اقىن
وقىس سوعىپ وتەتىن ءبىر سوقپا كۇي بار. ۋاقىت تاڭدامايدى. وراي كۇتپەيدى. كەز كەلگەن ساتتە تاپ بەرەدى دە، ەسىن اۋدارىپ، ەسەڭگىرەتىپ كەتە بەرەدى... ءجۇزىن انىق كورسەتپەسە دە، سونادايدان قىلىمسي قاراپ، الدەبىر سيقىرىمەن جادىلاپ العان حاس سۇلۋ ەركىنەن ايىرىپ، ءجىپسىز ماتاپ، الدەقايدا جەتەكتەي جونەلەدى. ىقتيارسىز ىلەسىپ، سوڭىنان ەرەدى. سالدەن سوڭ الدىنان كەزدەسكەن تامۇق تۇبىندەي قاراڭعى تۇنەككە بارىپ ەنەدى. ارى قاراي ىعىنا العان قۋاتتى ءيىرىم كەنەت ۇيىعىنا تارتىپ، باتىرىپ اكەتەدى. كوز الدىندا الگى قىزدىڭ تاڭعاجايىپ ەلەسى، كوڭىلىندە ەشتەڭە جوق، جوعالىپ بارا جاتادى... الدەن ۋاقتان كەيىن وز-وزىنە كەلگەندە وسىنىڭ ءبارىنىڭ ءوڭى نە ءتۇسى ەكەنىن ايىرا الماي ءماڭىرىپ تۇرادى. اڭ-تاڭ! ارى-بەرى وتكەن ادارداردىڭ وزىنە شوشىنا كوز سالىپ، ۇركە قاراعانىن بايقايدى. از بولماسا، الگىلەر بۇرىلىپ، تۇرا قاشارداي.
ءبىرازدان بەرى ايلاندىرىپ العان وسى حال دامىل-دامىل قايتالانادى. سوڭىنا ەكى ءتۇرلى اسەر قالدىرىپ ىلىم-جىلىم سونە بەرەدى: قارماعان ساتتە بەيمالىم جاققا الىپ كەتەتىنىن ويلاپ، ءبىر قورىقسا، سونداعى ءبىر سۇمدىق راقاتتى جانى ىزدەپ، جانىپ اڭسايدى. كەلەسى جولى ويانباي قالاتىن شىعارمىن دەپ ويلايدى. سول دامەمەن ءوزىن الدايدى. سالدەن سوڭ ەسىن جيىپ، كۇيكى تىرلىكتىڭ اعىسىنا قايتا ەنگەندە، ءبارى سىپىرىلىپ ارتتا قالادى، كونە سۇردەگىنە تاعى تۇسەدى. قانبايتىن ءبىر ءشول قىسىپ، قاڭسىعان قالپى قالا بەرەدى. قاتالاعان زارىق قىسقان ونداعى كۇيىن يتكە بەرسىن! شىنىن قۋعاندا، وسى ءۇشىن... تەك وسى ازاپتى تارتپاۋ ءۇشىن عانا ويانباي قالۋدى ءۇمىت ەتەتىن. ءبىراق، سۇرامشىنىڭ سۇيگەن اسىن كىم بەرگەن، ارمانى ورىندالمايتىن.
وتپەي قويدى! بۇرىندارى باستا تۇرماس بايانسىز ۋاقىتپەن بىرگە جىلجىپ، جەل قۋعان بۇلتتاي اۋىپ كەتە بەرەتىن قيىندىق وسى جولى جۇرىسىنەن جاڭىلدى... نە بولعانىن، بار سالماعىمەن باتپانداپ باسىندا قالدى... ويدا جوق ءبىر ۇڭگىرگە كىرىپ كەتىپ، سونىڭ كەلەسى باسىنا ءالى شىعا الماي جۇرگەندەي...
اڭ-تاڭ. ءومىر بويى سەنىپ كەلگەن بۇلجىماس زاڭدار دا كەيدە كىسىنى وسىلاي لاقتىرىپ كەتەدى ەكەن... عاجاپ! سۋ يەسى سۇلەيمەننىڭ جۇزىگىنە جازىلىپتى دەيتىن مىزعىماس ميزام ەدى، قيسىنىنا قىلاۋ ءتۇستى وسى جولى. سەنىم ارتقان ەجەلگى سەرىگى امالىنان اينىدى! وسى ءبىر جازباس قاعيدانىڭ ارقاسىندا تالاي قىسپاقتان قۇتىلعان-دى، وسى رەت قولقابىس ەتە المادى! مەجەلى مەزگىل الدەقاشان ءوتىپ كەتتى، ۇيىرىلگەن قارا بۇلت اۋماي قويدى توبەسىنەن. اۋدى نە، كەرىسىنە باعىپ، ەسەلەنە تۇسكەندەي... ەڭسەسىن ەزىپ، جانشىپ بارادى.
قاڭعالىقتاپ قاڭعىپ كەلە جاتقاندا ءوز جايى تۋرالى ساناسىندا جىلت ەتكەن ءبىر ۇزىك وي وسى بولدى.
الدىنان تانىس ادامدار كەزدەستى. جاستار ەكەن. جاپىرلاي كەلىپ سالەم بەردى. جاسى كىشى بولعانمەن، تالايعى جولداستار. ءبىراق، ءازىر ولاي دەپ ايتا الماستاي. الدىداعى ەستيار بىر-ەكەۋى بولماسا، قالعانى ۇدىرەيىپ، بىر-بىرىنە تىعىلىپ، تىمىرايىپ تۇر. كوزى كۇلمىڭدەگەن انەبىر شيراقىلاۋىنىڭ ءوزىن زاماتتا باستان اياق شولىپ وتكەنىن بايقادى. بۇرىن دا كىسىگە سىناي قارايتىن ونىڭ وسى كوزقاراسىنان ءبىر مەرەزدىكتى سەزىپ، قيپاقتاپ قالدى. ارتىنشا ول تاناۋىن كوتەرىپ، تىجىرىنعاندا، ءبىرجولا جەرگە كىردى.
جاس الپەتتەردە، ءبىر جاقسى جەرى، قۇلتا بولمايدى. ىشتەرىن وقىپ وتكەنى سول، كورگەن ساتتە جىلت ەتكەن قۋانىشىنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشتى. «ءقازىر بۇلار قاشادى، — دەدى ىشىنەن. — كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالعاندىقتان عانا كوڭىل جاساپ، بوگەلىپ تۇر. ايتپەسە، ءبىر مينۋت تا ايالدامايدى. كەشە قانداي ەدى وسىلار؟ سوڭىمنان ەرىپ، سايامدا جۇرگەندى وزدەرىنە بيىك مارتەبە سانايتىن. قۋىپ كەتىرە المايتىنمىن... ەندى، وزدەرى-اق زىتۋعا ءازىر. جارايدى، بارسىن! بۇل كۇندەر دە وتەر... مەن دە قايتا تۇعىرىما قونارمىن! سويلەسەرمىن سوندا! ءبىراق ادامدى قاراپ تۇرىپ قورلاعاندارى جامان ەكەن! باسقا — باسقا، وسىنى كۇتىپ پە ەدىم وسىلاردان؟!»
ايتقانى كەلدى. تۇرعاندار بىر-بىردەن سۋسي باستادى. تەك ادالدىقتارىن ايگىلەپ، سوڭىنا دەيىن شىداعان اقىرعى ەكەۋدىڭ ءبىرى «اعا، رۇقسات بولسا، ءبىز دە جىلجيىق! تاعى جولىعامىز... ءوزىم ءبىر كىرىپ شىعام ۇيگە» دەدى كۇمىلجىپ. نەگە ەكەنىن، الدەنە كىناسى ءۇشىن تىك قاراي الماي، كوزىن الىپ قاشا بەردى. ال ەكىنشىسى، اڭقاۋ، الدە اقىماق «اعا، ۋايىمداماڭىز... ءبارى جاقسى بولادى! ءسىز دەگەن ماقتاۋ-ماراپاتتان الدەقايدا بيىك اقىنسىز» دەدى باتىل ۇنمەن. تۇرىنە قاراماي، بويىنا كۇش، وزەگىنە جىگەر بەرىپ، قايراتتاندىرىپ قويماق. سەنگەن جوق. «سەن-داعى بەتكە جىلتىراعان سۇمنىڭ ءبىرى شىعارسىڭ. جەتىسكەن ەكەنسىڭ، بەسىكتەن بەلىڭ شىقپاي جاتىپ جىلپوستىقتى ۇيرەنسەڭ! شىن اقىن ادال بولۋ كەرەك! ساتقىندىق شابىتپەن قوڭسى قونا المايدى!» دەدى سوسىن ميىعىن ءبىر قوزعاپ قويىپ. سوڭعى كەزدە بويىنا جابىسقان ءبىر مىنەز، ەشكىمگە سەنبەيدى. «اقىر زامان جاستارى، قوسىلمايدى باستارى... كوزى كۇلمىڭ، ءسوزى جىلمىڭ...» دەپ ولەڭدەتتى ارتىنان ءۇنىن شىعارماي.
سوپايىپ جالعىز قالدى. ءوڭى ەمەس، تۇسىنە دە كىرمەگەن كۇن. ەل كوشكەندەي قۇلازىپ، ءوزىن تىم جامان سەزىندى. تۇيىقسىز شاشىلىپ قالاتىن وسى ءحالىن تاياۋدان بەرى سەزىپ جۇرسە، وسى جولى بىردەن بارىپ جۇرەگىنە ۇرىلدى. «دالادا قالعان دەگەن، ءسىرا، وسى» دەدى ىشىنەن. ەپتەپ شامالايدى، ءبىراز بولدى، جۇرت وزىنەن قاشقاقتايدى. نە عىپ قويعانىن، ىلگەرى ءۇيىرىلىپ، ماڭىنان شىقپايتىن ەل ءقازىر سىلدىر... سىرعاق. سىناپتاي سىرعاناپ، توقتامايدى. نەگە؟ جاۋابى جوق. مۇمكىن، جاقىننان بەرى كوپ ءىشىپ ءجۇر دەپ ويلايتىن شىعار. كورە قالسا، كوزدەرى دە، وزدەرى دە تايعاناقتاپ، سۋسي بەرەدى. بارسىن! ەگەر قالاعاندارى سول بولسا، الدارىنان جارىلقاسىن!
ويدا قالدى. جاڭاعى ەڭ سوڭىنان وكشە كوتەرگەن بالا نە دەپ كەتتى ءوزى؟ ءبىر جاقسى ءسوز ايتتى، ءا! جاڭىلماسا، «سەن بارىنەن بيىكسىڭ» دەدى. بىردەڭە بىلەتىن نەمە. بۇرىن كورمەگەن سياقتى. كىم دە بولسا، ونەردى باعالايتىن بىرەۋ. راقمەت! ءبىراق بۇل كوپ ەستىگەن ءسوز عوي. ناقتى دالەلى جوق، بوس قولپاش. ەگەر ەل شىنىمەن-اق سولاي ويلاسا، وندا نەگە؟..
قاڭعىپ كەتەيىن دەپ تۇرعان قيالىن تەجەپ الدى. ويتكەنى، ودان ارى ويلاعىسى كەلمەيتىن. ويلاعان ءبىر كەزدە... نە شىقتى سودان؟ ەندى توقتاۋ كەرەك! ءبىرجولا جۇتىپ كەتەر جالماۋىزدىڭ اۋزى سول تۇس. ونسىز دا ارباپ، ءۇيىرىپ ءجۇر. ال ءوز ەركىمەن بارىپ سوقتىقسا — بىتكەنى، قۇي تارتادى دا، قۇردىمعا باتىرادى. ءسىرا، باسىنداعى قيىندىقتىڭ وتپەي جاتقانىنىڭ ءبىر ۇشى سوندا جاتىر...
جۇتىپ بارا جاتقان وپپا ويدان جالتاردى. سوڭعى كەزدە ءبىر اڭعارعانى: ادامنىڭ ەڭ باقىتتى كەزى وتكەنى دە، كەلەشەگى دە ەمەس، ءدال وسى شاعى... باستا تۇرعان ءساتى! قالعانى بوس اڭگىمە. ءوزىن-وزى الداۋ. «الگى يتتەر شولدە قالعان جالعىزعا سىڭار تامشى تامىزباي كەتتى-اۋ، ءا!» دەدى ورنىنان قوزعالا بەرە. تانتىرەكتەپ كەتتى عوي دەيمىن، ءبىر قاراسا، قولى بارىپ جول جيەگىندەگى تەمىر شارباققا جارماسىپتى. بويىن جيىپ العانى سول، كۇلە سويلەسىپ قاسىنان ءبىر توپ قىز ءوتتى. انداي جەرگە بارعاندا ۇندەرى كەنەت ءوشىپ، جاپىرىلا كەرى بۇرىلدى. مۇندايدى كۇتپەگەن-دى، ءمان بەرگەندەرىن بايقاپ، نازار سالماسقا ءاددى قالمادى. قۇددى ءبىر قاسقىر كورگەن ەلىكتەر. ۇيلىعىسا قاراپ، ۇدىرەيىپ تۇر. بىر-بىرىنە مويىندارىن سوزىپ، الدەنەلەردى سىبىرلاپ قويادى. جوق، بۇلار ەلىك ەمەس! ەلىك بولسا، قاشار ەدى قاسقىردان، مىنالار قوزعالمادى. جاقىنداۋعا دا باتپاي، ءجىپسىز بايلانىپ، ءۇيىرىلىپ تۇر. نەگە؟..
دابىسى جەر جارعان داڭقتى كەزى ءبىر ۇرىلىپ ءوتتى قاپەرىنە. كەلەسى ساتتە ءبىلدى، قىزداردىڭ نەگە بولا ارقاندالىپ قالعانىن. سونىڭ اراسىندا قورالانعان ور كيىكتەر كوزىندەگى اياۋشىلىقتى دا اڭداپ ۇلگەردى. ەڭىرەپ جىبەرۋگە شاق قالىپ بارىپ ءجۇزىن كەرى الدى. قىر جەلكەسىنەن ءالى قادالىپ تۇرعان ءمولدىر كوزدەردى ىلەستىرگەن كۇيى ءومىرى بولماعان وكىنىشكە ورانىپ الىستاي بەردى. ءيا، تانىس جانارلار! وزىنە وسىلاي قارايتىن و ءبىر كەزدە! اياسى ماحابباتقا، سۇيىسپەنشىلىككە تولى ەدى! بۇكىل ىنتا-پەيىلدەرىمەن قۇلاپ، بەرىلە ەمىنەتىن! نە قالاساڭ، سوعان دايىن ەكەنىن سول تەلمىرىسىمەن-اق اڭعارتاتىن! ارتىنان سولاي بولىپ شىعاتىنىنا كۇمانى قالماي، ءىشى قىز-قىز قايناۋشى ەدى-اۋ، شىركىن! ۇلكەن-كىشى وتىرىس قانا ەمەس، ۇلى ءنوپىر ساحنانىڭ وزىندە وسىلاي ىشىپ-جەپ قوياتىن! ەندى سول ىنتىق نازارعا اياۋشىلىق ارالاسىپتى... جاناشىرلىق جاناسقان!
جۇرەگىن ءبىر ۋلى شەڭگەل تىرناپ ءوتتى! كىم ەدى بۇل سول كەشەگى كۇندەرى... ەندى كىم؟.. ەڭىرەپ جىبەرۋگە شاق قالىپ بارىپ، ءوزىن زورعا تەجەدى. سوڭعى كەزدە بولارعا دا، بولماسقا دا بورشا ەگىلىپ، جىلاعىسى كەلىپ تۇراتىندى شىعارعان-دى، سونى بۇگىن انىق سەزدى. باقسا، راس، ادام كەيدە وتكەنىمەن دە باقىتتى ەكەن! سونى ەسىنە سالعان قىز جانارى قانداي قۇدىرەتتى دەسەڭشى!
كوزىنەن ءجىپسىپ جاس شىققانىن سالدەن سوڭ ءبىلدى. تەجەپ الۋعا نيەتتەنگەن جوق. قانشا اعار دەيسىڭ دەپ ويلاعان. ايتقانى كەلدى. بىلاي ۇزاعان سوڭ، ءبارى ورنىنا ءتۇسىپ، تاز قالپىن تاعى تاپتى.
وقىس سەلك ەتتى. قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ قايدان شىققانىن كورگەندە، قاتتى تىكسىندى. تۇمسىعى تاسقا تيگەندەي شۇعىل تەجەلدى. قايتا تۇرماس بوپ قۇدىققا قۇلاعان جەرى! ءدال سول كەزدە... شىعا الماي جۇرگەن الگى ءبىر ۇڭگىرىنە كىرىپ كەتكەن-دى، ارادا قانشا ءوتتى، ءالى جىلت ەتكەن جارىق كورىنبەيدى الدىنان. كورىنبەسە مەيلى عوي... ال بۇگىنگى مىنا ءجۇرىسىنىڭ سونداعى سۇمدىق ءحالىن باسىنا اكەپ قايتا ورناتقانى جامان بولدى-اۋ! ەندى... ءبارى بەكەر، سونداعى جانىن جەگەن جەمىر كۇيگە تاعى ءبىر سۇڭگىپ شىقپاي، «اپتىعى» باسىلمايدى...
جاعدايى بولماي، جالعىز جاتقان-دى. ءتۇن جامىلىپ كوڭىلدى حابار جەتتى ۇيىنە. وداق جاقتا ءبىر جاقسىلىقتىڭ قۇلاعى قىلتيىپتى. سولاي دەدى قوڭىراۋ شالۋشى. جەر تۇبىندەگىنى ەستيتىن قۇلاعىنىڭ ۇزىندىعىن ايتاتىن شىعار، ەل «جىلپوس» دەپ جاقاتپايتىن، ال وزىنە تىلەكتەستىكتەن باسقا جاماندىعى جوق جىگىت ەدى، سونداي ءبىر جۇرەكجاردى جاڭالىقتىڭ ۇشىعىن شىعاردى دا، «قالعانىن ەرتەڭ» دەپ، ەشتەڭەگە ۇلگەرتپەي قويا سالدى تۇتقانى. كۇدىكتەنگەن جوق. حابارشىعا ەمەس، وزىنە سەنگەندىكتەن. ەگەر وسى وڭىردە ولەڭگە قاتىستى ءبىر كوڭىل كونشىتەر ءىس بولىپ جاتسا، ول نەگە مۇنى اينالىپ ءوتۋى كەرەك ەكەن! ءيا، كەشىككەن شىعار، دەگەنمەن، يەسىن ءبارىبىر تاپتى ەمەس پە... ايىپ جوق! ەندى اتتىعا ەرگەن جاياۋدىڭ كۇنىن كەشپەيتىن بولدى! راحات!
قانشا جەردەن ولەڭدى سىيلىق ءۇشىن جازبايمىن دەگەنمەن، رەسىمي مويىنداۋ، ءبارىبىر، كەرەك ەكەن. ونى وتكەن جولى بايقادى. ءبىر كەزدەسۋدە قاسىنداعىلاردى «اتاق-داڭقىن» شۇبىرتا تانىستىرىپ، وزىنە جەتكەندە جاي عانا «اقىن» دەپ وتە شىعىپ ەدى، وتىرعاندار نەمكەتتى عانا قول سوعىپ، سالقىن قاباق تانىتتى. ولەڭ وقىعاندا كورىپ الام دەپ ەدى، وندا دا وزگەرگەن ەشتەڭە بولمادى. ونەر تانيتىن ورتادا شىرەنگەن باسقا ەكەن دە، بىلايعى قارا حالىق اراسىندا... باسقا ەكەن. وندا اۋىزعا الار «بىردەڭەڭ» بولماسا، قيىن سەكىلدى... سوعان كوزى جەتتى. سونداي ءبىر «انىقتاۋىشتىڭ» رەتى كەلمەي-اق ءجۇر ەدى، ەل قاشاندا ءادىل عوي، كەلىپتى، مىنە، كەزەگى!
ۇيىقتاي المادى. قالاي كىرپىك ءىلسىن توپتان وزىپ، جۇلدە الىپ جاتسا! الاسۇردى دا قالدى! كوڭىل جەتەر جىگىتتەرگە حابارلاسايىن دەپ ەدى، اۋەلى ءوز توبەسى كوككە جەتكەن ايەلى توقتاۋ سالدى. قىزعاندى عوي دەيمىن، «تىرس ەتپە» دەدى. «جۇرت الىپ تۇرعان ءساتتىڭدى كورسىن» دەدى. قۋانعان ادام كوڭىلشەك ەمەس پە، بال-بۇل جانعان جۇزىنە قاراپ، ءۇنسىز كەلىستى. ال وزىندە جان قالعان جوق بايقۇستىڭ. ادەتتە ايتپاعانمەن، ءار ايەل ءوز كۇيەۋىنىڭ وكشەسىنىڭ باسقالاردان بيىك بولعانىن قالايدى ەكەن عوي! ەس قالمادى شىركىندە! مىنانداي اعىل-تەگىل شاتتىقتى كورىپ، وزىنە كىمنىڭ ەڭ جاقىن ەكەنىن انىق ءبىلىپ، وسىنداي «ولجانى» ۇيگە ۇنەمى اكەپ تۇرۋعا سەرت بەردى. سونىڭ باسى، ءسىرا، وسى. داڭق دەگەن دە قىزىق قوي، جارىقتىق، سىرتتا جۇرگەندە سوعىلعان قول، ايتىلعان ماداقتان الدەنەنىڭ ەلەسىن شىرامىتقانىڭ بولماسا، سوڭىندا، ەل تاراعاندا، ورنىندا تۇك قالمايدى. ۇيگە كەلگەنشە لەپىرگەن كوڭىل باسىلادى، جوعارى كوتەرىلگەنشە ءوزىڭدى تولىق تاباسىڭ، ال تابالدىرىقتان... سوپايعان سوقا باسىڭ عانا اتتايدى. الدىڭنان شىققان ايەلىڭە سونىڭ اڭگىمەگە اينالعان دەرەگىن عانا باياندايسىڭ... قانشا ەلىكتىرمەك بولعانىڭمەن، كوزبەن كورمەنگەن سوڭ، بەكەر، «ە» دەيدى دە قويادى... مىقتىلىعىڭدى قالاي دالەلدەرسىڭ قۇرى قول؟ ەشقالاي! ال قولىڭدا سول باس ايلانار بيىكتىكتىڭ ناقتى ايعاعى، قاسىندا نارقىن كورسەتەر تيىن-تەبەنى بولسا، قانداي عانيبەت... زاتتاي الاقانىنا سالاسىڭ دا، ريزا ەتەسىڭ.... ءجۇزىڭ جارىق، ەڭسەڭ بيىك! سونىڭ رەتى، ءسال كەشىككەنمەن، كەلگەن سياقتى! بۇعان دا شۇكىر!
ويلاپ وتىرسا، ءوز دارىنىنىڭ تەگەۋىرىنىن كۇندە سەزىپ، شاتتىققا ۇنەمى كەنەلىپ جۇرگەنىمەن، وتباسىنا سونىڭ جىلۋىن ءالى وتكىزە الماپتى! ايەلى مەن قىزى ايتقاندارىن وتىرىك دەپ تەرىستەمەگەنمەن، ءالى ايقىندالماعان، بار مەن جوقتىڭ اراسىنداعى ءبىر ءداۋ بەينەنىڭ ساياسىندا كۇن كەشىپتى. ەندى سونىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزەر كۇن تۋعان!
تەرەزەدەن قۇلاپ، قيراپ قالعان جەرىنەن شوشىپ وياندى. تاڭعى شاق ەكەن. جايسىز جاتىستىڭ كەسىرىنە جورىپ، ورنىنان تۇردى. اس باتپادى. ايەلى جۇمىسىنا سوعىپ، سوسىن باراتىن بولىپ جولىنا ءتۇستى.
ەرتە-اق قيمىلداعان سەكىلدى ەدى، كەلسە، وسىندا تۇنەپ شىققان با، ەل الدەقاشان جينالىپ الىپتى. كوبى ۇلكەندەر. شەتتە تۇرعان ءوزى قۇرالپى توپتىڭ قاتارىن كوبەيتتى. ءبارى ءۇنسىز. دىمدارى ىشىندە. شاماسى، قىزعانادى، تىلەكتەس ىڭعاي بىلدىرمەدى. سوڭىنان «حابارسىزعا» جورىن، ءوزىن زورعا تەجەدى.
جينالىس باستالدى. ءسوزىن الاتاۋدىڭ باسىنداعى اق بۇلتتاردان وربىتكەن ءتوراعا سوندا... سول بيىكتە ءبىراز دامىلدادى. مەملەكەتتىڭ ادەبيەتكە دەگەن اكەلىك قامقورلىعى ءالى دە جالعاسپاق ەكەن، سونى ايتتى. (اراسىنا ءوزىنىڭ سەبەپكەرلىگىمەن بىر-ەكى قالامگەرگە ءۇي بۇيىرعانىن قىستىردى). و ءبىر كەزدە بارىپ ەتەكە قاراي قۇلادى. مۇنداعىلار — جاستار. الدا، قۇداي قالاسا، كوك شىبىقتارعا كوبىرەك ساۋلە ءتۇسىپ، سۋ سەبىلەدى ەكەن.سونىڭ دالەلى، مىنە، بۇگىنگى جيىن... بەرىلمەك سىيلىق. قوماقتى بولماعانمەن، جاس دارىندارعا سەرپىن بەرۋگە جەتكىلىكتى.
ەلەڭدەپ ەسىككە قارادى. ايەلىن شولادى عوي باياعى! سول كەلمەي-اق قويسا ەكەن دەيدى ىشىنەن. نەگە ەكەنىن، وسى تۇستا ءبىر ۇرەي كيلىككەن وكپەدەن. بۇل اقىندىق تۇيسىك دەگەندى قويساڭشى، جەر تۇبىندەگىنى سەزەدى عوي، بايقۇس! ءوزىنىڭ جارتى ساعاتتىق جالىندى سوزىندە جالعىز رەت كوز سالماعان ءتوراعانىڭ سوڭعى... سىيلىق الماي قالعاندارعا جاسىپ قالۋعا نەگىز جوعىن ەسكەرتكەن تۇستا ءبىر شولىپ وتكەنىن بايقاپ، قيپ ەتىپ ەدى، سونىڭ شىنعا سايار ءتۇرى بار. ەشتەڭە بۇيىرماي قالسا، ءوزى كونەر-اۋ، نە وتپەگەن بۇل باستان، انا بايقۇسقا قيىن بولادى-اۋ دەپ ويلاعان. الماعانىنا ەمەس، ءوزىنىڭ قينالعانىن كورىپ، كۇيزەلەتىنىن جاقسى بىلەتىن باسى سول سەبەپتى جارىنىڭ كەلمەي قالعانىن قالاپ ەدى. ءبىر جەردە تىعىلىپ تۇرعان بولماسا، كورىنبەيدى!
شاقىرۋ باستالدى. ەسىمى اتىلعاندار ساحناعا قاراي ۇمتىلىپ جاتىر. كىم جوق دەيسىڭ ىشىندە! قولىنا سۋ قۇيۋعا جارامايتىن اناۋ دا ءىلىنىپتى، قىزىق! يت جاندى دامە دەگەندى قويساڭشى، سولارعا قاراپ، قايتا كوتەرىلدى. «ساعان جوق» دەپ ءالى ەشكىم سىبىرلاعان جوق قوي قۇلاعىنا... قايتا ۇمىتتەندى!
كەزەك جاستارعا جەتتى. ەكەۋىن جىبەردى الدىعا. باسىندا قۇلاق-شەكەسى وت بوپ ىسىپ ەدى، ارتىشا لاپىلداپ جانا باستادى. كەلەسى ساتتە تۇلا بويى ورتەندى. قۇلاعى تارس بىتەلگەن. ءسىرا، ادام قاتتى قىزعاندا، شىقشىت ەتى وسەدى... ەشتەڭە ەستىمەي قالدى. اينالا تىم-تىرىس. شاپالاقتىڭ ۇرىلعانىن، تۇڭلىك جەلپىگەن شارتىلىنان ەمەس، الاقانداردىڭ بىر-بىرىنە تىم ءجيى، كۇشپەن سوعىلىپ جاتقانىنان ءبىلدى. ال، ارجاعىنا دىم بارمادى. اتىم اتالا قالسا، ءبىر بەلگى بولار دەپ، ماڭىنداعىلارعا قاراپ ەدى، نازار اۋدارمادى. قالقايىپ قاسىندا وتىرعانىن الدەقاشان ۇمىتىپ كەتكەندەي. ەسىل-دەرتتەرى الدىعا اۋىپ، ەمىنىپ الىپتى.
قورقىنىش ۇدەي ءتۇستى. ءقاۋىپ قىلعانى دا وسى ەدى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ءبىلدى. «ءبىتتى، — دەدى ىشىنەن. — مىنا قاتاردان قالعانشا ولگەنىم ارتىق. بۇلاردان قالۋ — ءبىر-اق نارسەنى بىلدىرەدى: قاساقانا جۇرتقا تاستاپ، قورلاۋ. مىناۋ — سول!» جۇرەك تۇبىنە ءبىر قاتتى نارسە شەمەن بوپ بايلاندى! كەلەسى ساتتە دەنەسى مۇزداپ، سۋي باستادى.
ارتىندا وتىرىپتى، تۇندەگى حابارشى جىگىت تۇمسىعىن سوزىپ اكەلىپ «ءبىر تۇسىنبەستىك بولدى» دەدى. قۇلاعى اشىلىپتى. ايتقان سوزدەرىن انىق ەستىدى. جاۋاپ قاتپادى. جاعدايى دا جوق ەدى وعان. جايباراقاتقا سالىپ، وتىرا بەردى. ايەلىنىڭ كەلمەگەنىنە قۋاندى. كەلگەندە، سۇمدىق بولار ەدى.
بويى بوساپ بارادى ەكەن، جيىپ الدى. بولماشى نارسە ءۇشىن ءوزىن جوعالتىپ السا، كىم بولعانى مۇنىڭ. ىلە تاس بوپ بەكىدى.
ۇلكەن ماراپاتتاۋ بولعان سوڭ، قايقايىپ قايتا بەرمەك جوق، داستارقان جايدى قاتارلاستارى. سىتىلا قاشپاي، قانشا قالاماي تۇرسا دا، سوڭىندا قالدى. ەلپىلدەپ جەتىپ بارماعانمەن، جاقىن كەلگەندە، قۇشاق ايقاستىرا قۇتتىقتادى «جۇيرىكتەردى». ءداستۇر عوي. «كورە الماس» دەگەن ات جامان. ءبىراق، ءىشى قان جىلاپ تۇردى. نەشە رەت تىرسەگى مايىسىپ، قۇلاپ قالا جازداپ، زورعا وڭشالدى. بۇرىن مۇنداي اۋىر سىنعا تۇسپەگەندىكتەن شىعار، بايقاماپتى، بور كەمىكتەۋ ەكەن. ساق بولماسا، بولماستاي...
ءوزىن جوعالتىپ الۋدان قورقىپ، كوپ ىشپەدى. انالار دا، بۇرىن ءبىر بايقاساشى، ىسقاياق بوپ العان قۋلار ەكەن عوي، جىلى قاباق تانىتىپ، قۇرمەت كورسەتكەن بولدى. ءبىراق، باس جاققا بارىسپادى...
قايتار كەزدە جالعىز جىرىلىپ سىرتقا شىقتى. ەشكىمگە بايقاتپاعان سەكىلدى ەدى، كەشەگى جىگىت ىزىنە ءتۇسىپتى. «نە بولعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن... ءبىر تۇسىنبەستىك بولدى» دەدى سيپاقتاپ. «وقاسى جوق. وزىمە دە سول كەرەك» دەدى بۇل زورعا ىرجيىپ. قاي ماعىنادا ايتقانىن ءوزى اڭداعان جوق. سويتسە، توق ەتەرىن دەپ سالىپتى. ونى كۇن وتكىزىپ بارىپ ءبىلدى. «سول كەرەك ەكەن»
جولاي سەرگەك ەدى، ۇيىنە جەتكەندە «قارا» باستى. ءسىرا، ايەلىنەن قىسىلدى، ءبىر ىڭعايسىزدىق بۋىپ، تىنىسى تارىلدى. ۇياتتىڭ قانداي قۋاتتى كۇش ەكەنىن سوندا تانىدى. العا اتتاپ باسا الماي، دىمى قۇرىدى. ەسىك الدىندا ءبىر ۋاققا دەيىن تۇرىپ، ىشكە ءتۇن اۋا ەندى.
ەشكىم قارسى العان جوق. كۇتپەگەن جاعداي! «ەشتەڭە ەتپەيدى. سەن دەگەن مىقتى اقىنسىڭ» دەپ جۇباتىر دەپ ەدى، بولمادى. وياۋ جاتىر. بۇل — انىق. ءبىراق، وكپەلى. كۇندىز وداققا بارعانىن، بەتىمەن جەر باسىپ كەرى قايتقانىن وسى ۇنسىزدىكتەن ءبىلدى. ولگەن دەگەن — وسى. وكىرىپ جىلاعىسى كەلدى. تۇسىندىرۋگە وقتالدى. ءبىراق كىم تىڭدايدى دالباساسىن. تىڭداسا دا، سەنبەيدى. «دەمەك، مەن ەشكىم ەمەسپىن. وزىمە دە وسى كەرەك. وسىلاي بولارىن بىلمەي، بوس دالاقتاپ جۇرگەن ءوزىم اقىماقپىن!»
وسى وي باسىنا قالاي كەلدى، كوزى سولاي شىراداي جاندى. ويتكەنى، ەندى ءبارى بەلگىلى ەدى — ەشكىم ەمەس. شىنىن قۋعاندا، ىلكىدە دە ءبىر كۇدىكتى ويلار سوعىپ وتەتىن ساناسىنا. ءوزىنىڭ «مىقتىلىعىنا» سونداي كەزدەردە كۇمانداناتىن. وعان نەگىز دە جوق ەمەس قوي! ارعىسىن ايتسا، قارا تانىعالى وقىپ ءجۇر: الەمدىك دەڭگەيدە قانشا كىسى ءوزىن ۇلى ساناپ، ۇلىلارمەن «ۇزەڭگى قاعىستىرىپ»، ارتىنان داراقىلىعىن ايگىلەگەن داقپىرتى بولماسا، ىز-دەرەگى قالماي، جوعالدى؛ ال بەرگىنى ەسكە السا، وعان، ءتىپتى، ايعاق كەرەك ەمەس، باسقا بىلاي تۇرىپتى، ماڭىنداعى تالاي ەسەردىڭ جايىن بىلمەي، ءباسىن بيىككە قويىپ الىپ، ءوزىن-وزى الداپ جۇرگەنىنە كۇندە كۋا ەمەس پە؛ سولاردىڭ ءبىر مىسالى ءوزى بولماسىنا كىم كەپىل؟ قولىندا قۇدايدان العان قولحاتى جوق قوي! كەرەك دەسە، ونى... كىم ەكەنىن وسى جولى جاقىن كەپ، جاناپ وتكەن «جاقسىلىقتىڭ» ءوزى دالەلدەپ وتىرعان جوق پا! وسىنشا اشىق اقيقاتتى مويىنداماۋ — اقىلدىلىق بولماسا كەرەك! سىيلىق، ارينە، ەشتەڭەنى شەشپەيدى، ءبىراق كەي نارسەنى انىقتايتىن سياقتى. مىسالى، مىنە، مىناۋ! ەشكىم ەمەس! وسى كۇنگە كەلگەنشە جايىن بىلمەي، داۋرىعىپ ءجۇرىپتى! قور بولعان قايران ءومىر... جەلگە ۇشقان قايران ۋاقىت! وتەۋىنە نە ىستەمەك ەندى...
ۇيىقتاي الماسىن ءبىلىپ، «شولدەپ تۇرعان» سوڭ، شامالى «شارشاپ» بارىپ جاتپاق بولىپ سىرتقا شىققان. ءسىرا، سورى، قاباقحانادا بىرەۋلەرمەن «قاعىسىپ» قالدى دا، ارتىق كەتتى. مەجەلى ماڭدا «تىزگىن تارتا» الماعان. «توي» ايعا سوزىلعان. ەندى «وتە قيىن» بولاتىنىن ىشتەي سەزىپ جۇرگەن ءبىر كۇنى، كۇتپەگەن تۇستان تاعى ءبىر «سوققى» ءتيدى. «بوسسىڭ» دەدى باستىعى بەزىرەيىپ تۇرىپ. باسى زىڭ ەتىپ، كوز الدى قاراۋىتىپ بارىپ، ازەر وڭشالدى. سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەدى. سەبەبى، باعاسىن بىلەر اعاسى ەدى. «ەركەلىگىن» كوتەرە الماپتى. كەلەسى ساتتە قانى توبەسىنە شاپتى. ۇرعانى بار ونداي اعانى! ارتىنا بۇرىلدى دا، قايقايىپ كەتە باردى. «ەندى ءبارى ءبىتتى!». سوڭعى كەزدە كوپ ايتىپ جۇرگەن ءسوزى ەدى، وسى جولى شىن ماعىناسىندا ايتتى. ويتكەنى، ونسىز دا ماسىل بوپ جۇرگەن ايەلىنىڭ ءجۇزىن ەندى كورە الماس ەدى.
عيماراتتان شىعىپ، كوشە جيەگىنە ىلىنگەنىن بىلەدى، كەنەت... الگى ءبىر جۇمباق حال توسىن سوعىپ ءوتتى. اۋەلى كوز الدىنا عاجاپ ءبىر سۇلۋ قىزدىڭ سيقىرلى ءجۇزى تارتىلدى. كىرپىك ساۋلەسىمەن مۇلدە ماتاپ العان سىرلى جانار قىلىقتانا توڭكەرىلدى دە، ءۇنسىز يشارامەن الدەقايدا جەتەلەي جونەلدى. قاراپ تۇرىپ ىرقىنان ايىرىلدى. سالدەن سوڭ ءبىر قاراڭعى كەۋەككە كىردى دە، جۇلقي تارتقان قۋاتتى ءيىرىمنىڭ ىعىنا ءىلىنىپ، جۇتىلىپ كەتە باردى. ەسىن جيسا، ەسەڭگىرەپ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرىپتى. تۇككە تۇسىنبەي، كەرى بۇرىلدى. تاعى دا ۇدىرەيە قاراعان ۇركەك كوزدەردى كوردى. كەيبىرى، ءتىپتى، جالت بەرىپ، باسقا باعىتقا بەت الدى. الىستاعانشا اپتىعىپ، اسىعىپ بارا جاتقاندار دا بار اراسىندا.
ودان بەرى قاي زامان! ەندى كەلىپ ات باسىن مۇندا تاعى تىرەپتى. باسپاسام دەگەن ماڭى ەدى، نە ىزدەگەنىن، قايتا ءبىر اينالىپ سوعىپتى. وتكەن-كەتكەندى ەسكە الىپ، جىلاعىسى كەلدى. ارادا جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە، سونىڭ دەنى ىشۋمەن كەتكەن. جوق، وكىنىش جوق. وكىنىش بولسا، ودان بۇرىنعى جىلداردىڭ الدانىپ، بوس وتكەنىندە. قالاي تولتىرماق ونى. ارمانى اسقاق ەدى وندا، سويتسە، ءالىن بىلمەي الەك بوپ ءجۇرىپتى! ويلاسا، ءىشى قان جىلايدى. سول ازاپتى ۇمىتۋ ءۇشىن ىشەدى. ءىشتى نە، ىشپەدى نە، ەندى، ءبارى ءبىر ەمەس پە! ايتەۋىر وتەتىن ءومىر!
«تۇيە پىشكەن جەرىنە جولامايدى» دەدى، كەلمەس جەرگە كەلىپ قالعانىنا تۇسىنبەي. ساناسىن سوعىپ وتكەن سونشاما اۋىر كەشىرمەنىڭ نار قايىسار زىلىنەن شىعار، كوزى بۇلدىراپ، اڭكى-تاڭكى بوپ تاعى ءبىراز تۇردى. بار سالماقتى ءبىر پاستە مويىنىنا ارتا سالعان قارعىس اتقان ماڭعا ەش شاقىرۋسىز اياق باسۋى، قالاي ايتساڭ دا، جاقسىلىق ەمەس. تاعدىر قايتا ءبىر سالاباعا سالعىسى كەلە مە، قالاي؟ كەتكەنى دۇرىس بۇل ارادان.
بۇرىلا بەردى. ءسىرا، ادامعا ءتان السىزدىك، وسى ساتتەگى جۇرەك تولا مۇڭىن بىرەۋگە شاعىپ، ايتقىسى كەلدى. ەسىنە ءبىر تانىس ءجۇز ءتۇستى. جۇرەك ەزگەندەي جىلى شىراي. كەزدەسكەن سايىن جىميا سالەمدەسىپ، جايىن سۇرايتىن كىسى ەدى. «ءبىلىم داڭققا ەمەس، حالىققا قىزمەت ەتۋى كەرەك، — دەيتىن ىستىق الاقانىمەن ساۋساقتارىن قىسىپ تۇرىپ. — سوندا ەكى دۇنيەدە دە ءجۇزىڭ جارىق بولادى». نە ايتىپ تۇرعانىن تۇسىنبەيتىن. وزىنە ءبىلىم جايلى ايتىپ تۇرعاندىقتان، «مەنى باعالايتىن بىرەۋ» دەپ ۇقتى بار بولعانى. «حالىق دەگەن بوس ءسوز. ماراپاتتار عانا جەتىستىكتى ناقتى كورسەتە الادى» دەدى ىشىنەن. سول جولى شىعار، ەسىندە قالماپتى، «حالىق دەگەن كىم؟» دەپ سۇرادى الگى كىسىدەن. «ونداي نارسە جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى ارتىنشا ءوزى. — ونى بۇرىنعىلار ءوزىن الداۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان. بولعان كۇندە دە حالىققا قىزمەتتىڭ جەمىسىن ادام نەگە و دۇنيەگە بارعان سوڭ جەۋى كەرەك؟ تىرلىكتە بولماعان نارسەنىڭ ولگەن سوڭ قاجەتى نە؟». شىن ءسوزى ەدى، ايتتى. انا كىسى كوزىن جەردەن الا المادى، نە دەرىن بىلمەي، تۇنجىراپ قالدى. «كوپتىڭ قۇرمەتى — كوڭىلىندە» دەدى سالدەن كەيىن. ءىشۋدى باستاپ كەتكەن كەزى عوي، كىمنىڭ قاي ءسوزى جادىندا قالدى دەيسىڭ... ۇمىتپاسا، «جازىپ بەرە سالاتىن قاعازى قولىندا ەمەس ولاردىڭ» دەگەندى قوستى سوڭىنان. ارجاعى كۇڭگىرت.
مىرس ەتتى. «ەڭبەگىمنىڭ ءوزى بولىپ، ەندى باعالانباعانى قالىپ پا!» دەدى مىسقىلمەن. «بوسقا كەتكەن قايران ۋاقىت، ەش بولعان قايران ءومىر!»
ادامنىڭ الدانعانى جامان ەكەن. بىلمەسەڭ — جاقسى، ءتۇرتىنىپ جۇرە بەرەسىڭ... ال، ءبىلىپ قويدىڭ با، سويقاننىڭ اكەسى — سول ەكەن!
«ەندى ءومىر ءسۇرىپ كەرەگى جوق، — دەدى ىشىنەن. — ەندى نە قالدى قيمايتىن... كىمىم بار مەنىڭ ەتەكتەن تارتاتىن؟». قالتاسىنداعى تەلەفونىن الىپ، بىرگە وقىعان جىگىتتەردىڭ بىرىنە حابارلاسىپ ەدى، نەگە ەكەنىن، قابىلدامادى. ەكى-ۇش دىڭىلدان سوڭ جاۋىپ تاستادى. تاعى بىرەۋى، ادام ەكەن، «جينالىس... كەيىن ءوزىم حابارلاسام» دەپ سىبىرلادى دا، ءوشىردى. سوڭعىسى، ءتىپتى، كوتەرمەدى. بارىپ تۇر. ءۇش قايتارا سوقتى، المادى. ءبىر قاراپ، كىمنەن ەكەنىن ءبىلدى عوي دەيمىن، تىنىش كۇيىندە قالدىردى. «مازامدى الدى دەپ ويلاعان شىعار، مۇراتىنا جەتەدى وندا سالدەن سوڭ... مەنەن قۇتىلادى».
بولار دەگەن ءىسى بولماي قالسا، وندا دا... الدەنەگە بەكىپ العان وزگەشە ساتتە ويداعىسى جۇزەگە اسپاسا، كىسىگە تىم اۋىر ەكەن. قاتارداعى جاعداي ەمەس، سوڭعى رەت ءۇنىن تىڭداپ، باقىلداسايىن دەسە، سونشا ادامنان بىرەۋىنىڭ تۇتقا كوتەرمەۋى — سوققى بولدى! «كورەرمىن سالدەن سوڭ قالاي وكىرگەندەرىڭدى!» دەدى ىشىنەن. وكپەلى ەدى. قاپا قىسىپ، ءۇمىتى بارعان سايىن جىڭىشكەرە ءتۇستى.
ەشكىمگە كەرەك بولماي قالعانى عوي سوندا! تىرشىلىگىن قالايتىن اتا-اناسى ەدى. ەندى نە بەتىمەن قارايدى ولاردىڭ جۇزىنە! بالامىز الماتىدا قىرىپ-جويىپ جاتىر دەپ ءجۇر عوي ولار. ال مۇنىڭ قاتارىنان قالىپ، شاڭ قاۋىپ قالعان قارابەت جايىن، ودان قايتا شىعا الماي، باتپاققا باتقان ماسقارا ءحالىن ەستىسە، نە دەمەك؟ كەشىرىم جوق بۇعان! ەندى قالعانى — تىنىشتىق. يت تارتقان تۋلاقتاي جىرىم-جىرىم بوپ ءبىتتى ونسىز دا! ەندى مازا كەرەك... ۇزاق دامىل!
تەزدەتىپ تىنىققىسى كەلدى. تىنىعۋ دەگەن ءسوز كوكەيىنە قالاي ۇرىلدى، سولاي وعان سۇمدىق دىلگىرلىك ءبىلىندى. ءتىپتى، سونداي اڭساپ تۇرعانىن سەزدى. قۇددى ءبىر جانىنا دەرت باتىپ، سودان قۇتىلعىسى كەلگەن كىسى ءتارىزدى. الدەقايدا اسىقتى. ءدال سول ءسات كوپتەن قامالىپ، شىعا الماي جۇرگەن الگى ءبىر قارا ۇڭگىردىڭ كەلەسى بەتىنەن ءبىر جىلت كورىنىپ، جاقىنداپ كەلە جاتقانداي بولدى.
انداي جەردە كەنەت پايدا بولعان قولاڭ شاش ارۋ ءجۇزىن انىق كورسەپەسە دە، قىلىمسي قاراپ، الدەبىر سيقىرىمەن جادىلاپ، ەركىنەن ايىرعان كۇيى، ءجىپسىز بايلاپ، الا جونەلدى. ىرىقسىز قالپى ىلەسىپ وتىردى. سالدەن سوڭ ءىزىن باسا بارىپ تامۇق تۇبىندەي قاراڭعى تۇنەككە ەندى. ارى قاراي جۇتىپ العان قۋاتتى ءيىرىم جۇلقا تارتىپ اكەتە بەردى. كوز الدىندا جۇتىنعان سۇلۋ بەينە، كوڭىلىندە تۇك جوق، جوعالىپ بارا جاتتى.
بالكىم، وسى جولى... ويانبايتىن شىعار! ويتكەنى، ىلعي الىستان اربايتىن قىز وسى رەت... داعدىسىنان جاڭىلىپ... تاياپ كەلىپ، بىلەگىن موينىنا ارتقان ەدى!
You Might Also Like
-
— مىنا كۇننىڭ ازىناۋىن-اي!.. — دەپ كىردى سوۆەتحان وزىمەن بىرگە دالادان ەرە كەلگەن ءبىر قۇشاق سۋىقتى ساۋ ەتكىزىپ بوساعادان وتكىزە بەرىپ. قونىشى قايىرىلعان، مۇز قاتقان سارى پيماسىن ءبىر-بىر...
-
قارىنداسىم دۇنيەدەن قايتقالى ءوڭ مەن ءتۇستiڭ اراسىندا جۇرگەندەي كۇي كەشۋدەمiن. مەنiڭ ەركiمنەن تىس بiر كۇش ءار iزiمدi اڭدىپ، تۋ سىرتىمنان قاداعالاپ تۇرعانداي سەزiنەمiن.
