كۇدىرەڭ
— سەن مەنى جاقتىرماي قالدىڭ عوي؟ — دەدى تاڭسۇلۋ تىلىمەن مۇنىڭ يىعىن قىتىقتاپ جاتقان كۇيى. — ۇناتپاعانىڭدى بىردەن بىلدىرەدى ەكەنسىڭ ءوزىڭ. باياعى پوسەلكەنىڭ اق شيفەرلى مەكتەبىن ەسىڭە الدىڭ با، نەمەنە؟ ويلاماي-اق قويعىن ەندى ول جىلداردى. وتكەندى كوپ ويلاساڭ، قارتايعاندىقتىڭ بەلگىسى. قاتتى تاڭىرقاپ جاتقان سياقتىسىڭ عوي ءوزىڭ؟ نەگە تاڭىرقادىڭ، ا؟ ءوزىڭ قىشقىلتىمسىڭ...
ول تىلىمەن تاعى دا مۇنىڭ يىقتارىن، ومىراۋىن قىتىقتاي تۇرتكىلەپ جونەلدى.
كوكساراي كەنتىنىڭ شەتىندەگى ۇلكەن جولمەن تەمىر كولىكتەر تىنىمسىز اعىلىپ جاتىر. ءارقايسىسى گۇر-گۇر ەتىپ وتكەن سايىن مۇنىڭ تۇلا بويى ءدىر-دىر ەتەتىندەي. ال، مىنا تاڭسۇلۋ شە، بالەكەتىڭ، زىر قاققان ماشينەلەر زاۋلاي جاناپ، جاقىنداعان ساتتەردە، قايتا، كەرىسىنشە ورشەلەنە، وشىگە دەمىگەدى-اي. ونىڭ ءسۇپ-سۇيىر ءتىلى العاش مۇنىڭ تۇلا بويىن تىنتكىلەي باستاعاندا، تىكسىنىپ، شوشىنا ىرشىپ كەتپەكتى كۇيتتەگەن ءبىر سەزىك، سوسىن سول سەزىككە ىلەسە، ءتىپتى جانۇشىرا باس كوتەرگەن، بالكىم، عۇمىر بويى اڭسارى بولىپ بۇعىپ جاتاتىن ءبىر سەزىم تەپە-تەڭ ءتۇسىپ، باسى قۇرىپ كەتكىر ءتاپ-تاتتى اينالىپ جۇرە بەرگەنتۇعىن. ونىڭ كۇلىمسىرەي، سىناڭقىراي قاراعانىن قىز كەزىندەگى ۇپ-ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ اراسىنان اعاراڭداعان تاڭدا اڭعارىپ، سىر بەرمەسكە بەكىندى.
— ءوزىڭ... الىستاعى اۋىلدىڭ ەركەكتەرىنە ۇقسامايسىڭ عوي، ءتىپتى، — دەدى تاڭسۇلۋ توسەكتەن تۇرەگەلىپ، شاشىپ جيناپ وتىرىپ، بۇل جاققا اسقان ريزاشىلىقپەن كوزدەرىن توڭكەرە تاستاپ قويىپ. — ال، سەن، بىلەسىڭ بە؟ ءاربىر ادامنىڭ اتىنا عانا ورايلاس ايرىقشالىقتارى بولاتىنىن؟ ماسەلەنكي، مەنىڭ اتىم — تاڭسۇلۋ. مۇنداي ات، بىرىنشىدەن، مۇلدە سيرەك. ەكىنشىدەن، وسىلاي قويىلعانى بەكەر ەمەستىگىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلمەيدى. سەزبەيدى دە. مەنى تەك تاڭ اتىپ كەلە جاتقاندا عانا كورمەككە كەرەك. وسى، مىنا جالعاندا ءۇش كۇيەۋگە ءتيدىم. سولاردىڭ ۇشەۋى دە تاڭ الدىندا ءولىپ ۇيىقتاپ جاتاتىنداردىڭ سورتىنان ەدى. سول ءۇشىن شىعار، ءسىرا، ءبارىن دە ءيتتىڭ ەتىنەن بەتەر جەك كورەتىنمىن. ايتەۋىر، ۇشەۋىن دە ءومىر بويى تاڭ الدىندا ءبىر دە ءبىر مارتە وياتا المادىم دەسەم، سەنەسىڭ بە؟ سەنبەيسىڭ عوي، سەن... ال، ويناستار... ولار وياتار كەزدە جىم-جىلاس، جوق بوپ شىعادى. ەسەسىنە، سەن، ءوزىڭ، العاش رەت تاڭ الدىندا تاپ بولدىڭ عوي، اقىرى. كىم ويلاپتى وسىنى؟ جەردەن شىقتىڭ با، كوكتەن ءتۇستىڭ بە ءوزىڭ؟! وتىز جىل كورمەگەن كلاستاسىم... بۇگىنگىشە ايتقاندا، سىنىپتاسىم...
كوكساراي تەرەكتەرىنىڭ ۇستىڭگى تۇسىنان، ساۋىس-ساۋىس تاۋلاردىڭ ارعى جاعىنان تاڭ اتىپ كەلەدى ەكەن. كلاستاس قىزىنىڭ، سىنىپتاس سۇلۋىنىڭ جاڭاعى سوزدەرىن اسقان ىقىلاسپەن، تولقي تىڭداپ الىپ، بىلاي، جوندەڭكىرەپ بارلاسا بار عوي، شىنىمەن-اق تاڭ الدىنداعى تاڭسۇلۋ باياعى قىز كەزىندەگىدەي قۇلپىراتىن سەكىلدى. ۇلى شاھارعا قاراتا جوسىلىپ جاتقان جولدىڭ، قاراۋىتا جالتىراعان اسفالتتىڭ ارعى ويپاڭىنان بۋالدىرلانعان بۋ بۇيرالانا كولبەڭدەپ، بۇلاڭىتا سيقىرلانادى. قۇددى، وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى، باياعى تاڭسۇلۋ اينالاداعى ايازدى شەگىندىرىپ، ەرىتە ەركەلەپ كەلە جاتاتىن قاڭتارداعىداي. تۇندە بۇلارعا بىلدىرمەي جاڭبىر سىركىرەپ وتكەن بە، الدە بۇل وڭىردە شيپالى باتپاق كۋرورتى بارتۇعىن، مىنا ماڭايدان دا ىستىق سۋ قايناپ شىعىپ جاتىر ما، ونى كىم ءبىلىپتى. قايدان ساپ ەتە قالعانىن، تابان استىنان تالبيكەنىڭ بەلىن تايانىپ، كيرەلەڭدەپ جۇرەتىنى كوز الدىنا كەلىپ تۇرا قالدى. ەكەۋىنىڭ قوسىلعانىنا جيىرما بەس جىل تولۋ تويىن جاساماقشىتۇعىن. ءسال تومەنىرەكتەگى قالىڭ قامىستىڭ ۇلپىلدەك، ۇلپا قارقارالارىن كورگەندە، شاشىنىڭ اراسى تەرلەپ كەتتى.
ادەتتەگى اۋەستىگىنە سالىپ، اينالا-توڭىرەكتى تۇگەل شولىپ شىقتى. تۇنەپ، كۇناعا باتىپ شىققان جايىنىڭ اۋلاسىنان اجەپتاۋىر ۇلكەن ءۇيدىڭ قۇرىلىسى اياقتالۋعا تاياپتى. جالعىزباستى قاتىن ءۇشىن وسال تىرلىك ەمەس. ەركەكپىز دەپ ءجۇرىپ جاتقان مىنا مۇنىڭ ويى تۇگىلىم تۇسىنە دە كىرە بەرمەيتىن دۇنيە-دۇر. دەپ ءتۇيىپ، ءبىراز تۇردى. تاڭسۇلۋ، ءسىرا، بۇعان تاڭەرتەڭگى شاي ازىرلەپ جۇرگەن شىعار-اۋ. سايلى ويپاڭداعى يرەلەڭ قاققان ارىقتىڭ سالقىن سۋىنا جۋىنىپ وتىرىپ، ونىڭ بەتىنە ءقايتىپ قارايتىنىنا اقىلى جەتىڭكىرەمەي، دىڭكەلەدى. شاندىرلانعان ەكى بەتتە جان جوقتاي. ءوزىن-وزى، سالقىن سۋمەن جۋىنعاندى جەلەۋ ەتىپ، اياماي شاپالاقتادى.
تامعاباي تاستاقتاۋ قيامەن كوتەرىلىپ، تەگىستىككە ىلىنگەن سوڭ بۇل وڭىرگە نەگە تاپ بولعانى ەسىنە ەندى تۇسكەندەي-اق، اينالاسىنا الاق-جۇلاق قاراعىشتادى.
ءتۇ-ۋ ارسا-ارسا تاۋلاردىڭ ارا-اراسىنداعى بۇلدىرگەن اۋىلىنان بۇرناعى كۇنى جولعا شىعىپ، ءبىرجارىم تاۋلىكتى ارتقا تاستاپ، قاس قاراياردا كوكساراي كەنتىنەن تاياق تاستام تۇستاعى مەملەكەتتىك كەدەنگە كەلىپ جەتكەن ەدى. بۇلدىرگەندەگى جانە سول توڭىرەكتەگى وندىرىستىك كووپەراتيۆتەردىڭ ءبىراز-بىراز ادامدارى سەكىلدى تامعاباي دا جەكەشەلەندىرىپ جەر الماق بولىپ جۇرگەن. تاۋلى اۋداننىڭ وزگە شارۋاشىلىقتارى سەكىلدى بۇلاردىڭ لەيلىن پۇتى ءھام بۇتارلانىپ، بولشەكتەنىپ كەتتى. قاعاز جۇزىندە ءقۇجاتتاماسا-داعى، ەجەلدەن بەرمەن قاراتا ماڭدايىنىڭ تەرىن توگىپ، تالبيكەگە قوسىلعالى بەينەت ءسىڭىرىپ كەلە جاتقان جيىرما شاقتى گەكتار ەگىستىكتى ەگەلەنىڭكىرەپ، ەگەمەندىكتىڭ ەندىگى بەتالىسى قالاي باعىتتالارىن باعامداڭقىراپ جۇرەتىن تامعابايىڭىز — وسى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، بۇلدىرگەنگە ءبىر قورا قوناق باردى عوي، باياعى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنا قاراسا، ءۇش جىلداي بۇرىن جاڭادان اشىلىپ، قازىرگى كۇندەرى قادامىن قاتايتىپ ۇلگەرگەن كەدەن سالاسىنىڭ كەردەڭدەرى ەكەن. كەدەن دەگەنىڭىز شەكارالاردا تۇرىپ الىپ، جورعالاي جورتقان تىشقانىڭىزدى تەكسەرىپ وتكىزەتىن، ىزىڭداي ۇشقان شىبىنىڭىزدىڭ ارقالاعانىن ءھام شىپ-شىرعاسىن شىعارماي تىزىمگە تىركەيتىن، قىسقاشا ايتقاندا، اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس مەكەمە، وعان قىزمەتكە تۇرماقتىڭ ءوزى كادۋىلگى ماي مەن پوليسيالاردان بەس-بەتەر. دەسەدى ءجاميعاتىڭىز.
كەدەننەن كەلگەندەرگە اۋەس نارسە عوي دەپ، ساماۋرىنمەن شاي قايناتۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تامعابايعا تاپسىرىلدى ەمەس پە، باياعى. ءساتىن سالىپ، ب ا ق قونامىن دەسە، ءسوز بوپ پا، سوندا وزىمەن قۇرداس، نەگىزىنەن العاندا ۇقساس، نەگىزگى قوناقتاردان قالعان-قۇتقان اراقتى سارقىپ ىشكەندى جاراتاتىنىنا دەيىن اينىماستان ءدال كەلەتىن كەلدىبەكپەن تانىستى عوي. تامعابايدى دا ءولسىن دەپ جاراتپاعان شىعار-اۋ، كوكتەن ىزدەگەنى، ءسويتىپ، جەردەن تابىلدى. سۇراسا كەلە قۇرداس بوپ شىقتى. كەدەننەن كەلگەن، مۇنىمەن تەرەزەسى تەڭ، جىلى شىرايلى جاعدايدا شۇيىركەلەسىپ وتىرعان قادىرمەندى قوناقتىڭ قاراپايىمدىلىعىن ايتساڭىزشى سونداعى. تامعاباي داۋسى دىرىلدەي تولقىپ، ءوزىنىڭ جەكجات-جۇرات، دوس-تۋىس جاعىنان ونشالىقتى وڭىپ تۇرماعانىن جاسىرعان جوق. اۋداندا، وبلىستا، ودان دا جوعارعى جاقتاردا بىرەۋى، تىرەۋى بارلاردىڭ عانا قادامدارى ىلگەرى باسىپ، تاستارى ىلديدان ورگە دومالاپ، اعىمعا ىلەسپەك تۇگىلىم، الدىنا ءتۇسىپ تايراڭدايتىنىن ماقۇلداتا ماعلۇمدادى. ءتۋدى-بىتتى، وسى لەيلىن پۇتتان (بۇلدىرگەننىڭ كەڭشار كەزىندەگى اتى عوي) اتتاپ شىقپاعان سەكىلدى. كەزىندە ەكى جىل اۋدان ورتالىعى اتالاتىن پوسەلكەدەگى ينتەرناتتا وقىعانىن، ودان سوڭ ەكى جىل اسكەر قاتارىندا قۇرىلىس سالعانىن ەسەپتەمەسە، ەشتەڭە كورمەگەنى دە راس. ەڭ اقىرى، قاتىندى دا، قوسىلعانىنا جيىرما بەس جىل تولىپ، توي جاسايىن دەپ وتىرعان، اناۋ جۇرگەن تالبيكەنى دە وسى لەيلىن پۇتتىڭ ىشىندەگى ءتورت ءۇي تۋتامعالىدان العانىن سىر قىلىپ شەرتتى.
تامعابايدىڭ تابان استىنان تاپقان تانىسى، تابىسقان دوسى، قۇداي قوسقان قۇرداسى كەلدىبەك-كەدەن قىزىل بۋدان بول-ە-ە-ەپ قانا، نەگىزگى قوناقتاردان ورتالانعان، ءىشى-سىرتى مۇنارلانعان «بەركۋت» دەيتىن سورايعان شولمەكتى توڭقايتا سارقىپ ىش-شە-ە-ە-ەپ وتىرا بەرەدى ەكەن. تامعابايدىڭ تاڭدايىنا تىم تازاڭىزدىڭ ءوزى ونشا تاتي قويمايدى-داعى. «اراق بىزدىكى، اراق شىعاراتىن شاھار بىزدىكى، بوسا-بوماسا بۇركىت باياعىدان بىزدىكى، سوندا قالايىنشا «بەركۋت» اتالا سالادى؟!» — دەپ ويلاۋمەن باسىن قاتىرادى. كەلدىبەك-كەدەن ىڭىلدا-ا-ا-اپ، قىزىل بۋدان كۇيىندە جامباستاپ جاتا بەردى.
تامعاباي العان باعىتىنان قايتپاق ەمەس-تى. توسىن تانىستىقتى ءبىرجولا شەگەلەپ، مىقتاپ قۇراماسا، بولماس. سوندىقتان تاماعىن كەنەپ قويش، اڭگىمەنىڭ اۋەنىن وزگەرتتى:
— مەن ەندى سەنگە كوشىپ، كەلدىبەك-كەدەن دەسەم، جاراسا ما، قۇرداسىم-دوسىم؟ — دەدى.
— جاراسقاندا قانداي! — دەدى كەلدىبەك-كەدەن.
— مىنا مارتەبەلى مەيماندارسىز-اق، جەكەشەلەنىپ، وڭاشالانىپ كەلىپ قايتا الاسىڭ با؟ اناۋ، ارشالى تابانىندا تاپانشامەن تاس اتىپ جاتقان باستىقتارىڭسىز كەلۋگە بولادى عوي؟
— بولعاندا قانداي! — دەدى كەلدىبەك-كەدەن.
— كەلگىن. شىن ايتام، — دەپ، كوزى تازا اراقتىڭ شولمەگىندەي مۇنارلانىپ، جاساۋراپ، ورنىنان تۇردى تامعاباي. — كەلشى، باۋىر-ە-ە-ەم، قۇشاق ايقاستىرايىقشى ءبى-ى-ى-ىر، قۇداي مەنى قاشانعى قىس-س-سى-ى-ى-ىن، مەنىڭ دە ءبىر جوعارىدا، ك-ك-كەدەندە سۇيەۋىم بولسىن-شى-ى-ى-ى... تىرەۋىم تۇرسىن-شى-ى-ى-ى...
بۇل كەزدە ارشالى سايدىڭ تابانىندا مەرگەندىكتەرىن جارىستىرىپ بولعان مەيماندار قايتپاققا بەتتەگەن-تىن. جاڭبىرعا جىبىگەن ساسىر قۋراي سەكىلدەنگەن تاناۋىن قۇرعاتىپ، تامعاباي كەلدىبەك-كەدەنگە وزىمسىنە قاراپ، اسقان باۋىرمالدىقپەن، ءسال-پال عانا مۇرنىنان سويلەپ، بۇيدەدى:
— ەكى اپتادان سوڭ كۇتەم سەنى. وزىڭە اتاعان اتىم بار، سونى الىپ كەتەسىڭ.
شىنىمەن-اق ەكى اپتا وتكەندە جەتىپ-اق كەلدى كەلدىبەك-كەدەن. بۇلدىرگەن اۋىلىندا، تامعابايدىڭ شارباعىندا شاپان جاۋىپ، ات مىنگىزۋ رەسىمى جامان وتە قويعان جوق. ارنايى كەلىپ، قورابىنىڭ ارتقى جاعىن جارلاۋىتتىڭ قاباعىنا تىرەگەن جۇك ماشينەسىنە قارا قاسقانى تيەپ بولعان سوڭ، ەكى دوس، جان قيىسپاس قۇرداس ءسال-پال بىلايىراق بارىپ، وڭاشالاۋ شىعىپ شۇيىركەلەستى. قوشتاسار ءسات تە تاياندى. ءوز كەزەگىندە كەلدىبەك-كەدەن تامعاباي تامىرىن كوكساراي كەدەنىنە شىن ىقىلاسپەن شاقىردى.
— شاقىرعانىڭا راحمەت! — دەدى تامعاباي تولقىپ كەتىپ، باقىتتان باسى اينالىپ. — ءبىز بارارمىز-بارماسپىز، ماسەلە وندا ەمەس، باۋىر-ە-ە-ەم... «كەدەن جاعىندا كەلدىبەك دەگەن دوسى بار، قۇداي قوسقان قۇرداسى بار». وسى ءسوزدىڭ ءوزى دە جەتەدى بىزگە! امان بارىپ، ساۋ جۇرگىن ەندى. بۇدان بىلاي قاراتا بالا-شاعاممەن قوسا سەنىڭ تىلەۋىڭدى تىلەيتىنىم ايان...
مەيماندار كوبىرەك كەلەتىن مامىر ايى اياقتالىپ، ماۋسىم جەتتى.
شاتاق كۇتپەگەن تۇستان شىقتى.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، جەكەشەلەندىرىپ جەر الماققا بەكىنىڭكىرەپ، وزىنە يكەمدەڭكىرەپ، اينالا-تەڭىرەگىن قاۋسىرمالاي قورعاڭقىراپ، پىشەن-شوبىن شاۋىپ الىڭقىراپ جۇرگەن جيىرما گەكتارعا جەتەعابىل القاپتىڭ جارتىسىنا جۋىعىنا بىلتىرعى كۇزدىك ءجوندى شىقپاعان-دى. سەدىرەڭ تارتىپ، سەلتيىپ تۇرعان ەگىنسىماققا وراق سالۋدىڭ شىعىنى وتەلمەيتىندىكتەن، ءجاميعات جابىلىپ مال جايىپ جىبەرگەن-تىن. بيىلعى كەكتەمدە سول جەردە كۇدىرەڭ بيداي قاۋلاپ كەپ بەرسىن-اي. ءوز الدىنا بولەكتەنىپ ۇلگەرگەن ورتالىقتاعى وندىرىستىك كووپەراتيۆتىڭ ءتوراعاسى يەسىز جەردىڭ كۇدىرەڭىن يەمدەنىپ شىعا كەلدى عوي، باياعى. بۇ بالەنىڭ وبلىس جاعىندا ءبىر دوكەي ناعاشىسى بارتۇعىن. ەمىن-ەركىن تايراڭداۋىنىڭ تۇپكى سەبەبى سوندا جاتاتىن-دى. بۇلدىرگەنگە باعزى زامانداردان تيەسىلى، تاتىمدى توعايلاردىڭ تالايىن تارتىپ العانى تاعى بار. ءوزى دە ءبىر تىمىسكىلەنگەن تازى تۇرپاتتى، ناعاشىسىنىڭ قانداي ەكەندىگىن يت ءبىلىپ پە، دەگەندەيىن حيقايالاردى ءجاميعاتىڭىز ايتاتىن. سول تىمىسكى-توراعاڭىز كوپە-كورنەۋ كۇدىرەڭگە كيلىكتى.
— مەن ەككىزگەنمىن! — دەپتى ورتالىقتاعى وندىرىستىك كووپەراتيۆتىڭ ءتوراعاسى سۇمسەڭدەگەن تۇمسىعىمەن بۇلدىرگەننىڭ اسپانىن تەسەردەي.
— وۋ، شىراعىم، بىرىنشىدەن، بۇل — بۇلدىرگەن اۋىلىنىڭ جەرى، ەكىنشىدەن، مىناۋىڭىز— كۇدىرەڭ ەمەس پە؟ — دەسەدى عوي، باياعى تامعابايلار. — مۇنسىز دا تالاي-تالاي جەردى قاعازبەن قۇجاتتاتىپ، تاپا-تال تۇستە قاراتىپ الدىڭ عوي، قاراعىم؟
— بۇلدىرگەندىكى ەكەنىنە تالاسىم جوق، — دەيدى ءسال عانا باسەڭ تۇسىڭكىرەگەن ءتوراعا-تازى تىقاقتاۋىنان تانباي. — ءبىراق بىلتىر ءوزىم ەككىزگەمىن، مىنا قولىممەن! بيىلعى ءونىمىن مەن الامىن! قايدا بارساڭدار، وندا بارىڭدار!
تامعابايلاردىڭ شاقشاداي باسى شاراداي بولدى. لاجسىز، ءلام-ميمسىز، اۋىزدارىن اڭقايتتى. ءنومىرى ءبىرىنشى كورشىسى كوڭىل ايتتى:
— كۇدىرەڭ بيداي ءقايبىر استىق بوپ جارىتار دەيسىڭ؟ — دەدى. ءنومىرى ەكىنشى كورشىسى قايتا قوزدىرا ءتۇستى:
— كۇدىرەڭگە كەلمەس، جيىرما بەستەن كەم ءونىم بەرمەس كورىنىس قوي مىناۋ! — دەدى. — بۇگىن كۇدىرەڭدى الار، ەرتەڭ ەتەگىڭە قولىن سالار. بۇرسۇگىنى جاعاڭا جارماسار ءالى.
تامعاباي الدەنەنى ۇمىتقانداي، اسا ماڭىزدى بىردەڭەنى ويىنا تۇسىرە الماعانداي، ەسىنەن شىعارىپ العانداي مازاسىزدانىپ، ەكى كۇندەي ءجۇردى. كەنەت، ءۇشىنشى كۇنى تالبيكەگە تاڭدانا قاراپ-قاراپ الىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇردى: «ويباي-اي، ويباي-اي! كەلدىبەگىم-كەدەنىم، نەگە ەسىمە كەلمەگەن؟! قالاي ويعا تۇسپەگەن؟! بار بىزدە دە! اناۋ-مىناۋ ەمەس، كەدەندە! — دەدى تىستەنىپ. — بارايىن مەن-داعى. سالايىن اكەپ، كەدەندى كۇدىرەڭگە، مايقانا-مايدانعا!»
تامعاباي ءبىرجارىم تاۋلىك شىعىنداپ، كوكساراي كەدەنىنە كەلىپ جەتكەن. شۇبار كيىمدى كەزەكشىنىڭ كەكىرەيگەنى ۇنامادى. قازىرگى ماۋسىم ايىنىڭ كۇنباعىسىنداي ەمەس، كۇزگى ۇسكىرىك ۇرعان پىستەدەيىن تۇكسيەدى. مامىردا مۇنىڭ اۋىلىنا بارعانداردىڭ ىشىندە مۇندايى مۇلدە جوقۇعىن. «جەر-جاھاننىڭ جارتىسىن جايپاعىسى كەلىپ، كۇدىرەڭگە كۇندەس بوپ جۇرگەن پالە-پيعىلدىڭ ءبىر ناعاشىسى وسى ەمەس پە ەكەن ءوزى؟» — دەگەن ويعا ءبىر تىرەلىپ، تىمىرسىق ىمىرتتان تاعى قاۋىپتەنگەن تامعاباي كىشىك تارتىپ:
— ءىنىم، كەلدەكەڭە كەلىپ ەك، — دەدى سالەمىن الماعانىن كەك تۇتپاي-اق. — دوسى، قۇرداسى بولامىز. كەلدەكەڭنىڭ...
— و كىم ەدى؟ — دەگەن شۇبار كيىمدى كەزەكشى جۇرەگى قۇرىعىردى سولق ەتكىزدى.
— ك-ك-كەلدەكەڭ...
— فاميلياسى كىم؟
قۇداي توبەدەن ۇرعاندا، جان قۇرداسىنىڭ اتا-تەگىن تەرگەمەپتى، فاميلياسىن سۇراماپتى.
— فاميلياسىن بىلمەيتىن ەم، شىراعىم. «كوكساراي كەدەنىندەگىنىڭ ءبارى بىلەدى»،— دەپ ەدى.
— پۋھ! — دەپ جارىلدى الگى شۇبار-كەبىن دولدانىپ، — وندا اۋلاق ءجۇر، كوكە! شتاتتاعىسى بار، شتاتتان تىس، قۇيىسقانعا قىستىرىلىپ جۇرگەندەرى بار، قايدان بىلەم؟! ءوزىمنىڭ كەلگەنىمە ءبىر عانا اپتا. بارىڭىز-بارىڭىز، كوكە! اۋلاق!
— تۇر-كەلبەتى كەلىستى، مەيىربان، قاراپايىم. قازاق ەدى، جىگىت اعاسى، — دەپ، تاعى ۇمىتتەنىڭكىرەدى تامعاباي.
— نەمەنە، كەدەندەگىلەردىڭ ءبارى باسكەسەر دەپ كىم ايتتى سىزگە؟! ەرتەڭ كەلىڭىز، جارىق باردا جاقسىلاپ تۇرىپ ىزدەرسىز مەيىربانىڭىزدى.
— ءىشبوماسا، قونىپ شىعاتىن جەرلەرىڭ جوق پا؟ كەلدەكەڭ كوكساراي كەنتىندە تۇرمايمىن، اۋىلدان قاتىنايمىن دەپ ەدى. ويپىراي، قايدا تۇنەيمىن ەندى، ا؟
— پۋھ! — دەپ، تاعى جارىلدى كەدەنشى جىگىت. — ارعى بەتكە وتسەڭىز، ءبارى تۇر عوي! بارىڭىز-بارىڭىز، اۋلاق-اۋلاق، كوكە!
ارعى بەتكە ءوتىپ، ءبىراز ءجۇردى. العاشقىدا جاتىرقاي قاراپ، بوگەلىڭكىرەگەن. ىلە-شالا قولدى ءبىر سەرمەپ جىبەرىپ، قىزعىن الەمگە ەندى دە كەتتى. ارانى اشىلىپ-اق قالعان ەكەن. قازاقتارىڭىز ءھام شاشلىق ءپىسىرۋدى كەرەمەت ۇيرەنىپتى. اعاي-اعايلاپ، ايعايلاپ شاقىرادى. الاقان ىسقىلاپ، اينەك سورەنىڭ ارعى جاعىندا تىزىلگەن «بەركۋتتاردى» نىسانالاپ، كوز قيىقتايدى، قۋلار-اي. «بەركۋت» اراعىن ەرتەڭ، كەلدىبەك-كەدەنمەن بىرگە ىشەر، ءبىر وزىنە ۇزىندىق قىلار. سول سەبەپتى، سىرتىنىڭ ءوزى قىزعىلتىم تارتىپ، قىزداي سىزىلاتىن، شاعىن عانا استانالىق اراقتى قالادى.
بىر-ەكى ساعات ۋاقىت ارتتا قالعان شاقتا تىپ-تىمىق تۇندە، ءتۇپ-تۇنىق اسپان استىندا تامعاباي ءوزىن كۇللى تەگىس دۇنيەنىڭ يەسىندەي سەزىنىپ، جول جاعاسىن جەكەشەلەندىرىپ العانداي-اق تايراڭداپ، اينەك جاققا تاعى قاتىناپ قايتتى. تاۋلى ايماقتارداي ەمەس، بۇل جاعىڭىزدا ءبارى الاقانداعىداي، اينالاڭىز تەپ-تەگىس، تۇپ-تۇگەل. جۇلدىزدار ءسال ۇساقتاۋ ما، قالاي؟ ءبىراق، تىم كوپ ەكەن. اسپانى دا شەتسىز-شەكسىز سەكىلدەندى. قايدا قونامىن، نەندەي تۇسقا تۇنەيمىن دەپ ۋايىمداۋدىڭ قاجەتى شامالى. تاڭ اتقانشا وسىندا تاماشالاپ وتىرا بەرەدى. جول كولىكتەر دە، جولاۋشىلار دا تىنباس، مىنالاردىڭ ورىندىقتارى مەن ۇستەلدەرى تامعابايدىڭ سالماعىنا سىنباس. قايداعى ءبىر تاۋ-تاستىڭ اراسىندا تىنىسى تارىلىپ، قور بوپ ءجۇر ەكەن دە. كەلدىبەك-كەدەنمەن اقىلداسىپ، وسى تاراپقا قونىس اۋدارۋى دا بەك مۇمكىن. قازىرگى زامان — ۇلى كوشتىڭ زامانى. تامعابايدىڭ تاۋدان كەتكەنىندە نە تۇرىپتى؟ تەپە-تەڭدىك زاڭى بۇزىلا قويماس بۇعان بولا.
تەپە-تەڭدىگىنەن ءسال-پال عانا جاڭىلىڭقىراپ، از عانا كىدىرىستەپ، قادامىن تۇزەپ العان تامعاباي ءبىراز سەرۋەندەگەن. كەنەت قارسى الدىنان «تاڭسۇلۋ» كافەسى پايدا بولا كەتتى. «تاڭسۇلۋ... تاڭ-تاڭسۇلۋ»، — دەپ كۇبىرلەدى بۇل. كافە ىشىندە بىرەر ادام وتىرىپتى. ءسال ارەگىرەكتە ۇستەل ءۇستىن ءسۇرتىپ تۇرعان ايەل بەرى بۇرىلعان. بۇرىلىپ قانا قويماستان، سىرتقا قاراتا بەتتەگەنىن قاراڭىزشى. يە-يە، ىشتەگى ايەل قاراكولەڭكەلەۋ تارتىپ تۇرعان تىسقا شىققاندا بار عوي، قىزعا اينالىپ جۇرە بەردى.
ءبۇل تاڭسۇلۋ ەدى.
ەكەۋى بىر-بىرىنەن كوز الا الماعان كۇيلەرىندە، تاباندارىن جەرگە جەلىمدەپ تاستاعانداي، قاتقان دا قالعان.
— تامعاباي ەمەسپىسىڭ، وسى؟! — دەدى الگى ايەل. جو-جو-و-وق قىز عوي، قىز.
— تاڭسۇلۋ، بۇل سەنبىسىڭ؟! — دەدى تامعاباي. تاماعىنان توعىزىنشى كلاستىڭ ءۇنى شىققان قۇمىعا.
— تامعابايمىسىڭ، شىنىمەن؟! — دەدى تاڭسۇلۋ قىز. — شىنىمەن-اق سەن سول بوپ شىعايىن دەپ تۇرسىڭ-اۋ؟ مىنا سۇمدىقتى قاراشى ەندى! سەنىمەن دە كەزدەستىك-اۋ، سۇمدىق-اي...
— تا-تا-اڭ-سۇلۋ! — دەدى تامعاباي تورلاما توپىليى تاستاق الاڭقايدىڭ شەتىنە شەگەلەنىپ قالعانداي، تاپجىلماعان كۇيى، تەك بەلىنەن جوعارعى جاعى تەڭسەتىلىپ.
تاڭسۇلۋ باياۋ عانا، اياڭداپ قانا ادىمداعانداي. بۇعان قاراتا ءبىر اتتاپ، ەكى اتتاپ، بىرتە-بىرتە اسىعا-اپتىعا جاقىنداعانداي. تامعابايدىڭ تاناۋى كەلدىبەك-كەدەنمەن باۋىرلاسىپ-تابىسقانداي ءجىپسىپ، ءتىپتى اشىپ جونەلگەندەي. وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى توعىزىنشى كلاستىڭ قىزى تاڭسۇلۋ جاقىنداپ-اق قالعاندا، ەگىن پىسەر الدىنداعى ماۋسىمنىڭ ماڭپال تۇنىندە، تابان استىنان ءبىر پەردەلەر پايدا بولا كەتتى ەمەس پە؟ تاڭسۇلۋ قىز سول پەردەلەردەن كەرىنبەي كەتتى مە، ءسال عانا كىدىرىپ، كافەسىنىڭ، الدە ءۇي-جايىنىڭ اينالاسىنا الاڭدادى ما، تامعاباي ودان ايرىلىپ قالارداي الاسۇرا الاقتادى ما؟ كلاستاس قىزىن، سىنىپتاس سۇلۋىن عايىپتان تايىپ، ۇشىپ كەتەر قۇستاي كوردى مە، ىلگەرى قاراي اسىعا-اپتىعا ۇمتىلىپ، تاڭسۇلۋدى تەزىرەك ۋىستاي، ۇستاي الماققا ارەكەتتەندى مە؟ تاڭسۇلۋ قىز كلاستاعى قارا پارتانى اينالىپ وتكەندەي بولدى ما، تاعى ءبىر بۇلعاڭ ەتتى مە، تاعى كورىنبەي كەتتى مە؟ كافەنىڭ الدى كوگىلدىر ءتۇتىن بە، الدە تۇمانىتقان ءتۇننىڭ جۇمباقتارى ما؟ كوگىلدىر پەردەلەردەن كىدىرىستەپ، ەندى-ەندى جاقىندادى ما، ءتۇتىندى كۇيدىرىپ، تۇماندى جاندىرىپ جەتىپ، جانىندا تۇر ما؟ دەمىنە وراپ، دەمىگە ءتىل قاتتى ما؟ قايتادان تۇمان ءتۇستى مە، قوس انارىنىڭ ەكى ۇشى سول جۇقا-جۇمباق ءتۇمان-تۇتىندى تۇرتىپ-تۇرتكىلەپ، اپ-انىق كورىندى مە، وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى ينتەرناتتىڭ اۋلاسىنداعى القوڭىر الشا جەمىسىندەي جاۋھارلانا بيلەدى مە؟ قوس تۇيمە...
ەكەۋى قول الىسىپ امانداستى ما؟ قول الىسىپ، سالەمدەسكەندەي مە؟ ونى قاناعات تۇتپاستان قۇشاقتاستى ما؟ سودان ۇيگە كىردى مە، بولمەدەن بولمەگە ءوتتى مە ەكەۋى؟ پوسەلكەنىڭ مەكتەپ-ينتەرناتىنداعى سەلكىلدەك كەرەۋەت سەكىلدى بىردەڭەگە وتىردى ما ەكەۋى؟ بىرەر شولمەك بىردەڭەلەردى ورتالارىنا قويىپ جاتتى ما ەكەۋى؟ كلاستاس قىزدار دا ىشەدى ەكەن-اۋ، دەدى مە بۇل؟ كلاستاس قىز ۇزاق-ۇزاق حيكايالار شەرتتى مە، كلاستاس ۇل، ياعني بۇل، ودان وزىڭكىراپ-وزىڭقىراپ كەتكەن جوق پا؟ كىم ءبىلسىن-اي، كىم ءبىلسىن...
ءتۇننىڭ ءبىر مەزگىلىندە ويانسا، اي سۇتتەي جارىق ەكەن. تاڭسۇلۋ جانىندا ۇيىقتاپ جاتىپتى. ءبۇل ورنىنان تۇرىپ، دالاعا شىعىپ، مۇزداي سۋعا جۋىنىپ، ەسىن جيىپ، ۇيقىسىن اشىپ، كەشقۇرىمعى كوگەرەڭ كەدەنشى جاققا قاراپ، ماساتتانا ەسىنەدى. شىنىمان-اق سول. تاڭسۇلۋ. شاشى تومەن توگىلىپتى. ارينە، كوپ-كوپ سۇيىلعان شاش قوي.
وتىز جىلىڭىز از ۋاقىت ەمەس. تاۋداعى، الىس-الىس اۋىلدارداعى قىس قاتتى ەدى ءتىپتى. تىم ۇزاققا سوزىلاتىن. التى اي قىستا قالىڭ قاردان مەزىلەنىپ، تيتىمدەي عانا، توقىمداي عانا قارايعان جەردى كورسە، ەستەرى شىعا قۋانۋشى ەدى عوي بۇلار. كەيىنىرەك اۋدان ورتالىعىنداعى ينتەرناتتا وقىدى. سوندا كوردى عوي تامعابايلار تاڭسۇلۋ قىزدى. سوناۋ قيانداعى قىستاۋلاردان جاۋراپ-جاسىناپ، توڭىپ-قالتىراپ، الدەقالاي بارا قالعان تراكتوردىڭ اۋرۋ-سىرقاۋ قويلاردى تولتىرا تيەپ العان تىركەمە-شاناسىنا ازەر ىلىگىپ، ءدارى مەن قي ساسىپ، اسفالت جولعا جەتكەندە بار عوي، جۇماققا كىرگەندەي كۇي كەشەتىن. پوسەلكەنىڭ اسفالت جولىن بويلاپ جۇرگەن سايىن جىلىنا بەرەتىن-دى. قار قانشاما كوپ جاۋعانمەن، ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ جاتاتىن تەمىر كولىكتەردىڭ قىزۋىنان با، جول جيەكتەرى ءجىبىپ، ورتا تۇستاعى مۇز ويىلا ارشىلىپ، كوكتەم كەپ قالعانداي اسەر ەتەتىن ەدى. ءتىپتى ولاي بولماعان كۇننىڭ وزىندە، قار قىلاۋلاپ، اياز قىسىپ تۇرسا-داعى، دىردەكتەپ تاۋدان تۇسكەن تامعابايلاردىڭ الدىنان، اۋدان ورتالىعىنداعى اكاسيا اعاشتارىنىڭ اراسىنان قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرىندەگىدەي تاڭداندىرىپ، تاڭسۇلۋ شىعا كەلەتىن. ۇزىن كىرپىكتى، ۇلكەن كوزدەرىن جايناتا قايران قالدىرىپ، قىپ-قىزىل المادايىن توپ-تومپاق ەكى بەتى دۇنيە ءجۇزىن جاۋلاعان بۇكىل اياز اتاۋلىنى كەرى شەگىندىرىپ، ەركەلەي ەرىتىپ كەلە جاتاتىن-دى. قاسىنداعى قىزداردان وزگەشە ورنەكتەيىن بولەكشەلەنىپ، ءسال قالىڭداۋ، قىل-قىزىل ەرىندەرىنە تەپ-تەگىس تىزىلە سالعان ءاپپاق تىستەرى اقساۋلە شاشىپ، كۇلەتىنى شە؟
اۋىلىنان قايتىپ جەتكەن كۇنى تاڭسۇلۋدىڭ تاپ سولاي شىعا كەلگەنىن، كەلە جاتقانىن، كەتىپ بارا جاتقانىن ءبىر كورمەسە، كوڭىلى كونشىمەيتىن. بويى جىلىنباي، سۇلەسوق كۇيدەن ارىلا الماي، ازاپتاناتىن. مەكتەپكە جاقىنداي بەرگەننەن-اق، كلاسقا كىرىپ كەلگەندە دە سولايتۇعىن تاڭسۇلۋ. اينالاسىندا اي ما، الدە كۇن بە، بىرگە ىلەسىپ جۇرەتىندەيتۇعىن. ال، ساباق ايتقاندا شە؟ اسىرەسە، ولەڭ وقىپ تۇرعاندا: «اق كيىمدى دەنەلى، اق ساقالدى؛ سوقىر، مىلقاۋ تانىماس ءتىرى جاندى. ءۇستى-باسى اق قىراۋ، ءتۇسى سۋىق؛ باسقان ءىزى سىقىرلاپ كەلىپ قالدى...» دەگەندەگى داۋسىنان شە، تامعابايىڭىز توڭىپ، قالتىراي جونەلەتىن-دى. تاڭىرقاي قاراسا بار عوي، تاڭسۇلۋ ءسال عانا جىميعاننىڭ وزىندە جىلىتىپ، سالدەن سوڭ-اق ىسسىلاتا باستايتىن. توعىزىنشى كلاسس وكۋشىسى تاڭسۇلۋدىڭ ۇنىندە جۇمباق اۋەن از ەمەس-تى. وقىدىم، ءبىلدىم، تۇسىندىمنەن دە باسقاراق بىردەڭەلەر بولاتىن. كەي-كەيدە، كەنەت تۇنجىراي قالىپ، اباي اقىننىڭ تابيعات ليريكاسىنان وقىپ تۇرعان ولەڭىن شاشىپ-توگىپ الاتىن. سۇلۋ جىر، وزگەشە ولەڭ، ءبارىبىر تاڭسۇلۋدىڭ تاماعىنان سىڭعىرلاي توگىلىپ ءتۇسىپ، ءتىسى مەن ءتىلى ارقىلى مولدىرەي ءوتىپ، مونشاقتاي شاشىرايتىن.
تاڭسۇلۋ ءسال ساتكە مۇڭايسا، تامعابايدىڭ كۇنى بويى جىلاعىسى كەلەتىن. ادەبيەتتەن بەرەتىن ءمۇعالىم-داعى تاڭسۇلۋعا ولەڭ وقىتقاندى ايرىقشا جاراتادى-اۋ، ءۇن-تۇنسىز تىڭدايتىن ەدى. بىردە، تاڭسۇلۋ ولەڭ وقىپ تۇرىپ، تابان استىندا ءتۇيىلىپ، جوتەلىپ قالدى. قۇلشىنىسىن قايتا تاپپاققا تىرىستى. ونىسىنان ەشتەڭە شىعا قويماعان. قايتا كىدىردى. قاباعىنداعى كىربىڭ ۇلعايدى. كەلەسى شۋماقتى باستاپ، تاعى كىدىرىپ تۇردى. كىدىرىسكە ءدىرىل ارالاستى. سول ءدىرىل كۇللى كلاسس ىشىنە، ودان سوڭ بۇكىل مەكتەپكە تاراپ بارا جاتتى. ادەتتە، ادەبيەتىڭىز، ەڭ سوڭعى ساباق قوي. ەرتەڭىنە تاڭسۇلۋ مەكتەپكە كەلمەدى.
سودان كەيىن تامعابايلار تاڭسۇلۋدى كورگەن جوق. ول قانشاما تاڭعاجايىپ تاڭسۇلۋ بولعانىمەن، قوعامدىق تاماقتاندىرۋ مەكەمەسىنە قارايتىن رەستوراندا ىدىس-اياق جۋاتىن جەسىر ايەلدىڭ جالعىز قىزى ەدى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، شەشەسى كۇتپەگەن جەردەن، كۇنكورىس قامى ءۇشىن ءبىر دوكەيگە بەرىپ جىبەرىپتى. «جوق ول قىزدىڭ ءوزى عوي، ءوزى كىنالى. شوشتاڭداپ ءجۇرىپ، شوق باسىپ قالعان ەكەن». دەسكەندەر دە تابىلعان.
تاڭ الدىندا ويانىپ كەتكەن تاڭسۇلۋ تامعابايدىڭ ويى اياقتالعانىن بىلگەندەيتۇعىن. تاڭ قالارلىقتاي قىلىق تانىتىپ، مۇنىڭ موينىنان قۇشاقتادى ما، ءوزى شەشىندىرە باستادى ما؟ تامعاباي تۇك تە، تيتىمدەي دە قارسىلىق بىلدىرمەستەن، كوزدەرىن تارس جۇمىپ، توعىزىنشى كلاستاعى تاڭسۇلۋدى ەلەستەتىپ، عارىش جاققا سامعاپ ۇشىپ كەتىپ قالدى ما؟ سەزىگى مەن سەزىمى تەڭ ءتۇسىپ، يتجىعىستىڭ ارعى جاق بەرگى جاقتارىنان تابىلىپ، عارىشتان جەرگە قالاي ورالعانىن ءبىلدى مە، بىلمەدى مە؟
كوكساراي كەدەنىنەن تاياق تاستام تۇستا بولار ءىس بولىپ تىنعان، ايتەۋىر.
جۋىنىپ-شايىنىپ ورالعان تامعاباي قارسى الدىندا وتىرعان، قارتاڭداۋ تارتىپ ۇلگەرگەن قاتپا قارا قاتىندى كورگەندە، «اھ» ۇرا جازدادى. ءوزىن-وزى ازەر ۇستاپ، شىرقىراعان شىبىن جانىن كەۋدە-كەدەنىندە قامالاپ، جۇرەگىن جۇگەندەپ ۇلگەردى. ماۋسىمنىڭ مۇزداي سۋىنان ماقپال تارتىڭقىراعان بەت-اۋزى ءبىر جاعىنا قاراتا تارتىپ-جۇلقىپ، جۇلقىپ-تارتىپ كەتتى مە، قيسايىپ قالاتىنداي سەزىنگەنىن ءبىلدىرىپ الماقتان ۇرەگەيلەنىپ، ۇرەيلەنە ۇرلەپ، شاي سوراپتادى.
— مەن ەندى تاڭ الدىنداعى تاڭسۇلۋ ەمەسپىن، تانيا اپاي عانامىن، — دەدى ول. — ەندى بىرەر ساعاتتان سوڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىگىمە كەتسەم كەرەك. وسى مىنا ءۇي-جايلاردىڭ يەسى دە مەن، قۇل-قۇتانى، كۇلدى-كومەش كۇڭى دە ءوزىممىن. ءبارىبىر، باياعى سورلى شەشەم سەكىلدىمىن، ىدىس-اياق جۋعاننان ارىلا المادىم... بۇيىمتايىڭ بولسا، ايتا وتىر. قايدان ءجۇرسىڭ، مۇندا قالاي تاپ بولدىڭ؟ سول الىستاعى اۋىلداسىڭدار ما، الدە ۇدەرە كوشكەندەر سەكىلدى ءشارىلى جەرگە اۋنادىڭدار ما؟ ءبىز، مىنەكي، وسىندامىز. جالعىز قىزىم بار. الدىرىپ تاستاي بەرىپ، قالدىرعانىم بىرەۋ عانا. ون بەس جاستا... ەكىقابات... الدىرما دەدىم. نەكەسىز وسسە دە، اكەسىز وسپەسىن بالا دەگەن... اۋزىم كۇيگەن. كۇيەۋ بالانىڭ ءتورت قاتىنى بار، بەسىنشىسى — ءبىزدىڭ جانسۇلۋ. مىنا ەكى قاباتتى ءۇيدى ءوزىمىزدىڭ كۇشىمىزبەن سالىپ جاتىر دەيسىڭ بە؟ قاي-دا-ا-ا-ان...
تاڭسۇلۋدان تۋعان جانسۇلۋ، ءسويتىپ، سەنىڭ كلاستاسىڭنان گورى باقىتتىراق بولماق...
تامعاباي ءۇن-تۇنسىز تىڭدادى. باسىن جەردەن كوتەرە المادى. عارىشقا ۇشىپ بارىپ قايتقانى قايدا؟ ەندىگى ايتار اڭگىمەسىنىڭ ءدامى مەن ءمانى بار ما؟ وسى ءبىر ساتتەگى جان كۇيزەلىسىن جەڭىلدەتەر تۇك تە قالماعانداي ما؟ جەر ءۇستى، اسپان استى بوس، بوپ-بوز بىردەڭەگە اينالعانداي ما؟
تەرەڭ-تەرەڭ كۇرسىنىستەن سوڭ بۇل ءپاني جالعاندا بۇلدىرگەن اتتى اۋىلدىڭ، وندا كيرەلەڭدەپ جۇرگەن تالبيكەنىڭ، جيىرما بەس جىلدىق تويعا اۋداننان انسامبل اكەلەمىز دەپ جۇرگەن بالا-شاعانىڭ، كۇدىرەڭدى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، باسقا دا تالاي تىرلىكتىڭ بار ەكەنىن ويلاي باستادى. ءنومىرى ءبىرىنشى، ءنومىرى ەكىنشى كورشىلەرى تاعى بار.
باسىن ءسال-پال كوتەرسە، تاڭسۇلۋ ۇستەل ءۇستىن جايناتىپ-اق قويىپتى. ءوزى ونشا قايعىرىپ وتىرماعان سەكىلدى. سوندىقتان ءسال-پال سەرپىلىڭكىرەپ، وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى كلاستاس قىزىنان، سىنىپتاس سۇلۋىنان كەلدىبەك-كەدەن حاقىندا سولعىنداۋ تارتقان ۇنىمەن-اق، سۇلەسوق كانا سۇراي سالدى. سويتسە، كەلدىبەك-كەدەندى تاڭسۇلۋ ءجۇدا ءھام جاقسى بىلەدى ەكەن. ءتىپتى بار عوي، دوسى ەكەن. قانداي دوس ەكەنىن ءيتى ءبىلىپ پە؟ تامعابايعا ەندىگىسى ءبارىبىر، ءنانىپاتىر ەمەس پە؟ ءيا، جاپ-جاقسى تانيتىن بوپ شىقتى. كەلدىبەكتىڭ كەدەن-پەدەنگە پالەندەي قاتىسى شامالى ەكەن، وسى ماڭايداعى ءبىر اۋىلدا، وسىنداعى شوڭ-شۇيدەلەۋ ءبىر باستىقتىڭ مالىن باعىپ-قاعادى. «تاڭسۇلۋ» كافەسىنە نەگىزىنەن ەت دايىنداپ جەتكىزەتىن دە سول بوپ شىقتى. ەندى ءبىر جارتى ساعات وتەر-وتپەستە، جەر جۇتپاسا، جەتىپ كەلەدى.
— قوي، ءىشىمىزدى وتقا وراتىپ، جالىنعا جالاتىپ، جان-جۇرەكتى جىلاتقانشا، مىنادان الىپ قويالىق، — دەپ تامعاباي الدىنداعى اراقتان قۇيدى. — ەندى بۇل جاققا جول تۇسە مە، تۇسپەي مە؟ كورەمىز بە، كورمەيمىز بە؟ وتكەن دە كەتكەن قۋ ءومىر-اي! كەل، كلاستاس قىز، سىنىپتاس سۇلۋ!
— كەدەن جاققا كەلسەڭ، كەل. وزىڭە-وزىڭ سەنسەڭ، كەل، — دەدى تاڭسۇلۋ ءۇنىن قۇيقىلجىتىپ. — مەن كۇندىز تاتىپ المايمىن، كلاستاس بالا! تۇندە ءىشىپ، تاڭ الدىندا ويانام...
تامعابايدىڭ ءوزى الىپ جىبەردى. ەلپىلدەپ، ەكىنشىسىن قۇيا بەرگەندە، جەلپىلدەپ كەلدىبەك-كەدەن جەتكەن. ءلام-ميمسىز ۇعىسىپ، نارىق ەكونوميكاسىنىڭ تەز تۇسىنىسەتىن ادامدارىنداي ءتوس ءتۇيىستىردى ەكەۋى. قايتا-قايتا قۇشىرلانا قۇشاق ايقاستىردى ەكەۋى. قۇداي قوسقان قۇرداسى ءھام جۇمىس كەزىندە تاتىپ المايدى ەكەن، تاڭسۇلۋمەن ساليقالى عانا قايىر-قوش ايتىسىپ، سىر بەرمەگەن كۇيى، دوسىن وڭاشالاۋ الىپ شىعىپ، ءبۇي دەدى بۇل:
— جان دوسىم، قادىرمەندى قۇرداسىم، سەن مىنا مەن ءۇشىن، تاۋداعى ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ماڭگى-باقي كەلدىبەك-كەدەنسىڭ. ءبىلىپ قوي، ءسوزىم — ءسوز، ۋادەم — ۋادە. كەلەر سەنبىدە توي جاساپ جاتىرمىن. بارماساڭ، وكپەلەيمىن. بارامىن دەپ بەر ۋادەڭدى.
— بەردىم ۋادەمدى، ريزامىن، دوسىم. سەن قيىسپاساڭ، مەن قيىسپان! — دەپ، مۇنىڭ الەم-تاپىرىقتاۋ تارتىپ تۇرعان بەتىنەن ادەمىلەپ تۇرىپ ءسۇيدى-اي كەلدىبەك-كەدەن. — بارامىن، ەرتەرەك بارىپ، جاردەم بەرەمىن تويىڭا. تويدا قىزمەت ەتەيىك، باۋىر-ە-ە-ەم!
كەلدىبەك-كەدەن ۋادەلى كۇنى جەتىپ-اق بارعان. تامعاباي تولىق، جان-جاقتى اقپارات اقتارىپ، ءراھاتقا بولەنىپ قالدى. تويعا سويعانى جىلقى؛ ەندى ەكەۋى بار، جەتەدى. جىلقىعا قوسا ءتورت توقتى سويدى؛ ءالى بەس-التاۋى بار، جەتەدى. ەلدىڭ ءبارى ىستەپ جاتىر عوي؛ نەگە توي جاسامايدى تامعاباي؟ قازاقتىڭ ءبارى وتكىزىپ جاتىر؛ كۇن سايىن، ءتۇن سايىن. بۇرىن تەك سەنبى كۇنى عانا ەدى، بەس-التى جىل بۇرىندارى جەكسەنبى قوسىلدى. ەكى-ۇش جىلدان بەرمەن قاراتا ەندى توي دەگەنىڭىز دۇيسەنبىدەن باستالاتىنعا كەتكەن. ايتتى-ايتپادى، كەلدىبەك-كەدەننىڭ كەلگەنى بۇكىل بۇلدىرگەننىڭ الدىندا ابىرويىن اسقاقتاتىپ، بەدەلىن بيىكتەتىپ اكەتتى. سونىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ تامعابايعا سونىڭ ءوزى-اق جەتىپ-ارتىلىپ تۇرىپتى. تامادا بالاعا قايتا-قايتا ەسكەرتىپ، اتالمىش تويعا كەلدەكەڭنىڭ قاتىسىپ وتىرعانىن ادەمىلەپ، ايرىقشالاپ ايتۋدى تاپسىرعان.
اسابا ءبىر رەت سالتاناتتى تۇردە ماعلۇمداعاندا، جۇرتشىلىق جاپا-تارماعاي ورىندارىنان تىك تۇرىپ، دۋ-دۋ قول شاپالاقتادى. كوكساراي كەدەنى جاقتان كەلگەن كەلدەكەڭ دە ورنىنان تۇردى. ەكىنشى رەت قايتالاعاندا دا ونشالىقتى جامان اسەر ەتپەگەن-دى. ءۇشىنشى مارتەدە كۇڭكىل-سۇڭكىل كوبەيدى. «ءاي، سول كەلدىبەگىنەن وزگە ادام جوق پا وسىندا؟» — دەۋشىلەر تابىلعان. قالىپتاسقان جاعدايدى جىلدام باعامدايتىن ادەتىمەن تامعاباي قادىرمەندى قوناعىن بۇقارادان بولەگىرەك، ىشكە كىرگىزىپ، ەرەكشەلەۋ كۇتپەككە نيەتتەندى. ءبىراق، ەكى كورشىسى ەرە كىردى. ىشتەگى داستارحان جامان بولعان جوق. كەلدەكەڭ كوڭىلدى وتىردى. تەك قانا ءنومىرى ءبىرىنشى كورشىسى، مۇنىڭ ىمداعانىن تۇسىنىڭكىرەمەي، كۇدىرەڭ كيكىلجىڭىن ساياسي وقيعا سەكىلدەندىرىپ، اسىرەلەي اڭگىمەلەپ، مازانى الىڭقىرادى. ودان قالسىن با، ءنومىرى ەكىنشى كورشىسى كادۋىلگى شەشەندىگىنە سالىپ: «ەلى — ەدىرەڭ، ەگىنى — كۇدىرەڭ؛ بۇلدىرگەن قالاي كۇن كورەر؟!» — دەپ ابىزشىلادى. ەندى ءقايتسىن-اي، كورشىلەرى تامعابايدىڭ تامىرىنان، كەلدىبەك-كەدەننەن ءۇمىت كۇتەدى-داعى.
— تويىڭ كەرەمەت جاقسى ەتتى. تاماشا ءوتىپ جاتىر، ايتا-ايتا جۇرەمىز، — دەدى كەلدىبەك-كەدەن. — ال، ەندى ەرتە كەلگەن قوناق ەرتەرەك قايتار بولار. تامعاباي تامىر، مەن جۇرەيىن ەندى.
تامعاباي تويعا ارنايى كەلىپ، التىن ۋاقىتىن قيىپ، ىقىلاسپەن قاتىسقانى ءۇشىن دوسىنا مىڭ دا ءبىر راحمەت ايتتى. وزىنە جانە سىنىپتاس سۇلۋى تانسۇلۋعا ارناپ سىباعالار سالىندىرادى.
قايتىپ ورالسا، توي بۇرىنعىدان بەتەر قىزىپ جاتىپتى. كەيىنگى جىلدارى جۇرت بيگە تويمايتىنعا كەتكەن-دى. بۇل توڭىرەكتەگى ەلدىڭ بەسىكتەگى بالاسى جاتقان جەرىنەن دومالاڭداپ تۇسە سالىپ، سەكسەندەگى شال-كەمپىرى تاياقتارىن تاستاي سالىپ، يىقتارىن جۇلىپ جەپ، بيلەيدى-اي كەلىپ. جاستارى مەن ورتا جاسارلارىن قويا بەرىڭىز ەندى، كوزدەرى ايراندانا الارىپ، شەتتەرىنەن شىڭعىرا جەر تەپكىلەگەندە بار عوي، تاۋىڭىز تەڭسەلەر. وپىر-توپىر توبىرداعى جۇلىنعان جۇرتتان بىلايىراق شىعىپ، ءبىر ۋاق سىن كوزىمەن قاراپ، ءنومىرى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كورشىلەر سەكىلدى باعا بەرەتىندەر جوق ەمەس-تى، ارينە. وندايلار: «كۇدىرەڭ ۇرپا-ا-ا-اق!» — دەسەدى. «كۇدىرەڭ دۇني-ە-ە-ە...» دەيدى، ايتپەسە. وندايلار نە دەسە، و دەسىنشى، بۇل باس مەيمانىن ويداعىسىنداي شىعارىپ سالعانىنا، سىنىپتاس سۇلۋىنا سالەم ايتىپ جىبەرگەنىنە ءراھاتتانىپ، الاساپىران ءبيدىڭ ءبىر بۇيىرىنەن قوسىلىپ، جوسىلىپ جونەلدى.
تامعابايدىڭ تويىندا بولعان الاپات بيلەردەن ەشتەڭە قيراي قويعان جوق، ارينە. ءبىراق، بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، جەر شارىنىڭ بەرگى بەتىندەگى بۇلدىرگەن (كەڭشار كەزىندە لەيلىن پۇت ەدى عوي) اۋىلىنىڭ تەرەزەلەرى ءبۇپ-بۇتىن بولعانىمەن، الەمنىڭ ارعى بەتىندەگى، وسى ەلدى مەكەنمەن تۇسپا-تۇس ورنالاسقان سان-فرانسيسكو شاھارىنىڭ ەڭ بيىك-بيىك ۇيلەرىنىڭ تەرەزەلەرى تۇپ-تۇگەل قيراپ-قيراپ ءتۇسىپتى دەسەدى.
You Might Also Like
-
ءبارىن دە ءبىتىردى: ساتىلعان مالدان قۇتىلدى، ساتقان كولىكتەردى، جۇگەن-نوقتا، جيھاز بىتكەندى الىپ كەتتى، ساراي، امبار، اتقورانىڭ قاقپالارى اڭقيىپ اشىق جاتىر: قارا ورماننىڭ ءتورتبۇرىشى تۇگەل بوس، اۋلادا...
