InfoHub Logo

ءىشىم تولعان ۋ مەن دەرت.

اباي

اتاعى شىعىپ، ابىرويى اسقاقتاي باستاعان ماعاۋيانى ۇزاق ۋاقىت اينالدىرعان اۋرۋى ابدەن مەڭدەتىپ، اقىرى توسەككە تاڭىپ تىندى. كۇن وتكەن سايىن ءال-قۋاتى كەمىپ، حال-جاعدايى ناشارلاپ بارادى.

ءولىم ساعاتىنىڭ قاشان سوعاتىنىن كۇتىپ، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋعا ءداتى شىداماعان اباي سوقىر ۇمىتپەن سەمەيدەن بىلگىر ەمگەر الدىرعان. تامىرىن ۇستاپ-اق سىرقاتتىڭ اۋجايىن اينىتپاي انىقتايتىن تاجىريبەلى دارىگەر ماعاۋيانىڭ جانىندا كوپ ايالداي قويعان جوق. ەتىنەن تاقا ارىلىپ، قۋداي قۋارعان كەسكىن-كەيپىنە قاراپ-اق، اۋرۋدىڭ بەتى بەرى قاراماسىن بىردەن بايقادى. ءبىراق بار شىندىقتى جايىپ سالۋعا باتىلى جەتپەي، قاعازعا ورالعان ءبىر ۋىستاي اق ءدارى قالدىردى دا، قوشتاسىپ كەتە باردى. كەسىپ-پىشىپ ەشتەڭە دەمەسە دە، اباي ونىڭ كىرجيگەن قاس-قاباعىنان-اق ءبارىن ايتقىزباي ءتۇسىندى.

ماعاۋيانىڭ قاسىنا بارىپ، تاعى ءبىراز وتىرعىسى كەلگەن. بىر-ەكى اتتاپ بارىپ توقتادى. قايتا-قايتا مازاسىن الىپ، تىنىشىن قاشىرا بەرگىسى كەلمەدى. ونىڭ ۇستىنە بارعان سايىن اۋرۋدىڭ ازابىن تارتىپ جاتقان بالاسىنىڭ قينالىسىن كوزىمەن كورىپ، جانى كۇيزەلىپ، جۇرەگى سىزدايدى.

دالا تىمىق. كۇن شوقتاي قىزارىپ، ۇياسىنا باتىپ بارادى. توڭىرەك كۇرەڭىتە باستاعان. اياڭداپ ۇيىنە كەلدى دە، ۇستىنە جەلبەگەي جامىلعان جەڭىل شاپانى مەن باسىنداعى سىرىپ تىككەن تاقياسىن شەشىپ قويىپ، سۇيەكتى كەرەۋەتتىڭ الدىڭعى جاعىنا توسەلگەن قۇس جاستىققا جانتايا كەتتى. ىلە-شالا ەركەجان دا كىرىپ، ورتادا تۇرعان دوڭگەلەك ۇستەلگە داستارحان جايا باستادى. اباي وعان جايمەن كوزىن اۋدارىپ:

— تاماققا تابەتىم جوق... — دەدى باسەڭ ۇنمەن.

— تاڭ اتقاننان بەرى ءنار سىزبادىڭىز عوي!..

قايىرا ءتىل قاتپادى. ءۇي ءىشىن ۇنسىزدىك جايلادى. ەركەجان نە ايتارىن بىلمەي توسىلىپ تۇرىپ قالدى دا، كەرى بۇرىلىپ كەتتى.

اباي ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىقتى. ساناسى سانعا جۇگىرىپ، ويى ونعا ءبولىنىپ، مازاسىزدانا بەردى. كوز الدىنان اياۋلى ۇلىنىڭ سولىڭقى ءجۇزى كەتپەي قويدى. جانى تىنشي الار ەمەس. قايتا-قايتا جاراتقانعا جالبارىنادى: «ماعاشىم — كوزىمنىڭ نۇرى، ءومىرىمنىڭ گ ۇلى عوي، قىرشىنىنان قيا كورمە! زار ەتسە پەندەسى، بەرمەي مە اللاسى، قابىل عىپ كوز جاستى، دەنىنە شيپا بەر!»

تاڭ سىبىرلەپ اتىپ كەلەدى. ءتۇرۋلى تۇرعان تۇندىكتەن سەبەزگىلەپ جارىق ساۋلە شاشىرادى. جانىندا جاتقان ەركەجان دا كوزىن اشىپ الدى. ونىڭ دا ۇيقىسى قاشىپ كەتكەن سياقتى.

اباي ءۇنسىز. قاباعىنا كىربىڭ، جۇزىنە مۇڭ ۇيىرىلگەن. كىرەۋكەلەنگەن جانارىن تاس توبەگە قاداي، قىبىر ەتپەستەن جاتىر. ءتىپتى تىنىستاعانى دا بىلىنەر ەمەس. تەك ءتىرىمىن دەگەندەي كىرپىگىن قاعىپ-قاعىپ قويادى.

بىرتە-بىرتە قاراڭعىلىق سەيىلىپ، ءۇيدىڭ ءىشى جارىقتانا باستادى. ەكەۋى ورىندارىنان تۇرىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، داستارحان باسىنا وتىردى. ءتىل قاتىسقان جوق. كەيىنگى كەزدەرى اباي ءسوزدى ازايتىپ، كۇلكىنى تاس تىيدى. قاس-قاباعى دا ءبىر اشىلماي، تۇندەي تۇنەرىپ، تۇنجىرايدى دا وتىرادى.

اباي ۇيدەن اتتاپ شىققىسى كەلمەدى. كۇندەگىدەي ءبىر ۋاق ماعاۋيانىڭ قاسىنا بارىپ وتىرۋعا دا جۇرەگى داۋالامادى. باۋىر ەتى — بالاسىنىڭ حال ۇستىندە جاتقانى جانىن جابىرقاتىپ، ەڭسەسىن ەزەدى دە تۇرادى. «قۇلىنىم-اي، ابدەن قينالدىڭ-اۋ! — دەدى ىشتەي كۇبىرلەپ. — كورەيىن دەگەنىم وسى ما ەدى؟! قۇدايىم-اۋ، قايعىنىڭ ۋىن قانىپ ءىشسىن دەدىڭ بە؟! ءابىشىمدى الىپ ءبىر سورلاتىپ ەدىڭ، ەندى ماعاشىمنان ايىرىپ، تاعى دا جۇرەگىمە جۇك ارتايىن دەپ جاتىرسىڭ-اۋ!.. و، ءتاڭىرىم، نەگە سونشا قىرىڭا الدىڭ، نەگە وسىنشا كارىڭدى توكتىڭ؟!. جازىعىم نە؟!. جازىعىم...»

ەركەجان تىسقا شىعىپ كەتكەن، كوپ ۇزاماي قايتا كىردى.

— حات كەلدى! — دەدى تابالدىرىقتان اتتاي بەرە.

— كىمنەن؟

— شايمەردەن قوسشىعۇلدان.

— نە بوپ قالدى ەكەن تاعى؟!

اباي حاتتى اشىپ وقي باستادى. ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي جۇرەگى دۇرسىلدەپ قويا بەردى. «يبراھيم مىرزا، مال-جانىڭىز امان با؟ جايباراقات حال سۇراسار جاعداي جوق، باسىمىزعا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ كەلەدى. ورىستار بار قازىنا-بايلىعىمەن جەرىمىزدى باسى ءبۇتىن يەمدەنىپ الدى، ەندى ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى قۇردىمعا جىبەرمەك. قازاقتىڭ قانشاما قاراسيراق بالاسى شوقىندىعا اينالدى. وسىنى كورىپ-بىلە وتىرىپ قالايشا تىپ-تىنىش جاتا بەرەمىز؟!. باس قوسىپ ءبىر ارەكەت جاسايىق! بۇكىل قازاق قۇرىلتايىنا جينالىپ، كەڭ وتىرىپ اقىلداسايىق! ايتپەسە مىنا ۋلى ءتىلىن جالاڭداتقان ەكى باستى سامۇرىقتىڭ جۇمىرىنا جۇتىلىپ كەتەر ءتۇرىمىز بار. پاتشانىڭ مىنا جارلىعىن وقىساڭىز، وعان ءوزىڭىزدىڭ دە كوزىڭىز انىق جەتەدى. سىزگە ادەيى سالىپ وتىرمىن!..»

سارى قاعازداعى جازۋلارعا شۇقشيا تۇسەدى. ءبىر ءسات شايمەردەننىڭ حاتىن قويا سالىپ، اسىعىس-ۇسىگىس پاتشانىڭ ءمورى باسىلىپ، قولى قويىلعان جارلىعىنا كوز جۇگىرتتى: «قازاقتاردى تەز ارادا ورىستاندىرىپ، شوقىندىرۋ كەرەك. كونبەسە، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرىڭدەر!» جازىق ماڭدايى قىرىستانىپ، قالىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ كەتتى. باس الماي وقىپ شىقتى دا، وي قارماپ وتىرىپ قالدى. تەرەڭ تىنىستاپ، اۋىر كۇرسىنىپ قويادى.

وسى كۇيدە اباي ۇزاق وتىردى. ەركەجان يمەنە باسىپ كەلىپ، قاسىنا تىزە بۇكتى:

— نە بولدى؟ — دەدى سۇراۋلى جۇزبەن.

اباي بىردەن جاۋاپ قاتا قويعان جوق، تەك سالدەن سوڭ موينىن بۇرىپ:

— ەلدىڭ جاي-كۇيى بەلگىلى عوي، شاڭىراعىمىز شايقالىپ، ىرگەمىز سوگىلە باستادى. وسىعان الاڭداپ، بولاشاعىمىز ءۇشىن كۇش بىرىكتىرىپ كۇرەسۋگە شاقىرادى. شىرماۋدان شىعار جول ىزدەمەك، اقىل-كەڭەس سۇرايدى. مەندە ءقايبىر ەس قالدى دەيسىڭ؟! نيەت-پەيىل جاقسى-اق، ءاي، ءبىراق، ىرىق قولدان كەتىپ قالدى عوي، تۇزەلەر دەي المايمىن!.. — دەدى دە، تاعى دا ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالدى.

ەركەجان وتاعاسىنىڭ كۇيىنىشىن جاقسى تۇسىنەدى. ونسىز دا كوڭىلى قۇلازىپ وتىرعاندا مازاسىن الا بەرگىسى كەلمەي، ورنىنان سىلبىر كوتەرىلىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.

اباي وزىنە-وزى سەنبەي تۇرعانداي، قايتا-قايتا جارلىققا كوز قادايدى. «پاتشانىڭ بودانىنداعى بارلىق باعىنىشتىلار ءبىر دىنگە كوشۋى كەرەك، ءبىراق تا ولاردى باعىندىرۋ جانە شوقىندىرۋ ەرەجەگە بايلانىستى قۇپيا، ىڭ-شىڭسىز، بىرتە-بىرتە، اسقان ەپتىلىكپەن، ايلامەن جۇرگىزىلۋى ءتيىس» دەگەن جازۋلاردى ىشتەي ءبىر قايتالادى دا، كەۋدەسىن كەرە اۋىر كۇرسىندى. جۇرەگى شانشىپ-شانشىپ ءوتتى.

پاتشانىڭ وتارلاۋ ساياساتىن تۇسىنبەيدى ەمەس، تۇسىنەدى. جۇرەگىن سىزداتىپ، جانىنا جاي تاپتىرمايتىن دا سول. حالقىنىڭ تاعدىر-تالايى قىل ۇستىندە تۇرعانىن دا جاقسى بىلەدى. ءبىراق ءۇمىت وتى مۇلدە سونە قويماعان. مىنا حات-حابار سول سىعىرايا باستاعان سەنىم شىراعىن ۇرلەپ وشىرگەندەي بولدى. جارلىققا تاعى ءبىر مارتە كوز سالدى. «پراۆوسلاۆيە دىنىنە ءوز ەرىكتەرىمەن كىرەدى، وزدەرى وتۋگە ءوتىنىش ءبىلدىردى» دەگەن ايلالى امالدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ارنايى جوسپار جاساۋ كەرەك!»

شوشىنا سەلك ەتە ءتۇستى. تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى. ىستىق قانى ويناپ باسىنا شاپتى. بۇل حاتقا نە دەپ جاۋاپ قاتارىن دا، ۇلتىنىڭ كۇرە تامىرىن قيىپ تاستاۋعا قۇلشىنا كىرىسكەن الىپ يمپەرياعا قالاي قارسى تۇرارىن دا بىلە الار ەمەس. جاس كۇندەگىدەي جالىنداپ تۇرعان جوق، قايراتى قايتقان، جىگەرى جاسىعان، جۇرەگى شايلىققان. «ەندى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەشقانداي ءمانى قالعان جوق!عۇمىرىم وسىلاي تۇيىققا تىرەلەدى دەپ ويلاپپىن با؟! ءبىر قايعىنى ويلاساڭ، ءجۇز قايعىنى قوزعايدى... بارىنەن دە بۇرىن... — كوڭىلى بۇزىلدى، كوزىنە جاس ىركىلدى. — ماعاشىم... ماعاشىم... سەن وتىرعان پىراقتان مەن دە قالا قويماسپىن!..» الىپ دەنەسى اۋىر قوزعالىپ، ەرىندەرى جىبىر-جىبىر ەتتى.

بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن ءابىشى بۇل فانيدەن باقي دۇنيەگە كوشكەندە اباي العاش رەت ءدال وسىلاي تىرشىلىكتى تارك ەتىپ، جارىق جالعانمەن قوش ايتىسقىسى كەلگەن. سۇيىكتى ۇلىنىڭ قازاسى جانىن جازىلماستاي جارالاپ، جۇرەگىنە اۋىر سالماق ارتىپ كەتكەن. «ابىشتەي بالامنان ايىرىلىپ، جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەنىم قۇرىسىن!» دەپ تەرىس قاراپ جاتىپ العان. سوندا ءبىر قاۋىم ەلى جيىلىپ كەلىپ جانىنان تابىلىپ، قايعىسىن بولىسكەن. كوپ ىشىنەن كوپتى كورگەن كوپتىلەۋ اقساقال سۋىرىلىپ شىعىپ: «ابايجان، مىنا ەلىڭە نەگە كوڭىل ايتپايسىڭ؟ ءابىش دەگەن بالاسى قايتىس بوپ، قايعىدان قانجىلاپ، ەسەڭگىرەپ تۇر عوي» دەگەندە اباي: «ا، سولاي ما ەدى؟!. ءابىش جالعىز مەنىڭ عانا ۇلىم ەكەن دەپ جۇرسەم، ەلدىڭ بالاسى ەكەن عوي. مۇنىم اعاتتىق بولعان ەكەن، بارايىن، بارايىن...» دەپ باسىن كوتەرىپ العان. «ءومىرىن بەرگەن قۇدايىم، اجالىن دا بەرىپتى. تىرلىك ارتى ولمەك-تى، سابىرلىق قىلساق كەرەك-تى»، — دەپ تاعدىردىڭ ىسىنە امالسىز مويىنسۇنىپ، قايعىسىن اقىلىنا جەڭدىرىپ، جانىنا ۋاقىتتىق جۇبانىش تاپقان.

اباي تەرەڭ ويعا باتقان. كوزىن تاس جۇمىپ الىپ، قيمىل-قوزعالىسسىز وتىر. ۇيگە كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ەركەجان قايتا-قايتا كوز قىرىن سالىپ قويادى. اياق دىبىسىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، ەپپەن باسادى.

ءتۇس الەتىندە «اس ءىشىڭىز!» دەپ ەدى، اباي وعان قاراعان دا جوق، ءۇنسىز عانا باسىن شايقادى دا قويدى.

كەشقۇرىم تىسقا شىعىپ، ازىراق تازا اۋا جۇتتى دا، كوپ ايالداماستان قايتادان ىشكە كىردى. ەركەجان كەشكى استى دايىنداپ قويعان ەكەن. سارى ساماۋرىن ەكى يىنىنەن دەم الىپ تۇر. ورتاعا مارقا قوزىنىڭ ەتىنەن جاسالعان ءبىر تاباق قۋىرداق قويىلدى. بۋى بۇرقىراپ، ءيىسى مۇرىن جارادى. امالسىزدان، ءوزىن ءوزى زورلاعانداي بولىپ، داستارحان باسىنا كەلىپ مالداس قۇردى. ءبىراق اس ءىشىپ جارىتپادى. جاڭا پىسىرىلگەن ۇلكەن باۋىرساقتىڭ بىرەۋىن الىپ ءبىر تىستەدى دە، قويۋ كۇرەڭ شايدان اقىرىن ۇرتتاپ قويدى.

— تاماقتان الساڭىزشى، — دەدى ەركەجان جاناشىرلىق تانىتىپ، — السىرەپ قالاسىز عوي.

— ەندىگىنىڭ ءبارى ارتىق! — قاتتى كۇرسىندى.

ەركەجان ءتىلىن تىستەي الدى. دۇنيەنىڭ ىستىق-سۋىعىن بىردەي كورگەن كەمەڭگەرگە جۇبانىش ايتىپ، ءدىلمارسۋدى ارتىق سانادى. قۇداي قوسقان قوساعى وسپان دۇنيە سالىپ، جالعىز قالعاندا دا ابايدى ەس تۇتىپ، اقىل-پاراساتىنا بولا تاڭداپ تيگەن ءوزى ەمەس پە؟! ايتقانىن جۇرەگىنە جاقىن قابىلداسا دا، بوساڭسۋعا بوي الدىرماي، ەتەك-جەڭىن تەز جيىپ الدى.

اباي دا باسقاشا ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپادى. ءۇن-تۇنسىز توسەگىنە قيسايدى. تاعى دا ءتۇنى بويى انتالاعان اۋىر ويلارمەن الىسىپ، ارلى-بەرلى اۋناقشىپ شىقتى. «قازاقتاردى تەز ارادا ورىستاندىرىپ، شوقىندىرۋ كەرەك. كونبەسە، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرىڭدەر!» دەپ ىشتەي كۇبىرلەپ جاتتى. قايتالاعان سايىن بويىن اشۋ بۋىپ، كەۋدەسىن ىزا كەرنەيدى.

تاڭعا جاقىن تالماۋسىراپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى. اۋىزدىعىمەن الىسقان اقبوز ارعىماقپەن اكەسى قۇنانباي كەلدى. ءابىشتى مىنگەستىرىپ العان. قاباعى قاتىڭقى، سۇسى باسىم. ونى كورگەن ماعاۋيا جۇگىرىپ كەلىپ، ءاي-شاي جوق، اتاسىنىڭ ارتىنا قارعىپ ءمىندى. جەر تارپىعان سايگۇلىگىنىڭ تىزگىنىن تارتىڭقىراعان قاجى:

— نەعىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى جۋان داۋىسىمەن. — وتىر!

اباي ۇزەڭگىگە اياعىن سالا بەرىپ ەدى، اكەسى قولىنان تارتىپ وتىرعىزدى. كوپتەن كورمەگەن ابىشكە قاراي بەرەدى. ساعىنىپ قالىپتى. ءدال وسى كەزدە «مەن قالىپ قويدىم عوي» دەگەندەي اقىلباي دا ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ، اكەسىنىڭ ارتىنا مىنگەسىپ الدى. ەسەبىم تۇگەندەلدى دەگەندەي، قۇنانباي قاجى قولىنداعى دىراۋ قامشىسىن كوتەرە بەردى، سول-اق ەكەن، ءوزى دە تىپىرشىپ تۇرعان ارعىماق شابا جونەلدى. بىرتە-بىرتە شابىسىن كۇشەيتىپ، قۇيىنداي قۇيعىتتى دەرسىڭ. كەنەت سايگۇلىككە قانات ءبىتىپ، جوعارى قاراي كوتەرىلە بەردى. كوك جۇزىندە قالىقتاپ، قۇستاي ۇشىپ بارادى. بارعان سايىن ومىراۋلاپ، زىمىرانداي زىمىرادى. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا اق بۇيرا بۇلتتاردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ، كوزدەن عايىپ بولدى.

شوشىپ وياندى. باستىرىلىپ قالىپتى. ءۇستى-باسى قارا تەرگە مالشىنعان. ءابىر-دۇبىر كوبەيىپ كەتتى. تاڭ اتپاي شۋىلداتىپ جۇرگەن كىم بولدى ەكەن دەگەنشە بولعان جوق، ۇيگە ەنتەلەي باسىپ ەركەجان كىردى. كوزى باقىرايىپ، سۇرى قاشىپ كەتكەن:

— سەمەيدەن تەرگەۋشىلەر كەلىپتى. ۇيگە ءتىنتۋ جۇرگىزەمىز دەيدى. ەشتەڭەگە قۇلاق اسار تۇرلەرى جوق، — دەدى جوپەلدەتە. ەلەڭ ەتىپ، بويىنان ءسال قوبالجۋ بايقالسا دا، ەشتەڭە سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ:

— وعان نەسىنە شوشىناسىڭ؟! — دەدى سابىرمەن ءسوز ساباقتاپ. — كورىپ جۇرگەن قۇقايىمىز ءبىر بۇل ەمەس قوي!

سونىڭ اراسىنشا بەس-التى جاندارم باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلدى. قاباقتارى قاتۋلى، جۇزدەرى سۋىق.

— سالەمەتسىز، يبراھيم مىرزا؟! ۇيىڭىزگە ءتىنتۋ جۇرگىزەمىز، رۇقسات ەتەرسىز! — دەدى تابالدىرىقتان العاشقى بولىپ اتتاعان مۇرتتى وفيسەر سالعان جەردەن ويىن اشىق ايتىپ.

— تىنتە بەرىڭدەر! — دەدى اباي ونىڭ سالەمىن دە الماستان.

سول ءسوزدى كۇتىپ تۇرعان جاندارمدار ۇرى يتشە تىمىسكىلەنىپ، تىنتە باستادى. قاراماعان جەرلەرى جوق، ءۇيدىڭ استان-كەستەنىن شىعاردى. كيىم-كەشەك سالىنعان قوس ساندىق پەن ابدىرەنى دە اقتارىپ-توڭكەردى. توسەك ورىن مەن جيۋلى تۇرعان جۇكتى دە تەگىس قوپارىپ شىقتى.

ەركەجان شىج-بىج بولىپ ءجۇر. اباي شاپانىن جەلبەگەي جامىلعان كۇيى ءتىل قاتپاستان ءۇن-تۇنسىز وتىرا بەردى. پوليسەيلەر كوزدەرىنە كورىنگەن كىتاپتاردى، گازەت-جۋرنالدار مەن قولجازبالاردى ورتاعا ءۇيىپ تاستادى. وفيسەر ولاردى ءوزى قاراپ، بىر-بىرلەپ تىزىمدەپ، ۇلكەن ساندىققا سالا باستادى.

— يبراھيم مىرزا، ءبىز بۇلاردى سەمەيگە الىپ كەتەمىز! مۇقيات تەكسەرىپ، وزىڭىزگە قايتارىپ بەرەمىز! — دەدى مۇرتىن شيىرىپ. جالىنىپ ەشتەڭە وندىرە الماسىن جاقسى بىلەتىن اباي:

— نە ىستەيمىن دەسەڭدەر دە قولدارىڭنان ەشكىم قاقپايتىنىن ءبىلىپ تۇرسىڭدار عوي! تەك انانىڭ ىشىندە ولەڭدەرىم بار. تىم بولماسا سولاردى تاستاپ كەتىڭدەر! — دەدى قاتقىلداۋ ءتىل قاتىپ. وفيسەردىڭ مۇرتى تىكىرەيىپ كەتتى:

— يبراھيم مىرزا، بۇيرىق سولاي! — دەدى نىعارلاپ. — ەش الاڭ بولماڭىز، جارىم بەت قاعازىڭىز جوعالمايدى!

— بولدىڭدار ما ءوزى؟ — اباي ولاردان تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلدى.

— بولدىق!

وفيسەر كىتاپ، گازەت-جۋرنال، قولجازبالاردىڭ ءبارىن تىزىمدەپ، ءبىرىن قالدىرماي ساندىققا سالىپ الدى دا، جان-جاعىنا جالتاقتاي، الاق-جۇلاق ەتتى.

— يبراھيم مىرزا، حات قايدا؟ — دەدى ول جىمىسقىلانا.

— قايداعى حات؟

— يبراھيم مىرزا، ادامدى اقىماق قىلماڭىز! ءوزىڭىز بەرىڭىز، ايتپەسە، ءۇستى-باسىڭىزدى تىنتۋگە تۋرا كەلەدى! — ۇنىندە وكتەمدىك بار.

— تاپساڭىز سىزدىكى!..

وفيسەر كوزىن تىكە قادادى. سىر اڭداعانى كورىنىپ تۇر. سونى سەزگەن اباي دا سەس كورسەتە ىزبارلانا قارادى.

ابايدىڭ ءۇستى-باسىن تىنتۋگە باتىلى بارمادى ما، ىزدەگەنىن تابا الماي ماسقارا بولامىن دەدى مە، ايتەۋىر وفيسەر جاقىنداي قويعان جوق. كوزىن ويناقشىتىپ ءبىراز تۇردى دا، جانىنداعى جەندەتتەرىنە قاراپ:

— كەتتىك! — دەدى بۇيىرىپ. داۋىسى سونداي ءزىلدى شىقتى.

ولار ۇلكەن ساندىقتى الا كەتتى. اباي ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىنە كۇيىنىپ، قاتتى قاپالاندى. «بۇل پاتشالىقتىڭ ءبىزدى ايايتىن ءتۇرى جوق ەكەن!.. تۇبىمىزگە جەتپەي تىنباس!.. العا قاراي جەتەلەگەن ءبىر ءۇمىت بار ەدى، ءۇزىلدى. سەنىم بار ەدى، ءسوندى. ەندى نە قالدى؟ ەشتەڭە دە قالعان جوق!» تەرەڭ تىنىستاپ، اۋىر كۇرسىندى.

ەركەجان پاتشا جەندەتتەرىنىڭ قالاي قاراي بەت تۇزەگەندەرىن باقىلاپ قايتۋ ءۇشىن سىرتقا شىعىپ كەتتى دە، كەشىكپەي قايتا كىردى.

— اقىلبايدىڭ ۇيىنە قاراي كەتتى، — دەدى ۇرەيلەنە.

— قورقاتىن دانەڭە جوق. تەك ماعاشىمدى مازالاماسا ەكەن! — كەنەت باعاناعى كورگەن ءتۇسى ويىنا ورالىپ، جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى. — تاتەم تەگىن كەلگەن جوق قوي!.. — دەدى جامانشىلىققا جورىپ. — ايتەۋىر، قۇداي اقىرىن بەرسىن!..

* * *

سەمەيدەن كەلگەن تەرگەۋشىلەر قۇپيا حاتتى قولدارىنا تۇسىرە الماي، كەلگەن ىزدەرىمەن كەرى قايتتى. ءبىراق ابايدىڭ ءار قادامىن اڭدىپ، تەرگەۋ ورىندارىنا كۇن قۇرعاتپاي حابارلاپ تۇرۋ ءۇشىن ەكى جانسىزدى ارنايى قالدىرىپ كەتتى.

سول كۇنى كەشقۇرىم اباي كۇندەگى ادەتىنشە ارنەنى ءبىر ويلاپ، قويۋ مۇڭنىڭ قۇشاعىندا وتىرعان. ماعاۋيانىڭ ۇيىندەگى كۇتۋشى ايەل جۇگىرىپ كەلىپ:

— ماعاش ناشارلادى، — دەدى ەنتىگىن ارەڭ باسىپ، — ءسىزدى شاقىرىپ جاتىر!

توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. جۇرەگى اتشا تۋلاپ، دۇرسىلدەپ قويا بەردى. ورنىنان شيراق كوتەرىلىپ، ەمپەڭدەپ جۇگىرە جونەلدى. سول بەتىمەن ەكپىندەپ كەلىپ كىرە بەرگەندە ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنا باسىن سوعىپ، كەرەگەنىڭ كوگىنە شەكەسىن جىرىپ الدى. قان ساۋ ەتىپ، بەتىن جۋىپ كەتتى. ىشتەگىلەر جالت قاراستى.

ماعاۋيانىڭ قاسىندا كوزىنە جاس، كومەيىنە وكسىك تىعىلعان ءدىلدا وتىر. قولىنداعى اق ورامال قىزىلالا قان. اباي تۋرا سولاي قاراي بەتتەدى. ۇلى دا اقىرىن كوزىن اۋداردى. كۇرك-كۇرك جوتەلەدى. جانىنا تاقاپ كەلىپ، سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. ءدال وسى مەزەتتى كۇتىپ جاتقانداي ماعاۋيا قان قۇسىپ جىبەردى. اۋا جەتپەي جاتقانداي ىشەگىن سوزا قيقىلداپ-شيقىلداپ، قاقالىپ-شاشالدى دا قالدى. قىپ-قىزىل بوپ بۋلىعىپ، جانارىنان جاس تا شىعىپ كەتتى. «مىنا ازاپتان قۇتقارساڭدارشى» دەگەندەي جالىنىشتى كەيىپپەن جان-جاعىنا جاۋتەڭدەي قارايدى. ەندى ءبىر ءسات تالىقسىپ بارىپ، كوزى جۇمىلا بەردى. تاناۋى پىس-پىس ەتەدى.

— قالعىپ كەتتى-اۋ دەيمىن! — دەدى ءدىلدا ۇلىنىڭ اۋزىنداعى قاندى ءسۇرتىپ جاتىپ. — جانىم-اۋ، ابدەن قينالدىڭ-اۋ!..

ءبىر ءسات تىنىشتىق ورنادى. ءبارى دە دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتىپ، تىنا قالعان. ماعاۋيا سالدەن سوڭ قايتادان كوزىن اشىپ الىپ، كىنالى ادامداي اكەسىنە موليە قارادى.

— اعا، — دەدى ماعاۋيا اكەسىنە قايىرا كوز سالىپ، — اۋرە... لە... ءدىم بە؟ ءاب... دەن شار... شات... تىم-اۋ!..

— جوق، قاراعىم. سەن ورنىڭنان تۇرعان كۇنى بۇگىنگىمىز ءبىر كۇنگىدەي بولماي ۇمىتىلىپ كەتەدى.

— اعا، مەن ەندى تۇرمايمىن عوي! — كوكجوتەل تاعى قىستى.

— تۇراسىڭ! — دەدى اباي قانشا سەزدىرگىسى كەلمەسە دە، داۋىسى دىرىلدەپ. — تۇراسىڭ، قارعام!

ءدىلدا كوزىندەگى جاستى كورسەتكىسى كەلمەدى مە، ءجۇزىن تەرىس بۇرا بەردى. اباي نە ىستەرىن بىلمەي، شاراسىزدىقتىڭ شىرماۋىنا شىرمالىپ، قاباعى سالبىراپ وتىرىپ قالدى. «ابدەن قينالدىڭ-اۋ، جارىعىم!» دەگەننەن باسقا قولىنان ەشتەڭە كەلەر ەمەس. دەگبىرى قاشىپ، تاعاتسىزدانا باستادى.

ماعاۋيانىڭ كوزى تاعى ءىلىنىپ كەتتى. تاناۋىنان دەم الىپ، اقىرىن پىسىلداعانى اپ-ايقىن ەستىلىپ تۇر. ءبىراق كوپ وتپەي قايتادان كوزىن اشىپ الدى. بىردەڭە ايتۋعا وقتالا بەرىپ ەدى، جوتەل قىسىپ، اۋزىن اشتىرماي قويدى. توقتاۋسىز كۇركىلدەپ، جانى قىسىلىپ، جانتالاسىپ جاتىر. كوزى شاراسىنان شىعارداي الايىپ كەتتى، قولىمەن جان-جاعىن تىرنالاپ، كورپەسىن ۋماجداي بەردى.

اباي قاراپ وتىرا الماي، ۇلىنىڭ ۇستىنە تونە ءتۇستى. ءدىلدانىڭ جانداۋىسى شىقتى:

— قىسىلىپ جاتىر عوي، دەم سالساڭشى!

ۇلىنىڭ جان تاپسىرعالى جاتقانىن سەزىپ-بىلىپ تۇر. بويىنا بار كۇشىن جيىپ، دەم سالماققا وقتالا بەردى دە:

— قۇداي-اي!.. — داۋىسى قاتتىراق شىقتى. كوڭىلى سەڭدەي بۇزىلىپ، تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. — قۇلىنىم-اي سول!..

— وي، سەن دە، ءوزى قينالىپ جاتقاندا... — ءدىلدانىڭ داۋىسى ءزىلدى شىقتى.

ماعاۋيا قىسىلىپ جاتىر. اباي قايىرىلىپ كەلدى، ءبىراق تاعى دا دەم سالۋعا ەرىك-جىگەرى جەتپەدى. ءتونىپ كەلىپ، سوستيىپ تۇرىپ قالدى. وسى ءساتتى كۇتىپ جاتقانداي ماعاۋيا اكەسىنە سوڭعى رەت جانارىن تىكتەپ، قيماستىقپەن ءبىر قارادى دا، «كەتىپ بارامىن، قوش بولىڭىز!» دەپ يەك قاققانداي بولدى. سودان سوڭ «ۋھ» دەپ سوڭعى دەمىن شىعارىپ، باسى سول جاعىنا قاراي جايلاپ قيسايا بەردى دە، سۇلىق قالدى.

اباي ۇلىنىڭ كەۋدەسىنەن جان شىعىپ كەتكەنىن بىردەن سەزدى. بۋىن-بۋىنى بوساپ، ءولى دەنەنى قۇشاقتاپ وتىرا كەتتى. كوزىنىڭ الدى تۇماندانىپ، ىستىق جاس ىرشىپ تۇسسە دە، ءۇن شىعارعان جوق. اباي داۋىس سالا جىلاماعان سوڭ، تۇرعانداردىڭ ءبارى دە ەرىندەرىن تىستەلەپ، ءۇنسىز ەگىلدى.

جامانات حابار جەردە جاتسىن با، ماعاۋيانىڭ قازاسى ەلگە لەزدە تارادى. ءسۇت پىسىرىمدەي ۋاقىت وتەر-وتپەستە تورت-بەس اقساقالدى ەرتىپ تاڭىربەردى كەلدى «باۋىرىمداپ». قايعى قۇشىپ، قان جۇتىپ قالعان ەت جاقىندارىمەن كورىسىپ، باسۋ ايتىپ، سابىرعا شاقىردى.

اباي ولاردىڭ ايتقانىنا قۇلاق قويا قويعان جوق. كوز الدىندا و دۇنيەگە اتتانعان ۇلىنىڭ جانىندا جانارىن جاسقا شىلاپ، قايعىنىڭ قارا شەكپەنىن جامىلىپ وتىرىپ قالعان. ەشكىمگە ءتىل قاتپادى، ەشتەڭەگە نازار سالمادى. تەك اعاسى تاڭىربەردى جانىنا جاقىنداپ:

— ابايجان، تۇر، ءمايىتتى وڭ جاققا السىن! — دەگەندە عانا ەسىن جيعانداي، ورنىنان جايمەن كوتەرىلدى. سول كەزدە قىستىعىپ تۇرعان ءدىلدا بىرەر اتتاپ بارىپ، داۋىس سالا باس سالدى. جۇرەگى قاتتى قىسىپ، بويىن بيلەي الماعان اباي سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.

زارلى داۋىستار جامىراي شىقتى. ءۇي ءىشى ازان-قازان، ۋ دا شۋ بولدى دا كەتتى.

* * *

ادالدىعىمەن اتى جايىلىپ، حالىقتىڭ سۇيىكتىسىنە اينالعان ماعاۋيانىڭ قازاسىنا قالىڭ ەلدىڭ قابىرعاسى قايىسىپ، قاتتى قايعىردى. كوڭىلدەرى قارايىپ، جۇزدەرى جابىرقاۋ تارتقان اعايىن-جەكجات، تۋما-تۋىس، تامىر-تانىستىڭ ۇلكەن-كىشىسى قالماي كىشى اقشوقىعا قاراي اعىلىپ، قۇنانباي قاجى اۋلەتىنە كوڭىل ايتىپ، قايعىلارىنا ورتاقتاسىپ جاتتى.

ءۇشىنشى كۇنى ولىكتىڭ جانازاسى شىعارىلىپ، ماڭگىلىك مەكەنىنە شىعارىپ سالۋدىڭ جورا-جورالعىلارى جاسالدى. جينالعان قاۋىم ءمايىتتى تىراشموڭكە ارباعا سالىپ، ۇلكەن اقشوقىداعى قۇنانباي قاجى مەن ءابىش قويىلعان ءقابىرستانعا قاراي جول تارتتى.

اباي جاس بالاداي تومپاڭ قاعىپ اربانىڭ الدىنا ءتۇستى. «ماعاشىمنىڭ سۇيەگىن اۋىرتادى» دەپ جول بويىن ءىرىلى-ۇساقتى تاستاردان تازالاپ وتىردى. ال بەيىت باسىنا جەتىپ، ەل جاس قابىرگە جاقىنداي بەرگەن كەزدە كىلت توقتاپ:

— اينالايىن، حالقىم! ماعاشىمنىڭ بەتىن اش، قوشتاسامىن. ايتاتىن ءسوزىم بار! — دەدى. جينالعان قاۋىم ىركىلە بەردى. ايتقانى ورىندالعان اباي تابىتقا تاقاپ كەلدى دە، — ماعاشتىڭ ءولىمى ەرلىك پەن ەزدىكتىڭ سىناعى عوي!.. ەز بولماسا، ەر ەكى سويلەمەيدى. كەشىكپەي ارتىڭنان مەن دە بارام، ماعاش، قوش، قوش! — دەدى داۋىسى دىرىلدەپ.

سودان كەيىن عانا بارىپ ماعاۋيانىڭ ءمايىتى سۋىق جەردىڭ قوينىنا تاپسىرىلىپ، ءجۇزى جاسىرىلدى. قۇران وقىلىپ، ەل تاراپ كەتسە دە، اباي بەيىت باسىندا وزىنە ءوزى كەلە الماي، قايعىلانىپ ۇزاق وتىردى.

* * *

ەل-جۇرتقا باس يە بولار دەگەن سۇيىكتى ۇلىنان ايىرىلۋ ابايدىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ-اق كەتتى. ورتاسىنان وزا شاپقان ءابىشىنىڭ مەزگىلسىز قازاسىنان سوڭ دۇنيە قىزىعىنان كوڭىلىن سۋىتا باستاعان اباي ماعاۋيانىڭ ولىمىنەن كەيىن جارىق جالعاننان مۇلدە سىرت اينالىپ، ومىردەن ءتۇڭىلىپ كەتتى. جىعىلعاننىڭ ۇستىنە جۇدىرىق بولىپ، پاتشانىڭ قۇپيا جارلىعى دا ىشتەگى دەرتتى ۇرلەگەن شوقتاي قوزداتىپ، اۋرۋىن اسقىندىرىپ جىبەردى.

قايعىنىڭ قارا سۋىعى قوس وكپەدەن قاتار قىسىپ، كۇندىز-تۇنى مۇڭعا باتىپ، ىشتەي مۇجىلە بەردى. ەشكىممەن شەشىلىپ سويلەسپەيدى. كوڭىل ايتىپ، سابىرعا شاقىرعان جاناشىر اعايىن-تۋىستارىنىڭ سوزدەرىن دە قۇلاعىنا قىستىرا قويمادى. تەك جىگىتەك بايدالىنىڭ بالاسى تاستانبەك كەلىپ:

— ءاي، اباي، ماعاۋيا — ماعاۋيا-اق ەدى؛ ءبىراق سەن اباي ەدىڭ عوي! — دەپ قايعىسىن اقىلعا جەڭدىرۋگە شاقىرعاندا ءسال دە بولسا سەرپىلگەندەي سىڭاي تانىتىپ:

— ياپىرماي، جۇرت «ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن» دەۋشى ەدى. مىناۋ ءبىر كوڭىلگە قونارلىق ءسوز بولدى-اۋ! — دەگەن دە قويعان.

وكىنىشكە وراي سىرتتاعى دەرتتىڭ كۇيىگى ىشكە ءتۇسىپ، قايعىنىڭ ۋىتى بويىنا دەندەي جايىلىپ كەتكەن ابايعا تاستانبەكتىڭ ءسوزى دە توقتاۋ بولا المادى. قاسىرەت بۇلتىن سىلكىپ تاستايتىنداي كۇش-قۋاتى بولا تۇرا، سوعان ءوزى مويىنسالدىق تانىتا قويمادى. سەرگىپ، سەرپىلۋدى ارتىق سانادى. ساناسىن سانسىراتقان سانسىز وي مەن كەرمەك مۇڭ جانىن جەگىدەي جەپ، كەۋدەسىن كەمىرە بەردى.

جەكە باسىنىڭ زارىنا ۇلتىنىڭ تاعدىر-تاۋقىمەتى قوسىلعان اباي تىرشىلىكتەن باز كەشىپ، بەتىن تاركى دۇنيەگە قاراتىپ اكەتتى. جان مەن ءتان كۇيىگى قاتار قىسىپ، وزەگىن ءورت شالعانداي كۇيدىرىپ-جاندىرىپ جاتتى. ەڭسەسىن ەزگەن وسىنداي اۋىر ازاپتان تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلدى. جارىق جالعاننان تاپپاعان جان تىنىشتىعىن و دۇنيەدەن ىزدەپ، اللانىڭ الدىنا بارۋعا اسىقتى. جاي-كۇيىن شامالاعاندىقتان دا كوپ ءومىرى قالماعانىن ىشتەي سەزدى. سول سەبەپتى دە ەت جاقىن اعايىندارىن شاقىرىپ الىپ:

— مەنى دەرت مەڭدەپ بارادى. ماعاۋيانىڭ قىرقىن مەرزىمىنەن ءۇش كۇن بۇرىن بەرىڭدەر. ۇزاماسپىن!.. — دەدى دە، جانىنا جاعالاي جايعاسقاندارعا كەزەگىمەن كوز جۇگىرتتى. — بۇگىننەن باستاپ قام جاساڭدار. ەندى مەنەن اقىل سۇراماڭدار، ەشتەڭەگە ارالاسا المايمىن، وزدەرىڭ وتكىزىڭدەر!..

ابايدىڭ ءسوزى جەردە قالماي، ماعاۋيانىڭ قىرقى ۋاقىتىنان ءۇش كۇن بۇرىن بەرىلدى. حالىق كوپ جينالدى. قاتىم ءتۇسىرىلدى، قۇران وقىلدى.

سول ءتۇنى اباي قاتتى قىسىلىپ، اۋىرىپ شىقتى. تاڭ اتسا دا، ورنىنان تۇرۋعا اسىقپادى. ساسكە كەزىندە باسىن كوتەرسە دە، كوڭىلى جايلانا المادى. اس-سۋدان مۇلدە تىيىلدى. ەشكىمگە ءتىس جارىپ، جاق اشپادى. حال-جاعدايىن سۇراعاندارعا ءۇن-تۇنسىز باسىن شايقاي بەردى. بۇل جاي قۇلاعىنا تيىسىمەن اعاسى تاڭىربەردى جەتتى الىپ-ۇشىپ. ۇيگە كىرە بەرە ءىنىسىنىڭ جۇدەۋ ءجۇزىن كورىپ، شوشىپ كەتتى.

— ابايجان، نە بولدى ساعان؟! تىلدەن قالعانىڭ قالاي؟! ءبىر انادان تورتەۋ ەدىك، ەكى ىنىدەن ايىرىلىپ ەدىم، ەندى سەنىڭ دە ارتىڭدا قالاتىن بولدىم با؟ — دەدى داۋىسى دىرىلدەپ. اباي سۇلەسوق كۇيدە:

— ەز كۇندە، ال ەر ءبىر-اق رەت ولەدى. ءابىشىم مەن ماعاۋيامنان جانىم ارتىق ەمەس. ەكى ولمەك جوق، ەكى اھيرەت جوق، ەكى جۇبانىش جوق. ءىشىم تولعان ۋ مەن دەرت. ايتشى، تاكەجان، مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟ ەگەر مەنىڭ ءىشىمدى جارىپ كورسەڭ، جىلاۋىڭدى ۇمىتىپ، شوشىر ەدىڭ! كوڭىلدىڭ كۇنى وشكەن سوڭ، جالعاندا جۇبانىش بولمايدى ەكەن، — دەدى قاباعى قىرىستانىپ. — يتشىلەگەن تىرلىكتەن، كوسىلىپ جاتار كور ارتىق!

— ابايجان-اۋ، بۇنىڭ قالاي؟ مىنا ەلىڭ مەن جۇرتىڭدى قالاي قيىپ، تاستاپ كەتەسىڭ؟ — دەپ تاڭىربەردى يەگى كەمسەڭدەپ.

— قايراتتى كۇنىمدە قازاقتى قيىپ بوتەن جاققا كەتپەك تۇگىل، ءوزىن جاقسى كورىپ، ءۇمىت ەتىپ ءجۇرىپپىن. تەگىندە ويلايمىن: بۇ دا جاقسى: «اتتەڭ-اي، سونداي-سونداي قىزىقتارىم قالدى-اۋ!» دەپ قايعىلى بولماي، الداعى تىلەۋ بولماسا — ارتقا الاڭ بولماي ولۋگە. ءبىراق، ءۇمىتتى ساۋلە ەتىپ كوزدى كوپ قاداساڭ دا، الدىڭداعى كەلەر زامان كوك تۇمانعا اينالىپ بارادى عوي! الدى ءۇمىت، ارتى وكىنىش الدامشى ءومىر-اي!..

وسىنى ايتتى دا، بەدىرەيىپ وتىرىپ قالدى. ءسوزىن وتكىزە الماسىن سەزىپ، امالى قۇرىپ، ايلاسى تاۋسىلعان اعاسى قالىڭ قاباعى جازىلماعان كۇيى شىعىپ كەتتى.

ابايدىڭ اۋىر دەرتكە ۇشىراعانىن ەستىپ، جان-جاقتان كوڭىلىن سۇراپ كەلۋشىلەر كوبەيدى. ءبىراق ولاردىڭ بارىمەن كەزدەسۋگە قۇلقى بولا قويمادى. كوزى جاساۋراپ، جاپادان-جالعىز ويعا شومىپ وتىراتىن ادەت تاپتى.

الىسىپ-جۇلىسىپ ءومىر وتكىزگەن ورازباي باي دا كوڭىلىن سۇراي كەلدى. ەكەۋارا اڭگىمە ۇزاققا سوزىلمادى. ويتكەنى اباي شەشىلىپ سويلەسۋگە ىڭعاي بىلدىرە قويعان جوق. ورازباي سونى سەزە قويدى دا، تۇتىگە ورنىنان اتىپ تۇردى:

— اباي، سەن ولەدى ەكەنسىڭ! كەل، كەشۋ ايتىسايىق! — دەدى قامشىمەن باستان سالىپ جىبەرگەندەي. اباي سابىرلى قالپىن ساقتاپ:

— دۇرىس ايتاسىڭ، باي. مەن ولەمىن. كەشتىك، قيامەت-قايىمدا جولىعىسايىق! — دەدى اقىرىن كوتەرىلە بەرىپ.

سىرالعى دوستارداي قۇشاقتاسىپ قوشتاستى. ۇيدەن شىعىپ، اتتارىنا قونا بەرە ورازبايدىڭ قاسىنا ەرىپ كەلگەن سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى قىستاۋباي مىرزا:

— ويپىرماي، باي-اي، تىرىدەي ءولتىردىڭ عوي. وسىنداي قاستىق بولا ما؟! ءوزى قان جۇتىپ وتىرعان قامكوڭىل ادامعا «ولەدى ەكەنسىڭ» دەگەنىڭ قالاي؟! مۇنىڭ ادامشىلىققا جاتپادى، تىلەۋىڭ نەتكەن جامان! حالىقتىڭ ءقادىر تۇتار ابايى ەمەس پە؟! جەر قىلدىڭ-اۋ، بايەكە! — دەپ قاتتى قىنجىلىس ءبىلدىردى. وعان ورازباي ايىلىن دا جيماستان:

— ءاي، قىستاۋباي، كورمەدىڭدەر مە، سەزبەدىڭدەر مە، ابايدىڭ دەنەسىنە اجال ەنىپ الىپتى. ءبىر ءسوزىن ەكى قايتالاعانىن قاشان كورىپ ەدىڭدەر؟! «ەل قايعىسى — ەر قايعىسى ەدى. ەر قايعىسى — ەل قايعىسى نەگە بولماسىن؟! ەلىمە راحمەت!» دەگەن ءسوزدى ەكى قايتالادى ەمەس پە، اڭعارمادىڭدار ما؟! ونىمەن دە قويماي، سەلك ەتىپ شوشىپ، ماڭايىنا جالتاقتاپ قاراي بەردى. كوزى قىدىرىستايدى. ءبارىمىز جابىلىپ ۇستىنەن ارىز ءتۇسىرىپ جۇرگەندە شىبىن شاققان قۇرلى كورمەگەن اباي ەدى عوي! ەت جۇرەگى ەزىلىپ، سەلت ەتىپ پە ەدى؟! ەندى بۇگىن بالاشا شوشىنىپ، سەلكىلدەپ وتىر. اباي جوق ەندى بىزگە... جوق... جوق... — دەدى ىزبارلانا.

ەڭ العاش ابايدى دۇنيەدەن تۇڭىلدىرگەن دە وسى ورازباي باي سىلتەتكەن قامشىنىڭ ۇشى بولاتىن. باسى جارىلىپ، كوزى شىعا قويماسا دا، ءوز اعايىندارىنىڭ تانىنە سالعان جاراسىن قورلىق ساناپ، ەلىنەن بەزىپ كەتكىسى كەلگەن. ول جولى اقىندى نايمان سەرىكباي مەن كەرەي بەگەش: «ەي، اباي، سەن توبىقتىنىڭ عانا ەمەس، مۇقىم قازاقتىڭ ابايىسىڭ! توبىقتىعا سىيماساڭ دا، الاشقا سىياسىڭ! ەلىڭدى تاستاپ ەر اتانباسسىڭ!» دەگەن جۇيەلى سوزبەن رايىنان قايتارىپ، جولىنان توقتاتقان.

ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن. بۇل جولى اباي ەشكىمنىڭ سوزىنە قۇلاق اسا قويمادى. ءتىپتى ارنايى ات ارىتىپ كەلگەن تانىس دارىگەرى بوجەي مىڭعاتۇلىنا:

— ءوتتى ءومىرىم، قايتتى كوڭىلىم، بۇل دۇنيەنىڭ ىسىنە. ءىشىم دەرتكە تولدى، اجال ۋاقىتى جەتتى. مەنىكى ءتاننىڭ ەمەس، جاننىڭ دەرتى. ەم قونباس، — دەپ ەمدەلۋدەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى.

بوجەي مىرزا قانشا تىرىسقانىمەن ءسوزىن وتكىزىپ، ايتقانىنا كوندىرە المادى. دەسە دە دارىگەرلىك پارىزىن وتەپ، قاجەتتى ءدارىسىن بەرىپ كەتتى. ءبىراق ءوز تاڭداۋىن الدەقاشان جاساپ قويعان اباي ءدارىنى ىشپەدى.

ءىستىڭ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن بايقاعان تاڭىربەردى ەل ىشىندەگى اتاقتى شوقباتىر باقسىنى الدىردى. وعان دا اباي ىستىق ىقىلاس تانىتا قويمادى. اۋرۋدىڭ بەتالىسىن بىردەن بايقاعان باقسى تاڭىربەردىنى وڭاشا شاقىرىپ الىپ:

— مەنىڭ جىندارىمنىڭ ءامىرى جۇرمەيتىن وزگەشە دەرت ەكەن! كوپ ۇزاماس. دايىندالعاننان باسقا شارا جوق! — دەپ شىندىقتى جاسىرماي بەتىنە ايتىپ سالدى.

تاكەجان «ۋھ» دەپ اۋىر كۇرسىندى دە، نە دەرىن بىلمەي، ەرنىن تىستەلەپ تۇرىپ قالدى.

* * *

ماعاۋيانىڭ قىرقىن بەرگەننەن كەيىن جۇرت جايلاۋعا كوشۋگە قامدانا باستادى. ءومىرىنىڭ اياقتالىپ كەلە جاتقانىن قاپىسىز سەزگەن اباي ەلدى اسىقتىرىپ، جەدەل كوشۋگە بۇيىرعان. ءوزىنىڭ جايلى جاز جايلاۋىنا تەزىرەك جەتىپ، اجالدى سول قاسيەتتى قونىسىندا قارسى الۋعا بەكىنگەن. ءسويتىپ، اقبوز ۇيلەر جىعىلىپ، ەل ءبىر-اق كۇندە دۇرك كوتەرىلىپ، جايلاۋعا بەت تۇزەدى. جولشىباي كوكۇيىرىمگە از كۇن ايالداپ، ات شالدىرىپ، اياق سۋىتىپ الماق.

ات پەن ارباعا مىنگەن حالىق جۇكتەرىن تۇيەلەرگە ارتىپ الىپ، جايلاپ جىلجي بەردى. قوس ات پارلاي جەگىلگەن جەڭىل پاۋەسكەسىنە كەلىپ وتىرعان اباي قاسىنا ماعاۋيانىڭ بالالارىن الىپ، ءجۇرىپ كەتتى. ات ايداۋشىسى بايماعامبەتكە:

— الدىمەن قاجى اتالارىنىڭ باسىنا تارت! — دەدى اۋىلدان شىعا بەرە.

— ماقۇل!

اباي وي تەڭىزىنىڭ تۇڭعيىعىنا باتىپ، تەرەڭىنە شومىپ كەلەدى. نەمەرەلەرىنە كوزىنىڭ قيىعىن سالىپ قويادى، ولاردىڭ دا جۇزدەرى تۇنجىراڭقى. بالا بولسا دا باستارىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى سەزىنەتىن سياقتى. وڭ قاپتالىندا وتىرعان ۇلكەن نەمەرەسى قۇتايبا مەن سول جاعىنا جايعاسقان بابىردى قاپسىرا قۇشاقتاپ، قىسىپ-قىسىپ قويادى. ءبىراق ءتىس جارىپ، ءتىل قاتقان جوق. «بولاشاق تاعدىرلارىڭ قالاي قالىپتاسار ەكەن؟! تۋماي جاتىپ، قايعىنىڭ كەرمەك ءدامىن تاتتىڭدار-اۋ، قۇلىنشاقتارىم!» — دەدى ىشتەي كۇبىرلەپ.

قاتارلاسا جەلگەن ەكى جيرەن ەسكى جولمەن شاعىن پاۋەسكەنى بۇيىم قۇرلى كورمەي، زىرىلداتىپ كەلەدى. شوقالاق جەرلەردە تارسىلداتىپ-سەلكىلدەتىپ، ىشىندە وتىرعانداردىڭ ءىش-باۋىرىن سولقىلداتىپ جىبەرەدى.

اباي سىرتقا كوز تاستادى. دالا كۇڭگىرت. اسپاندا قازباۋىر بۇلتتار جوڭكىلە كوشىپ بارادى. سول جاعىندا شي-سەلەۋلى سايىن دالا، جاسىل جازىق. وڭ جاعىندا تاۋ-توبەلەر ۇزىننان-ۇزاق سوزىلىپ جاتىر. «مىنا ءۇن-تۇنسىز مۇلگىگەن قارت تاۋلاردىڭ تىلدەرى بولسا وسىناۋ جۇمباعى مول شەجىرەلى ولكەنىڭ ىشىنە بۇككەن تالاي سىرىن اقتارار ەدى-اۋ، شىركىن!.. تالاي تاريحقا كۋا بولدى عوي مىنا قارت تاۋلار!.. سويلەتەر مە ەدى، شىركىن!..»

ويلاعاندىكى مە، كىم ءبىلسىن، جاقپار-جاقپار جارتاستار كوشىپ بارا جاتقان ەلدى كوز الدىنا ەلەستەتتى. جارتاستاردى سىنالاي وسكەن ارشالار قاتار-قاتار ساپ تۇزەپ، تاۋ باسىنا ورمەلەپ بارا جاتقان ساربازدارعا كوبىرەك ۇقسايدى. ەتەكتە قالىڭ قاراعان مەن توبىلعى قاراۋىتادى.

— توقتاشى! — ابايدىڭ داۋىسى قاتتى شىقتى.

بايماعامبەت اتتاردىڭ باسىن تارتا بەردى. اقىن پاۋەسكەدەن ءتۇسىپ، تاۋعا قاراي ءجۇردى. اياعىن ەپپەن باسىپ، جوعارى قاراي ورلەپ بارادى.

بۋرىل توبەگە شىققان كەزدە ەنتىگىن باسىپ، ءسال ايالدادى. جان-جاعىنا باعدارلاي كوز تاستادى. تەرىستىكتەن سوققان سالقىن سامال سان الۋان شوپتەردىڭ حوش ءيىسىن مۇرىنعا اكەلىپ، ەرەكشە ءبىر كۇيگە بولەيدى. ەڭكەيىپ، ءبىر ءتۇپ جۋساندى جۇلىپ الدى دا، قۇشىرلانا يىسكەدى. قۇشىرى قانباي تۇرعانداي، قايتا-قايتا يىسكەيدى. «شىركىن، جارىقتىقتىڭ ءيىسى-اي! — دەدى ىشتەي كۇبىرلەپ. — تۋعان جەردىڭ تابيعاتىنا ەشتەڭە جەتپەيدى-اۋ!..»

وسىنداي ويلاردىڭ جەتەگىندە اياڭداپ توبەدەن تومەن ءتۇسىپ، قايتادان پاۋەسكەگە كەلىپ وتىردى. سىرتتان كوز ايىرار ەمەس.

اباي جان-جاعىنا تەسىلىپ ۇزاق قارادى. تۋعان جەردىڭ تاماشا تابيعاتىن سوڭعى رەت تاماشالاپ كەلە جاتقانىن سورلى جۇرەك سەزىپ كەلەدى. كەۋدەسىن تەسىپ شىعارداي اتشا تۋلايدى. «قوش، قوش، تۋعان ولكە، اتا قونىسىم! ساياڭدا ءوستىم، جەتىلدىم. سەندە تۋدىم، سەندە ولەمىن! جالعىز جۇبانىش تا سول». تاعى دا كوزىنە جاس ىركىلدى.

ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىققان سانسىز ويلارمەن ارپالىسا وتىرىپ، اكەسى مەن بالالارى قاتار جاتقان بەيىت باسىنا قالاي جەتىپ كەلگەندەرىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. تەك بايماعامبەت اتتىڭ بوجىسىن تارتىپ، پاۋەسكەنى توقتاتقاندا عانا بارىپ ەسىن جيعانداي بولدى.

اباي ات ايداۋشىسىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن پاۋەسكەدەن ءتۇستى. نەمەرەلەرىن دە قوسا الىپ شىعىپ، تىزەرلەي وتىرىپ، قۇران وقىدى. كوڭىلى بۇزىلىپ، يەگى كەمسەڭدەپ، داۋىسى دىرىلدەپ شىقتى. «توپىراقتارىڭ تورقا، جاتقان جەرلەرىڭ جايلى، جاندارىڭ ءجانناتتا بولسىن!» دەپ بەتىن سيپادى دا، بايماعامبەتكە:

— بالالارعا يە بول! — دەدى بۇيىرا سويلەپ.

— جاقسى!

اباي اقىرىن باسىپ كەلىپ، زيراتتىڭ ەسىگىن اشىپ، ىشىنە كىردى. الدىمەن توپىراعى قاتا قويماعان ماعاۋيانىڭ جاس ءقابىرىنىڭ جانىنا كەلىپ، تىزە بۇكتى. تومەنگى جاعىنان ءۇش مارتە توپىراق الىپ، جوعارى قاراي تاستادى. وسى كەزدە بارىپ ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. داۋىسى قاتتى شىقتى. كوپتەن بەرى كۇيىنىشىن سىرتقا شىعارا الماي، ىشتەي بۋلىعىپ كەلىپ ەدى، وڭاشالىقتى پايدالانىپ كوز جاسىنا ەرىك بەردى.

ءابدىراحماننىڭ قابىرىنە تاقاي بەرە بۋىن-بۋىنى بوساپ، قولىن جەرگە تىرەي سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. كوز الدىنا اياۋلى ۇلىنىڭ سۇيكىمدى بەينەسى ەلەس بەردى. ەكى يىعى سەلك-سەلك ەتىپ، ەڭكىلدەگەن كۇيى تومپەشىككە ماڭدايىن تيگىزىپ، توپىراعىن ەمىرەنە يىسكەدى. «قايران، ءابىشىم-اي! قاراشى ماعان، ءبىر ۋاق كوز سالشى ماعان، قۇلاعىڭدى توسشى، جارىعىم. اكەڭ كەلىپ تۇر ساعان، سار سۇيەگىن ساۋدىراتىپ. قاراعىم-اي، سەنەن كەيىن دە جەر باسىپ ءجۇردىم عوي! كەۋدەمنەن جانىم شىقپاعان سوڭ، قاۋقيىپ ءتىرى جۇرگەنىم بولماسا، ءومىر سۇرگەنىم جوق! ءيا، ءومىر سۇرگەنىم جوق!.. قۇر كۇن وتكىزدىم!.. سىرتىم ءتىرى بولعانمەن، ءىشىم سەنىمەن بىرگە ولگەن. ەندى كوپ كەشىكپەي بارامىن قاسىڭا، جاتامىن جانىڭا!»

سابىرعا شاقىرىپ، باسۋ ايتاتىن ەشكىم جوق. جان-جۇرەگى وسىنداي وڭاشالىقتى قالاعان. ەرەسەك ادام ەرتپەگەنى دە سول. كوزدەن كەتسە دە، كوڭىلدەن كەتپەگەن سۇيىكتى بالالارىمەن جاپادان-جالعىز كەزدەسىپ، شەرىن تارقاتىپ، ماۋقىن باسپاق بولعان.

كەنەت ويىنا الدەنە تۇسكەندەي جايمەن ورنىنان كوتەرىلىپ، اكەسى قۇنانبايدىڭ قابىرىنە قاراي ءجۇردى. ءتىرى كەزىندە ەل بيلەپ، باسىنان ءسوز اسىرا قويماسا دا، اجال قۇرىعىنان قۇتىلا الماعان ايباتتى اكە سۋىق جەردىڭ قوينىنان ماڭگىلىك تۇراق تاۋىپ، كىشكەنە عانا تومپەشىكتىڭ استىندا جاتىر.

ابايدىڭ ويىنا اتا-اناسىمەن بىرگە وتكىزگەن قيماس كۇندەرى ورالدى. تەرەڭ دەم الىپ، اۋىر كۇرسىندى. كوز الدىنا اكەسىنىڭ كەسكىن-كەيپى ەلەس بەردى.

— تاتە... — دەپ ءسال-پال كىدىردى دە، ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىرىپ اكەتتى، — ءوزىڭىز دە ءبارىن بىلىپ-سەزىپ جاتقان شىعارسىز. ءومىردىڭ الدى — ىستىق، ارتى سۋىق ەكەن. مىنا ءوزىڭىز سۇيگەن، سەنگەن ەلىڭىزدەن قۇت-بەرەكە قاشىپ بارادى. ءسىزدىڭ ءقاۋىپىڭىز شىندىققا اينالدى، ءوزىم يمانداي سەنگەن ورىس ەلى تۇقىمىمىزدى تۇزداي قۇرتپاق!..

ەي، تاتە، ارۋاقتى ەر ەدىڭ عوي، مەنى ماعاشىمنىڭ ارتىنا قويما، ۇلتىمنىڭ قاسىرەتىن كورسەتە كورمە، ال قاسىڭا! تىنىشتىق اپەر جانىما! شىرقىراي بەرمەي، جاي تاپسىن!

وسىلاي اكە رۋحىمەن سىرلاسىپ ۇزاق تۇردى. تارامدانىپ اققان ىستىق جاس بەتىن ايعىزداپ، ساقالىن جۋىپ كەتتى.

باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتتى. اۋىر وي ەڭسەسىن ەزىپ، بويى اۋىرلاي بەردى. ءبىر كەزدە ويىنا كوشتىڭ جايى ورالىپ، سىرتقا قاراي بەتتەدى.

اباي بەيىتتەن قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ ارەڭ شىقتى. ساقال-مۇرتى تۇتاستاي اعارىپ، ءوڭى قاپ-قارا بوپ قابارىپ كەتكەن. بايماعامبەتتىڭ كوزى اتىزداي بولىپ كەتتى. تانىماي تۇرعان ادامداي تەسىرەيە قارادى. «سىزگە نە بولعان؟» دەپ سۇراعىسى كەلدى، ءبىراق باتىلى جەتپەدى. قوجايىنى پاۋەسكەگە كەلىپ وتىرىسىمەن، بوجىنى قاعىپ-قاعىپ قالدى دا، جايلاپ قوزعالا بەردى. ارتىنا جالتاقتاپ قاراپ قويادى: «استافىراللا! نە بولعان؟ قاس قاعىم ساتتە قالاي وزگەرىپ شىعا كەلگەن؟ وي، اللا-اي، ءوزىڭ جار بولا گور!..»

اباي قاۋمالاعان قالىڭ ويدان ارىلا المادى. نەمەرەلەرىنىڭ ۋلاپ-شۋلاعاندارىنا دا كوڭىل بولە قويعان جوق. جاپاندا جالعىز قالعانداي، وزىمەن ءوزى بولدى.

بۇلار كەلگەندە كوش تە جەتىپ، الدىڭعىلار تۇيەلەرىن شوگەرە باستاعان ەكەن. بايماعامبەت جىلداعى ادەتىمەن ۇلكەن ءۇي تىگىلەتىن جەرگە جاقىنداپ كەلىپ، اتتىڭ باسىن تارتتى. ويسوقتى بوپ وتىرعان اباي:

— كوش بۇل جەرگە نەگە توقتادى؟ — دەپ سۇرادى. ات ايداۋشى تۇككە تۇسىنبەسە دە، شىن كوڭىلىمەن:

— اباي اعا، كەلدىك قوي! — دەدى.

— قايدا؟

— كوكۇيىرىمگە.

— ءاي، سەن نە تانتىپ تۇرسىڭ ءوزى، قايداعى كوكۇيىرىم؟! — دەدى داۋىسىن كوتەرىپ. — كوكۇيىرىمگە جەتىپ ءبىر-اق توقتا!

وسى كەزدە پاۋەسكە ماڭىنا ادامدار دا جينالىپ قالدى. اباي ەرىكسىز جەرگە ءتۇستى. ءبارى دە ونىڭ بوزدەي بوزارعان تۇرىنەن شوشىنىپ، ىشتەرىن تارتىسا قالعان.

— ءاي، نەمەنەگە توپىرلاپ تۇرسىڭدار؟! كوكۇيىرىمگە جەتىپ ءبىر-اق جىعىلمايمىز با؟ — دەدى الدىڭعى ءسوزىن قايتالاپ. سول كەزدە ۇلكەن ۇلى اقىلباي جەتىپ كەلىپ:

— اعا، كوكۇيىرىم وسى عوي! انە، اناۋ جىلقى سۋ ىشكەندە ءوزىڭىز قاراپ وتىراتىن تۇعىر تاس ەمەس پە؟ — دەپ كول جاعاسىنداعى ساندىقتاستى كورسەتتى. سوندا عانا بارىپ ءوزىنىڭ شاتاسقانىن بىلگەن اباي امالسىزدان باس بارماعان تىستەلەي بەردى.

* * *

سول كۇنى اباي ءوزىن تىم جايسىز سەزىندى. قايتا-قايتا ءتىلى كۇرمەلىپ قالا بەردى. استى-ۇستىنە تۇسە بايەك بولعان ەركەجان قانشا وتىنسە دە، تاماققا دا موينىن بۇرا قويمادى. قاس-قاباعىن مۇڭ تورلاپ، ويعا قۇرسالىپ وتىرىپ الدى. ەشكىممەن جولىققىسى كەلمەدى. جانى وڭاشالىقتى قالاي بەردى. كوڭىلىن سۇراۋعا كەلگەن اعايىن-تۋىستاردىڭ بارلىعى دەرلىك ەسىك الدىنان قايتىپ جاتتى. ءبىر تىلگە كەلگەندە ەركەجاندى وزىنە شاقىرىپ:

— ەندى مەن بۇل دۇنيەنىڭ ادامى ەمەسپىن! — دەدى داۋىسى قىرىلداپ. — دايىندالا بەرىڭدەر!

ەڭ سوڭعى ءسوز وسى بولدى. تاعى دا بىردەڭەلەر ايتپاق بولىپ ەدى، قايتادان ءتىلى بايلانىپ قالدى. سودان قايتىپ سوزگە كەلمەدى. اقىرعى ارىز-ارمانىن ايتا المادى.

جايلاۋداعى ەكىنشى كۇنى كەشكە جاقىن، ياعني ماعاۋيانىڭ قايعىلى قازاسىنا تۇپ-تۋرا قىرىق كۇن تولعاندا باقيعا اتتاندى. ەش قينالعان جوق. «ۋھ» دەپ سوڭعى دەمىن شىعاردى دا، اللانىڭ اماناتقا بەرگەن جانىن وزىنە تاپسىردى.

ابايدىڭ اجالىنا اسىققانى دا تەگىن ەمەس ەدى. قىرقىن بەرگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە تۇلا بويى تۇڭعىشى اقىلباي دا مىنا جارىق جالعانمەن قوش ايتىستى.

كورگەن ءتۇسى ءدال كەلدى.

---