اقساقال مەن اق جىلان
— نۇرمانجان!... اۋ، نۇرمانجان!.. — اجەمنىڭ اۋەزدى داۋىسىنان ويانىپ كەتتىم. — ەرتە كۇندى كەش قىلماي، تۇرا عوي ەندى. اتاڭ باعانا شىعىپ كەتكەن. كۇتىپ قالاتىن بولدى. مىنەزىن بىلەسىڭ عوي، تۋلاپ جۇرمەسىن!
اجەم قانشا دىزاق قاعىپ، شىر-پىر ەتكەنىمەن، مەنىڭ قۇلاعىما كىرىپ-شىعار ەمەس. تاڭعى ۇيقىنى قيماي، جىلى توسەكتەن تۇرعىم كەلمەي كورپەمدى ودان سايىن تاس بۇركەنە تۇسەم. "كەتىپ قالسا ەكەن، — دەپ قويامىن ىشىمنەن، — ۇيقىمدى ءبىر قاندىراتىن!" كەنەت، ەسىمە اتامنىڭ "ءتۇس الەتىندە قوڭىراۋليە ۇڭگىرىنە كىرىپ-شىعامىز!" دەگەن ۋادەسى ءتۇسىپ، ارسالاڭداي ورنىمنان اتىپ تۇردىم.
اپىل-عۇپىل كيىنىپ، اسىعا-ۇسىگە جۋىنىپ-شايىنىپ، اجەمنىڭ قۇيىپ بەرگەن ءبىر توستاعان ايرانىن تۇرعان بويىمدا ءسىمىرىپ سالىپ، جۇگىرە باسىپ سىرتقا شىقتىم.
— بالام، تاڭعى سالقىن وڭمەنىڭنەن تەز-اق وتە شىعادى. اۋىرىپ قالارسىڭ! مىنانى كيىپ ال! — اجەم ارتىمشا ەسكى كۇپايكەمدى الا شىقتى. — سەنىڭ قارنىڭ اشىپ قالماسىن دەپ اۋقاتتى دا كوبىرەك سالدىم! جۇمىس ىستەگەن ادامنىڭ قارنى تەز اشادى! امبە تازا اۋادا تاماق ءسىڭىمدى بولادى! ازامات بولدى دەگەن وسى! اتاسىنا كومەكشى بولىپ، قولعابىسى ءتيىپ... اينالىپ قانا كەتەيىن سول! سورايعان تۇرىڭنەن سول! — دەپ اينالىپ-تولعانىپ-اق جاتىر.
اتام قوڭىر بيەنى ارباعا جەگىپ قويىپتى. قاسقا قۇلىنى قاسقيىپ قارسى الدىندا تۇر. شەشەم سيىر ساۋىپ جاتىر. اكەم بۇزاۋ ۇستاپ تۇر. ەكەۋى دە ەلجىرەي قارادى. كوزدەرى كۇلىم قاعىپ، جۇزدەرىندە شاتتىق نۇرى وينايدى. ءبىراق ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتىپ، ءتىس جارعان جوق. الا سيىر دا تىنىش تۇرماي، موينىن سوزىپ، بۇزاۋىنىڭ قۇيرىق جاعىن جالاپ قويادى.
كۇپايكەمنىڭ تۇيمەلەرىن دە سالماستان ارباعا قارعىپ ءمىنىپ، ۇستىنە توسەلگەن كيىزگە قيسايا كەتتىم. اتام دا اسپاي-ساسپاي جايلانا جايعاسىپ الدى دا: "ايت-شۋ، جانۋار!.." — دەپ بوجىنى قاعىپ-قاعىپ جىبەردى.
قوڭىر بيە جۇلقي تارتىپ قالدى دا، سۇيرەتىپ الا جونەلدى. اربانىڭ دوڭعالاقتارى تاستاق جولدا تاق-تاق ەتىپ، تاقىلداپ كەلەدى. شوعاناق-شوقالاقتارعا تۇسكەندە سەلك-سەلك ەتىپ سەلكىلدەپ تە قويادى. وعان قارايلايتىن شامام جوق، كوزىمدى تارس جۇمىپ العان كۇيى اتامنىڭ ارت جاعىندا بۇك ءتۇسىپ جاتىرمىن. كۇپايكەمنىڭ جاعاسىن تارتقىلاپ، باسىمدى بۇركەمەلەي تۇسەم. ءسويتىپ جاتىپ كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى. ءبىر ۋاقىتتا:
— درر — رر-ر!.. — دەگەن قاتقىل داۋىستان شوشىپ ويانىپ، باسىمدى كوتەرىپ الدىم.
اتام اربانى دوعارىپ جاتىر ەكەن، قوڭىر بيە شىبىن-شىركەيدەن قورعانا باسىن شۇلعىپ تىنىش تۇرا الماي تۇر.
دەنەم دەل-سال، ۇيقىم ءالى قانباعان سياقتى. ىرعاتىلا جەرگە ءتۇستىم دە، كورپەنى شوپتەسىنگە توسەي ساپ، ەكپەتىمنەن قۇلاي كەتتىم.
— ءاي، ءابزيت-اي، بۇندا ۇيىقتاۋ ءۇشىن كەلدىڭ بە؟! تۇر! — دەدى اتام داۋىسىن كوتەرە. — جەتەر ەندى! كۇن ىسىپ كەتپەي تۇرعاندا ءوندىرىپ الايىق!...
— اتا قوڭىراۋليەگە قاشان بارامىز؟ — دەدىم ۋادەسىن تاعى ءبىر مارتە ەسىنە سالىپ.
— اي، ءابزيت-اي، بارامىز دەدىم عوي، بارامىز! الدىمەن ءشوپ شاۋىپ الايىق! — دەدى كىشكەنە شالعىنى قولىما ۇستاتىپ. — سەن وسى جەردەن باستاي بەر. مەن انا جاققا بارايىن. بايقا! ءشوپتىڭ اراسىندا نەشە ءتۇرلى بولادى. تاس دەيسىڭ بە، تومار دەيسىڭ بە... ءبىر جەرىڭدى اۋىرتىپ الماشى، ءوزى!..
شالعىنى وڭتايلاپ الدىم دا، اتامنىڭ ۇيرەتكەنى بويىنشا جايلاپ سىلتەي باستادىم. ءشوپ قالىڭ وسكەن. ءار-ار جەردەن قىزىل، سارى گۇلدەردىڭ باستارى قىلتيادى. شىر-شىر ەتىپ شىرىلداۋىق شەگىرتكەلەر ۇشىپ-قونىپ ءجۇر.
شالعىمدى قالاي سىلتەسەم دە ءشوپ تازا شابىلماي، جۇلمالانا جۇمارلانىپ قالا بەردى. اتاما قاراسام، شالعىسى سىرت-سىرت ەتىپ، تيگەن جەرىن باۋداي وتاپ، تاقىرلاي شاۋىپ بارادى. انە-مىنە دەگەنشە ۇزاپ تا كەتتى. مەن بولسام ءبىر ورىننان ونشا جىلجي الماي الەكپىن. قاراپ تۇرىپ-اق، دارمەنسىزدىگىمە كۇيىنىپ، اشۋ-ىزادان بۋلىعىپ بارامىن. نامىسقا تىرىسىپ، شالعىنىڭ سابىنان مىقتاپ ۇستاپ الدىم دا، بار كۇشىمدى سالىپ قولىمدى سەرمەي بەردىم، سەرمەي بەردىم. باعاناعىداي ەمەس، جاقسىراق شابىلىپ جاتقان سياقتى. ونەبويىمدى قارا تەر باسىپ كەتتى. ەنتىگىم كۇشەيىپ، قولىمنىڭ قارى تالا باستادى. ءسال تىنىستاپ الىپ، تاعى دا ءبىراز شابا تۇسەيىن دەگەن ويمەن شىرەي بەرىپ، تارتىپ قالىپ ەدىم، شالعىمنىڭ ۇشى قاتقىلداۋ بىردەڭەگە كىردى دە كەتتى. جايلاپ قوزعاپ كورسەم، الىنار ءتۇرى جوق. ساپتىڭ مويىن تۇسىنان ۇستاپ، قاتتىراق جۇلقىپ قالىپ ەدىم، شالعىممەن قوسا شالقامنان ءتۇستىم. اتامنىڭ:
— ءولدىڭ - اۋ! ءولدىڭ-اۋ! — دەگەن جان ايقايىن ەستىدىم.
دالباق قاعىپ، ەنتىگە-قابىنا جەتتى دە، شالعىنى اۋاشاراق لاقتىرىپ جىبەرىپ، جەردەن كوتەرمەلەپ تۇرعىزىپ الدى.
— قالايسىڭ، جانىم؟ — دەدى كوزى الاقتاي. قورقىپ كەتكەن سياقتى. — ءبىر جەرىڭ اۋىردى ما؟
— جو...عا! — دەدىم قۇيىمشاعىمنىڭ تۇسى اۋىرسىنىپ تۇرسا دا، دىم سەزدىرمەي، — ەش جەرىم اۋىرعان جوق!
— اينالايىن، سەن ءشوپ شاۋىپ، قارىق قىلماي-اق قويشى! — دەدى ءۇستىمدى قاعىپ-سىلكىپ. — ءجۇر، شولدەگەن شىعارسىڭ، سۋسىن ءىشىپ الايىق!
اتام كورپەنى كولەڭكەلەۋ جەرگە جايىپ، ۇستىنە مالداس كۇرا جايلانىپ وتىردى دا، قالتاسىنان ۋماجدالعان قول ورامالىن شىعارىپ، ماڭدايىنان باستاپ، تاقىر باسىنان اسىرىپ، جەلكە تۇسىنا دەيىن سۇرتكىشتەپ، تەرىن سۇرتە باستادى.
بيداي كوجە قۇيىپ بەرىپ ەدىم، سونى سوراپتاپ، ءۇن-تۇنسىز ءسال-پال وتىردى دا، ءبىر كەزدە استىنان سۋ شىققانداي، قايتادان كوتەرىلىپ:
— سەن وتىرا بەر، مەن تاعى ءبىراز شاۋىپ كەلەيىن! — دەپ شالعىسىنا قاراي جۇرە بەردى.
شولدەپ قالىپپىن. راحاتتانىپ وتىرىپ ءۇش توستاعان بيداي كوجەنى ءسىمىرىپ سالدىم. اتام ءشوپتى سىپىرا شاۋىپ ۇزاپ بارادى. "قالاي شارشامايدى، — دەيمىن تاڭ قالىپ. — مىقتى عوي، مەنىڭ اتام!"
وسىنى ويلاعاندا بويىمدى ءبىرتۇرلى ءبىر ماقتانىش سەزىمى بيلەدى. «سوندا مەن ناشارمىن با، ءيا... ناشارمىن!.. — دەيمىن دە، تاعى دا وزىمە-وزىم. — جوق، ناشار ەمەسپىن! ناشار بولسام، اتام مەنى ەرتپەس تە ەدى عوي!» — دەپ قويامىن جىگەرلەنىپ.
اتامنىڭ "سەن ءشوپ شاۋىپ جارىتپاي-اق قويشى!" دەگەن ءسوزى قايىرا ەسىمە تۇسكەندە قورلانىپ-اق قالعانداي بولدىم. جالما-جان شالعىمدى جەردەن كوتەرىپ الدىم دا، قىزىلعا تۇسەر بۇركىتتەي ءتۇيىلىپ كەپ بار كۇش-قۋاتىممەن، قايراتتانا شابا باستادىم. بايقايمىن، العاشقىداي ەمەس، قولىم ۇيرەنىپ قالعان سياقتى. شارشاسام دا توقتاماۋعا بەكىندىم. "اتام قۇرلى جوقپىن با؟!" دەپ قويامىن ءوزىم ءبىر اياق استىنان ءداۋ جىگىت بوپ شىعا كەلگەندەي.
الدەن ۋاقىتتا جەلكە تۇسىمنان شىققان:
— وي، سەن ءوزىڭ ءوندىرىپ-اق تاستاپسىڭ عوي! — دەگەن اتامنىڭ داۋىسىن ەستىپ، كىلت توقتاي قالىپ، ارتىما جالت قارادىم.
اتام كۇلىمسىرەي قاراپ تۇر. شارشاپ-شالدىققانى بايقالمايدى. مەن بولسام، ەكى يىعىمنان دەمالىپ، ىرسىلداپ تۇرمىن.
— ولاي كۇشتەپ شاپپايدى، — دەدى جىميعان قالپى، — تەز شارشاپ قالاسىڭ!
— ەندى كالاي؟...
— قاشانعى ايتام... ۇيرەنەتىن كەزىڭ بولدى عوي. مىنە، بىلاي!.. — دەپ شالعىمدى قولىنا الىپ، ءشوپتى شاۋىپ كورسەتە باستادى، — قارا كۇشتىڭ، كۇشەنۋدىڭ تۇك كەرەگى جوق! جايلاپ قانا تارتىپ قالىپ وتىرساڭ بولعانى... شالعىنىڭ ۇش جاعىن ءسال جوعارى كوتەرىپ شابۋ كەرەك، سەن كەرسىنشە جەرگە قاراي تىعاسىڭ... مىنە... قاراشى ءوزىڭ. تۇك وقۋ-توقۋى جوق قوي!...
— بىلمەيمىن! — دەدىم كۇمىلجىپ. — باسقا-باسقا، ءدال وسى شالعى شابۋدى ۇيرەنە الماي-اق قويدىم عوي!
اتام قارقىلداپ تۇرىپ كۇلىپ الدى دا:
— قاراعىم-اۋ، بۇل سەنىڭ انا وقۋىڭنان قيىن دەيسىڭ بە؟! — دەدى قولىن ءبىر سىلتەپ. — ىنتا جوق قوي. ىنتا جوق! جارايدى، ءجۇر، شاي ءىشىپ الايىق!
الدىمەن توعايدىڭ تومەنگى جاعىندا سىلدىراپ اعىپ جاتقان بۇلاق سۋىنا بەتى-قولىن جۋىپ الدى دا، كورپەنىڭ ۇستىنە جاينامازىن جايىپ جىبەرىپ، ناماز وقي باستادى.
مەن داستارحان جايىپ، وزىمشە شاي جاسادىم. اتام نامازىن وقىپ بولعان سوڭ جانىما كەلىپ وتىردى. تەرموستىڭ تىعىنىن تارتىپ قالىپ ەدىم، بۋى بۇرقىراپ تۇرعان ىپ-ىستىق شاي قولىما شاشىراپ كەتتى.
— ءاي، بايقاشى-ەي، — دەدى اتام دۇڭك ەتىپ. — كۇيىپ قالماشى!..
— اتا، — دەدىم شاي قۇيىپ جاتىپ، — نامازدى نەمەنەگە وقيسىز؟
— ە، بالام-اۋ، ادام بولعان سوڭ پەرىشتە سياقتى ءومىر سۇرە المايسىڭ. سودان از دا بولسا كۇناڭنان ارىلىپ، قۇدايعا سىيىنىپ وتىرماساڭ بولا ما؟!
— ءسىز دە ايتاسىز-اۋ، قۇداي جوق قوي! — دەدىم بىلگىشسىنىپ. — ول ناداندىق قوي!
— ءتايت، ءارى! — دەدى اتام قاباعىن شىتىپ. — اۋزىڭا كەلگەندى وتتاي بەرمە! ءبىر جاراتۋشى بار! ون ەكى مىڭ عالامدى جاراتقان سول! جالعىز جاراتۋشى سول!..
— قايداعى جاراتقان، قايداعى قۇداي؟! — دەدىم اتامدى سوزىمە يلاندىرماق بولىپ، — ادام بالاسى مايمىلدان جاراتىلعان!
— سوندا مايمىلدى كىم جاراتتى؟ مايمىل نەدەن جاراتىلعان؟
— بىلمەيمىن. وقۋلىقتا «ادام مايمىلدان جاراتىلعان» دەپ جازىلعان عوي!
— بولدى، جەتەر ەندى! بوس ءسوزدى قايتەسىڭ؟!
— اتا، بۇل بوس ءسوز ەمەس، شىن ايتام، — دەيمىن ودان سايىن ورشەلەنىپ، — بۇنى دارۆين دەگەن ۇلكەن عالىم دالەلدەپ شىققان.
— كىم نە دەسە و دەسىن، ءوز باسىم وعان سەنبەيمىن. «وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە، قيسىنىنا سەن» دەگەن. بۇل عالىمنىڭ ەمەس، بارىپ تۇرعان ءزالىمنىڭ ءسوزى عوي!
— اتا، ءسىز وقىماعان ادامسىز عوي. عىلىمدى تۇسىنبەيسىز. فەوداليزمدە قالىپ قويعانسىز! — دەپ قويىپ قالدىم جاتتاپ وسكەن قاعيدانى قايتالاپ، — ءبىز ءتىپتى كاپيتاليزمگە سوقپاي، سوسياليزمگە ءوتىپ كەتتىك. سوسياليستىك قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ەندى كوممۋنيزم ورنايدى دەيدى عوي! قاشان ورنايدى ەكەن؟ اتا، ايتىڭىزشى، كوممۋنيزمگە قاشان جەتەمىز؟
— ءوي، ونى مەن قايدان بىلەمىن! ءبىر قۇداي بىلەدى دە!
— اتا، ءسىز دە «قۇداي، قۇداي» دەي بەرەدى ەكەنسىز. قايداعى جوق قۇدايدى ايتىپ. قۇداي جوق قوي! نەگە تۇسىنبەيسىز؟!
— قىسقارت دەدىم عوي مەن ساعان! — دەدى اتام جەكىرىپ. — قۇداي سەندەرگە ويىنشىق دەيسىڭ بە؟!
— برەجنيەۆ بىلەتىن شىعار، ءا؟!
— نەنى تاعى؟
— كوممۋنيزمگە قاشان جەتەتىنىمىزدى.
— وي، قاراعىم-اۋ، سەن دە قايداعىنى ايتىپ. بولعان كەزىندە كورەرمىز، ءتىرى جۇرسەك. بولماس نارسەنى الدىن الا ءسوز قىلىپ قايتەسىڭ!..
— كوممۋنيزمدە ءبارى تەگىن بولادى دەيدى عوي! ماگازيندە ساتۋشى بولمايدى دەيدى. نە كەرەك بولسا سونى ءوزىڭ الىپ جۇرە بەرەدى ەكەنسىڭ! راحات قوي! سول كۇنگە قاشان جەتەدى ەكەنبىز؟!
— ءاي، سەن ءوزىڭ مىجىڭ بوپ كەتىپسىڭ عوي. بالا دەگەن ءويتىپ كوپ سويلەمەيدى. ەرتەڭ مىلجىڭ اتاناسىڭ. ءسوزدى قوي، شايىندى ءىشىپ بولساڭ ءجۇر، قوڭىراۋليەگە كىرىپ-شىعايىق!
اتام ءبارىن سايلاپ شىعىپتى. ەسكى قاپتى قاق ءبولىپ، سىمتەمىرمەن ەكى اعاشتىڭ باسىنا مىقتاپ بايلاپ الدى. ءبىر بوتەلكە سالەركەسى دە بار.
قوڭىر بيەگە جايداق مىنگەسە ساپ، سار جەلىسپەن جەلىپ وتىرىپ ءسۇت پىسىرىمدەي ۋاقىتتا قوڭىراۋليەگە دە كەلىپ-جەتتىك. ۇڭگىردىڭ اۋىز جاعىندا كىشكەنە عانا اق جىلان جاتىر ەكەن. دەنەم ءدىر ەتە قالدى.
— قورىقپا، بۇل جىلان ىلعي وسى جەردە جۇرەدى، ەشكىمگە زيانى جوق. كورىنەتىن ادامدارعا عانا كورىنەدى. نيەتى بۇزىق، پيعىلى جامان ادامدارعا كورىنبەيدى. ەل بۇنى «وسى ءۇڭىردى قاراۋىلداپ جۇرەتىن يەسى» دەيدى. مەن بىردەڭە بىلسەم، بۇل، شىنىندا دا، تەگىن جىلان ەمەس. ءاماندا جولىڭ بولادى ەكەن! جامان بولماسسىڭ!
اتامنىڭ ءسوزىن تولىق تۇسىنە قويماسام دا، ايتەۋىر ءبىر جاقسىلىق بولارداي سەزىندىم. ءبىر اعاشقا وت تامىزىپ الدىق تا، العا قاراي جىلجىدىق. ۇڭگىردىڭ كىرەر اۋىزى كىشىرەك بولعانىمەن، ءىشى ءبىر اۋىل ەل ەمىن-ەركىن سيىپ كەتەتىندەي كەڭ كورىنەدى. توبەسى بيىك، تومەنگى جاعى ەڭىس ەكەن، اياعىمىزدى اڭدىپ باسىپ اقىرىن جىلجىپ كەلەمىز.
— قازاقتىڭ كيىز ءۇيى سياقتى ەكەن! — دەدىم جان-جاعىما ۇرلانا كوز تاستاپ. Aتامنىڭ كوستيۋمىنىڭ ەتەگىنەن مىقتاپ ۇستاپ العام. قولىمدى جىبەرىپ قالسام بولدى، ىلديعا قاراي دومالاپ، قۇردىمعا قۇلاپ كەتەتىن سياقتىمىن.
— راسىندا دا، كيىز ۇيگە ۇقسايدى-اۋ! انانى قاراشى!.. — دەدى اتام سۇق ساۋساعىن جوعارى قاراي شوشايتىپ. — شاڭىراق قوي! ۋىقتارىن كورمەيسىڭ بە؟! قۇدايدىڭ قۇدىرەتى-اي!
توبەدەگى تاسقا قاشالىپ سالىنعان شانىراقتىڭ سۋرەتى مەن ۋىق تارىزدەس ۇزىن سىزىقتاردى كورىپ:
— بۇلاردى كىم ىستەگەن؟ — دەدىم تەزىرەك بىلگىم كەلىپ.
— قۇدايدىڭ قولىمەن جاسالعان! — اتام قىسقا قايىردى.
قارسى داۋ ايتايىن دەسەم، وسى قاراڭعى ۇڭگىردىڭ ىشىندە ماڭگىلىككە قالىپ قوياتىنداي ءقورىنىپ:
— قۇداي قايدا؟ — دەدىم ەكىۇداي ءقۇي كەشىپ.
— قۇدايدىڭ قايدا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى! كورگەن دە ءتىرى پەندە جوق!
— كورىنبەي مە؟
— كورىنبەيدى!
— جاپادان-جالعىز تۇرا ما؟
— ءيا، قۇداي — جالعىز! جالعىزدىق قۇدايعا عانا جاراسادى! — اتام جايلاپ باسىپ، وڭ جاق قابىرعاعا قاراي ءجۇردى. بىردەڭە ىزدەپ كەلە جاتقانداي الاۋىن العا سوزىپ، تىنتىنە قاراپ قويادى.
— و، تاپتىم... تاپتىم! — دەدى ءبىر كەزدە توقتاي قالىپ.
— ول نە؟
— ءمۇسىن عوي! جاس قىزدىڭ ءمۇسىنى. بۇل ءبىر بايدىڭ قىزى دەيدى. سوناۋ ءبىر جاۋگەرشىلىك زامانداردا سول باي بالا-شاعاسىمەن وسىندا تىعىلعان ەكەن. قىزى اۋىرىپ، قايتىس بولىپتى. بۇل تاسقا اينالىپ، قاتىپ قالعان سول قىز كورىنەدى.
— قىزىق ەكەن! — دەدىم ءمۇسىندى سيپالاپ.
دۇردەك ەرىن، ءتامپىش تاناۋ، قىسىق كوز قىز تابىت سياقتى ءتورتبۇرىشتى تاستىڭ ۇستىندە قولاڭ شاشى توگىلىپ شالقاسىنان جاتىر. انادان جاڭا تۋعانداي تىر جالاڭاش. كەۋدەسىندەگى قوس انارى تومپيىپ تۇر.
— قۇدايىم-اۋ، جاپ-جاس قوي! — دەدى اتام شىنىمەن جانى اشىپ. — كوپ بولسا، سەنىمەن جاستى شىعار. ون ءتورت، ون بەستەردەگى...
— اتا، جاس قىز دا ولە مە؟
— نەگە ولمەسىن! جالپى جاستاردىڭ امان جۇرگەنى جاقسى عوي! ءبىراق بىرەۋدىڭ اجالى — وتتان، بىرەۋدىكى — سۋدان دەگەندەي... ەندى بىرەۋدىكى — اۋرۋدان. اجال ايتىپ كەلمەيدى، بالام! بىرەۋگە ەرتە، بىرەۋگە كەش... ءبارى دە ءبىر قۇدايدىڭ قولىندا!
— ءبارى دە قۇدايدىڭ قولىندا بولسا، نەگە امان الىپ قالمايدى؟
اتام ءبىر ءسات وي قۇرساۋىندا قامالىپ قالعانداي كەيىپ تانىتتى دا، لەزدە ەتەك-جەڭىن جيىپ الىپ:
— وي، ءابزيت-اي، سەنىڭ دە سۇرامايتىنىڭ جوق-اۋ! — دەدى ءزىلسىز جەكىپ. — بىلجىراي بەرگەنشە، كورىپ بولساڭ ءجۇر، تۇپكى جاعىنا بارايىق. ول جەردە وزەن بار.
— وزەن دەيسىز بە؟ — دەدىم ەلەڭ ەتىپ.
— ءيا، وزەن... وزەن.
— وسى ۇڭگىردىڭ ىشىندە مە؟
— ءاي، ءابزيت-اي، نە دەگەن مىجىماسىڭ ءوزىڭ، جۇرسەڭشى ەندى. ءقازىر ءوزىڭ دە كورەسىڭ عوي!
جالپ-جالپ ەتىپ جالپىلداعان الاۋىمىزدان ونشا كوپ ەشتەڭە كورىنە قويمايدى. قيىرشىق تاستار سۋسىلداي سىرعىپ، اياعىمىز تايعان سايىن تومەنگە قاراي سىرعاناپ كەتەتىندەي جۇرەگىم اۋزىما تىعىلادى.
الدىڭعى جاققا كوز سالىپ قويامىن، ءتۇپسىز تۇڭعيىق سەكىلدى، تۇك كورىنبەيدى. جان-جاعىما جالتاقتايمىن، سىرتىمىزدان بىرەۋ باقىلاپ تۇرعان سياقتى. بويىمدى قورقىنىش سەزىمى بيلەپ بارادى. تارتىپ الىپ كەتەتىندەي-اق اتامنىڭ ەتەگىنەن تاس قىپ ۇستاپ العام. ويىمدى اشىپ ايتا الماي:
— ۇڭگىردىڭ ىشىندە بىرەۋ بار ما؟ — دەدىم جانامالاپ.
— بالام-اۋ، مۇندا كىم بولسىن! ەشكىم جوق! قورىقپا!
اتام مەنىڭ ۇرەيلەنىپ كەلە جاتقانىمدى سەزگەن سياقتى. وزىمنەن-وزىم قىسىلىپ قالدىم دا، "ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ" كەبىمەن:
— جو... عا... نەمەنەگە قورقام! — دەدىم باتىلدانىپ.
— باسە... باسە... مىنە، جىگىت!..
ماقتاعانعا ءماز بولىپ، مارقايىپ قالدىم. بويىم دا جەڭىلدەپ سالا بەردى. ءبىر كەزدە، شىنىندا دا، الدىمىزدان جالتىراپ سۋ كورىندى. جاقىنداپ كەلگەندە كوردىم، ءموپ-مولدىر، تۇپ-تۇنىق. ءتۇپ جاعىنداعى تيىن-تەبەندەرگە شەيىن انىق كورىنىپ جاتىر.
— بۇل — ەرەكشە قاسيەتى بار سۋ. ىشسەڭ بويعا شيپا، دەرتكە داۋا بولادى. قانعانىڭشا ءىشىپ، "ءبىسىمىللانى" ايتىپ بەتى-قولىڭدى جۋىپ ال!
اتام ءبىر توستاعان سۋ الىپ ءىشتى دە، ىشىنەن كۇبىرلەي دۇعاسىن وقىپ، اسىقپاي بەتى-قولىن جۋدى. مەن دە بىلگەنىمدى ايتىپ، اتامنىڭ ىستەگەنىن قايتالادىم.
— مىنا سۋدىڭ ۇشى-قيىرى جوق دەيدى بىلەتىندەر. ۇزاعان سايىن تەرەڭدەي بەرەتىن كورىنەدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى-اي، دەسەڭشى!.. — دەدى اتام تاڭدانعان پىشىندە.
— ار جاعىندا نە بار ەكەن؟
— وي، ءابزيت-اي، مەن قايدان بىلەيىن نە بار ەكەنىن؟! بارىپ-كەلگەندەردەن سۇرامايسىڭ با؟!
— بارىپ-كەلگەندەر بار ما؟
اتام جىلى جىميىپ:
— ءوزىڭنىڭ سۇراعىڭ بىتپەيدى ەكەن! — دەدى باسىمنان سيپاپ. — سۇراعانىڭ جاقسى-اق. ءبىراق مەن جارىتىپ نە بىلەدى دەيسىڭ، جارىعىم-اۋ! ماعان قاراعاندا سەنىڭ وقۋىڭ كوپ قوي!
— «كوپتى كورگەننەن سۇرا» دەگەن عوي، اتا!
— ونىڭ دۇرىس-اق! ءبىراق ءبىزدىڭ وقۋ-توقۋىمىز از عوي!
— نەگە وقىمادىڭىز، جالقاۋ بولدىڭىز با؟
— جوق، جالقاۋ بولعانىم جوق، جاعداي بولمادى. اكە-شەشەدەن جاستاي قالىپ، جەتىمدىكتىڭ ازابىن تارتۋداي-اق تارتتىق قوي!.. ءقايسىبىرىن ايتا بەرەسىڭ! — دەدى قۇمىعا. — ءاي، قاراپ تۇرماي ىشىڭنەن تىلەك تىلە دە، مىنالاردى سۋعا تاستا! — دەپ قولىما جيىرما تيىندىقتىڭ ۇش-تورتەۋىن ۇستاتتى. كوپ ويلانىپ-تولعانىپ جاتپاستان:
— ءبارىمىز امان بولايىق! — دەدىم دە، تيىنداردى سۋعا شولپ ەتكىزىپ تاستاي سالدىم.
— قوي، ۋاقىت تا ءبىراز بولىپ قالعان شىعار. شىعايىق! ءجۇر!
اتام باستاپ، مەن ارتىنان ىلەسە جوعارى قاراي كوتەرىلىپ كەلەمىز. قايتا-قايتا شىدامسىزدانا شىعار اۋىز جاققا قاراپ قويامىن. تۇك كورىنبەيدى. قاپ-قاراڭعى قاپاستا قامالىپ قالعاندايمىز. قولىمىزداعى الاۋىمىزدىڭ دا جارىعى كومەسكىلەنە تۇسكەندەي.
— اتا، اداسىپ كەتپەيمىز بە؟ — دەدىم قاۋىپتەنىپ.
— جوق، بالام. انە، كورمەيسىڭ بە، جىلتىلداپ جارىق كورىنىپ تۇر عوي!
سىرتقا شىقتىق. كۇننىڭ قىزۋى ءالى قايتا قويماپتى، مي اينالىپ جەرگە تۇسەردەي شىجىپ تۇر. توڭىرەك تىنشۋ، ءلۇپ ەتكەن جەل جوق. قوڭىر بيەگە مىنگەسە ءمىنىپ شالعىنعا قاراي تارتتىق.
— انە، انانى كورىپ تۇرسىڭ با؟! — دەدى اتام وزەننەن وتە بەرگەندە تاۋ جاقتاعى تاس قورىمدارعا قاراپ. — بۇلار سول ءبىر جاۋگەرشىلىك كەزەڭدەردەن قالعان بەلگىلەر عوي! ابىلاي حان باستاتقان جاۋجۇرەك باتىرلار ەلىمىزگە شاپقىنشىلىق جاساعان قارانيەت قالماقتاردى وسى جەردە كۇتىپ الىپ، قىناداي قىرىپ سالعان كورىنەدى. جەتى تاۋلىككە ۇلاسقان قاندى شايقاس بولعان دەسەدى وسى جەردە. قالماقتار قوڭىراۋليەنىڭ ماڭايىنان بەكىنىس جاساپ، العاشىندا قازاقتاردى اۋىر شىعىنعا ۇشىراتسا كەرەك. كەيىننەن مال-مۇلىكتەرىمەن ۇڭگىردىڭ ىشىنە تىعىلىپتى. وسى ءبىر سۇراپىل شايقاستا قاراكەرەي قابانباي قالماقتىڭ اتاقتى باتىرىن جەكپە-جەكتە ءولتىرىپ، جەڭىسكە جول سالىپتى. سول ءۇشىن "دارابوز" اتانىپ، حان ۇرانىنا اينالعان ەكەن. بالا كەزىمىزدە سونداي اڭگىمەلەردى ءجيى ەستۋشى ەدىك. ءقازىر سونىڭ ءبىرى دە ايتىلماي بارادى عوي! بۇل ءوزى تاريحي جەر. "قوڭىراۋليەنى" كورۋ ءۇشىن ايگىلى ادامداردىڭ كوبى كەلگەن. ابايدىڭ تابانى تيگەن، مۇحتار مەن ءسابيت سۋىن ىشكەن. باعاناعى جارتاستاردىڭ بىرىندە "مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ" دەگەن جازۋلار بار. تاعى ءبىر كەلگەندە كورسەتەرمىن. ءوز قولدارىمەن ويىپ جازعان دەسەدى بىلەتىن جۇرت. ويباي، ۇمىتىپ بارامىن، بۇگىن سەنىڭ اكەڭنىڭ تۋعان كۇنى عوي. ەرتەرەك بارماساق بولماس! ءالى ەسىمدە، ءدال وسىنداي كۇن ىستىق بولىپ ەدى... ءاي، زىمىراعان ۋاقىت-اي! سودان بەرى دە اتتاي قىرىق جىل وتە شىعىپتى. ول كەزدە مەنىڭ وردا بۇزار كەزىم ەدى. ەندى مىنە قاۋساعان شال بولدىق. راسىندا دا، بۇل دۇنيە كورگەن تۇستەي ءبىر دەمدە-اق وتەدى دە شىعادى ەكەن عوي! — جەل قاعىپ، كۇن قاقتاعان ءاجىمدى ءجۇزىن مۇڭ تورلادى. — قوي، جانىم، ءبىراز تىنىستاپ الىپ، جينالايىق! انا ءبىر الدىڭكۇنگى شابىلعان شوپتەر عوي! قاراشى، قۇرعاعان شىعار!
توعايدىڭ كولەڭكەسىن سايالاپ، از-ماز تىنىعىپ الدىق تا، كۇننىڭ قىزۋى قايتا باستاعان كەزدە كەپكەن شوپتەردى ارباعا تيەپ الىپ، اۋىلعا اپارار بۇرالاڭ جولعا تۇستىك.
اتام ارا-تۇرا "شۋ، جانۋار... شۋ..." دەپ بوجىنى قاعىپ-قاعىپ قويادى. قوڭىر بيە قامشى سالدىرار ەمەس. ءبىر اربا ءشوپتى قينالماستان-اق ەمىن-ەركىن تارتىپ كەلەدى. قاسقا قۇلىن دا قالىسار ەمەس، بىرەسە ارت جاقتا قالىپ قويادى دا، بىرەسە ويناقتاپ الدىعا شىعادى.
ءشوپ ۇستىندە شالقالاي جاتىرمىن. ويىمدا قوڭىراۋليە ۇڭگىرى. تاس مۇسىنگە اينالعان قىز قوڭىلىمنەن كەتەر ەمەس. قايتا تىرىلگەندەي سۇلۋ بەينەسى كوز الدىما ەلەس بەرەدى.
— سەن كىمسىڭ؟ — دەيتىن سياقتى سىلاڭ قاعىپ.
— مەن... مەن... باتىر بالامىن! — دەيمىن قوقيلانىپ، — ءوزىڭ كىمسىڭ؟
— مەن بايدىڭ قىزىمىن. — سىلق-سىلق ەتىپ، سىقىلىقتاپ كۇلەدى. — باتىر بالانى جاقسى كورەمىن!
— مەن وسكەندە قابانباي اتام سياقتى ۇلكەن باتىر بولامىن! — دەي بەرىپ ەدىم، داۋىسىم قاتتىراق شىعىپ كەتسە كەرەك، اتام ارتىنا بۇرىلىپ:
— ءاي، كىممەن سويلەسىپ جاتىرسىڭ؟ — دەدى سۇراۋلى كەيىپپەن.
— جاي-اشەيىن ءوزىم...— دەپ بۇركەنە بەردىم.
اتام ايتقان قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ شايقاسىن كوز الدىما ەلەستەتىپ جاتقام... ءبىر كەزدە ىشىنە بەس قارۋىمدى اسىنىپ، ءوزىم دە قويىپ كەتتىم. قالماقتاردىڭ قانىن سۋداي شاشىپ، وڭدى-سولدى جايپاپ كەلەمىن، جايپاپ كەلەمىن... جاۋلار كوزدەرى الاق-جۇلاق ەتىپ تىرقىراي قاشىپ بارادى...
وسىلاي ويشا سوعىسىپ جاتىپ كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى. بىرەۋ ايعاي سالعانداي بولدى. شوشىنا باسىمدى كوتەرىپ الدىم. اربا مال قورانى جاناپ كەپ توقتاعان ەكەن.
— نەگە سونشاما شوشىندىڭ؟ — اتام اڭتارىلا قارادى.
— ءتۇس كورىپ جاتىر ەكەنمىن!
— قانداي ءتۇس؟ — ءبىزدى كۇتىپ جۇرسە كەرەك، قالباقتاپ اجەم دە جەتىپ كەلدى.
— شاشى دا، ساقالى دا، ءجۇزى دە، كيىمى دە اپپاق ءبىر شال باسىمنان سيپاپ، بىردەڭە ايتىپ جاتىر ەكەن!..
— استاپىراللا!.. استاپىراللا!.. — اجەمنىڭ كوزى شاراسىنان شىعا بادىرايىپ كەتتى، — ءاي، ءوزىڭ، بالانى اۋىرتىپ اكەلگەننەن ساۋمىسىڭ!
— قويشى-ەي، قايداعىنى ايتپاي، اتالارى عوي باتالارىن بەرىپ جاتقان. جولى اق، بولاشاعى زور بولادى ەكەن! ءوزى دە اقجولتاي بالا عوي!
اجەم اتامنىڭ سوزىنە قۇلاق اسقان جوق، "ءبىسسىمىللاسىن" قايتالاپ، مەنى قۇشاعىنا قىسقان كۇيى ۇيگە قاراي دەدەكتەتىپ سۇيرەلەي جونەلدى.
* * *
مىنە، مەنىڭ تۋعان جەردىڭ تاريحىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم وسىلاي ويانىپ ەدى...
ءقازىر اتام دا، اجەم دە باقيلىق بولعان. اكەم دە سول كىسىلەردىڭ ارتىنان كەلمەسكە كەتكەن. شەشەم قولىمدا. كۇيلى-قۋاتتى.
ۋاقىت توقتاۋسىز، سىناپتاي سىرعىپ ءوتىپ جاتىر. جىلدارمەن بىرگە جىلىستاپ، اقىرىن ايانداپ قىرىققا دا كەلدىك. شاشىمىزعا اق كىردى. كەشە عانا شىبىق مىنگەن ءسابي ەدىك، بۇگىن، مىنە، ءوزىمىز دە بالا ءسۇيىپ، اكە اتاندىق.
وتكەن جازدا اتا-اجەلەرىنە قۇتتى قونىس بولعان تۋعان جەردى كورسەتىپ-قايتۋ ءۇشىن بالا-شاعامدى ەرتىپ الماتىدان ارنايى ات تەرلەتىپ اۋىلعا باردىم.
اۋىلدىڭ قىزىعى تارقاعان سياقتى. اجارىنان ايىرىلىپ، كەتەۋى كەتىپ قالىپتى. قايدا بارساڭ دا جۇدەۋ-جاداۋ تىرلىككە تاپ بولاسىڭ. شاڭىراقتارى وپىرىلىپ ورتاسىنا ءتۇسىپ، ۇيىندىگە اينالعان ۇيلەردىڭ ورنىن كورگەندە جانىڭ جابىرقاپ، قاباعىڭا مۇڭ ۇيالايدى.
ءبىز تۋعان ءۇيدى دە بۇزىپ تاستاپتى. بالعىن بالالىق شاعىمىز وسىندا ءوتىپ ەدى. ءىشىم ۋداي اشىپ، جۇرەگىم سىزداي اۋىردى.
قونىراۋليەگە دە جولىمىز ءتۇستى. ءبىر عاجابى — ءوزىم بالا كەزدە كورگەن كىشكەنە اق جىلاندى تاعى كوردىم. ۇڭگىردىڭ سىرتى كۇل-قوقىسقا تولىپ، ءىشى ابدەن بۇلىنگەن. توبەدەن تاستار قۇلاعان سياقتى، اياق الىپ جۇرگىسىز. شاڭىراقتىڭ سۋرەتى مەن ۋىق تارىزدەس سىزىقشالار دا وشە باستاعان. قىزدىڭ ءمۇسىنى ۇشتى-كۇيلى جوق. ورنى ۇڭىرەيىپ، القا-سالقاسى شىعىپ جاتىر. بازبىرەۋلەر قىزدىڭ ءمۇسىنى جاتقان جەردى جارىلعىش زاتتارمەن قوپارىپ، التىن ىزدەگەن كورىنەدى. ەل اۋزىنداعى اڭىزداردىڭ بىرىندە وسى جەرگە ءبىر باي التىن تىعىپ كەتىپتى دەپ ايتىلۋشى ەدى...
ۇڭگىردەگى وزەننىڭ دە سۋى سۋالا باستاعان. بەرگى جاعىن تاستار باسىپ تاستاپتى. ارعى جاعى بولار-بولماس جىلتىرايدى. سالىم سۋعا كەتكەندەي، ۇنجىرعام ءتۇسىپ، كوڭىلىم قۇلازىپ-اق قالدى. سىرتقا شىققاننان كەيىن دە وزىمە-وزىم كەلە الماي ءارى-سارى كۇي كەشتىم. "داڭقتى اتا-بابالارىمنىڭ كوزىندەي كورىپ، تۇمارىنداي ساقتاۋعا ءتيىستى كيەلى ورىننىڭ قادىر-قاسيەتىنە جەتە الماي قور قىلىپتى-اۋ، بۇگىنگى ۇرپاق! بۇدان اسقان جەتەسىزدىك بولا ما؟! نە دەگەن سۇمدىق؟! نە دەگەن ماسقارا؟!" — دەپ، قاراپتان-قاراپ كۇيىپ-پىسەمىن.
ماڭايى سان ءتۇرلى گۇلدەرگە تولىپ، جازعىتۇرىم جايقالىپ تۇراتىن قالىڭ توعاي دا تازدىڭ شاشىنداي سەلدىرەپ، كورىكسىز كۇيگە تۇسكەن. تىزەدەن كەلىپ كۇلپىرىپ جاتاتىن ءشوپتىڭ دە جۇقالانىپ جۇرناعى عانا قالعان. ءدال وسى كەزدە كوك شالعىنعا اينالار اينالانىڭ ءبارى سارعىش تارتىپ، مەزگىلى جەتپەي قۋراي باستاعان. تاۋ ەكەش تاۋدىڭ دا باۋىرى جالاڭاشتانىپ، قوتىر تۇيەگە ۇقساپ قالعان. "وسىنىڭ ءبارى قىرىق جىل ۋىتتى ۋىن شاشقان اتوم بومباسىنىڭ كەسىر-كەساپاتى عوي! — دەيمىن كۇيىنە. — قايران، تۋعان جەر، وسكەن ولكە!.. ارقا-جارقاڭ شىعىپ جاتۋشى ەدىڭ، ادام تانىماستاي ازىپ-توزىپ كەتىپسىڭ عوي!..»
تۋعان جەرگە جاز كۇنىندەي جايراڭداپ بارعانىمدى قايتەيىن، سارى كۇزدەي سارعايىپ، قۇلازىپ قايتتىم.
تۇسىمدە اق شاشتى، اق ساقالدى قاريا تاعى دا ايان بەردى...
You Might Also Like
-
ايداي ءجۇزi البىراپ، نازدانا كۇلiمسiرەيدi. كوزiن جىپىلىقتاتىپ، كiرپiگiن قاعىپ-قاعىپ قويادى.
