىپ باسقا بىرەۋگە مالعا ءساتاتۇن. سول عاداتىن وسى ۋاقىتتا دا ىستەپ وتىر: بەيسەن ءابىشۇعلىنىڭ قاتىنىن بۇزىپ قۇلىق بورجىقايۇلىنا ساتىپ وتىر. يانەدە كوپ كىسىلەرى بيلان ءھار اۋىلنايعا بارىپ، قوناق بولىپ، ول بارعان ءۇيىنىڭ مالى اسا سەمىز بولماسا، وعان ءوزى ۇكىم قىلادى: پالەن اتىن، ياكي پالەن تۇيەسىن اكەپ بەرسىن دەپ. وسى ىسىنەن قورىققان ناشار اۋىلدار وزلەرى شاقىرىپ سەمىز مالىن سويىپ بەرەتۇن».
— بۇ دا وتىرىك پە؟
— ەل ارالايتىنى راس قوي.
4. «يانەدە ابەن ماتايۇعلىنىڭ مالايلارى: التى جىلقىشى، تورتەۋى تۇنگە، ەكەۋى كۇندىزگە: ءۇش قويشىسى، ءبىرى تۇنگە، ەكەۋى كۇندىزگە: ءبىر تۇيەشى، ءبىر سيىرشى. ەكى ۇيىنە ءتورت بيەشى، ەكى تەزەكشى. يانەدە ەكى ۇيىندە مالدارىن ساۋاتىن التى قاتىنلار. وسىنىڭ بارىنە ءبىر تيىن اقى بەرگەن ەمەس. سەبەبى: قايسىلارىنىڭ جەسىر داۋى، قايسىلارىنىڭ مال داۋلارى بار، قايسىلارى قاتىن العىسى كەلەدى؛ قايسىلارىنىڭ قاتىنى بۇزىلىپ جۇرگەن؛ قايسىلارى ۇرى اتىندا؛ قايسىلارىن قۇلىم دەپ جۇمسايدى، وسىنداي سەبەپ يلان قىزمەت ىستەپ كەلەدى. عۇمىرىنشا «تسار اسبوبودتىلدەن9» كەيىن ادامدى قۇل قىلىپ ۇستايتىن ءراسىم جوق ەدى. 52 جىل بولدى، ءمۇساپىر جايتۋعانۇعلى قۇل ەسەبىندە بولىپ، جىلقىسىن باعىپ ءجۇر، ونىڭ بالالارى قۇل بولىپ قويىن باعىپ ءجۇر».
— بۇعان نە دەيسىڭ؟
— بۇلاردى بەكەر دەۋگە بولا ما؟ باي بولعان سوڭ مالاي سالماي تۇرا ما...
5. «يانەدە 1914 جىلى «كوپكول» دەگەن زاۋات بولعان. ول زاۋاتتىڭ تاس كومىر تارتاتىن پودرەتىن ابەن ماتايۇعلى الىپ بۇتىنا 11 تيىننان ءھام بارشا كرەكەشلەرگە بۇتىنا 9 تيىننان قيساپ بەرگەن. ءبىر مۇليەن بۇت تاس-كومىر تاسىلعان. سوندا بارشا كىرەكشەلەردەن 20 مىڭ سوم پايدا قىلعان. ول ۋاقىتتا ورتا قيساپ يلان ورتا جىلقى 20 سوم بولۋشى ەدى. سوندا بارشا كرەكەشەردەن ءبىر مىڭ جىلقى پايدا قىلعان بولار. سول زاۋاتتىڭ وپرابلايشىنى ەكى ياقشى ات بەرىپ، تامىر بولىپ، ءبىر ياقشى مىلتىعىن الدى؛ ءۇش اۋىزدى، الىستان تيەتۇعىن. ول پودرەت ءبىلىپ، وپرابىلايش قايتار ۋاقىتتا تامىر بولىپ بەرگەن ەكى بۋىرلى اتتى ءوزى ۇعىرلاتىپ الدى. وسىنداي دوسىنا وپاسىزدىعى بار».
— وسىلاردى دا ەستىمەدىڭ بە؟
— ەستىدىك قوي. مۇنىڭ بەكەرى جوق. پودرەتتەن قانشا پايدا قىلعانىن قايدان بىلەيىك؟ اتىن قايتا الۋى راس قوي.
6. «يانەدە 1916 جىلعى سارىادىر جارمەڭكەسىندە پەترەپابلىنىڭ كوپەسى پاتقۇللانىڭ 30 مىڭ بۇت جيعان ءجۇن-جاباعىسىن پودرەتكە الىپ، ەرتىسكە ءتۇسىرىپ بەرۋگە بۇتىنا ءبىر سومنان؛ كرەكەشكە 90 تيىننان بەرىپ، حالىقتىڭ ءۇش مىڭ سومىن جەدى. ول ۋاقىتتا قوي 6 سوم ەدى. سوندا 500 قوي پايدا قىلعان بولادى».
7. «يانەدە 1916 جىلعى 25 يۋن جارلىعى بولىپ، بۇراتانا ەلدەن قارا جۇمىسشى شاقىرعاندا، قاراباس زاۋاتىنان ابەن ماتايۇعلى قورعاسىن ءتارتاتۇن پودرەت الىپ، سول پودرەتكە كىرگىزىپ، قارا جۇمىستان الىپ قالام دەپ، كىرگىزگەن كىسىلەرىنەن 96 ات الدى ءھام ول تارتقان قورعاسىننىڭ كىرە قاقىسىن ابەن ماتايۇعلى ءوزى پايدا قىلدى. يانەدە 19 بەن 31ء-نىڭ اراسىندا بولعان جىگىتلەرىنىڭ ورنىنا بالا سالىپ ءھام كارى كىسى سالىپ، ءھام اۋرۋ بولىپ قالعانداردان كىسى باسىنا ءبىر ات الدى؛ بەرمەسەڭ، كورسەتەم دەپ قورقىتىپ. وسىلاردان العانى 140 ات. ءتورت كىسى پايدا سەرىك بوپ ءبولىپ الدى: اقىپ جامشىبايۇعلى، ادامباي ءجۇسىپۇعلى يانە سەيىت تولەمىسۇعلى...» — دەپ كەلە جاتىپ، جىلتىر مىڭگىرلەپ كەتەدى. ويتكەنى سەيىت بەكبولاتتىڭ اكەسى ەدى. بەكبولات ساسىپ:
— جوق ءبىزدىڭ اكەي امان شىعار... — دەي بەردى.
— امان بولسا، امان شىعار، — دەپ جىلتىر تاعى وقىدى:
8. «يانەدە 1919 جىلى دۋانداعى كامەندانت الەكسەيەۆپەن تامىر بولىپ، جەك كورگەن ادامدارىن اباقتىعا سالعىزدى. ولاردى شىعارام دەپ كەپ اقشاسىن الدى. كامەندانت ماتايۇعلىن زەمسكيي سابرانياعا پرەدسەداتەل سايلادى. مۇنان ابەن ماتايۇعلى ءشيلى، شەڭگەلدى ەلدەرىنە بارىپ، قورقىتىپ 30 ات اكەلدى».
9. «يانەدە وسى يىل ءاعۇس ايىندا كالشاك وكىمەتى يلان زەمستبا بۇيرىق قىلدى دەپ، وپرابيتەل ابباس ماتاي ۇلى ەلگە جاريالادى: ءبىر يۋز وتىز مىڭ سوم جيىپ نالوك سالسىن دەپ. تەز جيناپ سالماساڭىز اترەت شىعارامىز دەپ، اۋىلناي، پوشتابايلارىن شاپقىزىپ، بارشا اتالمىش اقشالارنى جيىپ الدى. سول اقشانىڭ ۇشتەن ءبىرىن سالىپ، وزگەسىن بولىسناي ابباس ماتايۇعلى، ابەن ماتايۇعلى ءھام... (مىڭگىرلەپ كەتەدى) ءھام اۋىلناي ءجۇسىپۇعلى پايدا قىلىپ وتىر دەپ ەستيمىز...»
— بۇعان تالاسىڭ جوق شىعار.
— مەن وعان نەسىنە تالاسايىن؟ اقشا جيىلىپ ءجۇردى عوي. ءبىراق كىم-كىم پايدا قىلعانىن كىم بىلەدى.
— بىلمەسەڭ، مىنە تىڭداي بەر: ،
10. «يانەدە 1919 جىلى ءاعۇس ايىندا سەمەي بارىپ، كالشاك قازناسىمەن جاقىن بولىپ، عاسكەرگە 300 ات بەرۋگە ۋاعىدا قىلىپ قايتتى. ۇيىنە كەلىپ، 70 ات جىبەردى. 70 مىڭ سومنىڭ كەزلەمەسىن ءھام ءبىر يۋز ون مىڭ سومنىڭ اقشاسىن اكەلگەن. قالعان 230 ات ءۇشىن كالشاك وكىمەتى 500 سوم پەرۋات قىلعان. مۇنان سوڭ قازناعا ات جيامىز دەپ، ەلدىڭ ياقشى اتلارىن ابەن ماتايۇعلىنىڭ قوسا بەرگەن اتلارىن جىبەر دەپ نەشە مارتە تىلگارام كەلسە دە جىبەرمەي اقىرى سول 230 ات ماتايۇعلىنىڭ قولىندا قالىپ، اقبانۇعلى، تەمىربايۇعلى، تورەباي بالالارى ءھام... (مىڭگىرلەيدى) ۇعلى پايدالانىپ كەتتى...»
— و جولى ءبىزدىڭ اكەي تەلىمنەن قۇر قالعان شىعار: ارازدىعىنىڭ باسى سو عوي.
— وعان مەن تالاسپايمىن، ايتەۋىر بىرگە جۇرگەن كىسى عوي.
— ونى نەتۋگە بولماس پا؟
— جوق ونى ارتىنان سويلەسەرمىز.
11. «يانەدە كالشاك وكىمەتى جىعىلىپ، اكلار قاشقاندا ابەن ماتايۇعلىنىڭ اتاعىنا كەلگەن ءبىر پالكاۋنىك، ءبىر ناشەلنىك كانتا جولداستارى يلان، بارشىسىن العاشقى كەلگەن قىزىلدار ۇستاپ الدى. بۇدان بۇرىن ستەپانسكيي پولكىنىڭ ارعى سارىتاۋ سىرتىنداعى جامانقالا پوسەلكەسىنەن جۇرگەلى تۇرعاندا، ماتايۇعلى، اقبانۇعلى، ەرمەكبايۇعلى، تەمىربايۇعلى ءھام... ۇعلى باسقا بولىستان قانشا جولداسلارى بار اقتاردىڭ 60 عاسكەرىن ۇستاپ العان. ءبىر پولەمەت، قانشا ات، اربا، قانشا كيىملار، قانشا اقشالار، — بارشالارىن ولجا قىلعان. ۇستاپ وتىرعان ۇستىنە قىزىلدار كەلىپ قالىپ، العان نارسەلەردى تاپ دەپ، يانە وزىڭە ءتان جىلقىڭنان بىزگە ەكى ءجۇز ات دايارلا دەپ بۇيرىق سالعان. سونان كەيىن ماتايۇعلى پلەننىڭ نارسەسىن جيىلعان ەل تاراتىپ الىپ كەتىپتى، كىم العانىن بىلمەيمىن. ءبىر كىسى قوسىپ بەرەيىن، وزلەرىڭ كىسى جىبەر، سولار جيسىن دەپ سۇرانعان. پولك باستىعى ءۇش سالدات قوسىپ بەرىپ، ءتورت كىسىنى نارسە جيناۋعا جىبەرگەن. ماتايۇعلى ەلدەن 200 ات جيعىزىپ بەرگەندە، بۇلار ارىق ات ناشار ەلدىكى، وزىڭنەن 200 سەمىز ات بەر دەپ قاھارلى بۇيرىق قىلعان. ەلدەن تاعى ات جيناپ جۇرگەندە پولكتىڭ جۇرەتۇعىن ۋاقىتى بولىپ الدىڭع 200 ارىق اتپەن ءجۇرىپ كەتكەن. سول اتتار بارشاسى كەتتى. 10 ات قايتقان ەدى، ولاردى ماتايۇعلى يەسىنە بەرمەي الىپ قويدى؛ سەبەبى لاۋشىنى مەن جىبەردىم دەپ. پلەن نارسەسىن جيعان ءۇش كىسىگە ءۇش مىڭ سوم، ءبىر پولەمەت بەرىپ، قالعان قانشا قارۋ-جاراق، بۇيىملارنى جوعاردا ايتىلماش ءۇش-تورت ادام پايدا سەرىك بولىپ ءبولىپ الدى».
— بۇعان نە ايتاسىڭ؟
— اقتىڭ نارسەسىنەن پايدا قىلدى عوي جۇرت.
12. «مۇندەن كەيىن ەلگە سايلاۋشى شىقتى. سارىتاۋ ەلىنە كەلگەن شامەن ايداربەكۇعلى ماتايۇعلى يلان ءسويلوسىپ 20 جىلدان بەرگى 3ء-نشى اۋىلناي ستارشىنى بوپ جۇرگەن ءجۇسىپۇعلىن بولىسناي رەپكوم سايلادى. شار جوق، اۋىزشا سۇراۋ جوق، ءبىر بولىس ەلدىڭ بارشا اۋىلناي رەپكوملارىن دا جازعان. ماتايۇعلى جازدىرىپ جىبەردى. مۇندەن كەيىن سويىسقا 40 وگىز بەرسىن دەگەن بۇيرىق كەلدى دەپ، وگىزى بار 40 كىسىگە بولدىك دەپ مەليتسەمەن جيىپ الدى...»
— بۇل راس. بىزدىكىنەن دە ءبىر وگىز الدى.
«سول مالدارعا قازىنا اقشا بەرگەنىن دە بىلمەيمىز. بەرسە دە ءوزىمىزدىڭ جالماۋىزدار جەپ قويعانىن دا بىلمەيمىز».
13. «يانەدە ماتايۇعلى ەكى جەرگە قىستاۋ سالىپ وتىر. بىرەۋى شاقات بۇلاعىنداعى الكەباي بالالارىنىڭ، قوراباي، بوقسارىۇعلارىنىڭ... جەرىن تارتىپ الىپ، ەكىنشى كول باسىندا، كۇن باتىس جاعىندا قۇرمان بالالارىنىڭ كۇن شىعىس جاعىندا تويبازار بالالارىنىڭ جەرىن تارتىپ الىپ، تامام ناشارلاردى جىلاتىپ، قاڭعىرتىپ وتىر. يانەدە الكەباي بالالارىنىڭ قورا-مۇلكى بار ەدى. ەكى بولمەلى ءۇي، قانشا قورا جابدىق: ەسىك، تەرەزەلەرىن وزىنە بەرمەي جىلاتىپ وتىر».
— بۇ دا وتىرىك پە؟
— قىستاۋ سالىپ، جەر الىپ وتىرعانى راس قوي.
14. «يانەدە ءبىر قىستاۋىنان ءبىر قىستاۋىن اۋدارىستىرىپ سالاتىن اعاش ءۇي يانە ءتۇرلى جۇمىسلارىن ەلدەن جىگىتلەر جيناپ، اقىسىز ولار جۇمىس ىستەيدى. ءوز ۇيىنەن تاماق جوق، ماڭايداعى اۋىلدارعا بۇيرىق سالادى: ءبىز قونامىز، قىمىزىن جيىپ، سەمىزىن دايارلاپ وتىرسىن دەپ. حالىققا زيانى تيمەگەن كۇنى ءبىر توپ كىسىمەن ءبىر سەمىزدى سويعىزىپ جەپ كەتەدى».
15. «اقىرى سارتاۋ ەلىنىڭ قازاعى — قوي؛ ابەن ماتايۇعلى قاسقىر. قوي قانشا كوپ بولسا دا قاسقىرعا قارسى كەلە الا ما؟
وسى اتالمىش زالىملاردى ەلگە جولىقتىرماي، ءبىر ورىنعا جيىپ قويىپ، ءبىر ءعادىل ادام ءۇي باسىنان ءجۇرىپ جاۋاپ سۇراسا، بارشالارى باسىنان كەشكەن وقيعالارىن ايتار ەدى.
ماعلۇم قىلعانداعى ماقسۇتىم: عادالاتلى وكىمەت، عادالات، مارقامات ەتسە، كوپ حالىقتان ءتاڭىر جارىلعاسىن السىن دەگەن.
مەن ءماعلۇم قىلۋشى سىزدەردەن تىلەنەمىن: مەنى ابەن ماتايۇعلىنا بىلدىرمەسەڭىز ەكەن؛ ماتايۇعلىنىڭ قاھارى قاتتى ەدى. مەنى ساۋ قويمايدى عوي.
دايۋ ءماعلۇم بەرگۋشى.
192ح جىل، 20 ماي.»
جىلتىر ارىز وقىپ بولدى دا سۇق قولىن ورتان قولىنا تىرەپ، تىرناعىمەن ارىزدى ءبىر شەرتىپ قالدى:
— مىنە، مىناۋ 15 پاكت، 15 ستاتيا كوتىنە تاس بايلاسا دا، سۇركىلدەتپەي مە؟! — دەدى.
— ءبىز قايدان بىلەيىك، قارا كىسىمىز عوي، — دەپ، بەكبولات الاقانىن جايدى. ويتكەنى مىناۋ ارىزدان ءوزى دە شوشىنايىن دەدى.
سوڭعى كەزدە بەكبولاتتىڭ اكەسى ابەنمەن اراز ەدى. سەبەبى كالشاك تۇسىندا جيىلعان اقشادان، 300 اتقا الىنعان بۇيىمنان ءماز تەلىم بەرمەدى دەپ وكپەلەگەن. سول وكپەمەن ابەننىڭ ءبىر شاقىرعانىنا بارماعان. قورىقسا ءوزى تىعىلار دەپ قىرىق وگىزدىڭ تۇسىندا بەكبولاتتىڭ اكەسىنەن ءبىر وگىز الدىرعان. سەيىت وعان ىعىسپاعان. سودان كەيىن ابەن سەيىتپەن اۋىلنايلاس دۇربەۋىل دەگەندى قولىنا ۇستاپ ادام قىلعان. سەيىت دۇربەۋىلگە ەل بيلەتپەيمىن دەپ اۋىلناي ىشىنەن پارتيا اشقان. دۇربەۋىلگە ابەن اتسالىسقان. دۇربەۋىل جاقتاعى بىرەۋدىڭ سەيىتكە ءتان بىرەۋدە اقىسى بار دەپ، مەليتسە جىبەرىپ ءبىر سيىرىن قۋدىرىپ العان. سەيىت بالاسىن جىبەرسە دە، سيىردى قايىرماعان. سودان بىلاي ابەننىڭ سەيىتكە تىزە كورسەتۋى كوبەيگەن. و جاقتىڭ قاتىندارىن، جەسىرىن كەتىرتكەن، جەر داۋىن تۋعىزعانى، الاسىلارىن بەرگىزبەگەن، بارىمتا كىرىستىرگەن — ايتەۋىر پالەنى ەككەن. سەيىت ابەنگە قارسى تۇرۋعا قارماۋلى سۇيەنەر ەم بولماي، باتا سوعا الماي جۇرەتىن. جاقىن ارادا وسى جىلتىردىڭ قۋعىنىمەن ابەننىڭ قويعان بولىسىن ءتۇسىرىپ، ونىڭ ورنىنا قالاداعى كۇرەڭباي دەگەن كومەنەس ەتىكشىنى بولىس سايلاتقان ەدى. جىلتىر «ءوزى قويعان» كۇرەڭبايىن سالعاننان ابەنگە قارسى شىعارىپ، بۇرىنعى اۋىلنايلاردى ءتۇسىرتىپ، وزىنە ءتان ادامدارىنان قويعىزىپ ەدى. بۇرىن ەل بيلەپ كورمەگەن ەتىكشى قالاي ۇيرەتسە دە، ابەنگە توتەپ بەرە الماي، ەلدى مەڭگەرە الماي ەسى شىعىپ ءجۇر ەدى. كەشەگى پوشتا تارتىپ الۋى دا «جامان بولىستى» باسىنعاندىعى عوي. بەكبولات جىلتىرعا جولىققاننان بەرى، بۇل اڭگىمەلەرگە ابدەن قانعان. ەندى جىلتىردى ءوزىمسىنىپ:
— ءبىزدىڭ وتاعاسى دا ابەنگە نارازى ادامنىڭ ءبىرى عوي: الگى ارىزدان و كىسىنى شىعارىپ تاستاۋعا بولماس پا ەكەن؟ — دەپ سۇرادى. بەكبولاتتىڭ اڭقاۋلىعىن سەزە قويدى دا جىلتىر:
— ە، ابدەن بولاد، — دەدى (الداقاشان جىبەرىلىپ قويعانىمەن جۇمىسى جوق). Heگe دەسەڭ، جىلتىرعا ەل كەرەك قوي.
ءبىراق جىلتىردىڭ جىميعانىن بەكبولات تا سەزدى؛ الگى ءسوزدى بايقاماي ايتقانىن ءبىلىپ:
— ءبىراق ول ارىزىڭىز جىبەرىلىپ قويعان جوق پا؟ — دەدى.
— ە، ول اراسى وڭاي، رەتىن تابارمىز، — دەدى.
— رەتىن تاپساڭىز دۇرىس، — دەگەن بولدى. ار جاعى جىلتىرعا سەنبەدى.
بەكبولاتتىڭ جىلتىرعا سەنبەيتىن دە ءجونى بار عوي. قالاي سەنسىن؟
جىلتىر اتى شۋلى الا اياق. ونىڭ قىلماعان بۇزاقىلىعى جوق. ول اۋەلدە ماتايدىڭ ابەنىنە ءتىلماش بولعان. ابەنمەن بىرىگىپ ەلدى قاناعان؛ ابەنگە شاكىرت بولعان. ول قازىنانىڭ اقشاسىن دا جەگەن؛ تالاي ادامداردان «قارىزعا» اقشا الىپ، ءدات دەگىزگەن. توڭكەرىس كەزىندە ەلگە سايلاۋشى بوپ شىعىپ، پارانى وكىرتكەن. ءبىر تايپى اۋىلعا تۇگەل ەت اس دەپ ءامىر قىلىپ، — ەتتەرىڭدى وزدەرىڭ جە — دەپ ءجۇرىپ كەتكەن كۇندەرى دە بولعان: ۇلىقتىعىن كورسەتپەكشى عوي. ول شالقاسىنان جاتىپ، جەتى قىزعا اياعىن جۋعىزعان. «كەمەسەرمىن»، «بولدوموشنمىن»، «بۇيرىعىم» بار، «مانداتىم» بار دەپ ەلدەن سالىق تا جيناپ العان. ول تۇگىلى بۇ جىلتىر كىسى دە ولتىرگەن؛ ۇرلىق تا قىلعان، پادلوك مەر، پادلوك دوكۋمەنت الۋ دا مۇنىڭ قولىنان كەلگەن. ونىڭ بۇلدىرمەگەن ەلى، ەكپەگەن پالەسى جوق. ول اباقتىعا ءجۇز ءتۇسىپ، ءجۇز شىققان... ول — ءبىر سىناپ. ونىڭ وتىرىگىنە نايزا بويلامايدى. ول ءبىر — سۋ؛ ورىسشاعا دا، قازاقشاعا دا بىردەي. ول تالاي قىزدى الىپ قاشقان، تالايدى تاستاعان؛ قاتىن الۋ، تاستاۋ وعان تىماق اۋىستىرىپ كيگەنمەن ءبىر ەسەپ. ونىڭ باسىنا قانداي تاس تيسە دە، ءبىر قايتپايدى؛ ۇرعان سايىن بورسىقشا سەمىرەدى. قاشان كورسەڭ دە، كوزى ويناقتاپ، پۇشىقتاۋ مۇرنىنىڭ جۇقا تاناۋى دەلديىپ، دوڭەس ماڭدايى جالتىراپ، قۋناق قۇلانشا اتىعىرىلىپ تۇرعانى. ءوزى دە ورتا بويلى، ارام ەت جوق، قاعىلەز، سايتان سەكىلدى ۇشىپ تۇر. ءجۇرىس-تۇرىسىنا، بەت قۇبىلىسىنا، قول سەرمەسىنە كوز ىلەسپەيدى؛ ءبىر مينۋتتە ءجۇز قۇبىلادى.
بەكبولات بۇرىن جىلتىردى الا اياق دەپ ەستيتىن. ءبىراق ءوزى كورگەن ەمەس ەدى. ەندى جىلتىرمەن تانىس بولعان سوڭ: «مۇنداي دا ادام بولادى ەكەن-اۋ! بۇلارعا ءولىم جوق-اۋ» دەپ تاڭ قالىپ ءجۇردى. ايتسە دە: «بۇ كاپىر الدە قاي جەردە اۋناتىپ كەتەدى؟» — دەگەندەي ءقاۋىپسىندى. بەت-اۋىزى دا، ءوزى دە، ءسوزى دە جىپ-جىلماعاي؛ قولعا ىلىنەرلىك، تابان تىرەرلىك، تۇك كەدەرگىسى جوق، جىلتىر مۇزدىڭ ۇستىندە تۇرعان كىسىدەي بولدى.
«نە دە بولسا، اۋرۋحانادان كەتسەم ەكەن؛ ەلگە، كەڭگە شىقسام ەكەن. بايسالدى قازاقتى كورسەم ەكەن؛ مىناۋىڭ قۇرىپ قالسىن! ادامنىڭ باسىن اينالدىرىپ جىبەردى عوي»، — دەگەن ويمەن بەكبولات اۋرۋحاناعا كىردى. كىرسە — دارىگەر كيىنىپ كەتكەلى جاتىر ەكەن:
— مەنى قاشان شىعاراسىز؟ — دەپ تاعى سۇرادى. دارىگەر:
— ەرتەڭ، ەرتەڭ، — دەپ باسىن شۇلعىدى.
بەكبولات كوڭىلىن ءبىر دەمدەپ توسەگىنە كەلىپ جانتايىپ، اقبىلەگىن تاعى ويلادى...
ەرتەڭىندە ساسكەدە دارىگەر جاراسىن كورىپ، ءدارى سەۋىپ، قايتا بايلاپ، شىعۋىنا رۇقسات بەردى. اكەسى — اتقا مىنەسىڭ، تويعا باراسىڭ دەگەن بالاشا قۋانىپ كەتتى. اۋرۋحانانىڭ كيىمدەرىن تاستاپ، ءوز كيىمىن كيگەن سوڭ، ادام سياقتانىپ قالدى. تىسقا شىعىپ، شاپانىنىڭ ءوڭىرىن سىلكىپ، جاۋىرىنىن قيمىلداتىپ، قاپاستان شىققان قۇستاي قومدانىپ الىپ، ارتىنا قاراماستان قازداڭداپ جونەلدى.
كۇن بۇلتتاۋ. تۇندە جاڭبىر جاۋىپ، جەر سابىر بوپ قالعان ەكەن.
تانىس قالا، تانىس كوشە. ولاي-بۇلاي ءوتىپ جاتقان ماتۇشكە، سالدات. ۇيەز كەڭسەسىنىڭ الدى تولعان قازاقتىڭ اتتارى...
بەكبولات ەكى-ۇش كوشەنى اينالىپ، سالعان بويىمەن تولەگەننىڭ پاتەرىنە كەلدى. تولەگەن ۇيدە جوق، قىزمەتىندە ەكەن. قازانشى ماتۇشكە اس ۇيدە تاماق ىستەپ جاتىر ەكەن:
— امان، امان، — دەپ تاني كەتتى...
— ە، ەتتى كەپ اسىپ جاتىرسىڭدار عوي.
— قوناق كەلەدى.
— قانداي قوناق؟
— كاميسار، كەپ كاميسار.
— مەن دە قوناق بولام، — دەدى كۇلىپ.
— جارايدى. اراق كەپ، شوشقا بار، — دەپ ماتۇشكە قالجىڭدادى.
— قوي، شوشقاڭ قۇرىسىن!
ماتۇشكە كۇلدى. بەكبولات كەر-جەردى ايتىپ تۇرىپ، ارعى اس ۇيگە قاراي جونەلدى. ماتۇشكە:
— ەي، اياعىڭ ءسۇرت! — دەپ جەڭىنەن تارتتى. ويتكەنى تاقتايدى جاڭا جۋىپ قويعان ەكەن.
— و، قۇرىپ قال! اياعىم تازا، — دەپ بوساعادا جاتقان دىمقىل كەنەپكە اياعىن سۇيكەپ، ارعى بولمەگە كىردى.
تاپ-تازا ەكى بولمە. اۋىز بولمە، ورتادا ۇلكەن ۇستەل. جاعالاي ورىندىق. بۇرىشتا ءىلۋى تولەگەننىڭ كيىمدەرى، ەكى شالبار، ءبىرى قارا شۇعا ءبىرى كوك دياگنال، كۇزەن ىشىك، برەزەنت سۋلىق، شولاق كامزول، سىرما شالبار. سوڭعى ەكەۋى تولەگەنگە كيۋگە لايىق ەمەس. «مۇنى قايتەدى ەكەن»، — دەپ ويلادى.
بۇل بولمەدە ءبىراز وتىرىپ، كيىمدەردى كوتەرىپ كورىپ: — وسىنىڭ ءبارىن ءبىر ءوزى كيە مە — دەگەندەي باسىن ءبىر شايقادى دا، جوعارعى بولمەگە كىردى.
قوس اينەكتىڭ اراسىندا كوك شۇعا جازۋ ۇستەلى تۇر؛ ورتاسىندا ءتورت بۇرىشتى، بۇرىشتارى بىلعارى قالىڭ قىزىل قاعاز، جەز قاقپاقتى، ءتورت قىرلى تاس ءداۋىت؛ ونىڭ ەكى جاعىندا ەكى جەز شامدال؛ قالام قىستىراتىن، شىلىم سالاتىن تاعى بىردەڭەلەر؛ ۇستەلدىڭ ىرگە جاعى قاتتاۋلى كىتاپتار، قارسى قابىرعادا، بۇرىشتا جالتىراعان، سولقىلداق كراۋات، اق جاستىق، ماۋىت كورپە، كراۋات الدىندا، جەردە كىشىرەك قىزىل ماساتى؛ قابىرعالاردا ۇلكەن-ۇلكەن ءۇش-تورت سۋرەت؛ كراۋاتتىڭ اياق جاعىندا اينالى شكاف، جۇمساق بارقىت قاپتاعان التى ورىندىق.
مۇنشا اسپاپتار قايدان كەلگەن؟ وسىنىڭ ءبارىن تولەگەن اقشاسىنا ساتىپ العان دەپ ويلايسىزدار ما؟ جوق. تولەگەن مۇنىڭ ءبارىن كەڭسەدەن العان؛ كەڭسە قالانىڭ بايلارىنان جينالعان؛ ويتكەنى قىزىلدار كەلىسىمەن بايلاردىڭ مۇلكىن قازىناعا كوشىرگەن عوي. تولەگەن سياقتى ەسەبىن تاپقان قىزمەتشىلەر قازىنادان پايدا قىلماي تۇرسىڭ با؟ تولەگەننىڭ الاتىن دا ءجونى بار عوي. ول ءوزى پروتكوم (ازىق-تۇلىك) دەگەن كەڭسەدە كەمەساردىڭ ورىنباسارى. ويتكەنى تولەگەن جىلى جەردى بىلەدى عوي. جاقسى كيىم، جاقسى تاماق پروتكومشىلەردەن تابىلادى عوي.
بۇلاردىڭ قايدان كەلگەنىن بەكبولات قايدان ءبىلسىن؟ تولەگەن قارا باسىنا قۇنتاقتى جىگىت ەكەن دەپ ويلايدى. انىعىندا دا تولەگەن قۇنتاقتى جىگىت ەدى. جاقسى تۇرعاندى كىم جەك كورەدى؟ سوندا دا تولەگەن «ەل پايداسى» دەگەن ءسوزدى اۋزى ايتقانى بولماسا، ار جاعى ءوز پايداسىن كوبىرەك قاراستىرۋشى ەدى. ول قازاققا وبال بولار دەمەۋشى ەدى: ەلدەن لاۋ، ازىق-تۇلىك، سالىق جينايتىن بولسا، كەمەساردىڭ ايتقانىن ەكى قىلماۋعا جانىن سالار ەدى. جينالىستا ەش ۋاقىتتا ايتىسىپ، تارتىسپاۋشى ەدى؛ ءوز ويىن جارىققا سالۋدان ولگەنشە ساقتانار ەدى. وزىنەن ۇلكەن اكىمگە جاعىنۋدىڭ ءىلىمىن ابدەن بىلگەن ەدى. ءبىراق وتە اق جارقىن، جايراڭداعان جىگىت ەدى. انامەن دە، مىنامەن دە «ءا، تابارش» — دەپ وتىرىك كۇلگەنسىپ، يىققا قاعىپ سويلەسەر ەدى.
وزىڭدەي جاستار پارتياعا جازىلىپ جاتسا دا، تولەگەن ءالى جازىلعان جوق ەدى. جازىلماۋىندا ەسەپ بار ەدى: قىزىلدار قۇلاپ قالسا، كىم بىلەدى... ودان دا بايقاي تۇرايىن دەپ ويلاۋشى ەدى.
الايدا پارتياعا كىرگەن جولداستارىمەن پىكىرى، قىزمەتى، ىم-جىمى ءبىر ەدى. «پىكىر» دەرلىك تولەگەندە پالەندەي پىكىر دە جوق. كوپتىڭ اۋقىمى وعان پىكىر؛ كومەنەستەر نە ايتسا — قۇپ. الايدا تولەگەن پىكىرسىز جىگىت ەمەس. ونىسى — رۋشىلدىق پىكىر ەدى. قىزمەتكە ادام سايلاسا، ەلگە كىسى جىبەرىلسە، ەلدەن شىعىن جيىلسا، ءوز ەلىنە، ءوز تۇقىمىنا بۇيرەگى بۇرىپ وتىرار ەدى. ءبىراق ول بۇرعانىن ءومىرى سەزدىرمەي، ەپپەن ءىس قىلار ەدى.
تولەگەن قولى اشىق مىرزا ەدى. اسىرەسە، ونىڭ مىرزالىعى جولداس اراسىندا كورىنەدى. جولداستارى تۇگەلدەي «پروتكوم» دەۋشى ەدى. پروتكومنەن تابىلمايتىن نارسە جوق: كيىم-تاماق، — ءبارى سوندا عوي. تولەگەننىڭ پروتكوم بولۋى وزىنە دە، كەيبىر جولداستارىنا دا تەرىس ەمەس ەدى. ونى ەكى جاعى دا سەزۋشى ەدى. سوندىقتان تولەگەننىڭ تۇرمىسى ءتاۋىر بوپ جاتقانىن كورگەن سايىن، ولار جىميىپ:
— ءاي، سەن مىنالاردى قايدان تاۋىپ الا بەرەسىڭ؟ — دەگەندە تولەگەن دە مىرس ەتىپ:
— ە، ەلدى-كۇندى، تابىلادى عوي، — دەي سالۋشى ەدى.
مىنە، بۇگىنگى تولەگەننىڭ قوناق شاقىرۋى دا سول جاعىنۋدىڭ سالدارى ەدى. جاعىنباي ءقايتسىن؟ شەشەسىن ولتىرتكەن، قارىنداسىن ماسقارالاتقان مۇقاش تۋرالى پارتيادا ءسوز بوپتى. «مۇقاش ەڭبەك ءسىڭىردى: ونى ءبىر جاقسى ورىنعا قويۋ كەرەك» دەسىپتى. قانداي ورىن بەرۋدى ريەۆكومگە تاپسىرىپتى. ريەۆكومدەگى — بالتاش. كىم بىلەدى. بالتاش كەدەيشىل، ءبىر بەتكەي جىگىت. مۇقاشتى سارتاۋعا بولىس قىلىپ جىبەرە مە؟ جانە ابەن باي بولىسپەن، شاتاقتاسىپ جاتقانى ءمالىم: سارتاۋ بولىسىن وزگەرتپەي تۇرا ما؟..
مىنەكەي كوك سۇركەيە قالپاعىنىڭ استىنان قارا بۇيرا شاشى مەن تىشقان كوزى بىردەي كورىنىپ، مۇرتى قىرىلعان كوك اياز ەرنى وتىرىك جىمىڭداپ، جۋان پارتپەلىن قولتىقتاپ، اسەم كيىمدى تولەگەننىڭ ءوزى دە كەلدى. كەلە جاتىپ، ماتۇشكەسىنەپ ونى-مۇنى سۇراپ، ءۇي-ىشىن تۇگەل شولىپ:
— بەليكولەپنو، بەليكولەپنو، — دەپ سويلەپ كىردى.
ونىڭ داۋىسى شىعىسىمەن بەكبولات ورنىنان تۇرىپ، الدىنان قارسى شىقتى. ەكى بولمەنىڭ اراسىنداعى تابالدىرىقتا قارسى جولىعىپ، بەكبولات سالەم بەردى. تولەگەن قولىن سوزسا دا، تابالدىرىقتان ءوتىپ بارىپ قولىن ۇستاپ امانداستى. نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز: «تابالدىرىقتا تۇرىپ امانداسقان كىسى اراز بوپ كەتەدى» دەگەن ورىس ايەلدەرىنىڭ ىرىمى سول ارادا ويىنا تۇسە قالىپ ەدى.
— ە، امان-ەسەن شىقتىڭىز با؟.. جاقسى بولدى... قىزمەتتەن قول تيمەي، بارىپ تۇرۋعا دا بولمادى، — دەپ سوڭعى كەزدە كوڭىلىن سۇراي الماعانىن شايىپ-جۋدى. ونىسى دا وزىنشە ەسەبى مە، كىم ءبىلسىن...
پارتپەلىن ۇستەلگە قويىپ، اۋىز ءۇي جاققا بارىپ، ماتۇشكەسىنە بىردەڭە تاپسىرىپ، قايتا كەلە جاتىپ:
— ەل جاقتان حابار بار. ءسىزدىڭ اۋىل دا امان دەيدى... ءبىزدىڭ وتاعاسى دا... — دەپ كەلە جاتىپ، انتەك كىدىرىپ: — جاقسى، كوڭىلدى بولسا كەرەك، — دەدى. ونىسى قارىنداسىنىڭ تابىلعانىن ەستىرتپەك بولعانى ەدى. «قالىڭدىعىڭ تابىلىپتى» دەۋگە ءوزىن قايىن اعا كورىپ، تۋرالاپ ايتا الماپ ەدى. ونى بەكبولات تا سەزە قويدى:
— ءيا. ەستىدىم. جاقسى بوپتى، — دەدى.
تولەگەن بەكبولاتتىڭ اقبىلەكتەن ءالى كوڭىلى اينىماعانىن سەزىپ، ءتاۋىر كورىپ كەتتى. ءتاۋىر كورگەندىگىن نەمەن بىلدىرەرىن بىلمەي:
— شىلىم تارتاسىز با؟ — دەپ، قالتاسىنان كۇمىس تابەتەرتكەسىن شىعارىپ، ادەمى شىلىمىن الدىنا جايىپ قويدى.
بەكبولات شىلىم تارتىپ ماشىق قىلماسا دا الماۋدى قولايسىز كورىپ، ەكى بارماعىنىڭ ۇشىمەن قولى انتەك قالتىراپ، شىلىمدارىن شاشىپ-توگىپ ءبىرىن الدى. ەكەۋ-ۇشەۋى ۇستەلگە ءتۇسىپ قالىپ ەدى:
— وقاسى جوق، وقاسى جوق، — دەپ تولەگەن بەكبولاتتان بۇرىن جيناپ، ساۋىتىنا سالا قويدى.
مىناداي قۇراق ۇشىپ تۇرعان «وقىمىستى» قايىن اعاسىن كورگەن سوڭ بەكبولاتتىڭ كوڭىلى اقبىلەككە بۇرىنعىدان دا بەكىگەن تارىزدەندى. «مىناداي قايىن اعاسى، انانداي قالىڭدىعى بار جىگىتتىڭ نە ارمانى بار؟» دەگەندەي، انتەك ماقتانىش كىردى. ءبىر جاعىنان ءوزى قاراپايىم قازاق بولعانىنا «وقىمىستى» قايىن اعاسىنىڭ الدىندا قورىنايىن دەدى. الگى قولىنىڭ انتەك قالتىراعان سەبەبى دە سول ەدى.
تولەگەن قورجىن شالبارىنىڭ قالتاسىنان جۇپار ءيىسى مۇڭكىگەن اق ورامالىن الىپ، ولاي-بۇلاي اياڭداپ ءجۇرىپ، مۇرنىن شۇقىلاپ ءسۇرتتى.
بەكبولاتقا ونىڭ بۇ جۇمىسى دا «ۇلكەن تورەنىڭ» قالپى ءتارىزدى كورىندى. كەلگەن كىسىمەن سويلەسپەي وتىرۋدى تاعىلىق دەپ بىلەتىن تولەگەن كۇيەۋىمەن ءتىل قاتىسپاي وتىرۋدى قولايسىز كورىپ، ايانداپ مۇرنىن ءسۇرتىپ جۇرگەندە؛ نە تاقىرىپتى سويلەۋدى ويلاپ ءجۇر ەدى. سىپاي ءسوز وسى بولار دەپ:
— بۇ كۇن ءبىر قوناق شاقىرۋعا قام قىپ جاتىر ەك. دەر كەزىندە جاقسى كەلدىڭىز، — دەدى. قازاقتىڭ ءدام ۇستىنە كەلگەن ادامعا «ماقتاپ جۇرەدى ەكەنسىز» دەيتىن ماتەلىن ايتقىسى كەلسە دە، ونىم تىم قازاقىلىق، تىم اقتارىلعاندىق بولار، قايىن اعا باسىما، وقىعان باسىما لايىق بولماس دەپ، ءوزىن-وزى توقتاتتى. «جاقسى كەلدىڭىز» دەگەندە بەكبولات تا بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ، قوزعالا ءتۇسىپ، ورىندى ءسوز تابا الماعان سوڭ، «نيەتىم ءتۇزۋ عوي» دەگەندەي، اجارلانىپ:
— ءا! — دەي سالدى.
— گۋبەرنەدەن ءبىر ازاماتىمىز كەلىپ ەدى. ونى دا شاقىرىپ ەدىك، — دەدى. ونى ايتقانى: ءبىر ەسەپتەن جاقىندىقتى ءبىلدىرۋ ءۇشىن؛ ءوز الەمىنەن دە حابار بەرگەنى ەدى، ەكىنشى گۋبەرنە ازاماتتارىمەن دە ارىپتەسپىز دەگەندەي، كۇيەۋ بالاسىنا كىشكەنە قورازدانباق ەدى. ايتەۋىر ءسوز قاتايىن دەپ، بەكبولات قوزعالىڭقىراپ:
— و كىم دەگەن جىگىت؟ — دەپ سۇرادى.
تولەگەن ول كەلگەن اقبالا دەگەن، گۋبرەپكوم مۇشەسى ەكەنىن ءبىلدىردى.
وسىنداي سىپايى سوزدەرمەن ءبىراز وتىرعان سوڭ، تولەگەن: — تاماقتى بىلەيىنشى، — دەپ اۋىز ءۇي جاققا كەتتى. جالعىز وتىرۋدى قولايسىز كورىپ، بەكبولات تا بوي جازۋعا قوراعا شىقتى.
قوناققا الدىمەن ىقاڭ مەن تىپاڭ كەلدى. تولەگەن الدىنان شىعىپ:
— ا، ىقا، كەلىڭىز، — دەپ قولىن ۇستاپ، ورىندىق ۇسىندى.
بەكبولات تا قولىن كوكىرەگىنە باسىپ، سالەم بەرىپ، قولىن ۇسىنىپ ەدى، ىقاڭ كوزىلدىرىگى ارقىلى سۇزە قاراپ، قۋ سۇيەك مىقىر قولىمەن بوستاۋ ۇستاپ:
— امانبىسىڭ، — دەدى.
— ا، تىپا، كەلىڭىز، — دەپ تولەگەن شوتباق قارا كىسىگە ورىندىق ۇسىندى.
بەكبولات تىپاڭدى تاني كەتتى. ەكى قولىمدى بەرگەنىم قاتا بولدى ما دەپ، جەڭىن سىبانىپ، قالاقتاي الاقانىن تىپاڭنىڭ جىپ-جىلى، جۇمساق ۋىسىنا قىرىنان سۇعا قويدى.
تىپاڭ كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ:
— امان با، شىراعىم! — دەپ يەگىن بولار-بولماس قوزعالتىپ، ىقاڭنىڭ قاسىنان ورىن الدى.
تولەگەن ەكى قوناعىنا جايراڭداپ:
— قانشا ايتقانمەن بۇرىنعىنىڭ كىسىلەرى قامشى سالدىرمايدى-اۋ! جاقسى كەلدىڭىزدەر! — دەپ بىلەزىگىندەگى كوزدەي ساعاتىنا قارادى.
تولەگەننىڭ سويلەۋى-اق مۇڭ ەكەن، ىقاڭ ۇلكەن قىلمىستى بوپ قالعان كىسىشە شوشىپ كەتتى، كوزىن باجىرايتىپ، اۋزىن ۇڭىرەيتىپ:
— ەرتە كەپ قالدىق پا؟ — دەپ باسىن قالتاڭ ەتكىزدى. ىقاڭمەن جارىسا تىپاڭ دا:
— بەلگىلى قازەكەم بالاسى ەمەسپىز بە؟ «ەت دەگەندە بەت بار ما؟» — دەپ ىقاڭا ءبىر قاراپ، قارنىن بۇلكىلدەتىپ كۇلگەن بولدى.
— جوق، ەرتە ەمەس. الدىمەن كەلگەندەرىڭىزگە قۋانىپ ايتام، دەپ تولەگەن جىلماڭداپ: — مىنەكەي، تارتىڭىزدار! — دەپ، ماناعى كۇمىس ساۋىتىن اشىپ الدارىنا قويدى.
— ە، باسە! — دەپ، ىقاڭنىڭ كوڭىلى جايلاندى. كونەتوز شولاق قارا بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنان ۇزىنشاق اق قالبىرىن الىپ، ەپتەپ اشىپ الدىنا قويىپ جاتىپ: — راحمەت!.. مەن ءوز تەمەكىمدى تارتپاسام، قانبايمىن، — دەپ ورىسشا بىر-ەكى ءسوز قىستىردى.
تىپاڭ ورعان شابىندىنىڭ ءتۇبىرى بەينەلەس شاشىن ءبىر سيپاپ، ماۋكىل باسىن ءبىر شۇلعىپ، بىرتىق ساۋساعىمەن ءبىر شىلىم الىپ:
— بىزگە تابىلعانى بولا بەرەدى، — دەپ، بوپىلداتىپ الىپ، سورا باستادى.
ىقاڭ اق قالبىرىنان ءتورت بۇرىشتاپ قيىپ، قاتتاپ سالعان قاعازدان بارماعىن جالاپ، ءبىردى الىپ، قيىرشىق تەمەكىسىن باپتاپ وراۋعا كىرىستى. شىلىمىن جۋانتىق قىپ وراپ، قايتا-قايتا جالاپ جاپسىردى دا، شۇمەككە شومەتاي ورناتقان اناشا، ىس بولعان شولاق تۇتىگىنە نىعارلاپ بۇراي سۇعىپ، جىلىك تىستەگەن مايلىاياقشا ءبىر ەزۋىنە ىرسيتا قىستىردى. سونان كەيىن قاتتاعان ۋاق قاعازدارىن تەمەكىنىڭ ۇستىنە سالىپ، قاقپاعىن مىقتاپ جاۋىپ، ماناعى قالتاسىنا قالبىرىن جايعاستىردى. مىنا قالتاسىنان وتتىعىن الىپ؛ قابىن سول بارماعىمەن مىقتاپ ۇستاپ تۇرىپ، وڭ قولىمەن شىرپىنىڭ تۇمسىعىن شارىقتىڭ قاجالعان جەرىنە ءدال تيگىزىپ تۇرىپ، سەرمەپ كەپ قالدى. وتتىق پىس ەتە ءتۇستى.
ىقاڭنىڭ شىلىم جاساپ تارتقانىنا بەكبولات قاراي قالدى. ويتكەنى ىقاڭنىڭ شىلىم جاساپ تارتقانى ۇلكەن تاقۋالاردىڭ باپتانىپ دارەت الىپ، ناماز وقىعانىنان ءبىر كەيىن قالعان جوق. موينىنداعى ءبىر اۋىر مىندەتتى اتقارعانداي، ءومىردىڭ ءبىر ماقسۇتى سول شىلىمدا تۇرعانداي، سونشا ىقىلاسىن قويعانى بەكبولاتقا جات كورىندى. ىقاڭ شىلىمىن تۇتاتقاندا، اۋەلى اۋزىن تولتىرىپ، ءتۇتىندى جودەمەلەتە بۋداقتاتىپ جىبەردى. ونى كورگەندە بەكبولاتتىڭ كوزىنە كەشكە تامان باسىنا كۇل شاشقان بۇقا ەلەستەدى. سويتكەنشە بولمادى، جەل تۇرىپ، ءتۇتىن ازىراق سەرپىلەيىن دەدى. ىقاڭ تۇتاتىپ العان سوڭ، اۋزىنان جەل جىبەرىپ، ءتۇتىندى ايداپ، شىلىمىن سۇق قولى مەن ورتان قولىنىڭ اراسىنا قىسىپ، راحاتتانىپ وتىر ەكەن.
الدە بىرەۋ ىقاڭنىڭ شىلىم تارتقانىن وسىنشا ءسوز قىلعانى نەسى دەر-ay! دەسە جەتپەگەندىگى دە. مۇندا ۇلكەن ءمان بار. كوڭىلدى قىنا، كوزىڭدى تورتا باسسا، كۇيىنسەڭ، وكىنسەڭ، قايعىڭدى ۇعار، ءسوزىڭدى تىڭدار جان بولماسا، قايعىعا قارسى تۇرۋعا قايراتىڭ جەتپەسە، ىشكە تولعان قاپىرىقتى شىلىم، ناسىباي، اپيىن، اراق بولماعاندا نەمەن سەيىلتەر ەدىڭ؟ دارىگەرلەر تەمەكىنى دە، اراقتى دا، اپيندى دا ۋ دەيدى، دەنەڭدى ۋلايدى، تامىرىڭدى قۋالايدى، قانىڭدى بۇزادى، دەرتتى قىلادى، جاسىڭا جەتپەي كارتەيتەدى، ولتىرەدى دەيدى. الدە كوڭىلدىڭ شەرى ۋ ەمەس پە؟ ول جانىڭدى جەمەي مە؟ الدە مەيىرىمسىز، قورلىق، زورلىق جاۋىز ءومىر ۋ ەمەس پە؟ «ءزاردىڭ باسىن زەر الار» دەپ نەگە ايتىپتى. ءالىم دە، ءىلىم دە ۋدىڭ زيانىن وزگەلەرگە ايتا بەرسىن. ءبىز ىقاڭنىڭ شىلىم قۇمارلىعىن cوگe المايمىز.
Cوگe المايتىنىمىز: ىقاڭ (شىن اتى — ىستىباي عوي) بۇرىن ۇلكەن قالادا تۇرىپ، اتبەكەتتىك قۇرىپ، ارعىماقتىڭ، اراقتىڭ يگىلىگىن كورگەن، ورىستان قاتىن العان. «كەرەكەڭ» تۇسىندا قۇرىلتاي مۇشەلەرىنىڭ تىزىمىنە دە ىلىنگەن. وزىنشە بولعان-تولعان كىسى عوي. قىزىلدار كەلىسىمەن، سول سالتاناتتى تۇرمىستان جۇرداي بوپ، شاشتىڭ اعىندا، ولەر شاعىندا «ەل تاۋىپ» وسى قالاعا كەلسە دە، پاتەر، وتىن، ءۇي-سايمانعا جارىماي، قىزىنا پالتە، ۇلىنا ەتىك تابا الماي، كارى كەمپىرى كۇندە قۇلاعىن مۇجۋشى ەدى. ءوزى ءبىر، ءبولىمنىڭ بولىمشەسىندە (پودوتدەلدە) ورىنباسارلىق قىزمەتىن اتقارۋشى ەدى. ىقاڭ قايدان وڭسىن؟ اششى تەمەكىسىن بيپازداپ تارتپاعاندا، ىقاڭ ەندى نە بىتىرەدى؟ قوي ىقاڭ بايعۇستى نە قىلاسىز؟ تىپاڭ بولماسا.
تىپاڭ مىنە جاڭا باتەڭكەسىن كولدەنەڭدەتىپ، ەكى اياعىن ايقاستىرىپ وتىر عوي. قاراشۇعا شالبارى دا (ەسكىنىڭ جۇرناعى عوي)، قوڭىر پەنجەگى دە ءالى سىنى كەتە قويعان جوق، قايىرما جاعا تاقتالى كويلەگىنە قارا شۇبار گالستۋك تە تاعىپ قويىپتى. تىپاڭ دەپ وتىرعانىمىز — تىشقانباي دەگەن كىسى عوي. ىقاڭداي ۇلكەن وقۋلى بولماعانمەن، بۇرىن ورىن تەپكەن، بەدەلدى كىسى بولعان سوڭ، جۇرت «تىپاڭ» دەپ كەتكەن عوي...
ىقاڭ دا، تىپاڭ دا «داۋلەت قۇسى» باستارىنان ۇشقان ادامدار ەدى. ىقاڭ جاڭا ءتارتىپتى تۇگەلىمەن جاراتپاۋشى ەدى. ويتكەنى ومىراۋ بالشەبەك كەلدى دە — باياعىدان بەرگى قىزمەتتى دە، ابىروي-اتاقتى دا، ادەت-عۇرىپتى دا تالقان قىلدى؛ وقىعانىڭ، بىلگەنىڭ دە، ساقالىڭنىڭ اعى دا بەس تيىن تۇرماي قالدى. ودان دا جامان پالەسى «پەنسيە» بولا ما، جوق پا، — قاراڭعى. ونىڭ ۇستىنە بىردەمەسىمەن جاستى بالا-شاعانىڭ «ۇلىق» بولىپ ولاي قىل، بۇلاي قىل — دەپ بۇيىرعانى-اق باتىپ بارادى. تولەگەن سياقتى قۇدايعا قاراعان بىرەۋى بولماسا، بالتاشتار، انە ءبىر قىلي كوزدەر كەز كەلگەندە سالەم دە بەرمەيدى. ال تىپاڭ كور-جەردەن «بەزابرازيا، پالەن-تۇگەن»... — دەپ قاباعىن تۇكسيتىپ بۋدىراعانى بولماسا، سابەت وكىمەتىنە پالەندەي قارسىلىعى دا جوق، سىعالاپ قىزمەت قىلىپ، كوندىگىپ كەلە جاتىپ ەدى. ويتكەنى، تىپاڭ تەسىك تاباتىن ەپتى كىسى عوي. ال ىقاڭدا ونداي ەپ جوق. «نو!» دەپ ءبىراق ولەتىن كىسى عوي.
ايتپاقشى، ىقاڭ مەن تىپاڭنىڭ جاسى تۋرالى تۇك ايتپاپپىز-اۋ! ىقاڭدى ەلۋدە دەسەڭ دە، الپىستا دەسەڭ دە ۇلكەن قاتالاسقان كىسى بولمايمىز، ويتكەنى ماڭداي تەرىسى قۇرىسىپ، بەت-اۋزى تىرىسىپ، كوزىنە تارتا بايلانىپ تۇراتىن كىسى عوي. ال تىپاڭنىڭ جاسىن ادام ءبىلىپ بولۋى قيىن، وتە قۇبىلمالى ەدى. ويتكەنى انكەت تولتىرعاندا قىرىق بەستە بولىپ شىعۋشى ەدى دە، جاسىراق ايەل وتىرعاندا وتىز، وتىز بەستەرگە ءتۇسىپ قالۋشى ەدى.
تولەگەن قازاقشىلىعى ۇستادى ما، نەمەسە ءبىر كۇنىمە كەرەگى بولار دەدى مە، جاستاردىڭ قاتارىندا بۇل ەكەۋىن قوناققا شاقىرعان ەدى. وعان بۇلار «ءبىز دە جاس ەكەنبىز» — دەگەندەي، الدەقانداي بوپ، دارديىسىپ كەلىپ وتىر ەدى.
تىپاڭ قىبىرجىپ قاراپ وتىرا المايتىن كىسى عوي.
— قالاي، تولەگەن، قىزمەت جاقسى ما؟.. نەمەنە، انەۋگى قالاشىلاردىڭ استىعىن قايتارتتىڭدار ما؟.. بۇلار ءتىپتى بەزوبرازيا عوي، — دەپ قازاققا قابىرعاسى قايىساتىنىن ءبىلدىرىپ، زورلىق، ءجابىر كورگەن قازاقتاردىڭ ارىزىن ءسوز قىپ وتىردى. تىپاڭ الدە بىردەڭەنى كوپتىرىپ ايتقاندا، ىقاڭ كوزىن ەجىرەيتىپ:
— ە، رازبە!؟ ە، رازبە؟! — دەپ تاڭىرقاعانىن ءبىلدىردى. ىقاڭنىڭ تاڭىرقايتىن دا ءجونى بار، ويتكەنى بايانداما، ءوتشوت، انكەت، نۇسقاۋ سەكىلدى ەسەپسىز مول قاعازدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپ، باسى قاتىپ، سىرتقى دۇنيەدە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقاننان حابارى كەم ەدى. دالا قازاعىنىڭ نە كۇيدە جاتقانىن سۇراپ بىلەيىن دەگەن پالەن ويى دا جوق ەدى.
اڭگىمەنىڭ كوبى جالاقى، پاتەر، وتىن، تەمەكى، — قىسقاسى كۇن كورىس جايىنان بولدى. ءسويتىپ وتىرعاندا، جۋان پارتپەلدەرىن قولتىقتاعان وڭشەڭ قىلقان كەسكەندەي جاس كەمەسەرلەر دە كەلىپ قالدى. بۇ كەلگەن ءتورت جىگىتتىڭ ءبىرى: قوشقار تۋعان قوزىداي كەلبەتتى، ءبىتىمدى اقبالا ەدى؛ ەندى ءبىرى كەلبەتتى دە، كيىمى دە قوڭىرلاۋ، ءجۇرىس-تۇرىسى دا سولاپاتتاۋ بالتاش دەگەن جىگىت ەدى؛ ودان سوڭعى دەردەك ەرىن، جالپاق مۇرىن، ءبىر كوزىن اسا، ءبىر كوزىن باسا قارايتىن، دوعا دەگەن قارا بۇجىر جىگىت ەدى. ءتورتىنشى — دوعانىڭ جانىندا ەرشىكتەي، بالتاشتىڭ جانىندا شاپپا شوتتاي جىلمىرايعان جورعابەك دەگەن كىسى ەدى. اناۋ گۇبىرنەدەن كەلگەن اقبالا، مىناۋ ۋەزدىڭ باستىعى بالتاش، دوعا — «اكبولباس»10، جورعابەك — جەر بولىمىندە قىزمەت ەتەدى. كەمەسەرلەر ساۋسىلداپ كىرىپ كەلگەندە تولەگەن:
— ءا، كەلىڭىزدەر، كەلىڭىزدەر! — دەپ، الدارىنان جۇگىردى. ءبىزدىڭ بەكبولات تا ۇشىپ تۇرەگەلىپ، بوساعادا قازديىپ تۇرا قالدى.
— ءا، — دەپ تىپاڭ دا قۋتىڭداپ تۇرەگەلدى.
ىقاڭ تۇرۋدىڭ دا، وتىرۋدىڭ دا ەسەبىن تابا الماي: «ە» دەپ كۇشەنىڭكىرەپ، ورىندىقتان بوكسەسىن تيەر-تيمەس كوتەرىپ بۇكشيدى. تىپاڭ بىر-ەكەۋىنىڭ قولىن ۇستاپ، قالعان ەكەۋىنە:
— بۇگىن ءبىز كورىستىك قوي؟ — دەپ وتىرىك جىميعان بوپ جاتىر.
اقبالاعا قاراپ ىقاڭ باسىن قىلقىڭ ەتكىزدى. بەر شەگىندە تۇرىپ بەكبولات تا قالاقتاي الاقانىن قىرىنان جاپسىرىپ جاتىر.
كەمەسەرلەر قالاي بولسا سولاي پارتپەلدەرىن لاقتىرىپ تاستادى. بالتاش كەرەۋەتكە بارىپ سەرەڭ ەتە ءتۇستى. جورعابەك تىپاندى ساعالاپ ورىن الدى. اقبالا وتىرماي، ۇستەلدەگى كىتاپتاردى الىپ، اشا باستادى. دوعا اينەك الدىنا جەكە وتىرىپ، ءبىر كوزىن قىسىپ قويىپ شىلىم تارتتى.
وڭشەڭ جاقسى كيىنگەن تورەلەر كيە-جارا كەلىپ، ءۇيدى بيلەپ كەتكەن سوڭ، بەكبولات قىمتىرىلىپ، ءارقايسىسىنىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ، بوساعا جاقتا تۇردى دا، ورىندىقتىڭ شەتىنە تامان ەپتەپ وتىرا قالدى.
تولەگەن ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، اۋىز ۇيگە بارىپ، پىشاق-شانىشقىلارىن سىلدىراتىپ، تاماق دايىنداتىپ ءجۇر.
اقبالا ءبىر كىتاپتى قولىنا ۇستاپ تۇرىپ:
— ەي، مىنادا كاۋتسكيي دە بار عوي، — دەدى. تولەگەن اۋىز ءۇي جاقتا ءجۇرىپ:
— بىزدە ەنگەلس تە بار، ماركس بولۋدان دا دامەمىز بار، — دەدى.
— ۋاي قويشى! ماركس بولىپ جارىتپاسسىڭ، — دەپ، توسەكتە جاتىپ، بالتاش كەكەتە سويلەدى.
جورعابەك پەن تىپاڭ ىمى-جىمى ءبىر كىسىشە باستارى ءتيىسىپ، كۇبىرلەسىپ، كۇلىسىپ بىردەڭە ايتىسىپ وتىردى. Teك اراقتىڭ جايىن سويلەسىپ وتىردى بىلەم، جورعابەك:
— ىشۋگە نەگە بولماسىن؟ — دەپ قالدى.
«بۇل ماجىلىستە اداسقان قازداي انا شەتتە جالعىز قالعان ىقاڭ، بۇ جاقتا بەكبولات ەدى. و كىسى تومەن قاراپ تاعى دا شىلىم جاساۋعا كىرىسىپ ەدى. شىلىمىن تۇتاتىپ العان سوڭ، ىقاڭ تەرىس قاراپ اياڭداپ جۇرگەن اقبالانى نۇسقاپ، تىپاڭدى اقىرىن ءتۇرتىپ:
— بۇ قاي بالا؟ — دەپ سۇرادى.
— گۋبريەۆكوم چلەنى، اقبالا دەگەن جولداس، — دەپ تىپاڭ اۋزىن تولتىرا جاۋاپ بەردى.
و كەزدە گۋبريەۆكوم چلەنى ەستىمەگەن كىسىشە، ولەڭ ايتقان بوپ ىڭىلدادى. ايانداپ ءجۇرىپ ادەمى كەرەۋەتكە، ماساتى كىلەمگە، بارقىت ورىندىقتارعا كوزى ءتۇستى، قابىرعاداعى ءحلۋپى لەنين، تروسكيي جولداستاردىڭ، ولارمەن قاتار تولەگەننىڭ سۋرەتىن دە بايقادى؛ شكافتى، ۇستەلدى، انا جاقتاعى كيىمدەردى دە شولىپ ءوتتى. «تۇرمىسىڭ جارايدى، جىگىتىم! قوناق شاقىراتىن ءجونىڭ بار ەكەن» دەگەن ماندە اياڭداپ ءجۇرىپ:
— ىم-ىم... دا، — دەدى.
ۋەزدىك جەردە كىمدەر قىزمەت قىلادى؟ كىمى قالاي تۇرادى؟ كىمگە سەنۋگە، كىممەن ىستەسۋگە بولادى؟ ولار نەمەن شۇعىلدانادى؟ قانداي كىتاپ وقيدى؟ ورىستارمەن اراسى قانداي؟ كەدەيشىلى، بايشىلى، ادالى، ارامى قايسى؟.. مىنە، مۇنداي نارسەلەردى بىلۋگە اقبالا قۇمار ەدى. الگى ولاي-بۇلاي ايانداپ، ءار نارسەگە كوز سالعاندا، «ىمدا» دەگەنى — «سەنىڭ جايىندى دا بىلدىك» دەگەندەي ءبىر قورىتىندى پايدا بولىپ ەدى. اقبالا تۇتقيىلدا بالتاشتىڭ قاسىنا توقتاي قالىپ:
— مۇنداعى بايلار تەگى جاقسى تونالعان عوي؟ — دەدى.
ءۇيدىڭ توبەسىنە قاراپ، شاشىن ۇرپيتە ۋقالاپ، «سەن كومەنەس بولساڭ، مەن دە كومەنەسپىن» دەگەن تۇردە شالجيىپ جاتقان بالتاش وقىس سۇراۋدى ەستىگەن سوڭ، ەڭسەسىن ازىراق كوتەرىپ، موينىن قىڭىرايتىپ، ءبىر كوزىن سىعىرايتىپ:
— ە، سىبولىشتاردى وكىرتتى عوي! — دەدى. ونىسى «باي ءيتتى قانشا توناسا دا، مەنىڭ قىرتىما كەلمەيدى» دەگەنى ەدى. ويتكەنى اقبالانىڭ نە ويمەن سۇراعانىن بىلمەي، وزىنشە، بايشىل، كەدەيشىلدىگىمدى سىناعالى سۇرادى عوي دەپ جورىپ قاپ ەدى.
سۇراۋىنا بالتاشتىڭ تەرىس ءمان بەرگەنىن اقبالا سەزە قويدى دا، وعان سەنىمىن سەزدىرگەلى:
— سول مۇلىكتەر ورىستاردىڭ قولىندا كەتتى مە، قازاقتاردان دا پايدالانۋشى بولدى ما؟ — دەپ سۇرادى.
بۇل سۇراۋعا ءبارى دە قۇلاعىن تىگىپ اڭتارىلا قالدى. بالتاش بارقىت ورىندىقتارعا قاراپ:
— ە، مەكەمەگە كەلگەن مۇلىكتەن ءبىزدىڭ كەيبىر جىگىتتەردىڭ دە الىپ، ۇستاپ جۇرگەنى بار، — دەدى.
و كەزدە انا جاقتا ءجۇرىپ، قۇلاعى شالا-شارپى شالىپ قالعان تولەگەن دە جەتىپ كەلىپ، بالتاشقا قاراپ:
— و نە؟ — دەدى.
بالتاش — ساعان كەلگەن پالە جوق، — دەگەن كىسىشە بەتىن تىرجيتىپ:
— جاي، انشەيىن، — دەي سالدى.
تولەگەن انتەك قيپالاقتاپ تۇرىپ:
— كانە، جولداستار! تاماققا جۇرىڭىزدەر! — دەدى.
قوناقتار كەرەناۋ قوزعالىپ، اۋىز ۇيگە قاراي اياڭداستى. ولاردىڭ ارت جاعىنان كەلىپ، بەكبولات تا ءبىر شەتتەن وتىردى. جاس تورەلەر بەكبولاتتى جان ەكەن دەپ ەلەپ، كىم دەپ سۇراعان دا جوق. بەكبولات وعان انتەك قورلانىپ، ىشىنەن ولاردى ۇناتىڭقىراماي وتىردى.
تاماق مول بولدى.
الدىمەن ورتاعا تۋرالعان ەت قويىلدى. ونىڭ ارتىنان كەسپە كەلدى. ودان كەيىن دومالاقتاپ قۋىرعان شاپقان ەت تارتىلدى. سوڭىنان قاربىز سويىلدى.
ەتتى ۇستەلگە اكەپ قويىسىمەن، تولەگەن تورگى ءۇي جاقتان ىشىنە تىعىپ بىردەڭە الىپ كەپ ەدى، تىپاڭ جىمىڭ ەتە ءتۇسىپ، بىلمەگەنسىپ:
— سەنىڭ قولىڭداعى نە؟ — دەپ، وڭىرىنەن تارتتى.
— ىجدەڭە ەمەس... كىشكەنە الگى نە ەدى... — دەپ قولىن ۇستەلدىڭ استىنا تامان ۇستاپ، قيپاقتادى
— نەمەنە، تازاسى ما ەدى؟ — دەپ تىپاڭ تاعى قوزعالدى.
— كىشكەنە «بوزجورعا» ەدى، — دەپ تولەگەن سىپانى قوناعىنا قاراپ جىميدى.
— ءۇي، ونىڭ رەتى بولماس، — دەپ بالتاش ءتۇسىن سۋىتقانسىپ، كوزىنىڭ قىرىمەن اقبالاعا قارادى.
— ءبىزدىڭ قۇبىجىعىمىز جوق، سەندەر بولماساڭ، — دەپ تىپاڭ قارنىن بۇلكىلدەتتى.
— ءوزى دە پەلەن كوپ ەمەس، تەك «اپيتەت» ءۇشىن، — دەپ تولەگەن مولدىرەگەن بوتەلكەنى سۋىرىپ الىپ ۇستەلگە قويۋعا ىڭعايلاندى. ءبارى دە بوتەلكەگە قاراي قالدى.
— قۇرعىر، سەن مۇنى قايدان تاۋىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ جورعابەك تە ءبىر تامساندى. تولەگەن:
— ەلدى-كۇندى بىردەڭە بولعاندا، — دەگەندە:
— بۇل تاباتىن جەرىن بىلەدى، — دەپ دوعا دا ءبىر كوزىن سىعىرايتىپ تامساندى.
— بۇگىن كەشكە زاسەدانيە (ءماجىلىس) جوق پا ەكەن؟ — دەپ بالتاش تىپاڭا قارادى.
— بۇگىن جوق قوي. ءوزى دە ءبىر شاتىناپ تۇرعان ناعىزى بىلەم، — دەپ بوتەلكەگە قىلمىڭدادى.
بۇلار سويلەسىپ جاتقاندا، ىقاڭنىڭ ەكى كوزى بوتەلكەنى ىشىپ-جەپ بارا جاتىر ەدى. ىقاڭ اراق تاتپاعالى قاشان. مىناۋ — ءبىر داۋلەت قوي! اتتەڭ، دۇنيە وزىنە دەربەس تيەر مە ەدى!.. جۇرت ولاي-بۇلاي دەسىپ، اراقتىڭ گرادىسىن ساناپ، قيپاقتاپ وتىرعانىنا ىقاڭ شىداي المادى: الدىندا تۇرعان ستاقاندى ۇسىنىپ:
— بۇ جارىقتىقتى اۋرە قىلماي، قۇيشى قاراعىم، — دەدى. جۇرت دۋ كۇلدى. مانادان بەرى سىپايىسىپ وتىرعان اقبالا دا:
— اقساقال ايتتى عوي. قۇي ەندى! — دەدى. تولەگەن جىمىڭداپ:
— ءجونى سو عوي! — دەپ دايار تۇرعان سۋدى قوسىپ، ستاقاندارعا قۇيا باستادى.
بالتاش جان-جاعىنا الاڭداپ، بەكبولاتقا:
— انە ءبىر اينەكتىڭ شىمىلدىعىن ءتۇسىرىپ جىبەرشى! — دەدى. قوناقتار ستاقاندارىن كوتەرىپ:
— كانە، مۇنى كىمنىڭ قۇرمەتىنە ىشەمىز؟ — دەگەندە، مۇندايدا كوسەمسىپ وتىراتىن تىپاڭ قىبىرجىپ اقبالاعا قاراپ:
— جاڭا كەلگەن قوناقتىڭ قۇرمەتىنە ءىشۋ كەرەك شىعار، — دەدى. اقبالا جۇلىپ العانداي.
— ول جارامايدى. باسقا بىردەڭە ءۇشىن... الەۋمەت ماڭىزى بار جۇمىس ءۇشىن دەمەسەڭىزدەر، — دەپ ءوزىنىڭ الەۋمەتشىل ەكەنىن، ءوزىن كوتەرمەلەگەندى قالامايتىنىن ءبىلدىردى.
سو كەزدە بالتاش ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ستاقاندى كوتەرىپ:
— جاساسىن سابەت وكىمەتى! — دەپ، اركىمنىڭ ستاقانىنا ءبىر شاعىلىستىردى.
— جاساسىن! — دەپ، بارىدە شۋ ەتە ءتۇستى. جالعىز ىقاڭ، تىپاڭداردىڭ كوز قۇيرىقتارى ۇشىراسىپ قالعانى بولماسا، «جاساسىن» دەگەن داۋىستىڭ كەمدىگى بولعان جوق. قايتا تىپاڭنىڭ «جاساسىنى» باسىم شىقتى.
ەكىنشى كوتەرىلىستە — بالشابەكتى، ۇشىنشىسىندە قازاق اپتونومياسىن، ودان كەيىن جاڭا قوناقتى، ەڭ اياعى ءۇي يەسىن دە جاساتقىزىپ، اراق بىرتە-بىرتە ىشىلە بەردى. تەك بەكبولات بۇل كوتەرىلىسكە قوسىلا الماي، كوزى باجىرايىپ، شانىشقىمەن الەك بوپ وتىردى.
ءبىر بوتەلكە سپيرت ەكى جارىم بوتەلكە اراق بولدى. اراق ىشىلگەن سايىن، كۇلكى كوبەيىپ، ءماجىلىس قىزۋعا اينالدى.
اقبالا گۋبىرنە جۇمىسىن ءۇش ەسە ارتتىرا ماقتاپ، وزدەرى تىندىرىپ جاتقان بولدى. مانادان بەرى سالقىنداۋ وتىرعان، دوعا مەن بالتاشتار دا تىپاڭ مەن جورعابەكتەردىڭ قالجىڭىنا قۇلاق قويىپ، كەيدە ولارمەن بىرگە كۇلىسىپ تە جىبەردى. ىقاڭ كوبىنەسە اراققا دەندەدى. ەت جاعىنا كەلگەندە دوعا مەن تىپاڭ «ءبيتىن» سالدى. ماناعىداي ەمەس، قوناقتار قىزارىپ-قىزىپ سويلەگەندە ءبىرىنىڭ يىعىنا ءبىرى اسىلىپ، كوزدەرى كىشىرەيىپ، ءبىرىن-بىرى تىزەگە سالىپ قاپ، ستاكاندى كەيبىرى ءتۇسىرىپ الىپ، شىلىمدار دا قالاي بولسا سولاي، ۇستەلدە جاتىپ قالاتىن كۇيگە ۇشىرادى. ورىسشالاسۋ، ءتۇتىن سالىسۋ، كۇلىسۋ... ميداي ارالاستى. تاماقتان كەيىن قوناقتار تورگى ۇيگە كەتتى. بۇلاردىڭ ءسوزى دە، ءوزى دە بەكبولاتقا تۇسىنىكسىز كورىنە باستادى؛ بۇلاردى باسقا دۇنيەنىڭ ادامدارىڭداي، وزىمەن ولاردىڭ اراسىن جەر مەن كوكتەي كورىپ، وقىماعاننىڭ كەمدىگىن بەكبولات سوندا ءبىر قاتتى سەزدى.
بۇلار دا وزىمدەي جىگىتتەر-اۋ! وقىساق ءبىز دە وسىلارداي بولامىز-اۋ!.. دەپ ازىراق كۇندەگەندەي بوپ وتىردى. ايتسە دە ءوزىن ەلەمەگەنىنە قورلانىپ، نامىسى كەلدى. ولاردى دا كەمىتپەك بولدى. ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ، شىلىم تارتقانى، اراق ىشكەنى، قاعاز شيمايلاعانى، ورىسشالاسقانى بولماسا بۇلاردىڭ ومىرىندە نە قىزىق بار؟ تار ءۇي، تار قالا، تار كوشەدە، اناۋ ۇلان بايتاق دالانى، اسقار الا تاۋدى، جاسىل ورماندى، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعاندى كورمەي نە عىپ شىداپ جۇرەدى ەكەن؟! نە عىپ بويى جازىلادى ەكەن؟! ياپىراۋ بۇلار مۇلدە وسىعان ۇيرەنىپ العان-اۋ! ورىس بولعان-اۋ! اكە-شەشەسىن، ەل-جۇرتىن بۇلار دا ويلاي ما ەكەن؟ بۇلار دا بىزگە ۇساپ اقبىلەك سىندى قىزدى جاقسى كورە مە ەكەن؟.. دەگەن ويلارمەن اۋىز ۇيدە وتىرىپ قالدى.
ماتۇشكە كەلىپ، ورىندىقتاردى قوزعاپ، ۇستەلدەگى ىدىس-سايمانداردى جيا باستادى. بەكبولات ماتۇشكەگە ورالعى بولا بەرگەن سوڭ، تىسقا شىعىپ، قولىن جۋىپ، بوي جازدى. ويتكەنى شىلىمنىڭ تۇتىنىمەن باسى زەڭىپ قالعان ەكەن.
ەسىك الدىنداعى تەپكىشەكتە بەكبولات ءبىرقىدىرۋ وتىرىپ قالدى. اۋرۋحانادا اعىپ تۇرعان جىلتىردىڭ سوزىنەن باسى داڭ بوپ، بەكبولات تەزىرەك ەلگە كەتسەم ەكەن دەپ ءبىر ويلاپ ەدى. ەندى مىناۋ وڭشەڭ ورىسشا سويلەسكەن، شىلىم تارتقان، اراق ىشكەن، بىقسىعان قازاق اكىمدەرىن كورگەن سوڭ، تاعى دا ەل ەسىنە ءتۇستى. تاعى دا ەلگە قايتقىسى كەلدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەلەۋسىز بوتەن كىسى بوپ وتىرعانشا، مەن دە ءوزىمدى ۇعاتىن، وزىممەن قالجىڭداساتىن، ءوزىمدى قادىرلەيتىن جولداستارىمدى كورسەم ەكەن، — دەپ ويلادى. اۋىلدان كىسى قاتىناساتىن كەزى بولسا كەرەك ەدى. نە عىپ كەلمەي جاتىر؟ اكەي دە سوزبەن اۋلىگىپ كەتكەن ءبىرتۇرلى زەڭ باس ادام عوي! مەنى كەرەك قىلماعانى ما؟ — دەپ ىشىنەن اكەسىنە رەنجىدى.
بەكبولات اۋىز ۇيگە كىرگەندە، تورگى ۇيدەگى تورەلەر قىزۋ-قىزۋ ايتىستا جاتىر ەدى. ءبىر مەزەتتە بەكبولاتتىڭ قۇلاعى «ماتايدىڭ ابەنى»، «مۇقاش» دەگەن سوزدەردى شالىپ قالدى. مۇقاش — كادىمگى اقبىلەكتى شىعارىپ بەرەتىن مۇقاش، ابەن — مۇنىڭ اكەسىمەن اراز بوپ جۇرگەن ابەن. ەكەۋى دە بەكبولاتقا كەرەكتى كىسىلەر عوي. بەكبولات ەپتەپ كىرىپ، بوساعا جاقتاعى بوس ورىندىققا وتىرىپ، اڭگىمەگە قۇلاعىن تىكتى.
سويلەپ تۇرعان بالتاش ەكەن. ۇستەلدە جايۋلى جاتقان ءبىر قاعازدى الاقانىنىڭ سىرتىمەن سوعىپ قالىپ:
— ...بۇل ارىزداعى ءسوزدىڭ ءبارى راس... باي نەلىكتەن باي بولادى دەيسىڭ؟ ەلدى جەۋمەن، ناشاردىڭ قانىن سورۋمەن، سولاردىڭ ەڭبەگىمەن باي بولادى. ماتايدىڭ ابەنى، مەنىڭشە ەلدى قۇرتقان، بارىپ تۇرعان سىبولىش كىسى، ەڭ زياندى ەلەمەنت. مەنىڭشە، ونىڭ كوزىن جويۋ كەرەك. مۇقاشتىڭ ۇستىنەن مىنا ماتەريالدى بەرگىزىپ وتىرعان دا سول سىبولىش!.. راس. مۇقاشتى دا مەن تاپ-تازا جىگىت دەپ ايتا المايمىن. ەلگە زيانى تيگەن دە شىعار؛ ءبىراق ونىڭ زيانى بايعا ءتيدى. ول — ناعىز كومەنەس، يدەينىي كومەنەس. «سەل وپراۆداەت سرەدستۆا» دەپ ورىسشالاپ بارىپ كەرۋەتكە وتىردى.
— جولداستار، ماعان كىشكەنە ءسوز بەرىڭدەرشى! — دەپ، ءبىر كوزىن قىسىپ، دوعا قولىن شوشايتتى.
اقبالا تۇمسىعىن كوتەرىپ، دوعانىڭ بەتىنە قارادى دا:
— ە، ايتا بەر، — دەدى.
— ايتقاندا بىلاي، — دەپ دوعا ءبىر قولىمەن مىقىنىن تايانىپ، تارتىمدى كىسىمسىپ باستادى: — ماتايدىڭ ابەنى باي ەكەنى دە راس، بولىس بولعانى دا راس. ءزناشىت ول ەلگە بەدەلسىز ەمەس، بەدەلى بار. ءبىراق قۇر باي ەكەن دەپ، بايدىڭ ءبارىن ءبىر كۇندە جوق قىلۋعا بولا ما؟ بولمايدى عوي. ءزناشىت، مىناۋ ارىزداعى ءسوزدىڭ كوبى بەكەر... بەكەر. مۇنى جازىپ وتىرعان بەلگىلى اتشاينىي تاقىردىڭ جىلتىرى، جىلتىرى... ونىڭ ءقازىر قىلمىسى موينىنا ءتۇسىپ، اريستابايت ەتىلىپ وتىر، ەتىلىپ وتىر... ءزناشىت، بۇل ارىزدى قولدانىپ ءىس قىلۋعا بولمايدى، بولمايدى... ال مۇقاش بولاتىن بولسا، و دا تونىن پارتياعا اينالدىرىپ جامىلىپ جۇرگەن ءبىر قۋ، ءبىر قۋ...
ءزناشىت، ونىڭ ويى بولىس بولۋ، بولىس بولۋ... وسى كۇنى پارتياعا ۇرى-قارىلار دا كىرىپ كەتىپ وتىر. جامان اۋىل جاشەيكەسىنە جەگى ۇرى جازىلعانى كەشە سەكسيادا ءمالىم بوپ وتىر، ءمالىم بوپ وتىر... ءزناشىت مۇقاش سياقتى جىگىتتەردى تازا كومەنەس دەۋگە بولمايدى، بولمايدى... ونىڭ قىلماعانى جوق: ەلدى اقتارعا شاپقىزعان، تالاتقان، قىز، قاتىندارىن باستىرعان، باستىرعان، شىعارىپ بەرگەن... — دەگەندە تولەگەنگە ءبىر قاراپ قويدى. تولەگەن قىزارىپ تومەن پارادى. بەكبولات تا جەرگە قاراپ كەتتى.
— ءيا، ءزناشىت، ونىڭ ماتەريالى، مىنە، قولدا وتىر. زناچيت ول ماتەريالدى تەكسەرمەي، ونى قىزمەتكە سايلاۋعا بولمايدى، بولمايدى... — دەپ، دوعا كوبىنەسە قولىمەن، باسىمەن سويلەپ بارىپ، ءسوزىن ءبىتىردى.
ول بىتىرگەن كەزدە: «ماعان... ماعان...» دەپ، بالتاش تا، تىپاڭ دا كوتەرىلىپ قوزعالىپ قالدى. اقبالا:
— انا كىسى ايتسىن، — دەپ، تىپاڭدى نۇسقادى.
دوعانىڭ مۇقاشتى جامانداعانى بەكبولاتقا ۇناسا دا، ماتايدىڭ ابەنىن جاقتاي سويلەگەنى ۇنامادى: «مىنا كىسى نە دەر ەكەن» دەپ تىپاڭنىڭ اۋزىنا قاراي قالدى:
— Ay، جىگىتتەر، جولداستار! بۇل جۇمىسقا كىشكەنە قىزۋلاماي، قازاقشىلاپ قارايىقشى... جاستار، جولداستار، سەندەر كومەنەس بولساڭدار دا، قازاقسىڭدار عوي. قازاققا ءبارىمىز قىزمەت ەتەمىز دەپ ءجۇرمىز...قاشاننان بەرى ەتىپ تە كەلەمىز... سەندەردەن گورى ءبىر كويلەكتى بۇرىن توزدىردىق قوي: قازاقتىڭ جايىن جاقسىراق بىلەمىز دەسەك، ماقتانعان بولار ما ەكەمىز، — دەپ «وسى ءسوزىم قالاي شىعىپ كەتتى؟» دەگەندەي، تىپاڭ ءبارىنىڭ بەتىنە جاعالاي ءبىر قاراپ قالدى.
«قازاققا قانداي قىزمەت قىلعانىڭدى بىلەمىز» دەگەندەي، بالتاش تىرجيىپ تەرىس قارادى. جورعابەك «مىناۋ ءبۇلدىردى-اۋ!» دەگەندەي، بىرەسە اقبالاعا، بىرەسە تىپاڭا قاراپ، قاباتىن ءتۇيدى. دوعا «ايتا بەر!» دەگەندەي باس يزەدى. ىقاڭ شىلىمىن ورال وزىمەن-وزى بولىپ، جەم شوقيتىن قۇس تۇمسىقتانىپ، ۇستەلگە ءتونىپ قاپ وتىردى. تولەگەن بۇل اڭگىمەگە قاتىسى جوق كىسىشە، تومەن قاراپ، وتتىقتى شىر كوبەلەك اينالدىرا بەردى. بالتاشتىڭ جاراتپاي وتىرعانىن تىپاڭ دا بايقادى:
— انشەيىن تەك ۇلكەندىك... اعالىق جوننەن نەتكەنىمىز بولماسا، ءبىز قاتىساتىن دا ءسوز ەمەس ەدى، — دەپ ماناعىداي ەمەس، جاسىپ قالدى.
تىپاڭنىڭ مۇنىسىن ەستىگەن سوڭ اقبالا:
— جوق، جوق، ايتا بەرىڭىز: سىزدەردىڭ پىكىرلەرىڭىز دە كەرەك. ەل جايىنا سىزدەر قانىق ەكەندەرىڭىز راس، — دەپ، قۋات بەردى. ونىكى دە قۋلىق ەدى. قۋلىق ەكەنىن تىپاڭ تۇسىنسە دە، قىزىپ العان كىسى ەر كەلەدى عوي. «قاشانعى قورعالاي بەرەمىز» دەگەندەي، ءسوزىن تاعى باستادى؛ ماناعى «قازاقپىز عوي» دەگەن سوزدەن قاشايىن دەدى.
— ءسوزدىڭ شىنىنا كەلەيىكشى، — دەپ تاماعىن ءبىر كەنەپ الدى: — بۇل ءوزى شاتاق جۇمىس. سارتاۋ ەلى قىپ-قىزىل پارتيا... پارتيالىقپەن ەكى جاعى دا ارىزدى جاۋدىرىپ جاتىر. پالە سالۋ، وتىرىك شاعىم دەگەنىڭىز قۇداي ساقتاسىن، ...ايتپاقشى «قۇداي» دەگەن ءسوزدى نە قىلماڭدارشى، ءسوزدىڭ ايالعىسى عوي... — دەپ تاعى ءبىر ساسقالاقتاپ قالدى.
— وزگە تولىپ جاتقان قاعازدى قويايىن، مىسال ءۇشىن، جاقىندا عانا بولعان مىنا ءبىر وقيعانى ايتايىن... — دەپ، انەۋگى پوشتا تالاتۋ تۋرالى جىلتىردىڭ ايتقان حابارىن سويلەدى. سونى سويلەپ بولىپ: — مىنە، وسىنىڭ قايسىسىنا سەنۋگە بولادى؟ قازاقتىڭ وتىرىگىنە، جالاسىنا ادامنىڭ كوزى جەتپەيدى... — دەپ ءبىر قويدى. جالپى قازاقتىڭ كەمشىلىك مىنەزدەرىن بۇلدىراتىپ سۋرەتتەپ كەلىپ، اياق كەزىندە ءسوزىنىڭ بەتىن ابەن جاققا بۇردى. ابەن گازەت-جورنال وقيتىن، كوزى اشىق ادام ەكەنىن، مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتىپ جاتقانىن، ەلدىڭ كەدەيلەرىنە كاسىپ تاۋىپ بەرەتىنىن، ءۇي تۇرمىسىن، شارۋاسىن مادەنيەتتى ەلدىڭ قالپىنا ءتۇسىرىپ، ەلگە ۇلگى بوپ تۇرعانىن، قازاق وقىعاندارىنا جاردەم بەرەتىنىن، قاشقان اقتاردىڭ شاشىراندى اتراتتارىن قىرىپ، قازاقتى جاۋىنگەرلىككە ۇيرەتكەنىن، ەلىن شابىنشىلىقتان قورعاپ قالعانىن، يگىلىك ىسكە الدىمەن حالىققا باسشى بولاتىندىعىن، ءبىر دۋان ەلگە بەدەلى بارلىعىن، ونىمەن جاۋلاسسا ەل ءبۇلىنىپ، كوتەرىلىس بوپ كەتەتىنىن، — ءبارىن دە سىپايى، مايدا تىلمەن ايتىپ كەلىپ، ءسوزىن توقتاتتى.
تىپاڭنىڭ ءسوزى نەداۋىر اسەرلى بولعانى عوي، بالتاش جۇگەن كورگەن باس اساۋ جىلقىشا باسىن جۇلقىپ تاستاپ، قاباعىن ءتۇيىپ، ءسوز سۇراپ، ورشىپ وتىرا المادى. دوعا «اقتان تيگىزدىڭ، جارايسىڭ سابازىم!» دەگەن كىسىشە، ماسايراپ، قىلي كوزىن اشىپ جۇما بەردى. بالتاش جۇلقىمسا دا، اقبالا ۇلكەن جەردەن كەلگەندىگىن، ءتارتىبىن كورسەتكەلى، ءسوزدى جورعابەككە بەردى.
جورعابەك جورعالاپ الدى دا كەتتى. ول بالتاشتىڭ ءسوزىن دە تەرىس دەگەن جوق، دوعانىكىن دە كەمىتكەن جوق؛ تىپاڭنىڭ كەيبىر ءسوزىن دە دۇرىسقا شىعاردى. بۇل اڭگىمەنى پالەندەي ۇلكەيتكەن دە جوق، قازاق اراسىنىڭ قاشاننان كەلە جاتقان شاتاعى، وعان بولا ارتىق ايتىسۋدىڭ دا قاجەتى جوق؛ اڭگىمە وندا ەمەس، قازاقتىڭ كەلەشەكتە ەل بولۋىندا، ەل بولۋى ءۇشىن، الدىمەن وقۋ كەرەك، دۇرىس سوت كەرەك، اناۋ كەرەك، مىناۋ كەرەك؛ ونىڭ ءبارىن ىستەيتىن قازاقتىڭ ەندىگى جاستارى؛ جاستاردا ءوزارا بىرلىك بولۋ كەرەك؛ اقىلداسىپ ءىس قىلۋ كەرەك؛ بار ءۇمىت جاستاردا... — دەگەن ماندە جاستاردى ماداقتاي، بىرلىككە شاقىرا، دانەكەر بولا سويلەدى. قالايدا جورعابەكتىڭ سوزىنەن بەلگىلى ءبىر قورتىندى شىعارۋ قيىن بولدى.
بۇل ايتىستى ەستىپ وتىرعان بەكبولات كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى تەرىس ەكەنىنە اقىلى جەتە المادى. ايتەۋىر مۇقاشتى جامانداعاندى ءتاۋىر كورە بەردى. ودان وزگەسىن ارتىق كەرەك قىلمادى.
بۇ قالاي بولدى؟ ءبىر جاعى ابەندى ولگەنشە جامانداپ، مۇقاشتى ماقتادى. ەندى ءبىر جاعى ابەندى كوتەرمەلەپ، مۇقاشتى ىسكە العىسىز قىپ شىعاردى. بۇلاردىڭ ءبىر اۋىز بولا الماعانىنىڭ سەبەبى نە؟ ول سەبەپ اشىلمادى عوي. اشىلمايتىن ءجونى بار. قايسى دەسەڭىز، ول — مىناۋ:
بالتاش ۋەزدىڭ باستىعى. ونىڭ رۋى، اتاسى باسقا؛ باسقا ۋەزدىڭ جىگىتى. بۇل ەلدىڭ جايىنا ول جەتىك ەمەس. ءبىراق بالتاش كەدەيدىڭ بالاسى؛ قولىنان كەلسە، ءوزى كەدەيشىل بولعىسى كەلەدى. ول مىنا دوعالاردى، تولەگەندەردى جاراتپايدى: ەل جۇمىسىنا ارالاسقان، بىلعانعان دەپ ەسەپتەيدى. بالتاش جوقتا دوعا مەن تىپاڭ سارىتاۋدىڭ بولىسىن ءتۇسىرىپ، ابەنشىل بىرەۋدى قويعان. بالتاش كەلگەن سوڭ، وعان رەنجىپ، ۇلكەن كەمەسەرلىگىن قىلىپ، ول ەلگە كۇرەڭباي ەتىكشىنى بولىس قويىپ جىبەرگەن. كۇرەڭباي سودان بەرى بالتاشتىڭ كىسىسى بولىپ، وسى قالاداعى ءبىر ءتاۋىر كەلىنشەكپەن تامىر قىلعان. ونىمەن دە تۇرماي، كۇرەڭباي بالتاشقا پالتە قىلاتىن كۇزەن جيىپ بەرگەن. بالتاش اقشا بەرىپ ساتىپ السا دا، سول كۇزەننەن ءوزى قاۋىپتەنىپ جۇرەتىن. كۇرەڭبايمەن ىمى-جىمى بىرىگىپ، ابەندى جامانداعان سوزدەرىن كوپ ەستىگەن. ونىڭ ابەندى وڭدىرماي وتىرعان ءمانى سول.
ال، دوعا شە؟ دوعا شەت جەردىڭ ادامى، قالاداعى جاتاقتىڭ بالاسى. ءبىراق دوعانىڭ ناعاشىلارى ابەن رۋىنان بولاتىن. دوعا سارىتاۋ ەلىنە سايلاۋعا شىققاندا، ابەن ونى «جيەن» دەپ قولىن ءسۇيىپ كۇتكەن، كوك جورعاسىنىڭ مايىن بەرگەن. ول و ما؟ دوعا دۇنيەنى دە تەرىس كورمەيتىن جىگىت قوي، قالتاسىنا جۇمساق قاعاز دا باسىلعان. و دا از عوي. دوعانىڭ ويىندا ءبىر سۇلۋ قىز الۋ دا بار ەدى. سول قىزدىڭ رەتى ابەن جاقتان كەلە مە دەپ دامەلەنۋشى ەدى. نەلىكتەن ونىڭ سۇلۋ قىزعا قۇمار بوپ جۇرگەنىن كەيىن ەستىرسىز. ءازىر ءتۇسىن اشپاي تۇرا تۇرايىق.
تىپاڭ شە؟ وي، تىپاڭنىڭ وتكەن زامانداعى ىستەرىن ساناپ بىتىرە الماسپىز. تىپاڭ و باستا ابەننىڭ ءتىلماشى ەدى عوي. ودان كەيىن، ميروۆويدا ءتىلماش بولىپ، «باعى» كوتەرىلگەن عوي. تىپاڭنىڭ رۋى دا سول ەل؛ الىپ وتىرعان قاتىنى دا سول ەلدىڭ قىزى. ابەن ءتىرى تۇرعاندا، تىپاڭا نە داركەر دەيسىز؟ قازا بەرىپ نە قىلايىق، وسى دا جەتەر.
ال، جورعابەككە جول بولسىن! بۇ كىسى وقۋدى كەشىرەك ءبىتىرىپ، الەۋمەت جۇمىسىنا جاڭادان ارالاسقان. بۇل ءوزى ءبىر اتاقتى بولىستىڭ بالاسى. گيمنازيادا وقىپ جۇرگەندە-اق زەرەك، پىسىق، شەشەن بالا بولعان. سودان ءالى پىسىق. ءبىراق كولشاك زامانىندا كورنەكتى ورىندا قىزمەت ەتىپ، كوزگە ءتۇسىپ قالىپ، قىزىل كەلگەن كەزدە ەلدە قاشىپ ءجۇرۋشى ەدى. قىزمەتكە قازاق وقىعاندارى كەرەك بولىپ، وتكەن ىستەرگە كەشىرىم جاريالانعاننان بەرى، جورعابەك جاقىندا كەلىپ، جەر بولىمىنە كىرىپ ەدى. ونىڭ بار ماقساتى: جاستاردى ەپپەن ۇستاپ، بەدەلىن، ىقپالىن جۇرگىزىپ، ايتقانىن ىستەتۋ ەدى. قازا بەرسەك تۇپكى ويى — ءبىر ۇلكەن ورىن ەدى. ول ويى جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە سارى مايداي ساقتالىپ جاتۋشى ەدى. سىرتقى تۇرىندە ەپتىلىك، شەشەندىك، الەۋمەتشىلدىك، ىسشىلدىك، بۇتىنشىلدىكتەن باسقا وعاش مىنەز بىلىنبەۋشى ەدى. اركىمنىڭ بەتىنە قاراي قۇبىلىپ، ءوز پىكىرىن استە سەزدىرمەۋشى ەدى؛ ول كورىمەن دە، جاسپەن دە، كومەنەسپەن دە، ەمەسپەن دە جاناسىپ كەتەر ەدى؛ وندا دوس تا، قاس تا بولماۋشى ەدى؛ سىرتىنان جامانداپ جۇرگەن ادامىمەن جولىققاندا جاقسى سويلەسىپ كەتەر ەدى. وزىنشە قۋمىن، جۇرتتىڭ ءبارىن الداپ ءجۇرمىن دەپ ويلار ەدى. تولەگەن ەكەۋىنىڭ مىنەزدەرىندە ءبىر ۇقساستىق بار سەكىلدى ەدى، ءبىراق تولەگەننەن گورى، بۇل ءوتىمدى، تارتىمدى، ءبىلىمدى، بەدەلدى، العىر ەدى. ءبىر كورگەن، ءبىر سويلەسكەن كىسىنى تەز ۇيىتىپ، ەرىتىپ اكەتەر ەدى. توپتا سويلەسە، «جورعابەك جىگىت!» دەگىزەر ەدى.
جورعابەك ءسوزىن بىتىرگەن كەزدە مانادان بەرى زورعا شىداپ وتىرعان ىقاڭ تولەگەننەن رۇقسات سۇراپ، ۇيىنە قايتتى. ويتكەنى ىقاڭا بۇل ايتىستار تۇسىنىكسىز، جات نارسە ەدى. ىقاڭ قاشاننان ورىس ىشىندە ءجۇرىپ، ەلدەن قول ءۇزىپ، الىستاپ كەتكەن كىسى ەدى؛ ەلدىڭ داۋ-شارى و كىسىنىڭ ميىنا بارماۋشى ەدى؛ ەل سوزىنەن گورى و كىسىگە ءبىر رۇمكە اراق كادىرلى ەدى. جانە ماناعى اراقتان ازىراق جۇرەگى قوبالجيىن دەدى مە، الدە ۇيدەگى كەمپىرى تىقىرتار دەپ قورىقتى ما، ايتەۋىر ىقاڭا تىسقا شىعۋ كەرەك بولىپ ەدى.
مانادان بەرى تولەگەن تۇك سويلەگەن جوق. نەسىنە بوي كورسەتسىن؟ دوعا مەن تىپاڭنان قالاتىن ءسوز بار ما؟ ونىڭ سەنگەنى دە سولار عوي. وزگە جولداستاردىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىرعان اقبالا ەندى ءوزى سويلەۋگە وڭتايلاندى. اقبالا توڭكەرىس بولعالى، توپ الدىندا ءسوز سويلەپ، كوسەمدىك قىلىپ، اۋىزعا ءىلىنىپ جۇرگەن جاستاردىڭ ءبىرى ەدى. ول گازەت-جورنالعا دا ءسوز جازاتىن، باياندامانى دا جاقسى ىستەيتىن، جۇرتقا «وي، ءپالى-اي!» دەگىزگەندى سۇيەتىن جىگىت ەدى. كەيىنگى جاستاردىڭ اراسىندا بەدەلى دە بار ەدى. كومەنەس پارتياسىنا الدىڭعى قاتاردا كىرىپ، قازاق جاستارىنىڭ پارتياعا كىرۋىنە سەبەپكەر بولىپ، شىنىمەن كومەنەس بولام دەپ جۇرگەن، پىكىرلى، ءبىلىمدى جىگىت ەدى.
ول ءبىر جەردە وتىرىپ قىزمەت قىلۋدان دا جۇرگەندى، سويلەگەندى، دۋماندى توپتى ءتاۋىر كورۋشى ەدى. ءوزى سويلەپ، وزگەلەر اۋزىنا قاراپ وتىرسا، سوندا ونىڭ جانى كىرىپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەر ەدى.
ول سيەزدەردىڭ قاۋلىسىن، جاڭا شىققان كىتاپتاردى كوپ وقۋشى ەدى. اسىرەسە، لەنين، تروسكيي، بۋحارين، ستالين سەكىلدى اتاقتى كوسەمدەردىڭ سيەزدەردەگى ايتىسقان سوزدەرىن قىزىعىپ وقىپ، كەيبىر ادەمى جەرلەرىن، ادەمى سوزدەرىن جاتتاپ الۋشى ەدى. جاتتاپ الماعاندا دا، سولاردىڭ ءسوز سويلەۋ وڭتايىن قۇلشىنىپ وقىعاندىقتان جادىندا قالۋشى ەدى. بىلگىش ادامداردىڭ پىكىرىن كەيدە ءوز پىكىرى قىلىپ سويلەپ جىبەرەتىن دە جەرلەرى بولۋشى ەدى. ەستىگەن ءسوزىن، حابارىن ىشىنە سىيعىزىپ تۇرا الماي، ايتىپ سالعاندى ءتاۋىر كورىپ تۇرۋشى ەدى. اسىرەسە، ەتكەن جينالىستاردا ونىڭ نە ايتقانىن، ءوزىنىڭ نە دەگەنىن قايتا ايتىپ بەرۋگە شەبەر ەدى.
ءبىراق سونىسىنا قاراعاندا، جەڭىلتەك، ۇشقالاق ەمەس، ءجۇرىس-تۇرىسى، بويى سابىرلى، ايتىس-تارتىسقا شىدامدى، تاباندى جىگىت ەدى. ءوزىنىڭ بىلىمىنە، ەنەرىنە، شەشەندىگىنە ەزى سەنۋشى ەدى. ءوزى جەڭىلىپ، جىعىلىپ قالعان جەرلەردە دە، كوڭىلى كوپ جابىرقاماۋشى ەدى؛ وزىنشە باسقا پلان، باسقا شارا قاراستىرىپ، ءبىر جۇبانىش تاۋىپ الۋشى ەدى؛ كەلەشەكتەن ءۇمىتى زور ەدى.
ول قازاققا شىن پەيىلىمەن قىزمەت ەتپەكشى ەدى، ءبىراق كوپ نارسەنى قيال قىلۋشى ەدى. كەيدە سونداي ءبىر قيالمەن الدانىپ ءجۇرىپ، تۇرمىسقا جاناسپايتىن ىستەردى دە ىستەمەك بولۋشى ەدى. ءوز ويىن، ءوز ماقسۇتىن جارىققا شىعارۋ ءۇشىن، ءومىر يەسى ءوزى بولعاندى قالاۋشى ەدى. ۇيەزگە كەلگەندەگى ءبىر ماقساتى دا جاستاردى ءوز سوڭىنان ەرتىپ، ءوزىن تانىتىپ كەتۋ ەدى.
ۇيەزدەگى قىزمەتكەرلەردەي ەل جۇمىسىنا ارالاسىپ، ارتىق بىلىقپاعان، پاراعا، اجارعا ساتىلۋدان امان، ناعىز الەۋمەت قىزمەتكەرى، ناعىز مايتالمان بولۋعا ءوزىن ارناعان ازامات ەدى.
سوندىقتان اقبالا مانادان بەرى ايتىلىپ جاتقان سوزدەرگە وزىنشە ۇلكەن ءمان بەردى. ول ءمانى — وسى سارتاۋ ەلىنىڭ جۇمىسى جايلانسىن دەگەن ءمان ەمەس، ۇيەزدەگى ازاماتتار اراسىنداعى الالىق جويىلسىن دەگەن دە ءمان ەمەس، بىرىنىكىن ماقۇلداپ، بىرىنىكىن تەرىسكە شىعارىپ، بىرىن-بىرىنە جىعىپ بەرەم دەگەن دە ءمان ەمەس، سول ايتىستان شىعارىپ، ءبىر ىرگەلى ماسەلەنى قوزعاپ، ەندى وزىمە قورىتىندى تۋعىزۋعا بولدى دەگەن ءمان ەدى. اقبالانىڭ ءبىر جاقسى جەرى: ءسوزدى قازاقشا دا، ورىسشا دا تازا سويلەۋشى ەدى. ول قازاقشا سويلەدى: بەكبولاتقا ۇعىمدى بولدى.
— ءيا، جولداستار! مەن ەندى ءوز پىكىرىمدى ايتايىن، — دەپ مۇرنىن ورامالىمەن ءسۇرتىپ، تومەن قاراپ وتىرىپ ءسوز باستادى. — ماسەلە بولىس، ۇيەز ماشتابىنداعى ماسەلە بولسا دا، جالپى قازاقستاندىق ماسەلەنى قوزعاۋعا سەبەپ بولىپ وتىر، — دەپ، كەۋدەسىن كوتەرىپ، سۇق قولىمەن باس بارماعىن ۋقالاپ، باسىن انتەك شالقايتىپ، قارسى الدىندا وتىرعان تىپاننىڭ قارنىنا قادالا قارادى: ماسەلە سول قارىندا تۇرعاننان جامان.
— ءبىز توڭكەرىسكە دايىندالعان ەل ەمەسپىز. توڭكەرىس بىزگە كوكتەن ءتۇستى. ءبىز ورىس پرالەتارياتى، ورىس بالشەبەكتەرى قان توگىپ الىپ بەرگەن دايار ولجاعا ورتاق بولىپ وتىرمىز، — دەپ ءبىر نىعىزداپ قويدى. بۇل ءسوز توڭكەرىس بولعالى تالاي ايتىلىپ، تالاي جازىلىپ، ءيى قانعان، ەسكى ءسوز بولسا دا، اقبالا شىت جاڭا سوزدەي قىپ ايتتى.
ءيا، وكىمەت — جالشىنىكى، كەدەيدىكى. جالشىلار توبى بايلار تابىن جەڭىپ، قاشاننان يەمدەنىپ جۇرگەن جەر-سۋىن، فابريكا-زاۆودىن، مال-مۇلكىن استىنان اۋدارىپ الىپ وتىر... ءيا، ءيا... ورىستا تاپ كۇرەسى باستالعالى جۇزدەپ جىلدار ءوتتى. بىزدە تاپ تارتىسى ءالى باستالعان جوق. ول نەلىكتەن؟ الدە بىزدە باي، كەدەي، جەۋشى، جەگىزۋشى جوق پا؟ الدە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاپ تۇر ما؟ جوق، جولداستار! جەۋ، قاناۋ، جانشۋ، زورلىق، قيانات دەگەن نارسەلەردەن بىزدە كوز تۇنجىرايدى. ءبىراق وكىمەت بايلاردىكى، كۇشتىلەردىكى بولعاندىقتان جىلاۋقوردىڭ كوز جاسى كورىلمەدى، تىلەگى بەرىلمەدى. ىشتەن تىنىش، قاپا بوپ، يتشىلەپ كۇنەلتە بەردى.. ءيا... ءيا... باي تەگىننەن-تەگىن باي بولمايدى؛ ەلدىڭ بايلىعىن، قانىن سورىپ، مالايدىڭ ەڭبەگىن جەپ باي بولدى. بۇل — تالاسسىز شىندىق. الگى ابەندەردىڭ باي بولۋ سەبەبى سول. وعان داۋ جوق... ءيا، ءيا... بىزدە كەدەيلەر تابى دەگەن تاپ بولىپ، بايلارعا، جاۋىزدارعا قارسى تۇرا الماۋى قالاي؟ ولار دا جان ەمەس پە؟ ءوز پايداسىن، ولەرىن بىلمەگەنى مە؟ مىنە، بۇعان ءتۇرلى سەبەپ بار. بىزدە جالشىلار، كەدەيلەر باس قوسارلىق، ۇيىمداسارلىق، مۇڭ-مۇقتاجىن سويلەسەرلىك فابريك-زاۋىت سىقىلدى وردالى دۇكەندەر بولمادى. ەزىلگەن، جانشىلعان كەدەيدىڭ باسى بىرىكپەي، ءار توبەنىڭ تۇبىندە بىتىراپ ءجۇردى. شىن مانىسىندە بىزدە پرالەتاريات بولعان جوق؛ بولسا دا ولار ءولى از؛ ەندى بىزدەن جالشىلار شىقپاق، ويتكەنى فابريك-زاۋىت كاسىبى بىزگە دە ورناماق. كەن جۇمىسكەرلەرى بىزدە بۇرىن دا بار عوي... ءيا، ءيا... ءبىزدىڭ كەدەيلەرىمىز، جالشىلارىمىز اقتان قارانى ايىرا المايتىن، كوزى سوقىر بولدى... ءيا، كەدەي بالاسى سوڭعى جىلداردا عانا وقي باستادى. بۇرىن تورەلەردىڭ، اقسۇيەكتەردىڭ، بايدىڭ، بولىستىڭ بالاسى وقيتىن... (جورعابەك ەستىمەگەن كىسى بوپ، تەرىس قارايدى). ءيا، ونسىن بىزدە رۋ تالاسى دەگەن پالە بار. رۋ باسى اقساقال، اتقامىنەرلەر ءوز پايداسىنا بولا رۋ-رۋدىڭ كەدەيلەرىن جاۋلاستىرىپ، كەدەيدى شوقپار قىلدى...
— ءيا... ەندى كەدەيدىڭ وكىمەتى كەلىپ وتىر. كەدەيدى سۇيە، كەدەيگە تەندىك اپەر، كەدەيدىڭ كەزىن اش، شارۋاسىن تۇزەت دەپ وتىر. كەدەيدى سۇيەۋ بىزگە كەرەك پە؟ كەرەك. تاپ جىگىن، تاپ تارتىسىن اشۋىمىز كەرەك پە؟ — كەرەك. قالاي اشامىز؟ قانداي شارالار قولدانامىز؟ مىنە، ماسەلە — وسىندا، — دەپ قالتاسىنان شىلىم الىپ، تۇتاتىپ، ءبىر سوردى دا ءسوزىن تاعى قوزعادى. تىڭداۋشىلار «تاپ تارتىسىن قالاي اشار ەكەن؟» دەگەندەي، ەڭسەلەرىن سالا قۇلاق قويدى.
— بۇل ماسەلە تۋرالى گۋبەرنەدە ەكى ءتۇرلى اعىم بار... جازالاسا ءۇش ءتۇرلى اعىم بار دەۋگە بولادى. ءبىراق مەن ءۇشىنشى اعىمدى اعىم ەكەن دەگىم كەلمەيدى، ويتكەنى ولار بىزدە تاپ جوق، تاپ تارتىسى دەگەن ورىسقا ەلىكتەگەندىك: بۇل بولمايتىن اڭگىمە دەسەدى — دەگەن كەزدە جورعابەككە كەزىنىڭ قىرىن ءبىر جىبەرىپ قويدى. جورعابەك: «ماعان ايتىپ وتىرسىڭ عوي» دەگەندەي، ارتىنان مىقتايتىن كىسىشە كوزىن ءبىر قىسىپ قويدى.
— بىزدەر قازاقتىڭ كومەنەستەرى ول پىكىردى قولداي المايمىز... ءبىز توڭكەرىس جولىنا ءتۇسۋىمىز كەرەك... ءيا، سونىمەن ەكى اعىم بار.
ءبىرىنشى اعىمنىڭ ايتاتىنى: قازاققا توڭكەرىس جاساۋ كەرەك: بايدىڭ جەر-سۋىن، مال-مۇلكىن، جازالاسا ارتىق قاتىنىنا شەيىن كەدەيلەرگە تارتىپ اپەرۋ كەرەك؛ پىشاق ۇستىنەن ءبولىپ بەرۋ كەرەك، باي، كەدەي دەگەن ايىرمانى جويىپ، قولما-قول تەڭگەرۋ كەرەك. ايتپەسە، باي قولىندا مالى تۇرعاندا، جەر-سۋى تۇرعاندا، ءومىرى كەدەيگە تەندىك بەرمەيدى دەسەدى. بۇل اعىمدى باستاۋشى كەيبىر ورىس جولداستار؛ ولارعا قوسىلاتىن ءبىزدىڭ جاقسىلىق ەتىكشى ءتارىزدى قالانىڭ كەدەيلەرى جانە كەيبىر شولاق ويلى جاستار... — دەدى. سوڭعى سوزدەرىنەن اقبالا ءوزى بۇل اعىمعا قارسى ەكەنى كورىنىپ قالدى. وزىنە قارسى كىسىلەردىڭ پىكىرىن شولتيتىپ، وڭدىرماي سويلەيتىن، ءوز پىكىرىن دالەلدەپ، نىعايتا سويلەيتىن ايتۋشىلاردىڭ ادەتى عوي. اقبالا دا سول جولدى تۇتىنىپ، اناۋ اعىمداردى كەمىتە سويلەدى.
— ال ەكىنشى اعىم ايتادى: ونداي توڭكەرىستەن ءمان شىقپايدى، ونىمەن كەدەي تەڭەلمەيدى دەيدى. بۇلاردىڭ دالەلى، — دەپ كوپ سوزبەن دالەلدەرىن ساناپ، ءتۇسىندىرىپ ەتتى... — ول دالەلدەرى: وسى كۇندە بايدىڭ مالىن تالا دەسە، بۇزاقىلار تالاپ كەتەتىنى، كەدەيلەر بايدىڭ مالىن پايداعا اسىرا الماي، جاۋ مالىنداي، ىشىپ-جەپ قويۋى؛ ءسويتىپ جالپى مەملەكەتتىڭ بايلىعى كەمۋى، سول كەزدەگى دەرت، جۇت، اشارشىلىق، سوعىس ەلدىڭ شارۋاسىن كۇيزەلتۋى؛ بايدى كەدەي قىلامىز دەپ ءجۇرىپ، كەدەيدى باي قىلىپ الۋ ءقاۋپى، كەدەي وڭاي ولجاعا قىزىعىپ، ەڭبەككە ۇيرەنبەي كەتۋى، ەلدى ەڭبەكسىزدىككە ۇيرەتۋ — ءساتساليزىم، كومەنەزىم جولىنا قايشىلىعى، كەدەي اقىل-وي، سانا-ساڭىلاۋ جاعىنان تەڭەلمەي تۇرىپ، جالاڭ مالمەن تەڭەلە المايتىنى... تاعى سونداي كوپ سوزدەردى ايتىپ كەلىپ: — كەدەيدى وقىتۋ، كوزىن اشۋ كەرەك، ۇيىمداستىرۋ كەرەك، اكىمشىلىك، سوت، كەدەيدىڭ قولىندا بولۋ كەرەك؛ كاپەراتىپ، ارتەل اشىپ بەرۋ كەرەك؛ كەدەيدى وتىرىقشى قىلۋ كەرەك؛ كاسىپكە ۇيرەتۋ كەرەك... — دەپ ءبىر توقتاپ، ءسونىپ قالعان شىلىمىن تۇتاتىپ الدى. سودان كەيىن:
— باي، كەدەي، تاپ ماسەلەسىنە بىزدە وسىلاي نەگىزگى كوزقاراس بولۋ كەرەك. ابەن جالعىز ەمەس، ابەندەر كەپ. ولارمەن ءبىز الىسۋىمىز كەرەك؛ مۇمكىن ۇزاق الىسارمىز. ويتكەنى ولاردا امال، ايلا كەپ. ولار تەسىك تابا بىلەدى. ولاردىڭ اگەنتى ۇيەز تۇگىلى، گۋبەرنەلىك جەردە، كىندىكتە جوق ەمەسىن قايدان بىلەمىز؟ الدىمەن جۋانداردىڭ ىقپالىنان، رۋشىلدىقتان قازاق ازاماتتارى، وزدەرىمىز تازارۋىمىز كەرەك. ءوزىمىز تازارماساق، ەشنارسە جاساۋعا بولمايدى، — دەپ ءسوزىن اياقتادى.
اقبالانىڭ ءسوزى كۇشتى شىقتى. كۇشتى شىقسا دا، بۇل تىڭداۋشىلارعا ۇنامادى. الدىمەن «تاپ تارتىسىن اشۋ كەرەك» دەگەن ءسوزى جورعابەك پەن تىپاڭا ۇنامادى. ويتكەنى بۇل ەكەۋى الگى كەكەتىپ وتكەن ءۇشىنشى اعىمنىڭ ادامدارى ەدى.
«بايدىڭ، جەر-سۋىن، مالىن تارتىپ اپەرۋ كەرەك ەمەس» دەگەنى بالتاشقا ۇنامادى. ويتكەنى بالتاش شىنىمەن كەدەيشىل جىگىت ەدى. ءبىراق بالتاش ايتىسۋدى ويلاسا دا، ايتىسپادى. ويتكەنى، ماناعى ەكى-ۇش رەت ءسوز بەرمەي، توقتاتىپ قويعاندى دا ول كەك قىپ وتىر ەدى. ونىڭ ۇستىنە «ءبىرىنشى اعىمداعى شولاق ويلى جاستار» دەگەن ءسوزى دە بۇعان جايسىز كەلدى. ايتىسا قالسام مەنى دە «شولاق ويلى» دەپ ساناي ما دەپ قاۋىپتەندى. جانە ءوزىمىز تازارۋىمىز كەرەك دەگەن ءسوزى دە بۇعان ارناپ ايتىلعان تارىزدەندى. ايتىسۋعا ءوزى تىعىلىپ قالعان كىسى تولىق دالەلدەرى دە بولمادى. ويتكەنى بالتاشتىڭ ءبىلىمى دە اقبالادان گورى كەمىرەك ەدى. بۇل جينالىستاعى ءبىلىمى تاۋىرلەۋ، كىتاپتى كوپ قاراستىرعانى جورعابەك ەدى. جورعابەك قاباعىن تۇيىڭكىرەپ الىپ، بىرنەشە سۇراۋ بەردى. سۇراۋلارىنىڭ سارىنى مىناۋ ءتارىزدى ەدى:
— ورىستاردىڭ جۇمىسشىعا، مۇجىققا تۇتىنعان شارالارىن، جولدارىن وزگەرتپەي، قازاققا دا تۇتىنام دەپ ويلايسىڭدار ما؟
— تاپ جىگىن اشۋعا، قازاقتىڭ قازىرگى، بۇرىنعى تۇرمىسىندا قانداي قولعابىس ەتەرلىك شارتتار، جاعدايلار بار؟
— تەگىندە تاپ تارتىسىن ساياساتتىڭ، وكىمەتتىڭ كۇشىمەن جۇرگىزۋگە بولا ما؟
— قازاقتىڭ كەلەشەگىنە قالاي قارايسىڭدار؟
— مال باققان، ەگىن ەككەن، ونەرسىز، ءبىلىمسىز جۇرتتا ءساتساليزىم ورنايدى دەپ ماركس ايتقان با ەكەن؟ مۇنداي وقيعا، تاجىريبە تاريحتا بولىپ كوردى مە؟
— جەر جۇزىندە الەۋمەتشىل توڭكەرىس بولماي تۇرعاندا، ءبىر مەملەكەتتە ءساتساليزىم ورناتۋعا بولا ما؟
— ساتسيالدىق شارۋانى قالاي جاساماقسىڭدار؟ قازاق كاپيتاليزم ءداۋىرىن كەشىرە مە، ساتساليزىمگە ءبىر-اق سەكىرىپ وتە مە؟.. — دەگەن ءتارىزدى...
جورعابەكتىڭ سۇراۋلارىن اقبالا ىشىنەن ۇناتقان جوق. ويتكەنى جاۋاپ بەرۋگە ارتىق دايىندىعى دا جوق، تۇيدەگىمەن كەلىپ قالعان، توسىن سۇراۋلار ەدى. الايدا، سىر بىلدىرمەيىن دەپ:
— بۇل سۇراۋلارىڭىزعا مەن ءقازىر جاۋاپ بەرۋىمە دە بولادى... ماسەلەن كاپيتال ءداۋىرىن قازاق باسىنان كەشىرمەۋى مۇمكىن، ويتكەنى ەندى دەربەس باي، ساۋداگەر بولمايدى (وندا «نەپ» جوق كەزى). ءبىراق بۇل ارادا بۇل سۇراۋلاردىڭ بارىنە جاۋاپ بەرۋدى ارتىق كورەم؛ ءبىز ءقازىر ءارى كىشكەنە قىزىڭقىراپ العان كىسىمىز، ءارى ماركس، لەنيننەن دالەل كەلتىرمەگەن سوڭ، جاۋابىمىز جەڭىل بوپ كورىنۋى مۇمكىن. بۇلار ءوزى تەرەڭىرەك قاراستىراتىن ماسەلە. ال ەندى بىلايشا، جالپى ايتا كەتۋگە دە بولادى. تەگىندە، ءبىز ورىس ەڭبەكشىلەرىنەن بولەك ەشبىر جول تابا المايمىز. ءبىز سولاردىڭ سوڭىنان ەرىپ، سولارمەن قول ۇستاسىپ تەڭدىككە جەتەمىز. قازاقتىڭ ءوز الدىنا ساياساتى دا، تاريحى دا بولا المايدى. سوندىقتان ورىستان ءبولىنىپ، ءىس قىلامىز دەۋدىڭ، تەرەڭ ماسەلەلەردى تەكسەرۋدىڭ بىزگە بۇل كۇندە پالەندەي قاجەتى دە جوق. بىزگە كۇنبە-كۇنگى جۇمىس كەرەك. مۇجىق اراسىندا تاپ تارتىسىن جۇرگىزۋ مۇمكىن بولسا، قازاققا دا مۇمكىن: شارۋا-كاسىپ جونىنەن ەكەۋىنىڭ پالەندەي ايىرماسى جوق. مادەنيەت جونىنەن دە مۇجىق قارا ۇزگەن جوق. ءبىزدىڭ ايىرمامىز تەك رۋشىلدىقتا. مىنە، وسى جاعىنا ءبىز قاتتى كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك... — دەگەن سەكىلدى ءبىرتالاي سوزدەردى ايتىپ كەپ، اياق كەزىندە: — ءسىز ماركستى وقىعان كورىنەسىز... نە عىپ توڭكەرىسشىل بولماي جۇرگەنسىز؟ — دەپ كەكەي كۇلگەن بولدى.
— توڭكەرىسشىل ەمەس ەكەنىمىزدى قايدان بىلدىڭدەر؟ — دەپ جورعابەك تە كۇلىمسىرەدى.
بۇلاردىڭ سوڭعى سوزدەرى بەكبولاتقا قۇران سوزىندەي تۇسىنىكسىز بولدى. باستاپقى سوزدەردى دە بەكبولات ارەڭ تىڭداپ وتىر ەدى، ويتكەنى ول سوزدەردىڭ ىشىندە ابەن، مۇقاشتار بار ەدى. سوندىقتان بەكبولات: «وسىلاي دەڭدەر» دەگەن كىسىشە:
— ىم-م! — دەپ ورنىنان تۇرەگەلدى.
تەگىندە قۇسبەگىلەر، اڭشىلار ءوز سوزىنەن باسقاعا توپاستاۋ كەلەدى عوي، بەكبولات تا وسى جولى ءوزىنىڭ توپاستىعىن بايقايىن دەدى. قاي جەردە، قاي دۇنيەدە وتىرعانىن ءوزى دە بىلمەدى. ءسوز كوبەيگەن سايىن باسى قاتىپ بارا جاتقان سوڭ، تىسقا جونەلدى.
* * *
تۇڭعىش كوبىك قار. تىمىق. قاتقاق. اۋا شىنىداي. اتتىڭ ءىزى باداناداي. قالاداعى شىعا بەرىس تەپسەڭدە شەرتتىرە اياڭداعان ەكى اتتى. بەرگىنىڭ مىنگەنى ەكى تاقاسقان، ەشكى باس، قۇلان سان توبىلعى تورى. اسەم باسادى، قاردى ۋىستاپ لاقتىرادى. ءۇيت شىركىن! شەرتتىر، شەرتتىر! قۇيىسقان قىسقا، ەر ىقشام، ۇزەڭگى اياقتىڭ ۇشىندا... تاقىم جابىسقان: سۇر كۇپىلى اق قۇبا جىگىت قامشىنى سيپاي تۇسەدى. ارعىنىڭ استىنداعى جاتاعان جيرەن. جاراۋ. ءبىراق تورىنىڭ اياڭىنا ىلەسە الماي، بۇلكىل قاعادى. جىگىتى ءپاس، كيىمى كونە.
جەلدەي ەسكەن اياڭشىلعا مىنگەنىڭ بار ما؟ مىنسەڭ، بىلەسىڭ: ات ءۇستى ادامدى ارۋاقتاندىرادى، كوڭىلىڭدى كوككە سەرپەدى، اۋزىڭمەن كۇس تىستەيسىڭ!
تورىلى قامشىنى ەكى بۇكتەپ اناۋ تاۋدى نۇسقادى:
— ۋاي، شىركىن-اي! دەگەن قانسونار ەكەن! اي، اتتەگەن-اي! — دەپ ساپتاماسىن سارت ەتكىزدى. جولداسى:
— نە ايتاسىڭ! — دەدى.
— بۇركىتتى قايىرعالى قانشا بولدى؟
— جاڭادا، ءبىر-اق جۇما...
— بۇ كۇن شىقپاعان سوڭ نە كەرەك!
— سونار بولماۋشى ما ەد؟
— قۇستى ۇمىتىپ كەتكەنسىڭدەر عوي...
مۇنى ايتىپ كەلە جاتقان بەكبولات قوي. حابار كەش ءتيىپ، اقبەرگەن ات اكەلگەنشە، سو بوپتى. ەرتەڭگى شايدان كەيىن ەلگە تارتقان بەتى ەدى. ءدال جۇرەر كۇنى قار جاۋىپ، قانسونار بوپ قالار ما.
بەكبولاتتا ءبىر بۇركىت، ءبىر قارشىعا بار-دى. قۇستارىن كورمەگەلى اي بوپ قالدى. «مال، جان امان بادان» كەيىنگى ءسوزىنىڭ كوبى قۇستارى بولعان. اقبەرگەن قۇستارعا جەم ىزدەپ، قويان اتۋعا كەتكەندە، توماعاسى ءتۇسىپ قالعان بۇركىت كۇشىككە تالپىنىپ، ەكى شالعىسىن قيراتىپ العان ەكەن. كەشەدەن بەرگى «اتتەگەن-ايدىڭ!» ءبارى سول شالعىنىڭ وكىنىشى ەدى. ول ەكى شالعىنى جاماپ الۋعا دا بولادى عوي. سوندا بەكبولات بۇركىت باپتاپ تۇلەتىپ، قانات، قۇيرىعىن ءبىر ساماداي قىپ الدىم عوي دەپ جۇرگەن جىلى ەدى. بەكبولات قۇسىنا رەنجىگەندە، اقبەرگەن:
— ءبىز ءوزىڭدى ۋايىم قىپ جۇرسەك... — ءتايىرى، قولدان كەلەتىن نارسە عوي، — دەپ جۇباتا بەرەتىن.
اقبەرگەن بەكبولاتتىڭ جان جولداسى. بالا جاسىنان بىرگە وسكەن. قاشاننان بەرگى قوڭسىسى. جانىنان ەكى ەلى قالمايتىن سەرىگى.
اقبەرگەندە كارى شەشە، ەكى سيىر، ءبىر قاتىن، ءبىر ات. سودان باسقا مال-جان جوق. ورازاسىن ءوز ۇيىنەن اشقان، قىسى، جازى ۇيدە تۇرعان جان ەمەس. ول ءارى قۇسبەگى، ءارى مەرگەن، ءارى ءانشى، ءارى جاقسى جولداس. بەكبولاتتىڭ اكەدەن دە، تۋىسقاننان دا ارتىق سەنەتىن ادامى — اقبەرگەن. ويتكەنى ول بىلمەيتىن سىر جوق. بالالىق، جاستىق، اڭشىلىق، جەل باستىق، اشتىق، توقتىق، ويىن كۇلكى — ەكەۋىنىڭ ءبىر تارتقان تاۋقىمەتى. بىرگە كۇيىنگەن، بىرگە سۇيىنگەن.
بەس ارقان بويى ءتۇپسىز قۇزداردان بەكبولات ءۇشىن اقبەرگەن تۇلكىنىڭ كۇشىگىن العان. اياعىن انتەك جازاتايىم سالسا، اجال اۋزىن اشىپ تۇرعان تىك جارتاستىڭ بەتىمەن شىبىنشا ورمەلەپ بارىپ، بۇركىتتىڭ بالاپاندارىن اكەلگەن. بۇركىت قاشقان قارلى تۇندەردە ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن دىم سىزباي تاۋ-تاس كەزىپ، ۇڭگىرگە تۇنەگەن. ساقىرلاعان سارى ايازداردا بۇركىتتى جاۋراتپايمىن دەپ ىشكى تونىنا بالاسىنداي بولەگەن. اككى تۇلكىگە بۇركىتتىڭ اياعىن شايناتپايمىن دەپ ولەرىن بىلمەي شاۋىپ، قيا تاستان ات-ماتىمەن دومالاپ، بۇعاناسىن قيراتقان. اساۋ قۇستى ۇيرەتەم دەپ، ارپالىسىپ، قولىنا الدەنەشە سۇڭگى سوقتىرعان. جاستىقتىڭ تالاي تار كەزەڭدەرىنەن اسقاندا، ۇنسىزدە — ءتىل بولعان، جولسىزدا — جول تاپقان، قاسقىر بوپ تورىعان مىسىق بوپ جورعالاعان، يت بوپ ىرگە تىرناعان، قازىق بوپ ات ۇستاعان. مۇنان ارتىق ەڭبەكتى تۋعان انا بولماسا كىم سىڭىرەر؟
ونىسىنا قاراي اقبەرگەننىڭ اتى دا، اسى دا، كيىمى دە بەكبولاتتان بولاتىن. قاتىن اپەرۋگە دە بەكبولات سەبەپ بولعان. بەكبولات ۇيلەنىپ، بولەك وتاۋ تىكسە، ءوز الدىنا سابا ورناتسا، اقبەرگەن قارا لاشىعىن جانىنا قوندىرسا، بەكبولاتتىڭ وتاۋىن ەمىن-ەركىن بيلەسە، — مىنە اقبەرگەننىڭ ەندىگى ءبىر ارمانى.
دۇنيەدە دوس دەگەن بولسا، سونداي شىن دوس بەكبولات پەن اقبەرگەن ەدى. بۇلاردى دوس قىلعان ەكەۋىنىڭ دە قۇمارلىعى، اۋەسى — اڭشىلىق ەدى؛ ەكەۋىنىڭ سۇيەگىندە دە جالقاۋلىق، سەرىلىك بار ەدى؛ ەكەۋى دە شارۋاعا قىرباي ەدى؛ اكەسى بەكبولات ەكەۋىن «ەكى اۋەيى» دەۋشى ەدى. الايدا ەكەۋىنىڭ جاراتىلىسى ەكى باسقا ەدى.
اقبەرگەن بەكبولاتتان گورى قاجىرلىراق، شىدامدىراق، ايلاكەرلىرەك، قيسىعىراق، كەكشىلىرەك ەدى. بەكبولات ودان گورى اياڭكەسىرەك، قيالشىراق، جاسىعىراق، ماقتانشاعىراق، اۋەسقويىراق ەدى. بەكبولات قىسىلعان، ساسقان، كەيىگەن جەردە اقبەرگەن اقىل تاۋىپ، توقتاۋ ايتىپ، دەمەسىن بولۋشى ەدى، جازالاسا، بەكبولات ونىڭ ءتىلىن كوبىرەك الۋشى ەدى. قاتتى قايىرىم-بەينەتتىڭ ءبارىن اقبەرگەن كورگەن سوڭ، بەكبولات ءوزىم ىستەتىپ ءجۇرمىن دەپ جۇبانۋشى ەدى. اقبەرگەن ونداي بەينەتتى قاجىرىم، ەرلىگىم ارتىق بولعاننان ىستەپ ءجۇرمىن، مەنەن باسقانىڭ قولىنان كەلمەيدى دەپ ويلاۋشى ەدى. اقبەرگەننىڭ ەڭبەگى بولماسا، بەكبولاتتىڭ تىرشىلىگى دە قىزىق بولماس ەدى؛ بەكبولاتتىڭ اتى، اسى، كيىمى بولماسا، اقبەرگەننىڭ كۇنى دە كۇن بولماس ەدى. بىرىندە جوعى بىرىنەن تابىلىپ، ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بوپ، ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرەر ەدى.
«...ەسەپتەسكەن دوس بولمايدى» دەپ جۇرت ايتادى. ەسەپتەسپەگەن دوستى كورگەمىز جوق. سىرتىنا شىعارماعانمەن، ەكى دوستىڭ ەسەبى ىشىندە جۇرەدى. ەسەپسىز كەتسە، ءبىرىن-بىرى الداعان، ارباعان بولىپ تابىلادى؛ ونىڭ ءتۇبى تەڭدىك ەمەس، زورلىق. مىندەتسىز، سىلەتسىز، ماقتانسىز، قاياۋسىز، اينىماس دوس، بولادى دەگەنگە سەنبەڭىزدەر. ويتكەنى ءوزىن ۇمىتىپ كەتەتىن ادام تابىلمايدى: اركىمگە الدىمەن تىرشىلىك كەرەك، تاماق كەرەك. ءارى ءوز باسىنىڭ، ءارى دوسىنىڭ پايداسى بىردەي تابىلعان سوڭ ادام شىن دوس بوپ جۇرەدى (الدە «شىن ۇلتشىل»، «شىن الەۋمەتشىلدەر» دە سونداي ما ەكەن؟). بەكبولات پەن اقبەرگەن سونداي دوستار ەدى.
كەشەدەن بەرى ءۇي-ىشىنىڭ كور-جەر اماناتىن ورىنداپ جانە تولەگەندىكىندە بولعان سوڭ، بەكبولات دوسىمەن ەمىن-ەركىن سويلەسە الماپ ەدى؛ اتقا ءمىنىپ، وڭاشا شىققان سوڭ، اڭگىمە قوزعاۋعا اينالدى. بەكبولاتتىڭ اڭگىمەسى اقبىلەك بولۋ كەرەك قوي. ءبىراق بەكبولات سالعان جەردە اقبىلەكتەن باستاۋدى قولايسىز كورىپ، قۇس جايىنان قوزعاعانى سونىڭ بەتاشارى ەدى. اقبەرگەن «و كۇندە جۇرت قۇستى ويلاعانداي بولدى ما؟» — دەگەن كەزدە بەكبولات ەندى اقبىلەكتى ءسوز قىلۋدىڭ كەزەگى كەلدى عوي، — دەپ ويلاپ:
— ءيا، ول كۇندەر ەستەن قالمايتىن كۇن بولدى عوي. ناعىز ءبىر جۇلدىزدىڭ تەرىسىنەن شىققان ەكەمىز... بۇ قويانى قۇرعىردىڭ جولى قاتتى بولماي قويمايدى... سو كۇنى جولىقپايمىز دەگەن ويدا بار ما ەدى؟ — دەپ ءبىر قويدى.
— ە، قۇدايدىڭ ءامىرى دەسەيشى... و دا ءبىر سورى بار قىز ەكەن، دەدى اقبەرگەن مىرزاسىنىڭ ويىن بىلگەلى.
— نە سورىن ايتاسىڭ؟ ورىستىڭ قولىنا تۇسكەنىن بە، باسقا ما؟ — دەپ سۇرادى بەكبولات جولداسىن بايقاعالى.
— سورى بار ەمەي نەمەنە، ەل-جۇرتقا اشكەرە بولدى... ابيۇرى كەتتى، — دەگەندە، بەكبولات تا ونىڭ ويىن بىلە قويىپ:
— كىم ءومىرى ابيۇرلى بوپ وتەت دەيسىڭ، تاعدىر دا، — دەدى.
— «ە تاعدىر عوي... اقبىلەكتىڭ پەردەسىن ءوزىمىز اشپايمىز دەگەن كىمنىڭ ويىندا بار؟ — دەدى.
بەكبولات اقبەرگەننىڭ ارباسىپ كەلە جاتقانىن ءبىلدى دە، ءسوزدىڭ بەتىن اشقالى:
— سەن دە قۋ بوپ كەتىپسىڭ-اۋ! — دەپ جىميدى.
— ونى نەلىكتەن ايتتىڭ؟ — دەپ، تۇسىنە قويىپ اقبەرگەن دە جىميدى.
ويتكەنى بۇرىن بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىندا پەرنەلى، قالىتقىلى ءسوز بولمايتىن؛ ويلاعاندارىن بۇكپەسىز ايتىپ سالاتىن عوي. مىناداي ءتۇسسىز اڭگىمە ەكەۋىنە دە ۇنامادى. نە ءبىرىن-بىرى توساڭسىپ، جاتىرقاپ قالعانى، بولماسا وزگە ءبىر سەبەپتىڭ بارلىعى سەزىلەر ەدى. ول سەبەپ:
«ابيۇرىنان ايرىلعان اقبىلەكتى قالاي ومىرلىك جار قىلاسىڭ؟» دەۋگە اقبەرگەننىڭ اۋزى بارماي، «اقبىلەكتى ءالى دە بولسا الامىن» دەگەندى بەكبولات تا اشىپ ايتا الماي كەلە جاتۋى ەدى. بەكبولات ەلدىڭ، دوسىنىڭ اڭىسىن اڭداماق ەدى. اقبەرگەن مىرزاسىن سىناماق ەدى. نەگە دەسەڭ، بۇل ءوزى زور ماسەلە عوي. ءومىر سەرىك جار تابۋ — ءبىر قيىن جۇمىس. تاپقان جارى اقبىلەك ەدى. ول مۇنداي كۇيگە ۇشىراپ وتىر. اقبىلەك وقيعاسى قازاق بالاسىنىڭ باسىندا بولماعان، توتەن وقيعا عوي. جالعىز بەكبولات پەن اقبەرگەن ەمەس، مۇنداي وقيعادان كەيىن نە ىستەۋ، قالاي بولۋ كەرەكتىگىن بۇكىل قازاق بالاسى ويلاپ كورگەن جوق قوي.
— قۋ بوپ قاپسىڭ. مەنى جاتىرقاعاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەپ بەكبولات جولداسىنا نازىن ءبىلدىردى.
سونى ايتقاندا اقبەرگەن ماناعىنداي ەمەس، اجارى سازارىڭقى تارتىپ:
— سەنى مەن نەگە جاتىرقايىن؟ سەنى جاتىرقاعاندا مەنىڭ تابارىم دا بەلگىلى عوي. ءبىراق نە ايتۋدىڭ ءجونىن تابا الماي كەلەمىن... ءوزىڭ نە ويلايسىڭ؟ اۋەلى سونىڭدى ەستىرتشى... ساعان دەگەن مەندە بوتەن نيەت بولىپ كورگەن جوق، قارا باسىم قارا جەرگە كىرگەنشە، ونداي نيەت بولار دەپ ويلامايمىن... — دەپ دوستىقتىڭ نىسانىن كورسەتتى.
بۇل سوزگە بەكبولاتتىڭ دا جۇرەگى ەرىپ كەتتى: دوسىن قۇشاقتاپ ءسۇيىپ العىسى كەلدى، ءبىراق ونداي داعدى ءومىرى بولىپ كورگەن جوق قوي. سوندىقتان:
— سەندە بوتەن نيەت بولار دەپ مەن دە ويلاعان ەمەن. اۋەلى قۇداي قۇدايدان سوڭعى جاقىنىم دا، دوسىم دا سەن دەپ بىلەم. سەن بىلمەيتىن سىر جوق. سەنەن باسقا اقىلداسار كىسىم دە جوق. اكەي ەكەش اكەي دە انانى قويا بەرىپ، اقبىلەكتى ايتتىرعانىما ءىشى ىرزا ەمەس-تى. ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ... ەندى جۇمىستىڭ ءتۇرى مۇنداي بولدى... — دەپ، بەكبولات بالا جاسىنان بەرى قاراي قوزعاپ، بالالىقتى، جاستىقتى، ويىن-كۇلكىنى، جولداستىقتى، دوستىقتى، ەلدىڭ پارتياسىن، پارتيا تاقىرىپتى، اكەسى بۇعان قىز ايتتىرعانىن، ونى مەنسىنبەگەنىن، ەكەۋى اقىلداسىپ، اقبىلەكتى كورىپ كەلىپ ۇناتقانىن، — ءبارىن جىر قىلدى. اياعىندا كەلىپ: — و بولسا، ونداي بولدى. بۇل مۇنداي بوپ وتىر. ماڭدايىمنىڭ سورى بار ما؟ قايدان بىلەيىن. ەندىگى ويىم: «تاعى دا قىز ىزدەپ، تاعى دا اكەيدى رەنجىتىپ جۇرگەندە، ءومىردىڭ دە ءبىرتالايى ءوتىپ كەتەر. ودان دا نەدە بولسا ءتاڭىرىنىڭ جازۋى شىعار، جۇرت نە دەسە و دەسىن، تاۋەكەل دەپ سونىڭ ءوزىن العىم كەلەدى»، — دەپ كۇرسىنىپ توقتادى.
بەكبولات سويلەپ كەلە جاتقاندا، اقبەرگەن: «ايتقانىڭنىڭ ءبارى «راس» دەگەن كىسىشە؛ «ە، ە، ە!» دەپ باسىن يزەي بەردى. بەكبولات توقتاعان سوڭ، اقبەرگەن دە ءوزىنىڭ ناشارلىعىن، جالعىزدىعىن، قوڭسىلىعىن، دوستىعىن، تىلەۋى بىرلىگىن ايتىپ شىقتى. بەكبولاتتاي ۇزارتىپ سويلەگەن جوق، شاعىمدى، ءتيىمدى جەرلەرىن باسىپ ءوتتى. اقىرىندا:
— ءوز ىندىنىڭ سولاي بولسا، ونىڭا مەن دە بوتەن ءسوز ايتا المايمىن. جالعىز-اق دوس بار ەدى، دۇسپان بار ەدى، قۇربى-قۇرداس بار ەدى. ەكەۋمىزدىڭ وسى جۇرگەنىمىزدى دە كورە المايتىن كىسىلەر بار ەدى... تەك سولاردىڭ تاباسىنا قالامىز با، بىردە بولماسا بىردە بەتىڭە سالىق قىپ، سۇيەگىڭە تاڭبا بولا ما دەپ، ارتىن ويلاعانىمىز بولماسا... — دەگەن سوزگە اكەپ تىرەدى.
— ونىسىن ەندى قۇدايدان كۇتتىم. مەن جاماندىعىمنان، بولماسا اقبىلەك جاماندىعىنان بولىپ وتىرعان نارسە ەمەس. تۇتقيىلدا كەز كەلگەن ءتاڭىرىنىڭ ءبىر اپاتى. وعان كىم ارا تۇرا الادى. ايتا بەرسەك سول وڭىردە ورىستان cay قالعان ايەل بار ما ەكەن؟ ءبىراق قايسىسى بەزىپ جاتىر ايەلىنەن؟ اشىلماعان قاۋىن، جارىلماعان جۇمىرتقا ىزدەيتىن باياعى بەيبىتشىلىك شاعىمىز بار ما؟ ەلدىڭ نە قىمباتى، نە اسىلى قۇربان بولماي جاتىر؟ — دەپ بەكبولات جولداسىن دالەلمەن جەڭبەك بولدى.
«ارتىنىڭ نامىسى» دەگەنى بولماسا، اقبەرگەن دە ارتىق تالاسقان جوق.
جولداسىن وزىنە سەرىك قىپ العان سوڭ، بەكبولاتتىڭ كوڭىلى ءبىر دەمدەگەندەي بوپ:
— ەل نە دەيدى ەكەن؟ ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى قالاي كورەدى ەكەن؟ — دەپ سۇرادى.
— ەل دەپ ەندى، ەل نە دەمەيدى؟ ەلدىڭ سوزىنە ارتىق قۇلاق قويعان دا كici جوق... جالعىز-جارىم سايلاۋباي، ايازبەك... سەكىلدى بىقسىما كۇنشىلەر ايىزى قانادى بىلەم... قارىنداستارىن الماي قويعان سوڭ، سۇيتپەي قايتۋشى ەدى... ال تىلەۋلەس اعايىننىڭ ءازىر سۋىق ءسوزى ەستىلمەيدى... ءوز ۇيلەرىڭ بولعاندا، بي (اكەسى) پالەن ءتۇس جارىپ، ەشتەڭە ايتا قويعان جوق بىلەم. «اقبىلەك تابىلىپتى» دەگەن حاباردى ەستىگەندە: «ە!» دەپتى دە قويىپتى. ال، جانبولات اعاڭ بولسا، ول ەندى اۋزى جەڭىل كىسى عوي: «ە، ءبىزدىڭ بەكبولات ەندى و قىزدى المايدى، ورىستىڭ سارقىتىن نەعىسىن!» دەپ، ۇيىنە كەلگەن، كەتكەن كىسىگە «پەروت» سوعىپ وتىراتىن بولسا كەرەك، — دەدى.
— ە، و جىگىت ەندى سوعا بەرەدى عوي... ەلدە جوق، كۇندەي پەريزاتتى تاۋىپ العان نەمە! — دەپ بەكبولات كۇلدى.
اقبەرگەن قوشامەت قىلدى.
«ويتكەنى اعاسىنىڭ الىپ وتىرعان قاتىنى دا پارتيا تاقىرىپتى اتاستىرعان ءبىر جەتەسىزدەۋ ادامنىڭ شاجا بايتال بەينەلەس كىلبيگەن، مايماق، كارى قىزى. قارنى شەرميىپ، بوربايى شىت-شىت بوپ، تەك جىل سايىن ءبىر بالادان قوزداتا بەرۋدى ءبىلۋشى ەدى. و جەڭگەسىن بەكبولات پەن اقبەرگەن ءدايىم مازاق قىپ، اشۋلاندىرا بەرۋشى ەدى. ونى كورگەندە ەكەۋىنىڭ جىنى قوزىپ كەتۋشى ەدى. بۇ جولى دا كۇلۋگە سول سەبەپ بولدى.
اۋىلعا جەتكەنشە ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى — ايەل بولدى. ايەل دەگەن جارىقتىق ءومىرى تاۋسىلمايتىن، ادامدى جالىقتىرمايتىن قىزىق اڭگىمە عوي. اسىرەسە ءبىزدىڭ «ەكى اۋەيى» ايەلدىڭ اڭگىمەسىنە جالىققان بار ما؟ اۋىزدارىنان سىلەكەيى، كوزدەرىنەن جاسى اققانشا كۇلىسىپ ءماز-مايرام بولدى.
بەكبولات ءبىر جاساپ قالدى.
* * *
بالتاش كابينەتىنە كىرىپ كەلدى.
قىزىل شۇعامەن كەجىمدەلگەن ەمەن ۇستەل. سۇرالا تاس ءداۋىت، قالام ساۋىت، شامدال، باسقىشتار. بىلقىلداق بارقىت ورىندىق. تاقتاي ايناداي. ۇستەل شىتىرداي. وڭىندا — لەنين، سولىندا ستالين سۋرەتى. ۇستەلدە ءتىليپون. قولىن سوزسا ەلەكتىر. ءبىر تۇيمەنى باسىپ شىلدىر ەتكىزسە — حاتشى جەتىپ كەپ، موينىن قىلقىڭ ەتكىزەدى.
وسى سىندى كابينەتىنە بالتاش كىرىپ كەلدى.
ورىندىق تا، ۇستەل دە، قالامدار دا جەگۋلى اتتاي جالاڭداپ: «وتىر دا وكىرتە بەر!» — دەپ تۇر.
بالتاش cap پارتپەلدى ۇستەلگە ءبىر الىپ ۇرىپ، بەتتى ءبىر سيپاپ، بىلقىلداق ورنىنا الشيا كەلىپ وتىردى. سول قولىنىڭ تۇيمەلى جەڭىن اشتى دا ۋاقىتتى ءبىلدى. توعىزدان قاڭعىپ بارادى ەكەن. سول جاعىنداعى قاتتاۋلى قاعازداردى الدىنا تامان الىپ، قوي قىرقاتىن كىسىشە يكەمدەي باۋراپ، ءتۇيىلىپ قاراي باستادى. بىرىنە «انىقتالسىن»، بىرىنە «تەكسەرىلسىن»، بىرىنە «ماجىلىسكە سالىنسىن»، ەندى بىرىنە «قارجى جوق»، تاعى بىرىنە «تىڭدالماسىن»، «قايقايتىلسىن» دەگەن ءتارىزدى، بۇرىش-بۇرىشىنا قيعاشتاپ «رەزەلىس» (قارار) قوندىرىپ، قولدى وراقتاتىڭقىراپ، اياعىنا كولدەنەڭ ءبىر تارتىپ قاپ جاتىر ەدى، ەسىك تىرس ەتتى.
— موجنو؟ — دەدى.
— موجنو بولسا، — ۋفين اتدەلدىڭ باستىعى بىردەمەشتەين ەكەن. وتىرا قالىپ قاعازدارىن بۋدىراتىپ، قولىن سيقىرلارشا تۋلاتىپ، سىقبىرتىپ ەدى، بالتاش ا — دەگەندە «مۇمكىن ەمەس» دەپ باسىن شايقاسا دا، ار-بەردەن سوڭ «ءا، ول مۇمكىن» دەپ قولدى قويا بەردى. بالتاش اقشا جۇمىسىنا ونشا جەتىك ەمەس ەدى؛ پاراگراف بارتال، دەكرەت، سەكرەت — دەگەندەر كوبەيىپ كەتىپ، سولاردىڭ كىلتيپانىنا ميى جەتە الماي ءجۇر ەدى. جاۋاپتى قىزمەتكەر بولعان سوڭ، ءبىر جەرىمنەن ءمۇلت كەتە مە دەپ، ساقتانۋشى ەدى؛ ءبىراق قاي جەرىنەن ءمۇلت كەتىپ جۇرگەنىن ءوزى دە بىلمەۋشى ەدى. انىعىندا پالەندەي تىرەسەتىن دە ماسەلەلەر ەمەس ەدى. الايدا بالتاش اۋەلى ءبىر تىرەسىپ، بەتىن قايىرىپ الۋدى ادەت قىپ ەدى: ءىسى ءپالشى بولسا العاشقى دۇرسە قويا بەرگەندە، بەتى قايتار، دۇرىس بولسا، بەزەكتەر، دالەل تابار دەگەن ولشەۋىشى بولۋشى ەدى. بىردەمەشتەين كەتكەن سوڭ، باسىن ءبىر سيپاپ:
— شورتتى ىزنات! سىبولىشتار قايداعى جوق پالەنى تاۋىپ، اقشا الادى، — دەدى.
بالتاش وكشەسىن تىرەپ، ورنىنان ءبىر كوتەرىلەڭكىرەپ، ورىندىعىن ۇمتىلتىپ، ورنى بەرىكتىگىن سەزگەندەي، قايتا نىعارلانا وتىرىپ، كەلگەن ادامدارعا تۇيىلە قاراپ، بىرىنە قول سەرمەپ، ءبىرىنىڭ قاعازىنا قولىن وراقتاتىپ، اياعىنا ءبىر تارتىپ قاپ جاتتى.
ءبىر مەزەتتە تىپاڭ كىرىپ كەپ، جايراڭداپ باس يزەپ، جۇپ-جۇمساق قولىمەن كەمەسەرىنىڭ قولىن عاشىق جارىنىڭ قولىنداي، جاقسىلاپ قىسىپ:
— سالەمەت پە... — دەپ، اقىرىن جىمىڭ ەتتى. ويتكەنى كەشە قىزۋ ۇستىندە قاتتىراق كەتتىم با، بىردەڭە دەپ قويدىم با دەپ، ۇيىقتاپ تۇرعالى زارەسى جوق ەدى. مىناۋ مايدا امانداسۋ — سونىڭ مايدالاۋى ەدى. مايدالاپ بولعان سوڭ، ەندى ءبىر ساستىرايىن — دەگەن كىسىشە؛ — بۇگىن ءسىزدىڭ بايانداماڭىز بولادى ەكەن، — ءبىر جاپىراق قاعازدى ۇسىندى.
بالتاشتىڭ توق شەگى قىلىپ وتە ءتۇستى. قورقاقتىقتان دەيسىز بە؟ جوق. ءوز جۇمىسىن بىلمەيتىندىكتەن دەيسىز بە؟ جوق. ءبىر تىقىر تاياندى ما؟ جوق. باياندامانى تالاي ىستەگەن، ورنى دا، ارتى دا مىقتى. سوندا دا بايانداماسى تۇسكىر كىسىگە ءبىر قىپىل كىرگىزبەي قويمايدى. قاشان سونى ىستەپ، جاۋاپ بەرىپ، ايتىسىپ، تارتىسىپ، امان-ەسەن وتكەنشە، كوتىڭە قىل باتپايدى، قىل كوپىر تارىزدەنەدى دە تۇرادى.
بالتاش:
— بارلىق ماتەريالدى جيناپ، رەتتەپ بەرىڭىز، — دەدى.
— بولادى، — دەپ تىپاڭ يەك قاقتى دا شىعىپ كەتتى. ايتسە دە، ماناعىداي ەمەس، بالتاشتىڭ سۇرەڭى كەلىڭكىرەمەدى. ءسويتىپ وتىرعاندا تاڭقى مۇرىن، بادىراق جىگىت كىرىپ كەلدى. كەلە:
— امانسىز با، جولداس؟ — دەپ ۇستەلدەن اسىلا قولىن سوزدى.
ءوزى سۇرەڭى بۇزىلىپ وتىرعان كىسى، مىنا قىر قازاعىنىڭ ومىراۋلاپ كەلىپ، قولىن سوزعانىن جاراتپايدى:
— امان، — دەپ كوزىنىڭ قىرىن ءتۇسىردى.
بۇ كەلگەن مۇقاش ەدى.
مۇقاشتىڭ نەگە كەلگەنىن بالتاش تا ءبىلىپ وتىر. قانشا جاقسى كورگەن كىسىڭ بولسا دا، قايتا-قايتا كەلىپ مازاڭدى الا بەرسە، ءىلتىڭ پالەنى ءتاۋىر كورمەيدى عوي. جانە مۇقاشتىڭ ماتەريالى تەكسەرىلسىن؛ وعان دەيىن قىزمەت بەرىلمەسىن دەپ، كەشە اقبالا بار، ءبارى قاۋلى قىلىسقان. سوندىقتان بالتاش وعان وتىر دەپ تە ايتقان جوق، قاراعان دا جوق. مۇقاش ءوزى بارىپ جاقىن ورىندىققا وتىردى. بالتاش كوز قىرىمەن تاعى ءبىر قاراپ قويدى. مۇقاشتىڭ كەۋدەسى كۇپسيگەن، كوزى — ەجىرەيگەن. «تىندىرىپ كەلدىم» دەپ ءتۇرى ايتىپ تۇر. ونىمەن دە قويعان جوق، وتىرار-وتىرماستان:
— كانە، جولداس! مەنى نە قىلاتىن بولدىڭىزدار؟ — دەدى. نە بولارىنا كوزى جەتكەندەي-اق. ويتكەنى ول بيۋرودا ماقتاۋ العان عوي؛ ورىنعا قوي دەپ، بالتاشقا تاپسىرعان عوي.
— سەن نەمەنە؟.. قانداي قىزمەتكە تۇرعىڭ كەلەدى؟ — دەدى بالتاش، نە سۇرارىن بىلمەي، كوزىن جۇمىڭقىراپ:
— قانداي قىزمەت بولادى؟ جۇرت ىستەپ جاتقان ءبىر قىزمەت بولادى دا، — دەدى.
— ەلدەگى قىزمەتتى قالايسىڭ با؟ قالادا بولعىڭ كەلە مە؟
— قالا قىزمەتىنە مەنىڭ وقۋىم جوق قوي. ەلدە بولعانىم دۇرىس قوي.
— ەلدە قانداي قىزمەت قالايسىڭ؟
— وسى كۇنى كىم بولسا سول بولىس بوپ جاتىر عوي. ءبىز دە سونىڭ بىرىندەي قىزمەت قىلارمىز.
— ءا، بولىس بولعىڭ كەلە مە؟
— قولدان كەلسە، نە بولمايىق دەيمىز؟ بۇرىن بايلار دا بولدى... ەندى ءوزىمىزدىڭ وكىمەت كەلگەندە، ءبىز دە بولايىق تا، — دەپ جىميدى. ونىسى بالتاشتى وزىمسىنگەنى ەدى.
بالتاشقا بۇل ءسوزى ۇنامادى:
— سەن پارتياعا نە ماقسۇتپەن كىردىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
بۇل سۇراۋ مۇقاشقا شالكەم-شالىس كەلدى: مەنى تەرگەۋشى سەن بە ەدىڭ، — دەگەندەي:
— نە ماقسۇتى بولادى؟.. كەدەيدى جاقتايدى، قىزمەتكە كەدەيدى قويادى، بايدىڭ مالىن كەدەيگە اپەرەدى... دەگەن سوڭ كىردىك... ءبىز ەزىلگەن تاپپىز. مالايلىقتا جۇرگەمىز. موينىمىزعا ەرشىك سالىپ جۇك تە كوتەرگەمىز. ەندى ءبىزدىڭ كۇنىمىز تۋعان جوق پا؟.. — دەپ اجىرايىڭقىراپ، ءبىرتالاي ءوزى بىلگەن قىزىل سوزدەردى ايتتى. بالتاش مۇقاشتىڭ ماقسۇتى بولىس بولىپ، مال تابۋ ەكەنىن بايقادى: ىشىنەن «سەن دە ءبىر سىبولىش ەكەنسىڭ. دوعانىكى دۇرىس ەكەن» دەپ ويلادى. مۇقاشتىڭ ناداندىعىن، ودان باسقا ماقسۇت ونىڭ ويىنا كىرىپ شىقپايتىنىن ەسكەرمەدى. مۇقاشتى وزىنە قوياتىن ولشەۋىشپەن ولشەدى. سوندىقتان وعان قىزمەت بەرۋدىڭ ورنىنا ءوزىن ءبىرتالاي سوگىپ، تەرگەپ، پىكىرى تەرىستىگىن ايتىپ كەلىپ:
— سەنىڭ بۇل ويىڭدى بىلسە، پارتيادان دەرەۋ قۋىلاسىڭ... ەلگە سەنىڭ ءزابىرىڭ كوپ تيگەن كورىنەدى... — دەپ ونى قورقىتۋعا اينالدى. مۇقاش وعان پالەندەي ىعىسقان جوق: — سەن قويماعانمەن بيۋرو قويادى، — دەپ ويلادى دا:
— سونىمەن ماعان ورىن جوق پا؟ — دەپ تۇرەگەلدى.
بالتاش:
— مەليتسە بولساڭ قايتەدى، — دەپ ەدى، مۇقاش باسىن شايقاپ:
— «بولمايمىن» — دەدى...
بالتاشتىكى دە ۇستاپ كەتتى:
— بولماساڭ جۇرە بەر! — دەپ قولدى ءبىر-اق سەرمەدى.
— كورەمىز! — دەپ، مۇقاش ەسىكتى تارس قويىپ شىعا جونەلدى. شىعا بەرىپ بالتاشتىڭ اكەسىنەن قوزعاي ءبىر بوقتاپ الدى دا، اتىنا ءمىنىپ «بۇيراعا» تارتتى.
«سابەت وكىمەتى كەدەيدىكى دەگەنى قايدا؟ كەدەيدىكى بولسا، مەنەن ارتىق كەدەي بار ما؟ مەنەن ارتىق سابەتكە ەڭبەك سىڭىرگەن كىم بار؟.. الگىنىڭ قىرتىپ وتىرعانى نە؟.. ول تۇمسىعىن نەگە كوتەرەدى؟ بۇ ءبىر «بورجوي» عوي! وقىعان نەمەنىڭ ءوستىپ سەلتيە قالاتىنى بار... سەن قويماساڭ دا، قوياتىن كىسىنى تابارمىن»، دەگەن ويمەن اتىن بوربايعا ءبىر سالىپ، جورتىپ كەلىپ، تانىمال مەكەمەنىڭ الدىنا تۇسە قالدى.
«بۇيرادا» يۆانوۆ دەيتىن ارىق، قۋ جاق ورىس بار ەدى. اۋىزدا ءار كىمدەر ەسىك كۇتىپ تۇر ەكەن. مۇقاش ەسىككە تامان كەلىپ، كيمەلەپ اشايىن دەپ ەدى، — كەزەكپەن كىرەسىڭ دەپ، بالالاۋ ورىس يىعىنان تارتىپ كىرگىزبەدى. امال جوق، قامشىسىن ەكى بۇكتەپ، قولىن ارتىنا ۇستاپ، ىرىلەنىپ، ەجىرەيكىرەپ، تۇردى. الدىندا نوعايشالاۋ، كيىنگەن ءبىر ءمۇعالىم تۇر ەدى؛ مۇقاش بيىكتە تۇرعان كىسىشە، جان قۇرلى كورمەي، كوزىن كەپيەتتەنە ءبىر سالىپ قويدى. «بولىس بولاتىن مەن كىرەيىن! جامان ءمۇعالىم، ساعان نە بار؟» دەگەن قاراس ەكەنىن ءمۇعالىم قايدان ءبىلسىن، ءجاي تۇرماي:
— جولداس، قاي ەلدىكى بولاسىڭ؟ — دەدى.
— نە كەرەك؟ — دەدى مۇقاش تۇمسىعىن كوتەرىپ.
— تارباعاتايلىق بولساڭ، ەلگە بارۋعا سەرىك بولا ما دەپ ەدىم. مۇقاش ءسوز قاتۋعا ەرىنىپ، تاڭدايىن ءبىر قاعىپ باسىن شايقادى. الدەن ۋاقىتتا مۇقاشقا دا كەزەك كەلدى.
— ا، مۋكاشكا!.. — دەپ يۆانوۆ قول ۇسىندى. مۇقاش بۇكتەۋلى قامشىسىن سەرمەپ، بالدىر-باتپاق تىلمەن بالتاشتىڭ قىزمەت بەرمەگەنىن سويلەدى.
— نە ايتادى؟..
— تىڭدامايدى... ءوزى ءبىر ءبۇرجوي كورىنەدى، — دەدى. «قاسقىردىڭ قارا قۇلاق شامى» دەگەندەي، «ءبۇرجوي» دەسە-اق، بالشەبەك شامدانادى دەپ ۇعۋشى ەدى. «ءبۇرجوي» دەگەن ءسوزدى بوقاۋىزدان كەم كورمەۋشى ەدى.
— كاك بۋرجۋي؟ — دەپ، يۆانوۆ جىمىڭداپ، تەلەفون قاقتى. مۇقاش تىڭداپ تۇر.
— قانداي ماتەريال؟ تاستاڭىز، تاستاڭىز! بىلەم-بىلەم. بوس ءسوز. قالدىر پوجالستا. جارامايد... — دەگەن سوزدەرىن ۇقتى. قايدا قالدىر دەپ، نەمەنە جارامايدى دەپ جاتقانىنا تۇسىنە المادى. ءبىراق يۆانوۆتىڭ قاباق تۇيىسىنەن، قول سەرمەسىنەن وزىنە بولىسىپ، سويلەپ جاتقانىن سەزدى.
يۆانوۆ ءتىليپوندى شىلدىراتىپ قويدى دا:
— كۇتە تۇر. ەرتەڭ ماجىلىستە قارايمىز... سەنى ورنالاستىرامىز، — دەدى.
مۇقاش «باجالستىنى» قاعىپ، قول ۇستاپ قوشتاسىپ: «قيراتتىم با!» دەگەندەي اپىراڭداپ تىسقا شىقتى.
كوشەدە كەلە جاتىر ەدى، بۇرىننان تانىمال جاقىپ دەگەن جىگىت جولىقتى، جاقىپ بىرەسە اگەنت، بىرەسە مىليتسە، بىرەسە ىستۇكتىر بولىپ جۇرەتىن ورىسشاعا مۇقاشتان گورى جەتىك پىسىق جىگىت ەدى. سويلەسكەن جەردەن:
— قايىرلى بولسىن! بولىس بولدى دەدى مە؟ — دەدى.
— كىم ايتتى؟
— سارتاۋ جىگىتتەرى ايتىپ ءجۇر.
— جوق ءالى.
— ويباي! ەندەشە سەنى بولىس قويامىز دەپ، سۇرانىپ جاتقان كىسىلەر بار.
— كىم-كىم؟ — دەگەندە، جاقىپ مۇقاشتى ەرتىپ، اۋرۋحاناداعى جىلتىرعا الىپ كەلدى.
جىلتىر قاشاننان كۇتىپ وتىرعان نەمەشە استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جىلپىلداپ، باي بىتكەندى وڭدىرماي، ونىڭ ىشىندە ماتايدىڭ ابەنىن ىسكە العىسىز قىپ، اياعىندا مۇقاشتى بولىستىققا سۇرانىپ جاتقاندارىن ايتتى.
— بولىستىقتان باسقا قىزمەتكە تۇرما! سەنى قايتسەك تە سارتاۋعا بولىس قويامىز. بىزگە تەك ابەننىڭ ەنەسىن ۇرىپ بەرسەڭ بولعانى دەپ، مۇقاشتى ابدەن قۇتىرتتى.
مۇقاش نە ءىس قىلسا، مۇنان بىلاي جىلتىرعا اقىلداسىپ تۇرماقشى بولدى. جىلتىر ءوزى «ناۋقاس سەبەپتى» اۋرۋحانادان شىعا الماي جاتقانىن ەسكەرتىپ، جاقىپقا: — مۇقاشتى اپارىپ قوناق قىل، نە كەرەگىن تاۋىپ بەر، — دەپ تاپسىردى.
جاقىپ كەشكە تامان قالانىڭ شەت جاعىنداعى ءوزى سياقتى جىلماڭداعان ءبىر قازاقتىڭ ۇيىنە اكەلىپ، ەت اسقىزىپ، ساموگون ىشكىزىپ، قوناق قىلدى. اتىن جەمگە كومىپ قويدى. قالتاسىنا «جۇمساقتان دا» باستى. كوڭىل كوتەرەتىن ءبىر ايەل دە تابىلدى... مۇقاش مىرشىمعا كىردى. مۇقاش كوكىدى. «بولىس بولمايمىن» — دەگەن وي جوق.
ەرتەڭىندە سالىپ يۆانوۆىنا باردى.
يۆانوۆ كەشەگىدەي ەمەس، «مۋكاشكە» دەپ قولىن سوزعان جوق. سالقىن امانداسىپ:
— قانداي قىزمەت قالايسىڭ؟ — دەدى. بالتاشقا ايتقان ءسوزىن مۇقاش تاعى ايتتى. يۆانوۆ باسىن شايقادى.
— اگەنت بولاسىڭ با؟ — دەپ ەدى، مۇقاش بولمايتىنىن ءبىلدىردى: كەشەدەن بەرى قاراداي بولىس بوپ قويعان كىسى ەمەس پە؟ اگەنت بولام دەپ بۇرىن بىلعانعانى تاعى ەسىندە. يۆانوۆ:
— ولاي بولسا ۇيىڭە قايت، كەرەك قىلساق، الدىرارمىز، — دەدى.
مۇقاشتىڭ سالى سۋعا كەتتى، نە ايتارىن بىلمەدى.
اڭگىمە بىلاي: دوعا، تولەگەن، تىپاڭدار باس بولىپ، مۇقاشتى سارتاۋعا بولىس قىلماۋدىڭ ارەكەتىنە كىرىسكەن ەدى. ويتكەنى ولار ابەننىڭ كىسىلەرى عوي. ولاردان باسقا دا ابەننىڭ تىلەكتەستەرى ءار مەكەمەدە بار ەدى. قالايدا مۇقاشتى قارالاۋ ءۇشىن «چك»-نىڭ ءبىر اگەنتىن سوڭىنا سالىپ قويعان ەدى. مۇقاشتىڭ قايدا بارىپ، قايدا تۇرعانى، كىممەن سويلەسكەنى، قوناقتا بولعانى، ساموگون ىشكەنى، ايەلمەن جاقىندىق قىلعانى... — ءبىرى قالماي «چك»-نىڭ «ءلاۋقۇل ءماقپۇزىنا» تىركەلىپ ەدى. كەشە بالتاشتىڭ سوزىنە سەنبەي، مۇقاشتى جاقتاپ وتىرعان يۆانوۆ، بۇگىن سىلق ەتە ءتۇسۋى سول «لاۋقىل ءماقپۇزداعى» جازۋدى كورىپ ەدى. ماجىلىستە ول كورگەنىن ايتپاعانمەن، بالتاشتاردىڭ مۇقاش تۋرالى ماتەريالدى تەكسەرتەيىك دەگەن جوباسىنا «قازاق جۇمىسىنا كىرىسپەيتىندىكتەن» كونگەن ەدى.
مۇقاش جىلتىرىنا بارىپ كوپتى سويلەدى. ول تاڭ قالدى. «يۆانوۆ سولاي دەدىنى» ەستىگەن سوڭ، و دا كەشەگىدەي جالپىلدامادى:
— مۇندا ءبىر ماشينە بار ەكەن. سەن ەندى ءوز شارۋاڭدا جۇرە تۇر. ءبىز مۇنىڭ ىزىنە ءشوپ سالىپ كورەيىك، — دەدى.
سونىمەن، مۇقاش ءارى ەلگە جەكسۇرىن بوپ، ءارى وكىمەتتەن جاقسى ات الا الماي، پۇشايمان بولىپ، قالادا بىر-ەكى كۇن ساندالىپ ءجۇرىپ، اۋىلىنا قايتتى.
ءۇشىنشى ءبولىم
قايعى
مىنەكەي، اقبىلەك ۇيىنە كەلگەلى ون بەس شاقتى كۇن بولدى: العاشقى كەزدەگى اقبىلەكتىڭ ءىسى: باسىنا قارا سالىنۋ، باتا قىلا كەلگەن قاتىندارعا كورىسۋ، جىلاۋ، ۇھىلەۋ، كۇرسىنۋ، الدىنا توسقان قۇمانعا قولىن توسىپ، كوز جاسىن شايۋ، داستارقانداعى ءدامدى شىمقىپ اۋزىنا سالۋ، تۇزگە بارىپ كەلۋ، قايتا كەلىپ ءبىر ورنىنان تاپجىلماي وتىرۋ بولدى. بۇرىنعىداي ەمەس:
«جىلقى ىشىندە شۇبارىم،
جىبەكتەن تاققان تۇمارىڭ.
الپەشتەگەن جان اپام،
تارقاماي قالدى-اۋ قۇمارىم.
ەسىكتىڭ الدى قازعان جار،
جار جاعالاي قاز قونار.
جان اپامنان ايرىلىپ،
ىشىمدە قالىڭ قايعىم بار...» —
دەگەن ءتارىزدى، جىرىندى جەڭگەلەرى ۇيرەتكەن قۇراما-سۇراما جوقتاۋىن، كىسى كەلسە، سۇڭقىلداتىپ قويا بەرەتىن بولدى. جەڭگەلەرى سولاي دەپ جوقتا دەگەن سوڭ، اقبىلەك سولاي بولۋعا ءتيىس ەكەن دەپ ايتا بەردى. ايتپەسە ىشىندەگى قالىڭ قايعىسىن بىلدىرۋگە «جىلقى ىشىندەگى شۇبار»، «ەسىك الدىنداعى قازعان جار» سياقتى سوزدەردىڭ تۇك لايىعى جوق، ءمانسىز، جات سوزدەر مەن جۇرەكتەگى قايعىنىڭ اراسىنا سويلەگەن سايىن، جىلاعان سايىن بىرتە-بىرتە كوپىر سالىنىپ، جالعاسقان، بايلانىسقان تارىزدەندى.
اۋەلگى كەزدە: «ياپىراۋ، وسى بايى ولگەن، بالاسى ولگەن قاتىندار، ولىسىمەن، قالاي سۇڭقىلداتىپ جوقتاي الادى ەكەن؟! نە عىپ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ قالمايدى ەكەن؟!» دەپ، ىشىنەن تاڭىرقاپ ءجۇردى. ويتكەنى، اقبىلەك انەۋگۇنى ءامىر اعاسىن توسىن كورگەندە، ودان كەيىن اكەسىنە، قاتىندارعا، اۋىلىنا كورىسكەندە تۇك ايتا الماي، ەكى ءسوزدىڭ باسىن ۇيقاستىرىپ قوسا الماي، تىعىلىپ قالدى عوي. كەيىن جەڭگەلەرىنەن جوقتاۋ ۇيرەنىپ العان سوڭ سونداعىسى وزىنە ءبىر ءتۇرلى بالالىق، توپاستىق، ونەرسىزدىك، ۇيات سياقتى كورىندى. ءبىراق: «ول كۇندەگى مەنىڭ جاي-كۇيىمدى جۇرت ۇعار: مەن وندا شۇعىلدان كورىستىم عوي، اۋزىما ءسوز تۇسكەندەي بولدى ما؟ بۇرىن مەن داۋىس قىپ كوردىم بە؟..» — دەگەن ويلارمەن ءوزىن-وزى جۇباتۋشى ەدى.
اۋىلىنا العاش كەپ تۇسكەندە، قاتىندار قولتىقتاپ، سۇيرەلەپ اكەلىپ، اكەسىنە كورىستىردى. جابىلا كەرگىلەسە، اپاسى تىرىلەتىننەن جامان اۋىلدىڭ بىتكەن ەركەك، ايەلى كوكپارعا، تارتقان سەركەدەي سوزعىلاپ، يلەپ، جۇلقىلاپ، كەرىپ، ابدەن ەسەڭگىرەتىپ، السىرەتتى. ءبارى دە: «قاراعىم-اي! شىراعىم-اي!.. كوز جاقسىم-اي!.. ەركەجان-اي!.. شىرايلىم-اي!..» دەپ ەسىركەدى، ايادى، وزەۋرەدى، بەتى-قولىن جۋعىزىپ، الدىنا ءدام قويىپ، «ىشە عوي، جەي عوي، قاراعىم!..» — دەپ، ۇستىنە ءتۇسىپ، ءولىپ-وشىپ كۇتتى، سىيلادى. اقبىلەك بارىنە دە ناندى، ءبارى دە باۋىرىم ەكەن، مەنى ايايدى ەكەن، ءالى دە مەنى جاقسى كورەدى ەكەن دەپ ويلادى. اۋىل كۇتكەن سايىن، «قاراعىم، شىراعىم!» دەگەن سايىن انەۋگى اۋىلىنا تايانىپ كەلە جاتقانداعى، وزىنەن-وزى يمەنگەن، ءوزىن يت تيگەن استاي كورىپ جيرەنگەن، دۇنيەنىڭ قايعىسىن ءبىر ءوزىنىڭ باسىنا ورناتقان، ومىرگە قول سەرمەتكەن قالىڭ وي، اۋىر سەزىمدەر بىرتە-بىرتە الىستاپ، ءۇستىن توت باسىپ، ۇمىتىلىپ بارا جاتقانداي بولدى. «باسىما قارا تۇماندى بەكەر ورناتقان ەكەم: جۇرت ماعان ونشا وزگەرگەن، توسىرقاعان، مەنەن ۇرىككەن، جيرەنگەن كورىنبەيدى عوي. مەن ءالى دە وسى اۋىلدىڭ، وسى ءۇيدىڭ ارداقتى ءبىر بالاسى ەكەم عوي...» دەپ ءوز ۇيىنە ءوزى ۇيرەنگەندەي، باۋىر باسقانداي بولدى.
كۇندەردەن كۇن ءوتتى. ۇنەمى كىرگەن-شىققان تانىمال كىسى، كۇڭگىرلەگەن بىركەلكى «ءقۇلحۋاللا»، «قۇلەدحۇللا»، «وللا ءھۇياد-حۇۋ..» جاتتاپ العان «شۇبار»، «تۇمار»، ەسىكتىڭ الدى...» داۋىس قىلعان سايىن ۇمسىنايدىڭ قاشانعى ولگەن ءابىلداسىن جوقتاۋى، ءوزى كىم بولسا، سوعان كورىسكەنى، قاتىنداردىڭ ايىرعانى، — ءبارى دە جاپىراقتىڭ سىبدىرى، سۋدىڭ اعىنى، تۇيەنىڭ بوزداعانى ءتارىزدى، اقبىلەكتى تەربەتىپ، الديلەي، قالعىتىپ، پەردە ۇستىنە پەردە جاپقانداي، قايعىسىن بۇركەي بەرەدى. ءبىراق قايعى ۇمىتىلعان جوق، ونىڭ ۇستىنە جاڭا قايعىلار جامالدى.
العاشقىداي ەمەس، باتا قىلۋشىلار سيرەدى. ەت پەن ءشاي كەمىدى. ونىمەن بىرگە اۋىلدىڭ قاتىندارى دا قاتىناۋىن سيرەتۋگە اينالدى. جالعىز-اق جاقسى كورەتىن ۇرقيا جەڭگەسى جانىنان كەتپەيدى. بايبىشە ولگەننەن كەيىن وسى ءۇيدىڭ شارۋاسىنا ارالاسقان سول ەكەن. ءالى دە بولسا باس-كوز بولىپ ءجۇر. بالالاردىڭ ءۇستى-باسىن دا سول قاراستىرىپ ءجۇر.
«بالالار» دەدىك پە؟ ولاردى ايتپاپپىز-اۋ. اقبىلەكتىڭ ون ەكى جاسار قاجىكەن دەگەن باۋىرى، جەتى جاسار سارا دەگەن ءسىڭىلىسى باردى. اقبىلەك وزىنەن بەتەر سول ەكەۋىنىڭ جەتىمدىگىنە قابىرعاسى قايىساتىن. قاجىكەن ويىن بالاسى عوي، كوبىنەسە بالالارمەن ويناپ دالادا جۇرەدى. مونتيعان ساراجان اقبىلەكتىڭ جانىنان ەكى ەلى ايىرىلمايدى؛ شاشى جالبىراپ جابىسىپ وتىرعانى. سارا بايعۇس-اي! ايەلدەر داۋىس قىپ جاتقاندا، قاجىكەن ۇيگە كەلمەيدى. سارا اقبىلەكتىڭ داۋىسى شىقسا، كوزىنىڭ جاسىن كورەدى دە، بىرگە جىلايدى. قاجىكەن اپاسىنىڭ جوقتىعىن ارتىق ەلەمەپتى. سارا جۇدەپ كەتىپتى. اقبىلەك ءبىراز ەسىن جيعان سوڭ، سارانىڭ كىرىن جۋعىزىپ، جىرتىلعان كويلەگىن تەپشىپ، ۇزىلگەن تۇيمەلەرىن قاداپ بەردى؛ بىلتەلەنىپ بيتتەپ كەتكەن باسىن جۋىپ، تاراپ، وڭاشادا تىزەسىنە جاتقىزىپ، ءبيتىن قاراپ وتىراتىن بولدى.
اكەسى بۇرىن دا ۇي-ىشىمەن كوپ سويلەسە بەرمەۋشى ەدى، ەندى مۇلدە تۇنجىراپ كەتىپتى. مالشىلارعا: «تۇيە كەلدى مە؟.. كوك ات سۋارىلدى ما؟.. قوي قالاي شىقتى؟.. انا جۇگەندى ۇيگە اپارشى!..» دەگەن ءتارىزدى، شارۋانىڭ بىردەڭەسىن ايتادى؛ كەيدە قاجىكەندى شاقىرىپ الىپ، اتقا مىنگىزىپ بۇزاۋ ايداپ كەلۋگە جىبەرەدى. ءبىراق كەلگەلى اقبىلەككە اكەسى ءسوز قاتقان جوق. اقبىلەككە، اۋەلى، قارامايدى دا.
بۇرىن كوزىنە كورىنبەسە «اقبىلەك قايدا ءجۇر» دەپ، سۇراپ وتىرۋشى ەدى؛ «قاراعىم، انانى نەتشى» دەپ: ونى-مۇنىعا جۇمساۋشى ەدى؛ كەيدە اقبىلەك ەركەلەپ قاسىنا تامان كەلگەندە: «قاراعىم» دەپ ماڭدايىنان يىسكەۋشى ەدى؛ «جەل قارىسار، بەلىڭدى بۋىنسايشى، تۇيمەڭدى سالسايشى» دەپ جانى اشىپ وتىرۋشى ەدى. ەندى ونىڭ بىردە-بىرى جوق، جاتىرقاپ قالعان ءتارىزدى. «اپامنىڭ قايعىسى شىعار... ۇيدە كىسى بولعان سوڭ، يمەنەتىن شىعار...» دەپ ويلاسا دا، اقبىلەك اكەسىنىڭ وڭاشادا دا ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاعانىنا قاپا بولادى. و تۇگىلى اكەسى اقبىلەكپەن وڭاشا قالۋدان قاشاتىن ءتارىزدى. اكەسىمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنان قارا مىسىق كەسىپ وتكەندەي ءبىر وتكەل تۇسكەنىن اقبىلەكتىڭ جۇرەگى سەزەدى. «اكەسىنىڭ قاباعى قاشان جادىرار ەكەن، قاشان جىلى قارار ەكەن، قاشان ءتىل قاتار ەكەن؟..» دەپ سارىلىپ، سارعايىپ كۇتەدى. اكەسىنىڭ كوزى تۇسەر مە ەكەن دەپ، كوزىنىڭ قىرىمەن جانسىز اڭدىپ تا وتىرادى. ءبىر قاراسا دا قايعىسى جەڭىلەتىندەي، باقىتتى بولاتىنداي كورەدى. سوندادا اكەسى كوز سالمايدى. ەندى اقبىلەككە شەشەسىنىڭ ولىمىنەن دە مىناۋ جامان باتتى. «جار دەگەندە جالعىز اكەم مەنى جەك كورسە، ەندى مەن كىمگە سىيامىن؟» دەپ قايعىردى. مىنە ەندىگى اۋىر كۇرسىندىرەتىن جاڭا قايعى وسى ەدى.
اقبىلەك بۇل قايعىسىن ءتىرى جانعا سەزدىرمەي، كوپ ءجۇردى، كوپ كۇتتى، كوپ دامەلەندى. دالاعا بارسا دا سارا مەن ەكەۋى وڭاشا قالسا دا، ءسىڭلىسىن باۋىرىنا باسىپ، كوز جاسى بۇرشاقتاي دومالايدى. نەگە جىلاي بەرەتىنىن ءسىڭلىسى بىلمەيدى، كوزى جاۋتاڭداپ: «تاتە قويشى، تاتە قويشى!» دەي بەرەدى. اقبىلەك كوزىن سۇرتكەن بولادى؛ باۋىرىن ۋاتىپ باسىنان سيپاعان بولادى. از تولاس بوپ تۇرادى دا، جاڭبىر تاعى تامشىلايدى.
اقبىلەكتىڭ بۇل دەرتى ۇلعايدى. ۇلعايا-ۇلعايا ىشىنە سىيماۋعا اينالدى. كىمگە ايتار؟ كىمگە شاعار؟ كىم بولۋشى ەدى؟ جاسىنان بەرگى سىرلاسى — ۇرقيا جەڭگەسىنە ايتپاسا.
ۇرقيا — ءامىردىڭ قاتىنى. ءامىر — مامىربايدىڭ نەمەرە ءىنىسى (ءامىردىڭ اكەسى ءتاۋىرباي مامىربايمەن بىرگە تۋىسقان عوي). ءامىر وزىندىك ورازا اشارى بار ءبىرتوعا، مومىن جىگىت. ۇرقيا تۇسكەلى ون جىلعا اينالىپ بارادى، جاسى 27-گە كەلدى. بار ايىبى: پۇشپاعى قاناعان جوق، ايتپەسە ءجىبى ءتۇزۋ ايەل. بايبىشە ءتىرى كۇنىندە اقبىلەگىن ويىنعا نەمەسە بوتەن اۋىلعا جىبەرگەندە، جالعىز ۇرقياعا سەنىپ، قاسىنا سونى قوسىپ بەرۋشى ەدى. تۋعان شەشەسىنەن سوڭعى اقبىلەكتىڭ جاقسى كورەتىن جاقىنى دا، ادەپ-وركەن ۇيرەنگەن ۇستازى دا ۇرقيا ەدى. ءوز ۇيىندە اينالار بالا-شاعاسى، كاۋسار شارۋاسى بولماعان سوڭ، ۇرقيا، بايبىشە ولگەلى، مامىرباي اقساقالدىڭ تۋعان كەلىنىندەي بوپ، ءۇيىن ۇستاپ تۇرا قالىپ ەدى. وسى ۇرقياعا ءبىر كۇنى اقبىلەك ءدوڭ استىندا وتىرىپ، قايعىسىن سويلەدى. ۇرقيا تىڭدادى دا:
— شىرايلىم-اۋ! و كىسى اپامنىڭ ولىمىنە قايعىراتىن شىعار. سەنى نەگە جەك كورسىن؟.. — دەدى.
دەسە دە، اقساقالدىڭ بالاسىنا سالقىنداعانىن ۇرقيانىڭ دا ءىشى سەزۋشى ەدى. اقبىلەكتىڭ كوڭىلىن اۋلاعالى الگىدەي دەگەنى بولماسا و دا تومەن قاراپ ءشوپتى شيراتا بەردى. ونىسى ءوز ويىن ايتارىن دا، ايتپاسىن دا بىلمەي ويلانعانى عوي.
ۇرقيانىڭ ويلانعانىن اقبىلەك تە سەزدى:
— مەن بايقايمىن عوي. مەنەن بويىن قاشىقتاتا بەرەدى. مەنى كورمەگەن كىسى سەكىلدەنەدى. نەگە سەزبەيسىڭ؟ سەن دە سەزگەن شىعارسىڭ؟ كەشە سارا ەكەۋمىز وڭاشا وتىرعاندا، ۇيگە باسىن سۇعا ءتۇسىپ، ءبىزدى كوردى دە، شىعىپ كەتتى. ىلە-شالا سەن دە كەلدىڭ. سەن سەزسەڭ دە، ماعان ايتپايسىڭ عوي! مەنى رەنجىر دەپ، ايايسىڭ عوي. سەنىڭ ونىڭدى مەن، بىلمەيمىن بە؟.. اپامنان سوڭعى بار سىرلاساتىن كىسىم سەن ەدىڭ. سەن دە ىشىڭە بۇكپە ساقتايتىن بولدىڭ با؟ — دەپ اقبىلەك قامىعىپ جىلاپ جىبەردى.
اقبىلەك جىلاعان سوڭ، ۇرقيا دا جىلادى. جىلاپ وتىرىپ:
— باۋىرىم-اۋ! سەنەن نە بەتىممەن بۇكپە ساقتايىن! بىلگەن نارسەم بولسا، سەنەن جاسىرىپ... ويبوي-وي! ەندى قايتەيىن!.. و نە دەگەنىڭ، قالقام!.. ۇلكەن كىسىلەردىڭ نە ويلايتىنىن كىم بىلەدى؟.. ساعان ايتا الماي جۇرگەن ءبىر ءسوزىم بار ەكەنى شىن، ونى جاسىرمايمىن. قالقام — ءيا-اۋ! جۇرتتىڭ نەگە تاڭىرقايتىنىن بىلمەيمىن. وسى ۇيگە كىم كەلسە دە، بار عوي، ءبارىنىڭ كوزى سەندە بولادى (ءبىر تامسانىپ قويادى). ساعان جۇرتتىڭ تاڭىرقاپ قاراعانىنا ىشىمنەن مەن كۇيىپ-پىسىپ وتىرمىن... سونداعى ويلارى نە ەكەن دەسەيشى؟.. داۋدە بولسا ءىشىم ايتادى: ورىستاردان كەيىن قانداي بوپ قالدى ەكەن؟ وزگەردى مە ەكەن؟ جوق بۇرىنعى قالپىندا ما ەكەن؟ ورىستار وعان نە كورسەتتى ەكەن؟.. دەپ قارايدى-اۋ دەيمىن. ايتپەسە تاڭىرقايتىن نەسى بار؟..
«جۇرتتىڭ ويى» دەسە دە: ۇرقيانىڭ ءوز ويى دا وسى ەدى. «ورىستار اپارعان سوڭ نە ىستەدى ەكەن؟» دەگەن سۇراۋ ءوز اۋزىنا دا كەلىپ قايتىپ تۇرۋشى ەدى. ءبىراق ءوزى مىناداي سورلى بوپ وتىرعان «شىرايلىمنان» قالاي بەتى شىمىرىكپەي اۋزى بارىپ سۇراسىن؟
الگى ءسوزدى ەستىگەننەن اقبىلەك جاسىن تىيىپ، كوزى مولدىرەپ، قيالعا تۇسكەندەي، الدىندا تۇرعان جەز شاۋگىمگە قاراپ بەدىرەيە قالدى. قاراشاتتاعى قۇيىن سوققانداي استان-كەستەن كۇندەر زاماتتا كوز الدىنان شاپقان اتتاي بۇلدىراپ ءوتتى.
اقبىلەكتىڭ بەدىرەيە قالعانىن كورگەن سوڭ، ۇرقيا ويىن بولەيىن دەپ:
— سەنى امان-ەسەن كەلەدى دەگەن ءتىرى جان بولعان جوق. ءوزىمىز كۇدەر ءۇزىپ قويدىق... ورىس شىركىن ءولتىرىپ تاستادى توي دەپ ويلادىق: ۇلكەن اپامدى كوزىمىز كوردى عوي. قۇداي ساقتايىن دەسە، قايدا ساقتامايدى؟ شىبىن جانىڭ قالعان سوڭ نە كەرەك، — دەدى.
ۇرقيانىڭ «ەرنىنىڭ ەمەۋرىنىنەن» ونىڭ ويىن اقبىلەك تە بىلە قويدى. ورىستاردىڭ نە عىپ جىبەرگەنىن بۇ دا ەستىگىسى كەلەدى ەكەن دەپ ويلادى. ۇرقيا سەزدىرمەسە دە، اي-جاي بولعان سوڭ، اقبىلەك سىرىن ءوزى دە ايتپاقشى ەدى. ءبىراق «ماقتانعان كىسىشە نەسىنە ايتام؟ و ءبىر جاقسى نارسە بولسا ەكەن...» دەپ، ىشىنە ساقتاپ ءجۇرۋشى ەدى. ەندى ايتاتىن ورىن كەلدى عوي دەپ، جەڭگەسىنە باستان-اياق كورگەن وقيعاسىن سويلەدى. جەڭگەسى تامسانىپ، تىڭداي بەردى. قارا مۇرتتىڭ اتىپ تاستاي جازداعان جەرىن، قاسقىر قاماعان جەرىن ايتقان كەزدە: «ويپىرىماي، ويپىرىم-اي!» دەپ ۇرەيلەنىپ، اڭگىمە بىتكەن سوڭ:
— قالقام-ا-اي! قالقام-ا-اي! كورمەگەندى كورگەن ەكەنسىڭ عوي!.. ايتەۋىر كوپ ورىستىڭ تالقىسىنان امان بولعانىڭدى ايتسايشى! — دەپ، تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقادى.
بۇل سىردى ءتىرى جانعا شىعارماسقا، اقبىلەك جەڭگەسىنەن ۋادە الدى. سودان كەيىن ەكەۋى بۇرىنعىداي قالتقىسىز دوس بوپ كەتتى. وڭاشا بولسا: جەڭگەسى قاراشات جايىنان ونى-مۇنى سۇراپ قويادى. اقبىلەك دۇنيە كورگەن كىسى بوپ، كەيدە قارامۇرتتىڭ قىلىقتارىن اسىڭقىراپ ايتاتىن دا بولدى. وتكەن كۇندەر ءبىر ءتۇرلى جيرەنىشتى بولسا دا، ايتا-ايتا جيرەنىشتى جاقتارى ۇمىتىلىپ، سۇلۋ جاقتارى كوبەيىپ، ەرتەگى تارىزدەنىپ كەتتى. سىرىن ايتقانى اقبىلەككە دە ءتاۋىر بولدى: ءبىر سىپىرا قاپىرىعى سەيىلگەن ىسپەتتەندى.
الايدا «اكەم نەگە ءتۇزۋ قارامايدى؟» دەگەن جۇمباقتى اقبىلەك شەشە المادى. ول جۇمباقتىڭ شەشۋىن ۇرقيانىڭ ءىشى سەزسە دە، اقبىلەكتى اياپ، ايتپادى، اقبىلەك بۇل تۇرمىسقا دا جۇرە-جۇرە كوندىككەندەي بولىپ، اناسىنىڭ ورنىنا ءۇي شارۋاسىن باسقارۋعا كىرىستى. جارىلىپ ءولسىن بە، ءقايتسىن؟..
مامىرباي اقساقال نەلىكتەن بالاسىنا سالقىندادى ەكەن؟ نە ويلاعانى بار ەكەن؟ اڭگىمەنىڭ بەتىن سولاي قاراي بۇرايىق.
سىرتىنا شىعارماي، توڭ ايباتپەن جۇرەتىنى بولماسا، مامىرباي اقساقال تەگىندە بالاجان كىسى ەدى.
كىم بالاسىن سۇيمەيدى؟
«سەن تۋعاندا نۇرايلىم،
توبەل بيە سويدىردىم
ءتورت قىرلاپ وشاق ويدىردىم...
قارا كەسكە بولەتتىم
ال قارا كەس باتاد» — دەپ،
بالا كەسكە بولەتتىم.
اپىننان شۇمەك ويدىردىم،
كۇمىستەن تۇبەك قويدىرتتىم...
دەپ بي ەدىگە — ەر ەدىگە ايتقانداي، كىم بالاسىن ۇلدە مەن بۇلدەگە ورايىن دەمەيدى؟ كىم بالاسىنىڭ ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، اپلوتونداي اقىلدى، جيرەنشەدەي ناقىلدى بولعانىن ساقالىنىڭ اعىندا، ولەرىنىڭ شاعىندا ۇيدە ىرىس، تۇزدە epic بولعانىن تىلەمەيدى؟ مامىرباي اقساقال دا بالاسىنىڭ جاقسى بولعانىن ءبىر كىسىدەي تىلەۋشى ەدى. تىلەگەنى ەمەي نەمەنە: زامانىنداعى قۇربى-قۇرداسىنان كەيىن قالماسىن، ونەر ۇيرەنسىن، ادام بولسىن، جاتقا جالىندىرماسىن... دەپ، تولەگەنىن ون ەكى جاسىندا قالاعا وقۋعا بەرىپ ەدى. التى-جەتى جىل وقىپ، مىنە ادام بولدى. «جات جۇرتتىق بالا عوي؛ بىزبەن قانشا جولداستىعى بار؟ وڭ جاقتا از كۇن تايراڭداپ، داۋرەن ءسۇرسىن!» دەگەن بايبىشەنىڭ ءتىلىن ەكى قىلماي، اقبىلەگىن ماڭدايعا شەرتكەن جان ەمەس ەدى؛ ونىڭ تانا-مونشاعىنا، ءسان-سالتاناتىنا دۇنيە اياعان جوق ەدى. «جىلامايتىن، تەڭى عوي» دەپ، بايبىشە ۇناتقان سوڭ، اقبىلەگىن بەكبولاتقا تاۋەلدى قىپ ەدى. انا ەكى بالانى قويشى: ءالى جاس قوي.
بالا قامىن جەسە دە، اقساقال بالادان «قول جالاعام جوق» دەپ ويلاۋشى ەدى. نەگە دەسەڭ، وقىپ ءوزى ادام بولعانى نە كەرەك، قالادا جاتىپ حات جازعانى، بولماشى ىستەن جان تارتقانى نە كەرەك — تولەگەن «قاقايىپ ورىس بولىپ كەتتى. جاز بىر-ەكى اي ەلدە تۇرا ما، تۇرماي ما، ون اي كوزى كورمەيدى. ونىسى دا وقا ەمەس قوي، تولەگەن ايتتىرىپ قويعان اجەپتاۋىر قالىڭدىعىن قويا بەرىپ، مالىن بوسقا شىعىن قىلدى. وعان دا ارتىق قىنجىلماس ەدى. ءبىراق سۋىق حابار ەستيدى: رەسەي جاقتان قاڭعىپ كەلگەن، اتاسىن، جەتەسىن بىلمەيتىن ءبىر نوعايدىڭ قىزىن العالى ءجۇر دەسەدى. مامىرباي اقساقال «نوعاي» دەسە، ازا بويى قازا تۇرۋشى ەدى؛ ويتكەنى باياعىدا ناسىردەن دەگەن ءبىر باقالشى نوعاي قۇلا اتىنىڭ اقشاسىن جەپ كەتكەن عوي. اقساقالدىڭ تولەگەنگە، اسىرەسە، رەنجىگەنى: كەشەگى بايبىشەدەن ولىدەي، اقبىلەكتەن تىرىدەي ايىرىلىپ، باسىنا قارا ءتۇن تۋىپ، جالعىزدىق كورگەندە سول شىركىننىڭ ءبىر كورىنىپ كەتۋگە جاراماعانى ەدى. كەلمەيدى دەگەن كىمنىڭ ويىندا بار؟ اعايىن دا، اۋىل دا كۇتتى. قولىنان ەش نارسە كەلمەسە دە، قاران سۋالىپ وتىرعان اكەسىن جۇباتىپ كەتسەيشى. و جامان تۋعان، شىركىن!
تولەگەنى ءتۇز بالاسى بولعانى، كوزشە توعاناق بوپ، ءوزىن كۇتەتىن، سىيلايتىن قاراعى — اقبىلەك ەدى. اجارى دا، مىنەزى دە قولايىنا جاعۋشى ەدى. قاق-سوقپەن ءىسى جوق، ادەپ-وركەندى، سالماقتى بوپ ءوسىپ ەدى. «قۇداي بۇيرىعىنان» قۇتىلا الماي، اتاستىرىپ قويعانى بولماسا، اقبىلەگىن قولىنان شىعارۋعا قيماۋشى ەدى. ەڭ بولماعاندا تورت-بەس جىلعا دەيىن بەرمەسپىن دەپ، قۇداسىنان مال الۋعا دا اسىقپاۋشى ەدى. سويتكەن اقبىلەگى مۇنداي كۇيگە ۇشىرادى...
العاشقى كەزدە اقساقال اقبىلەكتى ولگەنگە ساناپ ءجۇردى. ءبىراق «ءولدى» دەسە دە ولىمگە ءىشى قيمادى. كەشە عانا كۇلكىسى بۇلبۇلداي سايراپ، سۇيرىكتەي بوپ ءوسىپ كەلە جاتقان كوزىنىڭ قۇرتى، الدانىشى، قۋانىشى ەمەس پە؟ بايبىشەنىڭ ورنى ءبىر ۇڭىرەيىپ قالسا، اقبىلەكتىڭ ورنى ودان دا بەتەر ۇڭىرەيىپ، ءۇيى مۇلدە قۋارىپ، ادىرا قالعان مولاداي كورىندى. اناۋ ەكى جاس بالا بۇرالقى كۇشىكتەي سەندەلىپ، كىرلەپ، بيتتەپ-قۇرتتاپ، جۇدەۋ باسقا اينالىپ بارا جاتقانىن كورگەندە اقبىلەكتى ءتىپتى كەرەكسىدى. و بولسا، اپاسىنىڭ opنىنا بالالاردىڭ ءۇستى-باسىن قاراستىرار ەدى، ءۇيدى ۇڭىرەيتپەس، قۋارتپاس ەدى: قاشان ءبىر قاتىن الىپ ۇيلىگىن تۇزەتكەنشە، شارۋاعا دا باس-كوز بولار ەدى. تۋعان-تۋىسقانعا نە سەنىم بار؟ ءبورىنىڭ كوزدەگەنى — ءوز پايداسى.
ءبىراق اقبىلەك «بارساكەلمەسكە» كەتتى. جاي كەتكەن جوق، سۇيەككە تاڭبا سالىپ، ماسقارا بوپ كەتتى... «پالەنشەنىڭ قىزى سونداي بوپتى...» دەگەن اتاق ماڭگى جايىلار ما؟ اكەسىن ءبۇيتىپ قور قىپ كەتكەنشە، اللانىڭ اق ولىمىنەن كەتسە، نە ارمانى بار ەدى. اقبىلەگىن جاقسى كورگەنى، اياعانى، قىزعانعانى، وكىنگەنى، جيرەنگەنى، قورلانعانى ءبارى ارالاسىپ، اقساقالدىڭ جۇرەگىنە ءزىل قارا تاستاي ءبىر بىتەۋ جارا پايدا بولعان ەدى؟ انەۋگى «اقتار ۇستالىپتى» دەگەن حاباردى ەستىگەندە، اقساقال قورلىقتى دا، نامىستى دا ۇمىتىپ، اتالىق مەيىرىمى جەڭىپ: «اقبىلەك قايدا ەكەن؟» دەگەن ءسوز اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قاپ ەدى. سول قىزۋدىڭ ۇستىندە كىسى اتتاندىرىپ، سۇراۋ سالعىزىپ ەدى.
ەندى، اقبىلەك تابىلىپ، ۇيىنە كەلگەن سوڭ، ونىڭ سورلى بولعان ءتۇرىن كورگەن سوڭ، ونىڭ ماسقارالىعىن ويلاعان سوڭ، اقساقالدىڭ نامىسى قايتا قوزعالدى. بۇرىنعى نارەستەدەي بالا، اق قاعازداي تازا كورىپ جۇرەتىن اقبىلەگى ەندى كۇيە جاققان قاعاز، بالا ەمەس قاتىن بوپ قالدى. اقساقال بالاسىن قۇداي قوسقان كۇيەۋىنەن دە قىزعاناتىن ءىشى تار كىسى ەدى، بالاسى كىرسىز، تازا بولعانىن قالاۋشى ەدى. ەندى اقبىلەك بالاسى ەمەس، بوتەن ايەل ىسپەتتى. كىمنەن قالعان ايەل دەسەيشى! قازاق، قازاق بولسا ءبىر ءسارى عوي. ول و ما؟ كەلگەن-كەتكەن كىسىنىڭ كوزى اقبىلەكتە بولاتىنىن الدىمەن اكەسى سەزەدى. ءبارى دە:
«مامىربايدىڭ ورىس تالقىلاعان قىزىن قارا!» دەپ، اقساقالدى كوزگە شۇقىعان تارىزدەندى. ەندى اقبىلەگى اكەسىنە ماسىل بولدى. بالا ۇستاعان ەمەس، جۇرتقا تاماشالاۋعا مايمىل ۇستاپ وتىرعان كىسى تارىزدەندى. اقبىلەكتىڭ قىرسىعىنان اقساقال ماسقارا بوپ ابىرويىنان، ادامدىعىنان ايىرىلعانداي بولدى. مىنە اقساقالدىڭ بالاسىنا ءتۇزۋ قاراي الماي، قاشقاقتاپ جۇرگەنى سول ەدى. قىزعانىش، جيرەنىش، وكىنىش، ايانىش، ىزا، قورلىق — ءبارى ۇلاسىپ، ونىڭ ءتىرى قالىپ، كوزگە كۇيىك بولعانىنا بارماعىن شايناپ، زىعىرلانار ەدى. ءبىراق ءوز قولىن ءوزى كەسسىن بە؟ ءوز ىشىنە ءوزى پىشاق ۇرىپ، جارىلىپ ءولسىن بە؟ ۋ جەگەن قاسقىرداي ءىشى الاۋ-جالاۋ بوپ ورتەنىپ، شىقپاعان سۇلدەسىن سۇيرەتىپ ءجۇر ەدى.
كەيدە اقساقال وڭاشا وتىرىپ، تەرەڭ ويعا باتار ەدى: «و باقىردا نە جازىق بار؟» دەپ بالاسىن ءبىر اۋىق ايار ەدى. «ونى دا قۇسا قىلمايىن، ءتۇس جىلىتايىن» دەپ ءبىر ويىسىپ كەلسە دە، ونىڭ باسىنان وتكەن كۇندەرى ەسىنە تۇسكەندە، اقبىلەك كەۋدەسىنەن يتەرىپ تۇرعانداي بىردەڭە ونىڭ ماڭىنا جولاتپاۋشى ەدى. ءبىر اۋىق «تەزىرەك قۇتىلسام قايتەر ەدى...» دەپ ويلار ەدى. ءبىراق قالاي قۇتىلار؟ بەكبولات جۋىردا الا قويار ما؟.. جانە ءۇيى بولسا يەسىز تۇر. اۋەلى ءوزى ءبىر شۇيكە باس تاۋىپ الىپ، ونىڭ قامىن سودان كەيىن ويلاعان دۇرىس قوي. سوڭعى كەزدە اقساقالدىڭ ويلاپ-ويلاپ، تاپقان ءتۇيىنى وسى ەدى.
ءبىراق، اقساقالعا ەندى قاتىن الا قويۋ دا وڭاي جۇمىس ەمەس: جاسى جەر ورتاسىنان اسىپ، مىنە ەلۋدىڭ بەسەۋىنە شىقتى. ەندى قارتايعاندا مال شىعارىپ، بىرەۋدىڭ جاس قىزىن الىپ، باۋلىپ: ادام قىلا الار ما؟ ول العانى قانداي ادام بوپ جولىعار؟ بالا-شاعانى ول كوتەرە الار ما؟ كارى كىسىگە قاناعات قىپ وتىرار ما؟ ۇياتى بار بىرەۋ كەز كەلسە — قۇبا-قۇپ. جەڭىل-ساياق بىرەۋ كيلىگىپ، بوزبالامەن جىرتىڭداعانىن كورسە، ودان ولگەنى ارتىق قوي. سونى ويلايدى دا. «بەسىك كورگەننەن» ويدى قۋادى: «ەسىك كورگەندى» سالماقتايدى. قايتىپ كەلگەن قاتىن تەگىندە جەڭىل ويلى، ۇياتسىز بولادى دەپ جاراتپايدى. بايى ولگەن قاتىننىڭ نە بالاسى، نە امەڭگەرى بولماي تۇرمايدى. سىباي-سالتاڭ، ار-ۇياتى بار، شارۋاعا ۇقىپتى ايەل قايدان تابىلار ەكەن؟ وي ءتاڭىرىم-اي! دۇنيەدە قارتايعاندا قاتىنىڭ ولمەسىن! ودان ۇلكەن قىرسىق بولار دەيمىسىڭ؟ بابى تابىلا ما؟ پالە-داعى! سول پالە مامىرباي اقساقالدىڭ باسىنا ورناعان ەدى.
مامىرباي اقساقال ارتىق باي بولعان دا كىسى ەمەس، جوقشىلىق زارىن دا تارتقان كىسى ەمەس. ءوزى ءوز بولعالى جاز ساۋمالى مەن ءبىر توقتىسىن، قىس ءبىر تاباق ەتىن قوناعىنا بەرىپ، اڭگىمەلەسىپ، كۇلىپ-ويناپ وتىرىپ جەگەندى — ءومىردىڭ ءبىر قىزىعى دەپ بىلگەن كىسى ەدى.
اۋىلناي ورتاسىنا دا، بولىس ىشىنە دە سودىرىنان ءقادىرى باسىم، سالماقتى، تارتىمدى تاباندى كىسى ەدى. ەرتەدە بىرەر سايلاۋدا بي بولىپ، كەيىنگى ۋاقىتتا ونى تاستاپ قالاعان ادامىن قاراقشى قىپ، قويىپ ءجۇرۋشى ەدى. ايتسە دە اعايىن اراسىنىڭ ءسوزى اقساقالدىڭ الدىنان تاراۋشى ەدى: جالاڭ ءسوز قۋىپ كەتپەي، ءبىر جاعىنان شارۋاسىن دا قاراپ، اتتان تۇسپەۋشى ەدى. باتا قىلعان، «قايىرلى بولسىن» ايتقان اعايىننىڭ اياعى سيرەگەن سوڭ، ۇيگە يە تابىلعان سوڭ، اقساقال ءبىر بەتكەي شارۋا جۇمىسىنا كىرىستى. قىس بولسا، ءتۇسىپ قالدى، قاراشانىڭ قارى جاۋدى. الىمساعى، بەرىمسەگى، سوعىمى، قالاسى، دالاسى دەگەندەي وردا شارقى ءۇيدىڭ جابدىعى از با؟
اقساقال ءسويتىپ شارۋاسىنا اينالىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى ۇيىنە ءبىر جولداسىمەن الدەكەي دەگەن تۇرعىلاسى كەلىپ قوندى. «ىپسەكەم ءۇيىنىڭ قامشى جاعى تىلەك، مىنەر جاعى سولاق، سو جاق تاناۋىنىڭ شەگى بار، تەبە تاڭبالى جالپاق تورى بيەسى، ىسقاق ءۇيىنىڭ مىنەر جاق الدىنان ويىق، اق ايىل، اق جال، بودەس سارى بيەسى» جوعالىپ، سوعان سۇراۋ سالىپ ءجۇر ەكەن. الدەكەي جولىققان كىسىگە وسىنى ساۋلاتىپ ءجۇرىپ، زامانداسىنا «سالەم بەرىپ، باتا قىلا كەتەيىن» دەپ تۇسكەن ەكەن. قونالقانىڭ كەزىنە كەپ قالدى ما، كىم ءبىلسىن — ايتەۋىر الدەكەڭنىڭ ايتىسى سولاي.
«الدەكەي ءتۇسىپ جاتىر» دەگەندە، اقساقال: «وسى دا قاڭعي بەرەدى ەكەن!» دەگەن. ويتكەنى، الدەكەي جوق قۋىپ، داۋ ساۋىپ، ەل كەزە بەرەتىن، ءوزى كەدەي بولسا دا، ەتى ءتىرى كىسى ەدى. اقساقالدىڭ الگىدەي دەگەنى بولماسا، الدەكەيدەن پالەندەي جيرەنگەن جوق. ويتكەنى ءارى زامانداس، ءارى اڭگىمەلەسىپ، كوڭىل كوتەرگىسى دە كەلدى. سونداي بىرەۋ بولماسا، وزىنەن يمەنەتىن اۋىل-وتان كىسىلەرىمەن كوسىلىپ سويلەسە الا ما؟ ۇنەمى ءاۋىل-ۇيدىڭ ادامى كىسىنى جابىلاندىرىپ، تىنىسىڭدى، ءورىسىڭدى تارىلتىپ، قاتىنباسشى، ءۇي كۇشىك قىپ جىبەرەدى عوي.
الدەكەي «ءالىپ — ءلامعا» «ءقۇل حۋالدانى» ءۇش ەسەلەپ قوسىپ، قۇران وقىپ، امانداسىپ بولعان سوڭ، وتكەندەگى ءبىر حاننىڭ قايعىلى بوپ باسىن كوتەرمەي جاتقاندا، ءبىر ءبيدىڭ كوڭىل ايتىپ، باسىن كوتەرتكەنىن مىسالداپ، زامانداسىنا باپتاپ كوڭىل ايتتى. «قايعى كەلسە قارسى تۇر، قۇلاي بەرمە!..» دەگەن اباي سوزىنەن دە ءبىر اۋىزدى ايتىپ جىبەردى. بۇل الدەكەي ەسكىشە ءبىرتالاي ساۋاتى بار، ەسكى ءسوزدى كوپ بىلەتىن، «مىڭ ءبىر ءتۇن»، «قىرىق ءۋازىر»، «توتىنىڭ توقسان تاراۋى»، «التى بارماق»، «ءقىسساسۇل انبيالاردى» جاتقا سوعاتىن، شەجىرە كىسى ەدى. جاسىندا بايشۋاقتان ءبىر جامان جىعىلعانى بولماسا، بالۋان، دومبىراشى، ءانشى، ناسىبايشى، سىقىلداعان بوزبالا بولعان، قالجىڭعا دا ۇستا كىسى ەدى. بۇل كۇندە ناسىبايى، قالجىڭى، ەسكى ءسوزى. «ونداي قىل، مۇنداي قىل» دەگەن ويىنى بولماسا، وزگە ونەرىنەن جۇرداي بوپ، داۋ قۋىپ، ەت اڭدىعان، ەكى كۇرەك تىسىنەن ايىرىلعان، ساپتاماسىنىڭ قونىشى سالپىلداڭقىراپ كەتكەن سۇقىمداۋ شال ەدى.
وتىرىسىمەن-اق، الدەكەي اڭگىمەنى شەرتە باستادى. «ارۋن راشيتتەن» قوزعادى. ءاز جانىبەك تە، جيرەنشە شەشەن دە، لۇقمان اكىمدە كىرىپ كەتتى. سول ەلدەگى پالەن جاقسى، تۇگەن بيلەردىڭ سوزدەرى دە ەسكە الىندى. قالايدا، الدەكەي وتاعاسىنىڭ ءسوزى جەلگە كەتكەن جوق، كوكىرەگىن قاپىرىق باسىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ اقساقال اڭگىمەنى تىڭداعان سايىن، اۋىل-وتىننان قيالى الىستاپ، باسقا ءبىر دۇنيەگە كىرگەندەي، بۇ جالعاننىڭ وپاسىزىن بىلگەندەي، كوڭىلى جادىرايىن دەدى. جادىراعانى عوي:
— ۋاي، الگى قويشىنى شاقىرشى!.. مىنا كىسىگە ءبىر توقتى اكەپ سويسىن... كارى ساۋلىقتىڭ ەتى بار ەدى، وعان ءتىسى وتپەس، — دەدى.
و كەزدە الدەكەي قاز مويىن قارا شاقشاسىن جامان قونىشتان سۋىرىپ، باس بارماعىن سۇق قولىمەن قاۋسىرمالاپ تىرناعىنا ناسىبايىن ناشىنە كەلتىرە سىلكە باستادى. مانادان بەرگى ءتىل مەن جاقتى بەزەپ وتىرعانداعى قارازى دا — ءبىر تىسكە جۇمساق ەدى. ەندى قارا شاقشانى قالاي قۇتىرتىپ سەرمەسەڭ دە جاراستى. قاق، شىركىندى قاق.
— سەن وسى ۇيدەن ءبىر كۇل جاعىپ، ناسىباي ۋقالاپ الشى! — دەپ بالالاۋ جولداسىنا ءامىر قىلدى. باعلان سويعىزعان سوڭ، الدەكەيدەن ءامىرى كۇشتى كىم بار؟ الدەكەيدىڭ سەرپەتىن دە ءجونى بار: مىلتىعى بار مىليتسە، اگەنت نەمەسە بولىس بولماسا، ەلدىڭ كىم كورىنگەنگە مال سويا بەرۋى سيرەۋگە اينالعان، باياعىداي مول داۋلەت جوق: شىعىن كوپ. جانە سوعىم سويماعان ءبىر جامان مەزگىل عوي. كەشەگى قونىپ شىققان ءۇيى «ءبىر ءسىرى» جەگىزىپ، الدەكەي ءتۇيىلىپ ءولىپ قالا جازداپ، جولشىباي بوقتاپ كەلگەن عوي.
الدەكەي وتاعاسى جەڭىنىڭ اۋزىن قوڭىر تىبەنمەن ۇشتاعان سۇر كۇپىسىن جەلبەگەيلەنىپ، قىزىل ەلتىرى تىماعىنىڭ مىنەر جاق قۇلاعىن ايقىش-ۇيقىشتاي جىمىرىپ، شالقايىپ وتىرىپ، ءشايدى دا جاقسى ءىشتى. «ايەل بالاسى ءبىر اياۋلى بالا ەكەن! اتتەڭ، ورىس ءسويتىپ تاستاعانى بولماسا!» دەپ ىشىنەن ويلاپ قويادى. ويتكەنى اكەسى توقتى سويعىزعان سوڭ، بۇ ءبىر سىي كىسى ەكەن دەپ، اقبىلەك قارا ءشاي سالعىزىپ ەدى. ءشايعا قانىپ، قۇرىس-تىرىسى جازىلىپ العان سوڭ، الدەكەي قايداعى جوق كۇلدىرگى قۋلىق تاۋىپ الىپ، بايبىشەسى ولگەلى ەزۋ، تارتپاعان اقساقالدى كۇلدىردى: توقتىنىڭ ەتىن اقتاپ جەۋ كەرەك قوي. قاشان ەت پىسكەنشە الدەكەيدىڭ اۋزىندا دامىل بولعان جوق. ءبىر ءسوزدىڭ كەزەگىندە:
— بالالاردى جۇدەتپەي، ءبىر شۇيكە باس الۋىڭىز ەكەن، — دەپ باسىپ ءوتتى.
اقساقال اقبىلەك جاققا كوزىنىڭ قىرىن ءبىر سالىپ:
— وي، الدەكەي-اي! ەندى قارتايعاندا قاتىن الىپ نە ءماز بولامىز؟ — دەدى. ونىسى: ارعى جاعىن قاتىن الۋعا بەل بايلاپ قويسا دا، ءوزى ىزدەگەن بولماي، جۇرت ۇيعارىپ اپەرگەندى قالاعانى ەدى. جانە بالا-شاعانىڭ كوزىنشە «قاتىن الام» دەپ قالاي ايتسىن؟
— ە، و نە دەگەنىڭىز؟ ءالى تۇعىردان تۇسەتىن كەزىڭىز بولعان جوق قوي. ەكى كۇرەك ءتىسىم جوق، مەن دە ساليمانى قۇشاقتاپ جاتىرمىن. قاتىن الماعان سوڭ، رەتىڭىز كەلمەيدى عوي، — دەگەن ءتارىزدى ءبىر تالاي «ناشتاقات» ايتتى. ءسۇيتىپ وتىرىپ: — سىزگە لايىقتى كىم بار ەكەن؟.. ءا... قىز الۋعا ءسىزدىڭ ءاپتىڭىز كەلمەيدى عوي. قىز ەندى ۇستاتپايدى.
شارۋاعا ۇقىپتى، بايى ولگەن، توقال قاتىن بولسا ءاي، سىزگە سول ءماش كەلەر ەدى — دەپ، ەلدەگى توقال قاتىنداردى بىر-بىرلەپ ەكشەي باستادى. اقساقالدىڭ ءوز ويىنا مۇنىكى ءدوپ كەلدى.
ەرتەڭىندە شايدان كەيىن اقساقال قورانىڭ بۇرىشىندا الدەكەي ەكەۋى وتىرىپ ءبىر قىدىرۋ سويلەستى. نە سويلەسكەنىن قايدام؟ الدەكەيدىڭ اتى ەرتتەۋلى تۇر ەدى: ەسىك الدىندا تۇرعان امىرلەرگە اقساقال:
— ۋاي، مىنا كىسىنى اتتاندىرشى! — دەدى.
الدەكەي، كەلىپ كەتكەننەن بىلاي نە عاجاپ ەكەنى بەلگىسىز اقساقالدىڭ اقبىلەككە بۇرىنعى قاراسى وزگەردى. بالاسىن جىلى تارتىپ:
«قاراعىم، انانى ۇيتسەيشى، مىنانى بۇيتسەيشى!» دەپ، شارۋانىڭ، بالالاردىڭ جايىن سويلەۋگە اينالدى. اقبىلەك ءتىرىلدى: اكەسىن جاڭا تاۋىپ العانداي بولدى. سودان كەيىن ىشكەن اسى بويىنا تاراپ، اجارى كىرە باستادى.
* * *
اينەكتىڭ تارام-تارام قىراۋى تاباندىعىنا تىرس-تىرس تامادى. ىركىندى سۋدا توڭازىعان شىبىندار جۇزەدى. كۇزگى كۇن توردەگى سارى جاينامازعا اپپاق ساۋلەسىن توگەدى. اينەك الدىندا باستارى تيىسە جازداپ شۇڭكىلدەسىپ ەكى جاس ايەل ءىس تىگەدى. كەلىنشەك كوك سۋىرتپاقتى ەرنىنە تىستەپ، سۋسىلداتا سۋىرىپ ءجىپ شيراتادى. سۇلۋ قىز كىشكەنە كوك كامزولدى تىزەسىنە سالىپ، ومىراۋىنا ويعان تانا، كۇمىس قادايدى. ولاردىڭ ارتىندا، بۇرىشتا قارا شاشى جالبىراپ ماڭدايىنا تۇسكەن، تومپيعان بالا باقايىن جىبىرلاتىپ، اق قايشىمەن قۋىرشاعىنا كويلەك پىشەدى. سۇلۋ قىز ارتىنا بۇرىلىپ «كەلشى، قالقام!» دەيدى. قالقاسى الدىنا كەپ سەلتيىپ تۇرا قالادى. اپكەسى جاڭا بىتىرگەن كوك كامزولىن كيگىزىپ، شاشباۋىن تومەن باسىپ، ومىراۋىنان سيپايدى. جاڭا كامزولىنا بالا ءماز. تىگىپ كيگىزگەنگە، اپكەسى ءماز. ەكەۋى دە جىمىڭ قاعادى. جاڭا كامزول كيگەن بالا قۋانعاننان ىرشىپ ءتۇسىپ، اپكەسىنىڭ موينىن قۇشادى. «قالقام، ەندى بىلعاماي كي!» دەپ اپكەسى بەتىنەن سۇيەدى. قانداي جاراسىپ تۇر! جالعىز-اق كەلىنشەكتىڭ اجارى كەلمەيدى: اۋىر كۇرسىنەدى.
بۇل كۇرسىنگەن ۇرقيا ەدى. جاڭا كامزول كيگەن كىشكەنە سارانىڭ گۇل-گۇل جايناعان اجارىن كورگەندە، ىشكى دەرتى تاعى ءبىر قوزعالىپ، ەدى. وي، دۇنيە-اي! تىم بولماسا، جاساعان وسىنداي ءبىر جالبىر شاشتى قيمادى عوي! دۇنيەدە بالادان قىزىق، بالادان ءتاتتى نە بار دەيسىڭ! قۋارعان قۋ باس ءومىر — بەينە ءبىر جاپىراقسىز اعاش. وندا نە كورىك، نە ءدان بار؟ بالاسى بولسا، ۇرقيا دا وسىنداي كامزول تىگىپ كيگىزبەس پە ەدى؟ و دا تانا-مونشاققا ومىراۋىن ساۋسىلداتپاس پا ەدى؟ بالاپانىن باۋىرىنا باسىپ، ەمىرەنىپ، ەركەلەتىپ، جەپ قويعانداي قۇشىرلانا سۇيمەس پە ەدى؟ كوڭىلدىڭ بار كىربىڭى دەمدە جويىلىپ، ماۋقى باسىلماس پا ەدى. وي، بالا شىركىن-اي! نەدەن مۇنداي ىستىق بولادى ەكەن!
بالا دەسە ۇرقيا ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. بالالى قاتىنداردى كورگەندە، ءىشى جارىلىپ كەتە جازدايدى. «وسىلاردىڭ دا ارمانى بار ما ەكەن؟» دەپ ويلايدى. كەدەيلىك، جوقشىلىق، اشتىق، دەرت، قايعى — ءبارى دە ءبىر بالانىڭ قاسىندا تۇك ەمەس ءتارىزدى. قانداي عانا قاتىن اۋزى بارىپ، بالاسىن قارعايدى ەكەن، جىلاتادى، ۇرادى ەكەن؟ سارانىڭ ساندەنگەنىن كورگەندە، بالاسىزدىق ۇرقياعا تاعى قاتتى باتتى. بالانى ءومىرى مۇنداي تىلەپ كورمەگەندەي بولدى. بالاعا اڭساپ، شولدەپ، ءۇش ءجۇز الپىس ەكى تامىرى تۇگەل كەۋىپ، سۋالىپ بارا جاتقانداي، ەمەشەسى قۇرىدى. نەشە كۇن شولدە جۇرگەن ادام دا مۇنداي شولدەمەس.
ۇرقيا كۇيەۋىم قاتىن الادى-اۋ مەنى شەتكە قاعادى-اۋ دەپ قورىقپايدى: كۇيەۋىنە سەنىمدى عوي. قايتا «توقال ال!» دەگەندى زارىققان كەزدە، ءوزى ايتىپ جۇرەتىن عوي. دەسە دە كىم بىلەدى، جاساعان ءيىپ، بويىنا بالا ءبىتىپ قالا ما دەپ، ەكەۋى دە دامەلەنەتىن. ۇرقيا جاتسا دا، تۇرسا دا، قۇدايدان بالا سۇرايدى، باقسى-بالگەرگە قاراتقان، قاجى-مولداعا ۇشكىرتكەن، اۋليە تاسقا الەم بايلاپ تۇنەگەن، قۇدايى ساداقانى دا تالاي بەرگەن، موينىنا بۇرشاق سالىپ تىلەگەن. سوندا دا ءالى بالا جوق.
— «ەركەجان، بەرى كەلشى! سەن ماعان بالا بولساڭ قايتەدى؟ — دەپ ۇرقيا سارانى الدىنا الىپ، قىسىپ-قىسىپ ءسۇيدى.
— بولاسىڭ با؟ — دەپ، اقبىلەك جىميدى.
سارا «شىن ايتىپ وتىر ما؟» دەگەندەي اپكەسىنە قارادى.
— وي، جاساعان-اي! ءبىز دە بالا سۇيەتىن كۇن بولار ما ەكەن!.. دەپ، تاعى ءبىر ۋھلەپ قويدى.
— باسىڭ جاس، قۇدايدىڭ قازىناسى كەڭ عوي. سۇيەرسىڭ.
— قايدان بىلەيىن... ايتقانىڭ كەلسىن-اۋ!.. شىرايلىم-اۋ، ساعان جورىتايىنشى. بۇگىن مەن ءبىر ءتۇس كوردىم... تۇسىمدە ءبىزدىڭ اۋىل كوشكەن ەكەن دەيىم. سەنى مەن ەكەۋمىز كوشتەن اداسىپ قالعان ەكەمىز دەيىم. ءبىر اسۋدان اسساق، الدىمىز ەكى تاۋدىڭ قۋىسىنداي، ءبىر قۇدايدىڭ ۋىسىنداي قۇلاما قۇز ەكەن دەيىم. قۇزدىڭ ۇستىندە قالىقتاپ جۇرگەن ءبىر قارا بۇركىت، ءبىر مەزەتتە بىزگە تامان ءتونىپ كەلدى دە، سەنى كوتەرىپ الىپ كەتتى. ويباي-اي! ولتىرەدى-اۋ! دەپ، قايتەرىمدى بىلمەي، بەزەكتەپ تۇرمىن. بۇركىتتىڭ باۋىرىندا كويلەگىڭ جەلپىلدەپ، تۋرا كۇنشىعىسقا قاراي كەتىپ باراسىڭ. الىستاعان سايىن قارا بۇركىت اق باۋىر تورعايداي بوپ كورىنەدى. بۇركىت سورعالاپ، تەمەن قۇلديلايدى. ەندى جەيدى-اۋ، ەندى جەيدى-اۋ، — دەپ، تاستان تاسقا سەكىرىپ، جۇگىرىپ كەلەم... قاراسام — سەن ءبىر اق ۇرپىك بالاپان بوپسىڭ. بۇركىت جوق. جارتاستىڭ باسىندا كوزىڭ باقىرايىپ وتىرسىڭ... قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن، ار جاعىنان انەۋگى ءوزىڭ ايتقان ىسكەندىر دۋانا شىعا كەلدى... بالاپاندى قولىنا قوندىرىپ اكەلە جاتىر. «دۋانا-اۋ! بالاپانىڭدى ماعان بەرشى!» دەپ ەدىم، دۋانا ۇستاتا بەردى. بالاپاندى ءبىر قولتىعىما قىسىپ كەلە جاتىرمىن... كوزىنە قارايمىن... اۋماعان سەنىڭ كوزىڭ... بالاپان دەگەنىم سەن ەكەنسىڭ... تاڭ-تاماشامىن... شىرايلىم-اۋ! بۇ قالاي ءتۇس؟ سەن جورىشى!
— ويپىرىم-اي! تاماشا ءتۇس ەكەن!.. مەن قالاي جوريىن؟... قۇداي-اي! مەن تاعى بىردەڭەگە ۇشىرايتىن بولارمىن با؟ — دەپ، اقبىلەك كوزى باجىرايا قالدى.
ولاي جورىدى، بۇلاي جورىدى، ەكەۋى دە جوري المادى، قورىقتى. اقىرىندا «ءتۇس — تۇلكىنىڭ بوعى دا» دەسىپ، ءبىرىن-بىرى جۇباتتى.
سارا بايعازى سۇراي اۋىل قىدىرىپ كەتتى. اقبىلەك پەن ۇرقيا شاۋگىم الىپ، تۇزگە جونەلدى.
كۇنگەيدىڭ قىربىق قارى كەبىرلەنىپ وكشەگە جابىسادى. جەل-كەم. قوڭىر سالقىن. اق كيىمدى الىپ تاۋلار اۋىلدىڭ ۇستىنە ءتونىپ تۇر. اق شىمىلدىقتىڭ بەتىندەگى قارا شىبىنداي اناۋ بەتكەيدە قوي جايىلىپ جاتىر. تاۋ باسىنداعى بۇركىتتەي بوپ قويشى كورىنەدى. سىرتتاعى تەرەڭ سايدا اتتاردىڭ جونى قىلتىلدايدى. باۋىردان ارتىنا تاياعىن كولدەنەڭ ۇستاپ، تالتاڭداپ بىرەۋ كەلەدى.
ۇرقيا مەن اقبىلەك شاپاندارىن بۇركەنىپ، كۇنگەي جاق تومپەيدەن اسىپ بارادى.
— ...سونداعى باسباعىپ كەلگەنى وسى تومپەي عوي! — دەدى اقبىلەك تومپەيگە شىعا بەرىپ.
— وسى تومپەي، — دەدى ۇرقيا جان-جاعىنا قاراپ.
— وقتىڭ قيۋىنداي، ەي جاساعان-اي، دەيمىن-اۋ، تاپ سو كۇنى ساپ ەتە ءتۇسۋى قالاي!
— اپىرىم-اي دەسەيشى...
وسىنداي اڭگىمەلەردى سويلەسكەلى تورت-بەس كۇن بولدى. اكەسىنىڭ قاباعى تۇزەلگەننەن بەرى، اقبىلەك كۇيەۋىن ەسىنە الا باستاپ ەدى. بەكبولاتتىڭ جارالانعانىن، قالادا جاتىپ ەمدەتىپ جازىلعانىن انەۋگۇنى ۇرقيا ەستىرتكەن عوي. ءبىراق ول كەزدە اقبىلەك ەتجەي-تەگجەيىن سۇراعانداي بولعان جوق، جاتسا، تۇرسا، اكەسىنىڭ وزگەرۋىنە ۋايىمدادى عوي. ەندى كوڭىلى ءبىر جايلى بولدى. كەلىمدى-كەتىمدى كىسى ازايدى. وڭاشا ۇيدە ۇرقيامەن وتىرۋى كوبەيدى. ۇرقيادان بۇگەتىن سىرى بار ما؟ كۇيەۋىن ءسوز قىلعاندى سۇيەتىنىن سەزىپ، وڭاشا بولسا، ۇرقيا دا اڭگىمەنىڭ بەتىن سولاي بۇرا بەرۋشى ەدى. بەكبولاتتىڭ كوڭىلى بۇرىنعىداي ما ەكەن، جوق، وزگەردى مە ەكەن؟ ەكەۋىنىڭ شەشە الماي جۇرگەن جۇمباعى سول ەدى. سول جاقتان كەلگەن ءبىر جىگىتكە — ءبىلشى — دەپ تاپسىرىپ جىبەرىپ ەدى. و جىگىت قاتىناماعالى ءبىرسىپىرا بوپ بارادى. تۇزگە شىقسا ەكەۋى توڭىرەككە كوز سالادى: كىسى قارا كورىنەر مە ەكەن... دەيدى عوي.
سوڭعى كۇندەردە، نە ەكەنىن قايدام، اقبىلەك كۇيەۋىن كوپ ويلايتىن كۇيگە ۇشىرادى. بۇرىن بوزبالاعا دا ونشا تەلمىرە قاراماۋشى ەدى. ەركەكتى اعا، ءوزىن قارىنداس دەپ ساناۋشى ەدى. كۇيەۋىنەن وزگە بوزبالامەن، بەرىسى: ازىلدەسۋگە، ءارىسى: ورامال تاستاسىپ، بەتىنەن سۇيۋگە بولادى، ءبىراق قوينىنا جاتقىزۋعا بولمايدى دەپ ويلاۋشى ەدى. ەندى ەركەك كورسە، قويىنعا جاتقانى، قۇشاقتاعانى قانداي ەكەن دەپ ويلايتىن بولدى. كيىمشەڭ ەركەكتى جالاڭاش تۇرىندە كوزىنە ەلەستەتكىسى كەلدى. ول ويىنان ءوزى ۇيالىپ، بەزەيىن دەسە دە، بەزە المادى. «ياپىرىم-اۋ، مۇنىم قالاي؟ ۇيات-اۋ؟ شىنىمەن بۇزىلىپ كەتكەنىم بە؟! قاتىن بولعانىم با؟!» دەپ تاڭدانار ەدى. ايەل بىتكەننىڭ ءبارى وسىلاي ويلاي ما ەكەن؟ جالعىز مەن بە ەكەم؟ دەگەن سۇراۋ كەلسە دە، ۇرقيادان سۇراۋعا باتىلى بارماۋشى ەدى. كىم بىلەدى، ۇرقيا دا بۇزىلعان ەكەن دەپ ويلار دەپ، ساقتانۋشى ەدى. ويتكەنى ۇرقيانىڭ كوزىندە ءالى بالا عوي؛ كەشە عانا قولىندا ءوستى عوي.
كۇندەردەن كۇن اسقان سايىن، اقبىلەكتىڭ كۇيەۋىن كوكسەۋى تولعاقشا جيىلەنە بەردى. كۇيەۋىن ويلاماسا وتىرا المايدى. ويلاۋ تۇرسىن — تىلەيدى؛ تىلەۋ تۇرسىن — ىنتىق بولادى. ءۇي وڭاشا بولسا، اقبىلەك كەرىلىپ-سوزىلىپ، شالقاسىنان جاتىپ، كوزىن جۇمىپ، قيالىنا كۇيەۋىن اكەلەدى. كۇيەۋىن قۇشاقتاسا، سۇيسە... سوندا قۇمارى تارقايتىن ءتارىزدى. ەندى ۇرقيانى كورسە:
— انا جاقتان حابار جوق پا؟ جاساعان-اۋ، نەگە كەشىگىپ جاتىر؟ — دەپ، سەرت بايلاسقاننان جامان بەكبولاتتىڭ كەلۋىن كۇتتى.
— حابار جوق... كىم بىلەدى، و جاقتاعى ەلدىڭ نە دەپ جاتقانىن، — دەپ، ۇرقيا كۇدىك سويلەسە دە، اقبىلەك ول يشاراعا تۇسىنبەي:
— نەگە حابار بەرمەيدى ەكەن؟.. نەگە كىسىنى اۋرە قىلادى ەكەن؟.. قىزدىڭ كۇنى دە بار بولسىن! — دەپ، ءوز ويىن سويلەي بەرەدى...
ءبىر كۇنى اپاق-ساپاقتا ۇرقيا كەلدى. شام جاعۋدان گورى ەرتە، الايدا ءۇي جارىق تا ەمەس. اقبىلەك بۇرىشتاعى كىشكەنە كىلەمنىڭ ۇستىندە جاستىق شىنتاقتاپ، جانتايىپ جالعىز جاتىر ەدى.
— شىرايلىم-اۋ! بەيۋاقتا نەعىپ جاتىرسىڭ؛ شام جاعاتىن ۋاق بولدى عوي، — دەپ ەدى، اقبىلەك ەنجارلانا ەسىنەپ، ەركەلى، نازدى مايدا ءۇنىن سوزىپ:
— جا-عى-لار، — دەدى.
— شام قايدا ەدى؟ مەن جاعايىن...
— جەڭەشە، نەسىنە اسىعاسىڭ، ەرتە عوي، — دەپ، اقبىلەك ەڭسەسىن بۇراڭداتتى.
«جاقپاعانىڭدى كورەمىن!» دەگەندەي، ۇرقيا قاسىنا تايانىپ، قولىن سوزىپ:
— مىنا قولىمدا نە بار؟ تاپشى، — دەدى.
— قولىڭدا ما؟ قۇرت.
— جوق.
— قانت.
— جوق.
— كۇمىس.
— جوق.
— ەندى نە؟ ءتۇرى قانداي؟
— اق.
— اق... اق... جۇمساق پا، قاتتى ما؟
— ونىسىن ايتپايمىن... ايتەۋىر ءوزى ءتاتتى نارسە.
— ءوزى — اق، ءوزى — ءتاتتى. قانت — تاعى.
— قانت ەمەس، ءبىراق نە كەرەك نارسە.
— و نەمەنە، جەڭەشە؟
— بۇل سونداي قىمبات نارسە. ءومىردىڭ ءبىر قىزىعى وسىندا.
— ويپىرىم-اي! بۇ نەمەنە ەكەن؟! ءمۇدۋار قىلماي، ايتشى، جەڭەشە!
— اۋەلى سەنىڭ باعىڭ وسىندا...
— وي، الاقاي-اي! حات ەكەن عوي!
— تاپتىڭ، تاپتىڭ... بەرمەيىن دەپ ەم، — دەپ ۇرقيا قالجىڭداپ، تۇمارشا بۇكتەلگەن كىشكەنە قاعازدى الاقانىنا باستى.
مانادان بەرى شام جاقپاي، ەنجارلانىپ جاتقان اقبىلەك دەرەۋ اتىپ تۇرىپ، شام جاعىپ، جەرگە قويدى دا، قاعازدى جەپ قوياتىنداي قادالا قالدى.
حاتتاعى ءسوز مىناۋ:
«عيززەتلۋ ءۋا قۋرمەتلۋ، گازيزدان كورگۋشى ماگشششىم اقبىلەك جانعا كاپتەن-كاپ ەزگۋ سالاملارىمىزنى ىرسال ايلادىك. باعدىندا بىزدەن حال-احۋال سۋراساڭىز، القامدىلەللا، ساگ-سالامات دەپ بىلەرسىز. قايىن اعامىز تولەگەننىڭ ياردەمى ارقاسىندا، جاراقاتىمىز جازىلدى. بۇل كۇندە اتقا ءمىنىپ، قۇس سالۋعا دا جارادىق.
و باعىدىندا ءسىز ول تاراپتا كاپىرنىڭ قولىنان امان-ەسەن قالاس بولعانىڭىزدى ەستىپ ءشادۋا قارام بولىپ، اللاعا شۇكىرانا ەتتىك.
تاعدىردا يازمىش يلان دارىلپانادان، دارىلباقيا راقىلاپ ەتكەن شاپاعاتلى انامىزنىڭ يمانى سالامات بولگاي ەدى. قازاعا ىرازى، بالەگە سابىر ەتىڭىز.
ءۇشبۋ اقبەرگەن يولداشىمنى سىزگە كوڭىل ايتىپ، امانلىق، ءبىلۋ ءۋشىن جىبەرىپ وتىرمىن. ھار نەشىك بولسىن، ءبىزدىڭ كوڭىلىمدە بوتەن نيەت جوق. ءسىز دە كوڭىلىڭىزگە بوتەن نارسە الماعانىڭىزدى تىلەيمىن. از كۇنگى قايعى جاپاعا سابىرلىق قىلىڭىز. نە نارسە بولسا، قايىرىن تىلەيىك. وندا سىزلەر، مۇندا بىزلەر امان بولعاي ەدىك.
ءدايۋ قالام تەبرەتكۋشى ءبىرادارىڭىز بەكبولات دەپ بىلەرسىز».
بۇل حاتتى اناۋ-مىناۋ ايەل وقىسا، قۋانعاننان سەكىرىپ تۇسەر ەدى. اقبىلەك مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى:
— جەڭەشەتاي-اي! جاقسى بولدى عوي! — دەپ حاتتى قالتاسىنا سالۋعا قيماي، قايتا-قايتا اشىپ، اينالدىرىپ كورە بەردى.
— ايتقام جوق پا؟
— اقبەرگەن قايدا؟
— بىزدىكىندە وتىر.
— ماعان جولىقپاي ما؟ — دەدى دە: — جوق، جوق، بولمايدى ەكەن، — دەپ، ءوزىن-وزى توقتاتتى. اقبەرگەن ءبىرتۇرلى جىلى كورىنىپ كەتتى، ويتكەنى ول جارىنان حات اكەلدى عوي. كورگىسى كەلسە دە، باسى قارالى ەكەنىن، جولىعۋ جەڭىلدىك بولاتىنىن ويلادى: — ەندى قايتەمىز؟ — دەدى.
— قايتەسىڭ؟ سەن دە حات جاز.
— نە دەپ جازام؟
— ءوزىڭ بىلەسىڭ. كوڭىلىندەگى ءسوزىڭدى سەن دە جاز، ۇيالاسىڭ با؟
— اپىرماي! ەندى نە دەپ جازام؟
— تاڭەرتەڭ ەرتە جۇرەدى. ءقازىر دايىنداپ قوي. مەن ءبىر اينالىپ كەلەم، — دەپ ۇرقيا كەتىپ قالدى.
اقبىلەك قول ساندىعىنان كەستە سىزاتىن قىزىل قارىنداشى مەن ءبىر پاراق قاعاز الىپ، «قىز جىبەكتى» استىنا سالىپ، ەتپەتىنەن جاتىپ، قارىنداشىن جالاپ قويادى.
«عازيز كورگۋشىنى»، «باعدىندا حال-احۋال سۇراساڭىزدى» بۇ دا جازدى. سودان كەيىن اۋزىنا ءسوز تۇسپەيدى. ءسوز سامساپ-اق تۇر، ءبىراق قايسىسىن جازارىن بىلمەدى. بىرەسە ءبارىن ايتقىسى، كوپ جازعىسى كەلەدى؛ بىرەسە ادەپتى ويلايدى. قانشا جازسا دا، ويداعىنىڭ مىڭنان ءبىرىن جەتكىزە الار ەمەس. قارىنداشتى جالاي ءتۇسىپ، بىرەۋ كەلىپ قالا ما دەپ، ساسقالاقتاپ وتىرىپ:
«بىزدە دە بوتەن نيەت جوق. ءۇشبۋحاتتى العاننان كەيىن ءبىر كەلىپ كەتپەگىڭىزدى تىلەيمىن. اسىعىس جازىلدى. عايىپ ەتپەڭىز... ءدايۋ اقبىلەك» — دەپ جازدى.
ازدان سوڭ، ۇرقيا كەلىپ، حاتى الىپ كەتتى.
ەل جاتسا دا اقبىلەك وياۋ، ونىڭ قيالىڭدا كەلەشەكتەگى سۇلۋ ءومىر. ءوزىن ۇزاتقان ەكەن دەيدى. باسىندا جىبەك جەلەك، كيگەنى ۇلدە مەن بۇلدە. جانىندا ۇرقيا مەن سارا، اۋىلعا تاياۋ جاسىل سايدا تامىلجىپ، سىزىلىپ تۇرعاندا، الدىنان سامالداي بولىپ، قىزىلدى-جاسىلدى قىز-كەلىنشەكتەر كەلەدى. ولاردىڭ كويلەگى دە، كوك شالعىن دا، كۇلكىسى دە سۋدىرلاپ، سىڭعىرلاپ كەتەدى. شەكەسىنە تىرس-تىرس ەتكىزىپ، قاتىندار شاشۋ شاشىپ، بالالار اياعىنىڭ استىنان تالاسا-تارماسا الىپ جاتادى...
قۇلپىرعان شايى شىمىلدىقتى الدىنان ۇستاپ، قاز-قاتار قىز-كەلىنشەكتىڭ قاق ورتاسىندا جەلەگىنەن ەكى كوزىن جالتىراتىپ اقبىلەك كەلە جاتىر. جۇرت مارە-سارە، ۋ-شۋ...
جاساۋىن جايناتىپ جيىپ، كىلەم، كورپە توسەگەن، ويۋلى اق وتاۋعا اكەلىپ كىرگىزەدى. قۇرۋلى شىمىلدىق ىشىنە بىقىرلاعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ورتاسىنا اقبىلەك وتىرادى. «كەلىندى كورەمىز» دەپ ۇلكەن قاتىندار كەلگەندە، اقبىلەك سىزىلىپ تۇرەگەلەدى. «اششى بەتىن!» دەگەن ءبىر ۇكىم داۋىس شىققاندا، جەلەگىن ءبىر قىز اشادى. اقبىلەكتىڭ كەلبەتى اي مەن كۇندەي. قاتىندار تاڭ قالادى: «كوپ جاسا! وتىرا توي، شىراعىم!» دەگەندە، اقبىلەك جىبەك كويلەگىن سۋدىراتىپ، وتىرادى...
توي وتەدى. ەل تارقايدى. اقبىلەك اق وتاۋىندا... ول كەلىنشەك. باسىنا جاۋلىق سالدىرىپتى، سىرتىندا جەلەگى. توسەك اعاش الدىندا اق ساۋساعى مايىسىپ، كۇيەۋىنە اق كويلەك قايىپ وتىر. جانىندا دومبىرا شەرتىپ، بەكبولات جانتايىپ جاتىر. اقبىلەك ادەمى كۇي شەرتكەندە جانى ءسۇيسىنىپ كۇيەۋىنىڭ بەتىنە جىميا جىلى قارايدى؛ ىشىنەن «جانىم-اۋ!» دەيدى. بەكبولات تا جىميىپ قولىن سوزادى. ءىسىن قويىپ، اقبىلەك شىنتاقتاپ، كۇيەۋىنە تامان جاقىندايدى. كۇيەۋى موينىنان قۇشاقتاپ، ۇلبىرەگەن اۋزىنان، مامىق تاماعىنان ءتاتتى سۇيەدى. ءبىرىنىڭ كوزىنە ءبىرى قارايدى. قاراسا دا تويمايدى...
ۇلكەن ءۇيدىڭ ساماۋرىنى قايناعانشا، اقبىلەك وتاۋىنىڭ تۇندىگى اشىلمايدى. جىبەك شىمىلدىق كۇلىمدەپ كۇن ساۋلەسى جابىقتان تۇسكەندە، اقبىلەك تۇرايىن دەسە دە، كۇيەۋى قىپشاسىنان قىسىپ، قىتىقتاپ، كۇلىپ جىبەرمەيدى. «بولار ەندى، ساۋلەم!» دەپ، اقبىلەك تۇرىپ، كيىنىپ، جەز قۇمان الىپ، مايىسىپ، ءدوڭ استىنا تۇزگە كەتەدى.
لەك-لەك بولىپ جۇگىرىسكەن قوزى، ويناقتاعان بوتا، جەلى باسىندا قۇلىن ۇستاعان، بيە قۋعان بالا-شاعا، تەزەك تەرگەن، ءان سالعان قىز-كەلىنشەك... سولارعا، قاراپ، اقبىلەك اقىرىن ايانداپ كەلىپ وتاۋىنا كىرەدى. ءوزى دارەت الىپ بولعان سوڭ، كۇيەۋىنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ، شىمىلدىقتىڭ باۋىنداعى كەستەلى ورامالىن اپەرەدى...
كەشكە تامان قانجىعالارىنا قاتارلاپ قاز، ۇيرەك بايلانىپ، بەدەۋ ءمىنىپ، قارشىعا ۇستاعان كۇيەۋلەرى كەلە جاتقاندا، اقبىلەك اق وتاۋدىڭ جانىندا قاراپ تۇرادى...
كوشكەندە اقبىلەك جەلەگىن قايىرىپ، بەلىنە قىستىرىپ، وتاۋىن جىعىسىپ جۇك ارتىسادى. كوش جونەلىپ كەتكەن سوڭ، ارتتا قالعان وڭشەڭ قىز-كەلىنشەك جامىلعىلى كوك جورعا مىنگەن اقبىلەكتى ورتالارىنا الىپ، كوشكە جەتكەنشە جارىس سالادى. بۇلار كوش قاسىندا توپتانىسىپ كەلە جاتقاندا، قولدارىندا قارشىعاسى، ءبىر توپ بولىپ، كۇيەۋلەرى دە سىپىلداتىپ وتە شىعادى...
اقبىلەك بالا كوتەرەدى. كۇيەۋىنە تارتقان ءبىر جاقسى ۇل تابادى. كۇيەۋى اقبەرگەن ەكەۋى انا جاقتا قارشىعالارىن اينالدىرىپ جاتقاندا، اقبىلەك بەسىكتەگى بوبەگىن تىربيعان ساۋساعىنان ءسۇيىپ، ارقالىعىنا اسىلىپ، ەمىرەنىپ، ەمىزىپ وتىرادى. اعاسى اتقا ءمىنىپ كەتكەندە، باسىنا ۇكىلى تاقيا كيگىزىپ، بوبەگىن الىپ الدىنان شىعادى. «اعاڭدى قاراشى، شىبىنىم!» دەگەندە، بوبەگى ۇمتىلادى: اعاسى بوبەگىن جوعارى كوتەرىپ، ناسىبايىنان يىسكەيدى...
بۇدان دا سۇلۋ، بۇدان دا ءتاتتى قيالداردا جاتىپ، اقبىلەكتىڭ كوزى ىلىنەدى...
تاڭەرتەڭ ۇرقيا كەلگەندە اقبىلەك:
— كەتىپ قالدى ما؟ — دەپ سۇرادى.
— كەتىپ قالدى، — دەدى.
ويتكەنى كەشەگى حاتتا كۇيەۋىن شاقىرعانى ۇيات بولعاندىعى ارتىنان ەسىنە ءتۇسىپ ەدى.
ارادا تورت-بەس كۇن ءوتتى مە، قالاي.
اقساقال ۇيدە جوق ەدى. اقبىلەك ساراسىن قولىنان ۇستاپ، اينەك الدىندا تۇر ەدى. مالشىلار مال قورالاتىپ، مالشى قاتىن سيىر ساۋىپ جاتىر ەدى. قورانىڭ جوعارعى بۇرىشىنان ايەلدىڭ جاۋلىعى اعاراڭ ەتتى. ۇرقيا ەكەن.
— قالقام، قۇلاعىڭدى اكەلشى، — دەدى.
— شىن با؟
— شىن ەمەي...
اقبىلەك ءسىڭىلىسىن قاجىكەندى شاقىرىپ كەل دەپ جىبەردى دە، اۋزى جابىسا قالدى.
— ەندى قايتەمىز؟
— بىزدىكىنە تۇسەت تە.
— اعايدان ۇيات ەمەس پە؟
— جوق، ويباي! ەكەۋىڭنەن بولەك وندا نە وي بار دەيسىڭ.
— بىزدىكىنەن ءبىر توقتى سويىڭدار.
— شىرايلىم-اۋ! و نە دەگەنىڭ... وعان ءبىر قوناق اسى بەرە الماعانىمىز با؟..
اقبىلەكتىڭ جۇرەگى الىپ-ۇشىپ بارادى. ۇيگە كىردى. شام جاقتى. ءشاي جاسادى. الاشانىڭ قايىرىلعان جەرىن جازدى. جاينامازدى دۇرىستاپ ءىلدى، ايتەۋىر ءبىر جەردە بايىز تاۋىپ وتىرا الماي، وعان دا، بۇعان دا الاڭداي بەردى. ول بەينە ءبىر وسى ءۇيدىڭ ءىشىن كورۋگە، سىناۋعا، مىنەۋگە كەلگەن كىسى: ءبارى دە جيناق، تازا، رەتتى بولسا ەكەن دەيدى. ساماۋرىن دا، قاجىكەننىڭ جەڭى دە، مالشى قاتىننىڭ بەت-اۋزى دا، داستارقان، ورامال دا كىر ءتارىزدى.
— قاراعىم-اۋ! جەڭىن سالتاق-سالتاق بوپ كەتىپتى عوي! مۇرىنىڭدى سۇرتپەسەيشى، الدە كىمنىڭ بالاسىنا ۇقساپ، — دەپ، قاجىكەڭدى يەگىنەن قاقتى...
قاجىكەن سارانىڭ قولىڭداعى باۋىرساعىن قاعىپ ءتۇسىرىپ، سارا ىڭىلداپ جىلاعالى كەلە جاتىر ەدى:
— اينالايىن، كۇنىم!.. قوي قوي ەندى... باۋىرىڭا تيمەسەيشى! سەنىڭ ەسىڭ بار عوي! — دەپ، ەكى باۋىرىن ۋاتىپ باسالقا ايتتى.
— ۇربيە-اۋ! بەتىڭدى كىشكەنە جۋىپ جۇرسەيشى! — دەپ، قازانشى قاتىننىڭ الدىنا ءبىر ۋىس باۋىرساق تاستادى. جاۋلىعى توزىپ كەتكەنىن جاڭا كورگەندەي، اپاسىنىڭ ەسكى كيمەشەگىن بەرمەك بولدى.
— كۇن سايىن دالادا جۇرگەندە ىشتەرىڭ پىسپاي ما؟ — دەپ، قويشىعا دا ءتىل قاتتى.
— «بۇ قاي ءسوزى!» دەگەندەي، قويشى تاڭىرقاپ:
— نەگە پىسادى؟ — دەدى.
اقبىلەك ءبارىنىڭ قامقور اناسى وزىندەي، ءبارىن دە قاناتى استىنداعى بالاپانداي، باۋىرىنا باسىپ، جىلىتقىسى كەلەدى. ءبارىن دە وزىندەي قۋانىشتى، باقىتتى بولسا ەكەن دەيدى. ەشكىمدى رەنجىتەتىن، ەشكىمگە جاماندىق ويلايتىن ءتۇر جوق. «نەگە پىسادى؟» دەپ قويشىنىڭ قوڭىرايعانىن دا جاراستىقتى كوردى. «ءقايتسىن پاقىر! شارشاپ كەلەدى عوي!..» دەپ ويلادى.
ءشاي كۇندەگىدەي ۇزاق ىشىلگەن ءتارىزدى. سارانىڭ ۇيقىسى كەلمەيتىن ءتارىزدى. قارادان قاراپ وتىرىپ اسىعا بەردى. ءشاي جيىلىسىمەن، بالالاردىڭ توسەگىن سالدى. تىسقا شىقتى. Ac ۇيدەگى ۇربيەگە بارىپ قازاندى تەزىرەك قاينات ەرتەرەك جاتامىز، ۇيقىمىز كەپ وتىر، — دەدى. قايتىپ كەپ جۇپار سابىنىن بۇرقىراتىپ، بەتىن، موينىن، بىلەگىن ابدەن تازالاپ جۋدى. ابدىرانى اشىپ، مارە كويلەگىن الىپ، بالالارعا كورسەتپەي، اپاسىنىڭ ەسكى جاۋلىعىنا وراي، كورپەنىڭ اراسىنا قويدى.
ەت پىسكەنشە سارا ۇيىقتاپ قالدى. قاجىكەن قويشىنىڭ قاسىندا وتىرىپ «جالماۋىز كەمپىر» دەگەن ەرتەگىسىن ايتقىزدى. ەت ءتۇسىرىلدى. اقبىلەكتىڭ ەت جەگىسى كەلمەيدى. مالشىلارعا: «جەڭدەر»، — دەي بەردى. ەتتى جەپ بولىپ كەلە جاتقاندا، ۇرقيا كەلدى.
— جەڭەشە، ەت جە!
ۇرقيا:
— اۋىز تيەيىن، — دەپ ءبىر جاپىراق سالدى.
ەت جەپ بولعان سوڭ، قاجىكەندى جاتقىزىپ، ۇرقيا مەن ەكەۋى تىسقا شىقتى. اينەك الدىندا تۇرىپ، ەكەۋىنىڭ كۇبىرلەسكەندەگى اڭگىمەسى: قالاي جولىعۋ، قاي جەردە جولىعۋ ەدى. ۇرقيانىڭ ويى: اقبىلەكتى ءوز ۇيىنە اپارىپ، ەكەۋىنە ءبىر تاباقتان ءدام جەگىزۋ ەدى. اقبىلەك ءامىر اعاسىنان ۇيالىپ، ءارى بالالاردى جالعىز تاستاپ كەتۋدىڭ ەسەبىن تابا الماي، بارماۋدى قالاپ ەدى. قالاسا دا، ۇرقيانىڭ ويى دۇرىس: شامنىڭ جارىعىندا ونى كورىپ وتىرىپ، ءبىر تاباقتان اس جەگەن، قانداي جاراستىقتى! بۇل تۇڭعىش جولىعۋى عوي. ءارى سويلەسىپ، بەرى سويلەسىپ، اقبىلەك بالالاردى ۇيىقتاتىپ بارۋعا بەل بايلادى.
بالالار ۇيىقتاعان كەزدە، اقبىلەك مارە كويلەگىن، تازا كامزولىن كيىپ، جۇپار ءيسىن اڭقىتىپ، بيقاساپ شاپانىن جامىلىپ، اياعىن ەپتەپ باسىپ، ەسىكتى ەپتەپ جاۋىپ، بۋىنى دىرىلدەپ، تابالدىرىقتان اتتادى. اي جارىق. قار كۇمىستەي جىلت-جىلت ەتەدى. جۇلدىزدار سايراپ تۇر. ەكى ءۇيدىڭ اراسىنداعى جالعىز اياق جول قاراۋىتىپ جاتىر. بۇ جول ۇجماققا اپاراتىن جول سەكىلدى. وسى جولمەن بارىپ، قىزىقتى، ءتاتتى، سۇلۋ ءومىردىڭ ەسىگىن اشاتىن سەكىلدى. باسقان سايىن ب ا ق ەسىگى جاقىندايدى. جۇرەگى ءدۇرسىل قاعادى. ۇرقيا الدىنان شىقتى.
— ءامىر اعام قايدا؟
— اۋىز ۇيدە... سەندەر وڭاشا بولاسىڭ.
وي اللا-اي! اقبىلەك شىن سونىمەن بىرگە وتىرعانى ما؟!
ۇرقيا ەسىك اشتى. قاتتى ۇيىقتاپ ويانعاندا، قاراڭعى ءۇي كەنەت جارقىراپ كەتسە، كوزىڭ قانداي ۇيالادى. ب ا ق ەسىگى اشىلعاندا، اقبىلەكتىڭ بەتى دە ۇيالىپ، كىرۋگە جۇرەكسىنىپ، انتەك كىدىرىپ قالدى.
— كىر، قاراعىم، كىر!
ولار كورىنبەيدى. ءبىراق وسى ءۇي تولعان ولار. كويلەگىن سۋدىر ەتكىزىپ، اقبىلەك كىرىپ كەلدى. بەكبولاتقا وتىرعان ءۇيى نۇرعا تولىپ كەتكەندەي بولدى. اقبىلەك جەڭەشەسىنىڭ ارتىنان ەرىپ، سىزىلىپ كەلىپ تومەنىرەك وتىردى. تۋرا قاراۋعا ءداتى شىداماي، تومەن قارادى.
— ەسەن بە، قاراعىم! — دەپ، اۋەلى اقبەرگەن امانداستى. بەكبولات قالاي امانداسۋدىڭ ەسەبىن تابا الماي؟
— ەسەن بە، قاراعىم! — دەپ، جولداسىنىڭ ءسوزىن ايتا سالدى. اقبىلەك:
— ۇش-شۇكىر، — دەپ، ەرنىنىڭ ءۇشىن قىبىرلاتتى.
تىم-تىرىس.
— اپاڭنىڭ ارتقى جاقسىلىعىن بەرسىن!.. قۇداي ءامىرى ماقۇل... تەك ءوز ماڭدايلارىڭ اشىلسىن! — دەپ، ۇنسىزدىكتى اقبەرگەن سەيىلتتى. بەكبولات ۇندەگەن جوق.
اقبىلەك ۋىسىنداعى تورعىن ورامالىمەن كوزىن ءسۇرتتى. بەكبولات تومەن قارادى.
ول ەكى ارادا ۇرقيا ەتىن ءتۇسىردى. قوناقتارىنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ، داستارقان جايدى. ءتوسىن سالىپ، سەمىز توقتىنىڭ جارتى ەتىن تۇگەل اسقان ەكەن. ون شاقتى توقتىنىڭ ماڭدايى عوي.
اقبىلەك كۇيەۋىنە ونشا تايانباي، اراسىندا ءبىر كىسى سىيعانداي عىپ، تاباققا تامان وتىردى. اقبەرگەن پىشاعىن الىپ: «تۋرايمىز، با؟» دەگەندەي بەكبولاتقا قارادى. بەكبولات ىم قاقتى.
— قۇداعي، مۇندا كەلىڭىز! — دەپ، اقبەرگەن استىڭ الدىن انا جاقتاعى قايىن اعاسىنا جىبەرۋ كەرەكتىگىن ءبىلدىردى.
— ويباي، جەي بەرىڭدەر، قاراقتارىم! كۇيەۋ كادەسىن سوڭ ىستەرسىڭدەر، — دەپ ەدى؛ بەكبولات ساقاۋ كىسىشە ىمداپ بولماعان سوڭ، ۇرقيا تاباقتى اۋىز ۇيگە اپارىپ، ءبىر جاپىراق كەسىپ بەرىپ، قايتا اكەلدى. كۇيەۋلەر ۇرقيانى شاقىرىپ، تورتەۋ بولىپ، تاباقتى جاعالاي وتىرىپ، ەت جەۋگە كىرىستى. ۇرقيا وتىراردا اقبىلەككە قاراپ:
— قاراعىم، جاقىن وتىر! بەكبولاتتان نەسىن ۇيالاسىڭ؟ ەكەۋىڭنەن جاقىن كىسى جوق... بۇ دا ءبىر مەرەكە ەمەس پە؟.. — دەپ، ءتۇرتىپ ەدى. اقبىلەك انتەك قوزعالدى. ايتسە دە تاباققا دا، بەكبولاتقا دا قاشىعىراق ەدى.
— ءيا، سۇيتىڭدەر، تىزەلەسىپ وتىرىڭدار! ۇيالاتىن ۇلكەن كىسى جوق قوي، — دەپ، اقبەرگەن دە ايتتى.
ەكەۋى بىردەي قويماعان سوڭ، اقبىلەك قوزعالىپ، بەكبولاتتىڭ وڭ تىزەسىنە شاپانىن سۇيكەي وتىردى.
«جەڭدەر، الىڭداردان» باسقا، داستارقان ۇستىندە پالەن ءسوز بولا ما؟ جاسىرىن كەلگەن كۇيەۋ تۇگىلى، ەتكە باس قويعاندا، الدەكەي اعايلاردىڭ دا اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ قالادى. ءبارى دە ادەپتى، سىپايى، ءبىرىن-بىرى قالتىقسىز سىيلاپ، شىن كوڭىلمەن جاقسى كورىپ، ءولىپ-وشىپ وتىر. ەت جەپ وتىر دەيمىسىڭ؟ بۇلار ىرىس جەپ وتىر عوي!
بەكبولات كوز قىرىمەن جارىنىڭ بەتىنە قاراپ قويادى. اقبىلەك بۇرىنعىدان سۇلۋ، ادەپتى، سالماقتى، ساۋلەم بولعان ەكەن دەپ ويلايدى. مۇنداي جارى بولعانىنا ىشىنەن ماقتانىپ، مۇرتىنان جىمىڭدايدى. اقبىلەك انتەك يمەنىپ، بەتىنىڭ ۇشى ويىپ العانداي قىزارا بەرەدى. بەكبولاتتىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋعا بەتى شىدامايدى. ونىڭ سالالى ساۋساقتارىنا كوزى تۇسكەندە، قارامۇرتتىڭ ساۋساعى ەسىنە ءتۇسىپ، ءوز ويىنان ءوزى ۇيالىپ وتىر ەدى. كۇزگى بەيمازا قارا شىبىنداي ءدال وسى ارادا ەسىنە ءتۇسىپ، مازاسىن العانعا ىشىنەن قىنجىلىپ ەدى. ءبىراق بەكبولات ونى سەزبەيدى. سەزدى مە ەكەن دەپ، اقبىلەك شاشىن سيپاعان بوپ، شالقايىڭقىراپ، بەكبولاتتىڭ بەتىنە ءبىر قارادى. كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتتى. ونىڭ كوزى — سۇيگەنىم ءبىر سەن — دەپ تۇرعان ءتارىزدى، تالماۋ، بۋالدىر كورىندى. اقبىلەك: «مەن دە سەنىڭ جولىڭا جانىم قۇربان دەگەندەي سالالى، وق كىرپىگىن سالماقپەن قاعىپ، مايى جىلتىراعان قارا كوزىن ءبىر توڭكەردى. ەكەۋىنىڭ دە بىرىنە-بىرى كوڭىل تويدى...
تاماقتان كەيىن ۇرقيا كۇيەۋ مەن قالىڭدىقتى ەرتىپ شىعارىپ سالدى.
ەكى جار قورانىڭ سىرتىنا جەتكەندە، اياقتارى قويۋلادى. انەكي، توقتادى. جار قولى جاردىڭ بەلىن قىستى. اقبىلەك نازدانىپ جوعارى قاراعاندا، اي ءجۇزىن اسپاندا اي كوردى. «سۇيسەڭ ءسۇي!» دەگەندەي، جۇلدىز دا جىمىڭ قاقتى. قىلىش مۇرت بال ەرىنگە تيگەندە:
دەم الىس ىسىنىپ،
ساۋساعى سۋىنىپ،
بەلگىسىز قىسىلىپ،
ءپىشىن قۇبىلىپ:
يىعى ءتيىسىپ
ۇندەمەي ءسۇيىسىپ.
ماس بولىپ...»
جاتقانىن اقىن اباي بولماسا، ءبىز سۋرەتتەي المايمىز...
اڭساپ جولىققان ەكى اسىق تار توسەكتە نە ايتىسىپ، نە قويىسپايدى؛ تاڭ اتقانشا، ءىش-پىش-مىش... دەپ كوپ سىبىرلاستى. ول سىبدىردى جازۋعا ورمان — قالام، اسپان — قاعاز، تەڭىز — سيا بولۋ كەرەك...
جانە قاراڭعى ۇيدەگى كۇيەۋ، قالىڭدىقتىڭ سىبىرىن تىڭدايتىن جەڭگەسى ءبىز ەمەس، ونى جەڭگەلەرىنەن سۇراي جاتارسىز. ايتەۋىر ەل تۇرماي بەكبولات اتقا قوندى. اقبىلەك شاپانىن بۇركەنىپ، قاسىندا تۇرىپ، جەڭگەسى قولتىقتاپ اتتاندىرىپ، ساۋلىق تىلەستى.
بەكبولات كەلىپ كەتكەننەن بىلاي، اقبىلەك اناسىنىڭ قايعىسىن از-ازداپ ۇمىتا باستادى. ويتكەنى ءوز تىلەگى، ءوز ءومىرى، ءوز باعى قىزىقتىراق، باسىمىراق بولا باستاپ ەدى. بۇرىنعىدان دا بەتەر ەركەكتى ەندى جاقسى كوردى، بەكبولاتتىڭ ءجيى كەلىپ جۇرگەنىن تىلەدى؛ ونسىز ومىردە قىزىق جوق ءتارىزدى كورىندى. الايدا ول تىلەگىن كۇيەۋىنە بىلدىرۋگە ۇيالىپ ەدى.
ءبىر كۇنى تاعى دا كوڭىلى ەركەك تىلەپ، كەرىلىپ-سوزىلىپ جاتىپ، جۇرەگى اينىپ قۇسقانى... جۇرەگى بەي-جاي بولادى دا تۇرادى. جۇمىرتقاعا زاۋقى شابادى. تاندانادى. جەرىك بولعانى ما؟ بەكبولات كەلىپ كەتكەلى بەس كۇن ارالاعان جوق قوي. ونىمەن دە تۇرمادى. اقبىلەك تولعاق ناۋقاسقا ۇشىرادى. ۇرقيا ءوزى بالا كوتەرمەسە دە، بالا كوتەرگەن ايەلدەردىڭ جەرىك بولعاندا قايتەتىنىن بىلەدى عوي. اقبىلەكتىڭ جاتا بەرەتىنى: جۇمىرتقا ىزدەگەنى، تولعاعى — اۋماعان بالا بىتكەن ايەلدىڭ بەلگىسى. اقبىلەك جەڭگەسىنەن دەرتىنىڭ ءمانىسىن سۇراي بەرگەن سوڭ:
— قالقام-اۋ، بويىڭا بىردەڭە ءبىتتى مە دەپ شوشيمىن، — دەدى.
— قويشى، جەڭەشە! قايدان بىتەدى؟
— كىم بىلەدى.
— جاڭا دا ەمەس پە ەدى؟
— قايدام...
— تەز ءبىلىنۋشى مە ەدى؟
— بىرەر اي وتكەندە بىلىنسە كەرەك ەدى.
— ەندەشە، بۇرىن بولدى عوي...
— ءسويتىپ ماسقارا بولماسا...
ايتقانداي-اق، ەكىقابات ەكەنى كۇن اسقان سايىن ءمالىم بولۋعا اينالدى: ەتەگى دە كوپتەن بەرى سىنباپتى، ءىشى دە انتەك تومپيعان ىسپەتتى...
اقبىلەككە بۇل جاڭا دەرت بولدى. ۇزاتقالى وتىرعان قىز ەمەس.
كۇيەۋىنىڭ كەلگەنىن جۇرت بىلمەيدى... جانە كۇيەۋىنەن ەكەنى ەكى تالاي: دەرت بولماي ءقايتسىن... جەڭگەسىمەن سىبىر تاعى مولايدى: بالانى قالاي ءتۇسىرۋدىڭ امالىن كەڭەستى.
ۇرقيا جانسىزداپ كارى قاتىنداردان بالا ءتۇسىرۋدىڭ، ەم-دومىن سۇراستىردى. بالا بىردەڭەدەن شوشىنعاندا، جىعىلعاندا، وقىستا تۇسەتىنىن ءبىلدى. ۇرقيا قاراڭعى بۇرىشقا تىعىلىپ تۇرىپ، اقبىلەك كەلە جاتقاندا، «اپ!» — دەپ شوشىتىپ بايقادى؛ ويناعانسىپ، ىشكە ءتۇرتىپ قالىپ بايقادى. وعان تۇسەتىن بالا كورىنبەدى. اقبىلەكتىڭ ىشكەنى اس بولمادى؛ جاتۋدى، كۇرسىنۋدى كوبەيتتى...
ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى ۇرقيا وتىرىپ:
— شىرايلىم-اۋ! مەن دە ەكىقابات بولدىم بىلەم. سارىمساققا زاۋقىم شابادى؛ مەنىڭ دە جۇرەگىم لوبىپ قۇساتىن بولدىم... — دەدى.
— سەنىكىن قويشى! سەنىڭ تىلەگەنىڭ بالا عوي... قۇداي كوز جاسىڭدى يگەنى دە، — دەدى.
ۇرقيانىكى راس ەكەن. ءبىر كۇنى اۋىلدىڭ بىر-ەكى قاتىنى قابۋ قابىپ وتىر ەدى، ۇرقيا اۋىز ۇيگە بارىپ، لوقسىپ، قۇسىپ كەلدى. قاتىندارعا كەلىپ، جەرىك بوپ جۇرگەنىن بالا بىتكەنىن ايتىپ:
— ءوستۋشى مە ەدى، — دەپ سۇرادى.
قاتىندار:
— قۇداي بەرەيىن دەسە قيىن با؟ — دەپ، تامسانىستى: قۇتتى بولسىن ايتىستى.
«ۇرقيا ەكى قابات» دەگەن حابار كەشىكپەي-اق اۋىل اراسىنا جايىلدى. تىلەۋلەس قاتىندار: «بايعۇسقا بولسىن» دەپ، مامىربايدىكىنە ارالاسقانىن كۇندەيتىندەرى «ءا، قويشى!..» ول بالا تاپسا، ءبىزدىڭ سۇر توبەت تە كۇشىكتەر... دەستى.
دەگەنمەن، ۇرقيانىڭ ەكىقاباتتىعى انىق بولۋعا اينالدى: بىر-ەكى ايدان كەيىن ءىشى دە ءبىلىنىپ قالدى.
* * *
ازدان بەرى اقساقال اتتان تۇسپەيتىن بولىپ كەتتى. اتايىن اراسىنىڭ داۋ-شارى، كەمپىر نازى دەگەندەيىن اقساقالدىڭ الدىنا كەلمەي تۇرمادى. بىرەۋگە و دەپ، بىرەۋگە بۇ دەپ سوزگە كىرىسپەسە، ەپتەپ-سەپتەپ ءوز قۇلقىن دا ويلاماسا، ەل ادامىنىڭ ادامدىعى، ايبىنى بولا ما؟ دوس ءسۇيىنىپ، دۇسپان كۇيىنە مە؟ ايتپەسە، «اقساقال» اتانا ما؟ مامەكەڭ دە «اقساقالدىڭ» قالپىن قۇرىپ اتقا ءمىنىپ ءجۇر ەدى.
نە جۇمىسى بارىن كىم ءبىلسىن، بۇگىن قاسىنا ۇلتاراقتى ەرتىپ، ابەن اۋىلىنا كەتتى. ەل ادامدارى ول اۋىلعا وسال-وڭتاعاي جۇمىسپەن بارماسا كەرەك قوي. اقساقالدىڭ بارىسى دا، ءسىرا، تەگىن ەمەس قوي. جۇرەرىندە اۋىلداعى ءورىمشى تايكوتتى شاقىرتىپ، ساقال-مۇرتىن تۇجىرتىپ، كەڭىردەك ءجۇنىن قىردىردى. اقبىلەكتەن جۋىلعان كويلەگىن سۇراپ كيدى. ءتوس قالتاسىنا سەگىز بۇكتەپ، تازا ورامال سالدى. ەتىگىن دە تۇكىرىكتەپ ءسۇرتتى. كوپتەن بەرى ءبۇيتىپ تۇزەلگەنىن اقبىلەك كورگەن جوق ەدى؛ ءبىر سىي جەرگە باراتىنىن ءىشى سەزدى.
ابەن اۋىلى وتىز شاقىرىمداي كەلۋشى ەدى. ءبىزدىڭ قىدەكەڭدەر بولسا، جولدا ءبىر اۋىلعا قونىپ، ءبىر اۋىلعا تۇستەنىپ وتىرىپ، التىنشى كۇنى قوناعا ارەڭ جەتەر ەدى. مامەكەڭ ونداي قولى ءتيىپ جۇرگەن ازباح اقساقال ەمەس قوي: جولدا اتىن ءبىر شالدىرىپ، قوناعا ابەل اۋىلىنا كەلدى. جايلاۋدا بولماسا، قىستاۋىندا وتىرعاندا ابەن اۋىلىنا بارماعالى ەكى-ۇش جىل ارالاپ كەتىپ ەدى.
ابەن اۋىلى التايدىڭ ءبىر شۇراي قويناۋىندا. بىلقىلداق بۇلاق. بۇلاق بويى تال. سىرتى — ورماندى، اقبارلى زاڭعار تاۋ، الدى بۇيرات. بۇيرات ىشىندە قامىستى كول. بۇلاقتان وتە بەرىستەگى ۇزىن قورا ابەندىكى. اناۋ تاۋدىڭ ەت باۋىرىنداعى جەكە قورا اكەسىمەن تۋىسقان ساتاي قاجىنىكى.
مامىرباي اقساقال بۇلاقتان ءوتىپ، قورانىڭ ىعىنداعى تارماق دىڭگەككە تامان كەلە جاتىر.
ارتى تۇتاس، الدى اشىق، جارىسا سوزىلعان ەكى ۇزىن قورا. ورتاسى — بەتى اشىق اران. بۇل ارانعا بەس-التى ءجۇز جىلقى سىيىپ كەتەدى. تەرىسكەيدەگى ۇزىن قورانىڭ كۇڭگەي بەتى جاعالاي ەسىك، مۇنىڭ ءبارى قويعا، تۇيەگە، سيىرعا، بوتاعا، تايىنشاعا ارناپ سوعىلعان بولەك-بولەك مال قورا. اناۋ ارتقى كولدەنەڭ وڭشەڭ ات قورا. كۇنگەيدەگى ۇزىن قورا بايدىڭ ۇيلەرى: ءوزى وتىراتىنى ءبىر باسقا، ەكى قاتىننىڭ ءۇيى ەكى باسقا، بالاسىنىڭ وتاۋى، قوناق ءۇي، مالشىلاردىڭ ءۇيى، شوشالا، ەتتىك، استىقحانا...
قورانىڭ توڭىرەگى تاپ-تازا. اراننىڭ تۇكپىرىندە بۋى بۇرقىراپ ەكى قۇر ات سۋىپ تۇر.
اقساقال اتتارىن دىڭگەككە بايلاتىپ ەتەگىن قامشىمەن ءبىر قاعىپ، قاقىرىنىپ، تەرىسكەي جاقتاعى كىشكەنە ەسىكتەن بايدىڭ قوراسىنا كىردى. قادالارى ءبىر-بىر كىسىدەي، كوش قۇلاش دوڭبەكپەن، سىپسىڭ شىرىشپەن جابىلعان ءبۇپ-بۇتىن، وقتاي، زاڭعار قوراعا كىرىپ كەلگەندە، نە ءداۋىر-اق دەنەلى اقساقال بالاداي بوپ كەتتى. ءومىرى مۇنداي قوراعا كىرىپ كورمەگەن ۇلتاراقتىڭ كوزى باجىرايىپ، اۋزى اڭقيىپ قالدى. تولىپ جاتقان ەسىكتىڭ قايسىسىنا كىرەرىن بىلمەي، اڭىرىپ تۇرعاندا، ءبىر ەسىكتەن وڭتايلى اتتاي دايارشى جىگىت شىعا كەلىپ، سالەم بەرىپ، قوناق ۇيگە باستادى. سىقىرلاعان جاڭا ەسىكتىڭ تاقتاي تابالدىرىعىن اتتاپ، قوناقتار ۇيگە كىردى. اقساقال ساكى تاقتايعا وتىرار-وتىرماستا دايارشى جىپ ەتىپ ەتىگىن تارتتى. ۇلتاراق قولباڭداپ جەتە الماي قالدى. ەتىك قوياتىن جەرى دە بولمە تاقتايلى قابىرعادان شىعارعان شكاف ەكەن. ءۇيدىڭ استى تاقتاي: توبەسىن قولدىڭ سالاسىنداي ءمۇسىن شىرىپپەن يت ارقالاۋ قىلا جاۋىپ، اقپەن سىلاپ تاستاپتى. كىرە بەرىس جەر الاسا، قۇر تاقتاي، ودان ارعى جەر توردەگى ۇلكەن اينەكتەرگە شەيىن، كيىز، الاشا، كورپە، بوستەك توسەۋلى بيىكتەۋ ساكى. ەكى اينەكتىڭ اراسىندا جوعارىدا جەلدەتكىش شىرىلداپ ءان ساپ تۇر. ۇلتاراق تيىرمەن بە دەپ ويلادى. بۇرىشتاعى كارنەزدى نار پەشتىڭ قۋىسىندا قاز مويىن جەز شاۋگىم؛ پەشتىڭ الدىندا ۇلكەن جەز شىلاپشىن. توردەگى كولدەنەڭ سىرىقتا قىزىل الا تەك جايناماز، ەكى سۇلگى. وسى سەكىلدى ءۇش قوناق ءۇيدىڭ ورتاداعىسىنا مامىرباي اقساقال كەلىپ وتىردى. وڭ جاقتاعى ۇيدە قوناقتارى بار ەكەن: كۇبىرلەگەن داۋىس ەستىلەدى.
قاس قارايعان كەز ەدى: دايارشى جىگىت جەتىلىك لامپىنى جاعىپ، قايىڭنىڭ بەزىنەن ناقىستاپ ىستەگەن ءۇش سيراقتى كۇرسىگە ورناتىپ، ورتاعا قويدى. ءبىرازدان كەيىن دايارشى كىرىپ:
— باي كەلە جاتىر، — دەدى.
اقساقال ءوڭىرىن جيىپ، قوبديلانىپ، تاماعىن كەنەپ، ۇلىق كەلە جاتقانداي شالقايىڭقىراپ، سىرەسىپ قالدى. باي كەلدى. اقساقال ۇشىپ تۇرەگەلىپ، قول قۋسىرىپ سالەم بەردى. باي داۋسىن ارەڭ شىعارىپ الىك الدى.
«جارىقتىق» ءالى قارتايعان جوق ەكەن. بەز بەلدى قارا بۇركىتتەي، ايىر ساقال، قىلىش مۇرت، قاباقتى، قاستى، مۇرىندى، ايبىندى، ارعىماق، اقسارى كىسى؛ كەلبەتى بۇرىنعىنىڭ باتىرىنداي. بايدىڭ قاسىندا مامىرباي اقساقال ەمەس، قارىن تۇعىرشىق تارىزدەنىپ كەتتى. باي تۇرەگەپ تۇرىپ دايارشىعا اياتىن ۇسىندى. دايارشى مىسىقشا جىپ ەتىپ، ەتىگىن ەپپەن سۋىرىپ، تەرى شالبارىنىڭ قۇرىسقان بالاعىن جازدى. مامىرباي اقساقال ەكى قولىن ۇسىنعاندا، باي ءبىر-اق قولىن بەردى دە، تىپ-تىك بولىپ، قارا ەشكى تەرىسى بوستەگىنە كەلىپ وتىردى.
— شارۋالار اماندىق پا؟ — دەپ كەلتە عانا امانداستى. اقساقال بايدىڭ كۇيى-جايىن، اۋىل-ايماعىن دا قازىپ، اماندىق سۇراعاندا، باي:
— امان، — دەپ ءبىر-اق peت جاۋاپ بەردى. از تىم-تىرىستان كەيىن: — ساپار وڭعارىلسىن! — دەدى.
— الەي بولسىن! — دەپ اقساقال قاۋتاڭدادى.
— انا ۇيدەگى كىسىلەردى مۇندا كەلتىرشى! — دەپ، باي دايارشىنى جۇمسادى.
دەۋى-اق مۇڭ ەكەن — تورت-بەس كىسى جەتىپ كەلدى. باي:
— ءسىز بەرىرەك... — دەگەن سوزىنەن اقساقال ءقادىرلى قوناق ءوزى ەكەنىن سەزىپ، ماردامسىپ قالدى.
و كەلگەن قوناقتاردىڭ ىشىندەگى سورپاعا شىعارى: يمانباي بي، الدەكەي، ءمۇسىرالى ەكەن: قالعان ەكەۋى سولاردىڭ جولداسى. بۇلار سول رەتىمەن اقساقالعا تاياۋ جەردەن ورىن الدى.
قوناقتار امانداسىپ، جايلانعان كەزدە ۇلكەن كوك داستارقان جايىلىپ، باۋىرساق شومەلە بوپ توگىلىپ، اق تارەلكامەن ەكى جەردەن سارى ماي قويىلىپ، سارى بيە ساماۋرىن كۇجىلدەپ ۇيگە كىردى. ساماۋرىننىڭ ەكى جاعىنداعى ەكى ەپتى دايارشى قارا بوتنوسقا قىزىل كارلەن شىنى-اياقتاردى قاتارلاپ ءتىزىپ ءشاي قۇيۋعا كىرىستى. ءشاي قۇيۋى دا ءتارتىپ: بىردە-بىرىنىڭ اياعىن اۋىستىرمايدى، ىلگەرىلى-كەيىندى قۇيمايدى، ەرنەۋىنەن اسىرمايدى، بىرىن-بىرىنە سوعىستىرمايدى، اككى دۇكەنشىلەردەي قولى-قولىنا جۇقپايدى. توردەگىلەردىڭ ءشايى كۇرەڭ، قايماعى كەسەك بوپ قۇيىلادى: مۇسىرالىدەن تومەن كەتكەن سوڭ، ءشايى كوگىلدىرلەنىپ، ار جاعىنان سەمەي كورىنە باستايدى. ماي دا، باۋىرساق ۇيتقىسى دا اقساقالدىڭ الدىندا، تومەنگى جاققا شاشىراندىسى بارىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ۇلتاراقتار شەتكە شىققان باۋىرساقتى قاسقىرشا قاقشي بەرگەن سوڭ، باي:
— انا جاققا باۋىرساق جىبەرشى، — دەدى.
مامىرباي اقساقال: «باۋىرساقتى ۇركىتىپ وتىرعان سەن بە؟» دەگەندەي جولداسىنا ءزىلدى كوزىمەن ءبىر قاراپ قويدى. بىتىراپ جايىلعان توقتىلارعا سودان كەيىن ازىراق قۇت قونايىن دەدى.
ءشاي ۇستىندە پالەندەي ءسوز بولا قويعان جوق. اقساقال سەگىز بۇكتەۋلى ورامالىن سۋىرىپ، ماندايىن سيپاي ءتۇسىپ وتىرعاندا، باي شىنى-اياعىن توڭكەردى. كەيىن قالسا، ايىپ تولەيتىننەن جامان وزگەلەرى دە توڭكەرە باستادى.
ءشاي جيىلدى. بايدىڭ مالداسىن قۇرىپ وتىرعانىن كورىپ، ءبىر ادام اياعىن كوسىلگەن جوق. الدەكەي وزىنە-وزى كەلىپ، قارا شاقشاسىن سۋىردى. باي ىم قاقتى. توپىراق سالعان، قالاقشالى كىشكەنە شىلاپشىن الدەكەيدىڭ الدىنا جەتىپ كەلدى. سونداي ءبىر شىلاپشىندى ءوز الدىنا قويىپ، تۇكىرىپ وتىردى. ونى كورگەن ۇلتاراقتار قالاي بولسا سولاي بىلش ەتكىزۋدى دوعارىپ، قاقىرعىسى كەلسە، تىسقا شىعاتىن بولدى.
الدەكەي قاز مويىندى باياعى قاعىسىنا سالدى. ءمۇسىرالى قۇس كورگەن قارشىعاشا قوبديلانىپ، الاقانىن جايىپ ەدى. الدەكەي بەتىنە اجىرايا قاراپ، باسىن شايقاپ، شاقشاسىن تۇتامداپ وتىرىپ الدى. الاقانى جايۋلى قالعان سوڭ، ءمۇسىرالى ۇيالىڭقىراپ:
— كىشكەنە، كىشكەنە... — دەدى.
— وزىڭدىكىن اتسايشى، — دەپ الدەكەي قىرىن قاراندى.
— اكەل بەرى، — دەپ، ءمۇسىرالى ومىراۋلاپ، تىزەدەن تارتتى.
— بولمايدى، — دەپ الدەكەي ونى ەلەڭ قىلماي، جايىمەن تۇكىرىنە بەردى.
سو كەزدە باي جىميىپ، الدەكەيگە قاراپ:
— ءمۇسىرالى ساعان نەگە جابىسا بەرەدى؟ — دەۋى-اق مۇڭ ەكەن، الدەكەي قوقايلانىپ:
— بىلمەيمىن وسى ءيتتىڭ ماعان نە عىپ ءۇيىر بوپ جۇرگەنى! — دەپ، ءبىر جىميىپ الدى.
ءمۇسىرالى الدەكەيمەن قۇرداس ەدى؛ ازىلگە دوعال بولعان سوڭ، الدەكەي ونىڭ يىعىنان تۇسپەۋشى ەدى. باي سونىسىن ءبىلىپ، الگى يشاراسى: «تاعى ءبىر قولعا ال!» دەگەنى ەدى، بايدىڭ مۇنىسىن سەزگەن سوڭ، الدەكەي ۇزىن كەڭىردەگىن سوزىپ:
— باياعىدا وسى ءمۇسىرالى شايان نوعايدىڭ باقالىن قىدىرتىپ ءجۇر ەدى... — دەگەن كەزدە-اق، وتىرعان جۇرت جىمىڭداپ، كۇلۋگە ىڭعايلانا باستادى، — بۇل وندا بوكەتپەن قۇدا عوي، بوكەت ءبىر ءتىلدى ادام ەدى. سوندا ءمۇسىرالى قالماقشى يسابايمەن وڭاشا سويلەسە بەرىپتى. «قۇداڭىز ءسىزدى كەرەك قىلماي كەتتى-اۋ» دەپ جۇرت بوكەتكە، قالجىڭداسا كەرەك. سوندا ناسىبايىن اتىپ بولىپ، بوكەت ايتقان ەكەن: «باتىر مەن باتىر — ماڭايلاسقان جاۋدا باس قوسادى: شەشەن مەن شەشەن — تاڭدايلاسقان داۋدا باس قوسادى؛ مولدا مەن مولدا جاينامازدا باس قوسادى؛ يت پەن يت — جەر وشاقتا باس قوسادى. اناۋ قالماقشىنىڭ ءيتى، مىناۋ قاسقىر تىماقتىڭ ءيتى. ەكى ءيتتىڭ باس قوسقان جەرى وسى بولدى عوي» — دەگەن ەكەن...
جۇرت دۋ كۇلدى. ءمۇسىرالى قىزاراقتاپ:
— ۋا، شىركىن-اي، ۋا شىركىن-اي!.. قاشان ءسۇي دەپ... ءوزىڭ كىم ەدىڭ؟.. — دەپ كەلە جاتقاندا، الدەكەي تاعى كيىپ اكەتتى:
— ءتانتى مىرزانىڭ اۋزىنان جالىنى شىعىپ تۇرعان كەزى. ءبىزدىڭ سارسەكەڭە قىرىنداپ جۇرسە كەرەك. قوزىكەگە كەلىپ ءتۇسىپتى. قوزىكە: سارسەكەڭ الدىنا جاي، سارسەكەڭ الدىنا جاي! — دەي بەرسە كەرەك. سوندا ءتانتى مىرزا داستارقاندى سەرپىپ جىبەرىپتى. جۇرت اڭتارىلىپ وتىرىپ قاپتى. ءومارالى ءدىلمار ادام ەكەن: ءسوزدى سو كىسى باستاپتى:
«ەرتەدە ءبىر جاقسى حان جامان حاندىكىنە قوناققا كەلگەن ەكەن. جامان حان سالعان جەردەن: «ە، حان، ەلىڭىزدىڭ قاتىنى بۋاز با؟ مالى جۋان تىشا ما؟» — دەپ كەلە جاتقاندا، انا بولمەدە وتىرعان قاتىنى شىجىمدى تارتىپ قالىپتى. جامان حان بوربايىن ۇستاي-مۇستاي تۇرا جونەلىپتى. جامان حاننىڭ دانىشپان ءۋازىرى بار ەكەن. جاقسى حان ۋازىردەن: «حانىڭ نەگە كەتىپ قالدى؟ قاتىنى بۋاز با؟ مالى جۋان تىشا ما؟ — دەگەنى قاي ءسوزى؟» دەپ سۇرايدى. سوندا ءۋازىر وتىرىپ: «قاتىنى بۋاز با؟ — دەگەنى — ەلىڭىزدىڭ ءوسىمى قالاي دەگەنى ەدى. مالى جۋان تىشا ما دەگەنى — شارۋاسى بەرەكەلى مە دەگەنى ەدى؛ ءسىز سول سوزىنە تۇسىنبەگەن سوڭ كەتىپ قالدى» دەپتى. جاقسى حان اتتانعان سوڭ: «مەنى نە دەپ كەتتى؟» دەپ، جامان حان ۋازىرىنەن سۇراعاندا، ءۋازىر ماناعى جاۋابىن ايتىپ: ءسىزدى ماقتاپ كەتتى دەپتى. سوندا جامان حان: — «ۋاي اتتەگەن-اي! شىجىمدى ەرتە تارتپاعاندا، ودان دا ءدامدى سوزدەرىم بار ەدى» — دەگەن ەكەن.
سول ءتارىزدى بۇ كىسىنىڭ شىجىم تارتىپ وتىراتىن — بايبىشەسى ەدى. قوزىكەنىڭ سوزىندە پارىق جوق، — دەگەن سوڭ، ءتانتى مىرزا مىرس ەتىپ، جۇرت تا كۇلىپ، قوشەمەت قىپ، تاماق جەۋگە كىرىسكەن ەكەن. ءبىزدىڭ ءمۇسىرالى دە جامان حان سەكىلدى وزىنەن قاتىنى ءتاۋىر ادام، — دەگەندە جۇرت تاعى كۇلىستى.
ماناعى ماناعى ما، ءمۇسىرالى ودان جامان قىزاراقتاپ، دابىرلاپ:
— سەن ءبىر نادانسىڭ!.. — دەپ كەلە جاتىر ەدى. الدەكەي تاعى ءبىر مىسال سويلەدى.
— اكىمبەك مىرزانىكىنە الشىمبايدىڭ ىسلامبەگى كەلىپ وتىر ەكەن. ءجانابىل قوجا، وسى اسەكەڭدەر دە بار ەكەن. ءبىر ءسوزدىڭ كەزەگىنەن ىسلامبەك ءجانابىلدىڭ قوجالىعىنا ءتيىپ سويلەسە كەرەك. سوندا ءجانابىل وتىرىپ:
«يمام عاللاماي تاپتازاني مەن قوجايى باھاۋيددەن ءبىر ماجىلىستە وتىرسا، بىرەۋ «يا ءزۇلجالال!» دەپتى. تاپتازاني عالىم كىسى ەكەن: «ءزۇلجالال» ەمەس، زالجالال دەگەن دۇرىس» دەسە، قوجايى باھاۋيددەن؛ «ءزۇلجالال» دۇرىس دەپ جاتىپ تالاسادى. باھاۋيددەن قىزىپ كەتەدى: «ەندەشە لاۋقىل ءماقپۇزدىڭ وزىنەن قارايىق» — دەيدى. قاراسا — «ءزۇلجالال» ەكەن. سوندا تاپتازاني نازالانىپ: «ەي، ءتاڭىرى! زالجالال ەدى عوي! مىناۋ ءۇتىردى سىزىپ تاستايىن با؟» دەگەندە، قۇداي تاعالا: — سەنىكى دە راس، «زالجالال» ەدى، ءبىراق مىنا باھاۋيددەن كەرەمەتتى قۇلىم ەدى: وسىنى ۇيالتپايىن دەپ، «ءزۇلجالال» قىپ، تۇزەتىپ قويىپ ەدىم، — دەگەن ەكەن، — دەپتى.
— قۇداي وتىرىك ايتا ما؟ — دەپ، ىسلامبەك ءجانابىلدى ۇيالتىپتى.
ءجانابىل ىسلامبەكتى توقتاتقالى: «قاز داۋىستى قازىبەك ولگەندە، بەگى مىسىق اۋليە ولىكتى اساسىمەن ءۇش سالىپ، ءتورتىنشى سالا بەرگەندە: «جىندىمىسىڭ؟» دەپ، بىرەۋ قولىنان ۇستاي العان ەكەن. سوندا بەرگى مىسىق اۋليە: «ءاي، قولىمدى بەكەر ۇستادىڭ-اۋ! ەندى باق-داۋلەت ءۇش اتاسىنا شەيىن-اق بارار» دەگەن ەكەن، — دەدى. ىسلامبەك قازىكەمە ءۇش اتادان سوڭ كەلەدى ەكەن: سوزدەن جىعىلىپتى.
— بۇل ءمۇسىرالى، راس، تاپتازاني سياقتى عالىم ادام. ودان بۇدان جيناستىرعان ءسوز بولماسا، بىزدە مۇنىكىندەي ءىلىم جوق، — دەپ الدەكەي «نادانسىڭ» دەگەنگە تاعى وڭدىرماي كەكەتتى. جۇرت تاعى قارىق بولىستى.
«جاقسىلاردىڭ» بۇل قاڭقۋلاپ وتىرعان ءمۇسىرالىسى، قۇداسى كەلىنىن بەرمەيتىن بولعان سوڭ، بايدان جاردەم سۇراي كەپ وتىرعان كىسى ەدى. پارتيادا بەس تۇندىكتى ارتىنان ەرتە المايتىن، اعايىنعا سۇيكىمسىز، مال جاندى، قاراۋ ادام ەدى.
ءمۇسىرالىنىڭ ءيىن قاندىرعان سوڭ، قىزىڭقىراعان باي ءبىر جىگىتكە ىم قاعىپ، دومبىرا الدىردى. جىندىقارا دەگەن جىگىتى قازاق پەن سارتتىڭ ايتىسقانىن ايتىپ، قوناقتاردى كۇلدىردى. ولەڭنەن جالىققان كەزدە، بايدىڭ ءبىر ىم قاعۋىمەن جىندىقارا ۇرتىن قۋشيتىپ، ەرنىن ءشۇرتيتىپ، ەكى قولىن ارتىنا جىبەرىپ، شاپانىن كوتەرىپ قانات قىپ، ەڭبەكتەپ، سەكەكتەپ، بۇركىت بولىپ، تومەنگى جاقتاعىلارعا ءتونىپ، ەكى اياعىنىڭ اراسىنان ناسىبايىن ساڭعىدى. ونىڭ قىزىعى باسىلا بەرگەندە، جىندىقارا كەتىپ قاپ، بەلدەمشە بايلاپ، باسىن اق ورامالمەن تارتىپ، بۋاز ماتۇشكە بولدى... ماتۇشكە بىلدىرلاپ، ورىسشىلاپ، ءارقايسىسىنا ءبىر شارىلداپ، ارتىمەن ەڭكەيە بەرىپ، بۇتىنىڭ اراسىنداعى قۋىققا قۇيعان سۋىن قوناقتاردىڭ ۇستىنە شاشتى. ونىسى بۋاز ماتۇشكەنىڭ تۇزگە وتىرعانىن سالعانى ەدى. كوبىنەسە بۋاز ماتۇشكەنىڭ قۇتى مۇسىرالىگە ءتۇستى. توردەگى مامىرباي، يمانباي، الدەكەي اقساقالدار ماتۇشكەنىڭ سيىنان قاپاستاۋ قالدى.
اڭگىمە، ويىن-كۇلكىمەن وتىرعاندا تاماق تا ءپىستى بىلەم: دايارشى سىبىر ەتكەن سوڭ، باي ءوز ۇيىنە كەتتى. قوناقتار دا ءبىر قابات جەلپىنىپ: «ويباي قىزىق-اي!» دەسىپ، تىسقا شىعىپ، اسپانعا قاراسىپ، كۇن رايىن، توعابىن ءسوز قىلىسىپ، ۇيگە كىردى.
ەت مەيلىنشە مول بولدى: تەڭ جارىمى جەۋسىز قايتتى. ەت اساۋعا ءبىر ادام كەلگەن جوق. بايدىڭ ءتارتىبى سولاي عوي. سەمىز تاي سويعان ەكەن. جىلى-جۇمساعىن سالعان ەكەن. تاباق قويىلعان كەزدە، الدەكەي كوڭىلدەنىپ: توقتار يشاننىڭ ايتاتىن «قازى — يۋ، قوزى — يۋ، قىزى — يۋ، قىمىزى — ءيۋى بولعان ەكەن!» دەدى: دەسە دە، وپتىعىپ وتىرعان كىسى قوماعايلانىپ، ۇلپەرشەكتەن باسىڭقىراپ جىبەرىپ، قاراعان قۋعان تۇيەشە قولى قىدىرىڭقىراپ، قارا كەسەگىن ىزدەپ كەتتى. وزگەلەرى دە مەلدىگىنەن اتىپ، مايدى ساۋساقتىڭ سالاسىنان اعىزىپ، جالاسىپ، ساۋساقپەن بىرگە بويى دا بالقىدى. الدەكەي جۇرتتىڭ كوڭىلىندەگى ءسوزىن بىلە قويادى عوي: «شىركىن، باي دەسە، باي عوي!» دەگەندە، وزگەلەرى دە: «ەسەپ بار ما!»، «قۇداي بەرگەن كىسى عوي!» دەستى.
...ءيا... «قۇداي بەرگەن كىسى عوي!»...
تورشولاقتا بەس تال قۇيرىق بار؛ ونىڭ جارىمى دا تال سياعى جوق، بىردەڭە. جال دەگەنىڭىز — ورتەڭدەگى قاراعان. سوندىقتان با ەكەن ۇيتەتىن باستاي موينى قىلقيىپ تۇرعانى. ءبۇتىن ارقانى تورشولاققا تاعدىر جازعان ەمەس؛ قولىڭدى ارقاسىنا تامان اپارساڭ، قۇلاعىن جىميتىپ، ارتىن قيقاڭ ەتكىزىپ، تىزگىننىڭ ارجاق ءتىلىن تارتىپ تۇرماساڭ، قوڭ ەتىڭنەن قىرشىپ الادى. تورشولاقتىڭ ءجۇنى سيدا، قارنى قاباقتاي، بۇتى تاياقتاي. سوندا دا تورشولاق تويمىش، ءومىرى ارىق تا، سەمىز دە بوپ كورگەن جوق. تورشولاق ىستىق بوپ كورگەن مال ەمەس؛ اۋزىن جەردەن ەكى ەلى ايىرمايدى. جۇرت تورشولاق تويمىش بولعان سوڭ، ارقاسىنان ەر تۇسپەيدى دەپ ويلايدى؛ ەر تۇسپەسىن بىلگەن سوڭ، تورى شولاق تويمىش بولعانىن قايدان ءبىلسىن. تورشولاق كوزىنە، كورىنگەنىن كۇيەدەي سوعا بەرمەگەندە، نە ءبىتىرسىن: ءۇيىرى يەسىز قاپ بارا ما؟ تىگەتىن كەستەسى قاپ بارا ما؟ كوپ جىلقىدان، بوس جۇرىستەن كۇدەر ۇزگەلى قاشان. قۇنان بولعالى تور شولاق قويشىنىڭ استىنان تۇسكەن جوق. بۇ كۇندە تورشولاقتىڭ قانشاعا كەلگەنىن جۇرت ۇمىتىپ تا كەتتى، تەك «تورشولاقتى» بىلەدى..
تورشولاق بەرىكتىكتەن قويشىعا ات بولدى ما، قويشىعا ات بولعاندىقتان بەرىك بولدى ما، — ول اراسى ءمالىم ەمەس؛ ايتەۋىر تورشولاق بەرىك: مىڭ سالساڭ، اياعىن ءبىر باسپايتىن ءبىر مىڭ توكىم. تورشولاققا قامشى دەگەنىڭىز جالاقتىڭ تىلىمەن ءبىر ەسەپ؛ ويتكەنى بورباي جاقتى قويشىعا تاپسىرىپ، اۋىزبەن اۋىل ءۇي قونعان بولاتىن. تورشولاقتىڭ جانى سۇيەتىن ءجۇرىسى — اياڭ. بۇلكەكتەن دە وعان نالوگ تولەگەنى وڭاي. (جەلىس، شابىس تۇسكە كىرمەگەن نارسە عوي)؛ ويتكەنى كىشكەنە بۇلكەكتەسە، قارنى قورق-قورق ەتىپ، شورتتاسى ءۇزىلىپ كەتە جازدايدى. ونىڭ بۇلكەگى مىنگەن كىسىگە دە پالەن باپتى ەمەس، ونى بۇلكەكتەتەم دەگەنشە، تومارلى جەردە قوقان ارباعا ءمىن. قويعا مىنگەن مال قۇل بوپ كەتەدى عوي. قالايدا تورشولاق ءۇشتىڭ بىرىنە قوسىلعان مال. ول ءۇشىمىز: جامان قاتىن، شابان ات، وتپەس پىشاق قوي.
تورشولاقتى نەگە ءسوز قىپ وتىر دەپ قاڭىرايماڭىز؛ ونىڭ كىشكەنە كىلتيپانى بار. مانا ابەن بايدىڭ ۇيىندە قۇرمەتتى قوناقتار كوك داستارقاندى جاعالاي وتىرىپ، ءشايعا باس قويدى عوي؛ ءدال سو كەزدە وسى تورشولاققا ءمىنىپ قويتەكە تۇيەگە جونەلگەن ەدى.
مالشىلار دا تورشولاققا ۇقساپ، جوقتان وزگەگە ەرىنىپ، بىرىنە-بىرى يەك سۇيەپ كەتەتىن ادەتى عوي. تۇيەشى قويشىعا سەنىپ، اۋا جايىلعان بەس تۇيەسىن قايىرماعان ەكەن. ءوزى قايىرىپ الار دەپ، قوي ۇزاپ بارا جاتقان سوڭ قويشى دا ايداي كەلمەپتى. كۇن كەشكىرىپ بارا جاتقان سوڭ، قويشى مەن تۇيەشى اڭگىمەدە ءجۇرىپ اتقا جەڭىل تەلپەكباي تاۋىپ الماس پا: «سەن بارىپ ايداپ كەلە عوي!» دەپ، تورشولاقپەن قويتەكەنى جىبەردى.
اكەسى وسى قويدىڭ سوڭىندا جۇرۋمەن باسى كورگە كىرگەن، شەشەسى بايدىڭ سيىرىن ساۋاتىن جەتىم بالا كىم دەسەڭىز، ول — قويتەكە. توعىزدان وي ەكىگە دەيىن قويتەكە قوزى باعىپ، ون ۇشكە شىققان جىلى قويدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ەدى. Tic قاقپاعان بالا قويشىنى انا قويشىلار «قولدى اياقتى بالا» كورىپ، وعان-بۇعان جۇمساي بەرۋشى ەدى. قويتەكە دە جاسىنان كوپ جۇمسالعان، كەجىر بالا عوي. ايتسە دە، ءتىل الماسا، ۇلكەن قويشىلار توقىماش سىيلاپ قوياتىنىن بىلگەن سوڭ، جازعان قويتەكە تەپەڭدەپ تۇيەگە تارتتى.
قويتەكەنىڭ استىندا جەلقوم، ونىڭ استى تورشولاق: قولىندا شىعىرشىقتى كەندىر قامشى: كيگەنى شولاق قاۋدىر تون: اياعىندا شانا باس شوقاي. كوز بارىندا تۇيەنىڭ قاراسىن كورەيىن دەپ، اياعىن تىپىرلاتىپ، شولتاڭ ەتكىزىپ تورشولاقتى بوربايعا سالىپ قالادى. تورشولاق قىرساۋدىڭ قىرساۋى: بيت شاققان قۇرلى حابارىنا كەلمەيدى. تورشولاقتىڭ كورگەن قوقايى وسى-اۋ!
«وي جاماندات! وي ىسىك كەلگىر!.. قۇلاعىڭدى... ءيتتىڭ مالى!» دەپ، قويتەكە تىستەنىپ، شاپقا دا، باسقا دا، مويىنعا دا ۇرادى. سو كەزدە تورشولاق باسىن ءبىر يزەپ، ەكى ادىمداي عانا بۇلىك-بۇلىك بورساڭدايدى دا، جورعاسىنان جاڭىلىپ كەتكەن نەمەشە، جالما-جان قىبىر اياڭىنا قايتا تۇسەدى. قويتەكە تاعى ۇرادى، بوقتايدى، قارعايدى، سىلەيدى، جۇلقىنادى، تىپىرلايدى. تورشولاق ءمىز باقپايدى. جۇلقىنا-جۇلقىنا قويتەكە ابدەن تەرلەدى، قول، اياعى دا تالدى، سوندا دا تىپىرلاۋىن قويمايدى. الدەن ۋاقىتتا ءبىر دوڭگە شىعىپ، كوز ۇشىندا بۇلدىراعان تورت-بەس قارانى كوردى. قاس قارايىپ بارادى. ەندى تەزىرەك جەتەيىن دەپ، تورشولاقتى تاعى دا باسقا، كەزگە توپەي باستادى. سول توپەۋدىڭ ۇستىندە كەندىر قامشىنىڭ باسى ۇشىپ كەتىپ، سابى شولتاڭ ەتە ءتۇستى. ولاي ىزدەدى، بۇلاي ىزدەدى. شوپتەن ايىرعىسىز كەندىر قايدان تابىلسىن.
كەندىر قامشى ادىرا قالعان سوڭ-اق، قويتەكە مەن تورشولاقتىڭ باسىنا ءبىر الۋان جاڭا ءداۋىر تۋدى. بۇل ءداۋىر تۋىسىمەن-اق، تورشولاقتىڭ مەرەيى ۇستەم بولا باستادى: قۋ شەكەسىنە، جۇقا شابىنا شىلتىڭداپ مازا بەرمەيتىن شىبىننان قۇتىلدى: شولاق ساپتىڭ سىرەۋ تەرىگە بىلپ ەتكەنىن بۇيىم كورسىن بە! ءبىراق بۇل ءداۋىر. قويتەكەگە جايسىز كەلدى: قاجىپ قالعان قارى قاتتى ۇرۋعا جارامادى؛ ۇرعانى وتپەدى. تورشولاق اياندى ازايتۋعا اينالدى. مىنا قىبىرمەن جۋىردا اناۋ بەس قاراعا جەتە الماسىن سەزدى. قارعالاپ، زارلاپ، بوقتاپ، كەيىپ، اقتىق كۇشىن جيىپ، قوس تەپەككە سالىپ تىپىرلاپ كورىپ ەدى، تورشولاقتان قايران بولمادى. قويتەكەنىڭ جۇرەگى ورتەنىپ، كۇيىپ، دولدانىپ، كەيىپ، ەڭىرەپ دومالاق ەتتى دە، تورشولاقتى باسقا ءبىر سالىپ قويا بەردى.
قارا ءتۇن جان-جاعىن قاماپ، جۇتىپ قوياتىنداي ۇمتىلىپ كەلە جاتىر. تاۋلار بۇلدىراپ بارادى. ايدالادا جەرمەن-جەكسەن قىبىر-قىبىر ەتىپ، دومالاڭداپ قويتەكە كەلەدى. ءجۇرىسى ونبەيدى: ءقايبىر بوربايى ۇزىن كىسى. تويتالانداعان شوقاي ەتىك كەكجيىپ كەيىن تارتادى: تومارشاعا بۇلتىلداپ تايعاناي بەرەدى. سوندا دا ەنتەلەپ، ەنتىگىپ، جانۇشىرىپ، تىرباڭداۋىن قويمايدى. تەر پۇشپاعىنان اقتى. جىرتىق ميلىق، جالبىر تىماعىن قولىنا الدى: جامان توننىڭ بەلىن شەشتى. ا دەگەندە بويى انتەك سەيىلگەن تارىزدەنسە دە، ازدان سوڭ شەكەسىنە قىل بۇراۋ سالعان ادامداي، باسى تارىلا باستادى. تەر قاتقانىن ءبىلىپ، جامان تىماعىن جالپ ەتكىزىپ قايتا كيدى.
نە دەگەنمەن جاندى قارعا عوي، بوربايى تىربىڭداپ، جەر كەنەشە قىبىرلاپ كەلەدى. ءبىر يگى جەرى: الىس، جاقىندى كوپ كەزىپ، تىربىق بوربايى جەر مولشەرىن العان عوي: العاشقى بەتىنەن اداسقان جوق. الدەن ۋاقىتتا سەرەيگەن مويناقتاردى كوزى شالدى. كەلە: «شوك بىلاي، اق شەلەك!» دەپ، شىرىلداپ، ايعايدى سالدى. تۇيەلەر: «سەن قايدان كەلىپ قالدىڭ؟» دەگەندەي، اۋەلى اڭتارىلىپ، ءبىر قارادى دا جاياۋ قويتەكە ەكەنىن كورگەن سوڭ، «بىج-ىج!» دەپ مازاقتاعان نەمەشە مويىندارىن قاقىرايتىپ، كورمەگەنسىپ، قىرىنداپ جايىلا بەردى. ايتكەنمەن تىربىڭداعان قويتەكەنىڭ شولاق اعاشى تىرسەكتەرىنە تىقىلداي باستاعان سوڭ، تۇيەلەر ەلەيىن دەدى: ايداعان جاعىنا ىعىسا بەردى. ءبىر جامان جەرى: ىشىندە باس بىلگى تۇيە جوق ەكەن. مويناق يت ءقايبىر جونگە جۇرگەن: ءبىرىن قايىرسا، ءبىرى تەرىس لاعىپ، سىلەسىن ابدەن قاتىردى. قايىرعان سايىن قارعايدى: «جاۋ العىر، ءيتتىڭ مالى!» دەپ قويادى. تۇيەلەرگە «قاراعىم!» دەگەنمەن ءبىر ەسەپ.
تويتالاڭداپ، الاس ۇرىپ جۇرگەندە، وكشەسى دالاداي بوپ قاجالىپ قالعان ەكەن: قانى سورعالاپ، مايى شىعىپ اۋىرىپ جۇرگىزبەدى. جەردە قاربىق قار، ءتۇن جالتىر، شىتقىل ەدى. امال جوق، شوقاي ەتىگىن قولتىعىنا قىسىپ، جاياۋ جۇگىردى. اۋدەم جەرگە بارماي-اق مۇزعا تىققانداي اياعى اعاش بوپ قاتىپ قالدى. اياعى مۇزداعان سوڭ، بويى جاۋرادى... تىسىنە ءتىسى ساقىلداپ، دىرىلدەپ، قالشىلداپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە، تۇيەلەردى ايداپ اۋىلعا كەلدى. كەلە مۇرتتاي ۇشىپ، اس ۇيدەگى جامان جابۋدىڭ اراسىنا كىردى...
مانا ءبىزدىڭ «جاقسىلار» الدەكەيدىڭ ءمۇسىرالىنى مازاقتاعانىنا، جىندى قارانىڭ بۋاز ماتۋشكە بولعانىنا مارە-سارە بولىپ، جىلى ۇيدە مايعا تويىپ، «قۇداي بەرگەن كىسى عوي!» دەپ، بايدى ماداقتاسىپ جاتقاندا، قويتەكە: «ءيتتىڭ مالى... اق شەلەك!» دەپ، ەگىلە ەڭىرەپ، ءۇسىپ ولگەلى كەلە جاتىر ەدى.
قويتەكە جاۋراپ كەلىپ، ۇشىپ جىعىلعاندا، «توڭىپ قالدى-اۋ!» دەپ اياۋدىڭ ورنىنا ماناعى قويشى:
— تورشولاق قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
ءوزى ىڭقىلداپ-كۇرسىلدەپ، بەتى البىراپ جاتقان قويتەكە:
— قالدى دالادا... — دەۋگە مۇرشاسى كەلدى.
— جۇرىمىڭ قۇرعىر-اۋ! ونى نەگە تاستاپ كەتتىڭ؟ قاسقىر جەپ قويسا قايتەسىڭ، — دەپ، قويشى قوڭقىلداپ، جەر-جەبىرىنە جەتتى.
قويتەكە نە جاۋاپ قايىرسىن: ءوزى بويىن جىلىتا الماي، تاناۋى تارس ءبىتىپ، دوڭبەكشىپ جاتقان كىسى. تەك بايبىشەنىڭ «قاتتىسىن قايىرىپ، جۇمساعىن جۇمىرىپ» جاڭا بولىپ كەلگەن شەشەسى:
— قويتەكەمىسىڭ؟ Ac جەدىڭ بە؟.. Heعىپ جاتىرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
بالاسىنىڭ ىڭىرانىپ، ءتىسىن شىقىرلاتقانىن ەستىپ شەشەسى:
— وي، ساعان نە بولدى؟! — دەپ قاسىنا كەلىپ، ءۇڭىلىپ ەدى، بالاسى ىشقىنىپ، سولقىلداپ جىلاپ قويا بەردى... — سورى قايناعان شىركىن، سورىڭ قايناعان ەكەن عوي!.. — دەپ شەشەسى دە كەمسەندەدى...
سول جاتقاننان قويتەكە تۇرعان جوق...
ءبىر جۇمادان كەيىن، تاڭ سارىدە ءتورت قۇلاقتى ەسكى بەيىتتىڭ تۇبىنەن ءۇش-تورت مالاي جەروشاق قازىپ، جازعان سورلىنىڭ كىشكەنە دەنەسىن قارا جەرگە تاپسىردى.
مامىرباي اقساقال تاڭەرتەڭ تىسقا شىققاندا، سەڭسەڭ ىشىگىن كۇمىس كىسەمەن شارت بۋىنعان ابەن باي ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، ءۇش جىگىتىمەن قارا اتتى اينالدىرىپ جاتىر ەكەن؛ سىڭار تاعاسى ءتۇسىپ قالىپ، سوعان جاڭا تاعا قاققىزباقشى ەكەن. مامىرباي اقساقال بايعا سالەم بەرىپ، قاسىنا تامان كەلىپ تۇردى؛ بايعا ءسوز قاتقالى:
— تاعاسى تۇسكەن بە؟ — دەدى.
باي «نە كورىپ تۇرسىڭ» دەگەندەي، اتتىڭ اياعىنان كوزىن ايىرماي:
— ە! — دەدى.
ءبىر جىگىت اتتىڭ قۇلاعى مەن شاۋجايىنان ۇستاپ، ەندى ءبىرى بۇكپەلەگەن اياعىن سۇيەپ، ءۇشىنشى مىنىسكەر جىگىت شەگەنىڭ تۇقىلىن سۋىرىپ جاتىر ەكەن. مىنىسكەر ءبىر شەگەنى بالعامەن شەگىندىرگەلى جاتقاندا، باي، تۇرىپ:
— وعان بولمايدى. كەمپىراۋىزبەن سۋىر، — دەدى.
«دۋالى اۋىز» عوي، كەمپىراۋىزبەن وپ-وڭاي سۋىرىلدى.
— ۇلكەن ۇيدە، ىشقاپتىڭ استىڭعى تارتپاسىندا، كىشكەنە اق جاشىكتە تاعانىڭ شەگەسى بار؛ بايبىشەگە ايتىپ، سودان التى شەگە اكەل! — دەپ، ءبىر جىگىتتى جۇمسادى. كوز ىلەسكەن جوق، جىگىت باردى دا الىپ كەلدى.
جاڭا شەگەنى قاعا باستاعاندا، ات شاپشىپ، اينالا بەردى. باي بار ىنتاسىن سالىپ، ەڭكەيىپ، سىعالاپ:
— شىنتاعىن سوقتىرما!.. تۋراسىنا كەتپەسىن: شالقايتا قاق! — دەپ، جىگىتتەرىنە قاداعالادى. بايعا كىم ءسوز قايىرسىن، ءبىرى اتتىڭ قولتىعىن، ءبىرى موينىن سيپاپ: «قۇر، جانۋارىم، قۇر!» دەپ، اتقا ەڭسەسىن سالىستى. قاققان سايىن، ات شاپشىپ، سەكىرىپ تۇرمادى. «بايقا، بايقانى» باي دا كوبەيتتى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە، بۇكپەلى اياعى بوسانىپ كەتتى:
— نەگە بوساتاسىڭ دۋراك! — دەپ، باي اياعىن ۇستاعانعا ۇرىستى. جىگىت تاڭدايىن قاعىپ، اياققا جارماسىپ جاتىپ:
— شىلبىر ءۇزىلىپ كەتتى، — دەدى.
— انداعىڭ قاي شىلبىر؟ بەرى كورسەتشى!
جىگىت كورسەتتى. باي شىلبىردى كورىپ؟
— كىمدىكى بۇ جامان شىلبىر؟ ءبىزدىڭ شىلبىر ەمەس قوي! — دەپ اقىردى.
ات باسىن ۇستاعان جىگىت بۇل اتتىڭ شىلبىرى كەشە قۇرىققا تاعىلعانىن، مىنا شىلبىر قويشىنىكى ەكەنىن ايتتى. باي:
— قۇرىقتىڭ ءوز باۋى قايدا؟ قۇرىقتان و شىلبىر نەگە الىنباعان؟ ءوز جۇگەنىنە نەگە تاعىلماعان؟ — دەپ سۇرادى.
جىگىت قۇرىقتىڭ باۋى ءۇزىلىپ قالعانىن، قۇرىق جىلقىشىدا كەتكەنىن ءبىلدىردى.
باي كەيىدى:
— شىلبىردى قۇرىققا تاققان كىم؟ — دەپ سۇرادى. جىگىت تاققان كىسىنىڭ اتىن اتاعاندا، باي:
— ءيتتىڭ بالاسى! — دەدى.
باي «ءيتتىڭ بالاسى» دەگەن كىسىگە باپتى بولمايتىنىن جىگىتتەر دە ءبىلىپ، تىم-تىرىس بولدى. ۇيتكەنى ول زورىن تاپقاندا بايدىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز عوي.
باي اشۋلانا باستاعان كەزدە، تۇرۋدى قولايسىز كورىپ، مامەكەڭ ۇيگە جونەلدى. ءبىر دۋان ەلدى اۋزىنا قاراتقان اتاقتى بايدىڭ شىلبىرعا بولا رەنجىگەنى مامەكەڭە ۋاق مىنەز سەكىلدى كورىندى. شەگەنىڭ قاي جەردە تۇرعانىنا شەيىن بىلگەنىنە: «نەتكەن ۇمىتپايتىن شارۋاقور ادام!» دەپ تاڭ قالدى. ءبىراق ماتايدىڭ ابەنىنە ءمىن تاعۋعا بولمايدى. ول ءبىلىپ ىستەيدى: ونىڭ ءىرى مىنەزدەرى تولىپ جاتىر.
ابەن وزىنەن جوعارعىعا شاكىرت، ءوز تەڭدەسىنە كەكىرت، وزىنەن تومەنگە ۇستاز بولا بىلەدى. بەرەم دەسە دە، الام دەسە دە، قىلام دەسە دە قولىنان كەلەدى. باي بىلمەيتىن اقىل جوق: ول ءىشتى كىسى. ورىستىڭ، قازاقتىڭ ۇلىعى بايدى اتتاپ ءوتىپ كورگەن ەمەس. باي ۇلىقتى كۇتسە ەسىنەن تاندىرادى. ءبىراق باي ەش ۋاقىتتا: مىنانى بىلاي قىپ بەرىڭىز، — دەپ ايتقان ەمەس؛ تەك سىي-قۇرمەتىن باسىنان اسىرا بەرەدى. ۋاق-تۇيەكتى ايتسا، بايدىڭ نوكەرلەرى ايتادى؛ ولار دا بايدىڭ ءسوزى قىپ ايتپايدى. «ەلدىڭ قامى ءۇشىن...» پالەن-تۇگەن دەپ، جاقاۋراتىپ، مايدالاپ كەلتىرەدى. و تۇگىلى ەلدىڭ ۋاق-تۇيەك سوزىنە دە بايدىڭ ءوزى كىرىسپەيدى؛ ول تەك: انانى ۇيتىڭدەر، مىنانى بۇيتىڭدەر، — دەپ، قىسقاشا بۇيرىق قىلادى. سىردان سىڭار اياق وتكەن، قۇلا اۋىز بيلەرى، نوكەرلەرى ءتىلدىڭ مايىن اعىزىپ، قانىن تامىزىپ، اڭگىمەنىڭ ءيىن ابدەن قاندىرىپ، ءپىسىرىپ، ءتۇسىرىپ اكەلىپ، «توق ەتەرىن» بايعا ەستىرتەدى. باي نە ماقۇلدايدى، نە ءوز كارتاسىنا كەلتىرەدى.
شايدان كەيىن بايدىڭ نوكەر-بيلەرى: ءبىرى مامىربايمەن، ءبىر يمامبايمەن، ءبىر مۇسىرەلىمەن وڭاشا شىعىپ سوزگە كىرىستى. ەكى-ۇش ساعاتتان كەيىنگى اڭگىمەنىڭ توق ەتەرى مىناۋ بوپ شىقتى:
ءبىرىنشى — ءمۇسىرالىنىڭ قۇداسىن كوندىرىپ، كەلىنىن بەرگىزۋگە باي مىندەتتى، سونىڭ ءۇشىن ءمۇسىرالى بايعا ءبىر جاقسى ات سىي قىلادى.
ەكىنشىسى — مامىرباي اقساقال قۇداي دەسكەن قۇداسىنان ايىرىلادى؛ ۇيتكەنى ول بايدىڭ دۇشپانى: مالىن دا، جەسىرىن دە كەتىرۋ كەرەك. اقبىلەككە باي ورىن تاۋىپ بەرەدى.
ءۇشىنشى — يمامباي بي قول استىنداعى ورىك دەگەن جەسىر قاتىندى ەكى بالاسىنان ايىرىپ، ىرگەدەن شىعارىپ، التى قاراعا مامىربايعا ساتادى. قالىڭ مالدىڭ ءبىر قاراسى — بايدىڭ سىباعاسى بولادى.
ءتورتىنشى — ورىك قاتىننىڭ مالى بولىسكە تۇسەدى. مالدىڭ جارىمى مەن ەكى بالانى ءبىر جاماعايىنىنىڭ قولىنا بەرىپ، قالعان جارىمىن جاقسىلار ۇلەسىپ الادى.
بەسىنشى — مامىرباي اقساقالدىڭ ءبىر مۇددەسى مۇقاشتى مۇقالتۋ بولسا، ونى جايعاستىرۋدى باي موينىنا الادى. (قالاي جايعاستىرعانىن كەيىن ەستىرسىز).
ءسويتىپ، كەشەدەن بەرگى بايدىڭ سىي-قۇرمەتى دالاعا كەتكەن جوق، ەسەسى تولدى. بايعا «قۇداي بەرگەن كىسى عوي!». «قۇداي بەرگەنگە قۇلاي بەرەدى» دەگەن وسى دا.
ەتكە تويعاندا، «قۇدا مىڭ جىلدىق» دەپ، قازاق بوسقا شاتادى. مىڭ جىلدىق بولسا، مامەكەڭ قۇداسىنان نەگە ايىرىلدى؟
كۇشتىلەر ءوز تاماعىنا بىردەڭە تۇسىرەردە: جەتىم جەسىردىڭ كوز جاسى... ادىلدىك، تۋرالىق، وبال بار... قۇداي بار... دەپ كۇلگىرلەنەدى. ولاي بولسا، ورىك نەگە جازا تارتادى؟. ەكى بالاسى نەگە زارلايدى؟ قويتەكە نەگە جاسىن جەرگە شەرتەدى؟ سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان، شىن سۇيىسكەن اسىق جارلار اقبىلەك پەن بەكبولات نەگە ايىرىلادى؟
قايدا شىندىق؟ قايدا ادىلدىك؟ قايدا ادامگەرشىلىك؟ قايدا قۇداي؟ قايدا قيامەت؟
ويلانىڭدار، بەيۋازدار! قاسقىر ءوزى دە ويلانبايدى.
* * *
ابەن اۋىلىنا بارعانداعى مامىرباي اقساقالدىڭ ات قوسشىسى يتاياقتىڭ ۇلتاراعى ەدى. يتاياق اكەسى — باقىراش. باقىراشتىڭ اكەسىن ادام بىلمەيدى. سوندىقتان ۇلتاراقتاردى جۇرت «ءتۇبى جوق، شۇناق قۇل» دەۋشى ەدى. ۇلتاراق قول-اياعى باقانداي، قارا جون، سولاپات كوسە جىگىت ەدى. ات باققان، ءشوپ شاپقان، ساماۋرىن قۇيعان، ەت اساعاننان باسقا جاقسىلاردىڭ سوزىنە ارالاسپاعان جىگىت ەدى. جاسى قىرىققا كەلسە دە، ءالى قاتىن العان جوق ەدى. ۇيتكەنى وزىنەن ۇلكەن ەكى اعاسى: بايپاق پەن شۇلعاۋ دا قىرىق بەس، ەلۋگە كەلگەندە تورتەۋ ارا ءبىر قاتىندى ارەڭ العان عوي. ۇلتاراق سول جەڭگەسىمەن تامىر دەپ، اۋىل ءۇيدىڭ قاتىندارى وسەك قىلار ەدى... ۇيتكەنى بايپاق اعاسى شىرىك نەمە بولعان سوڭ، ۇلتاراق «جاقسىلاردىڭ» قاسىنا ەرىپ، ەت جەگەنگە بۋلانىپ، جەڭگەسىن قاتىنىنان جامان ۇرۋشى ەدى.
اقساقال ابەن اۋىلىنان كەلگەن سوڭ ۇرقيالار:
— ۇلكەن كىسى نە ءبىتىرىپ قايتتى؟ نە ءسوز بولدى؟ — دەگەندە، ۇلتاراق تايدىڭ سەمىز بولعانىن، ماي سول قالپىمەن قايتقانىن، قانداي مۇشەلەرىن سالعانىن تاپتىشتەي سويلەي بەردى. ودان سوڭعى ءبىر ۇلكەن اڭگىمەسى «بۋاز ماتۇشكە» بولدى. ۇلتاراقتان جارىماعان سوڭ قاتىندار:
— ءوي، سولاپات! ءوي سوڭقادام! سەنى بۋاز ماتۇشكەنى كورىپ كەلۋگە جىبەرىپ پە ەدىك؟ — دەپ كەلەمەج قىلدى.
— ەندى قايت دەيسىڭدەر؟ مەن كورگەنىمدى ايتتىم... — دەپ ۇلتاراق كۇبىلجي بەردى.
اقساقالدىڭ داۋسى اشىعىراق شىققانىنا قاراعاندا، ۇلكەن جۇمىس ءبىتىرىپ، كوڭىلدەنىپ قايتقانى بايقالادى. ەرتەڭىنە اقساقال ءامىر سياقتى اۋىلدىڭ كەيبىر ەركەكتەرىن شاقىرىپ الىپ، قاتىن الماق بوپ قايتقانىن ەستىرتتى. اعايىندارى قۋانىسقان بولىپ، «قايىرلى بولسىن» ايتىستى: وزدەرى دە وسىنى ويلاپ جۇرسە دە، ايتۋعا باتا الماي جۇرگەنىن ءبىلدىرىستى.
ەركەكتەر بىلگەن ءسوزدى ايەلدەر ەستىمەي تۇرعان با، بۇل اڭگىمە اقبىلەكتىڭ دە قۇلاعىنا ءتيدى. اقبىلەك سىرتىنا شىعارماسا دا، تىم بولماسا، اناسىنىڭ جىلىن كۇتپەگەنىنە رەنجيىن دەدى. ءبىراق اكەسىنە نە دەسىن؟ بالالاردىڭ، شارۋانىڭ قامىن ويلاپ اسىققان شىعار دەپ، ءوزىن-وزى جۇباتتى: تەك ءتاۋىر ادام بولىپ، جولىققاي ەدى دەپ تىلەدى. اپاسى ولگەن سوڭ، ەندى ءبارى ءبىر عوي: نەسىنە كۇيىپ-پىسسىن؟ جانە ءوز، قايعىسى وزىندە: اكەسىنىڭ قاتىن العانىن تەكسەرگەندەي بوپ ءجۇر مە؟
بۇل حاباردان كەيىن، ءبىر جۇما وتەر-وتپەستە مال الۋعا بەس كىسى قۇدالار دا كەلىپ قالدى. باستىعى انەۋگى يمامباي بي، وزگەسى اعايىندارى. ءبىر قوي سويىلىپ، قۇيرىق-باۋىر جەلىنىپ، ەرتەڭىنە قۇدالار ءۇش سيىر، ءبىر ات، ءبىر تاي، ءبىر بيە الىپ اۋىلىنا قايتتى. قاتىندى اكەلۋگە اقساقال ءامىردى، قاجىكەندى، تاعى بىر-ەكى جولداس قوسىپ جىبەردى. ەكى كۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى كۇن كەشكە اقبىلەكتىڭ جاڭا شەشەسىن الىپ كەلدى.
اۋىلدىڭ قاتىندارى ءۇي ءىشىن دۇرىستاپ جيىپ، سىپىرىپ، تازالاپ، شاشۋلارىن دا ازىرلەپ قويعان ەكەن: الدىنان شىعىپ، جاياۋلاتىپ اكەلىپ، تورگى ۇيگە كىرگىزىپ: «ءىزى-جولىڭ قۇتتى بولسىن!» دەپ، كەكسە قاتىندار شاشۋ شاشتى.
جاڭا شەشەسىن اقبىلەكتىڭ قاسىنا تامان اكەلىپ وتىرعىزعان ەدى. سارا اقبىلەكتىڭ الدىندا، اكەسى ەركەكتەرمەن توردە وتىر ەدى. قاتىندار قامالاپ، بالالار انتالاپ، ءۇي-ىشى كىسىگە لىق تولدى.
اقبىلەك جاڭا شەشەسىنە كوز قىرىن سالدى. كوزى تىكشيگەن، جۇقا، قاباق، قايماق ەرىن، تاڭقى مۇرىن، تىمىرايعان، قايقاڭداۋ، قارا سۇر ادام ەكەن. ۇيگە جىلان كىرىپ كەلگەندەي، اقبىلەكتىڭ جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى. سارا اقبىلەككە قاراي تىعىلىپ، كوزى باجىرايىپ، ۇرىككەن تايلاقشا وجىرايا قالدى. قاجىكەن كوزى ۇيرەنىپ كەلگەن عوي، ەش نارسەدەن حابارسىز، كيىمىن شەشىنىپ، اكەسىنىڭ الدىنا بارىپ جانتايدى. اقساقال كوزىنىڭ قۇيرىعىن بىرەر جىبەردى. نە ويلاعانىن كىم ءبىلسىن، بالالارعا:
— توپىرلاماي، شىعىڭدار! — دەدى.
مۇندايدا قاتىندار جىبىرلاماي جاي وتىرا ما، كىشكەنە ساراعا:
— مىناۋ اپاڭ، قاراعىم! ساعان اپا بولام دەپ كەلدى... بارا عوي! — دەدى.
سونى ايتقاندا، جاڭا اپاسى:
— كەلە عوي! — دەپ، الاقانىن جايىپ ەدى. سارا جامان ۇرەيلەنىپ، اقبىلەككە تىعىلا ءتۇستى.
— قايتسىن؟ توسىرقايدى عوي... بالا عوي... ءالى-اق باۋىر باسىپ كەتەدى عوي، — دەپ قاتىندار جايلاستىردى.
كوركەمباي دەگەن كەمپىر جاڭا شەشەسىن قومسىندى ما، سارانى ايادى ما، بايبىشەنى جوقتادى ما:
— ە-ەي، جاساعاننىڭ ءامىرى-اي!.. — دەپ تامسانىپ كوزىن ءسۇرتتى.
ءومىرى كورمەگەن، ويدا جوق، جات ادام ءۇيىر بولعانشا نە زامان: مىنەزى ۇيلەسە مە، جوق پا، ونى ايتۋعا دا بولمايدى. وعان قاراعان جوق، قاتىندار جاڭا شەشەسىنە سارانى وپ-وڭاي تەلي قويامىز دەپ ويلادى. سارا وتىعىپ، ەسەيىپ قالعان بۇزاۋداي بوتەن ەنەگە جۋىمادى؛ ەنەسى دە قاسىنا تايانسا، اياعىن سەرىپپەگەنمەن، يىلگەندەي،. مەكىرەنگەندەي ءتۇرى جوق ەدى.
«مەنى ەكى بالامنان، مالىمنان، نەشە جىلداي ۇيرەنگەن، باۋىر باسقان جەرىمنەن ايىرىپ، نەگە ساتىپ الدىڭ؟ سونداعى ءتۇرىڭ مىنا بۋىرىل ساقالىڭ با؟» — دەگەندەي، ورىك وقتى كوزىمەن اقساقالعا بىر-ەكى قاراپ قويدى. ول قاراسى قاسىنداعى قاتىندارعا ۇنامادى:، «شىركىننىڭ كوز قاراسى قالاي جامان ەدى! كىسى وتىرعاندا قاراماي-اق، يبا قىلسا قايتەتىن ەدى» دەپ ويلاستى.
قارقىندارى باسىلعان سوڭ، قاتىندار تاراي باستادى. تورت-بەس ەركەك، بىردى-ەكىلى قاتىن قالدى. ۇيلەرىنە قايتقان قاتىندار جاڭا بايبىشەنى سىناپ، سويلەسىپ بارا جاتتى.
بىرەۋى:
— كاپىردىڭ تىكىرەيگەن كوزى جامان ەكەن: وڭدىرماس، — دەپ؛ ەندى ءبىرى:
— ەرنى قايمىجىقتاي ەكەن: سوزگە سوققان شىعار، — دەپ؛
تاعى ءبىرى:
— قاباعى قايماقتاي بوپ، تاناۋى دەلديىپ تۇر ەكەن: ءداۋ دە بولسا، دولى شىعار... — دەستى.
بايبىشە مارقۇمعا سالىستىرعاندا:.
— قايداعى!.. باسقان ىزىنەن ساداعا كەتسىن، — دەدى. «بالالارعا قالاي بولار ەكەن؟» — دەگەن سۇراۋعا:
— اي، مىناۋ شەشە بولىپ جارىتپاس. قاتىتەز تۇساقشا بەدىرەيىپ تۇر ەكەن، — دەستى.
ورىكتى قادىرلەپ، ەشكىم ەرىپ كەلمەگەنى دە قاتىندارعا سوكەتتى كورىندى.
— سوقا باسىن سوپيتىپ قويا بەرگەنى نەسى! — دەپ تامسانىستى...
ۇرقيا توقالعا ءشاي اپەرىپ وتىرىپ، بايقاستادى. ورىك تۇك قىمسىنباستان تىزەسىن شوشايتىپ، جۇرتقا قارسى قاراپ، شالقايىپ وتىرىپ ءشاي ءىشتى. ۇرقياعا ونىسى ۇنامادى: «جاڭا تۇسكەن كىسى تىم بولماسا قىرىنداپ وتىرسايشى!» دەگەن وي كەلدى. ورىكتىڭ بايى ولگەن جەسىر قاتىن ەكەنى، ەكى بالاسى وندا قالعانىن ۇمىتىپ كەتتى. جاڭا تۇسكەن ايەل باياعى وزىنە ۇقساپ، سىزىلىپ، ۇيالىپ تۇرۋ كەرەك دەپ شامالادى.
Ac ءىشىپ، جۇرت تاراعان سوڭ، قاتىندار تورگى ۇيگە توسەك سالۋعا كىرىستى. كەكسەلەۋ قاتىن بايبىشەنىڭ قۇس توسەگىن كوپىرتىپ، الاقانىمەن شارتىلداتىپ، بايدىڭ ورنىنا سالدى. ونى كورگەندە، اقبىلەكتىڭ ءىشى قازانداي قاينادى. «ەسىل اپاسىنىڭ قاسيەتتى ورنىنا الدە كىمنىڭ جامان قاتىنى شىنىمەن جاتقانى ما؟! اپاسىنىڭ ارۋاعىن قورلادى عوي، اياق استى ەتتى عوي!». مانا، العاش كورگەندە-اق، دەنەسى جيىركەنىپ ەدى، ەندى اپاسىنىڭ توسەگىنە جاتاتىنىن كورگەندە، بۇل بوتەن قاتىن اقبىلەكتىڭ اسىل نارسەسىنە وزبىرلىق قىلعالى، بىردەڭەسىن ۇرلاعالى كەلگەندەي كورىندى؛ وزىنە دە، وسى ۇيگە دە ونى جاۋ دەپ ءتۇسىندى. بۇرىن تورگى ۇيگە جاتاتىن اقبىلەك، بوتەن قاتىن كەلگەن سوڭ، ەكى باۋىرىن الىپ، اۋىز ۇيگە جاتتى. بوتەن قاتىن كەلە، ءبارىن ايداپ شىعىپ، اكەسىن جەكە يەمدەنىپ كەتكەنى دە اقبىلەككە اۋىر ءتيدى؛ اكەسىنەن ءبىرجولا ايىرىلعانداي كوردى.
كوپكە دەيىن اقبىلەكتىڭ كوزى ىلىنبەدى. تورگى ۇيدەگى اكەسىنىڭ سىبدىرى توڭ جەرمەن جۇرگەن اتتىڭ دۇبىرىندەي ەستىلىپ جاتىر. ۇلكەن كىسىنىڭ ەبى دە كەتىپ قالادى ەكەن. اكەسىنىڭ دەم العانى، جوتەلگەنى، قاتىننىڭ شىلاپشىن سالدىراتقانى، سۋدىڭ سارىلداعانى، ءبارى سايراپ تۇر. ەستىمەيىن دەپ كورپەمەن باسىن ورانىپ ءبىراز جاتىپ ەدى؛ وعان دا بولمادى. بۇرىن اپاسى باردا مۇنىڭ بىردە-بىرىن قۇلاعى ەستىمەۋشى ەدى. ەندى ءوزى دە قاتىن بوپ قالعاندىكى مە، نەمەنە — ايتەۋىر قۇلاعىن سالمايىن دەسە دە، ەرىكسىز سالا بەرەدى. بۇرىن اكەسىن اكە دەپ ويلاۋشى ەدى. ەندى اكەسى جۇرت كوزىنشە بيەگە وقىرانعان ايعىر ءتارىزدى كورىندى. اكەسىن ۇياتسىز، جامان ادام كورىپ، جيرەندى... ءسۇيتىپ جاتقاندا، قارا مۇرتپەن، بەكبولاتپەن بىرگە جاتقان، قۇشاقتاسقان... كۇندەر كوزىنە ەلەستەپ، ءوز كوڭىلى دە ەركەكتى تىلەدى... اكەسىن مىنا بوتەن قاتىنعا قىزعانعان تارىزدەندى. ادام ەسىنە كەلمەيتىن، جامان-جامان بىلعانىپ، جيرەنىش ويلار باسىنا كەلىپ، ەندى وزىنەن ءوزى جيرەنىپ، دوڭبەكشىپ، قايتەرىن بىلمەدى. مۇنداي جامان ويدى ويلاۋعا كىم، نە سەبەپ بولعانىن دا بىلە المادى... قالايدا جۇرەگى دۇپىلدەپ، باسى اينالىپ، تۇنشىعىپ، پىسىناپ، كەپ ازاپ تارتىپ جاتىپ، ابدەن تالعان كەزدە كوزى ءىلىندى.
ەرتەڭىندە تۇندەگى بوتەن قاتىن، الداقاشانعى وسى ءۇيدىڭ بايىرعى قاتىنىنان جامان، ەرتە تۇرىپ، توسەك جيىپ، بايعا دارەت العىزىپ، ورامال اپەرىپ، شىلاپشىندى شىعارتىپ، سىپسىڭداپ، قۋجاڭداپ، اجارلانىپ تۇرەگەلدى. ءشاي ىشكەندە كەشەگىدەي اقبىلەكتىڭ قاسىنا وتىرماي، داستارقاننىڭ انا باسىنا، اقساقالدىڭ قاسىنا، اپاسىنىڭ ورنىنا وتىردى. استىنا ءتورت قاباتتاپ كورپە سالىپ الىپتى. اقبىلەك ەكى باۋىرىمەن داستارقاننىڭ بۇ جاق شەتىندە قالدى. ءۇش بالا ءبىر جاق، انا قاتىن ءبىر جاق سەكىلدى كورىندى. قاق ورتادا، توردە اكەسى وتىر. اكەسى بۇلار جاقتىكى بولا ما، انانىكى بولا ما، بەلگىسىز. مىنا قاتىننىڭ وتىرىس-تۇرىسى، لەزدە «بايبىشە» بولا قالعانى، داستارقاننىڭ باسىنا اكەسىنە جاقىن وتىرعانى، — ءبارى دە اقبىلەككە ۇناماي وتىر. بۇ قاتىندى «اپا» دەپ اتاۋعا ىندىنى قالاماي، ەندى نە دەپ اتارىن تاعى بىلە الماي وتىر. ءبىراق «اپا» دەمەسكە تاعى بولمايدى: اكەسىنە قاتىن بولدى. و قاتىنعا بولا ەمەس، اكەسىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن، «اپا» دەۋ كەرەك. قاتىن الۋ اكەسىنە لايىق بولدى. اكەسىنە لايىق بولعان ىسكە اقبىلەك قارسى تۇرۋعا جول جوق. وسىلاي بولۋعا ءتيىس. مىنە، اقبىلەكتىڭ جۇبانىشى.
ورىك شارۋاقور قاتىن بوپ شىقتى. شارۋاقورلىعى عوي: بەلدەمشەسىن بايلاپ، جەڭىن سىبانىپ، سوعىمنىڭ ىشەك-قارنىن ارشىعان قاتىندارعا بولىسىپ ىشەككە جىلتاڭ قاراق ماي جىبەرمەي، ءبىر تاباققا بولەك جينادى. ىشەكقارىنشى قاتىنداردىڭ نەكەسىنە باسىلعان شاقپاق ەت، شاجىرقاي، ۇيقى، بەل تامىر، شولاق كەڭىردەك، تالاق سياقتىلاردى دا:
— بەرى اكەل، بەرمەن؟ — دەپ، تاناۋى جەلبەڭدەپ، استاۋعا سالا بەردى. ورىك قىرىنداعان كەزدە، قاتىندار بىرىنە-بىرى قاراپ، ەرىندەرىن شىعارىپ:
— مىناۋ ءبىر، ىندىزى جارىماعان شىركىن عوي!.. — دەپ كۇڭكىلدەستى.
قازى تىلگەندە، شۇجىق، قارتا قىلعاندا، مۇشە بۇزعاندا، ورىك ءوزى قاقايىپ قاراپ وتىراتىن بولدى. نە قۇرلى ورىك قىتىمىر، كۇنتاقتى بولعان سايىن، سو قۇرلى قاتىندار دا ەرەگىسىپ، ۇرلامايتىن مۇشەلەردەن ۇرلاۋعا اينالدى.
بۇرىنعىداي ەمەس، مالشى-قۇلشى دا شومىشتەن قىسىم كوردى. ەسەپكە كىرمەي، ەمىن-ەركىن تيەتىن ىشەك-قارىن، وكپە، كوتەن، مويىندار دا قىلعا ءتىزىلدى. ورىك اس سالۋدا دا شەبەرلىك كورسەتتى. بۇرىن سوعىم سويعان كۇنى بايبىشە مارقۇم اۋىلدىڭ كىسىلەرىن شاقىرىپ، جىلى-جۇمساعىن اسىپ، ءبىر تويعىزۋشى ەدى؛ بيىل و دا بولمادى. ءسۇيتىپ، ورىك ءبىر جاق، اۋىل ءبىر جاق بولۋعا اينالدى. ورىككە نارازى بولعاندار اقبىلەككە كەلىپ شاقتى. اقبىلەك بىر-ەكى كورشى قاتىننىڭ سوزىنە كىرىسىپ:
— اپا، نە قىلاسىز؟ بۇرىن الىپ جۇرگەن نارسەسى عوي، — دەپ ەدى.
— اس-سۋدا جۇمىسىڭ بولماسىن! بار، ءىسىڭدى قىل! — دەپ بەتىن قايىرىپ تاستادى.
«وسى ءۇيدى تەز بايىتۋعا كەلگەن عوي!» دەپ، اۋىل ءۇي، ورىكتى جاراداي كوردى.
ونىڭ بارىنە دە اقبىلەك ەلەڭ قىلماس ەدى. اقبىلەكتىڭ جانىنا باتاتىن قىلىقتارى دا كورىنە باستادى. ءبىر كۇنى سارا باۋىرساق سۇراسا، بەرە قويمايدى. بىردەڭەگە اينالىپ جاتتى ما، كىم ءبىلسىن. سارا قىڭقىلداپ، يىعىنان تارتىپ، مازاسىن الىپ قويماعان سوڭ، ورىك اشۋلانىپ:
— سەنىڭ-اق جىلانشىعىڭ قۇرىپ تۇرا ما؟ نەتكەن بالا ءوزى! — دەپ سارانى توبەگە ءبىر قويادى. سارا جىلاپ اكپەسىنە كەلەدى. اقبىلەك و جولى ۇندەمەيدى. تاعى ءبىر رەتتە اياعىڭمەن الاشانى بىلعادىڭ دەپ سارانى يتەرىپ تاستايدى. سارا تاعى جىلايدى. اقبىلەك تاعى ۇندەمەيدى. ەندى ءبىر كۇنى قاجىكەن بايقاماي قاعىپ كەتىپ، لامپىنىڭ شىنىسىن قيراتىپ الدى. ورىك جەلكەگە ءبىر تۇيەدى. ونىمەن دە قويمايدى:
— وي، قاعىندى! وي، تۇينەمە كەلسىن! دوبالداي بوپ كوزىڭ شىعىپ كەتتى مە؟ كوك شەشەك! — دەپ جامان، جامان قارعىستى سوعىپ جاتقاندا، اقبىلەك كىرىپ كەلەدى. اقبىلەك مۇنداي قارعىستى بۇرىن ەستىپ كورگەن جوق قوي: شىداي الماي كۇيىپ كەتىپ:
— نە قىلدى! نەڭدى ءبۇلدىردى؟ بالانى مۇنشا قارعاپ... اۋىل ۇيدەن ۇيات ەمەس پە... — دەپ كەلە جاتقاندا ورىك كيمەلەپ:
— ءتايت ءارى، الباستى، قاتىن قار! سەنىكى نە؟ سەن نەگە قىستىرىلا قالدىڭ! مەنەن تۋمادى دەيتىن شىعارسىڭ... قارعاماق تۇگىلى وتقا تاستاپ جىبەرسەم دە، مەنىڭ قولىمنان الاتىن كىسى جوق... بالاعا ارا تۇسكەنىڭدى كورسەتپە!.. پاھ!.. باۋىرىڭ ەكەن، كوردىك! كورەرمىن باۋىرىڭدى الا كەتكەنىڭدى؟.. ءالى-اق كەتەسىڭ بايىڭا! — دەپ، شاپتىعىپ، يت تەرىسىن باسىنا قاپتادى. اقبىلەك:
— ويباي-اۋ!.. ۇيات قوي!.. پالەنشەنىڭ قاتىنى دەيدى عوي، — دەپ تاعى بىردەڭە ايتپاق بولىپ ەدى، ورىك ودان جامان داۋىرلەپ: ...قاتىنى بولسام، نەعىپپىن؟ ويناس قىلىپپىن با؟ وتىرىك ايتىپپىن با؟ قۇدايعا شۇكىر، وڭ قولىم تازا، اۋزىم ويماقتاي؟ كەلسەم، قۇدايدىڭ جازۋىمەن كەلىپ وتىرمىن... اياعىنان كەلگەن دەيتىن شىعارسىڭ... قۇداي سەندەي ابيىرى كەتكەننەن، ورىس سالداقىلاعاننان ساقتاسىن! — دەپ باستىرمالاتىپ، اۋزىنان كوبىگى بۇرقىراپ جاتقاندا، اقبىلەك شىداي الماي، ەڭىرەپ شىعا جونەلدى.
سارانى جەتەلەي-مەتەلەي اقبىلەك. اعىل-تەگىل بوپ ۇرقيانىكىنە باردى. سولىعىن باسا الماي، ىشقىنىپ، كەڭكىلدەپ وتىرىپ، ەستىگەن ءسوزىن ايتتى. ۇرقيا اقبىلەكتى الدىنا جاتقىزىپ، شاشىن سيپاپ، ايالاپ:
— قويشى ەندى، قالقام! قويا عوي ەندى. سو شىركىنمەن قايدان تىرەسىپ قالدىڭ؟ و ءبىر كورگەنسىز ادام عوي... — دەپ، ۋاتىپ ەدى؛ اقبىلەك ۋانبادى: اپاسىنىڭ جوقتىعىن، ءوزى ماسقارا بولعانىن، بويىنا ايىرىلماس پالە جابىسقانىن ايتىپ:
— ...مەن ءبىر سورلى عوي!.. مەنەن سورلى كىم بار دەيسىڭ؟.. بۇدان ولگەنىم ارتىق ەدى عوي!.. — دەپ سۇڭقىلدادى.
اقبىلەكتىڭ جىلاعانىنا كوڭىلى بوساپ، ۇرقيا دا جىلادى. ەكەۋى جىلاپ-جىلاپ، ابدەن سىلەسى قۇرىپ ماۋقى باسىلدى...
كەشكە تامان «اكەڭ ءبىلىپ قويسا ۇيات بولار» دەپ، كوزى قىپ-قىزىل بوپ ءىسىپ كەتكەن اقبىلەك پەن سارانى ۇرقيا ەرتىپ ۇيىنە اپارىپ سالدى.
بالالارىنىڭ مۇنداي كۇيگە ۇشىراعانىن اكەسى كورمەپ پە؟ كورسە، ولارعا بۇيرەگى بۇرماپ پا، دەرسىزدەر. ءيا، دەيتىن ءجونىڭىز بار.
ەركەك ۇيدە وتىرا ما؟ مالعا، شارۋاعا، باس-كوز بوپ، كوبىنەسە، دالادا جۇرەدى عوي. جانە ءبىزدىڭ مامەكەڭ سەكىلدى ەل ادامى توبەنىڭ باسىن، قورانىڭ بۇرىشىن، قيدىڭ ءتۇبىن بوساتپايتىن ادەتى عوي. ۇيدەگى قاتىن نە دەپ جاتقانى، بالا نە عىپ جۇرگەنى ولاردىڭ ويىن پالەندەي بولمەيدى. ۇيدە باسى اعارىپ وتىرعان قاتىن بار؛ تۇزدە مالاي بار. ەندەشە، شارۋا تۇگەل دەپ ەسەپ قىلادى. ءۇي ىشىندە مەرەزدەي ءشىرىپ جاتقان بىتەۋ جاراعا ولار كوزىن سالمايدى. زاۋدە كوزى ءتۇسىپ قالسا دا، كورمەگەن، بىلمەگەن بوپ جۇرە بەرەدى. نەگە دەسەڭ، قاتىن، بالانىڭ ءسوزىن ولار ۋاق، بوس ءسوز كورەدى. «قاتىن يت وتتايدى دا — قويادى؛ بالا شىركىن جىلاماي جۇرمەيدى» دەپ، وزدەرىن ءۇي ءىشىنىڭ شىرشۋىنان جوعارى، ءىرى سانايدى. ەركەك ۇلى كەۋدە كەلەدى عوي.
وي، قارىنداستار-اي! دۇنيەدە ءسوز باققان ادامنىڭ اتاعىنا قىزىقپاعايسىڭ! ءوزىڭدى-وزىڭ كۇڭ قىلاسىڭ! وي، بالالار-اي! دۇنيەدە بويىڭ وسپەي، بۇعاناڭ قاتپاي تۇرىپ، تۋعان اناڭ ولمەسىن! جاس جۇرەگىڭدى قاندى جاسپەن شەر قىلاسىڭ! وي، كوك ءورىم، جاستار-اي! كوكىرەگىندەگى جىلى جۇرەكتى، باۋىرمالدىقتى كىم بەردى ساعان؟ الديلەگەن، ايالاعان، اياعان، بابىڭ بولىپ باعىپ-قاققان كىم سەنى؟ — انا، انا، مەيىرىمدى انا. ادامدى سۇيگىش، ار-ۇياتتى، كورگەندى بالا بولساق، اكەمىزگە ءبىر ەسە، انامىزعا ون ەسە بورىشتىمىز. ءتاجىم ەتتىك ءبىزدى تاربيەلەگەن انالارعا! كەپ جاساسىن انالار! كوسەگەسىن كوگەرتسىن بالالار!..
ورىكتىڭ بىر-ەكى رەت بالالارعا داۋىسى شىعىپ جاتقانىن ەستىپ، اقساقال:
— قاتىن قويسايشى! نە كەرەك بالامەن ۇرسىسا بەرىپ... — دەگەن بولدى. اقساقالدىڭ كوزىنشە باسەڭدەگەنمەن، وڭاشادا قاتىن وزىنىكىن قىلىپ ءجۇردى.
«نە دەر ەكەن؟» دەپ، اقبىلەك وگەي شەشەسى جىلاتقان باۋىرلارىن اكەسىنە، جىبەرىپ بايقادى. اكەسى:
— ءاي، قاتىن-اي! سەنى مە!.. — دەپ اڭگىمەسىنە اينالا بەرەدى.
اقساقالدىڭ قاتىنعا سويلەي المايتىن دا رەتى بار: جاسى بولسا كەلىپ قالدى؛ قاتىنى مۇشەل جارىم جاس. قاتىنى كوزىنە ءشوپ سالسا، نەمەسە، ۇرام دەپ كەتىرىپ السا — ءولىم عوي. ەندى قارتايعاندا قاتىن ساباپ نە بارقادار تابادى؟ بارىنەن بۇرىن بۇ قاتىن شارۋاسىن تاپ-تۇيناقتاي ۇقساتىپ وتىر؛ قىلعانى قولايىنا جاعادى. مۇنداي قاتىن بولماسا، ءۇيى ءۇي بولا ما؟ قاتىن الا بەرۋ وڭاي ەمەس؛ قاتىنمەن شاتاقتاسىپ جاتۋ ەلدەن-جۇرتتان تاعى ۇيات. «مەنىڭ وسى ويىمدى بىلمەي مە ەكەن؟ ماعان جانى اشىماي ما ەكەن؟ بالالاردى قويعىزسا بولماي ما... شىرشاۋ شىعارا بەرمەي...» دەپ اقساقال ءبىر اۋىق اقبىلەككە دە رەنجىپ قويۋشى ەدى.
انەۋگى ۇرىستان كەيىن، ورىك اقبىلەكتى ىقتاتىپ الۋعا بەل بايلاپ ەدى. شام سونسە، ورىك سىبىر-سىبىر ەتىپ، اقساقال: — ە، ە — دەي بەرۋشى ەدى. سول سىبىردىڭ كوبى اقبىلەك بولادى ەكەن. «قىزىڭ مەنى كىسى قۇرلى كورمەيدى؛ اس-سۋدىڭ بيلىگىن ماعان بەرەتىن ەمەس... بالالاردى ازعىرىپ ماعان جاۋ قىپ قويدى... پالەن جەردە پالەن ەتتى...» — دەپ، وتىرىكتى شىنداي قىپ، قۇلاعىنا وقي بەرەدى ەكەن. العاشقى كەزدە اقساقال: «قوي!.. بالا بوپ پا؟.، ۇيتپەس... ەسى بار عوي...» دەسە دە، كۇندە وقي بەرگەن سوڭ ەڭبەك قوي: «وسى قاتىن نەگە ايتا بەرەدى؟.. الدە، راس تا شىعار...» دەگەن كۇدىك بىرتە-بىرتە پايدا بولدى...
دالا مەڭىرەۋ اق كەبىن. بىرەسە، جەل ىسقىرىپ، بوران سوعادى: بىرەسە، ساقىلداعان سارى اياز بولادى؛ بىرەسە، شاشاعى سالبىراعان بوزعىل تۇمان باسادى. قورادان شىققان سيىردىڭ باقايى سىتىر-سىتىر ەتەدى. ەتىكتىڭ شاقىرىنا ەسىك ءۇن قوسادى؛ ەسىك اشىلسا، ەكى اربا اياز ۇيگە كىرەدى. تىسقا شىققان قارا ساقال دەمدە كارتەيىپ، ساقال-مۇرتى اپپاق بولادى. قاتىن-بالا جىلى ۇيدەن شىقپايدى؛ قاتىناس سيرەيدى. ەركەك مالمەن الەك. كارلى قىس اقالا باس بۋراداي باسىپ ادامنىڭ قىرىس-تىرىسىن جازدىرمايدى. ادام بىرىنەن-بىرى قىستىڭ كەگىن الاتىنداي، قىرعي قاباق بوپ، توڭىرايسىپ وتىرادى.
قىستىڭ سونداي تارقاما، شاۋ، تىمىرسىق كۇندەرىندە ايەلدەر ءبىرىن-بىرى اڭدىسىپ، قىلپ ەتكەندى قىلعا ءتىزىپ، وسەكتەپ، ۇرىس-قاعىسپەن كۇن وتكىزەدى. ورىك وسەكشى قاتىنداردى باۋىرىنا تارتىپ، بەرەگەن كىسىسى بولدى. جار دەگەندە ورىك ۇرقيامەن ۇستاستى: اقبىلەكتى ازعىرىپ، وزىنە قارشىعا قىپ سالاتىن ۇرقيا دەپ ۇقتى؛ ۇرقيا كەلسە، باس تەرىسى اۋزىنا ءتۇسىپ، كىرپىدەي جيىرىلدى. پالە ىزدەگەن كىسىگە سىلتاۋ تابىلماي تۇرا ما، ءبىر كۇنى ۇرقياعا: «قۋ باس قانشىق! كەلمە ۇيىمە، ماڭىمنان كوش جەر اۋلاق ءجۇر!» دەپ، جەردەن الىپ، جەردەن سالىپ ايداپ شىقتى. ۇرقيا دا توقالدىڭ مىنەزدەرىن اۋىل ۇيگە سويلەپ، وزىنە تىلەۋلەستەر تاپتى. ءسۇيتىپ مامىرباي اۋىلى ەكى ۇداي پارتيا بولدى. ءبىر جاعى ورىك باستاعان كورشىلەردىڭ قاتىنى: ەكىنشى جاعى ۇرقيا، اقبىلەك باستاتقان اۋىلدىڭ كوپشىلىگى. اقساقالدىكىنەن ىشىپ-جەيتىنى بار، كەدەيلەردىڭ قاتىنى ورىككە اۋدى؛ ءوز ورازا اشارى وزىندە، كىسىگە جالىنىشتى ەمەستەرى ۇرقيا مەن اقبىلەك جاققا شىقتى. پارتيا بولعان سوڭ، بىرەۋدى بىرەۋ اياي ما: ءبىرىن-بىرى مۇقاتۋعا وتىرىكتى، وسەكتى وربىتە بەردى. كىمنىڭ نە ءمىنى، نە جاماندىعى بار، — ءبارى دە تەرىلدى، قازىلدى. تالاي جاسىرىن نارسەلەر جارىققا شىقتى. وسى قازبالاۋدىڭ، اڭدىسۋدىڭ سالدارىنان اقبىلەكتىڭ ەكىقابات ەكەنى دە ءمالىم بولدى.
بۇ حاباردى ەستىگەندە، ورىك ولگەن بايى ءتىرىلىپ، ەكى بالاسى قولىنا تيگەندەي قۋاندى. دۇنيەدە ايەل بىر-بىرىمەن وشتەسپەسىن. ايەل وشتەسسە، اياۋ دەگەندى بىلمەيدى. قايداعى جارانىڭ اۋزىن جۇلىپ الاتىن نازىك، جاندى جەردى اڭديدى. ايەل شاقسا، شاياننان بەتەر شاعادى. ايەل ءومىرى كەشىرمەيدى.
«اقبىلەك ەكىقابات» دەگەن سەزدى قۇلاعى شالعاندا، ورىك:
— ءا!.. شەشەسىنىڭ كۇيىگى ەكەن دەسەم، ۋھىلەپ جاتا بەرەتىنى... كامزولىنىڭ تۇيمەسىن سالمايتىنى، شاپانىن ارقاسىنان تاستامايتىنى — سول ەكەن عوي، — دەدى.
سودان كەيىن ورىك ءبىر تالايعا دەيىن اقبىلەكپەن ارازدىعىن ۇمىتقان كىسىدەي، سويلەسىپ، جىلى ۇشىراپ، جىلمىڭداي قالدى. نەگە ءبۇيتىپ جۇرگەنىن اقبىلەك تۇسىنە المادى.
ءبىر كۇنى اقبىلەك تىسقا شىققالى تۇرەگەلىپ ەدى، ورىك قامقورسىپ:
— ىشىڭە جەل قارىسار، تۇيمەڭدى سالىپ شىقسايشى! — دەدى.
شىن ەكەنىن، ايارلىق ەكەنىن بىلە الماي، اقبىلەك كۇدىكتەنىپ، كىرپىگىن مۇڭايا ءبىر قاعىپ، ۇندەمەي شىعىپ كەتتى.
تاعى ءبىر كۇن ورىك ابدىرە اقتارىپ، ءتورت كەز سانتون تاۋىپ الىپ، اقبىلەكپەن اقىلداسقان بوپ، وزىنە قىناما ءپىشتى. ءوز كامزولىن ۇناتپاي، اقبىلەكتىڭ كامزولىنا سالىپ ءپىشۋدى قالاپ:
— قاراعىم، سەنىڭ كامزولىڭ ماعان شاق بولار. بەلىنىڭ قيعانىن كورەيىن: تۇيمەڭدى سالشى! — دەدى. ەندى ايارلىق ەكەنىن اقبىلەك سەزدى:
— مەن كيۋشى مە ەدىم؟ ولشەسەڭ، ءوز بويىڭا ولشەي بەر! — دەپ كامزولىن شەشىپ لاقتىرىپ جىبەردى.
ورىك ءالى دە كوزى جەتپەگەندەي، تاڭەرتەڭ اقبىلەك ۇيىقتاپ جاتقاندا، اقىرىن بارىپ، كورپەسىن اشىپ قارادى؛ ىشىنە سۋىق قول تيگەندە اقبىلەك شوشىپ ويانىپ:
— ءا، ءا... نەمەنە... بۇ كىم؟! — دەپ ەدى، ورىك:
— كورپەڭ اشىلىپ قالعانعا جاۋىپ جاتىرمىن، — دەدى.
ورىك كوزىن جەتكىزدى. قاپىسى جوق. ءدال ءوزى. بەيشارا، قۇنى قالعانداي، نەگە سونشا قۋدالادى ەكەن؟ اقبىلەك بىردەڭەسىن الدى ما؟ تەگى قۇنى قالعان عوي. قۇنى ەمەي نەمەنە؟ ەكى بالاسىنان ايىرىپ، اقبىلەكتىڭ اكەسى ساتىپ الدى. مىناۋ شالدىڭ ەكى كىشكەنە بالاسىن كورگەندە، ءوز بالالارى ەسىنە ءتۇسىپ، ولار نە بوپ ءجۇر ەكەن؟ — دەپ ءىشىن جارىپ جىبەرگەندەي بولۋشى ەدى. «يت اشۋىن تىرنادان الادىنىڭ» كەرى عوي، كوزىنە كورىنگەن، ءالى جەتكەنى اقبىلەك ەدى. ءبىراق ورىك بايعا باۋىر باسقانداي، دۇنيەنى بالا قىلعانداي، ءوز بالالارىن، وتكەن كۇنىن ۇمىتۋعا دا اينالىپ بارا جاتىر ەدى. ونىڭ كۇيتتەگەنى، كوبىنەسە، جاڭا ءومىردىڭ قىزىق-شىجىعى ەدى. اقبىلەكپەن وشتىگى اۋەلدە وتكەن كۇنىن كوكسەۋدەن تۋسا دا، جۇرە-جۇرە ول سەبەپ ۇمىتىلىپ، ەندى تەك وشتىكتىڭ قىزىرىنا تۇسكەندىكتەن وشىگۋشى ەدى. جىعىلعاندى جۇدىرىقتاۋ وعان ونەر، ماقتان ەسەپتى كورىنۋشى ەدى. ۇيتكەنى ادام — ايۋاننىڭ ايۋانى عوي. كىمنىڭ باسىنا كۇن تۋسا، سونى تابالاۋعا، مۇقاتۋعا، ودان ءارى باتپاققا باتىرۋعا قۇمارتىپ تۇرادى: تابالاسا، اياعىمەن تاپتاسا، سوندا ايىزى قانادى. اسىرەسە، ەل ماقتاعان، كىرسىز ادامدى كىرلەۋگە جانى ءوش بولادى. ۇيتكەنى كىر كوڭىل ادام كىرسىزدى كورە المايدى، كۇندەيدى؛ وزىندەي قىلۋعا تىرىسادى.
قىستىڭ اياق كەزىندە، ورىك اقساقالدى ابدەن وزىمە قاراتتىم عوي دەپ، سەنىمى كۇشەيگەن كەزدە، اقبىلەكتەن اقتىق كوڭىلىن شىعارۋعا، ەكىقابات ەكەنىن ەستىرتتى. اقساقال اياق استىنان ايۋ شىعا كەلگەندەي شوشىپ كەتتى:
— ا، ا... قوي... قوي! وي... وي!.. — دەي بەردى.
قاتىن جانىن بەرىپ سەندىردى. «ونى ازسىنساڭ» دەگەندەي بوساناتىن مەزگىلى دە تاياۋ ەكەنىن ءبىلدىردى.
اقساقال ابدىرادى، ساستى، قىسىلدى. بۇرىن قىزدىعىنان ايرىلدى دەپ، وكىنىپ، قىزعانىپ، جيرەنىپ جۇرگەن ۇستىنە مىنا حابار توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. تۇنەۋگۇنى ابەن اۋىلىنا بارعاندا، اقبىلەكتى باسقا جەرگە بەرمەك بوپ، ءسوز بايلاسىپ قايتقان ەدى. ول بەرەتىن جەردە حابار بولماي كەتىپ ەدى. ابەننىڭ تىلىنە سەنىپ: «قىزىمدى بەكبولاتقا بەرمەيمىن» دەپ، قۇداسىنا سالەم ايتىپ جىبەرىپ ەدى. نە وندا جوق، نە مۇندا جوق، بۇل قىز ءبىر ماسىل بولدى عوي، وتپەي قالىپ، ابيىرىمدى الماسا يگى ەدى... — دەپ جۇرگەندە، مىنا حاباردى ەستىگەن سوڭ، قىزىنان ءبىرجولا كوڭىلى سۋىدى. ءبۇيتىپ ماسقارا بولعانشا، نەگە بالاسىن ءتۇسىرىپ تاستامادى ەكەن؟ بۇل — ورىستىڭ بالاسى عوي. ورىس تۇگىلى، ءوز كۇيەۋىنىڭ بالاسىن وڭ جاقتا تاپقان قىزدى كىم ەستىگەن؟ ودان ماسقارا نارسە بار ما؟ دەپ ازۋىن شاينادى. اقبىلەكتى تاۋىپ اكەلگەن كەزدەگى جيرەنگەنى، قىنجىلعانى — مىناعان استار بولماي قالدى. ياپىراي؟ بۇ قىزدى ەندى قايتسە ەكەن؟ كوزىن ءقايتىپ جويسا ەكەن؟ بۋىندىرىپ ولتىرەر مە ەدى... تاسپەن اتىپ ولتىرسە قايتەر ەد؟ قول-اياعىن بايلاپ، سۋعا تاستاپ جىبەرسە، نەتەر ەد؟..
وسىنداي اۋىر ويلار جانىن جەپ، جىگەرى قۇم بوپ، ىشكەنى اس بولماي، بىتەۋ جارا اسقىنىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى قورانىڭ ىشىندە قاسىنا قاتىنى كەلىپ:
— قىزىڭ تولعاتىپ جاتىر! — دەدى.
اقساقالدىڭ كوزى قانعا تولىپ كەتتى، داۋىسى قىرىلداپ: — كەتىر... كەتىر بالەكەتتى!.. جوعالت كاپىردىڭ كوزىن!.. كورسەتپە، كورسەتپە!.. — دەۋگە ءتىلى كەلدى.
ورىك ۇكىدەي ۇشىپ اقبىلەككە كەلىپ:
— اكەڭ بۇل ۇيدەن كەتسىن دەپ جاتىر! تۇر، جىلدام! كەت! بار انا سىرلاسىڭا!.. كەلىمدى-كەتىمدى كىسى بار... سەنى جايراتىپ وتىرا المايمىز... سەنىڭ قاعاناعىڭدى جۋاتىن مۇندا كىسى جوق... — دەدى.
ءوزى قينالىپ، قۇر جانى وتىرعان اقبىلەككە مىنا ءسوز قالاي تيگەنىن سوزبەن جەتكىزۋگە بولمايدى... اقبىلەك ەڭسەسىن سۇيرەتىپ، ءبۇيىرىن تايانىپ، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، ارەڭ دەگەندە ۇرقيانىكىنە جەتتى.
كوكتەمنىڭ التىن كۇرەگى قاردى بورداي توزدىرىپ، جەر كوكسوقتا بوپ جاتقان، ىلايساڭ كەز ەدى. كەشكى ءتولدى الىپ، قوي-قوزى شۋلاپ، اۋىل ازان-قازان ەدى. سول كوپ شۋدىڭ ىشىندە اقبىلەك تە ەرىگەن قارداي اعىل-تەگىل بوپ، قوزى الىپ جۇرگەن ۇرقياعا جولىقتى.
— ويباي-اي! ەندى قايتەيىن؟ بىزدىكىندە بىر-ەكى كىسى وتىر ەدى...
— ەندەشە، مەنى ءبىر جەرگە اپارىپ، بۋىندىرىپ ءولتىر! ءولتىر، جەڭەشەتاي! ءبارىبىر ولگەن كىسى عوي!.. — دەپ، نازالانىپ، زارلانىپ جالىندى.
— قوي، قاراعىم! جامان ءسوز ايتپا! — دەپ، ۇرقيا قولتىعىنان سۇيەمەلەپ، ءوز ۇيىنە تاياۋ كوركەمباي كەمپىردىكىنە الىپ كەلدى.
بۇ ءبىر — بالانى كوپ تاۋىپ، جالعىزىنان باسقانىڭ ءبارى ۇزاتىلىپ، ءولىپ تاۋسىلعان، اۋىل ءۇيدىڭ ءجىبىن ءيىرىپ، جابۋىن، سىرماعىن سىرىپ، ساباسىن تىگىپ... كۇن كورىپ وتىراتىن كوڭىلشەك ءتاۋىر كەمپىر ەدى. جاس قاتىندار ونى «كوكە» دەۋشى ەدى. جالعىز بالاسى مامىربايدىڭ جىلقىسىن باعۋشى ەدى. كەمپىردىڭ جاپىرايعان تاس قوراسى، كور سەكىلدى سىعىرايعان كىشكەنە قۇجىراسى بولۋشى ەدى. قۇجىراسىندا ءجوندى توسەنىش تە جوق، تايتەرى، شوقپىت، شي — سادام سەكىلدى بىردەڭەلەر جاتۋشى ەدى. ۇرقيا وسى قۇجىراعا اقبىلەكتى كىرگىزىپ، «كوكەڭە» ءمان-جايىن سىبىرلاپ ايتتى.
— ويباي-ىي! ەندى قاي جاققا بارايىن؟! — دەپ كەمپىر بايعۇس بۇكشەڭدەپ، جامان پەشتىڭ تۇبىنە، بۇرىشقا ەسكى تەكەمەتىنىڭ تامتىعىن، شوقپىت كورپەسىن توسەپ، قوراسىنان قۇر اكەلىپ، ءجىپ قۇرا باستادى. ول كەزدە اقبىلەكتىڭ تولعاعى ءبىر ۇستاپ ءبىر قايتىپ، تولعاق قىسقاندا نە وتىرا الماي، نە جاتا الماي، نە قۇرۋلى قۇرعا اسىلىپ تۇرا الماي، شىتىنىپ، ىڭىرسىپ وتىر ەدى.
— ە-ەي، قاراعىم-اي! سابىر قىل، سابىر قىل!.. بيباتيماعا سىيىن، بيباتيما پىرىڭە سىيىن! — دەپ كەمپىر بايقۇس كۇبىرلەپ ۇشكىرگەن بوپ، كۇلمەن ۇشىقتاعان بوپ، ءىشىن سيپاپ دامىل كورمەي ءجۇر.
تولعاق قىسسا، اقبىلەك قۇرعا اسىلىپ: «ءبيباتيما، ءپىرىم، بيباتيما! جانىمدى مەنىڭ قيناتپا! — دەپ داۋىسىن ارەڭ شىعارىپ، تىستەنىپ شىتىنادى.
اقبىلەك قۇرعا اسىلاردا، ۇرقيا ارتىنان قۇشاقتاپ، سۇيەمەلدەپ ەدى، كەمپىر:
— ويباي، سەن بىلاي تۇر! ءوزىڭ شەرمەڭدەپ جۇرگەندە، جازىم بولارسىڭ، — دەپ ونى جولاتپادى.
— سەنى ىزدەپ بىرەۋ-مىرەۋ كەلىپ قالار، — دەپ ۇرقيانى بولماي ۇيىنە قايتاردى.
شارۋاعا كوپ اينالىسپاعان، ءوزى تۇمسا بايعۇس قوي. اقبىلەك كوپ تولعاتتى، جانى جامان قينالدى. بالا تاپقان قاتىندار تولعاق قىسقاندا، بالا تۋاردا، ادامنىڭ ونە بويى كۇل-تالقان بوپ، قيراپ بارا جاتقانداي بولادى؛ وزگە قينالۋدىڭ ءبارى ونىڭ قاسىندا ويىنشىق ءتارىزدى دەسەدى. بالا تاۋىپ كورمەگەن ەركەك ونىڭ قانداي قينالۋ ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. ايتەۋىر ايەلدىڭ جانى كوزىنە كورىنىپ، ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا بولاتىن شاعى عوي. جۇكتى ايەلدەر — ءبىر اياعىم كوردە، ءبىر اياعىم جەردە — دەپ نەگە ايتادى دەيسىڭ؟ اقبىلەك تە ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا، قاسىندا جالعىز كەمپىر، جاتقان جەرى كور، الدىندا الا كولەڭكە، سىقسيعان جالاڭباس لامپى، دارعا اسىلعان ادامداي، جىپكە اسىلىپ «ءبيباتيماسىن» كوپ قاقتى-اۋ!
ءتۇن ورتاسى اۋدى-اۋ دەگەن كەزدە، كەمپىر دە، اقبىلەك تە ابدەن جان تەرگە ءتۇسىپ، قينالعان كەزدە، ءساتىن سالىپ، بالانىڭ داۋسى شىر ەتتى. اقبىلەك تالىقسىپ كەتتى...
الدەن ۋاقىتتا ەسىن جيسا، كەمپىر كىندىگىن كەسىپ، بالانى وراپ، استىن قۇرعاتىپ، بەتىنە سۋ بۇركىپ ءتىرىلتىپ وتىر ەكەن. اقبىلەك كوزىن الارتا ءبىر توڭكەرىپ، اۋىر كۇرسىندى دە:
— بالا قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
كەمپىر: — مىنە، قاراعىم! ءوزى باعلان ەركەك بالا ەكەن! — دەپ جامان تونعا وراۋلى جاتقان بالانى قولىنا الدى.
— كوزىن جوعالت، شەشە! — دەدى.
— جوعالتايىن، قاراعىم، جوعالتايىن!.. مىنە بىرەۋدى، جۇتشى! — دەپ ءبىر قولىندا بالا، ءبىر قولىمەن كەتىك توستاعاندى ۇسىندى. شالاپ سۋسىندى جۇتقان سوڭ، اقبىلەك انتەك الدەنەيىن دەدى.
كەمپىر بۇكشەڭسەپ، بالانى باۋىرىنا قىسىپ، كوزىن جوعالتقالى شىعىپ كەتتى.
الدەن ۋاقىتتا كەمپىر «جوعالتتىم» دەپ قايتىپ كەلدى. كەمپىر بايعۇس «ءالىڭ كىرسىن!» دەپ، ورتا توستاعانداي سارى ماي ەرىتىپ ىشكىزدى. مايدى ىشكەن سوڭ، اقبىلەك تىنىس الىپ، كوزى ءىلىندى. سو كۇنى تۇندە ۇرقيا دا بوسانىپ، كوپتەن زارىعىپ جۇرگەن كىسى ەركەك بالا تاۋىپ، كوزايىم بولدى.
كوركەمباي كەمپىردىڭ جامان ۇيشىگىندە بەلۋارىنا شەيىن ورانىپ، ۇرقيانىڭ جىبەرگەن تاماعىن قورەك قىپ، اندا-ساندا كەلگەن سارا باۋىرىن قۇشاقتاپ جىلاپ، اقبىلەك مۇڭدىق جارىق ساۋلە كورمەي كوپ جاتتى. ۇيتكەنى بالا ەمىزبەگەن سوڭ، ەمشەگىن ءسۇت كەرنەپ، جارىلىپ كەتە جازداپ، تاستاي بوپ تارسىلداپ، دەنەسى كۇيىپ-جانىپ، كوپ بەينەت تارتتى. كوركەمباي كوپتى كورگەن اككى بايقۇس قوي، سۋىق سۋعا ورامالىن مالىپ تارتا بەردى. سودان بارىپ ءسۇتى قايتىپ ءتاۋىر بولدى.
اقبىلەك كەرنەگەن سۇتتەن قۇتىلا الماي، ازاپتا جاتقاندا، ۇرقيانىڭ ەمشەگىنەن ءسۇت شىقپاي، بالاسىن اشتان ءولتىرىپ الا جازداپ، اقىرىندا بالاسى بار كورشى قاتىنعا ەمىزەتىن بولىپتى. بۇرىن بالا تاپپاعان ايەلدەن ءسۇت شىقپايتىنى دا بولادى ەكەن!
ءبىر كۇنى اقبىلەكتىڭ كوڭىلىن سۇراعالى ۇرقيا كەلدى. كەلمەگەلى ءبىر جۇما بوپ قالعان عوي. اقبىلەكتىڭ ەمشەگى قايتىپ كەلە جاتقان كەزى ەدى. ءوزى ءبۇيتىپ جاتسا دا جەڭەشەسىنە قۇتتى بولسىن ايتتى.
— ءتاۋىر بولعان سوڭ، بەرگەلى ءجۇر ەدىم، — دەپ، ۇرقيا ءبىر قاعاز بەردى.
اقبىلەك اشىپ وقىسا، بەكبولاتتىڭ حاتى ەكەن. اقبىلەك وقىپ بولدى دا جىلاپ قويا بەردى. ۇرقيا ساسىپ قالدى:
— ويباي-اۋ! و نەمەنە ەكەن! مەن بىلمەدىم عوي... — دەدى. اقبىلەك:
— جاي، انشەيىن، — دەدى جىلاپ وتىرىپ.
اڭگىمە بىلاي: مامىرباي اقساقال قىزىن بەكبولاتقا بەرمەيمىن دەگەنىن ەستىپ، قۇداسى دا ايىرىلۋعا بەت تۇزەگەن بولاتىن. ءبىراق اكەسىنىڭ ول ويىنا بەكبولات رازى بولماي، اقبىلەككە: قايتسەم دە سەنى الامىن — دەپ، بىر-ەكى رەت حات جازعان، اقبىلەك تە بوتەن ويى جوق ەكەنىن ءبىلدىرىپ: تاعدىردىڭ نە جازاتىنىن قايدان بىلەيىن، — دەپ، ىشىندەگى دەرتىن ۋايىمداپ جاۋاپ قايىرعان. سوڭعى كەزدە بەكبولات اقبىلەكتىڭ ەكىقاباتتىعىن ەستىگەن ەكەن. اۋىل — ءۇي بىلگەن حابار ەلگە جايىلماي تۇرا ما، سوعان نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەي، بەكبولات اقبىلەككە حات جازىپ: جۇرتتىڭ سول وسەگى راس پا؟ راس بولسا، ءبىرجولا تۇڭىلەيىن، ايتپەسە، — دەپ سۇراعان ەكەن.
ەندى اقبىلەك جىلاماي ءقايتسىن، ەكىقابات بولعام جوق، بالا تاپقام جوق دەپ، نە بەتىمەن ايتسىن؟ كوركەمباي كەمپىردىڭ ۇيىندە جاتقانىن جۇرت ەستىمەي تۇراد دەيسىڭ بە؟ وزگە ايتپاسا دا، ورىك شەشەسى ەلگە جايادى عوي. ءبىر قايعىنىڭ ۇستىنە ءبىر قايعى جامىلىپ، اقبىلەك ەڭ سوڭعى الدانىشىنان ايىرىلعانداي، ويىن قارا تۇمان باستى؛ كەشەگى بالادان نەگە ءولىپ كەتپەدىم ەكەن دەگەن وي تاعى كەلدى. ءوزىن بۇل دۇنيەگە كەرەكسىز، ارتىق ادامداي كوردى.
ءتورتىنشى ءبولىم
ماحاببات
ارادا بەس جىل ءوتتى...
ەرتىس — ۇلكەن وزەن. ورە باسى قىتايدان كەلەدى. ەكى قاباعى ىزعىنداي ەل. ىزعىنداي ەلدىڭ ورتاسىنداعى ونەر-بىلىمنىڭ، ساۋدا-كاسىپتىڭ، وت اربا، وت كەمەنىڭ توعىساتىن كىندىگى قارا شاڭىراق سەمەي. سەمەي ءبىر گۇبىرنە ەلدىڭ ميى: اقىل-ويدىڭ تابىسى — سەمەيدە. سەمەي ءبىر گۇبىرنە ەلدىڭ جۇرەگى: سەمەي بۇلىك ەتسە، ءبىر گۇبىرنە ەل بۇلكىلدەيدى.
ەرتىستىڭ وڭ قاباعىندا — سەمەي، سولىندا — الاش قالاسى. الاش پەن سەمەي اراسىنان وتكەندە، ەرتىس ساۋۋلى ىنگەندەي تالتايادى. تالتايعان جەرىندە ارال پايدا بولادى. ارالدىڭ ءونبويى سىڭسىعان ورمان. جاز بولسا، ورمان جاسارادى، استىنا شالعىن كىلەم توسەنەدى. ارال ساندەنەدى. ارال جاندانادى. ەكى قالانىڭ ەتى ءتىرى ەركەك-ايەلى قىزىلدى-جاسىلدى كيىم كيىپ، تۇرلەنىپ، قايىققا ءمىنىپ، سول ارالعا — كوككە شىعادى.
ارال تولعان اعاش. اعاش اراسى جول. جول جيەگى جاسىل ءشوپ پەن ءتۇرلى گۇل. گۇل ءادىپتى جاسىل جولدا ءيىن تىرەسىپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ جاتقان جان. اعاش-اعاشتىڭ ساياسى توپ-توپ ادام. ول توپتا پارەمىشىن كارزەڭكەلەپ، تاۋكەنشىل ساماۋرىنىن بىقسىتقان تاتار ايەلدەرى دە بار؛ ورتالارىنا قىمىز قويىپ، قوي سويىپ، جەر وشاققا ەتتەرىن اسىپ شىمىرلاتىپ جاتقان قازاق تا بار؛ قىز قولتىقتاعان، گۇل تەرگەن ورىس تا بار؛ اراق ىشكەن، ماس بولعان، سىرناي تارتقان، ولەڭ ايتقان ورىس، تاتار دا بار. ان-كۇي دە، قىزىق-سىي دا، سۇلۋ قىز دا، سۇلۋ قىمىز دا، ماحاببات تا، كارتا ويىنى دا توبەلەس تە، ايقاي-ۇيقاي دا، ويىن-كۇلكى دە — ءبارى سودان تابىلادى.
كۇن جۇما. اقشا بار ما؟ ءايدا، ارالعا. ەە قايىقتى! اپكەل دومبىرانى. امىرە قايدا؟ شاقىر مۇندا! سوقسىن «ارداقتى»! سىڭعىراتسىن ارالدى! كوتەرسىن سەمەيدى باسىنا!.. اي-حاي، جاسىل ارالىم! قىزىق ەدى-اۋ ءبىر كۇندە! ءالى دە سولاي ما ەكەنسىڭ؟ ءبىز ارالدان كەتكەلى كوپ ايلار، كوپ جىلدار ءوتىپ بارادى. ساعىندىق-اۋ ارالدى! ساعىندىق-اۋ سەمەي، الاشتى!..
سول ارالدا، الاش جاقتا، ۇلكەن قاراعاشتىڭ تۇبىندە، ەرتىستىڭ شىمىرلاپ اققان سۋىنا كوز سالىپ، كوك تەڭبىل جەلەك جامىلعان، اپپاق شولمەكتەي ءبىر كەلىنشەك وتىر-اۋ! وزگە جۇرت ارال كەزىپ، اراق، قىمىز ءىشىپ، قىزىققا باتىپ جاتقاندا، جاپادان جالعىز وتىرعان نەتكەن كەلىنشەك ەكەن؟! تەگى ءجاي ەمەس قوي؛ اۋزى جىبىرلاپ، جىندى كىسىشە وزىنەن-وزى سويلەپ وتىر.
... — شىركىن-اي! ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جايلاۋداعى شالعىنى قانداي ەدى! بۇزاۋ كورىنبەي كەتۋشى ەدى!.. اۋىل كەلىپ قونعاندا جۇپار ءيىسى مۇرنىڭدى جارۋشى ەدى!.. تاۋ اياسىنداعى ايدىن كولىنىڭ ايناداي سۋى قانداي ەدى! وڭشەڭ ۇساق بالا شولپىلداتىپ سۋعا شومىلىپ، جۇمىرتقا ىزدەپ، جىلان باس، تانا تەرىپ كەتۋشى ەدىك... ەسىل قىزىق كۇندەر-اي! ەسىل وڭ جاقتاعى داۋرەن-اي! ەلىم-اي! جەرىم-اي! ساعىندىم-اۋ، قايتەيىن.. — دەپ وتىر ەدى.
سول كەزدە اعاشتىڭ ار جاعىنداعى جولمەن ورىسشا كيىمى بار ءبىر جاس ايەل كەلە جاتىپ، كەلىنشەكتىڭ سوزىنە قۇلاق سالىپ تۇرا قالدى. «ساعىندىم-اۋ، قايتەيىن!» دەگەن كەزدە، كەلىنشەكتىڭ قارسى الدىنان وتە بەرىپ، بەتىنە قادالا قارادى دا، تامسانىپ توقتادى:
— ياپىراۋ! جاڭىلماسام... تانىدىم عوي: سەن، كاميلا ەمەسپىسىڭ؟! — دەپ... جازا باسام با دەگەندەي، اياعىن ءبىر باستى.
— ءيا، — دەپ كەلىنشەك كوزى باجىرايىپ، كوسىلگەن اياعىن جيىپ الىپ، قاراي قالدى.
ورىسشا كيىنگەن ايەل تايانعان سايىن، كەلىنشەك تەسىرەيە قاراپ، ءدال قاسىنا كەلە بەرگەندە:
— باۋىرىم، جيەن-اۋ! سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن! — دەپ ۇشىپ تۇرەگەلىپ، موينىنان قۇشاقتاي الدى. كەلىنشەكتىڭ كوزىنەن جاسى ىرشىپ-ىرشىپ كەتتى. كورىسىپ، ماۋقىن باسقان سوڭ، ەكى جاس ايەل بىرىنە-بىرى تايانىسىپ، اياقتارىن ايقاستىرىپ، تەلمەڭدەسىپ وتىرىپ، اڭگىمەگە كىرىستى.
— سەن مۇندا قايدان كەلدىڭ؟
— سەن قايدان كەلدىڭ؟ — دەپ ەكەۋى دە ساسقالاقتاپ، قاتار سۇراستى.
— اۋەلى ءوزىڭ ايتشى!
— اۋەلى سەن ايتشى! — دەپ ورىسشا كيىنگەن ايەل كەلىنشەكتىڭ قولىنان ۇستاپ ءوز الدىنا تارتتى.
— جارايدى ەندەشە، — دەپ كەلىنشەك باستادى.
— جاساعان-اۋ! ەندى قايتەيىن! (تامسانىپ قويادى). سەنى كورەم دەگەن تيىتتەي ويىمدا بوسايشى... انا جىلى، جايلاۋدا وتىرعاندا اپام ەكەۋىڭ كەلىپ جاتىپ كەتتىڭدەر عوي... وندا ەكەۋمىز دە بالا ەدىك قوي... ياپىراۋ! سودان سوڭ قايتىپ كورىسكەمىز جوق-اۋ!
— كورىسكەندەي بولدى ما جۇرت: بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا...
— يا دەسەيشى... جامان بولدى عوي... وتكەن كۇننىڭ بەلگىسى جوق... تۋ باستا بۇلدىرگەن راقىمجان دەگەن عوي... قازاقتاردان سولدات الىپ، قىزىلدارمەن سوعىسپاق بولىپ... ءاي، دۇنيە-اي، دەسەيشى!.. سوعىسپاسا قايتىپ بارادى ەكەن؟ ورىس شىركىندى جەڭەم دەپ ويلاي ما ەكەن... سوندا ەلدىڭ كىسىلەرىن جيناپ الىپ، راقىمجان ايتىپتى عوي: بالشاباي كەلدى، مالدارىڭدى تالاپ الادى. ايەلدەرىڭە بيلىك قويمايدى. امان كۇندەرىڭدە قىتايعا اۋىڭدار دەپتى عوي. اكەمدەر قالاعا بارىپ كەلدى دە: ال اۋامىز! — دەپ، ەلدى بورىكتىرىپ، الاساپىران بولماسىن با؟ تىگۋلى ءۇي تىگۋىمەن قالدى. تولىپ جاتقان ابدىرا-ساندىق ءبارىن تاستاپ، جەڭىل-جەلپى كيىم-كەشەك، توسەك-ورىندى الۋعا مۇرشامىز ارەڭ كەلدى... مالدى ايداپ كۇنى-تۇنى شۇبىرىپ، اۋدىق قوي... قانشا كۇن جۇرگەنىن دە بىلمەيمىن، سول كوشكەننەن كوشىپ، جۇڭگو قازاقتارىنا باردىق.
— يا، اۋىپ كەتتى دەپ ەستىگەمىز.
— ەستىسەڭ سول. ول ەل ءبىر بەيباستاق، جامان ەل بولادى ەكەن: كىم كورىنگەنى بي بولىپ مالىمىزدى تالاپ الا بەردى. اسىرەسە، ءبىر ۇكىرداي دەگەنى جامان بولادى: اكەمنىڭ بار مالىن سول ايداتىپ الىپ، سىمپيدىق تا قالدىق... نە مال جوق، نە ءۇي جوق، نە تامىر-تانىس جوق، جاپپانىڭ استىندا جاتتىق. كورگەن كۇنىمىزدى قۇداي يتكە بەرمەسىن. مەنى تارتىپ الادى دەگەن دە ءسوز شىقتى. ايتەۋىر قۇداي ساقتادى. نە كەرەك، سوندا ءبىر قىس تۇرىپ، اشتان ولە جازداپ، جاز شىققان سوڭ، جاياۋ-جالپىلى شۇبىرىپ ەلىمىزگە قايتتىق.
ەلگە كەلسەك — قورا-مۇلكىمىزدى، جەرىمىزدى ءبىر كەدەي كورشىمىز يەمدەنىپ وتىرىپ الىپتى. ءوز ۇيىمىزگە جولاتپايدى. اكەم ەل ادامدارىنا باردى، بولىسقا باردى. تۇك بولمادى. قايدان بولسىن: بولىستىڭ ءوزى ەكەن قوندىرعان. اكەم ىزدەنىپ، بولىستىڭ ۇستىنەن ارىز بەرىپتى. قايدان ءبىلسىن بۇرىنعى زامانى بار دەپ ءجۇر عوي.
ءبىر كۇنى اۋىلعا مىلتىقتى ەكى مەليسە كەلىپ، اكەمدى الدى دا كەتتى. — نە جازىعىم بار، — دەسە، سەن قاشقىنسىڭ، بۋرجويسىڭ دەيدى. بۋرجويى نە ەكەنىن قايدان بىلەيىك. اكەمدى قالاعا اپارىپ، اباقتىعا جاۋىپ قويىپتى. اكەم جاتىپ الدى، شىعارمادى. ءوزىڭ كورگەن اقان دەگەن اعاتايىم بار ەدى عوي، سول ولاي شاپتى، بۇلاي شاپتى، اكەمدى بوساتا المادى. جالعىز اكەم ونداي بولدى. تۋعان شەشەڭ بولماعان سوڭ، نەمەنە...
— وي، دۇنيە-اي، دەسەيشى... ناعاشىم سەنى جاقسى كورۋشى مە ەدى؟
— ە، جاقسى كورمەي. جۇڭگو قازاقتارىنا بەرمەي الىپ كەلدى عوي. مەنىڭ دە بالالاۋ كۇنىم ەمەس پە: ون بەسكە جاڭا شىققام عوي: اكەمنىڭ اباقتىعا جاتقانى جانىما جامان باتىپ ءجۇردى. ايعا جۋىق جاتتى.
اقان اعام قالاعا كەتىپ ەدى. ءبىر كۇنى اكەمدى بوساتىپ الىپ كەلدى. قۋانىپ قالدىق. اكەم كەلگەن سوڭ، قورا-مۇلكىمىزدى دە، جەرىمىزدى دە وزىمىزگە قايىرىپ بەردى.
— ونىسى ءتاۋىر بولعان ەكەن.
— ءتاۋىر بولعانى قۇرىسىن! ءتاۋىر بولمادى. ارادا ءبىر جۇما ءوتتى مە، وتپەدى مە: ءبىر كۇنى كەشكە تامان قالادان ءۇش كىسى ساۋ ەتە ءتۇستى. جوعارعى ۇيگە كىرگىزىپ، كورپە سالىپ، قوي سويىپ، شالا ءبۇلىنىپ جاتىر... مۇنىسى كىم دەپ وتىرمىن.
قاتىندار جيىلىپ كەلە باستادى. بىرىنە-بىرى: — كۇيەۋدى كوردىڭ بە؟ — دەيدى. جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى.
— كىمنىڭ كۇيەۋى؟ — دەدىم.
— ويباي-اۋ! كۇيەۋىڭ كەلگەنىڭ بىلمەي وتىرسىڭ با؟ — دەدى. نە دەرىمدى بىلمەدىم، كوزىمنەن جاسىم تىيىلماي كەتتى. مەن جىلاپ وتىرعاندا، وگەي شەشەم كەلىپ:
— جىلاعانى نەسى؟.. بالا ەمەسسىڭ. كۇيەۋگە تيمەي وتىرۋشى ما ەڭ؟ دانەڭەسى جوق. ءوز تەڭىڭ: وقىعان تورە جىگىت... قوي جىلاعاندى! — دەدى. وعان دا بولعام جوق، تەرىس قاراپ، دومالانىپ جىلاي بەردىم. ەندى قايتەيىن. ءارى جاسپىن، ءارى كۇيەۋگە تيەم دەگەن ويىم بار ما... جانە ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاستان، دانەڭە ەتپەستەن، ءبىراق كۇندە كۇيەۋىڭ كەلدى دەگەن سوڭ...
— وي، اللاي-اي، دەسەيشى.
اسقا دا تۇرماي بۇلان-تالان بوپ جاتىر ەدىم. قاسىما اعاتايىم كەلدى. قامىعىپ، باسىمدى سيپاپ وتىرىپ... — بەرەيىك دەپ بەرىپ وتىرعانىمىز جوق...اكەڭنىڭ جانى قالا ما دەپ، ۋادە قىلىپ ەدىك... ەندى ۋادەمىزدى جۇتا الماي وتىرمىز... زامان جامان: وسىنداي قىزمەتتەگى ءبىر ادامعا سۇيەنبەسەك، جازىم بوپ كەتەتىن كورىنەمىز: ءبىزدى قاشقىن دەپ، كىم كورىنگەن سۇقتاناتىن كورىنەدى... — دەپ ءبىرتالاي اقىل ايتتى. اعاتايىم ءسوزى كىشكەنە قۇلاعىما كىرەيىن دەدى. ايتكەنمەن ارجاعىم بولاتىن ەمەس، كوڭىلىم سوقپايدى: جوق جەردەن كۇيەۋگە تيەدى دەگەن نە سۇمدىق!.. اكەمنىڭ شىققانىنا قۋانىپ جۇرسەم، سورلى باسىم، مەنى بەرمەك بوپ بوسانعان ەكەن.
— ال سونسىن؟
— سونسىن نەمەنە؟ تاماقتان كەيىن ال-ەركىمە قويماي، قول ۇستاتامىز دەپ، مەنى سۇيرەلەپ جەڭگەلەرىم الىپ باردى. ەسىكتەن كىرگىزدى. ءۇي الاكولەڭكە ەدى. اينەكتىڭ تۇبىندە قاپ-قارا ايۋداي بىردەڭە وتىر. ءوزى ءتىپتى ۇلكەن. اۋزىنان ءتۇتىنى بۇرقىرايدى...
— ويپىرىم-اي!
— ماناعى ماناعى ما، زارە ودان جامان كەتتى. مىناۋ وڭكيگەن قارا ايۋ جەپ قوياتىنداي كوردىم. جەڭگەلەرىم مەنى قاسىنا تامان اكەلىپ: — وزىڭدەي بۇ دا ادامنىڭ بالاسى. بالالىق قىلما... ءالى-اق ۇيرەنىپ كەتەسىڭ، — دەپ قاسىنا وتىرعىزدى دا، شامدى الىپ، شىعىپ كەتتى.
تومەن قاراپ بۇعىپ وتىرمىن. ءدىر-دىر ەتەم. ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ بولدى دا، الگى قارا ايۋ سىرعىپ كەلىپ، قولىمنان ۇستادى. دەنەم شىم ەتە ءتۇستى: قولى تەمىردەي ءتيدى. — نە عىپ وتىرسىڭ، بەرى تامان كەل! — دەپ قولىمنان تارتتى. جۇرەگىم دۇرسىلدەپ بارادى. باۋىرىنا تامان تارتىپ الىپ ورىس ءيسى قولقامدى اتىپ، تىكەن مۇرتىن بەتىمە قاداپ، جاپ-جالپاق اۋزىن جاپسىردى. بەلىمنەن قىسىپ، يكەمدەپ اكەتىپ بارادى. اعاتايلادىم، جالىندىم، جىلادىم... كەرەك قىلمادى. تەمىردەي قولدارىمەن ءبۇرىپ، كۇيرەتىپ بارادى... نە كەرەك.. تامۇق ازابىن تارتقانداي، جان تەرگە ءتۇسىپ، قينالىپ، ەسەڭگىرەپ، تۇلا بويىم دال-دۇل بولىپ، كورەر تاڭدى كوزىممەن اتقىزدىم.
— سۇيتپەي قايتۋشى ەدى. سونىسىن؟
— سونىسىن ەرتەڭىندە ول كەتىپ قالدى. ون شاقتى كۇننەن سوڭ اعاتايىم مەن اپام ەكەۋى توسەك-ورنىممەن ارباعا سالىپ، مەنى قالاعا الىپ كەلدى. ءبىر قاتىن، ءۇش-تورت سىمپيعان ەركەك الدىمىزدان شىعىپ، ۇيگە كىرگىزدى. اۋىز ءۇيى كىشكەنە، تورگى ءۇيى ۇلكەندەۋ ەكى بولمەلى ءۇي ەكەن. توسەنىشى جوق. قۋ تاقتاي. ءبىر بۇرىشتا تەمىر كىراۋات تۇر. شەشەم ەكەۋمىز سونىڭ ۇستىنە وتىردىق. ەركەكتەر ورتاداعى ورىس ۇستەلدى جاعالاي ورىندىققا وتىردى. وڭشەڭ ءبىر شۇلدىرلەگەن بوتەن ادام. تارتقاندارى شىلىم. قايدا وتىرعانىڭدى بىلمەيسىڭ...
— ە، ونىڭ راس، العاشقى كەزدە كىسى سۇيتەدى ەكەن. سونىسىن؟
— سونىسىن كەشكە تامان قوناق شاقىردى. كىراۋات جاققا ماعان شىمىلدىق قۇرىپ قويدى. اپام باسى اۋىرىپ، اۋىز ۇيدە جاتىپ قالدى. قوناقتارى كەلدى ساۋسىلداپ. ورتالارىنا ەت قويىپ: — كەلىنشەگىڭ قۇتتى بولسىن! — دەپ ايعايلاسىپ، ستاقاندى سالدىراتىپ اراق ءىشتى. اقان اعام ىشپەپ ەدى، ءبارى جابىلىپ، قوياردا-قويماي وعان، دا ىشكىزدى. مەن شىمىلدىقتىڭ ىشىندە جالعىز شوشايىپ وتىرمىن. اعاتايىمدى اياپ وتىرمىن...
شەتىنەن ماس. ءبىر جىگىت اراقتى ازىراق ءىشتى بىلەم: ءبارى سوعان جابىلدى. مەنىڭ كۇيەۋىم: — ءىش! سەن نەگە ىشپەيسىڭ؟ — دەپ كۇجىلدەپ الگىمەن ۇستاستى. سودان ۇشقىنىپ ەكەۋى كەرىلدەسىپ، بوقتاستى. «قوي، قويلاعاندى» تىڭداماي، الگى مەنىڭ كۇيەۋىم ءتىلى كۇرمەتىلىپ، بوقتاپ، اتام دەپ، مىلتىعىن الا ۇمتىلعانى عوي.
— قۇداي-اي، ساقتاي گور!
— زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى. ءبارى دۇرلىگىپ، ىدىس-اياقتى قيراتىپ، ۇستەلدى، تاقتايدى تارسىلداتىپ، ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ بارادى. قورقىپ مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇرەگەلدىم. شىمىلدىقتان سىعالاپ قاراسام — كۇيەۋىمدى ەكى جىگىت ۇستاپ ءجۇر ەكەن. كوزى قيسايىپ، اقشيىپ كەتىپتى. قىلي ەكەنىن سوندا كوردىم. قولىندا مىلتىعى، تۇرا-تۇرا ۇمتىلادى. كۇيەۋىمنەن قورىقتىم، كوڭىلىم قالدى. مىنەزى جامان ەكەن. الدەن ۋاقىتتا ەكەۋىن دە قويعىزىپ، قوناعى تۇسكىرلەر تارادى.
ىدىس شاشىلىپ، ستاقان، بوتەلكەلەر قيراپ، اراق توگىلىپ، ءۇيدىڭ ويران بوتقاسى شىعىپ قالدى. اعاتايىم مانا توبەلەستەن بۇرىن لوقسىپ، شيقىلداپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتىپ ەدى. كۇيەۋىم قوناقتارىن شىعارىپ سالىپ، تالتىرەكتەپ كەلىپ، مەنى تاعى قۇشاقتاپ، ءسۇيدى. ونە بويى اراق ساسيدى. شەشىنبەستەن توسەككە كەلىپ قىلجيىپ، الگى توبەلەسكەن جىگىتتى بوقتاپ جاتىپ، ۇيىقتاپ قالدى.
— ويپىرىم-اي! كۇيەۋىڭ مىنەزى قالاي جامان ەدى!
— مىنەزى جامان دەيمىسىڭ؟ جاماندىعىن ءقازىر ايتام...
— سونىسىن قايتتىڭ؟
— سونسىن جىلاپ-جىلاپ، سىلەم قۇرىپ، كىراۋاتتىڭ الدىنا كورپە تاستاي بەرىپ، جانتايىپ تاڭ اتا كوزىم ءىلىندى...
نە كەرەك ءبىر cay كۇنى بولعان جوق. قىزمەتتەن كەلسە، اراق ىشۋمەن، ماس بولۋمەن، بوقتاۋمەن كۇنى ءوتتى. مەنى جان ەكەن دەپ سويلەسۋ جوق. تەك قوينىما جاتۋدى... بىلەدى. كۇندىز-تۇنى بۇك ءتۇسىپ جاتقاننان باسقا جارىق ساۋلە كورمەدىم...
ءبىر جۇمادان كەيىن كۇيەۋىم قىزمەتىنەن ءتۇسىپ قالدى. پارتياسى دەي مە، بىردەڭەسىنەن دە شىعارىپ تاستاپتى. پارا الىپ، جولداستارىمەن ۇستاسىپ، ايتەۋىر جاماندىعى ءبىلىنىپ قالسا كەرەك. سودان كەيىن ول مەنى الىپ، ءوز ەلىنە قايتاتىن بولدى.
كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن ءبىر قازاق قاتىنى بار ەدى. ءوزى سۋماڭداعان، ءسوزى كوپ قاتىن ەدى. ءبىر كۇنى سول كەلدى. كۇيەۋىڭدى قىزمەتتەن ءتۇسىردى. بۇ قالادان قۋىپ وتىر... جامان جۇمىستارى كوپ: ەندى اباقتىعا تۇسەدى... ءوزى كەدەي دەيدى. سەن وعان ەرمە! مۇندا قال! ساعان جاقسى كۇيەۋ تاۋىپ بەرەمىز... — دەپ مەنى ازعىردى. نە ءسوز ەكەنىن بىلگەم جوق، كەلگەن سوڭ كۇيەۋىمە ايتتىم. كەشە عانا تيە سالا قالاي ايرىلايىن؟ كۇيەۋىم: — ولار مەنىڭ دۇشپانىم، وتىرىك ايتادى. اۋرە بولما! — دەدى...
سودان مەنى وسىندا الىپ كەلدى.
— سەمەيدىكى ەكەن عوي؟
— يا. وسىندا ءبىر جامان ءۇيى بار ەكەن... مەنى ءوز ۇيىنە اكەلگەن جوق، ءبىر جولداسىنىڭ ۇيىنە ءتۇسىردى. نوعاي قاتىنى، ەكى اق ۇرپىك بالاسى بار ەكەن. ءشاي قايناتتى. كۇيەۋىم كەتىپ قالىپ ەدى. الگى ءۇيدىڭ يەسى بار، بىر-ەكى بالالاۋ جىگىت بار، ءشايدى جاڭا ءىشىپ وتىر ەدىك. ءبىر مەزگىلدە ءبىر شۇبار ماتۇشكە كەلىپ، ەنتىگىپ، سۇرلانىپ، ەرنى دىرىلدەپ ەسىك كوزىندە تۇرا قالىپ ەدى. ءبارى دە ءۇن-تۇن جوق، تومەن قارادى. سويتكەنشە بولمادى، الگى ماتۇشكە:
— ونىكي جاڭا قاتىن سەن بە؟ — دەپ مەنى كورسەتىپ: — مەن دە ونىكي قاتىن ەدي. مەني تاستادى. مەنيكي ودان كيشكەنە بالا قالدى. بالانى اسىراۋعا اقشا جوق. بالانى ساعان تاپسىردىم، — دەپ ماعان قاراپ، جىلاپ قويا بەردى.
مەن اڭ-تاڭ بولدىم. ءۇي يەسى جىگىت وتىرىپ، ماعان ءمانىسىن ايتتى. باقسام — كۇيەۋىمنىڭ ورىس قاتىنى بار ەكەن. ماعان ونى ايتپاستان، الىپ كەپتى.
— ويباي ماسقارا!
— ماسقارا بولعاندا قانداي!.. سو جەردە نە بولعانىمدى بىلمەدىم. ءوڭىم ەكەنىن، ءتۇسىم ەكەنىن ايىرا المادىم...
مەن جىلاپ وتىرعاندا كۇيەۋىم كەلدى. ماتۇشكە كەتىپ قاپ ەدى. كۇيەۋىم ءشاي ءىشىپ وتىرىپ: بالانى دا جىبەرگەلى وتىرمىن، — دەدى. جولداستارى:
— ءوزىڭ بىلەسىڭ... پالەن، تۇگەن... — دەپ ءجوندى ەشتەڭە ايتپادى. ىشىنەن جاقتىرماي وتىرعاندارى كورىنىپ تۇر. مەن كۇيىپ كەتتىم.
— بالاڭدى نەگە جىبەرەسىڭ؟ ورىس بوپ كەتپەي مە؟ الىپ قال! — دەدىم. — ەندى قايتەيىن... ايادىم... ءتىپتى نامىسىم كەلدى. كىم دە بولسا، كۇيەۋىمنىڭ بالاسى عوي. ايتقانىما بولا ما، بالاسىن بىرگە تاستادى.
قاتىنى كەتكەن سوڭ مەنى ءوز ۇيىنە اكەلدى. جامان، توقال ءۇي ەكەن، ءبىر اتاسى مەن جەڭگەسى بار ەكەن. اتاسى جاياۋ ءجۇرىپ ساۋدا قىلادى ەكەن...
الگى كۇيەۋىمنىڭ تاستاعان بالاسى اندا-ساندا كەلىپ-كەتىپ ءجۇردى. بەس-التىعا كەلىپ قالعان جاپ-جاقسى بالا. مەنىڭ كۇيەۋىمنىڭ بالاسى دەيتىن ەمەس. قازاقشا ءتىل بىلەدى. بەيشارانى ايايمىن: ماعان بالا بولاسىڭ با؟ — دەيمىن.
— بولام، — دەيدى. اكەسى كەلسە: — كەلمە، ۇيىڭە بار! — دەپ قۋىپ جىبەرەدى. سو بالا ارتىنان كوشەدە قايىر سۇرايتىن بولىپتى. اكەسى جولىققاندا، بالا قولىن جايسا، كەرەك دەسە، ساداقاسىن دا بەرمەپتى. نە دەگەن قاتتى ادام ەكەنىن بىلمەيمىن... — دەپ كەلىنشەك ءسوزىن ءبىتىردى.
— وسى كۇنى كۇيەۋىڭ قايدا؟
— قىزمەتپەن باسقا قالاعا كەتىپ ەدى. ەكى اي بولدى. حابار جوق.
— بالا كوتەردىڭ بە؟
— ءبىر بالا تۇسىك ءتۇستى. بىرەۋىن قولدان ولتىردىك...
— كۇيەۋىڭنىڭ اتى كىم؟
— وبال عوي: قالاي اتايىن؟
— ونىڭ وبالى جوق، باۋىرىم. ءجاي ءسوز. ايتا بەر.
— انا اتتىڭ موينىنا سالاتىن يمەك اعاش.
— قامىت پا؟
— جوق ودان جوعارىلاۋى.
— دوعا ما؟
— ە، سول، سول.
— اعى دا ءبىر ءتۇرلى ەكەن... ءوزىڭ نەمەنە...جۇدەۋسىڭ عوي؟
— جۇدەۋ بولماي قايتەيىن... اداسقان قازداي... جاپادان جالعىز... ناۋقاسقا شالدىقتىم: ازىراق جوتەلىم بار...
— ەي، قالقام، كاميلا-اي! سەنىڭ دە كورمەگەن قورلىعىڭ جوق ەكەن عوي!..
* * *
— ال ەندى وزىڭدىكىن ايتشى! — دەگەندە ورىسشا كيىنگەن ايەل باسىنان كەشكەن كۇندەرىن بىر-بىرلەپ اعىتا باستادى.
ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى قاراپ، كيىمدەرىن شۇقىلاسىپ، ەكەۋى اعاش تۇبىندە كوپ وتىردى. كۇن دە ەڭكەيدى. كاميلانىڭ قىدىرىپ كەتكەن قايىن اعا، ابىسىندارى دا كەلدى. سونىمەن، و كۇنى اڭگىمە اياقتالماي قالدى. ورىسشا كيىنگەن ايەل كاميلانىڭ تۇرعان ءۇيىن سۇراپ الىپ، ەرتەڭ كەلمەك بوپ، قوش ايتىستى.
ەرتەڭىندە «كاشتي» جىراسىمەن اعىپ ەكى ايەل ەرتىس شەتىندەگى «ماعان كەل، ماعان كەل!» دەگەن كوپ قايىقتىڭ ءبىر بۇتىندەۋىنە وتىرىپ ارالعا تارتتى.
انە جەرگە، مىنە جەرگە بارسا دا، ورىس، نوعايدىڭ قىز-قاتىنى، قولتىقتاسىپ جىلت ەتىپ شىعا كەلەدى. ولاردى كورگەندە كەلىنشەك:
— وسىلار-اق ۇيىندە وتىرمايدى ەكەن، — دەپ قويادى.
وڭاشا ورىن ىزدەپ، ەكى ايەل ارالدى ورلەپ بارىپ، الاش جاقتاعى ورماننىڭ ءبىر الاڭقايىنا الدىن بەرە وتىرىپ، اڭگىمەسىن قايتا قوزعادى.
— يا، سونىمەن؟
... — سونىمەن، جازعا سالىم اۋىلعا اعاتايىم كەلدى. مەن ءالى اكەمە كورىنە الماي، ۇرقيانىڭ ۇيىندە ءجۇرۋشى ەدىم. اڭگىمەنىڭ ءبارىن اعاتايىم ەستىپتى. اكەمدى كوندىرىپ، اعاتايىم ۇيگە الىپ كەلدى... بەتىمنەن وتىم شىعىپ ارەڭ باردىم.
ەلدە ءبىر جارىم اي تۇرعان سوڭ، اعاتايىم مەنى قالاعا الىپ كەتتى. اكەم ۇندەگەن جوق. ءوزى دە قۇتىلا الماي جۇرگەن كىسى عوي. قايتا كەلگەنىمدى ءتاۋىر كورگەن شىعار... — دەپ اڭگىمەشى ايەل قالتاسىنان ورامالىن الىپ، مۇرنىن ءسۇرتتى.
ءسوز الپەتىنەن وقۋشىلار ءوزى دە سەزگەن بولار. بۇل اڭگىمە ايتىپ وتىرعان اقبىلەك ەدى. اناۋ كاميلا دەگەن كەلىنشەك اقبىلەكتىڭ شەشەسىمەن بىرگە تۋىسقان، بۇرىن بولىس بولعان بوياۋبايدىڭ قىزى ەدى. اقبىلەكتىڭ تۋعان ناعاشىسى بولدى عوي. ەندەشە اقبىلەكتىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق سالايىق.
— اعاتايىم قالاداعى ءبىر ماعيشا دەگەن وقىعان قىزدى العالى ءجۇر ەكەن. ورال تاۋىنان اۋىپ كەلگەن ەستەك قىزى. ءبىر ءمۇعالىم اعاسى بار. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ەكى قىز ەكەن. بىزگە ۇساپ، ءدام ايداپ كەلگەن عوي. كورگەندى جەردىڭ بالالارى بولسا كەرەك.
ءبىر جۇمادان كەيىن سول جەڭگەمىزدى الدى. وقىعانداردىڭ ۇيلەنگەنى دە ءبىر ءتۇرلى عوي. قۇدا تۇسەر، قول ۇستاتار، شاش سيپار، ءىلۋ، جىرتىس، كيىت-سيىت، كادە-سادە دەگەننىڭ بىردە-بىرى جوق. توماعا تۇيىق ۇيگە الىپ كەلىپ، قوناق شاقىرادى ەكەن. قىز يباسى دا، قىنامەندەسى دە، تويى دا — سول. ءبىر سوعار.
جاڭا جەڭگەي دە ۇيالعان جوق. اعاتايىممەن تىزەلەسىپ وتىرىپ، قوناق كۇتىپ، ءوزى جۇگىرىپ ءجۇردى. ەستەك بولعانمەن، ءوزىمىزدىڭ قازاق سياقتى قىتىعى جوق، كەڭ پەيىل، ءتاۋىر ادام ەكەن. كوزى قاپ-قارا، دەنەلى، كەلبەتتى كىسى...
جەڭەشەمدى ءسوز قىپ كەتتىم-اۋ! ونى ايتاتىن دا ءجونىم بار. اعاتايىمنان دا ماعان ونىڭ قىزمەتى استى. مەنى ادام قىلعان سو عوي...
ون قولىنان ونەرى توگىلەدى. شارۋاعا دا ءبىرتۇرلى كورىپكەل. تاماقتى قانداي قىپ پىسىرەدى! نەشە ءتۇرلىسىن ىستەيدى. ىشپەگەندى ىشكىزدى...
ءوزى ءبىر ساۋدىراعان، اق كوڭىل، بالا سياقتى ادام. نە دەسەڭ سوعان نانادى. اعاتايىمنىڭ بار-جوعىن بىلدىرمەيدى. كەلگەن كىسىمەن ەركەكشە سويلەسەدى. مەنىڭ كوزىمدى اشقان سو جەڭگەم عوي، ايتپەسە...
— ال سونان كەيىن قايدا باردىڭ؟
— سودان كەيىن اعاتايىم سو جىلى سەمەيگە باردى. قىزمەتكە. مەنى دە الا باردى. پاتەر-تۇرمىسىمىز جايلى بولدى.
سول كەزدە ءبىر كۋرس اشىلىپ، اعاتايىم مەنى سول كۋرسكە ءتۇسىردى.
— كۋرسىڭ نەمەنە؟
— وندايدى ەلى بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي. بالا وقىتاتىن سونداي مەكتەپ بولادى.
— ۇيدەن شىقپايمىن. قايدام...
— ونىڭ دا راس قوي... كۋرستە مەنەن باسقا دا تورت-بەس قىز وقىدى. كوبى ەركەك. قازاقشا حات تانىعانىم بولماسا، دۇكەندى، وقۋدى كىم كورگەن. اۋەلدە تۇك تۇسىنبەي ءجۇردىم. ءوزىمىز وقيتىن ەسكى مولدالار ءتارىزدى ەمەس، ورىسشا كيىنگەن جىگىتتەر تۇرەگەپ ءجۇرىپ وقىتادى، جازۋ جازاتىن، وتىراتىن جەرىڭ، ءبارى — ۇستەل. مۇعالىمدەرىمىز قارا تاقتايعا بورمەن جازىپ-جازىپ، سويلەپ تۇسىندىرەدى.
ەسەپ دەي مە، جاعىراپيا دەي مە — سەن بىلمەيسىڭ عوي — كوپ نارسەلەر ۇيرەتەدى، ءمۇعالىمنىڭ ۇيرەتكەنىن داپتەرىمىزگە جازىپ الا بەرەمىز. ۇيگە كەلگەن سوڭ، بىلمەگەن جەرىمدى جەڭەشەمنەن، اعاتايىمنان سۇراپ الام. ەكەۋى دە ايتىپ بەرەدى.
نە كەرەك، سول كۋرستان التى ايداي وقىپ، اجەپتاۋىر نارسە ءبىلىپ قالدىم.
ۇيگە كەلگەندە، جەڭەشەمە قولقابىس قىلام. ومىراۋعا الجاپقىش بايلاپ الىپ كارتوپ تازالايمىن، كەسپە كەسەم. پارەمىش، سامسا، تۇشپارا، كاتلەت دەيتىندەرى بولادى ەكەن. ولاردىڭ ىستەۋىن دە ۇيرەنىپ الدىم. كيىمىم دە ىڭعايلى. سەمەيگە كەلگەن سوڭ، اعاتايىم مەن جەڭەشەم ماعان دا ورىسشا كيىم تىكتىرىپ، مەنى قىلتيتىپ ساندەپ قويعان. كەيدە اعاتايىما، كەيدە جەڭەشەمە ەرىپ تياترعا، سۋرەتكە بارامىز. سەن ولارعا بارىپ كوردىڭ بە؟
— الگى قوزعالىپ تۇراتىن با؟
— يا.
— الگى جاقتا ءبىر تانىس شاكىرت اپارعان ەدى. نە ەكەنىن ۇعا المادىم.
— اۋەلدە مەن دە تاڭ-تاماشا قىپ: — بۇ قالاي قيمىلداپ تۇر؟ جانى بار ما؟ — دەپ جەڭەشەمنەن سۇراي بەرگەم. سويتسەم — جانى جوق ەكەن. قوزعالتىپ تۇراتىن ءبىر تەتىگى بار ەكەن. ىسپەكتاكىلگە باردىڭ با؟
— ونىسى نەمەنە؟
— كىسىلەر بەت-اۋزىن بوياپ، ساقال جاپسىرىپ الىپ، سويلەسىپ وينايدى عوي...
— انە بىرەۋ... الگى ءبىر قويشى بولىپ قاتىنىن ۇراتىندى ايتادى ەكەنسىڭ عوي.
— ە، سول، سول... سەمەيگە سەنى قاي جىلى اكەلدى؟
— قاي جىل ەكەنىن قايدام...ايتەۋىر تورت-بەس جىل بوپ بارادى عوي.
— بىزگە دە مىنە بەس جىل بوپ بارادى. ءبىز جيىرما ءبىرىنشى جىلى قىسقا قارسى كەلدىك... سەنى نە عىپ ەستىمەدىم ەكەن؟
— ءا... كەلگەن جىلى ءبىز قارقارالىعا كەتكەنبىز.
— باسە كەلەسى جىلى تاعى كورە المايتىن ءجونىم بار. و جىلى مەنى اعاتايىم ورىنبورداعى وقۋعا جىبەرگەن عوي.
— ەندەشە، و جىلى ءبىز قايتادان سەمەيگە كەلگەمىز... مەنىڭ العاشقى بالا كوتەرگەن جىلىم عوي...
— و جىلى مەن ورىنبوردامىن. اعاتايىم كوبىرەك وقىماساڭ ادام بولمايسىڭ، — دەپ وقۋ بولىمىنەن قاعاز اپەرىپ، ورىنبوردىڭ راپپاگىنە جىبەرگەن. ەكى قىز بارعامىز. اجار ەكەۋمىز... جەڭىلتەك قىز ەدى. قالالى جەردىكى عوي. ەسىل-دەرتى بوزبالا. بەت-اۋزىن بوياپ، الەكتەنەدى دە جاتادى...
مەنىڭ وت ارباعا العاشقى مىنگەنىم عوي. اتىن ەستىگەن بولماسا كىم كورگەن. ءتۇن ىشىندە اعاتايىم جەڭەشەم مەن ەكەۋى بەرجەبايمەن اپارىپ سالدى. جىبىرلاعان كىسى. وت اربا وكىرىپ ءجۇر. اعاتايىم كۇن بۇرىن قاعاز الىپ قويعان ەكەن: كەزەك كۇتپەي بيلەت الدىق. اپارىپ ءبىر ۇزىن ۇيلەرگە، ءۇي ەمەس، دوڭگەلەگى بار، ۇلكەن بىتەۋ كۇيمەلەرگە... — باگون دەيدى ەكەن، ارتىنان بىلدىك — اكەپ كىرگىزدى...
جەڭەشەم مەن اعاتايىمدى قيماي كوپ جىلادىم. بۇرىن كورمەگەن الىس جەر عوي: قورقىپ ءجۇرمىن... ەندى قايتەيىن. ءبىر جاعىنان وقىعانىمدى دا جاقسى كورەمىن: ءبىر قىس وقىپ، وقۋدىڭ ءدامىن الىپ قالدىم عوي. وقىعان جەڭەشەم ءتۇرى اناۋ: ءبارىن ءبىلىپ تۇرعان...
اعاتايىمدى قانداي سىيلايدى! اعاتايىم دا ونى رەنجىتپەيدى... جەڭەشەمنىڭ ءتىلى دە ءبىر ءتۇرلى قىزىق قوي! ول سويلەگەندە اعاتايىم ەكەۋمىز كۇلەمىز دە وتىرامىز. اۋەلدە تىلىنە تۇسىنە الماي ءجۇرۋشى ەم. جۇرە-جۇرە قۇلاعىم ۇيرەنەيىن دەدى. جەڭەشەم دە قازاقشا سويلەۋگە اينالدى. ويتكەنمەن كەيدە بىردەڭەنى قويىپ قالادى...
ويباي-اۋ! ءبىردى ايتىپ، بىرگە ءتۇسىپ كەتتىم-اۋ! جەڭەشەمدى ويلاسام، ايتىپ وتىرعان ءسوزىمدى ۇمىتام دا قالام: ءتىپتى ساعىنىپ ءجۇرمىن.
— ولار قايدا؟
— زايسانعا كەتىپتى. كورەم عوي دەپ كەلسەم... جەڭەشەتايىم-اي! مەنىڭ كوزىمدى اشقان سو عوي...
— يا، قيماي جىلادىم دەدىڭ عوي.
— جىلاماي قايتەيىن: سول ەكەۋىنەن باسقا كىمىم بار؟ اكە-شەشەنىڭ ءتۇرى اناۋ بولدى. ەكى باۋىرىم بولسا، وندا وگەي شەشەنىڭ قولىندا قالدى. و بايعۇستاردىڭ كورگەن كۇنى الدە قانداي دەپ ءبىر ويلايمىن...
نە كەرەك، ەكەۋى بەتىمنەن ءسۇيىپ، ءتورت كوزدەرى جاۋدىراپ قويا بەردى. وكىرگەن وت ارباعا ءمىنىپ، مەن كەتە باردىم... اجاردىڭ ويىنا دا كەلمەيدى. سول ەكى ارادا ءبىر جىگىت تاۋىپ الىپ، اينەك الدىندا اۋزى جابىسا قاپتى. ەكى كۇنگە دەيىن كوزىمنەن جاس كەتپەدى.
جولدا ءتورت قالاعا توقتاپ، باعزالدا جاتىپ، بيلەت الىپ، باسقا وت ارباعا ءمىنىپ وتىردىق. اجاردىڭ جىگىتپەن تانىس بولعانىنىڭ ءبىر پايداسى ءتيدى: اجار ەكەۋمىزگە كەزەككە تۇرىپ، بيلەت اپەرىپ وتىردى.
نەشە ءتۇرلى تاماشانى كوردىك. تالاي وزەننەن، كوپىردەن وتتىك، تاۋدى دا، ورماندى دا ءتىلىپ وتەمىز. ءبىر جەرگە بارىپ، تىرەلىپ قالا ما دەپ قورقىپ كەلە جاتاسىڭ. تىرەلمەيدى دە، سوقتىقپايدى دا، اراسىنان جىپىلداپ، جىلانشا بۇراڭداپ وتە شىعادى. ءجۇرىسى قانداي! قۇيىنداي ۇشادى.
ورىنبورعا كەلىپ، بەرجەبايعا ءمىنىپ، اجاردىڭ تانىمالىنا بارىپ تۇستىك. ورىنبور قالاسى سەمەيدەن رەتتى، كوشەسى تاس، بەرجەبايى دا وڭدى ەكەن. سولقىلداعان كىشكەنە پاۋەسكە.
ەرتەڭىندە قاعازىمىزدى الىپ، شكولعا باردىق. ادام ايتقىسىز ءبىر ۇلكەن ءۇي. ىعى-جىعى بالا. ءبىز دە كىرىپ، كەڭسەسىن تاۋىپ الىپ، قاعازىمىزدى كورسەتتىك. قاعازىمىزعا قاراپ، ءبىزدى تىڭداماستان، دانەڭە ەتپەستەن الدى.
...قىزدار جاتاتىن بولمە باسقا ەكەن. سولاردىڭ اراسىنان بىزگە دە ەكى كىراۋات بەردى. توسەك-ورنىمىزدى اكەپ، سوندا ورنالاستىق. قىزداردىڭ ءبارى ورىس. قازاقتان بەس-التى-اق قىز بولدى.
سەمەيدەگىدەي بولمادى. وقۋى قيىن ءتيدى. سەمەيدە مۇعالىمدەرىمىز قازاق، وقۋىمىز دا قازاقشا ەدى. ورىس ءتىلىن ازىراق وقىپ ەدىك. مۇندا وقۋ قالپەتىمەن ورىسشا. وقىتاتىن ىلعي ورىستار. قازاقتان ءبىر-اق ءمۇعالىم بار. اعاتايىمنان، جەڭەشەمنەن ورىسشا ونى-مۇنى ۇيرەنگەن بولعام. ول بىلگەنىم از ەكەن. كوپكە دەيىن تۇسىنە الماي، بوسقا وتىراتىن بولدىم. ءبىر ءتاۋىرى ورىس قىزدارى كوپ: ءتىل ۇيرەنۋگە، وقۋدان دا سولار جاقسى بولدى. ايتسە دە ساباقتى ءماز ۇعا الماي ءجۇردىم.
ەشكىگە ۇساعان قىزى تۇسكىرلەر سەكەكتەپ وتىرمايدى ەكەن. ساباقتان بوسانسا، جىگىتتەرمەن جىرتىڭداسىپ، حات جازىسىپ، قولتىقتاسىپ، قۇشاقتاسىپ جۇرگەنى. ورىس قىزدارى ءتىپتى ۇيات دەگەندى بىلمەيدى ەكەن عوي، ەركەكتىڭ موينىنا ءمىنىپ الادى، جاس بالاشا الدىنا وتىرادى. ءتىپتى ۇيات!
ولارعا ەلىكتەپ، ءبىزدىڭ قازاق قىزدارى دا جىگىتپەن جۇرەدى. اسىرەسە، ءبىزدىڭ اجار مەن كاميلا دەگەن قىز ءتۇنى بويى جوعالىپ كەتەدى. قاراڭعى جەرگە بارىپ، اركىممەن ءبىر قۇشاقتاسىپ وتىرعانى. كاميلا دەگەن قىز ساباعىن وقي الماي، قىس ورتاسىنا جەتپەي شىعىپ كەتتى....ەكىقابات ەكەن دەسىپ ءجۇردى. كىم ءبىلسىن...
جىگىتتەر مەنى دە اينالدىردى. مەن ولاردىڭ ورتاسىنا تۇسپەي شەتتەپ جۇرەتىنمىن. ءوزىم سياقتى جۋاستاۋ ورىس قىزىمەن جولداس بوپ، سونىمەن سويلەسەتىنمىن. جىگىتتەر: — قىدىرايىق، ويىنعا بارايىق، سويلەسەيىك... دەپ، مازا بەرمەيتىن بولدى. مەن ولاردىڭ ىڭعايىنا كونبەدىم. بوزبالاعا نەسىنە قىزىعايىن؟ بۇرىنعى تارتقان ازابىم از با؟ جانە جەڭەشەم ىلعي قۇلاعىما قۇيىپ وتىراتىن: جىگىتتەردىڭ ازعىرعانىنا ەرمە! ەرسەڭ بۇزىلاسىڭ. اۋەلى وقۋ وقى. كۇيەۋگە تيەتىن كەزدە جىگىتكە كوز سالارسىڭ... — دەيتىن. قازاقتىڭ وقىعان قىزدارىن اعاتايىم دا جاماندايتىن: ىرتاڭ-جىرتاڭنان باسقانى بىلمەيدى... — دەيتىن. سول سوزدەرى ەسىمدە.
ايتقانىنا جۇرمەگەنسىن، جىگىتتەر سوڭىما ءتۇستى. مەنى — ۇلى كەۋدە دەدى، بايدىڭ قىزى دەدى، قۋىرشاق دەدى، كىسى كيىك، — دەدى. ايتپاعانى جوق. توعىز ساققا جۇگىرتتى. وتىرىكتەن وتىرىك: «پالەن جىگىتكە حات جازىپسىڭ، پالەنمەن جاقىنسىڭ...» دەپ جالا جاپتى. ماعان حات جازىپ، عاشىق بولدى. دومالاق قاعاز ءتۇسىرىپ، نەشە ءتۇرلى بىلعانىش سوزدەردى ايتتى. سوندا دا بولمادىم. ەڭ بولماعان سوڭ، قاراڭعىدا اياعىمنان قاعىپ، جىعىپ كەتەتىن، ۇرىپ كەتەتىن بولدى. قاعاز، كىتاپتارىمدى، تاراعىمدى، ورامالىمدى... ۇرلايتىن بولدى. ەركەك بالا ءبىر ءتۇرلى بەيباستاق كەلەدى عوي.
ەكى كۇندە، ءۇش كۇندە ءبىر جيىلىس بولادى. ايقاي-ۇيقاي بوپ سويلەپ جاتقانى. جينالىسقا بارماي قالساڭ، بىرەۋى بارىپ جەتكىزە قويادى. ءبىرىن-بىرى مۇيىزدەپ، جامانداپ شكولدان شىعارىپ جاتقانى. اسىرەسە، ءبىزدىڭ قازاق بالالارى. نە جەتپەيتىنىن بىلمەيمىن.
بەس جۇزگە تارتا بالا بار. ءۇي تار. وتىن كەم. جۇماسىنا ءبىر جاعا ما، جاقپاي ما؟ ءۇيدىڭ ءىشى بىلعانىش، ساسىق. كوپ بالا ساسىتپاي تۇرا ما. تەسىكتى اشساڭ، ازىناپ سۋىق كىرەدى: اۋىرىپ قالاسىڭ. اشپاساڭ، تۇنشىعىپ كەتە جازدايسىڭ. ونىڭ ۇستىنە تاماق تا جايسىز: اشارشىلىق جىل عوي. تالاسىپ-تارماسىپ كۇنىنە جارتى قاداق قارا نان، بۇلدىرى جوق، كارتوپ سالعان سورپا ىشەسىڭ. كەشكە ءبىر قايناعان سۋ، وقۋ وقىپ، جەتىلگەننەن بۇرىن، اشتان ولە جازدادىق. تالاي بالا اۋىرىپ، شىعىپ كەتتى. ولگەندەرى دە بولدى. قىستىڭ اياعىنا جەتە الماي مەن دە جۇدەۋ باسقا اينالدىم. سەمەيگە باراتىن ءۇش-تورت بالامەن مەن دە قايتتىم.
— سەن دە بەينەتتى ءتاۋىر كورگەن ەكەنسىڭ؟
— اتاما. جاسىنان وقىماعان سوڭ، كىسىنىڭ ءتىلى دە قاتىپ كەتەدى ەكەن. جۋىردا يكەمىڭ دە كەلمەيدى ەكەن. ەسەيگەن سوڭ وقىعاننىڭ ءبىر ءتاۋىرى: ەسىڭ بولسا، ارتىق بۇزىلمايدى ەكەنسىڭ. وڭشەڭ وگىزدىڭ ورتاسىڭدا امان قالعانىما ءوزىم دە تاڭدانام...
جەڭەشەم مەن كەلگەنگە قۋانىپ قالدى. وعان سەرىك كەرەك قوي. ەكەۋمىز ءبىر تۋعان كىسىدەي بوپ كەتكەمىز عوي.
اعاتايىم گۋبپروتكومدا قىزمەت قىپ، ءتاۋىر بوپ تۇر ەكەن.
كەلگەن سوڭ: — بوسقا جۇرگەنشە، ءتىل ۇيرەن دەپ، ءبىر ۋچيتەل قاتىندى جالداپ، ءتورت اي وقىتتى. بۇرىن قازاق بالاسىن كوپ وقىتىپ، ىسىلعان، كارى قاتىن ەكەن. بالاسى جوق. تابىسىمەن كۇن كورەدى. سول قاتىننان وقىعانىم كوپ پايدا بولدى. ورىسشا جازۋعا دا، سويلەۋگە دە سو كىسى ساۋاتىمدى اشتى. ورىستىڭ ءتىلى قيىن بولادى ەكەن ءتىپتى.
— وسى كۇنى ورىسشا ءبىلىپ الدىڭ با؟
— ونشا جەتىك بىلمەسەك تە، تۇسىنەتىن بولدىق. اسا ءبىر قيىن ءسوز بولماسا، ويىمداعىمدى ايتا الام.
— ءبىز سياقتى اۋزىن بۋعان وگىز ەمەسسىڭ عوي.
— وقىساڭ سەن دە ۇيرەنەر ەدىڭ. وقي الماي قالدىڭ عوي. زامان وقىعاندىكى كورىنەدى. ءومىردىڭ قىزىعى سولاردا. بار تاپقانىن تاماعى مەن كيىمىنە سالادى. مال جيام دەپ اۋرە بولمايدى. تۇراتىن ۇيلەرى قانداي! ساڭعىرلاعان ءبىر ساراي. ءاي ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كورگەن كۇنى قۇرىسىن! بىقسىپ، ساسىپ، بيتتەپ، قۇرتتاپ جاتقانى...
— قۇرتتاسا دا: مەن سول ەلدى ساعىنىپ ءولىپ ءجۇرمىن. قۋارعان قالاسى بار بولسىن! ءبارى بوتەن، ءبارى جات. ءىشىم پىسىپ، سانامەن سارعايىپ، دەرتتى بوپ وتىرمىن.
— قالقام-اۋ، ول سەنىڭ وقىماعاندىعىڭ، وقىساڭ، بارىنە ءۇيىر بوپ كەتەسىڭ.
— ەندى بىزگە وقۋ قايدا؟.. ەلىمدى ءبىر كورسەم، ارمانىم بولماس ەدى، — دەپ كاميلا قاتتى كۇرسىندى.
* * *
قالانى، وقىعاندى ماقتاعانى بولماسا، اقبىلەكتىڭ ارعى ويى: وقىماعان كاميلانىڭ الدىندا ءوزىنىڭ وقىعاندىعىمەن، ورىسشا كيىمىمەن ازىراق ماقتانباق ەدى. ايتپەسە دالانى، ەلدى ءوزى دە ساعىنىپ ءجۇر ەدى. كاميلا ەلىن ءبىر كورۋدى ارمان قىپ كۇرسىنگەندە، اقبىلەك ۇيالىپ «وتىرىك ماقتانىپ وتىرمىن-اۋ» دەپ ويلادى. سوندىقتان:
— سەنىڭ ونىڭ دا راس: كىسى كەيدە ەلدى ءبىر ءتۇرلى ساعىنادى، — دەدى. كىشكەنەدەن سوڭ، كاميلا.
— سونسىن نە بولدىڭ؟ ءبىتتى مە؟ — دەگەندە اقبىلەك:
— جوق ءالى. اڭگىمەنىڭ قىزىعى ىلگەرى، — دەدى.
— ە، سونىڭدى ايتسايشى.
— سونى ايتسام... نەمەنە... قاي جەرگە كەپ ەم؟
— سەمەيگە كەلىپ ورىس قاتىننان وقىدىڭ عوي.
— ە، ە... سودان كەيىن، قىسقا قارسى ورىنبورعا تاعى باردىم. وقۋعا. قايتا-قايتا ايتا بەرمەيىنشى. ورىنبوردا تاعى ءۇش جىل وقىدىم. تۇرمىس تا، وقۋ دا بۇرىنعىدان جوندەلەيىن دەدى. ءتىل ءبىلىپ قالدىم عوي.
قالاعا ابدەن تانىس بولدىم. وقۋشىلار ويىن قويىپ، مەن ويىنعا دا ارالاستىم. «بايبىشە — توقالدى» ويناعاندا، مەن دامەش بولدىم. سۆەردلوۆ كلۋبىنا قويدىق. وقىعان ازاماتتارعا قىدىرىپ ءجۇرىپ بيلەت ساتتىق.
ويىنىمىز جاقسى بوپ ءوتتى. مەن دە ءتاۋىر وينادىم بىلەم: ويىن باسقارۋشى: — جاقسى شىعاردىڭ! — دەپ قولىمدى قىستى.
بۋپەت بار. جۇرت سىرا ءىشىپ، قىزىپ، ويىندى ءسوز قىلىسىپ، گۋىلدەسىپ جاتىر.
بەتىمنىڭ بوياۋىن ءسۇرتىپ، اۋىزعا شىعىپ ەم: — اقبىلەك، سەن جاقسى وينادىڭ! — دەپ ءوزىمىزدىڭ قازاق ۇشىتەل جولىعا كەتتى. كوتەرىلىپ قالدىم: — ءجۇر، ءشاي ىشەيىك! — دەپ ۇستەلگە الىپ كەلدى.
ول ۇستەلدە ءۇش جىگىت وتىر ەكەن. مەنى تانىستىردى. كەمەسەرلەرىمىز ەكەن. — مىناۋ اقبالا جولداس، مىناۋ بالتاش جولداس... دەپ جاتىر. — وتىرىڭىز! — دەستى. وتىردىم. سىرا ۇسىندى. ىشپەدىم. اقبالا دەگەن جىگىتى وتىرىپ:
— ىشپەسە، زورلاماڭىز: ايەل بالالاردىڭ ىشپەگەنى دە جاقسى... ءبىزدىڭ ايەلىمىز دە كىسى بوپ قاپتى. ويىندارىڭىز ءتاۋىر شىقتى... دەپ ءبىرتالاي ءسوز قىلدى. مەن ءشاي ءىشىپ وتىردىم.
اقبالانى بۇرىندا كوشەدە بىر-ەكى رەت كورگەنمىن. بالالار شەشەن، بىلگىش دەپ ماقتايتىن. ورتا بويلى، ماڭدايلى، اققۇبا جىگىت ەدى. كوز قاراسى، سويلەسى سابىرلى جىگىتكە ۇسايدى.
سول وتىرعاندا اقبالادان كوپ سويلەگەن ادام جوق. ادەمىلەپ، باپتاپ ءار ءتۇرلى سوزدەردى ايتتى. وزگەلەرى تىڭداپ، قوشامەت قىپ، كۇلىسىپ وتىردى. اقبالا مەنەن وقۋىمىزدى، تۇرمىسىمىزدى سۇرادى. كوبىنەسە ماعان قاراپ سويلەپ وتىرعان ءتارىزدى. مەن قارسى وتىرارمىن با؟
ماعان تاياۋ بالتاش دەگەن جىگىت وتىردى. ول ماعان: الىڭىز، ءىشىڭىز... — دەپ ءتاتتى تاماقتى الدىما تارتىپ، سىيلاعان بولدى. بالتاش كوپ سويلەمەيدى. اقبالادان گورى قوڭىرلاۋ، بۇيىعىلاۋ، ءبىلىمى دە اقبالادان تومەنىرەك پە دەپ ويلادىم.
تاراردا اقبالا وزگەلەرىنەن وڭاشالانا بەرىپ: — جۇمىسىڭىز بولسا، كەلىپ تۇرىڭىز. سىزدەي قارىنداستارىمىزعا جاردەم بەرۋدى بورىش كورەمىز، — دەپ قولىمدى مايدا قىستى.
كەمەسەرلىگىنە قىزىققان كىسىشە نەسىنە بارايىن. قايتىپ ونى ىزدەپ بارعام دا جوق. وقۋىمدا جۇرە بەردىم.
ءبىر كۇنى گازەتتەن: اقبالانىڭ بايانداماسى بولادى — دەگەن حاباردى وقىدىم. نە سەبەپ ەكەنىن بىلمەيمىن. سونىڭ سويلەگەنىن ەستىگىم كەپ كەتتى. بارمايىن دەپ ءبىر ويلاپ تۇردىم. ءبىر ۋاقىتتا قولىم شاشىما، اياعىم ايناعا بارىپ قالعانىن، پالتومدى كيىپ، شكولدان قالاي شىعىپ كەتكەنىمدى بىلمەي قاپپىن.
ءبىر ۇلكەن جيىلىس ەكەن. ارت جاعىنا تامان كەلىپ مەن دە وتىردىم. مەن وتىرعان كەزدە ءبىر ورىس سويلەپ تۇر ەكەن. ول بىتىرگەن سوڭ، ۇستەل باسىنداعى قارا شۇبار كىسى: — ەندى اقبالا جولداس بايانداما قىلادى، — دەدى. جۇرەگىم بۇلك ەتە ءتۇستى.
ساحنانىڭ ار جاعىنان جايىمەن اياڭداپ جىميىپ اقبالا شىقتى. پارتپەلىن ۇستەلگە قويىپ، وتىرعان جۇرتتى ءبىر شولىپ ءوتتى. ماعان دا كوزى تۇسەر مە ەكەن دەپ وتىرمىن. بىلمەيمىن كورگەن، كورمەگەنىن.
اقبالا ءسوزىن باستادى. اسىقپاي، ساسپاي، قوڭىرلاۋ ادەمى داۋىسپەن باستادى. مەن قادالىپ قاپپىن. ءبىر ۇلكەن مەكەمەنىڭ ىستەگەن جۇمىسى جايىنان ەكەن. نە ايتىپ جاتقانىن ۇققام جوق. كوزىم ونىڭ اۋزىندا، قۇلاعىم ونىڭ داۋسىندا بولدى. الاقانىن انتەك بۇگىپ، قۇلاشتاپ تەمىر سوققان ۇستالارشا، وڭ قولىن نىعىزداي سەرمەپ سويلەپ تۇر. سويلەگەن سايىن وزىنەن-وزى قوعان سەكىلدەنىپ، داۋسى اشىلىپ، قيمىلى كوبەيىپ كەلەدى. ونىڭ قىزا سويلەگەنىنە مەن دە قىزىپ وتىرمىن. ءسوزدى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن تاستاپ-تاستاپ جىبەرىپ، قاراقشىدان اعىپ وتكەن جۇيرىكشە، باسىن انتەك ەڭكەيتىپ، شۇلعىدى. جۇرت شاپالاقتاپ الدى دا كەتتى.
ونىڭ ارتىنان اركىمدەر قارسى سويلەدى. اقبالانىڭ بايانداماسىن مىنەدى، سىنادى. مەن ولارعا وقتى كوزىممەن قاراپ قويام: جاراتپاي وتىرمىن. جامان بولسا نەگە شاپالاقتادى دەپ ويلايمىن. اقبالا قاعازىنا ءتۇرتىپ جاتتى. ولار سويلەپ بولعان سوڭ، اقبالا شىعىپ، بارىنە جاۋاپ بەردى. بىرەۋىن مىسقىلداپ، ءبىرىن كەكەپ، ءبىرىن تۇك بىلمەيتىن قىپ، نەشە ءتۇرلى دالەلدەر كەلتىرىپ، سىباعاسىن بەردى-اۋ!
ءتۇن بوپ كەتكەن ەكەن. اقبالا ءسوزىن بىتىرگەن سوڭ، تىسقا شىقتىم. شكولعا بىرگە قايتاتىن سەرىك ىزدەپ، تەپكىشەكتە جان-جاققا كوز سالىپ تۇر ەدىم. ارتىمنان بىرەۋ كەلىپ بىلەگىمنەن ۇستادى. قاراسام — اقبالا. جىميىپ:
— سالەمەتسىڭ بە! — دەدى.
ساسىپ قالدىم. قىزارىپ كەتسەم كەرەك. قىزارعانىمدى كورىپ قويا ما دەپ تاعى ساستىم.
— شكولعا قايتقالى تۇر ەدىم، — دەدىم.
— ءا، ءجۇرىڭىز، اپارىپ سالايىن، — دەدى.
ۇيالدىم. بۇرىن كەمەسەردىڭ ارباسىنا مىنگەم جوق قوي. ۇيالسام دا، ەشتەڭە دەي المادىم. ماعان دا كىشكەنە ماقتان پايدا بولدى.
ارباسىنا مىنگىزىپ، قاسىما وتىرىپ، شكولعا اكەپ سالدى. جولدا:
«مەنىڭ باياندامامدى ەستىدىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى. — ەستىدىم، دەدىم. — قالاي بوپ شىقتى؟ — دەدى. — جاقسى، — دەدىم. بايانداماسىن سۇراعانى، مەنىڭ ويىمدى بىلگىسى كەلگەنى، قولتىعىمنان ۇستاپ تايانىپ وتىرعانى، كوشەنىڭ جارىق جەرىندە بەتىمە جىلى قاراعانى، — ءبارى دە ءوزىمسىنىپ ايتقانداي، قاراعانداي جىلى كورىنىپ قالادى. قوشتاساردا: ەرتەڭ تەاترعا بارساق قايتەدى؟ — دەدى. — بارايىن، — دەپ قاپپىن. سو كۇنى نە ەكەنى بەلگىسىز. اقبالا تۇسىمە كىرىپ شىقتى.
— ە، كوڭىلىڭ كەتىپ قالعان-داعى!
— قايدان بىلەيىن، كەتسە، كەتكەنى عوي...
ەرتەڭ كەشكە ۋادەلى ساعاتىنا تياترعا كەلسەم — ەسىك الدىندا اياڭداپ مەنى كۇتىپ ءجۇر ەكەن.
ويىنعا كىردىك. بىرگە وتىردىق. كوپ سويلەستىك. وقىعان ايەلدى، ماحابباتتى ءسوز قىلدى. بىردەڭە ايتىپ كەلە جاتىپ: — ءسىز وعان قالاي قارايسىز؟ — دەپ مەنەن سۇراپ قويادى. وعان نە دەسەم ۇنار ەكەن دەپ قۋلىقپەن جاۋاپ بەرگىم كەلەدى. ءبىراق بۇگە الماي، ءوز ويىمدى ايتىپ قويا بەرەم. — ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز ماعان ۇنايدى، — دەپ قويادى. ءبىزدىڭ ەلدى، تۋعان-تۋىسقاندارىمدى سۇرادى. تاعى دا بەرجەبايمەن اپارىپ سالدى. قولىمدى جۇمساق ۇستاپ، قايتا-قايتا قىسىپ ايىرىلدى.
جاقسى كورگەن كىسىنىڭ ءتىلى ايتا الماعان نارسەنى، كوبىنەسە، قولى ايتادى عوي. سەن ونى بايقادىڭ با، كاميلا؟
— ول راس، — دەپ، كاميلا ءبىر كۇرسىندى.
— ايتپاقشى ۇمىتىپ بارادى ەكەم. تياتردا انەۋگى بالتاش دەگەن جىگىت تە بولدى. ورنى بىزدەن بولەك ەدى. انتىراكتى كەزىندە ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلىپ، ەكەۋى ەكى جاعىمنان تەلمەڭدەپ سويلەسىپ ءجۇردى. ەكەۋى ەكى قاناتىم ءتارىزدى. ەكەۋىن سەرمەپ ۇشىپ كەتەتىن ءتارىزدىمىز. كوڭىلىم كوتەرىلگەنى سونشا، بالتاش مەنىڭ ويلاعانىمداي ەمەس، نەداۋىر بىلەتىن، ارتىق جەلىگى جوق، سىپايى، ەستى جىگىت كورىندى. ءوزىم ايتەۋىر سولاي ويلادىم. — ءسىز ويىنعا كەلەتىن بوپسىز عوي! قالاي... ويىن ۇنادى ما؟.. — دەگەن سىقىلدى، و دا ءسوز قاتىپ قويادى.
ەكەۋى بىردەي ءولىپ-وشىپ جۇرگەن سوڭ، ماعان ازىراق جەلىك پايدا بولدى. ازىراق ەمەس-اۋ، ۇلكەن جەلىك. ماعان قىزىعىپ، تالاسىپ جۇرگەن سەكىلدى كورىنەدى. ءوزىم سولاي جورىپ قويدىم.
ءبىر كۇنى كوشەدە بالتاش جولىعىپ، قاسىما ەرىپ ءجۇرىپ، ءبىرقىدىرۋ سويلەستى. اقبالا سياقتى ادەمى سويلەمەدى. كىدىرىپ، كىبىرتىكتەپ، ىڭىلداپ قويادى. ونىڭ ءسوزى، كوبىنەسە، وقۋ، تۇرمىس، كوكتەم... جايىنان بوپ كەلدى. قىز جايىنان سويلەۋگە قىرى جوق سەكىلدى. ايىرىلاردا قولىمدى ۇستاپ تۇرىپ: — سىزبەن ءبىر سويلەسەيىن دەپ ەدىم. ۋاقىتىڭىز بولار ما ەكەن؟ — دەدى. — بولار، — دەدىم. الگىنىڭ ۇيالاڭداعانى ۇناپ كەتتى. نە ايتار ەكەن دەپ ويلادىم. ايەلدىڭ سونداي جەڭسىگى قالا ما؟
ءۇش كۇننەن كەيىن ءبىر بالادان حات جىبەرىپتى:
«اقبىلەك جولداس! ۋاقىتىڭىز بولسا، ساعات التىدا مارس باقشاسىنا كەلۋىڭىزدى سۇرايمىن. جاۋابىن وسى بالادان قايىرارسىز. بالتاش» دەپتى.
— مىنە قىزىق!
— قىزىق دەيمىن ءوزى!.. اقبالاعا كوڭىلىم كەتىپ قالعان عوي.
ونىڭ ۇستىنە كولدەنەڭنەن بالتاشتىڭ كيلىككەنى قىزىق بولدى. بارمايىن دەسەم، كوڭىلى قالا ما دەپ ويلايمىن. ايەلدىڭ سونداي جەردە كورسەقىزارلانىپ كەتەتىن جىنى بار عوي. ءوزى جازعىتۇرىم كەز ەدى. ساباعىمىزدى تىڭداتىپ ءوتىپ: كوڭىلىم كوتەرىڭكى ەدى.
ايتقان ۋاقىتىندا باردىم. بارسام جوق. ءالى كەلەدى — جوق، ءالى كەلەدى — جوق. ەندى قايتايىن دەپ، رەنجىڭكىرەپ وتىر ەدىم. جايىقتىڭ جيەگىمەن جالاڭباستانىپ، اپىراڭداپ كەلە جاتىر ەكەن. كۇتتىم.
كەلىپ امانداستىم.
— كوپ كۇتتىردىم بە؟ — دەپ كەشىرىم سۇرادى. ءبىر جۇمىسقا الدانعان ەكەن. تاعى دا، كوپكە دەيىن ءسوز باستاي الماي، قيپاقتاي بەردى. ءبىر ۋاقىتتا جۇلىپ العانداي:
— كىسىگە وسى ۇيلەنگەن تەرىس بولمايتىن كورىنەدى... مەن ءوزىم ءبىر جولداس ىزدەپ ءجۇر ەدىم... — دەدى.
— جوعىڭىزدىڭ ورالعىسى بولسىن! — دەپ مەن جىميدىم. تاعى دا ونى-مۇنى ايتىپ وتىرىپ:
— ءسىزدى مەنىڭ كوڭىلىم ۇناتىپ ءجۇر، — دەدى.
— مەنىڭ كۇيەۋىم سەكىلدى و دا ءبىر توپاس ەكەن عوي.
— توپاس دەيمىن ءوزى!.. الگى ءبىزدى وقىتاتىن ءمۇعالىم مەنى وعان ماقتاسا كەرەك. مەن اشىپ جاۋاپ بەرە المادىم: — اعاتايىم، جەڭگەم بار ەدى. سولاردان حابار العان سوڭ، جاۋاپ بەرەيىن، — دەدىم. ونى دۇرىس كوردى. تاعى دا جولىعىپ جۇرمەك بوپ، شىعارىپ سالدى. اقبالا سەكىلدى قولتىقتاپ ۇستاۋدى بىلمەيدى: ەبى جوق ەدى ءوزىنىڭ...
ەرتەڭىنە اقبالادان حات الدىم. نەداۋىر ءسوز جازىپتى. ماعان كوپتەن بەرى ىنتىق بوپ جۇرگەنىن ايتىپتى. «...ەندى بۇل حاتتى كوڭىلىم سىزگە ابدەن كەتكەن سوڭ جازىپ وتىرمىن. ءسىزدى وزىمە تەڭ كورەمىن. سۇيەمىن. ءسىزسىز ءومىر ماعان قىزىق ەمەس. جاۋابىن بەرىڭىز...» دەپتى.
— مىنە، قىزىق.
— قىزىق ەندى بولدى. مىنا حاتتى العان سوڭ، ءارى قۋاندىم: ول مەنى الا قويادى دەگەن ويىم بار ما؟ ارجاعىم سەنە الماي جۇرەتىن. ءارى ءوزىم ساستىم. كوڭىلىم — اقبالادا. بالتاشتى ونىڭ قاسىندا قوراش كورەم. اقبالاعا جاۋاپ قايىردىم: ءسوزىڭىزدى دۇرىس كوردىم. ءبىراق اقىلداساتىن كىسىم بار ەدى. از كۇننەن سوڭ اقتىق جاۋابىمدى ايتارمىن. شىداڭىز. رەنجىمەڭىز، — دەدىم. ەندى بالتاش بايعۇستى اۋرە قىلماي، كوڭىلىن سۋىتايىن دەپ ويلادىم.
كەرۋەن ساراي دەگەن باۋدا بالتاش تاعى ءبىر كۇنى سويلەستى. سول كۇنى بالتاشقا مەنىڭ ۋادە بەرىپ قويعان كىسىم بار ەدى: وكپەلەمەڭىز، — دەدىم. دەسەم دە اياپ وتىرمىن. بالتاش سازارىپ كەتتى.
— و كىم؟ — دەپ سۇرادى. ايتپادىم. قويمادى. قويماعان سوڭ، ايتتىم.
— ءوزىم دە سو عوي دەپ ويلاپ ەدىم، — دەدى. — ءبىراق ول جىگىت ايەل تاڭداعىش ەدى، وقىعان قىزدى ۇناتپاۋشى ەدى: باياندى بولسا نەعىسىن... — دەدى. مەنىڭ كوڭىلىمدى شىعارعالى، ونى كۇڭدەگەندىكتەن ايتىپ وتىر عوي دەپ ويلادىم. بالتاش وكپەلەپ كەتتى. كوپكە دەيىن جولىققان جوق.
— ەندى ءقايتسىن.
— ەكى جىگىت تالاسقاننىڭ سوندايى جامان. اۋەلدە قىزىق كورسەڭ دە، ارتىنان ادامعا اۋىر تيەدى. «سەن ودان جامانسىڭ، سەنى سۇيمەيمىن» دەسە، ءوزىمىز جاقسى كورەر مە ەدىك؟ اركىمنىڭ كوڭىلى سو دا.
ونىڭ ارتىنان اقبالاعا ەكى-ۇش جولىعىپ سويلەستىم. مەنىڭ: اقىلداساتىن كىسىم بار ەدى... شىداڭىز، — دەگەنىمە ازىراق رەنجىگەن ەكەن:
— وقىعان ايەل ءوز جۇرەگىنە ءوزى بي ەمەس پە؟.. — دەپ كىشكەنە ناز قىلايىن دەدى. ايتسە دە:
— سىزدەن باسقاعا كوڭىلىمدى بۇرماسپىن. ءسىزدى اعاتايىم مەن جەڭەشەم دە ۇناتادى، — دەگەن سوڭ، تاعى سەندى، وكپەسىن تاستادى. مەنى: جانىم، جارىم، كۇنىم!.. دەپ، كادىمگىدەي سۇيىسەتىن بولدىق. ول — كۇيەۋ، مەن — قالىڭدىق: نەسىنە ۇيالايىق؟ اقبالاداي جارى بار كىسىنىڭ ارمانى بار ما؟ قۋانىشىم ىشىمە سىيماي ءجۇر. ءبىر جەردە وتىرا المايمىن. كىم كورىنگەنمەن سويلەسىپ، كۇلمەيتىن سوزگە دە كۇلە بەرەم. ول كۇندەر ەستەن قالمايتىن، قىزىقتى كۇن ەدى.
— سونسىن؟
— سونسىن، ءسۇيتىپ جۇرگەندە، ايعا جاقىنداپ قالدى. ءبىزدىڭ ەلگە قايتاتىن ۋاعىمىز دا تاياندى. ۇيدەن حات الدىم. اقبالانى اعاتايىم دا بىلەدى عوي: الاتىنى راس بولسا تي دەپتى. قۋانىپ كەتتىم! جالما-جان اقبالانىڭ كەڭسەسىنە باردىم. انەۋگىدەن بارىپ جۇرەتىن بولعام عوي. اعاتايىمنىڭ حاتىن كورسەتتىم. جازىپ وتىرعان قاعازىن قويا سالىپ، ەسىكتى جاۋىپ كەلىپ، قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ الدى. ەكەۋمىز دە باقىتتى بولدىق. كەشكە سۋرەتكە بارىپ، ەڭ ارتتاعى وڭاشا لوجادا وتىرىپ، ەلەكتىر سونگەندە، قۇشاقتاسىپ ءسۇيىسىپ وتىردىق. سۋرەتتى كورگەمىز جوق. ءبىر جۇمادان كەيىن ونى-مۇنىسىن قامداپ، توي قىلىپ، مەنى پاتەرىنە ءبىرجولا اپارماق بولدى.
ەرتەڭىنە بالتاشتان تاعى حات الدىم. حاتتاعى ءسوزى: سىزگە جولىعاتىن ۇلكەن جۇمىسىم بار. ول ءسىزدىڭ كەلەشەك ومىرىڭىزگە دە كەرەكتى جۇمىس. قايتسە دە ءبىر جولىعۋىڭىزدى سۇرايمىن، — دەپتى.
مەنىڭ ومىرىمە كەرەك نەتكەن جۇمىس ەكەن؟! — دەپ تاڭ-تاماشا قالدىم. بارمايىن دەسەم دە، تاعى كورسەقىزارلىعى تۇسكىر شىداتپادى. ىزا بولىڭقىراپ باردىم...
بارعاننان كەيىن، امانداسىپ وتىرىپ:
— اقبالا سىزگە جولداس بولا المايدى، — دەدى.
— نەگە؟ — دەدىم جۇلىپ العانداي.
— ول وتكەن ۋاقىتتا ءسىز سياقتى تالاي قىزعا قۇمار بولعان. اياعىندا جاراتپاعان، الماعان، — دەدى.
— وتكەننىڭ ماعان كەرەگى جوق، — دەدىم ازعىرعالى كەلە جاتقانىم ءبىلدىم.
— نانباساڭىز، مىنە ونىڭ كۇندەلىك داپتەرى، — دەپ ومىراۋ قالتاسىنان ءبىر كىشكەنە كىتاپشانى سۋىرىپ الدى.
— ءسىز مۇنى قايدان الدىڭىز؟ — دەدىم.
— جولداسپىز عوي، الدىم، — دەدى.
— جولداسىڭىزدىڭ داپتەرىن ۇرلاعانىڭىز ۇيات ەمەس پە؟ — دەپ مەن قىزارىپ، اشۋلانىپ كەتتىم.
— ونىڭ ۇياتىن مويىنعا الدىم. وسى داپتەردە ونىڭ ءبىر قىزبەن جۇرگەنى بار: سونى سىزگە كورسەتكەلى اكەپ وتىرمىن. كۇيەۋىڭىزدىڭ قانداي ادام ەكەنىن ءبىلۋ الدە سىزگە كەرەك ەمەس پە؟ — دەدى.
— كەرەك ەمەس، — دەسەم دە قىزبەن جۇرگەنى دەگەنى قىزىقتىرايىن دەدى.
— تىڭداساڭىز، وقيىن، — دەدى.
— وقي قويىڭىز، — دەدىم.
وقىدى.
— سول داپتەر وسى كۇنگە دەيىن مەندە ءجۇر. كاميلا، سەن تىڭدايسىڭ با؟ وقيىن.
كاميلا: — قاراپ وتىرعانشا، وقىساڭ، وقى، ەستيىك، — دەدى.
— وقىعان جىگىتتەردىڭ بۇل ءبىر — سىرى عوي. ايەل تۋرالى ولاردىڭ ويىن ءبىلۋ قىزىق ەمەس پە؟ ەركەك تۋرالى ءبىز دە ويلايمىز عوي.
— ءوزى نە جازىپتى؟
— ءبىر قىزبەن جۇرگەنىن جازىپتى.
— ال، وقى — دەگەندە اقبىلەك اق كەنەپ پالتوسىنىڭ ومىراۋ قالتاسىنان كىشكەنە كىتاپشانى سۋىرىپ: — ءوزىم دە ساعان وقىعالى الا كەلىپ ەدىم، — دەدى.
— كاميلا-اۋ، داپتەردى وقىماي تۇرىپ ساعان ايتا كەتەيىنشى. اقبالا ءوزى اۋەلدە سەمەيدە قىزمەت قىلعان عوي.
— سەمەيدىكى مە ەدى ءوزى؟
— يا. سەمەيدىكى. بالتاش تا سەمەيلىك قوي. سەمەيدە تۇرعاندا، اقبالا ۇلكەن ورىندا بولعان. نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىر جۇمىسىنان قاتە تاپتى ما، اقبالانى ءبىر جىلى قىستى كۇنى ۇلكەن ورنىنان ءتۇسىرىپ، ءبىر ۇيەزدىك قالاداعى شكولعا جىبەرىپتى. قىزمەتتەگى جىگىتتەردى بىردەن-بىرگە اۋىستىرىپ وتىراتىنى بار عوي. سول كىشكەنە قالادا تۇرعاندا، اقبالا وسى داپتەرگە كۇندەگى كورگەن-بىلگەنىن جازىپ جۇرەدى ەكەن. ءوزى تولىپ جاتىر. مەن ساعان مىنا قىزىل قارىنداشپەن بەلگىلەپ قويعان جەرلەرىن وقيمىن.
— ال، يا.
«فيەۆرال — 5. دۇيسەنبى.
...شكولدان قايتىپ كەلە جاتقاندا كۇلان قاسىمنان ءوتتى. مەن وعان جولىعۋدان قاشىپ ءجۇرمىن. بىردەڭە ايتقىسى كەلدى مە دەپ ويلادىم... ابىكەن قاتىن الۋ جاعىنان ءسوز قوزعادى. ءبىر وسەك ەستىگەن ەكەن دەپ ءجۇردىم. مەن وقىعان قىز تۋرالى پىكىرىمدى ايتتىم. ول كۇلىپ ءوز ويىن بىلدىرمەي كەتتى...»
— كۇلانى كىم؟
— كۇلان — اقبالانىڭ قۇمار بولاتىن قىزى. تىڭداي بەر.
— قىزدان قاشقانى نەسى؟
— كىم ءبىلسىن؟.. ارالارىندا بىردەڭە بولعانى عوي.
«فيەۆرال — 6.
مەن قايتىپ كەلە جاتقاندا، كۇلان مەن جاكىم سويلەسىپ، كۇلىسىپ كەلە جاتتى. كۇلاندى كەشە دە ءبىر جىگىت الدىنان شىعىپ، ەرتىپ اپارىپ سالىپ ەدى. سول تاعى كەزدەسىپ، سوڭىنا ەرىپ كەتتى».
«فيەۆرال — 7.
يسپولكومعا بارىپ قايتتىم. قاپاي بايانداما جازىپ وتىر ەكەن. تۇياق دەگەن پەلشەر، تاعى ءبىر وقىعان جىگىت كەلدى. قاراتاۋ ەلىندە پارتيا تاقىرىپتى كەدەي اۋىلنايلارعا ەڭبەك، كولىك سالىعى اۋدارا سالىنسا كەرەك...»
— مۇنىڭ كەرەگى جوق. مۇنى نەگە بەلگىلەدى ەكەن؟ مىنە جەرىن وقيىق:
«فيەۆرال — 9.
قاپاي كەلدى. كوشەگە شىعىپ جۇردىك. سادىق جولىقتى. اڭگىمەلەستىك. تەرگەۋشى جاقىپ ۇلى پارا الىپ، سەكسەنتايەۆتى زالوگكە شىعارىپتى...
— ويباي-اۋ! بۇ دا ەمەس. تۇرا تۇر. مىنە بىرەۋىن وقيىق.
«فيەۆرال — 11.
وسى كۇنى ومىرىمە كەرەكتى نارسە — ومىرلىك جار سىقىلدى...
— ە، وسى ەكەن؟
...جانىمدا سۇيگەن جارىم بولسا، قىزمەتكە ءبىر بەتكەي، الاڭسىز. قارار ەدىم دەيمىن. كوڭىل الاڭ بوپ جۇرگەندە، ىسكە قۇلقىم سوقپايدى. ءبىر نارسەم جوعالعان، ءبىر مۇشەم جەتپەگەن كىسىدەي، سىڭار جاق بولامىن دا تۇرامىن...
كەشكە اقىمدىكىندە قوناقتا بولدىق. كۇلاندار دا كەلدى. ەركەكتەر ونى-مۇنى سويلەسىپ وتىردى. مەن اڭگىمەگە كىرىسپەي، سولعىن وتىردىم. كۇلان شاشىن بۇيرالاپ، جاقسى قىزىل كوفتاسىن كيىپ كەلىپتى...
— كوپتاسى نەمەنە؟
— مىناداي ومىراۋشا كويلەك، — دەپ اقبىلەك ءوز كويلەگىن كورسەتتى.
...بۇرىن ونداي كيىم كيمەگەندىكى مە ۇيالعان، سەزىكتەنگەن كىسىشە قىزارىپ وتىردى... ول بۇرىن شىعىپ كەتىپ ەدى. ءبىرازدان سوڭ مەن دە شىعىپ، ارتىنان كەلە جاتسام، ءىلبىپ كەلەدى ەكەن. مەندە اقىرىن ءجۇردىم: مەنى كۇتپەك بولسا، توقتار دەپ ويلادىم. ويلاعانىمداي توقتادى.
— قاراشى، ەركەكتەر ىلعي سىناپ جۇرەدى-اۋ!
— ە، ءوزىمىز دە سىنامايمىز با؟.. ارجاعىن قارايىق:
...ول ءسوزدى بۇرىن باستادى. مەن قىسقا، سالقىن جاۋاپ بەردىم. حاتتارىمدى سۇرادىم. وعان جات كورىندى مە، كۇلگەن، بىلدىرمەگەن بولىپ، باسقا سوزگە بۇرا بەردى. مەنىڭ حاتتارىمدى قايتارۋدى سۇراعانىمدى X. قالاسىنىڭ وسەگىنەن بولدى ما دەپ، مايدالاعىسى كەلدى. مەن: X. ادامدارىمەن تانىسقىم كەلمەيدى — دەدىم. ول: قىزدارمەن دە مە؟ — دەدى. — قىزدارمەن دە — دەدىم. ول مۇنى كۇتكەن جوق ەدى: تاڭداندى. كوشەدە بىرەۋ كەلە جاتىر ەكەن: قوش، دەپ، ايرىلىسىپ كەتتىك».
— «قى» قالاسى دەدىڭ بە؟ ونىسى نەمەنە؟
— ونىسى: قالانىڭ اتىن قىسقارتىپ، ءبىر قارىپپەن ايتقانى عوي.
«فيەۆرال — 12.
كۇلان كۇندە ەكى-ۇش سەرىگىمەن سەنەكتە قولتىقتاسىپ، سويلەسىپ، سىڭقىلداسىپ ءجۇرۋشى ەدى. بۇگىن كورىنبەدى. كلاسىنان شىققان جوق. ساباقپەن شۇعىلدانسا كەرەك. كوڭىل كۇندەگىدەي ەمەس قوي. ايتسەدە ىشتەگىسىن بىلدىرمەيتىن ايەل».
«فيەۆرال — 14.
ەكىنشى باسقىشتىڭ بالالارى ۇيىرمە اشىپ، ءىس قىلماق ەكەن. ءىس قىلماعان سوڭ بۇرىنعى باسقارماسىن ءتۇسىرىپ جاڭادان سايلاعان ەكەن، بۇرىنعىلار ورىس بالالارىن، ساموگون بەرىپ، ازعىرىپ الىپ، جاڭا باسقارمانىڭ جيىلىسىن قۋىپ تاراتىپتى. توبەلەسە جازداپتى. بۇرىنعى باسقارماداعى باي بالالارى بولسا كەرەك. بۇلاردان قانداي جاقسى ادام شىعار ەكەن؟..»
— مىناۋ باسقا نارسە بوپ كەتتى عوي.
— يا. مۇنى نەگە بەلگىلەپ قويدى ەكەن؟
«فيەۆرال — 16.
X. قازاقتارى — ءارقايسىسى كەلىپ، ونى-مۇنى ايتادى: ماعان ءسوزىن سويلەتپەك، مەنى كەرەگىنە جاراتپاق، وزدەرىنە كىسى قىپ الماق، قاپاي مەنىڭ جولداسىم بولعانعا، كوڭىلدەگىسىن ىستەتىپ بەرەدى دەپ، دامەلەنەدى. قازاقتىڭ تا لاي بىلىق جۇمىسى بار. كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى تەرىس ەكەنىنە كوز جەتپەيدى. كىمنىڭ ءسوزىن سويلەرسىڭ؟.. كەلىپ وتىرعان سوڭ، تىڭدايسىڭ. شىق! — دەۋگە ۇيالاسىڭ. — مۇنىسى كەرەكتى ءسوز ەكەن — وقىپ شىعايىق:
جانە ەلدىڭ سىرىن بىلگىم كەلەدى. سوندىقتان عانا تىڭدايمىن. ايتپەسە، ەل قازاعىنىڭ تولىپ جاتقان شاتاق جۇمىسىنا كىرىسە بەرسەم، تۇتىنعان ماقسۇتتارىم دالادا قالادى عوي. ءبىراق قازاقتىڭ كىرىپ-شىققانى دا زيان با دەپ ويلايمىن: سىرتتان كىم كورىنگەنگە يەمدەنىپ، ارقالانىپ، بۇتىپ-شاتادى. جولاتپايىن دەسەڭ، جامان دا بولسا، بۇزىق تا بولسا، ءوز ەلىڭ عوي دەپ ويلايسىڭ. ەلدەن بەزگەن سوڭ — ءبىر ورىس بولعانىڭ».
— ونىسى دا راس قوي.
«فيەۆرال — 17.
X. قالاسىنداعى ازاماتتاردىڭ ءبىر وزگەشە مىنەزى: ساتى ارقىلى بولمايتىن نارسە جوق دەپ بىلەدى. ءىسىنىڭ اقتىعىنا سەنەتىن كىسى جوق، ساتىعا سەنەدى. جاۋىزدىقتىڭ تيىلماۋىنا بۇ دا ءبىر سەبەپ.
اجەپتاۋىر ءبىر وقىعان جىگىت؛ اباقتىداعى پالەنشەلەردى كەپىلگە شىعارىپ الىڭىز، — دەپ، ماعان حات جازىپتى. مىنە قىزىق».
«فيەۆرال — 27.
قاديشا جەڭگەي (كۇلاننىڭ جەڭگەسى. كۇيەۋى سەمەيدە قىزمەتتە عوي) شاقىرىپتى. قاپاي ەكەۋمىز باردىق. كور-جەردى سويلەسىپ وتىرىپ، ساعات ون بىردە قايتتىق. كۇلان بىزگە سامسا ىستەپ، اس ۇيدە ءجۇردى...
— ە، مۇندا كۇلان بار ەكەن؟
ءشاي جاساپ قۇيىپ بەردى. بەتى قىزارىڭقىراپ، قولىن ءسۇرتىنىپ، شاشىن تۇزەپ، قىمتىرىلىڭقىراپ وتىردى. ۇستەل ورتاسىنداعى لامپى ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ەدى. لامپانى ىرگەگە تاياپ قويدى. لامپى ولاي قويىلعاندا، ول ساماۋىردىڭ كولەڭكەسىنە ءتۇسۋشى ەدى. مەن جارىقتا قالۋشى ەدىم. لامپىنى الىپ، ونىڭ ورنىنا جەنت سالعان كىشكەنە تارەلكەنى قويدى. بىزگە جاقىنداتپاق. بۇدان مەن ءۇش ءتۇرلى ءمان شىعاردىم: 1) ءوزىن ساماۋىردىڭ كولەڭكەسىنە ءتۇسىرۋ ءۇشىن، 2) جەنتتى بىزگە جاقىنداتۋ ءۇشىن، 3) ارامىزدا لامپى قالىتقى بولماس ءۇشىن قويىلۋ كەرەك. باستاپقىسى بولسا دا تەرىس ەمەس: وت باسىنا قىزارىپ، سىنى بۇزىلىپ كەلگەن ءتۇرىن جاسىرۋ دا — بىزگە جاقسى كورىنۋ. جەنتتى كىم بولسا، سوعان جاقىنداتادى عوي. سوڭعىسى بولسا دا، ودان دا جاقسى».
— ءتۇ-ۋ-ۋ! ءبىر لامپىنى قوزعاعاننىڭ ءوزىن سونشا ءسوز قىلعانىن!
— ەركەك ءتىپتى ۋاق نارسەنى دە اڭديدى عوي. جاقسى كورگەن-داعى.
— ءيا، تاعى.
— مىنە.
«مارت — 10.
تاڭەرتەڭ توسەكتە جاتقاندا، ءبىر وي كەلدى. كۇلاننىڭ ماعان كوز قاراسىن ءبىلۋ كەرەك. بۇل كۇيدە جۇرە بەرۋ مۇمكىن ەمەس. بىردەڭە ىزدەۋ كەرەك، ىستەۋ كەرەك. ايتپەسە، ىشتەي تىنىپ ولەتىنمىن. قاپايعا اقىلداستىم. ول جەڭگەسى ارقىلى سويلەسۋدى قولايسىز كوردى. ارامىزدا جۇرەتىن بالا ارقىلى بىلۋگە بولماسا، وزىمەن سويلەسۋگە بەل بايلادىق».
— ءوزى ءالى ءسوز بايلاسپاعان عوي؟
— سولاي عوي.
«مارت — 12.
قاپاي كەشە كەشكە بارعان ەدى. ويلاعانىمداي تۇك بىتىرە الماي كەلىپتى. جاكىم بولىپتى: سويلەسە الماپتى.
ساسكەدە ون ءبىر جارىمدا تاۋعا — اڭعا شىقتىق. سەيىلگە دەسە دە بولادى. بىزبەن بىرگە قاديشا جەڭگەي، كۇلان، جاكىم، ءبىر ورىس پەلشەر جانە قاسەن بولدى. قىزدارمەن جارىستىق، سويلەستىك. قاپاي كۇلانمەن سويلەسىپ كەلە جاتتى. مەن جاكىممەن ءبىراز ءجۇردىم. ءتۇسىرىپ العان قامشىسىن الىپ بەردىم. بۇلدىرگەلى قامشىمدى ايىرباس قىلدىم...
قايتاردا كۇلانمەن ءبىراز سويلەستىم. بۇرىنعى قالجىڭى، كۇلكىسى. «وقيمىن... پالەن-تۇگەن...» دەپ، جارىتىپ جاۋاپ بەرمەدى. ويلايمىن: سەزىمى كۇشتى ايەل ەمەس: اۋلىكپەيدى، قىزبايدى. قانشا اقىلدى، ادەپتى، ءبىلىمدى، ەستى بولعانمەن، ايەلگە جاراستىقتى سيپات سەزىم عوي. سەزىمسىز ايەل — ءيىسسىز گۇل. «وقيمىن. كۇيەۋگە تيسەم، وقي المايمىن» دەگەنى نە دەگەن ءسوز؟ وقۋ — اقىل تىلەگى. ءسۇيۋ — سەزىم تىلەگى. وندا نە ءسۇيۋ جوق، نە سەزىم كەم، نەمەسە اقىلى باسىم... «سۇيمەيمىن» دەۋگە اۋىزى بارمايدى: كوڭىل جىرتقىسى كەلمەيدى. وقۋدى سىلتاۋ قىپ، اياقسىتىپ، سۇيرەتپەك شىعار. سەزىم (ءسۇيۋ) وزگەنىڭ ءبارىن جەڭۋ كەرەك ەمەس پە؟ ۇعا المادىم. حات جازىپ، اقتىق ءسوزدى ايتۋ كەرەك.
كەشكە ءبىر كەكسەلەۋ قازاق قاتىنى كەلدى. بايكە دەگەن مەليسەنەردىڭ شەشەسىمىن دەدى. وتىرعان سوڭ: — جاۋشى بوپ كەپ وتىرمىن، — دەدى. مەنىمەن جاقىن بولعىسى كەپ (ماعان تيگىسى كەپ)، پالەنشە دەگەن بايدىڭ قىزى جىبەرىپتى. كۇيەۋىن مەنسىنبەي، قالاداعى ابىكەن دەگەن ۇشىتەل اعاسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ جاتقان. جاسىراق اق شۇناق قىز ەدى... لاق سەكىلدى. الدە ابىكەننىڭ ماعان قاتىن الۋ تۋرالى سويلەي بەرەتىنى: ءوز قارىنداسىن بەرگىسى كەلدى مە ەكەن؟.. الگى قاتىننىڭ سوزىنە سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەدىم. ح-نىڭ ءبىر قۋلىعى ما دەپ، ساقتاندىم:
— قىزدان بەلگى حات اكەلىڭىز، — دەدىم. قۋلىق بولسا، بىلىنەر. ايتپەسە شىن شىعار».
— قىز دا جىگىتكە ءسوز سالادى ەكەن!
— كۇيەۋ كەرەك بولعانسىن قايتسىن؟ الدە اقبالانى سۇيگەن شىعار. ءومىردىڭ ءوزى دە قىزىق قوي! اقبالانى الدە ءبىر قىز جاقسى كورەدى. اقبالا كۇلاندى جاقسى كورەدى. كۇلان الدەكىمدى سۇيەدى؟.. مەن دە ءسۇيتتىم عوي... باسقا ءسوزدى قويىپ مىنانى وقيىق.
«مارت — 13.
بۇگىن كۇلانعا حات جازدىم. اتكەز الماسام نەعىلسىن...
اڭعا شىعۋ سىرت جاعىنان قاراعاندا ونشا قىزىق بولماسا دا، كوڭىلدە نەداۋىر ادەمى سۋرەت قالدىرىپتى. تاڭەرتەڭ توسەكتە جاتىپ، كوزىمە ەلەستەتتىم.
تاۋ. تاۋ ىشىندە ءبىر بەلدەن ءبىر بەلگە سوزىلىپ جاتقان شانانىڭ ءىزى. ءبىرى وي، ءبىرى قىر. تاۋ بەتى، جولدىڭ ەكى جاعى ورمان. اپپاق سىرەۋ قار. اڭشى باستانىپ كيگەن برەزەنت سۋلىعىمىز، مويىندا قوس اۋىز، استىمىزدا قىلان ۇرعان، اعىلشىن ەرتوقىمدى اتتارىمىز، ارتىمىزدا سىڭقىلداپ كۇلىسكەن قىزدار، مىقىرايعان جاكىمنىڭ بوكسەسى ەرگە سىيماي، قوربيىپ، پالتەسى تىرىسىپ، ۇرگەن مەستەي قوقيىپ، اياعىنىڭ باسىن اتتىڭ قولتىعىنا تىعىپ اتقا وتىرىسى: قولىنداعى قامشىعا، تىزگىنگە يە بولماي، قولباعىن كيە الماي كەلە جاتقانى، كۇلاننىڭ قازاقشا ىقشام كۇپى، تۇلكى تىماق كيىپ، اتقا ەرەكشە قازديىپ وتىرىپ، اتىن شاۋجاي قاقتىرىپ اياڭداتقانى، جارىسقاندا تاقىمى قوزعالماي، ەتەگى شاشىراماي، ارتىمىزدان جەتىپ، باسىپ وزىپ، بىردەمە دەپ ءتىسى اقسيىپ كۇلىپ وتكەنى. قاديشا جەڭگەيدىڭ بارلىق كومەيىن كورسەتە قارقىلداعانى؛ پەلشەر اتىنان ايىرىلىپ، اتتى مەن قۋىپ، شوقاناقتاعى قالىڭ قارعا ومبىلاپ ات-ماتىممەن جىعىلعانىم، ءۇستى-باسىم قار بوپ، اۋناپ تۇرەگەلگەندە كۇلاننىڭ كۇلىپ، قاشقان اتتى قايىرمالاپ ۇستاعانى، قايتاردا ەكەۋمىز تىزە قاعىسىپ كەلە جاتىپ سويلەسكەنىمىز. كۇلان جەڭگەسىنە: جورعا سالىستىرىڭدار، — دەپ، جاكىممەن ەكەۋىن وزدىرىپ جىبەرىپ، مەنىمەن وڭاشا قالعانى؛ ءبىز جاكىمنىڭ اتىن، وتىرىسىن قوجالار سياقتى دەپ مىسقىلداعانىمىز؛ قاديشا جەڭگەيلەردى ارتىنان قۋىپ جەتىپ: كەلىڭىز، اۋدارىسايىق، — دەپ، قولىمىزدان تارتىسقاندا جەڭگەيدىڭ ەڭسەرىلىپ ءتۇسىپ قالا جازداعانى، — ءبارى قازاقتىڭ ەركىندىگىن، قىز، بوزبالانىڭ ويىن-كۇلكىسىن كوزگە ەلەستەتكەندەي، كوڭىلگە ءبىر ءتۇرلى ءتاتتى، جۇرەككە ءبىر ءتۇرلى جىلى اسەر قالدىرىپتى...
كەشكە قاپاي ەكەۋمىز ويىنعا باردىق. قۇلدىق داۋىرىنەن ءبىر ءبولىمدى — دراما قويىلدى. قاديشا جەڭگەي، كۇلان، جاكىمدەر دە كەلىپتى. كۇلانعا اندا-ساندا قاراپ وتىردىم. و دا ويلانعان كىسىدەي، كىرپىگىن سالماقپەن قاعىپ قاراي بەردى. ءبىزدى شىعارىپ سالا ما دەپ، ويلادى بىلەم، جەڭگەسى مەن ەكەۋى جۇرت شىعىپ جاتقاندا، ەسىك الدىندا ايالداپ تۇر ەكەن. قاپاي ۇيىنە قايتاتىن بولعان سوڭ، ولار كەشەگى ورىس پەلشەرمەن ەرىپ كەتتى.
ورىس پەلشەردىڭ قاديشا جەڭگەيمەن قالجىڭى، كوزقاراسى جامان. كۇيەۋى جوقتا بىردەڭە قىپ ءجۇر مە ەكەن؟ ايەلگە سەنىم دە جوق...
— قويشى، ورىسپەن نە ءۇيتسىن؟ ەركەكتەر دە وسەكتەي بەرەدى ەكەن.
— قاديشا وقىعان ايەل بولسا كەرەك، كىم بىلەدى. بالتاش راس دەيدى. ونى قويا تۇرايىق:
«مارت — 15.
تىنىس كەزىندە تىسقا شىعىپ ەم، قاتار ەسىكتەن كۇلان جىمىڭ ەتىپ، جىلت ەتتى. ىمداپ مەنى شاقىردى. جولىقتىم. «حات جازسام دا، اكەلە المادىم. جانە جازۋمەن ايتا الاتىن ەمەسپىن. اۋىزشا سويلەسسەك ەكەن دەدى. قاشان، قاي جەردە سويلەسۋدى ايتىستىق. مەن:
«جەڭگەڭ بىلە مە؟» — دەپ ەدىم؛ — «بىلمەيدى»، — دەدى. ۋاقىتىن ءوزى ايتپاق بولدى».
«مارت — 16.
بۇگىن تۇسىمدە كۇلاندى كورىپ، سويلەسىپ، ءسۇيىسىپ ءجۇرمىن. عىلىمدا: ادام تۇسىندە وڭىندە كوپ ويلاعان نارسەسىن كورەدى، — دەيدى. ەندەشە، مەنىڭ ويىمدى، ەركىمدى ول بيلەپ، اۋدارىپ ءجۇر ەكەن. مەن ءوزىمدى تالاي اۋىزدىقتاماق بولدىم. وزىمە ءوزىم ۇرىستىم. ءوزىمدى سوكتىم، سىنادىم. «سۇيگەنىڭ بەكەر، الداپ، الدانىپ ءجۇرسىڭ. قۇمار بولاتىن نە بار؟» دەپ، ءوزىمدى توقتاتپاق بولدىم. ونىڭ دا ءمىنىن كورەيىن، جەك كورەيىن، بەزەيىن دەپ ويلاندىم، تالپىندىم. ءوزىمدى تۇزەتپەك بولىپ، وتكەندەگى جامان ىستەرىمدى ەسكە ءتۇسىردىم. وقىعان قىزدى العانمەن باقىتتى بولمايمىن دەگەن پىكىردى ويىما كەلتىرىپ كوردىم. قالاي تالپىنسام دا بولمادى. تالپىنعان سايىن، تورعا تۇسكەن قارشىعاداي، شىرماتىلىپ ورالا بەرىپپىن. مەنىڭ قول-اياعىمدى بايلاپ ۇستاپ الىپتى. ول تور — كۇلانعا اۋىپ كەتكەن كوڭىلىم ەكەن...
ونى مەن تۇسىمدە كورگەنىم بۇگىن بە؟ بيىل ما؟ ەسىمدە بار: ەتكەن جاز وسى قالاعا كەلەردە دە كوردىم. وندا ول ۇستىندە كۇپىسى بار، كۇجىرەيىپ، قىرىنداپ وتە بەرىپ ەدى. بيىل ورىنبورعا جۇرەردە تاعى كوردىم. وندا تاعى ءتۇزۋ قاراپ سويلەسپەدى، ادام ايەل اڭساعاندىقتان كىرە بەرەتىن شىعار دەپ، ءوزىمدى جۇباتتىم. ونىڭ ءبارى بوس جۇبانىش ەكەنىن ەندى ءبىلىپ وتىرمىن.
ونىمەن جولىعامىن، سويلەسەمىن دەگەلى ب ا ق ءۇمىتى كوزگە ەلەستەگەڭدىك پە، كەلەشەكتەگى جاقسى ءومىردىڭ سۋرەتى قيالىما كەلىپ، ءوزىمدى الدە قايدا سۇيرەپ اكەتتى. ءقازىر جۇرەگىمدە قان قايناي باستادى. كوڭىلىم الىپ-ۇشىپ ءبىر جاققا كەتەتىن ءتارىزدى. تاۋبە، تاۋبە... اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەمەيىنشى».
— بايعۇس-اي! ءقايتسىن! قۇمار بولعان ەكەن...
— كاميلا-اۋ! تىرشىلىكتىڭ ءسانى دە قۇمارلىقتا عوي. قۇر اتقا مىنگەندەي كوڭىلىڭ ءبىر سەرپىلىپ كەتەدى عوي!
«مارت — 17.
شكولعا باردىم. ونى كوردىم. جاكىم ەكەۋى تۇر ەكەن. باسىمدى ءيدىم. «مەن — سەنىڭ قۇلىڭمىن» دەدىم ىشىمنەن. ول كوزىن جاۋتاڭ ەتكىزدى. نەتكەن سۇيىكتى، جىلى كوز!
ونىڭ كوزىنەن شىققان سيقىرلى ءجىپتىڭ ءبىر ۇشى مەنىڭ جۇرەگىمە جالعاۋلى. كوزىنە كوزىم تۇسسە، سيقىرلى ءجىبىن شەرتىپ، جۇرەگىم سەلت ەتكەندەي بولادى. سيقىر ءجىبىن شەرتكەنى، قوبىزدىڭ نازىك شەگىنەن شىققان مايدا كۇي سەكىلدى، جۇرەككە جىلى تيەدى، جانعا ءلاززات بەرەدى. اتتەڭ وكىنىش! جانعا جايلى مايدا كۇيىن ۇزاق شەرتىپ تۇرمايدى. ءبىر قاعىپ قالادى دا، عايىپ بولادى. كۇيلى قوبىزعا ءبىر شەرتكەن دە قاناعات: ول شەرتىستە كۇيلى قوبىزعا ءۇن (تون) بەرىلەدى؛ قوبىز ءۇن شىعارۋى-اق مۇڭ؛ مۇڭدى ءتاتتى كۇيىن قوزعاپ الا جونەلەدى؛ تالاي قياعا سوعادى، تەربەتەدى، الديلەيدى جۇرەكتى. كۇي داۋىرلەيدى، سورعالايدى، جاياۋلايدى. بەينە قۇيىپ جۇرگەن سۋ جۇزىندەي تولقىنداپ، جىبىرلاپ، سىبىرلاپ بارىپ باسىلادى...
بۇگىن ول ساعات التىدا جولىقپاق. مەن ساعاتقا قاراي بەرەمىن. ءبىر بالانى كوشەگە جىبەرىپ، اندىتىپ قويدىم. مينۋت وتكەن سايىن جۇرەكتىڭ سوعۋى جيىلەنە تۇسەدى. ەندى جارتى ساعات قالدى. مىنە جيىرما بەس مينۋت قالدى. ۋاقىت قالاي ۇزاق! نە ىستەرىمدى بىلمەي، كۇندەلىگىمدى الىپ جازىپ وتىرمىن. ەندى ءبىر جيىرما بەس مينۋتتا ول كورىنسە، كەلسە، جولىقسا، جىميىپ قاراسا، «سالاماتسىز با؟» دەپ، قولىمدى اقىرىن عانا قىسسا، سودان ءارى نە بولماق؟.. ءقازىر باسىما ەشبىر وي توقىراپ تۇرمايدى... بىردەن بىرگە كوشىپ وتىر... نە جازارىمدى بىلمەيمىن... ول كەلەر، ءا؟ ءبىر بوگەت بولماسا، كەلەر... الدە كەلمەي قالا ما؟ و دا مۇمكىن... ءقازىر ول نە ىستەپ جاتىر ەكەن؟ الدە ساعاتقا و دا قارادى؟ الدە كيىنىپ جاتىر؟ الدە ايناعا قاراپ تۇر؟ الدە، الدە... ساعاتقا تاعى قاراۋ كەرەك... ون سەگىز مينۋت قاپتى... قوي، ۋاقىت ءوتىپ كەتەر. تىسقا شىعۋ كەرەك الدە ونىڭ ساعاتى ىلگەرى شىعار...
ساعات تۇنگى 12.
مانا تىسقا شىعىپ، بۇرىشتا كۇتىپ تۇردىم. بالا كەلە جاتىر ەكەن. بالانىڭ جۇرىسىنە قاراپ، بال اشىپ تۇرمىن. شىداي الماي، وعان قارسى بارىپ ءبىلدىم. «ۇيىنەن شىقتى» دەدى. جونەلدىم. ار جاعىنان «ناردومعا» و دا كەلدى، مەن دە كەلدىم. الدىمىزدان ءبىر ورىس شىعىپ، بيلەت سۇرادى: ەرتەڭ ويىن بولماق قوي. ءبىراز تۇردىق. كوشەدە ءۇش-تورت شاكىرت كورىندى. ول «ناردومنىڭ» ىشىنە كىردى. ساحنا جاققا جاسىرىندى، ساستى... بىرگە وقيتىن جولداستارى عوي: وسەكتەن قورقادى. ءبىز باسقا ەسىكتەن كوشەگە شىعىپ كەتتىك.
كوبىنەسە جاي ءسوز سويلەستىك. X. قالاسىنىڭ وسەگى، اركىمنىڭ ءبىز تۋرالى ءسوزى، مەنىڭ وقىعان قىز تۋرالى پىكىرىم... مۇندا كەلگەندەگى ءبىر ماقسۇتىم... تاعى سونداي جاناما سوزدەر. اياعىندا پەردەنى اشۋ كەرەك دەستىك. كوبىرەك سويلەسۋ ءۇشىن ءبىر جەر كەرەك بولدى. ول ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ پاتەرگە كەلمەكشى بولدى. ءبىراق ۇيلەرىڭىزدەگى بالالاردان سىر شاشىلىپ كەتپەسىن دەدى. ەكەۋمىز كوپ سويلەسەتىن كىسىدەي بولساق تا، سويلەسە المادىق، ۇيلەستىرە المادىق. كەرەكتى ءسوز اۋزىمىزدان شىقپادى. جۇرەك سىرىن كوزبەن عانا بىلىستىك. مەن قايتام-قايتام دەپ كەلە جاتىپ، قاس قارايعاندا ۇيىنە جەتكەنشە ەرىپ بارىپپىن».
«مارت - 18.
ويىندا بولدىق. ول كەلدى. بۇرىنعى ورنىندا وتىردى. مەن قاراي بەردىم بىلەم: جەڭگەسى ماعان: كەيىنگى قاتارعا وتىراسىز با؟ — دەدى. ول كەيىنگى قاتاردا ەدى. ورىن اۋىستىردىق. سونداي قۇمارتىپپىن، ول قاراسا مەندە تاعات قالمايدى. سونداي قۇمارتىپ وتىرعان كوڭىلدى انتىراكتى كەزىندە ءۇش-تورت شاكىرت بۇزدى. ولار ونى جىبەرمەي، قامالاپ سويلەسىپ تۇرىپ الدى. بىرەۋى باياعى شىعارىپ سالا بەرەتىن جىگىت. نە سويلەسكەنىن بىلمەدىم. ءبىراق وعان جاعىمدى ءسوز ەمەس-اۋ دەپ جورىدىم.
ويىن باستالعان كەزدە ول كەلىپ جەڭگەسىنە سىبىرلاستى. جەڭگەسى رەنجىپ وتىردى. X. قالاسىندا تۇرۋ كەرەك ەمەس، كەتۋ كەرەك دەپ، ماعان دا ايتتى. مەن دە بۇل قالانىڭ ادامدارى بۇزىق دەپ جاماندادىم.
جەڭگەسىمەن ەكەۋمىز ورىن اۋىستىردىق. مەن ونىڭ قاسىنا وتىردىم.
قاپاي ەكەۋمىز ولاردى ۇيىنە اپارىپ سالدىق.
باياعى شىعارىپ سالا بەرەتىن سارى بالا بىرەسە الدىمىزدان، بىرەسە ارتىمىزدان شىعىپ، قاسقىرشا تورىدى دا، ءبىزدى ساق كۇزەتشى دەپ ۇقتى بىلەم، ءبىر ۋاقىتتا شىلىمنىڭ وتىن الدىمىزدان جارقىلداتىپ، شاشىپ، جاناپ وتە شىقتى. مەن: — مىناۋ كىسى ورتەي مە؟ دەدىم. ول: — سونشا اياماي نەعىپتى؟ كىسى اياۋشىل بولۋ كەرەك ەمەس پە؟ — دەدى. مەن ول مەيىرىمدى ەكەن دەپ ويلادىم.
مانا سويلەسىپ تۇرعاندا، كۇلاندى ءبىزدىڭ پاتەرگە باراسىڭ دەپ، سوگىپتى (ونىسى وسەك). جانە ولار (شاكىرتتەر) ناۋرىز جاساماق ەكەن. كۇلاندى سوعان شاقىرىپتى. كۇلان ولارمەن قاتىناسىن ۇزگىسى كەلمەيدى: بىرگە وقىپ جۇرگەن جولداس قوي، وسەكتەي بەرەدى، — دەيدى. ولار ونسىز دا وسەكتەمەي ءجۇر مە؟ — ياپىراي! سىزدىكىنە ەندى قالاي بارامىن؟ — دەدى. مەن ولاردى ەلەمە دەسەم دە، بولمايدى. نە عاجاپ؟! سولارمەن نە قاتىناسى بار ەكەن؟!».
«مارت — 19.
مۇندا «قالانشانىڭ» ساعاتى ءبىر دۇرىس سوعىلمايدى. قاسىنان ەتىپ بارا جاتقان كىسىدەن: — قاي ۋاق بولدى؟ — دەپ سۇراپ سوعادى ەكەن. مۇنداعى وقۋشىلار نەتكەن كورگەنسىز: ەكى بالا سويلەسكەندە: ىسپەكتاكىل بولا ما؟ بولسا، ويناسشىلارمەن (ورىسشا بل...دارمەن) جۇرەمىز بە دەپ ويلاپ ەدىك دەپتى، (ونىسى جولداس قىزدارى؛ ىشىندە كۇلان دا بار)».
«مارت — 21.
ابىكەندە قوناقتا بولدىق. قىمىز ىشتىك. اسا قىزىق بولمادى: ەكى قىز (كۇلان مەن جاكىم) جولداستارىنىڭ ناۋرىزىنا كەتىپتى.
كۇلان ولاردى جاماندايتىن، جەك كورەتىن. جەك كورە تۇرا ولاردىڭ ساۋىعىنا كەتكەنىن نە دەپ ءبىلۋ كەرەك؟ ولاردى سىيلاسا جامانداماس ەدى. بۇل قىزدا بەت بولماعانى ما؟ قايراتسىزدىعى ما؟ وسەكتەن قورىققانى ما؟ جاقسىنى جاقسى دەپ ءسۇيىپ، جاماندى جامان دەپ جيرەنبەگەن كىسى — ەشنارسەنى تالعامايتىن، تۇتىنعان جولى جوق ادام بولۋ كەرەك قوي. مەنىڭ اسپەتتەپ جۇرگەن پەرىشتەم وسىنداي بولدى ما؟ قايعى... بۇدان ۇلكەن قايعى جوق. ءوزى نە دالەل ايتار ەكەن؟ كورەمىز».
«مارت — 22.
كەشكە سول ۇيدە بولدىق. قىزداردىڭ ناۋرىزى تۋرالى سويلەدىك. جەڭگەسى بىزگە قوسىلىپ، ولاردىڭ بارعانىن تەرىس قىلدى. كۇلان ءوز ءىسىنىڭ قاتە ەكەنىن موينىنا الدى. جەڭگەسى ادەيى قاپايمەن سويلەسكەن بوپ وتىردى. ءبىز پەشتىڭ قاسىندا تۇرەگەپ تۇرىپ، ازىراق سويلەستىك. مەن ءبىزدىڭ پاتەرگە كەلۋىن سۇرادىم. ول وسەكتەن قورقا بەرەدى، وسى قالادان كەتكەن سوڭ... دەي بەرەدى».
«مارت — 24.
ساعات التى جارىمدا شكولعا جينالىسقا باردىم. جيىلعان جوق ەكەن. ەسىك الدىندا ءبىراز تۇردىم. قاسىندا ءبىر كىشىرەك بالا بار، بۇرىشتان جاكىم شىقتى، قولىندا شيىرشىقتاپ ۇستاعان قاعازى بار. جاسى ون توعىز، جيىرماعا كەلىپ قالعان قىز عوي. ول تۋرالى وسەك اتتىڭ قارا قاپتالىنان. بوزبالامەن جۇرەم دەپ ساباققا ەرە الماي، ءبىر ورىس ۇشىتەلىنەن دايارلانىپ ءجۇر دەپ ەستىگەم.
مەنى كورىپ، قاسىنداعى بالاسىن ءبىر جاققا جۇمسادى. بالاسى كەتىپ بارا جاتقاندا، داۋىستاپ: كۇلان دا، ماديشە دە كەلدى دەپ ايت! — دەدى. ول — ماعان ەستىرتكەنى.
ورىس قىزدارى قاسىنان بوزبالا ءوتىپ بارا جاتسا، ولگەنشە قىزىق ءسوز ايتىپ كەلە جاتقانداي، بوزبالا قاراسىن دەپ، ساڭقىلداپ سويلەسىپ، قاڭقىلداپ كۇلەتىن ەدى. جاكىمنىڭ مىنا ساڭقىلداۋى اۋماعان سولاردىڭ مىنەزى. بۇزىلعان قىزداردىڭ بارلىق سىرتقى مىنەزىن جاتتاعان دا قويعان. ساۋداگەر ايەلدەر ەركەككە جۇعىسقىسى كەلسە، نە تاماعىن كەنەيدى، نە كوزىن قىسادى، نەمەسە سونداي ءبىر ايقىن بەلگى بەرەدى. مىنا قىزداردىڭ وتىرىك كۇلۋى، ساڭقىلداۋى دا سونىڭ اعايىنى عوي. ياپىراۋ! وقىعان قىزداردىڭ ءبارى وسى بوپ كەتكەنى مە؟ سىزىلعان قىز قىلىعى بولا ما؟».
— ونىسى راس-اۋ! وقىعان قىزدار ءتىپتى ەركەكتى ءوزى شاقىرىپ تۇرادى عوي.
— بۇل ەندى ورىس قىزدارىنىڭ مىنەزى. ءبىزدىڭ قىزدار دا سولاردان ءتالىم الادى عوي. سىنىق ەكەش سىنىق تا جۇعادى دەيدى.
— سۇيتكەنمەن كىشكەنە يبا كەرەك قوي.
— ارينە.
«مارت — 26.
كەشكە ساعات التىدا كۇلان بىزدىكىنە كەلدى. ەسىكتى جاۋىپ الىپ كوپ سويلەستىك. وتكەن ءومىردى، وسەكتى، مىنەزدى، ماحابباتتى، كەلەشەك پلاندى، — ءبارىن ايتىستىق. اياعىندا ءسۇيىسىپ ايىرىلدىق. ول ءسوزىنىڭ اياعىن اعاسىنا سىلتەي بەردى: مەنى وقىتقان سول ەدى. ونىڭ ەڭبەگىن زايا قىلعانداي بولام عوي، — دەدى. جانە وقي تۇسەمىن دەدى. مەن ەكەۋىن دە سەبەپ ەمەس دەدىم. شىن جۇرەگىڭنەن شىققان ءبىر اۋىز ءسوزىڭ كەرەك دەدىم. وعان كەلەسى جولى جاۋاپ بەرمەك بولدى. ءوزى ۇيالىپ، قىسىلعان ىسپەتتى، قىزاردى، تەرلەدى. مەن دە قۇشاقتاپ، قىسىپ، تەرلەتتىم بىلەم: كوڭىلدە ءتاتتى اسەر قالدىردى.
«ەڭبەكشىل قازاق» كەلدى. بەرنياز ءبىر قىزبەن ەكەۋى اتىلىپ ءولىپتى. قايعىلى حابار. جىگەرلى جاس اقىن ەدى: ايانىش!.. قانداي سەبەپ بولدى ەكەن؟ قازاقتا ءوزىن ءولتىرۋ سيرەك بولۋشى ەدى. مىناۋ ءبىر تاڭدانارلىق ءىس. الدە ماستىق، الدە ماحاببات، الدە الدانۋ، الدە جاۋىز تۇرمىس... ايتەۋىر ءبىر اۋىر كۇيىك بيلەدى عوي. ءومىر شىركىن قالاي شولاق (؟)».
«مارت — 28.
بەلينسكيي ايتقان ەكەن: «قيالدان شىققان ماحاببات تازا جۇرەكتەن شىققان ماحابباتتان اۋىر، جامان بولادى. قيال ماحابباتى جۇرەككە تۇسسە، اۋىر تاس تۇسكەن سەكىلدى، قوزعالتپايدى، جانىشادى، ۋلايدى دەپ. سول راس پا دەيمىن. سارعايۋ، كۇيىنۋ، — جۇرەك قاتتى اۋىرادى».
«مارت — 29.
كەشكە قاديشا جەڭگەيدە بولدىق. اي جارىق، كۇن جىلى ەدى. كوشەدە قىدىردىق. كۇلانمەن سويلەستىم. ءوز پىكىرى جوق: «ماريا الەكسەي قىزى نە ايتار ەكەن؟» دەگەن سەكىلدى، اعا-جەڭگەم نە ايتار ەكەن، قالاي قارار ەكەن دەي بەرەدى. جارىمادىم. وقىعان قىزدىڭ وقىماعان قىزدان ايىرماسى بولماعانىنا كەيىدىم. ءبىر قىس ورازا ۇستاپ، بوسقا اۋرە بولعان ەكەم دەپ، قىنجىلدىم».
«اپرەل — 4.
قاپاي حات جازىپ، عاشىق بوپ جۇرەتىن مارياش دەگەن قىز كۇلانعا: اقبالا ماعان حات جازدى، — دەپ ماقتانىپتى. مەن جازباعانىمدى، جازبايتىنىمدى دالەلدەدىم. قاپاي مەنىڭ سىرلاس جولداسىم. ول مارياشتى الام دەپ جۇرەتىن. قاپايمەن ونىڭ جۇرگەنىن كۇلان ءوزى دە كورگەن. مەن: ول وسەك بولار؛ سەنىمەن ارامىزعا جىك سالماق ويى بار شىعار؛ ايەل كۇنشىل كەلەدى عوي. ماعان نانباساڭ، مەنىڭ وعان جازعان حاتىمدى كور، سۇراپ ال... — دەدىم. ايتسەدە نانباعانداي بولدى. كۇلان وتىرىككە، وسەككە نانعىش كوپ قىزدىڭ ءبىرى ەكەن دەگەن كۇدىك پايدا بولدى».
«اپرەل — 6.
ىبىراي مۇعالىمدە قوناقتا بولدىق. ايەلدەردى دە شاقىرىپتى. ايەلدەر بولەك بولمەدە وتىردى. ويىن باستاماق بولدى. ورىستىڭ بەلبەۋ سوق (جگۋت) دەگەن ويىنىن وينادىق. ايەلدەردىڭ بەلگىلەگەنىن تاۋىپ قويا بەردىك. ولاردىڭ كىمى كىم بولعانىن ۋاق بالالار بىزگە جەتكىزىپ تۇرىپ ەدى. تابا الماعاندى ەسكەن بەلبەۋمەن ۇراتىن ويىن ەدى. قىزدار بەلبەۋ جەگەن سوڭ، اشۋلانىپ، وينامادى. ويىندى بۇزعان كۇلان بولدى.
ابىكەن ماعان سىبىرلاپ سىر ايتتى. انەۋگى ويىندا كۇلان ساربالامەن وڭاشا جەردە سويلەسىپ تۇرعانىن ماقان دەگەن بالا كورىپتى. (ماقان وتىرىك ايتپايتىن تازا بالا). ساربالا جاي سويلەسپەپتى، قولى ءبىر جۇمساق جەردە تۇرىپتى. جاكىمنىڭ تۇندە اعاش ىشىنە بوزبالامەن قىدىرىپ كەتەتىنىن ايتتى. جاكىم مەن كۇلان قوساقتاۋلى تايىنشاداي بىرىنەن-بىرى ايىرىلمايدى. كۇلانعا «ونىمەن نەگە جۇرەسىڭ» دەگەندە: «ساباقتاس، جولداس بولعاسىن...» دەيتىن. «ساربالامەن نەگە جۇرەسىڭ؟» دەگەندە دە ۇندەي الماي قاپ ەدى؛ بەزەرلەنىپ ەدى، ۇيالماپ ەدى.
مارتتىڭ جيىرما جەتىسىندە كۇلان ساربالامەن ەكەۋمىزگە كەزەك قاراپ، قىزاراڭداپ وتىرعانىن ءىشىم جەك كورىپ ەدى. ەكەۋمىزدى سالىستىرعانداي نەمەسە ەكەۋمىزدى الداعانداي كورىنىپ ەدى.
ەندى سونىڭ ءبارىن قورىتقاندا، كۇلاننىڭ تازا قىز ەمەستىگى انىق بوپ شىقتى.
ماقانعا ساربالا ماقتانىپتى: 21-جىلى كۇلان جاكىمدىكىندە تۇرعاندا وعان بوزبالا كوز سالماۋشى ەدى. سول كەزدە مەن جاقىن بولىپ ەدىم. سودان بەرى جاقىنبىز... ەرلى-بايلى كىسى دەيمىز. وقۋىن بىتىرگەن سوڭ، ەكەۋمىز قاشپاقپىز. باسقا قالاعا كەتپەكپىز. مەن قاتىنىمدى تاستاماقپىن... — دەپتى.
وعان دا نانباس ەدىم: مەنىڭ كۇلانعا جازعان حاتتارىمدى ماقان ساربالانىڭ قولىنان كورىپتى.
و دا از بولعانداي، ساياسي ءبولىمىنىڭ ءبىر اگەنتى كۇلان مەن ساربالانى بازاردىڭ قاسىنداعى اينەگى جوق ەسكى ۇيدەن تۇندە ۇستاپ العانىن قاپايعا ايتىپتى. قاپاي — يسپولكوم باستىعى. اناۋ اگەنت وعان سىرىن ايتىپ جۇرەتىن.
سورلى باسىم! مۇنشا الدانارمىن با؟ ارىپ-شارشاپ، شولدەپ جۇرگەندە، تابىلعان ءبىر جۇتىم سۋىڭا يت سارىپ كەتسە، قانداي بولار ەدىڭ؟ مەن دە سونداي كۇيگە ءتۇستىم. سۇيگەن ادامنىڭ ءمىنىن كورمەيدى دەگەن راس ەكەن. ياپىرىم-اي! مۇنشا اداسقانىم قالاي؟!. ەندى وقىعان ايەلدەن ءۇمىتىم كەسىلدى. ەسىل تازا جۇرەك، ەسىل جىگەر، ەسىل ۋاقىت قور بولعان!..»
«اپرەل — 8.
كۇلانعا حات جازدىم: «قۇرمەتتى كۇلان! كەتەتىن بولعاندىقتان حاتتارىمدى تاعى سۇرايمىن. بۇل تىلەگىمدى بەرەرسىز دەپ ءۇمىت ەتەم. قوش بولىڭىز».
ول جاۋاپ قايىرىپتى:
«ءسىزدىڭ بارلىق حاتتارىڭىزدى جىرتىپ تاستاعام. نانىڭىز. كۇلان».
— مىنە، كاميلا، سەن ايتشى، كىنا كىمدە؟ اقبالادا ما، كۇلاندا ما؟
— كۇلاندا عوي دەپ ويلايمىن.
— مەن دە سوندا عوي دەپ ويلادىم. بالتاش بۇل اڭگىمەنى مەنىڭ كوڭىلىمدى اقبالادان شىعارعالى وقىپ وتىر عوي دەپ: «مۇنىڭ نەسى بار؟ اقبالادا جازىق جوق. ونداي جۇمىس كىمنىڭ باسىنان وتپەيدى؟ — دەدىم. بالتاش وعان دا بولمادى. اقبالانىڭ تاعى ءبىر جامان ىستەرىن ايتا باستادى. مەن كۇيىپ كەتتىم. نە بولعانىمدى بىلمەيمىن. بالتاشتى وزىمنەن ءبىرجولا تۇڭىلتەيىن دەپ، ەرتەدە باسىمنان وتكەن وقيعانى ايتىپ سالدىم...
— نەسى بار؟ مەن دە قىز ەمەسپىن. مەنى ورىس الىپ قاشقان. و تۇگىلى مەن بالا دا تاپقام، — دەدىم. بالتاش تاڭدانىپ، ەجىكتەپ سۇرادى. تىڭداپ بولدى دا: «مۇنى ايتقانىڭىز جاقسى بولدى!» دەپ قوش ايتىسىپ كەتىپ قالدى.
— ءاي، بەكەر ايتقان ەكەنسىڭ: ەركەككە سەنىم بار ما؟
— ارتىنان ءوزىم دە ويلاندىم...
— ال، سونىمەن؟
— سونىمەن، ارادا ءبىر كۇن ءوتتى مە، بىلمەيمىن. اقبالا مەنى شاقىرتىپ حات جازىپتى. مارس باۋىنا تاعى باردىم.
بۇرىنعىداي ەمەس، اقبالانىڭ قاباعى كەلمەيدى. كوپ بوگەلمەي-اق: «بۇرىن سەن باسىڭنان ەش نارسە كەشتىڭ بە؟» — دەپ سۇرادى. ساسىپ قالدىم: «جوق» — دەدىم. كەشەگى ءسوزدى بالتاش جەتكىزگەنىن سەزە قويدىم.
— تانبا، بالتاشقا ايتىپسىڭ عوي. ونداي ءىس اركىمنىڭ باسىنان وتەدى. ماعان سەنىڭ شىن ايتقانىڭ كەرەك. بۇگىن جاسىرعانمەن تۇبىندە اشىلماي تۇرا ما؟ سوندا ماعان نە بەتىڭمەن قارايسىڭ؟ — دەپ، ءتۇسىندىرىپ ءبىرتالاي ءسوز ايتتى. ويلانىپ وتىردىم دا:
— راس ەدى، — دەدىم.
— ولاي بولسا، ءسىزدى ماعان تاعدىر جازباعان ەكەن. مەن ءسىزدى قىز ەكەن دەپ ءجۇر ەدىم، — دەپ اقبالا تۇرىپ كەتىپ قالدى. ءوز بارماعىمدى ءوزىم شايناپ قالا بەردىم.
اڭ-تاڭ بوپ، سىرەسىپ وتىرىپ قالىپپىن.
مەن اڭىرىپ، جىن سوعىپ كەتكەن كىسىشە مەلشيىپ وتىرعاندا، قايدان اندىپ تۇرعانىن بىلمەيمىن، بالتاش جەتىپ كەلدى. مەن تەرىس قاراپ كەتتىم. وتىرىپ، ماعان كوپ ءسوز ايتتى. ءسوزىن تىڭداعىم كەلمەيدى. يت ەتىنەن جەك كورىپ وتىرمىن. اياعىندا ءوزىنىڭ مەنى ءتاۋىر كورەتىنىن سويلەپ كەلىپ:
— سەنىڭ وتكەن كۇندەگىڭ ماعان كەرەك ەمەس، ادامشىلىعىڭ كەرەك. وتكەنگە سەن جازالى ەمەسسىڭ. سەن تيسەڭ، مەن سەنى الامىن، — دەدى.
كوزىمنەن جاسىم قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، جىلاپ، بالتاشتى موينىنان قۇشاقتاي الىپپىن.
سۇيتسەم — بالتاشىم شىن اقىلدى جىگىت ەكەن.
ەرتەڭىنە بارىپ زاگس-كە جازىلدىق.
— اپىرماي! جاقسى بولعان ەكەن!
— نەسىن ايتاسىڭ!.. ايتپاقشى «زاگس» دەگەننەن شىعادى-اۋ. جازىلۋعا بارساق، باياعى مەنىڭ بەتىمدى اشاتىن قارا مۇرت ورىس سوندا قىزمەت قىلادى ەكەن.
— وي، جاساعان-اي!
— مەنىڭ اتىمدى ەستىگەندە، بەتىمە قاراي قالدى. بالتاش كورىپ قويا ما دەپ، قىرىنداي بەردىم. كوزى ىشىپ-جەپ بارادى.
شىققان سوڭ، ارتىما قاراسام — قارا مۇرتىم اۋزى اڭقيىپ، موينى قيسايىپ، ارتىمنان قاراپ تۇر.
— نە عىپ مۇنداي بوپ قالدى دەپ ويلادى ما ەكەن؟
— كىم ءبىلسىن... كوزىمە جىلى ۇشىراپ كەتتى. مەن «كەشتىم» دەگەندەي، انتەك باسىمدى يزەدىم. ول شاشىن ۋىستاي الدى. وكىندى مە، كىم ءبىلسىن...
— ادام كورە بەرەدى ەكەن-اۋ! — دەپ كاميلا تامساندى.
— ءتىرى كىسى نە كورمەيدى دەيسىڭ؟ — دەپ اقبىلەك تە كۇرسىندى.
— كۇيەۋىڭ قايدا؟ — دەگەندە:
— كۇيەۋىم وسىندا. بىرگە كەلدىك. دەمالىسقا ەلگە بارا جاتىرمىز، — دەدى.
سودان كەيىن ەكەۋى تامسانىسىپ، قايىققا قاراي تارتتى.
«نۇر زايسان» ەكى وكىردى. ءساندى كيىمدى ايەلدەر باراقوتتان جۇگىرىسىپ شىعا باستادى.
باسىندا جىڭىشكە جيەك اق پيكە پانامى، اياعىندا ەركەك وكشەلەۋ اق برەزەنت باشماق، ۇستىندە اق كەنەپ پالتە، بويىنا كيىمى قۇيىپ قويعانداي، اق قۇبا، قارا كوز ايەل پالۋبانىڭ شارباعىنا سۇيەنىپ، ءپىرىستانداعى جىبىرلاعان جۇرتقا كوز سالىپ تۇر ەدى.
باراقوت وكىرگەندە، ءبىرىنشى كلاستىڭ اينەگىنە بارىپ، بىردەڭە دەدى. كىدىرمەي ءۇش جىگىت تىسقا شىقتى. ۇشەۋدىڭ ورتاداعىسى بالتاش ەدى. قاسىنداعى ەكەۋى: بۇرىن بىرگە وقىپ، بىرگە قىزمەت ەتىسكەن، بۇل كۇندە ءار جەردە قىزمەتتە جۇرگەن ساۋلەبەك، قاناش دەگەن جىگىتتەر ەدى. اناۋ اق كيىمدى ايەل اقبىلەك ەدى. جولداستارى ءۇش-تورت كۇننەن بەرى بالتاشتى قوناق قىلىپ، باۋعا، ارالعا بىرگە قىدىرىپ جۇرسە دە، ءالى دە قامتاماسى قالعانداي، باراقوت ۇستىندە اڭگىمەلەرىن اياقتاتىپ ءجۇر ەدى. بالتاش جولاۋشىلىق كادەسىن قىلىپ، ولارعا سىرا ىشكىزىپ شىققان سوڭ، ۇشەۋى تاعى دا سويلەسىپ، باراحودتىڭ تۇمسىق جاعىنا قاراي اينالدى.
ولاردىڭ بالتاشتى قۇرمەتتەيتىن دە ءجونى بار: بالتاش استانادا ءبىر ءتاۋىر كەمەسەر. استانادان كەلگەن ادامنان گۋبەرنەدەگىلەردىڭ كوپ نارسە كۇتىپ، اكەسى بازاردان كەلگەندەي، قولىنا قاراپ تۇراتىن ادەتى عوي. ولاردىڭ قانداي سۇراۋىنا بولسىن جاۋاپ بەرەردەي. بالتاشتىڭ دا ءبىلىم تاجىريبەسى مولايىپ، قىزمەتكە ىسىلىپ، ىسىنە تاباندى، ءبىرتوعا كومەنەس بولىپ ەدى. بالتاش مىنا جولداستارىنىڭ قاسىندا كوپتى كورگەن كونە بولىپ قالىپ ەدى. ويتكەنى ول اقمولا، سەمەي، ورال، بوكەي گۋبەرنەلەرىنىڭ بارىندە قىزمەت ەتىپ، جالپى قازاق جايىمەن، ءار الۋان جاعدايىمەن، وقىعاندارىمەن ابدەن تانىسىپ، اقىل اۋدانى، دۇنيە تانۋى كەڭەيگەن ەدى. ول وزىنشە اركىمگە سىن بەرۋگە جارايتىن، بىرەۋدىڭ اتاعىنا، بەدەلىنە، سوزىنە ساتىلمايتىن، وزىنشە جول تۇتىنعان جىگىت ەدى.
جولداستارى:
— اقبالا قالاي بوپ ءجۇر؟ — دەگەندە:
— اقبالا ءجۇر. ول ءوزى قيالشىل جىگىت قوي: بولمايتىن ءىستى بولدىرام دەپ، كەيدە ۇرىنعا شاباتىنى بار. ءسوزدى ءتاۋىر كورەدى، — دەپ جىميىپ قويعان.
— جورعابەك قانداي ادام بوپ شىقتى؟ — دەگەندە:
— ۋاي، ونى قويشى. ول ءوزى جۇرتتىڭ ءبارىن الداپ قۋ بوپ ءجۇرمىن دەپ ويلايدى. وسى كۇنى كىسى الداۋعا كونە مە؟ قۋ بوپ كەتتى عوي. ءبىزدىڭ قاپاي ەكەش قاپاي دا پالە بوپ كەتىپتى. قىزمەت، نە دەگەنمەن، ادامدى ۇيرەتەدى عوي... جورعابەكتە تۇتىنعان جول جوق. ودان دا مەن تورەگەلدىنى قۇرمەت ەتەم: بىزگە قارسى بولسا دا، ءوز جولىندا قالدى. ەشكىمگە جاعىنبايدى. قىزمەتىن جاقسى ىستەيدى. ول ءوزى ءىسشىل جىگىت قوي؛ ازىراق ماقتانشاقتىعى بولماسا، — دەگەن.
مىنە، بالتاشتىڭ اركىمدەر تۋرالى وسىمداي كوزقاراسى بار جىگىت ەدى. ساياسات دۇنيەسىندە بالتاش باسشى بولماعانمەن، باسشىعا تايانىش بولاتىن، تاباندى جىگىت ەدى. جولداسقا وپاشىل، ۋادەشىل بولعاندىقتان كەيدە شەن قۇمارلاردىڭ سوڭىنا دا ەرىپ كەتەتىن ەدى. ءبىراق ولاردىڭ قاتەسىنە ءوز كوزى جەتكەن سوڭ، مىنا جەرىڭ دۇرىس ەمەس دەپ، ايتار ەدى دە، ايىرىلىپ كەتەر ەدى.
«نۇر زايسان» ءۇش وكىردى.
بالتاشتار ماناعى شارباققا سۇيەنىپ تۇرعان اقبىلەكتىڭ قاسىنا كەلدى.
— قوش، ەندى، جولداستار!.. سولاي قىلىڭدار! — دەپ بالتاش ەكى جولداسىمەن قوشتاسىپ، قولدارىن نىعىزداي قىستى.
— قوش، قوش، قوش — دەپ ولار اقبىلەكتىڭ قولىن ۇستاپ، اسىعىپ جەرگە ءتۇستى.
باراقوتتىڭ داۋىسى دا «قوش، قوش، قوش!» — دەپ دارىلداپ، قيماي تۇرعان باۋىرلاردىڭ جۇرەگىن ءلۇپ-لۇپ ەتكىزدى. جەردەگىلەر باراقوتتاعىلاردى كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ، كۇلكىسى مەن جىلاۋى ارالاسىپ، اۋىزدارى اشىلىپ، تاناۋلارى دەلديىپ، كەيبىرەۋدىڭ كوزىنە ءمولت-مولت ەتىپ جاس تا كەلىپ تۇر ەدى.
باراقوت سورپا جالاعان كارى توبەتشە، سۋدى سىلپ-سىلپ ۇرىپ قوزعالا باستادى. باستار شىبىنداپ، قالپاقتار قارعا بولىپ، ورامالدار كوبەلەكشە جالپىلدادى. «ءبىز دە سەندەردى قيمايمىز» دەگەندەي، جۇرت باراقوتتىڭ ارتىنا قاراي تولقىدى. كوپتىڭ جۇزىندە كۇلكى، جىلاۋ، قۋانىش، ايانىش ارالاس.
باراقوت ۇستىندەگى كۇيشى سالداتتاردىڭ سىبىزعىسى سىڭعىرلاپ، دابىلدارى دۇمپىلدەپ، تۇتىكتەرى كۇرسىلدەپ ەكپىندى مارشقا ەكىلەندىرە باسقانى اقبىلەكتىڭ كوڭىلىن دە بوساتقانداي، تامىرلارىن جەلپىندىرە: سولقىلداتقانداي بولادى. اقبىلەك تە اق ورامالىن جەلپىلدەتىپ قوشتاسادى؛ الدە ءبىر قىمبات نارسەسى قالىپ بارا جاتقانداي، الدەكىمدى اياپ، جۇرەگى جىلاعانداي بولادى. ول قيماسى — كاميلا ەدى.
تىم بولماسا كاميلا بايعۇس ءبىزدى شىعارىپ سالۋعا دا كەلە المادى-اۋ! «كۇيەۋىنەن، قايىن اعا، ابىسىندارىنان ايبىنادى عوي، قورىنادى عوي. وقىماعان ايەل قور عوي! قاپاستاعى قۇستاي عوي!» دەگەن ويلار كەلدى.
— بۇ بايعۇستاردىڭ كوزى قاشان اشىلار ەكەن؟ قالاي جاردەم ەتسەم ەكەن؟ — دەپ تۇرعاندا، بالتاش يىعىنان تارتىپ:
— ءوي، سەن نەگە جىلاپ تۇرسىڭ؟ — دەيدى.
— ءجاي... انشەيىن... كاميلا بايعۇستى اياپ... وقىماعان ايەلدىڭ كۇنى قاراڭ عوي! — دەپ اقبىلەك كۇرسىندى
— ءبىر ءتۇرلى كوڭىلشەكسىڭ-اۋ! ءبىر كۇندە بولا قويا ما؟ بىرتە-بىرتە وقيدى، كوزى اشىلادى، تەڭەلەدى. وسى كۇندە-اق تەڭەلە باستاعان جوق پا؟.. اۋەلدە ءوزىڭ قانداي ەدىڭ؟.. — دەپ بالتاش ءۇمىتتى سوزدەر ايتادى.
— سوندا دا قيىن عوي... — دەپ اقبىلەك باۋىرىنىڭ قامىن جەگەندەي، جالعىز ءوزىنىڭ جەتىلگەنىن ازسىنعانداي بولادى. ءبىراق بالتاشتىڭ دالەلدەرىنە توقتايدى. ويتكەنى بالتاشتى بىلمەيدى دەپ ويلامايدى...
شىلدەنىڭ شاڭقان، شاعىل كۇنى. جاسىل جاعالاۋ ەرتىس. ەرتىس جۇزىندە سۋ سىزىپ اق باراقوت كەلەدى. اق باراقوت ۇستىندە اقبىلەگىن قولتىقتاپ، ۋىز قىمىزداي كاۋسار اۋانى كەۋدەسىن كەرە ءسىمىرىپ بالتاش سايران ەتەدى. سايرانعا تويسا، جان-جاعىنىڭ ءبارى اينا، جارقىراعان سالونعا كىرەدى. قوس بۇرىمى ارقاسىنا سالبىراعان اسپان كوز، جاڭا ءوسپىرىم اقسارى قىز، قازىقشا قازديىپ، پيانينوعا كۇڭگىرلەتىپ كۇي شالادى. وڭ بۇرىشتا كىشكەنە ۇستەلدى ورتاعا الىپ، اق جاتالى، قوشقار تۇمسىق، ءبىز تۇمسىق ءتورت ساۋداگەر. «پاس»، «بيس»... دەپ، پرەپارانس (كارتا) سوعادى.
بالتاش پەن اقبىلەك جاس قىزدىڭ كۇيىن تىڭداپ، شىتىرداي اق داستارقاندى ۇستەل باسىنا وتىرىپ، اق كيىمدى ماتۇشكەگە تاماق الدىرىپ ىشەدى.
بالتاش ۇستەلدە جاتقان جىڭىشكە قاعازدى الىپ، تاماقتىڭ ءتىزىمىن وقيدى:
— سكەبلدىڭ بتيكەسى، گرەكتىڭ تەپتەلى، پولىدانىڭ زىرازى، تاعى بىردەمەنىڭ انتريكوتى، تولىپ جاتقان بەپ-الەستروگون، بەفشتەكس، لانگەت دەي مە، پيلەت دەي مە، قوي ەتى، بۇزاۋ ەتى، قاز ەتى، كاۋاپ، قىرعاۋىل، بۇلدىرىق، تۇيە تاۋىق، روستبيپ، شابىلعان شوشقا، «تۇزداعى ءتىل، ءتوس ەت — دەرشت شورت تەبە دەريي... مۇنىڭ قايسىسىن جەيمىز؟
— «شور تەبە دەريي» دەگەنى دە بار ما ەكەن؟ — دەپ اقبىلەك مىرس ەتەدى.
— «شورت تەبەسى» جوق، ايتەۋىر دەريى بار.
— ءوزىڭ قايسىسىن جەيسىڭ؟
— مەن وسى انتريكوت، سانتريكوتىنىڭ جايىن بىلمەۋشى ەم، قوي ەتىن جەيىن، — دەدى.
اقبىلەككە بالتاشتىڭ ول ءسوزى دە قىزىق كورىندى، ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلدى. اقبىلەك كۇلگەندە، قوشقار تۇمسىق ساۋداگەر قىلمىڭداپ، قاراي قالادى. ول اقبىلەككە مانادان جامان كوزدى جىبەرىپ، قيالعا باتىپ وتىرعان عوي.
اقبىلەك كۇلىپ وتىرىپ:
— مەن بۇلدىرىقتى-اق جەيىن، — دەيدى.
ەت ارتىنان «جيگۋلي» سىراسىنان ەكى بوتەلكە ءىشىپ، اقبىلەك ەكەۋى ەكى كىسىلىك تاپ-تازا كايۋتاسىنا (بولمە) كەلىپ، سولقىلداق كەرەۋەتتە بىرىنە-بىرى قاراپ، قيسايىپ جاتىپ، «بۋزاتەر»، «ىسمەقاش» جۋرنالدارىن وقىپ، ءماز بولىسىپ كۇلىسەدى.
بالتاش:
— تاماق سىڭىرۋگە كۇلگەن جاقسى، — دەپ قويادى.
ءومىر ءساندى، ءومىر قىزىق! ءبارى كۇلكى. جاڭادا عانا قوسىلعان ەكى جاس. قاباق قاعىسىنان ويلارىن تانىسادى. ءبىرىن-بىرى رەنجىتەرلىك ءتۇرى جوق.
— الگى جەپەڭنىڭ ساعان كوزدى قاداپ وتىرعانىن بايقادىڭ با؟ — دەگەندە، اقبىلەك:
— سەن دە اندىپ وتىرادى ەكەنسىڭ! — دەپ كۇلىمدەپ، ماقتانىپ قويادى. بالتاش:
— سەن، شىراعىم، بايقا! جەپەكەڭدەر بالەكەت كەلەدى، — دەيدى. اقبىلەك وندا:
— ءوزىڭ بايقادىڭ با؟ بۇگىن كوماندير دە مەنىڭ ورامالىمدى اپەردى عوي، — دەيدى.
بالتاش وعان كوتەرىلىپ قالادى. كوتەرىلمەي ءقايتسىن؟ مۇنداي كەلىنشەكتى بالتاشتان باسقا كىم الدى؟
اقبىلەك كورگەن-بىلگەنىن بالتاشقا ايتىپ كەلەدى. بالتاش قىزمەتتەن كەلگەندە، كىمنىڭ نە سويلەگەنىن ايتىپ وتىرادى. سويلەسكەن سايىن، ءبىرىنىڭ بىلگەنى بىرىنە اۋىسادى. كەيدە بالتاش بايانداما، وچەت جازعاندا، اقبىلەك كوشىرەدى. اقبىلەك بىردەڭەگە الدانىپ جاتسا، بالتاش بارىپ، تاماق اكەلەدى. ەكەۋى بىرگە كۇيىنەدى، بىرگە سۇيسىنەدى. ويتكەنى دەنەنىڭ باسقالىعى بولماسا، ەكەۋى ءبىر كىسىمىز دەپ ويلايدى.
ەكى كۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى دەگەندە ەكى جاس زايسانعا جەتتى. «شىقتىق» دەپ تەلەگرام بەرگەن عوي. تولەگەن مەن جەڭگەسى دە كىشكەنە «قىزىن كوتەرىپ، ءپىرىستانعا كەلىپ تۇر ەكەن. انادايدان ءبىرىن-بىرى كورگەندە، اقبىلەك پەن جەڭەشەسى:
— اھ، جەڭەشە!
— اھ، اقبىلەك! — دەسىپ، اياقتارى جەر باسقانىن سەزبەي، بىرىنە-بىرى ۇمتىلدى.
— ە، جەڭەشە-تايىم!
— ە، باۋىرىم-اي! — دەسىپ قۋانعاننان كوزدەرىنەن جاس ىرشىپ، قۇشاقتاسىپ، قايتا-قايتا ءسۇيىسىپ جاتىر.
— دەنىڭ ساۋ ما، قاراعىم! — دەپ تولەگەن قارىنداسىنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى.
اقبىلەك كىشكەنە ءسىڭىلىسىن شوپىلداتىپ، باۋىرىنا باسىپ:
— جىگىت بوپ كەتىپتى عوي! — دەپ جاتىر.
بالتاش تولەگەنمەن بۇرىن دا تانىس: بىرگە قىزمەت قىلىسقان جولداسى عوي. بۇرىن «بالتاش جولداس!» دەۋشى ەدى؛ ەندى «جولداس» دەۋدى كەڭسە ءتىلى كورىپ:
— قاراعىم، ساۋمىسىڭ، — دەپ اۋزىنان ءسۇيدى.
جەڭگەسى دە بالتاشپەن تانىس. بالتاشتىڭ ءتاۋىر جىگىت ەكەنىن — ولار دا بىلەدى.
بۇرىن تولەگەن بالتاشتى: «يكەمگە كونبەيتىن، ءبىر بەتكەي، قازاق جايىن بىلمەيدى»... — دەپ ىشىنەن ۇناتپاۋشى ەدى. ەندى ول ويى دا جوعالىپ كەتتى. ويتكەنى ول — ەندى تۋعان كۇيەۋى، ول — كىندىكتەن كەلگەن ۇلكەن كەمەسەر. ەندى بالتاش تۋرالى نە دەپ جامان وي ويلاسىن؟ كۇيەۋىنە بۋلانباسا.
ەكى بەرجەباي دايار ەكەن. تولەگەن بالتاشتى، جەڭگەسى اقبىلەكتى قولتىقتاپ، ەكى-ەكىدەن وتىرىپ، كوشەنى سىقىرتىپ ءوتىپ، بۇرقىراتىپ، پاتەرىنە الىپ كەلدى.
كۇيەۋ كەلە جاتىر دەگەننەن، اعا، جەڭگەسى پاتەرىن تۇياناداي قىلىپ بەزەپ، ءبىر بولمەنى ەكەۋىنە ارناپ، كەراۋات قۇرىپ، كىلەم توسەپ قويعان ەدى. قىزارا بورتكەن نەشە ءتۇرلى ءتاتتى باۋىرساق، پارامىش.. سامسا، كامپيت، مامپاسيلەر، شەكىلدەۋىك، پىستە، جاڭعاقتار، پەشەنيالار تارەلكەلەردە ساۋسىلداپ، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى بولاتىنداي ۇلكەن ۇستەل لىق تولىپ، اق داستارحانمەن بەتى جابىلىپ، قۇرمەتتى قوناقتاردى كۇتىپ تۇر ەدى. كەك باس، قىزىل باس، التىن باس بوتەلكەلەر دە بۋپەت-شكاپتا كول جاعاسىنداعى قازداي مويىندارىن سوزىپ شىتىناپ، بىجىناپ، «ءبىزدى قاشان ىشەسىڭدەر؟» دەپ قىلقىلداپ قاراپ قويۋشى ەدى. تولەگەن كەمەسەر كۇيەۋىنە وزگە اراقتى ولقى كورىپ جيىرما بەس سومعا ءبىر بوتەلكە «ىپامپانسكي» العان ەدى.
قوناقتاردىڭ تۇسكەنىن ەستىگەن سوڭ، ۋەزدىڭ سورپاعا شىعارىمىز دەپ جۇرگەن، شالبارلارىنىڭ تىزەسى قالتالانعان، پەنجەگىنىڭ ارتقى ەتەگى جىمىرىلعان شولاق كەمەسەرلەر دە تولەگەندىكىنە مەكەدەن قاجى كەلگەندەي اعىلدى. تولەگەن حابار قىلعان عوي. ءتۇتىن اندىپ جۇرەتىن، ولەڭىندە بەس تيىندىق قۇن قالماعان سالدامان انشىلەر دە، تارىسى پىسكەننىڭ تاۋىعى بولا كەتەتىن «بوستەكى» داياشىلار دا كەلدى.
«قۇتتى بولسىن!»، «جوعارى شىق!»، سوعىسقان ورىندىق، ساپىرىلىسقان كىسى، سالدىرلاعان ىدىس، سىلدىرلاعان شانىشقى، پىشاق، ۇرەمكە ءبارى ارالاسىپ، تولەگەن ءۇيى قۇددى جارمەڭكە بولدى. ۇرەمكەلەر شىڭگىرلەدى، شامپانسكيي مۇرىنعا شاپشىپ بىجىلدادى، اراق ءىشىلدى، ءان سوعىلدى. جۇرت دۋىلدادى. اقبىلەك بالتاشقا تيگەندە، ەكەۋى استانادان كەلگەندە، سوقپايتىن نە بار؟ بۇدان ارتىق قۋانىش بولا ما؟! قۇي اراقتى! كوتەر ۇرەمكەنى! سوق ولەڭدى! ە، كۋلەت شىركىندى! سۇمىرەيت! پالە!
قىزۋمەن وتىرىپ، جۇرت كوپ ءىشىپ جىبەرگەن ەكەن. باستار بوس مويىن، اياقتار رەزەڭكە، قابىرعالار توبەگە شىعىپ، ۇستەلدەر اتكەنشەك ويناعان كەزدە، قوناقتار دا بىرىنە-بىرى سۇيەنىپ ۇيدەن شىقتى. بالتاشتى سۇيەمەلەپ اپارىپ، اقبىلەك توسەككە جاتقىزىپ، جەڭگەسى مەن ەكەۋى ىدىس-اياقتارىن جيناۋعا كىرىستى. تولەگەن دە «قۇدايدىڭ بەرگەنىنە شۇكىرشىلىك» ەتىپ، دەمىن ءبىر الدى.
ەكى-ۇش كۇندەي اقبىلەك، بالتاش اعا، جەڭگەلەرىمەن ءار ۇيدە قوناقتا بولىپ، كەشكىسىندە جالاڭ باس لامپىشا جىرپىلداعان جامان سۋرەتىن، «اۋلاق ءۇيدىڭ ارى-بەرىسىن» قىپ جاتقان سپەكتاكلىن كورىپ، قالانىڭ سىي-سياپاتىنا قانعان سوڭ، ەلگە شىعۋعا قامداندى.
تولەگەننىڭ ءوز ەلى عوي. جانە بالتاشقا دەگەن سوڭ، جۇرت ات اياي ما، تورت-بەس ات تابىلىپ قالدى. تاۋلى جەرگە اربا جۇرمەيدى، سالت اتپەن ءجۇرۋ كەرەك قوي.
كوك الا جورعانى كورپە سالىپ، جەڭگەيگە ەرتتەدى. جاراۋ بوز اتتى اقبىلەك ءمىندى. جيرەن قاسقا اتتى تولەگەن، قارا اتتى بالتاش ءمىنىپ، قاستارىنا ءبىر جولداس الىپ، ساسكە كەزدە قالادان شىقتى. تولەگەن بىلاي شىققان سوڭ كۇلىكەنىڭ ءوز الدىنا الدى. جەڭگەي اتقا ءمىنىپ، ارتىق ۇيرەنبەگەن كىسى عوي: ءبىر قولىمەن ەردىڭ قاسىنان ۇستاپ، اياعىن ۇزەڭگىنىڭ ساعاسىنا سالىپ ورناتقان وماقاشا قوپيىپ بۋىنىن بيلەي الماي، قولپ-قولپ ەتكەنى اقبىلەككە ايت پەن تويدان دا قىزىق بولدى.
شىلدەنىڭ جىلداي كۇنى. تۇسكە تامان جولاۋشىلار تاۋ بوكتەرىندەگى ءبىر اۋىلدان باعلان جەپ، قىمىز ءىشىپ، كۇن قايتا تاعى اتقا وتىردى.
ماناعىداي ەمەس، جەڭگەيدىڭ ونە-بويى اۋىرىپ قالىپتى. قاتتى جۇرىسكە جاراماي، كوك الانىڭ اياڭ جورعاسىمەن تايپالتىپ كەلەدى. اقبىلەك قاجىر ەمەس، سيپاي قامشىلاپ، ساۋ اياڭداتىپ كەلەدى. جالعىز-اق كۇلىكەن قالعىپ-شۇلعىي بەرەدى. ونى كەزەكپە-كەزەك الدارىنا الىسادى.
كىشى بەسىن كەزىندە ايەلدەر شولدەدىك دەگەن سوڭ، وزەن بويىنداعى ءبىر اۋىلعا بۇرىلدى. جەلىسىندە ون شاقتى قۇلىنى بار ءبىر ۇلكەن ءۇي ورتالىقتا: ونىڭ وڭ جاعىندا ءبىر اق وتاۋ تۇر. جولاۋشىلار سول وتاۋدىڭ سىرتىنا كەلىپ تۇرا قالدى. ەسىك الدىندا كورىنگەن ءبىر بالالاۋ جىگىتتى شاقىرىپ، سويلەس قىلدى. اق وتاۋ بەكبولاتتىكى دەگەندە اقبىلەكتىڭ جۇرەگى بولار-بولماس بۇلك ەتە ءتۇستى. ايتسە دە وسىندا تۇسكىسى كەلدى.
بالا جىگىت جۇگىرىپ ۇيگە بارعان سوڭ، تىماعىن قيسايتا كيىپ، شاپانىنىڭ ءبىر يىعىن جامىلىپ، ءبىر يىعىن جۇرە سۇعىنىپ، قولباڭداپ بەكبولات شىعىپ، قوناقتارعا ابدىراپ قارسى ءجۇردى. انادايدان سالەم بەرىپ، كەلە بالتاشتىڭ اتىن ۇستادى. باياعىسىنداي الاقانىن قالاق قىپ، تولەگەننىڭ، جەڭگەيدىڭ، اقبىلەكتىڭ الاقانىنا جاپسىرىپ، امانداستى. اقبىلەكتىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتكەندە، قىزارىڭقىراپ قالدى. قۇراق ۇشىپ جۇگىرىپ، ەسىك اشىپ كىرگىزىپ ءجۇر.
توسەگىنىڭ الدىندا بۇيىعىلاۋ، كەلتە مۇرىن، قارا تورى كەلىنشەك ءىس تىگىپ وتىر ەكەن. اقبىلەكتىڭ كوزى الدىمەن سوعان ءتۇستى. كەلىنشەك تە تىمىرايىپ، ايەلدەرگە كوز استىمەن قارادى. ەركەكتەرمەن تىزەلەسىپ تورگە شىعىپ كەتكەنىن سوكەت كوردى، نەمەسە اقبىلەك وزىنەن ارتىق بولعانعا كۇندەدى مە، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر «ادىرام قال» دەگەن قاراس ەدى.
بەكبولات جىگىت جىبەرىپ، دەرەۋ ۇلكەن ۇيىنەن قىمىز الدىرىپ، ءوز الدىنا داستارقان سالىپ ساپىرا باستادى. اقبىلەك تۋرا قاراي المايدى؛ كۇنالى كىسىشە، كۇيبىجەڭدەپ، ساسقالاقتاي بەرەدى. بەكبولاتتىڭ قۇراق ۇشىپ وتىرعانىن كەلىنشەگى جاراتپاعان ءتارىزدى، كەلتە مۇرنىن جوعارى كوتەرىپ، شىعىپ كەتتى. «جامان شىركىن! سىر ءبىلدىرىپ قويادى-اۋ!» دەگەن كىسىشە، قاتىنى شىعىپ بارا جاتقاندا بەكبولات الا كوزىمەن ءبىر قارادى.
قوناق از وتىرسا دا، كوپ سىنايدى عوي. اقبىلەك بەكبولاتتى ىشىنەن ايادى: كەلىنشەگىن مەنسىنبەيدى ەكەن دەپ ويلادى. بەكبولاتپەن جولىققان كۇندەر زامات كوز الدىنا ەلەستەپ ءوتتى. ايتسە دە وتكەن كۇنگە وكىنگەن جوق. بۇرىنعى ارمان قىلاتىن تۇرمىس ەندى اياق استىندا قالعانداي، ءوزى باسقا ءبىر جاڭا، جارىق دۇنيەگە كوشكەندەي. ءبىر جوعارى كوڭىل پايدا بولدى. بەكبولات بۇرىنعىداي ەمەس، ساقال، مۇرتى دا كوبەيىپ، بەت-اۋزى دا اجىمدانىپ، بويى دا الاسارىپ، قوراش بوپ قالعانداي كورىندى.
— ە، ەلگە بارا جاتىر ەكەنسىزدەر عوي... قالادا بوتەن حابار جوق پا؟.. قوي الدىرايىق، قوناق بوپ كەتىڭىزدەر! — دەگەننەن باسقا، بەكبولاتتان پالەندەي تاتىمدى ءسوز دە شىقپادى. ول سوزدەرى دە بەكبولاتتىڭ دالادا قالعاندىعىن، بالتاشپەن اراسى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن كورسەتتى. اقبىلەك ازىراق ويلانىڭقىراپ وتىرعانىن ءوزى دە سەزە قويىپ، بالتاشتىڭ كوڭىلىنە بىردەڭە كەلىپ قالا ما دەپ، ورىسشىلاپ «جۇرەيىك» دەدى. بەكبولات: «قوناق بوپ كەتىڭىزدەر! شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن ادامسىزدار!» — دەپ جىك-جاپار بوپ جابىسسا دا، قوناقتار اتقا قونعانىن ءتاۋىر كورە بەردى.
ءتۇسۋىن تۇسسە دە، وزدەرىنە دە قولايسىز بولدى بىلەم، ءبىرتالايعا دەيىن تولەگەن ءسوزىن قيۋلاستىرا الماي، ويى بولىنە بەردى. ءبىراق اقبىلەك تە، تولەگەن دە بالتاشقا ءوز ويلارىن سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، باسقا سوزگە جۇباتىپ اكەتتى...
سەڭگىر-سەڭگىر تاۋلاردان، ۇڭگىر-ۇڭگىر قۇزداردان، تۇيە وركەشتى شىڭداردان، قىز ەمشەكتى تاستاردان ءوتىپ، بۇراڭ-بۇراڭ سۇرلەۋمەن بەس اتتى كىسى بەس قۇمىرسقا بوپ ورمەلەپ، التايدىڭ باسىنا شىقتى. التاي بويدى دا، ويدى دا كوتەردى؛ التايدىڭ كەشكى سامالى بەتتى ءسۇيدى. اقبىلەك التايعا شىققاندا، باياعى اپاسىن ولتىرەتىن، ءوزىنىڭ ابۇيىرىن الاتىن، وگەي شەشەنىڭ قورلىعىن شەگەتىن، كوركەمباي كەمپىردىڭ كور ۇيشىگىندە جانى كوزىنە كورىنەتىن، الاي-تۇلەي، قاراڭعى كۇندەر بارسا كەلمەسكە ءبىرجولا كەتكەندەي، اناۋ الىستا، ەتەكتە ءبىر جولا قاراسى وشكەندەي بوپ كورىندى. اقبىلەك بەينەتتەن، قورلىقتان، كۇنادان قۇتىلىپ، سوناۋ جەتى قات كوكتەگى عارىشقا اپارىپ، جۇرەگىن التىن ىلەگەنگە سالىپ جۋعانداي، انادان جاڭا تۋعانداي ءتارىزدى. ونىڭ جۇرەگىن جۋىپ، تازارتقان لەگەن — اياۋلى جانى، قاراتاۋداي قايراتتى، اي مەن كۇندەي عىلىم ەدى.
مارقاكولدىڭ شىنىداي تۇنىق سۋى دا، كول جيەگىندەگى ءۇيىرىم-ۇيىرىم اۋىل دا، بارىلداپ، كىسىنەپ، وقىرانىپ، ورىسكە تارتىپ بارا جاتقان جىلقى دا جىلقىشىنىڭ قىزىل الا تىستى تىماعى دا، اناۋ قوزى الىپ جۇرگەن قايقى ءتوس كەلىنشەكتىڭ جاسىل كويلەگى دە، اتتىڭ جالى دا، جەڭگەسىنىڭ باسىنداعى كۇلدى-بادان ورامالى دا — باتار كۇننىڭ سارعىلتىم ساۋلەسىنە شومىلىپ، جەر دۇنيە cap كوزىلدىرىكپەن قاراعانداي جىمىڭداپ، ساڭعىراپ تۇرعاندا اقبىلەك تۋىپ-وسكەن اۋىلىنا جەتتى. اۋىلدا يتتەر شۋلايدى: قوتاندا قوي ماڭىرايدى. اسپاندا تورعاي شىرىلدايدى. قىرىنداپ ۇشقان قۇس ساسى الا كەرەناۋلاپ مىڭقىلدايدى. ەنەسىن ىزدەپ، اۋىلدا لاق بەزىلدەيدى. سۋعا بارا جاتقان ءۇش جاس قىز:
«سىلدىر-سىلدىر قامىسقا سىرعام ءتۇستى؛
سىرلاسپاعان جات ەلگە اپام ءتۇستى.
اپام ءۇشىن قابىرعام قايىسادى،
قولىمداعى قوس جۇزىك مايىسادى»،
— دەپ شىرقاپ ءان سالادى.
اقبىلەكتەردىڭ الدىنان شاۋىپ شىققان بالا جولىعا سالا، تايىنىڭ قۇيرىعىن شوشايتىپ، اۋىلعا قاراي ىزعىتتى.
تولەگەن كەيدە جىلىنا، كەيدە جىل ارا ەلىنە ءبىر كەلىپ كەتەتىن. كەلىندى الا كەلىپ، جاتىپ كەت دەپ اقساقال وتاۋ كوتەرىپ بەرگەن. تولەگەننىڭ كەلەتىنىن ەستىگەن سوڭ، اقساقال وتاۋىن وڭ جاعىنا تىكتىرىپ كۇتىپ وتىر ەدى.
تايلى بالا اۋىلعا شاۋىپ كەلىپ:
— اعاتايىمدار كەلە جاتىر! اقبىلەك تە بار! — دەگەندە، اقساقال ۇيدە وتىرىپ، قالعىپ كەتكەن كىسىشە:
— ءاھ! نە دەيدى؟ — دەپ باسىن جۇلىپ الدى.
اقبىلەك باياعى كەتكەننەن ۇيىنە قايتىپ كەلگەن جوق ەدى. اقبىلەك وقىپ ءجۇر دەپ اقساقال ەستۋشى ەدى. ءبىراق «قىز وقىپ نە بولادى؟» دەپ ىشىنەن ۇناتپاۋشى ەدى. باياعىدا بالاسى ەكەنى بولماسا، اقبىلەكتەن ءبىرجولا كۇدەر ۇزگەن ەدى. ونى كورەمىن دەگەن ويىندا جوق ەدى. اقساقال ەندى قايتەرىن بىلمەدى. ۇيدە وتىرا ما؟ الدىنان شىعا ما؟ قالاي امانداسادى. دىم كورمەگەندەي تىمپيىپ وتىرا ما؟ كەشىرىم سۇراي ما؟ بۇل ءبىر شۇعىل وقيعا بولدى.
سۇيتكەنشە بولمادى، قاتىن-قالاش شۋلاپ:
— انە شىقتى! ءتورت كىسى!.. جوق، بەسەۋ... ەكەۋى ايەل... بىرەۋى كەلىن عوي!.. — دەسكەن داۋىسقا اقساقالدىڭ ءبۇيىرى قىزىپ، وتىرا المادى. «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى شال بارىپ سالەم بەرسىن» دەگەن ماتەلدى ەسىنە الىپ، ۇيدە وتىرسام، قۋانباعان بوپ كورىنەرمىن دەپ تىسقا شىقتى.
شىقسا ساۋىلداپ كەلىپ قالعان ەكەن. اق بوز اتقا مىنگەن اق كيىمدى بىرەۋ كورىندى؛ الدىنا سارانى مىنگىزىپ الىپتى. بۇل ورىسىڭ كىم دەپ تۇرعاندا، ۇرقيالار بارىپ، ءتۇسىرىپ بەتىنەن سۇيە باستادى. سۇيتسە اقبىلەك ەكەن. بوز اتى، اق كيىمى ارۋاقتانىپ كورىندى مە، ۇلىق كەلگەندەي، اقساقال انتەك قورىنايىن دەدى. اۋىلدىڭ ەركەكتەرى دە اقساقالدىڭ قاسىنا جينالىپ قاپ ەدى.
تولەگەن مەن بالتاش كەلىپ اقساقالعا سالەم بەرىپ، قولىنان ۇستادى.
— مىناۋ كۇيەۋ بالاڭىز — بالتاش دەگەن جىگىت، — دەپ تولەگەن تانىستىردى. اقساقال:
— ە، امانبىسىڭ، شىراعىم! — دەپ ساسىڭقىراپ قالدى. «قايىرلى بولسىن!» ءتارىزدى بىردەڭە ايتقالى وقتانسا دا، اۋزىنا لايىقتى ءسوز تۇسپەدى.
ونىڭ ارتىنان سارانى ەرتىپ، اقبىلەك كەلىپ، اكەسىنە قول بەردى.
— قاراعىم، اقبىلەكپىسىڭ؟ — دەگەندە داۋىسى قالتىراپ، كوزىنە جاس كەپ قالدى. ايتسە دە كۇيەۋىنەن يمەنىپ، جاسىن ارەڭ توقتاتتى. اقبىلەك مۇڭايىپ تومەن قارادى. اقساقال بالاسىنا قاراپ:
— دەنى-قارنىڭ ساۋ ما، قاراعىم! — دەدى.
قاتىندار كەلىندى كەلىنشىلەتىپ، ءۇيدىڭ ارتىنان اينالدىرىپ، وتاۋعا كىرگىزدى.
اۋىل كىسىلەرى قول ۇستاسىپ، امانداسىپ بولعان كەزدە، اقساقال:
— ءاي، جول بەرىڭدەر، ۇيگە كىرسىن! — دەدى. قوناقتار ۇيگە كىردى. ولارمەن بىرگە اقساقال دا كىردى. قاتىندار كەلىنگە شىمىلدىق ىزدەپ ەدى.
— قوي، اۋرە قىلماڭدار! جاسىرىنباي-اق قوي، شىراعىم! لۇقسات! سالتىندا جوق جۇمىستىڭ نە كەرەگى بار؟ — دەپ كەلىنىن جاسىرىندىرعان جوق.
قاتىندار شۋلاسىپ:
— ە، اقساقال، ۇلكەن كىسى! بالالارىڭ كەپ، كوزايىم بولدى ما؟.. مىنا جىگىت كۇيەۋ بالا ەكەن عوي؟.. ءومىر جاستارىڭ ۇزاق بولسىن!.. بالاڭىز قۇتتى بولسىن! — دەسىپ جاتىر.
اقساقالدىڭ كوڭىلى تاسىپ وتىر...
ءاي-جاي بولعان سوڭ، اقساقال ايدىڭ جارىعىمەن ءۇيىنىڭ جانىندا قوي سويعىزىپ وتىرىپ:
— كۇيەۋ بالا قاي ەل ەكەن؟ بىلدىڭدەر مە؟ — دەپ امىردەن سۇرادى.
ءامىر مانادان بەرى تولەگەننىڭ جولداسىنان ءمانى-جايىن سۇراپ، ءبىلىپ قويعان عوي؛ ءوزى دە ايتقالى قىبىرجىپ وتىرعان كىسى عوي:
— سەمەيلىك، توبىقتى بولسا كەرەك. ۇلكەن ورىنداعى تورە ەكەن! ورىنبوردا قىزمەت قىلادى ەكەن! — دەپ كوپتىردى.
اقساقالدىڭ كوڭىلى ماناعىدان دا بەتەر قارىس كوتەرىلدى. تاڭەرتەڭ اقبىلەك پەن كەلىنى دالاعا بارىپ كەلە جاتقاندا، اقساقالدىڭ كوزى ءتۇسىپ: «كەلىن ءبىر بايبىشە بولعانداي دەنەلى، ءجۇرىسى سابىرلى ادام ەكەن» دەپ ويلادى. كەلىن نوعاي ەمەس، ەستەك قىزى دەگەننەن بەرى، اقساقال ەستەكتىڭ ءبىر اتاسىن قازاققا جاقىن قىپ الىپ ەدى. سارا تولەگەننىڭ كىشكەنە كۇلىكەنىن كوتەرىپ، تىسقا شىعىپ ەدى، اقساقال:
— بەرى اكەلشى، قاراعىم! — دەپ الدىرىپ نەمەرەسىن يىسكەدى. كوڭىلى تاعى ءبىر قارىس كوتەرىلگەندەي:
— ەي، قۇدايا شۇكىر توبا! — دەپ تاۋبە كەلتىردى. پالتەلەرىن جامىلىپ، قالپاقتارىن شەكەسىنە سالىپ، سىمداي بولىپ تولەگەن مەن بالتاش شىققاندا؛ «زامانىنا قاراي بۇ دا جاراستىقتى ەكەن!» دەپ ويلادى. مىناۋ ەكى تورە بالاسى تۇرعاندا، ولە-ولگەنشە كەمقور بولماستاي كوردى.
بالالار شايىن ءىشىپ جاتقاندا، اقساقال جەتى بيەسىنىڭ ساباسىن ءپىستىرىپ، ىدىس-اياقتى جۋعىزىپ، ءوز ءۇيىن سىپىرتىپ، تورگە كورپە سالدىرىپ:
— اقبىلەكتەرگە انە جەرگە سال! — دەپ قاتىنىنا وڭ جاقتى نۇسقاپ جاتىر ەدى.
ءشاي ءىشىپ جايلانعان سوڭ، ءامىردى جىبەرىپ، بالالارىن ءوز ۇيىنە شاقىرتتى.
— جوعارى شىعىڭدار! — دەپ تولەگەن مەن بالتاشتى تورگە شاقىردى.
— ە، سو جاققا وتىرىڭدار! — دەپ كەلىنى مەن اقبىلەكتى وزىنە قارسى وڭ جاققا وتىرعىزدى.
قىمىزدى بايبىشەسىنە ساپىرتىپ، بالالارىنا قىزىل كەسەمەن قايتا-قايتا بەرگىزىپ، اۋىل كىسىلەرىنە دە، بالا-شاعاعا دەيىن قۇر تاستاتپاي، ءوزى قاداعالاپ وتىر.
— كەلىننىڭ اياعىن11 ۇستا، كەلىننىڭ، — دەپ قويادى. كەلىننىڭ دوپ-دوڭگەلەك قارا كوزى، ماڭقيىپ وتىرعانى، اتاسىنان انتەك يمەنگەنى قولايىنا جاعىپ وتىر. ورىك اقبىلەككە قاراۋعا بەتى شىداماي:
— اقبىلەكتىڭ اياعى، — دەگەندە اياقشىعا بۇعىپ قانا سىبىرلايدى.
— نەگە ىشپەدىڭدەر؟ قىمىز جاقسى عوي! — دەپ اقساقال بالتاش جاققا قاراپ قويادى.
— بولعانىمىز سو عوي! — دەپ بالتاش كەسەسىن قايىرعاندا:
— قالالى جەر ادامنىڭ ءىشىن قۋىرىپ تاستايدى عوي! — دەيدى. اقساقالدىڭ كوڭىلى تاسقىن. تاماعىن كەنەسە بۇكىل اۋىل ەستيدى. تۇكىرىپ جىبەرسە، ەسىكتەن ءوتىپ سارى ءيتتىڭ تۇمسىعىنا جالپ ەتەدى.
كەشكە تامان تولەگەندى وڭاشا شاقىرىپ، اقساقال قۇرمالدىق بەرۋ جايىن اقىلداستى. اقساقالدىڭ كوڭىلى: ءىرى جىلقى سويىپ، ۇلكەن توي قىلۋدا ەدى. تولەگەن تاي دا جەتەر دەگەن سوڭ، بالا دا بىردەڭە بىلەتىن شىعار دەپ ماقۇل كوردى.
اقساقال تاي سويدى. كوڭىلى جەتەر اعايىن ون شاقتى قوي سويدى. نەداۋىر ۇلكەن توي بولدى. جۇرت سابالاپ قىمىز اكەلدى. تاي، قۇنان جارىستىرىپ، كۇرەس قىلىپ، كوكپار تارتىپ، ەرىگىپ جاتقان ەل ءبىر كەنەلىپ قالدى.
كول باسىنداعى تورت-بەس اۋىل جاس تورەلەردى كەزەكپە-كەزەك قوناققا شاقىرىستى. دىردۋ باسىلعان سوڭ، از كۇن بولسا دا، قاراپ جۇرمەيىك دەپ، اقبىلەك پەن جەڭگەسى بەس اۋىلدىڭ ورتاسىنا قىزىل وتاۋ ورناتتىرىپ، جاس ايەلدەردى ءبىر مەزگىل وقىتىپ، حات تانىتپاق بولدى.
كەيدە ەركەكتەردى دە شاقىرىپ، بالتاش پەن تولەگەن گازەت-جۋرنال وقيدى. تازالىق، دەنساۋلىق، مال دەرتىن ەمدەۋ، كاپەراتىپ جايىنان اڭگىمە قۇرىپ قويادى. قىزمەت ادامدارىنا جول جوبا كورسەتەدى. ەلگە كەرەكتى ۋاق كىتاپتاردان الا بارعان ەدى. ونىڭ پايداسى ءتيدى.
اقبىلەك باياعى ەمەس، وزگەرگەن: ونەر تاپقان، جەتىلگەن، ىسىلعان، ايەلدەرگە كوسەم بولعان. بۇرىنعى بۇيىعى، ۇيالشاق، سىزىلعان، مۇڭايعان اقبىلەكتىڭ ءىزى دە جوق. اقبىلەكتىڭ قىزىعىن، ءىسىن كورگەندە اقساقال تاڭدانادى: «بۇل قالاي بوپ كەتكەن؟ قالانىڭ نە قاسيەتى بار؟ جۇپ-جۋاس، ۇيالشاق بالا ەمەس پە ەدى!» دەپ ويلايدى. قالايدا اقبىلەك جات. اقبىلەك ونەرلى. ول ەندى اقساقالدىڭ عانا بالاسى ەمەس، كوپتىڭ بالاسى. ەندى اقساقال ودان يمەنەدى. مىناۋىڭ تەرىس دەۋگە باتا المايدى. باياعى ءوزىنىڭ قاتالدىعىن ويلاعاندا، وزىنەن-وزى ۇيالادى. كەشىرىم سۇراسام قايتەر ەدى دەپ ءبىر اۋىق ويلانادى. ءبىراق اكە باسىمەن بالاعا كىشىرەيۋدى لايىق كورمەيدى. سوندىقتان اقبىلەككە كەزدەسكەندە:
— قاراعىم، نەمەنە؟.. شولدەگەن جوقسىڭ با؟ قىمىز ءىشتىڭ بە؟ — دەگەن سياقتى قالبالاقتاپ قالدى.
اكەسىنىڭ ونىسىن اقبىلەك تە سەزەدى. اكەسىن ايايدى.
— جوق، اكە! شولدەگەم جوق... — دەپ ەركەلەگەن سەكىلدى، قاسىنا كەلىپ وتىرىپ، بالا وقىتقانىن، جەڭگەسىنىڭ ءتىلى كەلمەگەنىن، ايەلدەردىڭ كۇلگەنىن اڭگىمە قىلادى.
— قاراعىم-اۋ! ەلگە كەلىپ تىنىعادى دەسە، جۇدەپ قالاسىڭ عوي... و قاتىنداردان نە شىعادى دەپ جۇرسىڭدەر؟ — دەپ ماڭدايىنان يىسكەيدى.
— اكە-اۋ، زامان وقىعاندىكى عوي! — دەيدى.
— وقىعانمەن كەلىن ەكەۋىڭدەي بولار دەيمىسىڭ! — دەپ بالاسىن كوتەرىپ قويادى.
اقبىلەك اكەسىمەن ايتىسپادى. اكەسىن جاڭا تاۋىپ العانداي قۋانادى.
سارا ون ەكىگە شىعىپ، ۇزىن كويلەك كيىپ، بۇرىمىن ارتىنا سەلتيتىپ ءورىپ قوياتىن بولعان ەكەن. اقبىلەك وعان:
— سەن قىز بولماي-اق قوي. باسىڭدى بيتتەتپە، — دەپ شاشىن الدىرتىپ تاستادى. سارانى قايتارىندا ءوزى الا كەتىپ، وقۋعا بەرمەك بوپ قويدى.
قاجىكەن ازامات بوپ قالىپتى. ءبىراق وگەي شەشەنىڭ قولىندا وتىرىكشى، تۇنجىر، ۇرىسقاق، كەكشىل بوپ ءوسىپتى. ونى تولەگەن قولىنا الىپ وقىتپاقشى بولدى.
ۇرقيانى قاستارىنا ەرتىپ، اقبىلەك پەن جەڭگەسى دالاعا بارادى، كول باسىنا بارادى. وتكەن بالالىق كۇندەردى ەسىنە تۇسىرەدى.
ءبىر كۇنى اقبىلەك سوزدەن-سوز شىعىپ وتىرىپ، ۇرقيادان:
— جەڭەشە-اۋ، وسى باياعى مۇقاش نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى.
— ەستىمەپ پە ەدىڭ؟ سول جىلى قىستى كۇنى شىعار دەيمىن، جوق بوپ كەتتى عوي، — دەدى.
— و قايدا كەتتى؟
— كىم بىلەدى، بىرەۋ ءولتىرىپ تاستاعان شىعار، — دەدى. اقبىلەك:
— ءوزى دە ەلدىڭ قارعىسىن كوپ الىپ ەدى، — دەدى.
— قارعىس قويا ما؟ — دەپ، ۇرقيا دا قوستادى.
ماتايدىڭ ابەنى ەكى ۇرىسىن جىبەرىپ، جايعاستىرعانىن بۇلار قايدان ءبىلسىن.
كۇلىكەن ساراعا ەرمەك بولدى. موينىنا مىنگىزىپ جۇرگەنى.
ۇرقيانىڭ ىسكەندىرى دە بەسكە شىعىپ قالىپتى. ۇرقيا جانىنان ەكى ەلى تاستامايدى.
ىسكەندىر تىم-اق سۇيكىمدى، ءتۇرى دە كوركەم: مىنەزى دە وجەت. شەشەسى وتە زەرەك دەپ ماقتايدى: بالالارمەن قوسىلىپ ءان سالادى: قوي كۇزەتەدى؛ بۇزاۋ ۇيرەتەدى؛ ويىنعا ءبىر جالىقپايدى؛ اۋىلدىڭ مالىن تۇستەپ تانيدى. ءبىراق تەز قاتىر، اشۋلانشاق؛ ءبىر بالادان جىعىلىپ قالسا دا، جارىسقاندا قالىپ قويسا دا، جاتىپ توبەلەس سالادى؛ ءوز ىرقى بولماسا، ايتقانعا كونبەيدى دەيدى.
ءبىر كۇنى اقبىلەك پەن ۇرقيا كول جيەگىنە بارىپ جۋىنىپ وتىر ەدى. سارا بار، كۇلىكەن، ىسكەندىر بار، اۋىلدىڭ وڭشەڭ ۇساق بالالارى سۋعا شومىلىپ، جيەكتە جۇگىرىپ، جارىسىپ ويناپ ءجۇر ەدى. بالا ءبىرىن-بىرى جىلاتپاي جۇرە مە، كىشكەنە كۇلىكەندى ءبىر بالا جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، قاعىپ كەتىپ، جىلاتىپ قويدى. ىسكەندىر ونى كورە سالا جۇگىرىپ بارىپ، جىققان بالانى كىشكەنە جۇدىرىعىمەن ىشتەن قويىپ-قويىپ جىبەردى. انا بالا ۇلكەنىرەك بولسا دا ساسىپ قالدى.
ۇرقيادان قورقىپ تۇك قىلا المادى. ىسكەندىردىڭ مىنا قىلىعىنا اقبىلەك ءسۇيسىنىپ:
— ىسكەندىر، بەرى كەلشى، قالقام! وي، باۋىر بولعانىڭنان اينالايىن! — دەپ شاقىرىپ الىپ بەتىنەن ءسۇيدى.
— جەڭەشە-اۋ! وسىنىڭ اتىن ىسكەندىر دەپ قايدان قويىپ ءجۇرسىڭ؟ ورىستار الەكساندر دەيدى عوي، — دەپ سۇرادى.
ۇرقيا باياعىدا تۇسىندە ىسكەندىر دۋانا بالاپان ۇستاپ بەرگەنىن ەسىنە سالىپ:
— سوندا ىسكەندىر دۋانانى ىرىم قىپ، اتىن ىسكەندىر قويىپ ەدىم، — دەدى.
سونى ايتقاندا اقبىلەك كوزى دوڭگەلەنىپ، از ويلانا قالدى دا:
— جەڭەشە-اۋ! وسى ىسكەندىر مەن سياقتى ەمەس پە؟ — دەدى. ۇرقيا كۇلىپ جىبەردى.
— سەن سياقتى بولسا، سەنەن تۋعان شىعار! — دەدى.
— راس ايتاسىڭ با، جەڭەشە؟ — دەگەن سوڭ، ۇرقيا شىنىن ايتتى. ىشىنە ۇرگەن قارىن تىعىپ، وتىرىك بۋاز بولعانىن، اقبىلەكتىڭ بالاسىن باۋىرىنا سالعانىن، ءبارىن سىر قىلدى.
اقبىلەك قۋانىپ كەتتى:
— ىسكەندىر، بەر كەلشى! — دەپ شاقىرىپ الىپ: — قۇلىنىم-اۋ! — دەپ، باۋىرىنا قىسىپ، قۇشىرلانىپ تاعى ءسۇيدى. — ولتىرەتىن بالا ەمەس ەكەن عوي! جاقسى قىپسىڭ عوي، جەڭەشە! — دەپ، ۇرقيانى ءسۇيدى. انالىق سەزىم اقبىلەكتىڭ جۇرەگىن قورعاسىنداي بالقىتتى.
— مەن كىسى قانىن جۇكتەدىم دەپ ءجۇرۋشى ەم. جەڭەشەتاي-اي! مەن شىن باقىتتى ەكەم عوي! وقۋعا جاراعان سوڭ، وزىمە بەرەسىڭ عوي! — دەدى.
— بەرەيىن، — دەدى ۇرقيا.
مارقاكولدىڭ سۋى بالداي. مارقاكولدىڭ سۋىن ءىشىپ، وتىن جەگەن سارى قارىن، تۇتام ەمشەك جانۋاردىڭ باۋىرىنان ءسۇت سورعالاپ ءسۇت ەمەس-اۋ قۇت سورعالاپ كونەك-كونەك لاقىلدايدى.
مارقاكولدىڭ جيەگىندە مامىربايدىڭ اقبىلەگى، جاس بالتاشتىڭ سۇيگەن جارى ىسكەندىرىن قۇشىپ، ءسۇيىپ، بالا بولىپ، انا بولىپ، كوپ ايەلدەن دانا بولىپ كەۋدەسىنە باعى سىيماي، كەمەرىنەن اسا شىپىلدايدى.
You Might Also Like
-
بۇرىنعى زاماندا ياندي دەيتىن جەر قۇدايى بولعان. ول ادامداردى وتە جاقسى باسقاردى. ءار ايدىڭ بەسىنشى كۇنى اسپان قۇدايى جەرگە جاڭبىر جاۋعىزادى، ونى «سين ءۇي» دەپ اتايدى. ونىنشى كۇنى تاعى دا ج...
-
بۇگىنگى تاڭدا ينتەرنەت تەك كوممۋنيكاسيانىڭ تەحنولوگيالىق قۇرالى نەمەسە قاشىقتىقتاعى رەسۋرسقا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ارنا عانا ەمەس. سونىمەن بىرگە، عالامدىق جەلىنىڭ ءوزى رەسۋرس پەن الەۋمەتتى...
