اقپانداعى مىسىقتار
كەيىنگى كۇندەرى شۋاقتى كەنتىنىڭ تۇرعىندارى ماۋىققان مىسىقتاردىڭ جان تۇرشىكتىرە شىڭعىراتىن داۋىستارىنان شوشىپ وياناتىنعا اينالدى. ءۇي-جايلارى باسقاشالاۋ بادىزدەلگەن «شالعىن» مولتەك اۋدانىنىڭ ادامدارى ءۇشىن بۇرناعى جىلى اشىلعان بازار شۋى دا، دارابوز باتىر داڭعىلىمەن كۇنى-تۇنى، ەرسىلى-قارسىلى اعىلاتىن تەمىر كولىك شۋىلى دا، ءتىپتى تاياق تاستام تۇستاعى شويىن جولدىڭ تارسىل-گۇرسىلى دە، تۇپ-تۇگەل ءنانىپاتىر ەدى. الايدا، اقپان ايى باستالا بەرە، قاس قارايىپ، تۇمانىتقان ءتۇننىڭ ەتەگى ەركىن قىمتاپ ۇلگەرمەي جاتىپ-اق تۇس-تۇستان قۇلاق تۇندىرا ءۇن قوساتىن مىسىقتار ازا بويدى قازا قىلاتىن بولدى.
وسى جاعداياتقا بايلانىستى العاش اڭگىمە ايتىلعاندا، «زايىپ» فيرماسىنىڭ پرەزيدەنتى ميىعىن تۇرتكەن مىسقىلدى سۇق ساۋساعىمەن باسقان-دى. ال، «شالعىن» مولتەگىندەگى ۇيىنە قونىپ شىققان كۇننىڭ ەرتەسىنە ءوزىنىڭ دوسىنا، قالا اكىمىنىڭ بىلدەي ءبىرىنشى ورىنباسارىنا تەلەفون سوقتى.
قىزمەتىنەن قالجىراپ ورالىپ، سۇرىق قاشىرار سانسىز سۇراقتىڭ قاماۋىندا قۇلاقتارىنا ماقتا تىعىپ: «مەن ۇيدە جوقپىن، ەستىدىڭدەر مە-اي، مەن جوقپىن، تەك ءۇش ادامعا عانا بارمىن»، — دەپ وتىر ەدى، «زايىپتىڭ» پرەزيدەنتىنە قۇراق ۇشا قۋانعانداي. تەلەفوندى قۇلاعىنا تاقاي بەرگەندە، كەنەت شاھاردىڭ كۇللى مىسىقتارى داۋىس سالىپ قويا بەرگەنى.
«ىڭ-ڭ-ڭا، ىڭ-ڭ-ڭا، ا-ا-ا-ا...»
«ۋعا-عا-عا، ۋ-ۋ-ۋعا-عا، ا-ا-ا، عى-عى-عى-ر...»
«ا-ا-ا-اح! ي-ي-يھ!»
«ى-ىر-عع-ا، ى-ىر-عاع-عا، ىر-ى-ى-ر...»
— ەستىپ تۇرسىڭ با؟ — دەدى «زايىپ» جاعى.
— ءوزىڭ شە؟! نەمەنە، سەن دە ەستىدىڭ بە مىنا پالەنى؟! — دەپ شوشىدى اكىمشىلىك جاعى.
— قۇددى ادام عوي مىناۋ، ادام! — دەپ كۇلدى «زايىپتىڭ» پرەزيدەنتى.
— ياپىر-اي دەسەڭشى! ءىش بولماسا بىرەۋى «مياۋ» دەمەيدى-اي، ءجۇدا! — دەدى قالا اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى. — مىسىق ادامعا، ادام مىسىققا اينالىپ الدى-اۋ، وسى، ا؟!
— بۇ دۇنيە نە بوپ كەتتى ءوزى؟ زامان نە بولدى؟ — دەدى «زايىپتىڭ» پرەزيدەنتى. — مىسىق ەكەش مىسىق تا باسىنىپ، باسقا شىقتى. ءوزى، سەندەر وسى پروبلەمامەن اينالىسىپ جاتسىڭدار ما؟
— نە ىستەرىمىزدى بىلمەيمىز، جۇرتتان دا جالىبى كوپ. جايشا حابارلاسىپ تۇرسىڭ با؟
— سونى ايتسام دەپ ەم.
— نەنى؟
— مىسىقتى دا. ايتپاقشى، ەرتەڭ مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنا ۇشامىن عوي، كورىسكەنشە!
— ءوزىڭ بە؟
— تەلەفوننىڭ اڭگىمەسى ەمەس. ابدەن شارشادىم، ءسال-پال بىلاي، دەگەندەي...
— ءتۇسىندىم، — دەدى قالا اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى. — ءاي، ءاي، توقتاشى، ساعان ايرىقشا تاپسىرما بەرەيىن. اقىرى، مۇحيت ءوتىپ، الىس كەتىپ باراسىڭ عوي. انىقتاپ، ايقىنداپ سۇراشى، ماۋىققان مىسىقتارمەن، مىنا كەسەپاتپەن قالاي كۇرەسەدى ەكەن وركەنيەتتى ەلدەگىلەر؟ شىن ايتام، جوندەپ ءبىلىپ قايتشى، جاراي ما؟
— جارايدى-جارايدى، مىناۋىڭ قىزىق بولدى-اۋ! — دەپ قارقىلداي كۇلدى «زايىپ» جاعى. — حا-حا-حاھ، قاراپتان-قاراپ، ءو-و-وھ، ءوستىپ ءجۇرىپ جۇك جاماپ الاتىنىم بار... ءو-وھ-وزىمىز ءھام مىسىق بولىپ بارا جاتقاندا... جا-جاھ-جارايدى...
ءسال عانا سايابىرسىعان مىسىقتار شىڭعىرما اۋەندەرىنە قايتا باستى. جان-جاقتان جامىراسا جىلاسىپ-سىقتاسقانداي ما-اۋ، ساعىنىسىپ تابىسقانداي ما-اۋ، الدە ساق-ساق كۇلىسكەندەي مە-اۋ، نەبىر ۇدەمەلى ۇندەر كەنتتىڭ استىن ۇستىنە كەلتىرە جازدايدى.
* * *
ينستيتۋتتىڭ داپ-دارداي كافەدراسىندا اعا وقىتۋشى بولىپ ىستەپ جۇرگەن جەرىنەن تاعدىر ايداپ وتىرىپ، بازاردان ءبىر-اق شىعاردى. شىلدە ايى ورتاسىنان اۋا بەرە «شالعىن» مولتەك اۋدانىنداعى بازاردا تۇردى. كەلەستەگى كلاستاسىنىڭ ەكى اي بويى ۇگىت ءھام ناسيحات جۇمىسى بولماعاندا، قاڭعىرىپ، قوڭىز تەرىپ كەتۋى دە ابدەن كادىك-تى. ول وقتىن-وقتىن وبلىس ورتالىعى ارقىلى وتەدى دە، بۇعان كوكونىستىڭ ايتەۋىر ءبىر تۇرىنەن بىرنەشە جاشىگىن تاستاپ كەتەدى. سولاردى العاش ۇيالا-ۇيالا، كەيىننەن اجەپتاۋىر ۇمتىلىسپەن ساۋدالاي باستادى.
بىردە ينستيتۋت كافەدراسىندا ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىت بىرگە جۇمىس ىستەگەن پروفەسسور كەمپىر بۇدان قىزاناق الدى. اۋەلگى كەزدەرى تانىس كىسىلەر كەلە قالسا، بەتىنەن وتى لاپ ەتۋشى ەدى. ال، پروفەسسور كەمپىر مۇنىڭ الدىنا ءۇشىنشى ايدا كەلىپ تۇرعاندىقتان، ونشا قىزارا قويمادى. پروفەسسور كەمپىر بۇعان قاراپ-قاراپ الدى دا، قاتتى كۇرسىندى. كۇرسىنگەنى تۇپ-تۇگەل وتىرىك ەدى. ەگەر وسى اپايىنىڭ كۇرسىنىسىن كوكونىس تارتاتىن تارازىسىنا سالسا، جالعاندىعى اپ-انىق اڭعارىلار ەدى. ول كىسى ءتىپتى كوزىنە جاس الماققا ارەكەتتەندى. جۋىق ارادا جانارلارى جاساۋراي قويمادى. پروفەسسور كەمپىر كەمسەڭدەگەن بولىپ، بۇعان ءبىر، قىزاناققا ەكى قارادى. «ە-ەي، زامان-اي، نە بوپ كەتتى بۇ دۇنيە؟» — دەدى. «ەڭ اقىرى، ساۋداعا يكەمى جوق سەن بالانى دا بازارعا ايداپ شىعارعان سوڭ، نە ءۇمىت، نە قايىر؟!» — دەدى تاعى دا. «ۋ-ۋھ!» — دەپ قوستى. «بەكەر ىستەدىڭ عوي، بالام»، — دەدى ودان ءارى جالعاپ. «ءبارىن ەستىدىم، اركىم ءارتۇرلى ايتادى»، — دەدى تاعى.
مۇنىڭ كەلىنشەگى پرورەكتورمەن بىرگە سول كىسىنىڭ كابينەتىندە، كۇتپەگەن جەردەن، كەنەتتەن قۇلىپتالىپ قالىپ، بۇل اڭگىمە اپ-ساتتە تاراپ كەتكەن. سودان ءبىر كۇن وتكەندە، بۇل وسى پروفەسسور كەمپىردەن قالعان ءبىر بولمەلى ءۇيىن تاستاپ، كەلىنشەگىنە قايىرىلىپ تا قاراماستان، بەزىپ كەپ جونەلگەن. ەندىگى تۇرىسى مىناۋ، پروفەسسور اپاتايىنىڭ ايتىسى اناۋ.
قىزاناق الۋعا قىزىعىپ، تورت-بەس ادام ءتىزىلىپ تۇرىپ قالعان-تىن. بۇل ءلام-ميمسىز، تومەن قاراپ، تىڭداعان بوپ تۇرعان. «اپاي، اڭگىمەڭىزدى قىسقارتساڭىزشى»، — دەدى كەزەكتەگىلەردىڭ ءبىرى. «الاسىز با، المايسىز با؟» — دەدى ەكىنشىسى. «ەكى كىلا تارتا عويشى»، — دەدى پروفەسسور كەمپىر. «ۋ-ۋھ!» — دەدى تاعى دا. «قانداي تالانتتى بالا ەدىڭ، ەكى جىلدا كانديدات، ءۇش جىلدا دوكتور، پروفەسسور بولادى دەپ ءجۇر ەك قوي سەنى»، — دەدى. «جاقسى-جاقسىسىنان سال، اينالايىن»، — دەدى اقىرىندا.
كەلەس قىزاناعىنىڭ جامانى جوق-تى. ەڭ تاۋىرلەرىنەن تارتىپ بەردى. «كافەدراعا نە سالەم ايتاسىڭ؟» — دەپ جانىن ەگەۋلەدى ەگدە پروفەسسور. «جاقىندا كەلەستىڭ ءجۇزىمى كەلەدى، اپاي»، — دەپ بۇلتاردى بۇل. كەمپىر كەتكەننەن كەيىن دە، قىزاناقتى قايتا-قايتا تارازىعا تارتىپ جاتسا دا، تەڭگەسىن ساناپ الىپ تۇرسا دا، ساماي تۇستارى شىڭىل قاعىپ، «كافەدرا»، «كافەدرا» دەۋمەن بولدى. ءبىرازدان سوڭ باسىن كوتەرىپ، يىقتارىن قوزعاپ-قوزعاپ قويىپ، كەنەت قارسى بەتتەگى كيىم-كەشەك ساتاتىن قات-قابات قاتارلارعا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، الدەبىر تۇستان پروفەسسور اپاتايىنىڭ تەسىلە قاراپ قالشيعانىن بايقادى.
تاپ سول ءبىر ساتتە حانىم كەلە جاتتى.
حانىممەن تانىسقانىنا ءبىراز ۋاقىت بولعان. العاش كورگەندە ونشا ءمان بەرە قويماعان. بالكىم، بۇرىن دا كەلگەن شىعار، بۇل قايدان ءبىلسىن. قىز-كەلىنشەك، ايەل اتاۋلىعا ءمان-ماڭىز قاۋزاپ، نازار جىعىپ، قاراۋدى قويعان. تۇڭىلگەن ابدەن. وسىلاي ويلايتىنى راس-تى. ءوزىمدى-وزىم ەمدەپ، جانىمنىڭ جاراقاتىن جازىپ ءجۇرمىن دەپ سانايتىنى وتىرىك ەمەس.
سول جولى ول، ياعني مىنا حانىم، بازاردا الىمساق ازايىپ، ساتىمساق شامالى شارشاڭقىراپ، كوز شىرىمىن الماققا ءسال عانا مۇلگىپ كەتەر مەزەتتە كەلدى. اينالا-توڭىرەككە قاراپ الىپ، جۋىق ماڭايدا كۇدىكتىڭ جوقتىعىنا كوزى جەتىپ، ءتىل قاتتى بۇعان.
— اتىڭ كىم؟ — دەدى ءسال-پال تالپىشتەنىپ.
— بازارشى، — دەدى بۇل ەسىنەپ. ىلە-شالا ۇيالىس تاۋىپ، قىزارىپ كەتكەنىن سەزىنگەن.
— اتىڭدى ايتپايسىڭ، زاتىڭدى العانعا قارامايسىڭ، قانداي بازارشىسىڭ ءوزىڭ؟ — دەدى ايەل. — مەن وسىمەن ءۇشىنشى رەت قىزاناق العالى تۇرمىن.
— قايدام... بايقاماپپىن... كەشىرىڭىز...
وسى سوزدەردى ءبولىپ-بولىپ، اسىپ-ساسىپ ايتقانىنا تاڭ. تابان استىندا ءوزىن-وزى جوعالتىپ العانىنا جىنى كەلدى. ساسقالاقتاعانى شىعار، قولدارى ءجىتى قيمىلداپ كەتكەندەي كورىندى، باسىنىڭ باسشىلىعىنا باعىنا قويماي، قىزاناقتىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن الىپ، سۇرتكىشتەپ، قايتا قويا باستادى.
— مەنىڭ اتىم... جارايدى، مەن دە ايتپايىنشى ساعان، — دەدى ەركەتوتاي كۇيىندە. — جايىندا، مەن «حانىم» دەگەن ءسوزدى كەرەمەت ۇناتام. سەن دە سولاي اتاي بەر، جاراي ما؟ مەن سەنى بازارشى دەيىن.
قولىن ۇسىندى حانىم. بىردەن الا سالۋعا ىڭعايسىزدانىپ، ءوزىنىڭ وڭ الاقانىنا كوز تاستاعان بازارشى، اۋدارىپ-توڭكەرىپ الەككە ءتۇستى. كەي جەرلەرى جىرىم-جىرىم، كەي تۇستارى ءتىلىم-تىلىم. بازارعا قويىپ كەتكەلى قولىنا، اسىرەسە الاقانىنا انىقتاپ ۇڭىلمەگەن ەكەن دە. مۇنىڭ حال-كۇيىن حانىم اڭعارماي قالعان جوق ارينە. سوندىقتان شىعار، ۇسىنعان قولى اۋەدە قالقىعان ءاپپاق شاعالاداي جارقىراپ تۇرا بەرگەن-دى؛ ءسال ساتتەن سوڭ العا سوزىپ، الماۋعا امال قالدىرمادى. الاقانىنىڭ كۇيىپ-جانعان ىستىق تابى جىرىمدالعان جارالارىن دەپ-دەمدە ەمدەپ جونەلگەندەي، سولقىلداتىپ اكەتىپ بارادى. الابۇرتقان كۇيدە ايەلگە قارادى. شاشىن قىزعىلت قوڭىرعا بوياپتى، كەلتە كەسپەستەن، يىعىنا جەتەر-جەتپەستەن ۋىستاي بۋىپتى. موينى، تاماعى، بەتى، ماڭدايى — ءبارى ءاپپاق، تاپ-تازا. سارى كۇز سەكىلدى ساپ-سارى كويلەگىندەگى ءىرى-ىرى قارا شەڭبەرلەر زىر قاعىپ كەتكەندەي.
بازارشىنىڭ باستان-اياق قاراپ، ەسىنەۋدىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەي، ەسىنەن اداسقانىنا ريزا كەيىپتە كۇلىمسىرەگەن حانىم قاراكولەڭكە مۇنارعا ورانعان بازار تۇكپىرلەرىنە تىنتكىلەي كوز تاستاپ الىپ:
— كۇن قىسقارىپ بارادى، ءا؟ — دەدى.
— قانشا تارتايىن؟ — دەدى بازارشى بۇدان ءارى نە ىستەرىن، نە ايتارىن بىلمەستەن.
— قانشا تارتساڭ دا، ءوز ەركىڭ، — دەدى حانىم ەركە ۇنمەن.
— قانشا كوتەرە الاسىز؟ — دەدى بۇل دا باتىلدىق تانىتىپ.
— وھو! — دەدى حانىم. — وزىڭمەن قوسا، تۇپ-تۇگەل كوتەرىپ اكەتسەم شە؟
— ءىھىم، — دەپ، تاماعىن قىرناپ، تەجەلىڭكىرەدى بازارشى.
— جارايدى، بۇل جولى بەس كىلا تارتا عوي، — دەدى حانىم. — ال، تۇپتىڭ-تۇبىندە اكەتەم سەنى!
— شىنىمەن بە؟ — دەدى بۇل قىزاناقتان بەتەر قىزارىپ.
— مەن سوزدە تۇراتىن حانىممىن. ايتسام، ىستەمەي تىنبان...
قىزاناقتى قالاي تارتقانىن، قالاي سالىپ بەرگەنىن، ءقايتىپ قوشتاسقانىن بىلىڭكىرەمەيدى بازارشى. ودان كەيىن دە بىرنەشە مارتە كەلدى. كۇلكىسى، كوزقاراسى وزگەرمەيدى؛ كوپتىڭ كوزىنشە سىر بەرمەي عانا، ءتيىستى نارسەسىن تارتقىزىپ الىپ كەتەدى. بۇل بىلدىرمەي عانا قارايدى كەلىپ، قارايدى. ءجۇرىسى سول، ەمىن-ەركىن ءارى ەركە كۇيدەن جاڭىلماس. بۇل مولتەكتە سىمباتىنا تەڭ كەلەر جان تابىلماس... بۇكىل عۇمىرىندا تيتىمدەي قينالىس كورمەگەن، قيىندىقتىڭ ءدامىن تاتپاعان جان شىعار، ءسىرا.
قاراشانىڭ سوڭىنان قاڭتاردىڭ اياعىنا دەيىن، ەكى اي بويى كورىنبەي كەتتى. ەكى ايدىڭ ىشىندە بازارشى ازاپتى از شەككەن جوق. ازاپ اتاۋلى حانىمعا عانا بايلانىستى ەمەس-تى. بازارداعى العاشقى قىس اۋىر سوقتى. جاۋراپ-جاسىناپ، دىردەكتەپ، ساۋداسى دا جۇرمەي، سالى سۋعا كەتتى. ميتىڭ-ميتىڭ تىرلىگىن مۇز قۇرساۋلاپ، تۇماۋراتىپ جاتىپ تا قالدى. «شىدا، بۇل ساعان سوسياليزم كافەدراسى ەمەس، كەلەر كۇزدە مىناۋ دەگەن ساۋداگەر بولىپ، سىلقىم ءبىر سۇلۋعا ۇيلەنەسىڭ ءالى!» — دەپ قايرايتىن كەلەستەگى كلاستاسى عانا. ءسويتىپ، جۇدەپ-جۇنجىپ جۇرگەندە، اياز قىسقان بوزتورعايداي ءبۇرىسىپ تۇرعاندا، «شالعىن» مولتەك اۋدانىنىڭ اتاقتى ءاپپاق ۇيلەرى جاعىنان حانىم كورىندى-اۋ اقىرىندا.
اقپان ايى جاڭا باستالعان. ءسۇرى قاردىڭ ساتپاق-ساتپاق بەتىندە الىسىپ وينايتىن مىسىقتار مولايعان. كەشكە قاراي ولاردىڭ شىڭعىرعان شۋىلىنان قۇلاق تۇناتىن شاق ەدى. ءاپپاق ۇيلەردىڭ ءوزى سۇرقايلانىپ كورىنەتىن كەزەڭدە، سۇرعىلت تۇمان اراسىنان جارق ەتىپ شىعا كەلگەن حانىم انەبىر كەزدەردەگىدەي اينالا-توڭىرەككە تىنتكىلەي قاراماي-اق، توپ-توپ ادامدارعا كوڭىل اۋدارماي-اق، بۇرىسە توڭىپ تۇرعان بازارشىعا تىكە تارتتى. قولىن ۇسىندى. تۇپ-تۋرا العاش قولىن بەرگەن كۇنگىدەي، قازان ايىنداعىداي. تەك ۇستىندە قارا شەڭبەرلەر زىر قاعاتىن سارى كويلەك ەمەس، جالت-جۇلت ەتكەن ىشىك تون. بازارشى بۇل جولى قول بەرۋگە قايمىقپادى. كوكپەڭبەك كۇيدە ىرجيىپ، الاقانعا جەتكەنشە اسىقتى.
— مەن سەنى ايايمىن، — دەدى حانىم سىبىرلاي ەركەلەپ.
— ال، مەن كوكپەڭبەك بولىپ تۇرىپ-اق اياعاندى جاقتىرا بەرمەيمىن، — دەدى بۇل.
— مەن سەنى ايايمىن جانە ايالاعىم كەلەدى، — دەدى حانىم، توڭىرەكتەگى ايازدى تۇگەل ەرىتىپ.
— شىنىمەن بە؟ — دەپ، بازارشى كۇزگى جاۋابىن قايتالادى.
— مەن سوزىمدە تۇردىم، — دەدى ايەل. — سەنى اكەتكەلى كەلدىم.
بازارشىنىڭ ءتىلى كۇرمەلدى، بالكىم، بايلاندى دا. حانىم بۇعان تىلدەي قاعاز ۇسىندى. مۇز كۇرساعان ميتىڭ تىرلىككە تيتىمدەي ءبىر شوق تۇسكەندەي، بازارشىنىڭ ءبۇيىرى جىلىدى.
— بۇگىن كەشكىسىن كۇتەم، جانىم! — دەدى ايەل. — اناۋ كورىنىپ تۇرعان ءاپپاق ۇيلەردىڭ شەتكىسى. الىس ەمەس، اداسپايسىڭ. كۇتەم...
بۇل نە جۇمباق؟ كەل دەيدى، كۇتەم دەيدى. سەنە مە، سەنبەگەنى ءجون بە؟ بازارشىداي كىر-قوجالاق پاقىردا نەسى بار بۇل سۇلۋدىڭ؟ مازاق ەتپەك پە، الدە؟ كۇدىكتەنەيىن دەسە، جانارى الدامايتىن سەكىلدى ەمەس پە؟ جارقىلى بار، جالعاندىق جوق سياقتى عوي. بارۋ كەرەك پە، بارماۋ كەرەك پە ەندى؟ كوكونىس ساۋدالاپ كونتەرىلەنە باستاعان، جۋىنىپ-شايىنۋعا دا جاعدايى جوق، تاتار شەشەتايدىڭ جالدامالى جىرتىق تامىندا تۇرىپ جاتقان بۇل بازارشى اناۋ ءاپپاق ۇيلەرگە قالاي كىرەر؟ كۇتەم دەدى-اۋ: «كۇتەم».
وسىنداي ويلارعا قامالىپ، باسى اينالا باستاعاندا، تانىستاۋ داۋىس قۇلاعىنا ۇردى. مەڭىرەيگەن كەيىپتە قارسى الدىنا كاراسا، كافەدرانىڭ تاعى ءبىر وكىلى، دوسەنت اعاتايى تۇرىپتى. حانىم قۇساپ قولىن سوزادى-اي. امانداستى. دوسەنت اعاتايىنىڭ الاقاندارى اسا ەتتى-تىن. مۇنىڭ ساۋدا سالاسىندا شىتىناپ، شىنىعا باستاعان قولىنا تاندىر نان تاڭداعانداي اۋدارىپ ءبىر، توڭكەرىپ ەكى قارادى-اي. تارتىپ الا قويعىسى كەلىپ ءبىر وقتالدى دا، قۇمارىن قاندىرسىنشى دەپ ءتۇيىپ، ودان بەتەر ۇمسىندىرىپ، دوسەنت-تاناۋعا تاقاي ءتۇستى. بۇل اعاتايلارىن جاس وقىتۋشىلار «دوسەنت-تاناۋ» دەسەتىن-دى. بۇل كىسى دە «شالعىن» مولتەك اۋدانىنا بازارلاپ كەلگەن جوق. پروفەسسور كەمپىر بازارشى بالا حاقىندا ءۇش اي بويى حيكايا شەرتكەن شىعار. قولدارىنىڭ قالايىنشا توزعانىن، ءتۇرىنىڭ ءقايتىپ توتىققانىن، قارا بۇيرا شاشىنىڭ تۇبىتتەنىپ، تۇتە-تۇتەسى شىققانىن تاپتىشتەپ تالاي تامسانىستى عوي ءبارى. ەندى مىنا دوسەنت اعاتايى ءبار-بارىن قايتا جاڭعىرتىپ قايتپاققا كەلگەنى-داعى. زەرتتەۋ ءھام زەردەلەۋ جونىندەگى جۇمىسىن تىندىرىپ، تاۋارىن الىپ، تاناۋىن كوتەردى. ءبىر قىزىعى، بۇرىنعى وقىتۋشى بۇل قايتارعان تەڭگەنى تەرىس اينالىپ تۇرىپ سانادى. كافەدرادا الدەبىر شارۋا-شارالارعا اقشا جيناعاندا دا، ەكىنشى قاباتتاعى كاسسادان جالاقىلارىن العاندا دا، بۇل كىسى تيىن-تەبەنىنە دەيىن تەرىس اينالىپ تۇرىپ سانايتىن. بۇل جولى دا ءسويتتى.
بازارشىنى كەنەت كۇلكى بۋدى. بۇكىل بازاردى باسىنا كوتەرىپ، كوپ ايلاردان بەرمەن قاراتا تۇڭعىش رەت بار ىنتى-شىنتىسىمەن، قاتتى-قاتتى كۇلگىسى كەلىپ كەتتى. ءوزىن-وزى ازەر-ازەر ۇستادى.
— كافەدراعا نە سالەم ايتاسىڭ؟ — دەدى «دوسەنت-تاناۋ» كەتەرىندە كەكەسىندىلەۋ ۇنمەن. — جامان ەمەسسىڭ، كوزىڭدە ءبىر ۇشقىن بار سەكىلدى.
— ولەمىز بە، اعاي، كەيدە ءبىزدىڭ دە كۇلمەك قۇقىمىز بار شىعار، — دەدى بازارشى بالا. — كەلىپ-كەتىپ تۇرعايسىزدار، ساعىندىرماي...
بازاردان شىعاردا عانا قاتتى شارشاعانىن سەزدى. ەكى قولىن ءسال جوعارىراق كوتەرەيىن دەسە، يكەمگە كونبەيدى ءتىپتى. زار قاقسايدى تاعى دا. تاستاق كوشەسىنە بۇرىلاتىن تۇستان تروللەيبۋس كۇتۋى كەرەك-تى. ءتورت قاتار جولدىڭ شەتكىسىمەن بۇرالىپ ءوتىپ، ءتورتىنشى تروللەيبۋس كەلەر. سوڭعى ايالداماسى بولعاندىقتان، اقپاننىڭ تۇمانىتقان، ۇنامسىز كەشىندە ادام ونشا كوپ وتىرماس. قاراكولەڭكەلەۋ بۇرىشتاعى بوس ورىندىققا ءبىر جايعاسىپ الار ما ەدى، شىركىن-اي! سودان سوزىلا سىزىلعان تروللەيبۋس تاستاق كوشەسىنە قاراتا سىرعاناي جونەلەر. قالعىپ كەتەر-اۋ بايعۇس بازارشى. سوڭعى ايالدامادا جۇرگىزۋشىنىڭ ءوزى-اق ءتۇرتىپ وياتار. كەيدە وسى ءتورتىنشى تروللەيبۋس توقتاۋ تاپپاي كەتە بەرسە، كەتە بەرسە؛ كەتە بەرسە، شىركىن-اي، دەيتىن. ماڭگى-باقي توقتاماسا، دەپ ارمان ەتەتىن.
انەكي، ءتورتىنشى تروللەيبۋس ءتورت قاتار جولدىڭ ارعى شەتكىسىمەن بۇرالا سىزىلىپ، دارابوز باتىر داڭعىلىنا شىعىپ بارىپ توقتادى. بۇل مىنبەككە مۇلدە اسىعار ەمەس. ادامدار وتىرا باستاعان. بازارشىنىڭ ءبىر بۇرىشتاعى بوس ورىندىققا جايعاسۋىن كۇتكەندەي، ءتورتىنشى ۇزاق كىدىرگەن. كەي-كەيدە وسى تروللەيبۋستىڭ مەڭىرەيە ماڭگىرىپ تۇراتىن كۇيىن وزىنە ۇقساتاتىن.
بازارشى مىنبەدى اقىرى. تروللەيبۋس تومسىرايا رەنجىگەندەي، انشەيىندەگى باياۋ مىنەزىنەن جاڭىلىپ، جۇلقىنا قوزعالدى. ۇرلىقكا باراتىنىن بىرەۋ باقىلاپ تۇرعانداي-اق، اينالاسىنا الاقتادى بۇل. ارتىنشا، ءوزىن-وزى باعىندىرا الماستان، وزىنە-وزى كەلە الماعان كۇيى، «شالعىننىڭ» ورتا تۇسىنداعى ءاپپاق ۇيلەرگە قاراي بۇرىلدى. تاباندارىندا جان جوقتاي، ءوز ادىمىن ءوزى سەزبەيتىندەي. جون ارقاسى قۇنىسا تىرىسادى، جاۋىرىندارىنىڭ استىنا بالە ىزدەگەن بەزدەر ۇيالاپ العانداي.
ءاپپاق ۇيلەردىڭ جانىنا جاقىنداعاندا جۇرەگىنىڭ اتقاقتاعان ءۇنىن اپ-انىق ەستىدى. ونى دا ونشالىقتى تىڭداعىسى جوق. بۇل ۇيلەردىڭ توڭىرەگى دە تاپ-تازا ەكەن، اينالاداعى ءاربىر ءتۇپ اعاشىنا دەيىن ءوز ورنىن، ءجون-جولىن تاۋىپ، بيىكتەرگە قاراي بەدەلدى تۇردە، ءتۇپ-تۇزۋ ورلەپ بارا جاتقانداي. بازارشى ءبارىن اڭعارىپ، ساۋىس-ساۋىس كۇيىندە ءمارمار باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلىپ، تىلدەي قاعازداعى ءتيىستى ءنومىر جازىلعان قاراكوك تەمىر ەسىككە دە جەتتى-اۋ. ءسال كىدىرىپ، ءالى دە بولسا كەرى قايتۋدىڭ كەش ەمەستىگىن ويلادى. بۇلدىر سانا تۇكپىرىنەن قىلاڭىتقان بۇل ويىنا كىرجيىپ، ءوز ىشىنە ءوزى ۇڭىلمەكتەن قاشقاقتاپ باققان. بازارشى تىم-تىم شارشاۋلى-تىن. «نە بولسا، و بولسىنشى، قۇرىسىنشى ءبارى دە...» دەپ، كۇبىرلەدى ىشىنەن. قالتىراعان قولىن قوڭىراۋعا قاراي كوتەرە بەردى.
قاراكوك تەمىر ەسىك كۇتكەندەگىدەن تەزىرەك اشىلدى. قوس قاباتتى ءارى اسا اۋىر ەكەن. قارسى الدىندا حانىم تۇردى. اياي قارادى ما، ايالاي قارادى ما، جەڭىل-جەلپىلەۋ كورىنگەن جىميىس لەز-دەمدە شىنايىلىققا اينالعانداي.
— ءبىرىنشى ءوتىنىشىم: قىسىلا كورمەشى، ءوزىڭدى ەمىن-ەركىن ۇستاشى، ءوز ۇيىڭدەي كورشى، جانىم! — دەدى حانىم. — الدىمەن بەتى-قولىڭدى شايىپ ال دا، شايعا وتىر. جەڭىل سورپا ىشكەنىڭشە، ءبىز ارزان ەكەۋمىز ساعان ادەمىلەپ تۇرىپ ۆاننا ازىرلەپ قويامىز.
جەڭىل عانا شايىنىپ، شايعا وتىردى. ورتا بويلى، شاشىن ءبىر بۇرىم ەتىپ ءورىپ العان قىز بالا ماقتا گۇلدى كەسەمەن سورپا اكەلىپ قويدى. كەرەمەتتەي پينيۋار حالات كيىپ العان، شاشى سول قوڭىر قىزعىلت كۇيىندە، ءسال-پال ساۋلە شاشىراتقان حانىم:
— تانىسىپ قويعىن، ارزان دەگەن قارىنداسىڭ بولادى، — دەدى. قىز جاپوندارشا جۇمساق ءيىلىپ، ءتاجىم ەتتى، تىكە قاراعان جوق. تەز-تەز باسىپ، شىعىپ كەتتى.
— ەكىنشى ءوتىنىشىم: مىنا سورپانى ادەيى عانا، وتە از قۇيعىزدىم، جانىم، — دەدى حانىم. — نەگىزگى تاماقتى سەن ۆاننادان شىققاننان كەيىن، دەمالىپ بولعان سوڭ، ەكەۋمىز بىرگە جەيمىز، جاراي ما؟ ال، مەن كەتتىم. ارزانعا جاردەمدەسەيىن. ساعان ۆاننانى ءوز قولىممەن ازىرلەسەيىن. جاراي ما، جانىم؟!
— جارايدى، — دەدى بازارشى بال تاتىعان سورپانى سوراپتاي باستاپ.
بايقاسا، بۇل ءالى اۋىزعى بولمەدە وتىرعانداي. اينالاداعى اسا كۇردەلى الەمنىڭ اشىلىپ، ايقىن تارتا باستاعان تۇستارىنان اڭعارعانى سول، التى-جەتى بولمە بار سياقتى. ءبارىنىڭ ەسىكتەرى بولەك-بولەك. ءتاتتى-دامدى سورپادان باسى تاعى اينالدى. تەر تۇس-تۇستان بۇرشاقتادى. كىر كوتەرگىش دەپ كيەتىن قاراقوڭىر، قالىڭ جەيدە شىلقىلداۋعا اينالدى. وسى ساتتە حانىم سۇلۋ قايتا ورالدى قاسىنا. قولبىراپ وتىرعان كۇيىن اڭعارا قويىپ، تۇرپاتى تاڭسىق جيھازدىڭ ءبىر ءبۇيىرىن اشىپ جىبەردى دە، مامىق تۇكتى، ۇپ-ۇلكەن ورامال اپەردى. بۇكىل بولمەنى نازعا تولتىرىپ، قايتا كەتتى.
كوزى كىلەگەيلەنىپ، كىرپىكتەرىن ازەر قيمىلداتىپ، ۇيقىسىراپ بارادى ەكەن؛ قاراسا، قارسى الدىندا پينيۋار حالاتى جايناپ، ءوزى ودان بەتەر جانىپ، حانىم تۇرىپتى.
— ءۇشىنشى ءوتىنىشىم: ەندى ۆانناعا باراسىڭ، — دەدى حانىم، — ساعان ادەيىلەپ ازىرلەگەن جەڭىل كيىمدەردى، ارنايى العان حالاتتى جاتىرقاماي كيگىن، جاراي ما، جانىم؟ مىنالاردىڭ ءبارىن ارزان قارىنداسىڭ جۋىپ، كەپتىرىپ، ۇتىكتەپ قويادى... جاراي ما، جانىم؟!
— جارايدى، — دەدى بۇل. «ءوڭىم بە، ءتۇسىم شىعار»، — دەپ، ورنىنان تۇردى. بازارشى التى ايدان بەرمەن قاراتا العاش رەت ۆانناعا قاراي بەتتەگەن ەدى.
«دوسەنت-تاناۋدىڭ» ۇيىندەگى ۆاننا بولمەسىنە بۇلاردىڭ قاتتى قىزىققاندارى جاي اۋرەشىلىك ەكەن. وبالى نەشىك، دوسەنت اعاتايلارى كافەدراداعى بىرەر جىگىتتى ۇيىنە شاقىرىپ، شاي بەرگەن. كافەدرا مەڭگەرۋشىسى زەينەتكەرلىككە شىعادى ەكەن دەگەندى ەستىپ قالىپ، دامەسىن ءبىلدىرىپ، ءدام تاتقىزعانى عوي، باياعى. سوندا، سول كىسىنىڭ ءۇشىنشى قاباتتاعى ۇيىنە، اسىرەسە، ۆانناسىنا جاس وقىتۋشىلار اجەپتاۋىر تاڭدانىسپەن قاراعان-تىن. ارمانعا اينالىپ كەتكەن ۆانناعا تۇسە بەرە-اق بۋىن-بۋىنىنا، سۇيەك-سۇيەگىنە ىستىق بۋ ەنىپ، شاشىنىڭ ارا-اراسىنان تەر شۇمەكتەپ قويا بەردى. كوزىن اشقىسى كەلمەي، قايدا، كىمنىڭ ۇيىندە ەكەنىن ويلاماستان، راحاتقا باتقىسى بار. سويتپەككە تىرىسىپ باقتى. ۆاننادان كەيىن: «ال ەندى، بارا عوي، بازارشى»، — دەسە-داعى، ريزا بولاتىنداي.
قالعىپ كەتكەن ەكەن. قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيدى. كەنەت ەسىك اشىلىپ كەتكەندەي بولدى-اۋ دەپ، شوشىپ ويانىپ، كوزىن اشسا، حانىم كىرىپ، تاڭدانا قاراپ قالىپتى. جالتىر ۆاننا ىشىندە تايعاناي دومالاپ، اۋرەگە ءتۇستى.
— كەشىر، جانىم، — دەدى حانىم. — جىم-جىرت بولعان سوڭ قورقىپ كەتتىم ەمەس پە؟ وتكەندە، ءبىزدىڭ ورتالىقتاعى ۇيىمىزگە كورشى تۇراتىن ءبىر كىسى ۆاننادا جاتىپ-اق ءجۇرىپ كەتكەن، ايتقان جەردەن اۋلاق. قاتتى قورىقتىم، جانىم.
حانىمنىڭ كوس جانارى دىمقىل جارقىلمەن اپتالىپ، عاجايىپ پەردەمەن كاپتالىپ، بازارشىعا قاراپ-قاراپ تۇردى-تۇردى دا، تەرگە مالشىنعان، بۇرىنعى بۇيرا، بۇگىندە تۇسىنىكسىزدەۋ شاشىنان ءبىر جۇلقىپ، قايتا شىعىپ كەتتى. باعاناعى پينيۋار حالاتىنىڭ بەلىنەن تومەنگى جاعى تۇيمەسىز-تىن. تايعاناقتاپ جاتىپ-اق مۇنىڭ مۇڭدى كوزدەرى قايدا-قايدا تۇسكەنىن ءتالپىش قاتىن بايقاماي قالعان جوق، ارينە. سۋ ىشىندە وتىرعان كۇيى جۋىنۋعا كىرىسكەن. دەنەسىنەن شىعىپ جاتقان كىر تاستاق كوشەسىنەن بىلجىراپ اعاتىن قويمالجىڭ قالدىق سەكىلدى. حانىم سۇلۋ تاعى ءبىر سەبەپ تاۋىپ، كىرىپ كەلمەسە ەكەن دەپ تاڭىرىنەن شىن تىلەدى بازارشى. ءاي، ايتەۋىر ۇلگەردى-اۋ. ەندى جايباراقاتتاۋ جاعدايدا قايتا-قايتا شايىندى. ىستىق سۋدىڭ اعىسىنا ىڭىلداي كوز تاستايتىنداي حالگە دە جەتىپ، مۇنىسىنا باس شايقادى. ادام دەگەنىڭىز، مىنە، وسىنداي. جاڭا عانا جاسىپ، جاسقانشاق تارتقان پاقىرىڭىزدىڭ ىڭىل شىعارعىسى بار-اي ەندى. «نە بولسا، و بولسىنشى، قۇرىسىنشى ءبارى دە!» — دەپ كۇبىرلەپ، سول جاعىنداعى كيىم ىلگىشكە كوز قيىقتادى. عۇمىرىندا ۇستىنە ىلمەگەن ءھام وزگەدەن كورمەگەن دۇنيەلىكتەر تىزىلە توگىلەدى. ءاربىرىن الىپ كيگەن سايىن بەتى ءبىر-بىر دۋ-دۋ ەتەدى. ىشكيىم جاعىن تۇگەندەپ، ءجۇدا بەيتانىس ماتادان تىگىلگەن، ۇزىن حالاتتى دا يەمدەنىپ، بەلىن بۋىپ الدى. سول ساتتە ءسال دە بولسا، باسقاشالاۋ، بوتەندەۋ بىرەۋگە اينالعانىن اڭدادى. اينا اتاۋلىعا كوز سالماۋ جولىندا كۇرەسىپ باقتى. الايدا، اينادان قاشىپ قۇتىلۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس-تى. ءوزىن-وزى تانىمادى. تۇپ-تۇگەل سىپىرىپ تاستاپ، قاشا جونەلگىسى كەلگەندەي دە كۇي كەشكەندەي. قاشپادى ءبىراق بازارشى.
حانىم قامىر يلەپ تۇرىپتى. كورە سالا بيلەي باسىپ كەلىپ، ۇننىڭ ۇرپاعى جۇققان قولدارىن تيگىزگىسى كەلمەي، قوس شىنتاعىن بازارشىنىڭ تولقىندى ىستىق سۋ مەن تولقىنىستان سولىقتاعان كەۋدەسىنە تىرەگەن كۇيى ەكى بەتىنەن الما-كەزەك قادالا ءسۇيدى.
— جانىم، — دەدى حانىم ەركەلەي، شىدامسىزدانا نازدانىپ. — سەن مىنا بولمەدەگى (سۇپ-سۇيكىمدى يەگىمەن نۇسقادى) ديۆانعا جاتىپ، ءبىراز تىنىعىپ الشى. ون-ون بەس مينوتتەن سوڭ ەكەۋمىز ەت جەپ، شاي ىشەمىز. جاراي ما، جانىم؟!
سوڭعى جىلدارى شۋاقتى شاھارىندا «جاڭا ەۋروپالىق جوندەۋ جۇرگىزۋ» دەگەن شىعىپ ەدى، بولمەلەرىنىڭ ءبارى ەرتەگىدەگىدەي كورىنەتىنى سودان بولار، ءسىرا. توڭىرەگىنە تاڭدانا قاراۋدان شارشاڭقىراپ، تەرەڭ ديۆاندا جاتىپ قالعىڭقىراپ بارادى ەكەن، حانىمنىڭ جانىنا كەلگەنىن لەبىنەن سەزگەندەي، كىرپىك اراسىنان سىعالادى.
— شامدى جاققىم كەلمەدى، — دەدى حانىم. — جانىم، شارشاعانىڭ باسىلدى ما؟
بازارشىنىڭ جانىنا وتىردى. قاي جەرى تيسە دە، ەرىتە ەلبىرەتىپ جونەلەدى. بازارشىنىڭ باتىلى بارىپ، العاشقى سۇيگەنى يكەمسىزدەۋ شىقتى. حانىم ءسال جىميىپ قويىپ، ورنىنان تۇرىپ، جەتەككە الدى.
— ءجۇر، جانىم، تاماق جەيمىز، — دەدى. سول قولىنان ۇستاعان بويى ۇستەل جانىنا جەتكىزدى. — نە ىشەسىڭ، جانىم؟
— ءبارىبىر، — دەدى بازارشى.
حانىم جيھاز-جابدىقتاردىڭ الدەبىر قۇپيا قوينىنان قاراقوڭىرلاۋ قۇتىنى الىپ شىقتى.
— مىناۋ ءبىر زاتتى ايرىقشا قىمباتتى، جاقىن تارتقان ءبىر جىگىتپەن عانا بىرگە تاتسام دەيتىن ەم، — دەدى ول. — جەتتىم اقىرى ارمانىما... ماقساتى-ما-ا-ا...
داۋسى دىرىلگە بۋىلدى. جانارىنان باعانا بايقاعان دىمقىل جارقىلدى قايتا تاپتى. مادەنيەتتىڭ جوعارى دەڭگەيىندەگى قايتالانباس ماشىقپەن قۇيعانىنا دەيىن قانداي جاراسىمدى ەدى، شىركىن-اي.
كونياكتىڭ ءدامىن ونشا اجىراتا المايتىن. سوندا دا اناۋ-مىناۋ زات ەمەستىگىن ءتۇيسىندى. ادەيى كەسىلىپ قويىلعان التىنسارى المادان الدى. سالدەن سوڭ تاعى قايتالاستى دا، ەت جەۋگە كىرىستى. ءدامدى قامىر مەن مايلى ەتتى اپىراقتاي جاپىرا جونەلگەنىن الدىنداعى ىدىستىڭ تۇبىنەن ءتۇيىر گۇل كورىنگەندە عانا اڭعاردى. تابەتىن تەجەي الار ءتۇرى جوق، تارتىنبادى.
— الشى، — دەيدى حانىم. — سەندەي بازارشىعا بۇل دەگەنىڭ نەمەنە؟ الشى، جانىم.
ىستىق-ىستىق سورپا بەردى ءوزى.
جاتار الدىندا ءشاربات شىرىن ىشكىزدى.
العاشقىدا كارسى بولمەدەگى ديۆاندا ول بازارشىنى ءبالتاتتى قۇشاعىنا الىپ، ۇزاق-ۇزاق ايمالادى. ارينە، بازارشى مۇنداي-مۇندايدى تەك كينولاردان عانا كورەتىن ەدى. ءبىر كەزدە حانىم مۇنى باسقا ءبىر بولمەگە قاراي جەتەكتەپ اكەتىپ بارا جاتتى. ايەلدىڭ جيىرەك جەتەكتەي باستاعانىنا نامىستانىڭقىراپ، ونىڭ بەلىنەن ءوزى قۇشاقتاڭقىراپ، العا شىقپاقشى ەدى؛ قاي بولمەگە كىرۋ كەرەكتىگىن بىلمەيتىنىن ەسكەرىپ، كىدىرىستەدى. حانىم سۇلۋ بەلىندەگى بازارشى قولىن اسقان ريزاشىلىقپەن قىسا ءتۇسىپ، وڭ بۇيىردەگى بولمەگە بۇرىلدى. جۇمباق ەسىك اشىلعاندا، جۇپ-جۇقا، بۇيرا تولقىندى، كوگىلدىر پەردە پايدا بولدى. حانىم الدەبىر تەتىك ارقىلى ءسال عانا ىسىردى ونى. ارعى جاعى جۇماقتان بەتەر سەكىلدەنىپ سەزىلدى. حانىم ءسال ارەگىرەك بارىپ، تاعى بىردەمەنى شىرت ەتكىزگەندەي. كەنەت ونىڭ ۇستىندەگى جەپ-جەڭىل، ۇلبىرەگەن نازىكەش نارسە سىپىرىلىپ ءتۇستى دە، تومەننەن كوتەرىلگەن قىزعىلت مۇنار بۇكىل بولمە ىشىنە ارايلانا تاراپ بارا جاتتى. ءاپپاق دەنە مىناداي مۇنارسىز دا عاجايىپ ەدى، ەندىگى ەرتەگىدەن ەسى شىعىپ كەتكەندەي. باياۋلاي باستالعان ءبىر اۋەن الىستان تالىپ ەستىلىپ، ءبىرسىن-بىرسىن تايانا ءتۇسىپ، تەربەتە تەڭسەلتكەن. حانىم «اھ!!!» — دەپ، بازارشىنى قۇشاقتاي قۇلاپ تۇسكەن.
بازارشى باياۋ عانا باستالگان الگى اۋەندى ەندى تانىدى. قايىرماسى: «ساعىنىش-ا-ا-اي، ساعى-نىش-ا-ا-اي!» — دەپ كەلەتىن ءان ەكەن. مۇندايدا حانىمنىڭ ايتپاعانى قالمايدى ەكەن. نەبىر سوزدەردى قالاي-قالاي تاۋىپ ايتادى دەسەڭشى.
— كورشىلەر... كو-كورشى - ىھىلەر، — دەيدى بازارشى. — كورشىلەرىڭ ەستىپ قويماي ما؟
— ەستي بەرسىن، ەستىسىن قايتا! — دەيدى حانىم كۇيىپ-جانىپ. — جا-جا-جاھانى-ىم، ەستىمەيدى. قورىقپاشى، بۇل جاي عانا، قاتارداعى ۇيلەردىڭ ءبىرى ەمەس قوي... ا-اھ-ارما-نى-ىھ-ى-ىم...
تاڭ الدىندا دا تالشىبىقتاي بۇرالىپ بازارشىنىڭ باۋىرىندا جاتتى. ءبىرازدان سوڭ ەركەلەي جورعالاپ، ءتورت ادام ەمىن-ەركىن سياتىنداي توسەكتىڭ ارعى شەتىنە اۋناپ-اۋناپ-اۋناپ بارىپ، ويناقىلانا شاقىردى. سول كۇيى جەتەلەپ اپارىپ ۆانناعا ءتۇسىردى. ءوزى. العاش جاس بالادايىن ماپەلەي جۋىندىردى. سوسىن ءوزى جاس بالاشا ەركەلەپ، ءماز-مايرام بولدى. ءوزى قوسىلا شومىلعاندا، بازارشى ودان كوزىن الا المادى. «مۇنداي سۇلۋ دەنە كينولاردا دا كەزدەسە قويماس»، — دەپ ماساتتاندى.
ساسكە كەزىندە تۇندەگى ەت جەگەن بولمەدە شاي ءىشىسىپ وتىردى. تۇندەگى جەڭىل جەلەڭىن اڭساي ىزدەپ ەدى، ونىڭ ورنىنا جەيدە مەن شالبارعا كەلىڭكىرەيتىن، كەڭ دە كەلىستى، باسقا بىردەڭە كيىپتى.
ءتۇس اۋعانشا تاعى دا بىرگە ۇيىقتاستى ەكەۋى. ەركەلەپ جاتقان حانىم:
— ەندى ارزاندى قايتا شاقىرامىن، — دەدى بازارشىنىڭ شاشىن تىلىمەن بۇيرالاپ قويىپ. — مەن شارشادىم، جانىم. ەندى ساعان تاماق ىستەي الماسپىن بۇگىن.
— ول كىم ءوزى؟ — دەدى بازارشى ماناۋراپ.
— قىزمەتشى قىز عوي.
— سوندا... قىزمەتشى ۇستايسىڭدار ما؟ قىزىق ەكەن!
— ءوزىڭ قىزىقسىڭ، جانىم، — دەدى حانىم. — مىنا ءۇيدىڭ قاي جاعىنا جەتەم مەن؟ بۇعان قوسا قالانىڭ ورتاسىندا ەكى قاباتتى كوتتەدجىمىز بار.
— وھو؟! — دەپ، ۇيقىسىن اشتى بازارشى.
— بۇلار از دەسەڭ، قالالىق اكىمشىلىكتىڭ قارسى بەتىندەگى ەرەكشە ۇيدە ءتورت بولمەمىز تاعى تۇر.
— وزدەرىڭ نەشەۋسىڭدەر سوندا؟
— ۇشەۋمىز، جانىم، ۇشەۋمىز، — دەدى حانىم، — ۇشەۋمىزدە ءۇش ءۇي بار. كۇيەۋىم «زايىپ» دەيتىن اتاقتى فيرمانىڭ پرەزيدەنتى. قالاداعى مىقتىلار ساناتىندا. بايلىعى مەن داۋلەتى جاعىنان، ارينە. ال، جالعىز قىزىمىز امەريكا قۇراما شتاتتارىندا وقيدى. مەن سەنەن الدەقايدا ۇلكەنمىن، بازارشى بالا!
— سەنبەيمىن، — دەدى بۇل تاڭدانىسپەن.
كەنەت ەسىكتىڭ قوڭىراۋى بۇلبۇلشا سايراپ قويا بەردى. بازارشىنىڭ بايعۇس جۇرەگى سۋلاپ الىپ جونەلدى. حانىم ەسىك جاققا بەتتەگەن.
— كەل، ارزان، كەل-كەل، — دەدى حانىم. — تەزىرەك بىردەڭە ىستەپ جىبەرمەسەڭ، ءبىز اش-جالاڭاشپىز. اپايىڭنىڭ قايراتى ءبىر قامىر جايعاننان ارتىلماس، اينالايىن.
— ءقازىر-قازىر، ءبارى ءازىر بولادى، — دەگەن قىزمەتشى قىزدىڭ جۋانداۋ داۋسى ەستىلدى. حانىم مۇنىڭ قاسىنا قايتا ورالدى.
— مەن سەنى ساعىنىپ قالدىم، جانىم، — دەيدى حانىم. — سەنەسىڭ بە، سەن؟! ەسىكتى بارىپ اشىپ، ارزانمەن از عانا ۋاقىت سويلەسىپ قايتقاننىڭ وزىنە شىداي المادىم...
سول ساتتە حانىمنىڭ تاماعىنان شىنىمەن-اق وكسىگەن ءۇن شىققانداي بولعانى انىق. بازارشىنىڭ يىعىنا ەكى قولىن قاباتتاپ قويىپ، ولاردىڭ ۇستىنە يەگىن سۇيەپ، ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالدى.
— كۇ-كۇيەۋىڭ قايدا؟ — دەدى بازارشى ۇنسىزدىككە شىداي الماستان.
— مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا، «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل مىسىق»، — دەدى حانىم.
— كىممەن كەتكەنىن، نەمەن كەتكەنىن بىلەم. بىلمەگەن بولام. سەزبەگەن سياقتانام. ءبارىن-بارىن ايتتىم-اۋ، ءتامات-تامام ەتتىم-اۋ...
سول كۇنى بازارشى تاعى دا قونىپ قالعان.
ەكى اپتا بويى، كۇن سايىن دا، كۇنارا دا كەلدى. ساناقتان جاڭىلدى. سوڭعى ءتۇنى ەكەنىن حانىمنىڭ سوزىنەن ءبىلدى ءبىر كۇنى:
— بۇگىنگى ءتۇن، بالكىم، سوڭعى ءتۇنىمىز بولار، — دەدى ول. جانارىنداعى دىمقىل جارقىل جاس تامشىسىنا اينالىپ، تومەن سىرعانادى.
— شىنىمەن بە؟! — دەپ تۇتىقتى بازارشى.
— مۇمكىن... ساعىنىپ كەتسەم... بازاردان قايتا اكەلەرمىن... كىم ءبىلسىن-اي، كىم ءبىلسىن، ءبىراق...
— سوندا... سەنىكى تەك كەك قايتارۋ عانا ما؟
— كىمنەن؟ — دەدى حانىم ءبىلىپ تۇرىپ-اق.
— ارينە، كۇيەۋىڭنەن دە.
— بىلمەيمىن، جانىم، بىلمەيمىن، — دەدى ول. سوسىن، ارتىنشا: «بۇل ءا-ا-اھان؛ بۇرىنعى ان-نە-نەھەن وزگە-رە-ە-ەك»، — دەپ، شاكارىم اقىننىڭ اتىشۋلى ان-ولەڭىنىڭ جولدارىنا ۇلاستىرىپ بارىپ، جىلاۋىن ۇدەتە ءتۇستى.
بازارشى ونى ۇزاق جۇباتتى...
* * *
شۋاقتى كەنتىنىڭ اۋەجايىنا مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان كەلگەن ۇشاق باياۋ قالىقتاپ بارىپ قوندى. ارادا جارتى ساعات وتكەندە، «زايىپتىڭ» پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ سۇلىك قارا «مەرسەدەسىمەن» قالاعا قاراي زۋلاعان. كەنتكە جاقىنداي بەرە قالتا تەلەفونىن قولىنا الىپ، دەرەۋ دوسىنا قوڭىراۋ شالدى:
— الو-ە-ەھوۋ، — دەدى «زايىپتىڭ» باسشىسى شەت ەل اكسەنتىنە سالماققا تىرىسىپ. — امانسىڭدار ما؟! مىنە، ءبىز دە كەپ قاپپىز قالالارىڭىزعا.
— وۋ! ءوزىڭ قالاي؟ وزدەرىڭ قالاي؟
— كەر-ر-رەمەت! مي-ي-يا-اھاۋ! ي-يح-حا-اھ-ا!
— ءاي، ايتپاقشى، مەنىڭ ايرىقشا تاپسىرمامدى نەعىلدىڭ سەن؟اقپاندا قاعىناتىن مىسىقتارمەن قالاي كۇرەسەدى ەكەن وركەنيەتتى ەلدەگىلەر؟
— سۇرادىم، — دەدى «زايىپ» جاعى. — ءبىلدىم ءبارىن.
— ءيا-يا، قالاي ەكەن؟ — دەپ شىدامسىزداندى اكىمشىلىك جاعى.
— بىرىنشىدەن، ول جاقتا ءقازىر اقپان ەمەس ەكەن، تامىز ايىنداي-اق تامىلجىپ تۇرىپتى، — دەدى پرەزيدەنت. — بىزدىڭشە اقپان ولاردا مامىر سەكىلدى...
— نە دەيدى ەندى سوندا؟
— وركەنيەتتى ەلدىڭ مىسىقتارى دا وركەنيەتتى بولادى دا. سوزبە-سوز ايتسام، سەن سەكىلدى قالا مەرىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بىلاي دەدى:
«و، قىمباتتى قازاقستاندىق مىرزا، سۇراعىڭىزدى وتە جاقسى ءتۇسىندىم. بىزدە قاڭعىباس مىسىق دەگەن ۇعىم مۇلدە جوق. الگى ايتقان ايىڭىزدى اسىعا كۇتەمىز ءبىز. مىسىقتارىمىزدىڭ ويناق سالۋىنا ارنايى ورىندار، ادەيى قارجىلار بولەمىز. مىسىقتاردىڭ شىڭعىرما شىعارماشىلىعى سۇيكىمدى ەستىلىپ، سۇيسىنە تىڭدايمىز. كەرەك دەسەڭىز، قازاقستاندىق مىرزا، ماگنيتوفونعا جازىپ الۋعا ۇمتىلامىز». انە، ارىپتەسىڭنىڭ ءسوزى وسى. قىرعىز دوسىما قوتارعىزىپ، قويىن داپتەرىمە جازىپ العام. وقىپ وتىرىپپىن.
قالا اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سەنەر-سەنبەس كۇيدە، سۇلەسوق تارتتى. «زايىپتىڭ» پرەزيدەنتى: «مي-ي-يا-اھ-اۋ!» — دەپ، ازىلدەمەكشى ەدى، ونىسى دالاعا كەتتى.
You Might Also Like
-
جىگىت زىليقانىڭ قۇشاعىنان بۇلقىنا بوسانىپ، اتىپ تۇردى دا، نە ءوڭى، نە ءتۇسى ەكەنىن اجىراتا الماعان كۇيى:
-
ماۋسىمداعى مال ساناعى بويىنشا ءمانجۋ ءمالايساريندى قوسقاندا اۋىلداعى كەدەيلەر تىزىمىنە ءتورت-اق ءۇي تىركەلدى. اۋدان اكىمشىلىگى كاپيتاليستىك جارىستا كوش باستاعان ارشالى اۋىلىنا اۋىسپالى كوگىلدىر تۋ مەن ...
