InfoHub Logo

كازارمادا ءبىر ادامعا سوت بولىپ جاتىر ەدى، ماسەلە يا ءومىر، يا ولىمگە تىرەلگەن. بۇل ادام يۋكونعا لe بارج كولىنىڭ تومەن جاعىنان قۇياتىن اق بالىق وزەنىنىڭ نۋ ورماندى جاعاسىن مەكەندەيتىن يمبەر دەيتىن ءۇندىس شال بولاتىن. ونىڭ ءىسى بۇكىل دوۋسوندى، جوق تەك دوۋسوندى عانا ەمەس، جالپى يۋكون ايماعىنىڭ مىڭ ميلدىك و جاق بۇ جاعىن تۇگەلدەي ءدۇر سىلكىندىرگەن. انگلوساكستەر وزدەرى جاۋلاپ العان جەرلەردە ەرتەدەن-اق ەرەكشە زاڭ ورناتقان عوي، جانە ول زاڭ وتە اياۋسىز، قاتال-دى. ءبىراق ءدال وسى سوتتا، يمبەردىڭ ىسىنە كەلگەندە، بۇل زاڭ العاش رەت تىم جەڭىل، تىم راقىمشىل كورىنگەن. ەڭ باستىسى، مۇندا، — قاراپايىم عانا اريفمەتيكالىق كوزقاراس تۇرعىسىنان كەلگەندە، جاسالعان قىلمىس پەن وعان قولدانىلاتىن جازا اراسىندا ەشقانداي ۇيلەسىم جوق ەكەن. مىنا قىلمىسكەرگە تەك قانا ءولىم جازاسى كەسىلەتىنىنە، ارينە، ەشكىم كۇمان كەلتىرە المايدى — باسقاداي جازا ءتىپتى ميعا دا كىرۋگە ءتيىس ەمەس — الايدا بۇل ءبىر-اق ادامنىڭ قۇنى عوي، ال يمبەردىڭ موينىندا قانشاما جاننىڭ، قانشاما بوزداقتىڭ قانى بار دەسەڭشى!

ءيا، بۇل ادامنىڭ قولى بىلەگىنە دەيىن قانعا باتقان ەدى. ول بۇكىل ومىرىندە نەشەبىر بەيباقتىڭ جانىن جاھاننامعا جىبەرگەنىن وزگەنى قويىپ، ءوزى دە بىلمەيتىن شىعار. ال وسى ايماقتىڭ تۇرعىندارى جول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، اسۋدىڭ ۇستىندە تەمەكىلەرىن قۇشىرلانا تارتا وتىرىپ، نەمەسە كەشكىلىك وشاق باسىندا قوڭىر اڭگىمەنى قوزداتىپ قويىپ، بۇل شالدىڭ قاي جەردە كىمدى ولتىرگەنىن، قالاي ولتىرگەنىن، ودان سوڭ دا قانشاسىن كەلمەسكە اتتاندىرعانىن جىر قىلىپ ايتىپ، ساۋساقتارىن ساناي بەرەر ەدى. ول قۇربانداردىڭ بارلىعى — ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكىلدەگەن شالعا دەيىن تۇپ-تۇگەل اق ادامدار-تۇعىن، ولار كەيدە جالعىزدان، كەيدە جۇبىمەن، ەندى بىردە توپ-توبىمەن ولتىرىلگەن. جانە ەشبىر سەبەپسىز، سالدارسىز، قولعا ىلىكتى — ءبىتتى، اجال قۇشقان ءبارى دە. بۇنىڭ سىرى، باسقانى بىلاي قويىپ، مۇنداعى كورولدىك اتتى پوليسياعا دا كۇنى كەشەگە دەيىن بەلگىسىز بوپ كەلگەن. ءتىپتى يۋكوننان التىن تابىلىپ، دومينيون ۇكىمەتى بۇل جەرگە ءوز گۋبەرناتورىن جىبەرگەن كەزدە دە "كەزدەيسوق جوعالعانداردىڭ" جۇمباعى جۇمباق كۇيىندە قالىپ ەدى.

الايدا قىزىقتىڭ دا، جۇمباقتىڭ دا زورى سول — دوۋسونداعى وسى سوتتىڭ الدىنا يمبەر ءوز ەركىمەن، ءوز اياعىمەن كەلگەن. كوكتەمنىڭ سوڭىنا قاراي يۋكون ءوزىنىڭ مۇز قۇرساۋىندا قىستىعا گۇرىلدەپ، دەمىگە وكسىپ جاتقان كەزدە، كارى ءۇندىس مۇز ۇستىندەگى جالعىز اياق سوقپاقپەن ءىلبي باسىپ كەلە جاتتى دا، كەنەت وڭ جاققا شۇعىل بۇرىلىپ، وزەن جاعاسىنداعى جايپاقتاۋ جارقاباققا تىرمىسىپ، ازەر شىققان. بۇدان ءارى قالا ەدى، ورتالىق كوشەگە اياق ىلىكتىرىسىمەن ول كوزى جىپىلىقتاپ، نە ىستەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى. توبەدەن تۇسكەندەي عايىپتان پايدا بولعان بۇل شالعا كوزى تۇسكەندەردىڭ ءبارى ونىڭ سىڭىرىنە عانا ءىلىنىپ تۇرعانىن بايقاپ ەدى. ول اياعىن ساناپ باسىپ جيۋلى جاتقان دوڭبەكتەرگە جەتتى دە، شەتكى بىرەۋىنە وتىردى. سودان ول وسى ورنىنان كۇنى بويى قوزعالعان جوق. جانىنان ارى-بەرى ءوتىپ جاتقان اق ادامداردىڭ لەگى دە كەشكە دەيىن ءبىر تولاستاماعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى شالدىڭ جانىنان ءوتىپ كەتكەن سوڭ دا، ارتقى جاقتارىنا ءبىر مويىن بۇرىپ قالۋدى ۇمىتپايدى، تەگى تاعى ءبىر دۇرىستاپ كورىپ الايىقشى دەيتىندەي. ال شالدىڭ ءوزى ولاردىڭ كەيبىرەۋىنە: "نە، ادام كورمەپ پە ەدىڭ!؟" دەگەندى كوزىمەن ءبىلدىرىپ، الارا قاراپ قويادى. وسى وقيعانىڭ كۋاسى بولعان ونداعان ادام كەيىن شالدىڭ سونداعى تۇرىنە قايران قالعاندارىن ايتا وتىرىپ. وزدەرىنىن كورەگەندىگى مەن ادام تانيتىندىقتارىن ءومىر بويى ماقتان ەتىپ وتكەنى بار-دى.

دەگەنمەن سول كۇنگى ناعىز كورەگەن قورتىق ديككەنسەن بولىپ شىققان. قورتىق ديككەنسەن بۇل ولكەگە قالتاسىن دوللارعا، كوكىرەگىن ۇمىتكە تولتىرىپ كەلگەن ادام ەدى، الايدا دوللارى جەلگە ۇشىپ. ءۇمىتى قۇمعا سىڭگەن كەزدە، امال جوق شتاتقا قايتۋ ءۇشىن جولقاراجات تابۋ كەرەك بولعاندا، "حولبرۋن جانە مەيسون" دەگەن ماكلەرلىك كەڭسەگە ەسەپشى بولىپ ورنالاسقان-دى. ءدال وسى "حولبرۋك جانە مەيسون" كەڭسەسىنىڭ قارسى الدىندا وزەنمەن اعىپ كەلگەن اعاش سالىندىلارى ءۇيۋلى جاتۋشى ەدى، يمبەردىڭ وتىرعانى — سول اعاشتاردىڭ ءبىرى بولاتىن. ديككەنسەن ونى تاڭعى تاماعىن ىشۋگە شىعار الدىندا، تەرەزەدەن كورىپ قالعان، سوسىن تاماعىن ءىشىپ كەلىپ، تەرەزەدەن تاعى قاراسا، كارى سيۆاش ماناعى ورنىندا ءالى وتىر ەكەن.

سودان ديككەنسەن تەرەزەدەن سىرتقا قايتا-قايتا قاراپ تۇرعان — كەيىن ءوزىنىڭ وسى قىراعىلىعى مەن كورەگەندىگىنە ول دا تالاي جەردە ماقتانىپ ءجۇردى. قورتىق ديككەنسەن رومانتيكاعا بەيىمدەۋ ادام ەدى، ءبىر ورنىندا تاستاي قاتىپ وتىرعان كارى ءۇندىستىڭ سول قىران بەينەسىنەن ول وزدەرىنە نايزالى مىلتىق كەزەپ كەلە جاتقان انگلوساكس باسقىنشىلارىن قاس قاقپاي قارسى الىپ تۇرعان سيۆاش حالقىنىڭ قاھارماندىق بەينەسىن كورگەندەي ەكەن.

ساعات ارتىنان ساعات وتكەن، ال يمبەر سول ورنىندا تاستاي قاتقان قالپىندا تاپجىلماي وتىرا بەرگەن. بۇنى سىرتتاي ءالسىن-السىن باقىلاپ تۇرعان ديككەنسەننىڭ ەسىنە باياعى ءبىر وقيعا ءتۇسىپ ەدى. بىردە وسى ورتالىق كوشەدە ءبىر يتشانا توقتاپ قالعان-دى. ونىڭ ۇستىندەگى ادام دا ءدال وسى شال سياقتى ۇزاق ۋاقىت قوزعالىسسىز، قيمىلسىز وتىرا بەرگەنى بار. جانىنا ارى-بەرى ءوتىپ جاتقان ادامداردىڭ ءبارى ونى ۇيىقتاپ وتىر دەپ ويلاسا كەرەك. سوسىن ابدەن قاراڭعى تۇسەر الدىندا بىرەۋ ونى وياتپاق بولىپ، ءتۇرتىپ قالعاندا... ول گۇرس ەتىپ قارعا قۇلاپ تۇسكەن عوي. بەيشارا باياعىدا ءولىپ قالعان دا. ونى تابىتقا سىيعىزۋ ءۇشىن دەنەسىن جۇرت ارەڭ تۇزەگەن-دى. مىناۋ دا سونداي بىردەمە بولماسىن دەگەن ويمەن ديككەنسەن كەشكىسىن سىرتقا بەتتەي بەرىپ ەدى، الدىنان وقىس ەميلي تريەۆيستىڭ شىعا كەلگەنى. ەميلي تريەۆيس جىپ-جىڭىشكە، اپ-ادەمى، كوزگە وتە سۇيكىمدى كورىنەتىن جاس ايەل-تۇعىن. ميلليونەر تاۋ-كەن ينجەنەرىنىڭ قىزى رەتىندە ول قاي جەردە جۇرسە دە مەيلى لوندون، مەيلى كلوندايكتە بولسىن — تىم ءساندى كيىنەتىن. قورتىق ديككەنسەن قولىنداعى سيگارىن تەرەزە جاقتاۋىنا تاستاي سالىپ، سيليندر قالپاعىن باسىنان جوعارى ءبىر كوتەرىپ قويدى.

ولار ون مينۋتتاي جايباراقات اڭگىمەلەسىپ تۇرعان، الايدا ەميلي تريەۆيس ءبىر مەزەت ديككەنسەننىڭ يىعىنان كوشە جاققا كوز سالا بەرىپ، كەنەت... قورىققاننان شىڭعىرىپ جىبەرسىن. ارتىنشا سولاي قاراي جالت بۇرىلعان ديككەنسەن دە ۇرەيدەن ءوزىن ازەر ۇستاپ ەدى. يمبەر كوشەنى بەرى كەسىپ ءوتىپ، بۇلاردىڭ تۋرا جەلكە تۇسىنا تاقاپ كەلىپ، قىزعا تەسىلە قاراپ تۇرعان.

— نە كەرەك ساعان؟! — دەدى قورتىق ديككەنسەن باتىلداۋ، ءبىراق داۋسى اقىرىنىراق شىعىپ ەدى.

يمبەر مۇرىن استىنان مىڭگىرلەي ءجۇرىپ، ەميلي تريەۆيستىڭ تۋرا الدىنا تاقاپ كەلدى دە، ونىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن سۇقتانا قاراي باستادى. قاراعاندا، ءتىپتى، قىزدىڭ بىردە-بىر مۇشەسى، بىردە-بىر جەرى سىعىرايعان كوزىنىڭ سۇعىنان تىس قالعان جوق. اسىرەسە ونىڭ كوبىرەك ۇڭىلگەن تۇسى — ەميليدىڭ قىزىل-قوڭىر شاشى مەن الاۋلاپ قىزارا تۇسكەن الاقانداي بەتى بولدى. بۇدان سوڭ قۇددى جۇيرىكتى سىناپ جۇرگەن اتبەگىندەي بولىپ، الدىنداعى سۇلۋ ءمۇسىندى شىراينالا جانە ءبىر ءسۇزىپ شىقتى. كەنەت ول باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ جۇمساق ساۋلەسى قىزدىڭ قىزعىلتتاۋ قۇلاعىنان قالاي ءوتىپ تۇرعانىن كورىپ، قىزىقتاي توقتاپ قالدى. سوسىن تاعى دا ونىڭ بەتىنە نازار سالىپ. ادەمى كوگىلدىر كوزگە ۇزاق ۇڭىلگەن. ءۇڭىلىپ تۇرىپ جانە ءبىراز كۇڭكىلدەپ سويلەپ العان دا، كۇس-كۇس الاقانىن قىزدىڭ يىق تۇسىنان ءسال تومەن سالىپ، ەكىنشى قولىمەن شىنتاقتى بۇگە ءتۇسىپ، اق بىلەكتى جوعارى كوتەرىپ ەدى. وسى قيمىل ۇستىندە ونىڭ ءاجىمدى جۇزىنەن الدە ءبىر جيرەنىش پەن تاڭىرقاۋ قاتار بىلىنگەن دە، ارتىنشا قولىنداعى اق بىلەكتى جايىمەن جىبەرە سالعان. سونان سوڭ كومەيىنەن ءبىر قۇمىققان دىبىس شىعارىپ، قىزعا تۋ سىرتىن بەرىپ، ديككەنسەنگە بىردەمە ايتقان بولدى.

ونىڭ نە دەگەنىن ديككەنسەن تۇسىنبەي، يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى. ال ەميلي بۇعان كۇلگەن. يمبەر قاباعىن ءتۇيىپ، بىرەسە قىزعا، بىرەسە ديككەنسەنگە سۇراۋلى پىشىنمەن قاراپ ەدى، ول ەكەۋى بىردەي باس شايقادى دا قويدى. يمبەردىڭ امالى ابدەن تاۋسىلعانداي بولىپ، تەرىس بۇرىلىپ جۇرە بەرگەندە، قىز بار داۋسىمەن ايقاي سالسىن.

— ە-ەي، دجيممي! كەلشى مۇندا! كەلشى تەزىرەك!

دجيممي كوشەنىڭ ەكىنشى بەتىنەن بەرى وتكەن. بۇل ءوزى سەرەڭ-سەرەڭ ەتىپ جۇرەتىن، ۇزىن بويدى، قولاپايسىزداۋ ءۇندىس جىگىتى ەدى. باسىندا ەلدورادو كورولدەرى كيەتىن كەن جيەكتى قالپاعى بار. ول يمبەرمەن ءار ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ ەجىكتەپ سويلەسە باستادى. دجيممي سيتح تايپاسىنان ەدى، سوندىقتان ول ەلدىڭ شەتكەرى ايماقتارىندا تۋراتىن باسقا ابوريگەندەردىڭ ەڭ قاراپايىم سوزدەرىن عانا بىلەتىن.

— بۇل ادام اق بالىق تايپاسىنان، — دەدى ول ەميلي تريەۆيسكە. — مەن ونىڭ ءتىلدى جاقسى بىمەيد. ول ەڭ ۇلكەن اق ادام باستىقتى كورگىسى كەلەد.

— گۋبەرناتوردى، — دەپ ديككەنسەن جوندەپ قويدى.

دجيممي اق بالىق تايپاسىنىڭ ادامىمەن جانە ءبىراز ەجىكتەسكەن سوڭ... قاراداي ابىرجىپ، ءوڭى بوزارىپ شىعا كەلسىن.

— مەن ويلايدى، وعان كاپيتان الەكساندەر كەرەك دەپ، — دەدى دجيممي. — ول ايتادى، اق ادام ءولتىردىم دەپ. كوپ اق ادام، اق ايەل، اق بالا. ءبارىن ءولتىردىم دەپ. ەندى ول دا ولگىسى كەلەد.

— ەسى دۇرىس ەمەس شىعار، — دەدى ديككەنسەن.

— ول نە ءسوز؟ — دەپ سۇرادى دجيممي.

ديككەنسەن سۇق ساۋساعىن سامايىنا تىرەپ، ارى-بەرى بۇراپ كورسەتىپ ەدى، دجيممي تۇسىنگەن ءتۇر تانىتىپ:

مۇمكىن، مۇمكىن، — دەدى يمبەرگە ءارى تاڭدانعان، ءارى اياعان سىڭايدا كوز قاداپ.

كورولدىك اتتى پوليسيانىڭ پوليسمەنى كەلىپ (كلوندايكتە ولار اتسىز جۇرەتىن)، يمبەردىڭ قايتالاپ ايتقان سوزىنە مۇقيات قۇلاق تۇرگەن. ول ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ءىرى دەنەلى، جاۋىرىنى قاقپاقتاي، جۇدىرىعى توقپاقتاي جاس جىگىت ەدى، يمبەر دە ءبىر كىسىدەي بيىكپىن دەگەنمەن بۇل جەردە ول پوليسمەننىڭ يىعىنان عانا كەلگەن. جىگىتتىڭ كوزى سۋىق، سۇرعىلت، جانە ادامنىڭ وڭمەنىنەن وتەردەي وتكىر-تۇعىن؛ قولادان قۇيعانداي ادەمى مۇسىنىنەن اتا-بابادان سارقىلماي كەلە جاتقان بۇلا كۇشتىڭ ءيىسى سەزىلەدى. راس، ونىڭ كەسەك ءبىتىمدى ەر تۇلعاسىنا ۋىزداي جاستىعى جانە كەرەمەت ءوڭ بەرىپ تۇرعانداي جاس بالا سەكىلدى اپ-ساتتە بەتىنە قانى لىپ ەتىپ شىعىپ، لىپ ەتىپ قايتا قالاتىنى بايقالادى؟

يمبەر ەندى تەك پوليسمەنگە عانا كوز سالعان. ونىڭ يەك تۇسىنداعى قىلىشتان قالعان تىرتىقتى كورگەندە، ءۇندىستىڭ كوزى بىردەن ۇشقىن اتىپ شىعا كەلىپ ەدى. سودان سوڭ قۋ سۇيەك قولدارىن پوليسمەننىڭ مىقىنىنا تيگىزىپ، ودان ءارى بالتىرىنا قاراي جايلاپ جىلجىتىپ كوردى. شىناشاق ۇشىمەن كەڭ كەۋدەنى بىر-ەكى رەت تىقىلداتىپ بايقاعان سوڭ، يىقتاعى بىلەۋ-بىلەۋ بۇلشىق ەتتەردى سيپالاۋعا كىرىسكەن. بۇل ۋاقىتتا جاندارىنا ءبىراز جۇرگىنشى دە جينالىپ قالعان-دى — ءبارى دە ۇزىن سيراقتى كەڭ كەۋدەلىلەر ناسىلىنەن — ءبىرى التىن ىزدەۋشى، ءبىرى تاۋ تۇرعىنى، ەندى ءبىرى وسى ولكەنى العاش اشقاندار ەدى. يمبەر ولاردىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە كوز جۇگىرتىپ ءوتتى دە، سوسىن اق بالىق تايپاسىنىڭ تىلىندە بىردەمە دەپ قاتتى سويلەپ جىبەرگەن.

— نە دەپ تۇر بۇل؟ — دەدى ديككەنسەن.

— ول ايتادى — بۇل ادامداردىڭ ءبارى پوليسمەن سەكىلدى، — دجيممي ونىڭ ءسوزىن وسىلايشا اۋداردى.

قورتىق ديككەنسەن تاپال بويلى ادام عوي، سوندىقتان ول مىناداي ءسوزدى ميسس تريەۆيستىڭ كوزىنشە ەستىگەنىنە قورلانىپ قالىپ ەدى. پوليسمەن بۇنى سەزە قويدى دا، جۇرت نازارىن باسقاعا اۋدارىپ جىبەرگىسى كەلىپ:

— بايقايمىن، شالدىڭ باسىندا "بىردەمە" بار سەكىلدى. مەن ونى تەزىرەك كاپيتانعا الىپ بارايىن. دجيممي، سەن ايت بۇعان، مەنىڭ سوڭىمنان ءجۇرسىن.

دجيممي تاعى دا وعان تاقاي تۇسكەن ال يمبەر كۇڭكىلدەي سويلەگەنى بولماسا، وزىنە-وزى ريزا كەيىپتە ەدى.

دجيممي، ودان سۇراشى، جاڭا مەنىڭ قولىمنان ۇستاعاندا. ول نە دەدى جانە نە دەپ ويلادى؟

بۇنى ايتقان ەميلي تريەۆيس بولاتىن. دجيممي سۇراقتى دەرەۋ اۋدارىپ، ارتىنشا مىناداي جاۋاپ ەستىدى.

— ول ايتادى، ءسىز قورقاق ەمەسسىز.

بۇل جاۋاپقا ەميلي تريەۆيستىڭ ريزا بولعانى بال-بۇل جايناعان جۇزىنەن ءبىلىنىپ تۇردى.

— ول ايتادى، — دەدى تاعى دجيممي ەميليگە. — ءسىز سكۋكۋم ەمەسسىز، وتە ءالسىزسىز، وتە نازىكسىز، كىشكەنتاي بالا سەكىلدىسىز. ول ءۇشىن ءسىزدى جاپىراق-جاپىراق ەتىپ تۋراپ تاستاۋ وپ-وڭاي. ول قاتتى كۇلدى، قاتتى تاڭعالدى، سىزدەي كىشكەنتاي ايەل مىنا پوليسمەن سەكىلدى ءداۋ، مىقتى ادامداردى قالاي تۋا الادى دەپ.

ەميلي تريەۆيس كوپشىلىككە تۋرا قاراپ بەرۋگە ەرلىگى جەتكەن. ءبىراق الما بەتى الاۋلاپ شىعا كەلىپ ەدى. قورتىق ديككەنسەننىڭ ءوش دە كوكنار گۇلىندەي قىزارىپ، ءوزى نە ىستەرىن بىلمەي قيپاقتاي بەرگەندى. ال جاس پوليسمەننىڭ ءورت بولىپ جانعانى سونداي، شاشىنىڭ تۇبىنە دەيىن تۇتىندەپ كەتكەندەي بولعان.

— ەي، سەن، ءجۇر كانەكي؟ — دەدى ول بىردەن، كوپشىلىكتى كەڭ يىعىمەن ىعىستىرا ءتۇسىپ.

يمبەر كازارماعا سولاي تاپ بولعان. سول جەردە بۇكىل قىلمىسىن موينىنا الىپ، ودان قايتىپ شىققان دا جوق.

يمبەردىڭ تۇرىنەن وتە قاجىپ، شارشاعاندىعى بىلىنگەن. ءبىر جاعىنان كارىلىك مەڭدەتسە، ەكىنشىدەن ەشتەمەدەن ۇمىتسىزدىك تە ونى ابدەن تورىقتىرىپ، توزدىرىپ بىتىرگەن-دى. بۇنىڭ ءبارى ونىڭ مىج-مىج بەتىندە تايعا تاڭبا باسقانداي سايراپ تۇر ەدى. بەيشارانىڭ كوزدەرى كىرتيىپ، ەكى ءيىنى ءتۇسىپ، ەڭسە كوتەرۋدەن مۇلدە قالعانداي. نەگىزىنەن شاشى بۋرىل بولسا كەرەك، ءبىراق ۇنەمى كۇن استىندا جۇرگەندىكتەن بار تۇسىنەن ايىرىلىپ، قۋراپ، كۇلگىندەنىپ كەتكەن. ءوزى ماڭايىندا بولىپ جاتقان ابىر-سابىر، ءدابىر-دۇبىردىڭ ەشقايسىسىنا ءمان بەرىپ، ەلەڭ ەتەر ەمەس — دۇنيە كۇل بولماسا، بۇل بولسىن. ماعان ەندى ءبارىبىر دەيتىن سەكىلدى. كەڭ بولمەنىڭ ءىشى التىن ىزدەۋشىلەر مەن اڭشىلارعا لىق تولعان، ولاردىڭ بىر-بىرىمەن سويلەسكەن جاي ءسوزىنىڭ ءوزى شالدىڭ قۇلاعىندا تاۋدان تاس دومالاتقانداي تاسىر-تۇسىر ەستىلەدى.

ول تەرەزەنىڭ الدىندا وتىر ەدى. سىرتتاعى كورىنىستىڭ ءبارى ونىڭ كازىرگى قۇلازىعان كوڭىل-كۇيىمەن استاسىپ، ۇيلەسىپ جاتقانداي. اسپاندى تۇتاستاي قورعاسىن بۇلتتار تورلاپ العان. اۋانىڭ دىمدانا توزاڭدانىپ تۇرعانى بايقالادى.

يۋكوندا ادەتتەگىدەي كوكتەمگى تاسقىن. وزەن مۇزدارى ەرىپ، قالانى سۋ باسىپ الىپتى. تىرلىگىندە تىنىم دەگەندى بىلمەيتىن ادامدار، انەكي، ورتالىق كوشەدە قايىقپەن سىرعىپ ءجۇر. ول قايىقتاردىڭ كەيبىرى كوشەدەن كىلت بۇرىلىپ، كازارما الدىنداعى سۋ جايىلىپ جاتقان الاڭعا تۇسەدى؛ سوسىن جاقىنىراق جىلجىپ كەلىپ، شال وتىرعان ءۇي استىنا كىرىپ جوق بولىپ كەتەدى. بۇدان سوڭ يمبەر قايىق تۇمسىعىنىڭ قابىرعا تۇبىندەگى بورەنەگە تىق ەتىپ تيگەنىن، ودان سوڭ ادامداردىڭ سۋدى شىلپ-شىلپ كەشىپ كەلىپ، ءۇي تەرەزەسىنەن تۇسكەنىن، سوسىن تاعى... تومسەندە دابىرلاسا سويلەسە ءجۇرىپ، ەكىنشى قاباتقا باسقىشپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن، ءبارىن-بارىن ەستىپ، ءبىلىپ وتىردى.

ءيا، ادامدار قالپاعىن شەشىپ، سۋ شىلقىعان ەتىكتەرىمەن ەدەندى دۇبىرلەتە باسىپ، بولمەگە بىرىنەن سوڭ ءبىرى كىرە بەردى.

بۇل ادامدار شالدىڭ ءوز جازاسىن الاتىنىنا ءبىر جاعىنان كوڭىلدەرى كونشىپ، ەكىنشى جاعىنان وعان جاۋلىقپەن قاراپ وتىرعان ساتتە، يمبەردىڭ ءوزى ولاردىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن تاربيە-تارتىپتەرى تۋرالى، جاقسىلى-جاماندى، ناۋبەتتى-زۇلماتتى، راقاتتى-قۋانىشتى ۋاقىتتىڭ قاي-قايسىسىندا دا وزگەرمەگەن، جانە وزگەرمەيتىن ولاردىڭ تەمىردەي بەرىك زاڭى تۋرالى تەرەڭ-تەرەڭ ويعا باتقان.

الدەبىر ادام ۇستەلدى تىقىلداتتى؛ اڭگىمە تىيىلدى، تىنىشتىق ورنادى. يمبەر ۇستەلدى تىقىلداتقان ادامعا قاراعان. ول قولىندا قۇزىرى بار بىرەۋ سەكىلدى، الايدا يمبەر ەڭ ۇلكەن باستىق، ءتىپتى ۇستەلدى تىقىلداتقان ادامعا دا باستىق اناۋ ارىرەكتە وتىرعان كەڭ ماڭدايلى ادام ەكەنىن سەزدى. وڭ جاقتاعى ۇستەلدەن جانە ءبىر كىسى ورنىنان تۇرىپ، الدىنداعى بىرنەشە پاراق قاعازدى قولىنا الىپ، ونى داۋىستاپ وقي باستادى. ءبىر بەتتى ءبىتىرىپ، كەلەسى بەتكە كوشكەن سايىن ول جوتكىرىنىپ، سۇق ساۋساعىنىڭ باسىن جالاپ تۇردى. بۇل ادامنىڭ نە وقىپ تۇرعانىن يمبەر تۇسىنگەن جوق، ءبىراق باسقالاردىڭ ءتۇسىنىپ، بۇعان اشۋلانىپ وتىرعاندارىن ول سەزدى. كەيدە ولاردىڭ قاتتى ىزالانعانى سونداي، ارالارىندا ءبىر ادام بىردە بۇنى، يمبەردى، جامان ءبىر سوزبەن سىباپ جىبەرىپ ەدى، ءبىراق توردە وتىرعان ادام ۇستەلدى تىقىلداتىپ، ونى تارتىپكە شاقىرىپ قويدى.

قولىنا قاعاز ۇستاعان ادام وتە ۇزاق وقىعان. ونىڭ ءبىرقالىپتى، ءبىر سارىندى ىڭىرسىعان داۋسى يمبەردىڭ ۇيقىسىن كەلتىرىپ ەدى، ال قاعاز وقىلىپ بىتكەن كەزدە ول قالىڭ ۇيقىعا اتتانىپ تا كەتكەن. ءبىر ۋاقىتتا اتىن اتاپ يىعىنان بىرەۋ تۇرتكەندە، كوزىن اشىپ العان ول قارسى الدىنان ءوزىنىڭ تۋعان جيەنىن، ياكي ءبىر كەزدەگى اپايىنىڭ ۇلىن كوردى — ءبىراق تاڭدانعان جوق. بۇل جىگىت تايپادان تىم ەرتەرەك كەتىپ، اق ادامدار ىشىنە ءسىڭىپ كەتكەن-دى.

— سەن مەنى، ارينە، تانىماي تۇرعان شىعارسىڭ، — دەدى جاس ءۇندىس سالەم ورنىنا.

— Heگe تانىمايمىن؟ — دەدى يمبەر جۇلىپ العانداي. ─ سەن حاۋكانسىڭ، سەن بىزدەن باياعىدا كەتكەنسىڭ. سەنىڭ شەشەڭ ولگەن.

— ول كارى ايەل-تۇعىن، — دەدى حاۋكان.

يمبەر بۇل ءسوزدى ەستىگەن جوق، ويتكەنى كىرپىگى ءىلىنىپ كەتىپ ەدى، حاۋكان ونى يىعىنان جۇلقىلاپ قايتا وياتىپ الدى.

— مىنا ادام جاڭا نە وقىعانىن مەن ساعان ايتىپ بەرەم، — و اقىماق، بۇل ادام سەنىڭ كاپيتان الەكساندەرگە ءوزىڭ ايتىپ مويىنداعان بۇكىل قىلمىسىڭدى وقىدى. وسىنىڭ ءبارى راس پا، جوق پا، سەن سونى ويلانىپ ايتۋىڭ كەرەك. ساعان سونداي بۇيرىق بەرىلىپ تۇر.

حاۋكان ميسسيونەرلەر ۇيىندە تۇرىپ، ولاردان وقىپ-جازۋدى ۇيرەنىپ العان-دى. ءقازىر ونىڭ قولىندا ۇستاپ تۇرعانى — الگىندە ۇستەل باسىنداعى ادام داۋىستاپ وقىعان بىرنەشە پاراق جۇقا قاعاز ەدى، وندا ءدجيمميدىڭ كومەگىمەن يمبەردىڭ كاپيتان الەكساندەرگە ايتىپ بەرگەن سوزدەرى سول قالپىندا، سول ىرعاعىمەن تۇپ-تۇگەل جازىلعان بولاتىن. حاۋكان ونى وقۋدى باستادى. يمبەر ءبىراز تىڭداپ وتىردى دا، كەنەت تاڭدانىستان كوزى باقىرايىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ:

— بۇل مەنىڭ ءسوزىم، ءبىراق ول سەنىڭ اۋزىڭنان شىعىپ تۇر، ال سەنىڭ قۇلاعىڭ ونى ەستىگەن جوق-تى.

حاۋكان ەكىگە جارىپ تاراعان شاشىن سيپاي تۇرىپ، وزىنە-وزى ريزا كەيىپتە:

— جوق، يمبەر، بۇل سوزدەر قاعازدان شىعىپ جاتىر، — دەدى جىميىپ، — مەنىڭ قۇلاعىم ولاردى ەستىگەن جوق. سوزدەر قاعازدان شىعىپ، مەنىڭ كوزىم ارقىلى باسىما جەتىپ، سوسىن ونى مەنىڭ ەرىندەرىم ساعان جەتكىزەدى. مىنە ولار قايدان شىعىپ جاتىر!

— ءا، سولاي ما؟! دەمەك ولار قاعازداپ شىعىپ جاتىر ەكەن عوي، — دەپ يمبەر قاعاز بەتىندەگى قارا تاڭبالارعا ۇرەيلەنە ءبىر قاراپ قويعان. سوسىن ولاردى سىرتىنان ەپتەپ سيپاپ تا كوردى.— بۇل كەرەمەت سيقىرشىلىق، ال سەن، حاۋكان، ناعىز كوزبايلاۋشىنىڭ ءوزىسىن.

— تۇك تە ەمەس... تۇك تە ەمەس، — دەدى جاس جىگىت جاي عانا، ءبىراق ماقتانىش سەزىمى بەتىنەن بىلىنە قالعان. سوسىن ول قولىنا ىلىككەن ءبىر پاراقتى ويلاماي-اق وقي جونەلىپ ەدى.

"سول جىلى، كوك مۇزدىڭ كوبەسى سوگىلمەي جاتىپ، ءبىر اقساق شال كىشكەنتاي بالاسىمەن پايدا بولعان. مۇمكىن ول نەمەرەسى شىعار. مەن ولاردى دا ءولتىردىم. شال شىڭعىرىپ، قاتتى ايقايلاعان...

— بۇل راس، — دەدى يمبەر ءسوزدى ءبولىپ، ەنتىككەن داۋىسپەن. — ول كوپكە دەيىن شىڭعىرىپ، الاسۇرىپ جاتتى، جان بەرمەك وڭاي ما! ءبىراق سەن بۇنى قايدان بىلەسىڭ، حاۋكان؟ الدە ساعان اق ادامداردىڭ باستىعى ايتتى ما؟ مەن قالاي ولتىرگەنىمدى ەشكىم كورگەن جوق، تەك باستىققا ءوزىم ايتقام عوي.

حاۋكان وكىنىشپەن باس شايقاعان.

— اۋ، وسىنىڭ بارلىعى قاعازعا تۇسكەن دەپ مەن ساعان ايتپادىم با، اقىماق نەمە؟

يمبەر قاعازداعى قارا سيامەن ورنەكتەلگەن بەلگىلەرگە كوز جۇگىرتە تۇرىپ، وزىنشە ءبىر اڭگىمەگە كوشكەن-دى.

— اڭشى اپپاق قارعا قاراپ تۇرىپ، بىلاي دەيدى: مىنە مىنا جەردەي كەشە قويان جۇگىرىپ وتكەن، سوسىن مۇندا، قالىڭ تالدىڭ اراسىندا وتىرىپ، تىڭ تىڭداعان، ارتىنشا ءبىر نارسەدەن قورقىپ، تۇرا جۇگىرگەن؛ ال مىنا تۇستا كەرى بۇرىلىپ، جىلدام-جىلدام سەكىرگەن؛ ونىڭ سوڭىنان سىلەۋسىن تىپتەن قاتتى سەكىرىپ جۇگىرگەن: مۇندا، ءىز قارعا تەرەڭ-تەرەڭ تۇسكەن جەردە، سىلەۋسىن ۇزىن-ۇزىن سەكىرگەن... سودان قويانعا ول مىنا تۇستا جەتكەن دە، ۇمار-جۇمار بولعان. بۇدان ءارى قوياننىڭ ءىزى جوق — جالعىز سىلەۋسىندىكى عانا. اڭشى ءوستىپ قارعا قاراپ قالاي سويلەسە، سەن دە قاعازعا قاراپ: يمبەر مىنا جەردە مىنانى ىستەگەن، انا جەردە انانى ىستەگەن دەپ سويلەيسىڭ عوي، ا؟ سولاي ما، حاۋكان؟

— ءيا، سولاي! — دەدى حاۋكان. — ال سەن ەندى سويلە دەپ بۇيىرعانشا، بوس اڭگىمەنى قويا تۇرىپ، ءار ءسوزدى مۇقيات تىڭداپ ال.

حاۋكان وسىنى ايتتى دا، وقۋعا كىرىستى. جانە ۇزاق وقىدى. ءبارى دە — يمبەردىڭ كاپيتانعا ايتقان ءوز سوزدەرى. سونىمەن نە زاماتتا حاۋكان وقىپ بىتكەندە، يمبەر وعان:

— بۇنىڭ ءبارى مەنىڭ ءسوزىم، ءبارى دۇرىس ءسوز، حاۋكان، — دەدى. — ءبىراق مەن وتە قارتايعان اداممىن، كوپ دۇنيە باسىمنان شىعىپ كەتكەن، ال باستىقتار بىلگىسى كەلەتىن نارسەلەردىڭ ءبىرازى ەندى-ەندى عانا ەسىمە ءتۇسىپ جاتىر. تىڭدا مەنى، حاۋكان. ءبىر جىلى مۇز تاۋدىڭ ارعى جاعىنان ءبىر ادام كەلدى، كوپ تەمىر قاقپاندارى بار، سولارمەن ول اق بالىقتان قۇندىز اۋلاي باستاعان. مەن ونى ءولتىردىم. سوسىن... التىن ىزدەگەن تاعى ءۇش ادام اق بالىقتا ءجۇردى. مەن ولاردى دا ءولتىرىپ، مايىتتەرىن قۇنىعا تاستادىم. ودان سوڭ فايۆ فينگەرزدە جانە ءبىر ادامدى ءولتىردىم. — ول سالمەن ءجۇزىپ كەلە جاتقان، قاپشىق-قاپشىق ەتى بار ەكەن.

يمبەر الدەنەنى ەسىنە ءتۇسىرىپ، ويلانىپ قالعان ۋاقىتتا، حاۋكان ونىڭ ءسوزىن توقتاماي اۋدارىپ تۇردى دا، كلەرك جازىپ وتىردى. ءوستىپ يمبەردىڭ ءسوزى "ءبىر جيرەن شاشتى، قىلي كوزدى ادامدى الىستان ساداقپەن اتىپ تۇسىرگەنگە" دەيىن كوپشىلىك ونىڭ ءسوزىن جاي عانا تىڭداپ وتىرعان. كەنەت زالدان جيرەن شاشتى ءبىر ەركەك ورنىنان اتىپ تۇرىپ:

— و، قۇداي اتقىر! قۇداي اتسىن سەنى! — دەپ ىشقىنا ايقاي سالدى. — ويپىرماي، ول مەنىڭ اعام بيلل عوي! بيلل!

سونىمەن سوت اياقتالعانشا وسى "قۇداي اتقىر" دەگەن ءسوز بولمەدە ءجيى-جيى ەستىلىپ تۇردى، — سوتتى جۇرگىزىپ وتىرعان ادامنىڭ ەسكەرتپەسى دە، باسۋ ايتقان جانىنداعىلاردىڭ ءسوزى دە جيرەن شاشتىعا ەشقانداي اسەر ەتكەن جوق.

يمبەردىڭ باسى تاعى دا كەۋدەسىنە سالبىراي ءتۇسىپ ەدى، بۇدان ءارى كوزىنىڭ الدى تۇماندانىپ، باسى زەنىپ، ەش نارسەنى كورۋدەن دە، ەستۋدەن دە قالعان — دالىرەگىندە، قارتايعان سايىن باياعى جاستىق شاعىن ءجيى ويلاي بەرەتىن بارلىق كارى ادامدار سەكىلدى ول دا ءقازىر سوناۋ ارتتا قالعان ءتاتتى كۇندەرىنىڭ ءبىر تۇڭعيىعىنا تەرەڭ سۇڭگىپ كەتىپ ەدى.

حاۋكان تاعى دا ونى قوزعاۋعا كىرىسكەن.

— تۇر ورنىڭنان، و، يمبەر. ساعان باستىق مىنانى ايتۋدى بۇيىرادى: سەن نەگە مۇنداي قىلمىس جاسادىڭ؟ نە ءۇشىن؟ وسىنشاما ادامدى ولتىرۋىڭە نە سەبەپ؟ ال سوسىن زاڭدى ءوزىڭ ىزدەپ كەلۋىڭدە قانداي سىر بار؟

يمبەر سوزالاڭداپ ورنىنان ارەڭ تۇردى دا، دىرىلدەگەن باياۋ داۋىسپەن اقىرىن، اسىقپاي سويلەي باستادى. ءبىراق بىرەر مينۋت وتپەي جاتىپ، حاۋكان ونى توقتاتقان دا:

— بۇل شال مۇلدە جىندانعان، — دەدى اعىلشىن تىلىندە، كەڭ ماڭدايلى ادامعا بۇرىلىپ. — قۇددى كىشكەنتاي بالا سەكىلدى، اۋزىنا كەلگەنىن شاتىپ-بۇتادى.

— ءبىز ونىڭ شاتىپ-بۇتقانىن دا ەستۋىمىز كەرەك — دەدى كەڭ ماڭدايلى ادام. — سەن ونىڭ ءبىر ءسوزىن قالدىرماي، ءبىر ءسوزىن وزگەرتپەي، اياعىنا دەيىن اۋدار. ءتۇسىندىڭ بە؟

حاۋكان تۇسىنگەن. ونىڭ ۇلكەن باستىقپەن نە تۋرالى سويلەسكەنىن يمبەر دە سەزبەي قالعان جوق. بۇدان سوڭ ول ءوزىنىڭ وسيەتكە بەرگىسىز ۇزاق سوزىپ — بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ەسىمىن ءمارمار تاسقا ماڭگىلىك ەتىپ جازىپ قويۋعا ابدەن لايىق قىزىل ءتاندى پاتريوت ادامنىڭ باسىنان كەشكەندەرى مەن ىستەگەن ىستەرىن — اقىرىنداپ ايتا باستاپ ەدى. الگىندەگى قىبىر-جىبىردىڭ ءبارى ساپ تىيىلدى، بولمەدەگىلەر قۇددى جادىلاپ تاستاعانداي ءبىر مەزەت تاستاي قاتىپ قالعان، ال ۇستەل باسىنداعى كەڭ ماڭدايلى ادام قولىمەن جاعىن تايانا وتىرىپ، ءار سوزگە زەيىن سالا تىڭداعان سايىن ەشكىم بۇرىن ءمان بەرمەگەن نەبىر سۇمدىق جايلاردىڭ قاتپار-قاتپار تەرەڭىنە شالمەن بىرگە ءوزى دە شىم باتىپ بارا جاتقانىن سەزدى. ال يمبەر سويلەي بەردى. كەڭ بولمەنىڭ ىشىندە قىرىلداي شىققان ونىڭ داۋسىنان باسقا ەشبىر بوگدە دىبىس جوق. تەك ارەدىك-ارەدىكتە حاۋكان سويلەپ، اۋدارما جاسايدى. سوسىن كەيدە ءبىر بۇرىشتان "وي، سۇمدىق-اي!" دەگەن جيرەن باستىڭ ءسوزى ەستىلىپ قالادى.

— مەن — اق بالىق تايپاسىنان — يمبەر دەگەن اداممىن، — دەپ اۋدارعان شالدىڭ ءسوزىن حاۋكان؛ وسى سوزدەن وزىنە تانىس ىرعاق پەن اۋەندى ەستىگەن ساتتە-اق ونىڭ كوكىرەگىندە الدەبىر قيماس سەزىم ويانىپ شىعا كەلگەن دە، بويىنا وركەنيەت پەن ميسسيونەرلىك تاربيەدەن سىڭگەن دۇنيەسى ءبىر ءسات حوش ايتىسىپ جۇرە بەرگەن. — مەنىڭ اكەمنىڭ اتى وتسباوك ەدى. ول ساپىپقىران جاۋىنگەر بولعان. مەنىڭ كىشكەنتاي بالا كەزىمدە، كۇننىڭ ىستىق قىزۋى جەرىمىزدى جىلىتىپ، جۇرەگىمىزدى كەرەمەت قۋانىشقا بولەيتىن. ول ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ادامدار بۇرىن كورمەگەن، بىلمەگەن نارسەگە دال ۇرىپ، جاندارىن بوسقا قينامايتىن دا. ەشكىم بوتەننىڭ داۋسىن ەستىگەن جوق. اتا-بابانىڭ ءسالت-داستۇرى ولاردىڭ دا ءسالت-داستۇرى بولدى. جىگىتتەرىمىز قىزدارعا سۇيسىنە قارادى، ال قىزدارىمىز ولاردى قۋانتا ءبىلدى. انالارىمىزدىڭ ومىراۋى ءسۇتتى، قۇرساعى قۇتتى بولدى. تايپامىز ءوستى، ويتكەنى، ول كەزدە ەركەكتەرىمىز ەركەك ەدى. ولار كەڭشىلىك، مولشىلىق كۇندەرى دە، تارشىلىق، اشارشىلىق ۋاقىتىندا دا سول ەركەك قالپىندا قالدى.

ول جىلدارى، قازىرگىگە قاراعاندا، سۋدا بالىق، ورماندا اڭ قاپتاپ ءجۇرۋشى ەدى. يتتەرىمىز دە قاسقىر تەكتى بولاتىن. ولاردىڭ قالىڭ تەرىسىنەن ەشبىر سۋىق ەشبىر بوران وتە المايتىن. ال ءبىز، ءوزىمىز دە سول يتتەر سياقتى ەدىك، ءبىز دە ەشقاشان، ەشقانداي بوران-شاشىن، سۋىقتان قورىققان ەمەسپىز. ال كەيدە جەرىمىزگە پەللي تايپاسىنىڭ ادامدارى باسىپ كىرگەندە، ءبىز ولاردى ولتىرەتىنبىز، ولار ءبىزدى ولتىرەتىن. ويتكەنى ولار دا، بىزدە — ەركەكتەر ەدىك؛ بارىنەن بۇرىن ءبىز — اق بالىق تايپاسىنان بولاتىنبىز؛ ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز بەن اكەلەرىمىزدىڭ اكەلەرى پەللي تايپاسىمەن سوعىسا ءجۇرىپ، ەكى تايپا اراسىنداعى جەر شەكاراسىن ءادىل بەلگىلەپ العان-دى.

ءيا، ول ۋاقىتتا مەن ايتىپ تۇرعانداي، يتتەرىمىز وتە مىقتى بولاتىن، ءبىز، ءوزىمىز دە وتە كۇشتى بولاتىنبىز. ءبىراق ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ جەرگە ءبىرىنشى اق ادام كەلدى. ول ادام مىنە، مىنا قۇساپ ءتورت اياقتاپ، ەڭبەكتەپ جەتكەن. ونىڭ ارىقتىعى سونداي، ەتى سۇيەگىنە جابىسقان، سۇيەگى تەرىسىنەن شىققان. مۇنداي ادامدى ءبىز ەشقاشان كورمەگەنبىز، بۇل ءوزى قاي جەردەن، قاي تايپادان دەپ، باسىمىز قاتقان! ول ءالسىز ەدى، ءيا، وتە-وتە ءالسىز ەدى، ءبىز وعان تورىمىزدەن ورىن بەردىك، ءتاتتى تاماقتارىمىزدى اۋزىنا توستىق، جىلى كيىمدەرىمىزدى ۇستىنە ىلدىك، جۇمساق توسەك-ورنىمىزدى استىنا توسەدىك.

ونىمەن بىرگە ءبىر يت تە ەرىپ كەلگەن، جالعىز ءوزىنىڭ ۇلكەندىگى ءبىزدىڭ ءۇش يتتەي ەدى: ول دا وتە السىرەپ قالعان. جۇندەرى قىسقا بولعاندىقتان سۋىق تەز وتەتىن ەدى وعان. مۇز بوپ قاتىپ قالعان قۇيرىعىنىڭ جارتىسى سىنىپ قالىپتى. ءبىز وسى قىزىق ءيتتى دە تاماقتاندىرىپ، جىلىتتىق، بويىنا، وزەگىنە ءنار بەردىك. ونى تالاپ تاستاماس ءۇشىن ءوز يتتەرىمىزدى ماڭايىنا جۋىتپادىق تا.

بۇعىنىڭ جاس ەتى مەن لاسوستىڭ قاقتالعان ەتى الگى اق ادام مەن يتكە ءدارۋ بولدى، ولار تەز ەت الدى، تەز كۇش جينادى. سوسىن ابدەن تولىپ، سەمىرىپ العان سوڭ باتىلدانا دا باستادى. ادام قاتتى سويلەپ، شالدار مەن جاستارعا كۇلىپ، قىزدارىمىزدىڭ بەتىنە تىكە قارايتىندى شىعاردى. ال ونىڭ ءيتى ءبىزدىڭ يتتەرمەن توبەلەسەتىن بولدى، ءجۇنى قانشا قىسقا دا جۇمساق بولعانمەن ول بىردە ءبىزدىڭ ءۇش ءيتتى بىردەي تالاپ تاستاعان.

ءبىز ول ادامنان قانداي تايپادان كەلگەنىن سۇراعانىمىزدا، ول: "مەنىڭ باۋىرلارىم وتە كوپ!" دەپ، ءبىر ءتۇرلى جامان كۇلكىمەن كۇلگەن. ال سوسىن مۇلدە تىڭايىپ، كوپ كۇش جيناپ العان كەزدە، جانىنا كوسەمنىڭ قىزى نودانى الدى دا، ءبىزدى تاستاپ كەتە بەردى. بۇدان كەيىن ءبىزدىڭ ءبىر قانشىق ءيتىمىز كۇشىك تاپقان. مۇنداي باسى ۇلكەن، ازۋلى، ءبىراق قىسقا ءجۇندى، ءارى دارمەنسىز كۇشىكتى ءبىز بۇرىن-سوڭدى كورمەگەنبىز. مەنىڭ اكەم وتسباوك سايىپقىران كۇشتى جاۋىنگەر ادام ەدى، ءالى ەسىمدە، الگى كۇشىكتى كورگەندە ونىڭ قاباعى تۇنەرىپ، ءجۇزى كۇرەڭىتىپ شىعا كەلگەن. سوسىن قولىنا تاستى بىلاي كوتەرىپ العان دا، كۇشىكتى بار كۇشىمەن پەرىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، ول بىردەن سەسپەي قاتتى. ال ارادا ەكى جىل وتكەندە، نودا سول جاقتا تاپقان بالاسىن كوتەرىپ، تايپاعا قايتا ورالدى.

بۇل ءبارىنىڭ باسى عانا ەكەن. سوسىن قىسقا ءجۇندى ءيتىن جەتەلەپ ەكىنشى اق ادام كەلدى. ول ءوزى كەتىپ، ءيتىن تاستاپ كەتتى. ءبىراق جاي كەتپەي. ءبىزدىڭ التى ءيتتى قوسا الىپ جونەلدى. ول ءۇشىن مەنىڭ تۋعان ناعاشىم كۋ-سو-تيگە بەرگەنى — التى رەت بىردەن جىلدام-جىلدام اتىلاتىن تاپانشا. كۋ-سو-تي سول تاپانشاسىنا ماقتانىپ، ءبىزدىڭ ساداق پەن جەبەلەردى بالانىڭ ويىنشىعى دەپ كۇلەتىن ەدى. بىردە ول الگى كەرەمەت تاپانشاسىمەن ايۋعا بارعان. ول ۋاقىتتا مۇنداي قارۋمەن ايۋدىڭ جانىنا جۋۋعا بولمايتىنىن ءبىز بىلدىك پە؟ بىلگەمىز جوق. كۋ-سو-تي دە بىلمەگەن، ول ايۋدىڭ تۋرا قارسى الدىنا كەلىپ، تارسىلداتىپ اتقىلاي باستايدى، ءسويتىپ التى رەت اتادى، ال ايۋ بىر-ەكى رەت وكىرىپ الادى دا، كۋ-سو-تيدى باسسالىپ ۇستاپ، الدىڭعى ەكى اياعىمەن قىسىپ-قىسىپ جىبەرەدى. كۋ-سو-تيدىڭ باسى جۇمىرتقاداي جارىلىپ، ميى شاشىراپ جەرگە تۇسەدى. ول العىر اڭشى ەدى، ەندى ونىڭ ۇيىنە قاراپ، بالا-شاعاسىن اسىرايتىن دا ادام جوق. ءبىز ءبارىمىز قايعىرا وتىرىپ: "اق ادامعا نە جاقسى بولسا — بىزگە سول جامان!" دەدىك. بۇل ەندى راس نارسە. اق ادامدار كوپ، اق ادامدار تولىق، ال ءبىز سولار ءۇشىن ازبىز، ارىقپىز.

ءبىرازدان كەيىن ءۇشىنشى اق ادام كەلدى، ونىڭ كوپ-كوپ، ءار ءتۇرلى ءدامدى تاماقتارى بولدى، باسقا دا جاقسى زاتتارىنا ول ايىرباس رەتىندە ءبىزدىڭ ەڭ تاڭداۋلى جيىرما ءيتىمىزدى الدى. سونداي-اق سايدىڭ تاسىنداي ون جىگىتىمىزدى ءار ءتۇرلى سىيلىق پەن ۋادەگە الداندىرىپ، وزىمەن بىرگە الا كەتتى. ولاردىڭ قايدا كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى دە. بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ ول بوزداقتارىمىز ادام اياعى باسپاعان مۇزدى تاۋدىڭ باسىندا كوز جۇمىپتى. ال ەندى بىرەۋلەر ولاردى اق مەڭىرەۋدىڭ ىشىندە ءولدى دەسەدى. كىم نە دەسە دە، اق بالىق تايپاسىنىڭ ادامدارى ول جىگىتتەر مەن يتتەردى ەشقاشان قايتا كورگەن جوق.

بۇدان سوڭ دا اق ادامدار ۇستى-ۇستىنە كەلە بەردى، سىيلىقتار اكەلەدى — سوسىن وزدەرىمەن بىرگە جاستارىمىزدى الىپ كەتەدى. كەيدە ولار قايتىپ ورالاتىن، ءبىز ولاردىڭ پەللي تايپاسىنان دا ارىدە، الىس-الىس جەرلەردە، كورگەن ازابى مەن بەينەتى جونىندە نەبىر قىزىق اڭگىمەلەر ەستيتىنبىز. ال كەيدە ولار مۇلدە كەلمەي دە قالاتىن. ءبىز سوندا جاستارىمىزعا: "ەگەر اق ادامدار ەشتەمەدەن قورىقپايتىن بولسا، بۇل — ولاردىڭ كوپتىگىنەن، ال ءبىز، اق بالىق تايپاسىنىڭ ادامدارى — ازبىز، سوندىقتان ءبىزدىڭ جاستارىمىز بىزدەن ەندى كەتپەۋى كەرەك"، — دەگەنبىز. ءبىراق جىگىتتەرىمىز ءبارىبىر كەتە بەردى، سوسىن، ءتىپتى قىزدارىمىز دا كەتە باستادى. بۇدان ءارى ءبىزدىڭ اشۋ-ىزامىز كەڭىردەگىمىزگە تىرەلىپ ەدى.

راس، ءبىز دە ۇننان جاسالعان تاعامدار مەن تۇزدالعان شوشقا ەتىن جەدىك، شايدى وتە جاقسى كوردىك؛ ەگەر شاي ىشپەي قالعان كۇندەرىمىز بولسا، ءبىز ءار نارسەگە اشۋلانىپ، بىر-بىرىمىزبەن ۇرسىسىپ تا قالاتىنبىز. ءسويتىپ اق ادامدار اكەلىپ ساتاتىن كوپ زاتتاردى ءبىز ىلعي دا اڭساپ جۇرەتىن جاعدايعا جەتتىك. ساتۋ — ساتىپ الۋ! ءبىز ەندى تەك قانا وسىنى ويلادىق. بىردە، قىستىڭ ءبىر كۇنى اتىپ العان بۇكىل قۇستارىمىزدى جۇرمەيتىن ساعات، وتپەيتىن ارا، پاترونسىز تاپانشاعا ايىرباستاپ جىبەرگەنىمىزدى كەيىن بىلدىك. ال سوسىن اشارشىلىق بولدى، ءبىزدىڭ ەرتەڭگە ساقتاعان ەتىمىز جوق ەدى، سودان قىرىق شاقتى ادامىمىز كوكتەمگە جەتە الماي كوز جۇمدى.

"ەندى ءبىز السىرەدىك، — دەدىك ءبىز. — پەللي تايپاسى جەرىمىزگە كىرەدى دە، باسىپ الادى". الايدا بالە بىزگە عانا ەمەس، پەللي تايپاسىنا دا جەتكەن ەكەن، ولار ءبىزدى قويىپ، ءوز باستارىمەن وزدەرى الەك بوپ جاتقان كورىنەدى.

مەنىڭ اكەم وتسباوك — سايىپقىران جاۋىنگەر — ول ۋاقىتتا ءبىراز قارتايىپ قالعان-دى. ءبىراق اقىل-ويى ورنىندا بولاتىن. ول كوسەمگە بىلاي دەگەن: "كوردىڭ بە، ءبىزدىڭ يتتەردىڭ تۇقىمى قالاي ازىپ كەتكەنىن! ءبىر شىمشىم قويۋ ءجۇنى جوق، باياعى كۇشتەن ايىرىلعان، نە بۇلاردى دۇرىستاپ شاناعا شەگە المايسىڭ نە ايىزىڭ قانىپ اڭعا سالىپ جارىمايسىڭ. شىم ەتكەن اياز بولسا، بۇرسەڭدەپ شىعا كەلەدى. كەل، بۇلاردىڭ توبەتتەرىن تۇگەل ولتىرەيىك تە، تەك قاسقىر تەكتى قانشىقتارىن عانا الىپ قالايىق؛ ال ولاردى قاسقىرلارمەن شاعىلىسۋ ءۇشىن تۇندە ورمانعا قويا بەرەيىك. سوندا سۋىققا ءتوزىمدى، قالىن ءجۇندى يتتەرگە تاعى دا نە بولامىز.

وبالى نەشىك، بۇل ءسوزدى كوسەم قولداپ، كوپ وتپەي-اق اق بالىق تايپاسى وسى ولكەدە كەرەمەت يتتەرىمەن داڭقى شىعىپ ەدى. ءيا، يتتەرىمەن، ادامىمەن ەمەس. ءبىزدىڭ ەڭ تاڭداۋلى ۇلدارىمىز بەن قىزدارىمىز اق ادامدارعا ىلەسىپ، كۇن وتكەن سايىن الدەبىر جاققا، الىس-الىس قيىرلارعا كەتىپ جاتتى، كەتىپ جاتتى. ول جاقتا اۋرۋ-سىرقاۋعا ۇشىراعان نەمەسە اق ادامدارمەن كەلىسە الماعان كەيبىر قىزدارىمىزدىڭ نودا سياقتى قايتا ورالعانى دا بار. ءبىراق كوپشىلىگى سول كەتكەننەن مول كەتكەن. ال ەگەر ۇلدارىمىز قايتا ورالسا، ولاردان بىزگە پايدا شامالى ەدى: الىستا ءجۇرىپ ولار جامان سوزدەر، وعاش قىلىقتار ۇيرەنگەن، ىشەتىندەرى — جىندىسۋ، وينايتىندارى — كارتا، اق ادامدار قاي ۋاقىتتا شاقىرسا، سول ۋاقىتتا كەتىپ قالۋعا دايىن تۇرادى. ولار ۇلكەنگە دەگەن قۇرمەتتى مۇلدە ۇمىتقان، ەشكىمگە باس ءيىپ، ءتاجىم ەتىپ تۇرمايدى، رەتى كەلسە ءبىزدىڭ ەسكى-سالت ءداستۇرىمىزدى مازاق ەتكىسى كەلەدى، كوسەمدەرگە دە، شاماندارعا دا بەتتەرى بىلش ەتپەي كۇلە قارايدى.

مەن جاڭا ايتتىم: بىزدەر — اق بالىق تايپاسىنىڭ ادامدارى — ءالسىز، وسال بولا باستادىق دەپ. قىمبات باعالى جانە جىلى تەرىلەردى ءبىز تەمەكىگە، ۆيسكيگە، قاعاز تالشىقتاردان جاسالعان جۇقا كيىمدەرگە بەردىك. سوسىن سۋىقتا قالش-قالش ەتىپ وتىراتىن بولدىق. بىزگە جوتەل جاۋداي ءتيدى، ونىمەن ايەلدەر دە، ەركەكتەر دە اۋىردى، ولار ءتۇنى بويى كۇرك-كۇرك ەتىپ. قارا تەرگە ءتۇسىپ شىعار ەدى، ال اڭشىلار ورمانعا جەتپەي جاتىپ اپپاق قاردىڭ ۇستىندە قىپ-قىزىل قان قۇسادى. بىردە انانىڭ، بىردە مىنانىڭ وكپەسىنەن قان كەتەدى؛ وسىدان ادامدار ءولىپ تە جاتتى. ايەلدەر بالانى از تۋدى، ال تۋعان بالالار اۋرۋشاڭ، ءالجۋاز بولدى. اق ادامدار بىزگە باسقا دا بەلگىسىز اۋرۋلار اكەلگەن. ولار جونىندە ءبىز ەشقاشان ەشتەمە ەستىمەگەن ەدىك. بۇل ارۋلاردى ماعان شەشەك، قىزىلشا دەپ تۇسىمدىرگەن — ولار ءبىزدىڭ تايپا ادامدارىن باۋداي تۇسىرگەن كەزى دە كوپ.

بارىنەن دە تاڭدانارلىعى: اق ادامدار بىزگە اجال اكەلگەن، ولاردىڭ بارلىق ادەت-عۇرىپى ءبىزدى اجالعا جەتەلەگەن، ولاردىڭ تاناۋىنان شىققان تىنىستىڭ ءوزى اجال شاقىرعان، سويتە تۇرا ولاردىڭ ءوزى اجالدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. ولاردا نە جوق، ۆيسكي دە، تەمەكى دە. قىسقا ءجۇندى يت تە بار. ولاردا شەشەك، قىزىلشا، جوتەل، قان تۇكىرۋ سەكىلدى بارلىق اۋرۋ دا بار؛ ولاردىڭ ءتانى اق، نازىك، ولار جاۋىننان دا، داۋىلدان دا قورقادى؛ ولاردا جىندى تاپانشا دا بار — التى رەت قاتارىمەن اتادى. ءبىراق، وزدەرىنىڭ بارلىق اۋرۋلارىنا قاراماستان، ولار تولعان ۇستىنە تولا تۇسەدى، گۇلدەگەن ۇستىنە گۇلدەي بەرەدى، ولار وزدەرىنىڭ اۋىر قولدارىن بۇكىل الەمنىڭ ۇستىنە سالىپ، بارلىق حالىقتاردى ەزىپ-جانشا تۇسەدى. ال ولاردىڭ ايەلدەرى سونشاما نازىك، سونشاما وسال كورىنگەنمەن، شىن مانىندە ولار تەمىردەي بەرىك تە — ويتكەنى كەسەك تە كۇشتى ەركەكتەردى تۋعان سولار عوي. بۇدان شىعاتىنى — اق ادامدار ءۇشىن نازىكتىك تە، السىزدىك تە، اۋرۋ دا ۇلكەن كۇش پەن الىپ قۋاتقا اينالىپ شىعا كەلەدى. سوندا نە، اق ادامدار قۇداي ما، الدە جىن-پەرى مە؟ مەن بىلمەيمىن. ءيا، مەن اق بالىق تايپاسىنىڭ كارى يمبەرى، جالپى نە بىلەدى دەيسىندەر؟! مەنىڭ بىلەتىنىم بىرەۋ عانا: بۇل اق ادام دەگەندەردى — جيھانگەزدەر مەن سايىپقىران جاۋىنگەرلەردى — ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس.

مەن جاڭا سوزىمدە ورماندا اڭ-قۇستار ازايعان ۇستىنە ازايا ءتۇستى دەدىم عوي. بۇل — مىلتىقتىڭ كىناسى. راس، جاقسى مىلتىق الىستان تيگىزەدى، ءبىراق اڭ-قۇس جوق بولسا، مىلتىقتىڭ نە كەرەگى بار؟ مەنىڭ بالا كەزىمدە، اق بالىق تايپاسىنىڭ جەرىندە، اتتاپ باسقان سايىن قوس-قوستان بۇلان الدىڭنان شىعۋشى ەدى، ال جىل سايىن قانشاما قوڭىر بۇعى كەلمەدى مۇندا! ونىڭ ەسەبىنە كىم جەتكەن! ەندى شە؟ اڭشى ون كۇن بويى اداقتاپ شىقسا دا ورماننان ءبىر بۇلان نەمەسە ءبىر بۇعى تابا ما؟ جوق! مەن تاعى دا ايتامىن؛ مىلتىق قانشا جاقسى بولعانمەن اتاتىن ەشتەمە جوق بولسا، ونىڭ كەرەگى نە!

مىنە، مەن — يمبەر، اق بالىق تايپاسىنىڭ قالاي قۇرىپ بارا جاتقانىن كورە وتىرىپ پەللي مەن ولكەنىڭ باسقا تايپالارى دا وڭىپ تۇرعان جوق، كوپ ويلاندىم. ورماندا اڭ-قۇس قالاي قۇرىپ بارا جاتسا، ولار دا سولاي قۇرىپ باراتىن ەدى. مەن تاعى ويلاندىم.

مەن شاماندارمەن، اقىلدى اقساقالدارمەن كەڭەستىم قاتتى ويلانۋىما ادامداردىڭ ۋ-شۋى كەدەرگى بولماس ءۇشىن مەن ورماننىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە كەتتىم، ال اسقازانىم مەنى البىراتىپ، سالبىراتىپ، ۇيقىمدى كەلتىرمەس ءۇشىن ەت جەۋدى قويدىم. ءسويتىپ مەن ۇيقى-كۇلكىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، ورماندا ۇزاق-ۇزاق وتىردىم، — مەن ويلاعان قيىن ماسەلەنى شەشەتىن ءبىر عاجايىپ بەلگىنى مەنىڭ كوزدەرىم سارىلا كۇتتى، ال مەنىڭ سىبىر ەتكەندى ەستيتىن ساق قۇلاقتارىم عايىپتان تۇسەر ءسوزدى قاعىپ الۋعا تىرىستى. قاپ-قارا تۇندەردە، جەل وكسىپ، سۋ جىلاپ جاتاتىن وزەن جاعاسىنا جالعىز ءوزىم كەلىپ، سول جەردە، اعاشتار اراسىندا، مەن باياعى داناگوي قارتتار مەن ولگەن شامانداردىڭ ارۋاعىن گوي-گويلەپ كوپ شاقىراتىنمىن. ەگەر ولار كەلە قالسا، اقىل سۇراعىم كەلگەن.

اقىر سوڭىندا مەن ءوزىم كۇتكەن ەلەستەردى كوردىم دە. ولار — قىسقا ءجۇندى جامان يتتەر ەدى. مەن ءتۇسىندىم نە ىستەۋ كەرەكتىگىن. مەنىڭ اكەم — سايىپقىران جاۋىنگەر — وتسباوكتىڭ دانا شەشىمى ارقاسىندا ءبىزدىڭ يتتەر ءوزىنىڭ قاسقىر تەكتى تۇقىمىن تازا ساقتاپ قالىپ ەدى. ولاردىڭ تەرىسى قالىڭ، ءجۇنى ۇزىن، كۇشى مىعىم بولدى. شاناعا شەگۋگە ولاردان ارتىق يتتەر جوق-تى. سونىمەن مەن تايپا تۇراعىنا كەلدىم دە، ءوز ءسوزىمدى ايتتىم جاۋىنگەرلەرگە: "اق ادامدار — تايپا، وتە ۇلكەن تايپا، — دەدىم مەن. — ولاردىڭ جەرىندە اڭ-قۇس قالماعان، سوندىقتان ولار ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كەلگەن قىبىر ەتكەن قارانىڭ ءبارىن اتۋعا، الۋعا. ولار ءبىزدى ءالسىز ەتتى، ءبىز سودان قۇرىپ بارامىز. ولار وتە اشكوز ادامدار. سول سەبەپتى دە ءبىزدىڭ جەردە اڭ-قۇس قۇرىپ ءبىتتى، ال ەگەر ءبىز ءومىر سۇرگىمىز كەلسە، ولار بىزگە نە ىستەسە، ءبىز دە ولارعا سونى ىستەۋىمىز كەرەك".

مەن ولاردىڭ قانىن قىزدىرايىن، كۇرەسكە شاقىرايىن دەگەن ويمەن باسقا دا كوپ سوزدەر ايتتىم. ال اق بالىقتىڭ ادامدارى مەنى تىڭداپ بولعان سوڭ، بىرەۋى ولاي دەدى، بىرەۋى بىلاي دەدى، كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى اقىماقتىڭ ءسوزىن سويلەدى، ءبىراق بىردە-بىر جاۋىنگەردەن ەرلىك پەن ەركەكتىك ءسوز ەستىگەم جوق. ويتكەنى ءبىزدىڭ جىگىتتەرىمىز سۋ سياقتى سۇيىق، قورقاق. ءبىراق ءسوزدى ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان اقساقالداردىڭ كوزىنەن مەن جارق-جۇرق ەتكەن وت كوردىم. سوسىن كەشكىسىن، تايپا تۇگەل ۇيىقتاعان كەزدە، مەن ولاردى تۇگەل قۇپيا تۇردە ورمانعا جيناپ الىپ، تاعى دا تامىرلارىن باسىپ بايقادىم. دۇرىس! ءبىز كەلىسىمگە كەلدىك، القاقوتان وتىرىپ، باياعى باقىتتى كۇندەردى، يت باسىنا ىركىت توگىلگەن مولشىلىقتى، جەرىمىزدە جىرتىلىپ ايىرىلعان اڭ-قۇسىمىزدى ەسكە تۇسىردىك. ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى اعا-باۋىر دەستىك، ءوز قۇپيامىزدى ولە-ولگەنشە سىرتقا شىعارماۋعا ۋادەلەستىك، سوسىن... ەڭ باستىسى، سىرتتان كەلگەن زۇلىم تايپا ادامدارىن قاسيەتتى جەرىمىزدەن قالايدا تازالاپ شىعۋعا انت بەرىستىك. بۇنىڭ ءبارى اقىماقشىلىق ەكەنىن، ارينە، ءبىز ءقازىر عانا ءبىلىپ وتىرمىز، ال ول ۋاقىتتا، بىزدەر، اق بالىقتىڭ اقساقالدارى قايدان بىلەيىك؟

باسقالارعا جول كورسەتىپ، ولاردى رۋحتاندىرۋ ءۇشىن ءبىرىنشى قۇرباندى ءوزىم جاسادىم. يۋكون جاعاسىندا تىعىلىپ جاتىپ، اق ادامدار مىنگەن قايىقتى كۇتتىم. ءبىرازدان سوڭ بىرەۋى كورىندى. وندا ەكى ادام وتىر ەكەن، مەن ورنىمنان تۇرىپ، قولىمدى كوتەرگەن كەزدە، ولار شۇعىل بۇرىلىپ، جاعاعا بەتتەگەن. سوسىن قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىندا وتىرعان بىرەۋى بۇعان نە كەرەك دەگەندەي باسىن كوتەرگەنى سول — مەنىڭ شىرەنە تارتقان ساداعىمنىڭ وعى ونىڭ تۋرا كەڭىردەگىنە گىرش ەتە قالدى — ماعان نە كەرەك ەكەنىن ول سوندا عانا تۇسىنگەن. ال كورمەي وتىرىپ، قايىقتى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ەكىنشى ادام يىقتاعى مىلتىعىنا قولىن سوزعانشا مەن شولاق نايزامدى كەۋدەسىنە قاداپ تا ۇلگەردىم. جانىمدا تاعى ەكى نايزام قالعان.

"بۇل ءبىرىنشى قادام، — دەدىم مەن جانىما كەلگەن اقساقالدارعا. — ءبىرازدان كەيىن بارلىق تايپانىڭ بارلىق اقساقالدارىن بىرىكتىرەتىن بولامىز، ال سونان سوڭ كەۋدەلەرىندە ءالى دە وتتارى بار جىگىتتەرىمىزدى جينايمىز، مىنە، سوندا ءىس جىلدامىراق جۇرەدى".

ءبىز باس يزەسىپ، ماقۇلداستىق تا، ولگەن ەكەۋدى سۋعا تاستادىق ال ولاردىڭ قايىعىن ول وتە جاقسى قايىق ەدى — ءبىز ورتەپ جىبەردىك. ونىمەن قوسا ىشىندەگى بار زاتتى دا وتقا تاستادىق. بۇعان دەيىن ول زاتتاردى كورىپ العانبىز، بىلعارى قاپشىقتىڭ ىشىندە بولاتىن. ءبىز ونى پىشاقپەن ءتىلىپ قاراساق — ىشىندە كوپ-كوپ قاعاز ەكەن — بەتتەرىندە قاز-قاتار تىزىلگەن بەلگىلەر بار، تەگى ولار، حاۋكان، مىنا سەن قولىڭا ۇستاپ تۇرعان نارسەلەر بولسا كەرەك. ول ۋاقىتتا ولاردىڭ نە بەلگىلەر ەكەنىن ءبىز قايدان بىلەيىك؛ ال ءقازىر مەن ءبىر نارسەنىڭ ءيىسىن سەزەم عوي، ولار اناۋ سەن ايتقان ادامنىڭ ءسوزى، حاۋكان...

قايىقتاعى ەكى ادامنىڭ ءولىمى تۋرالى بۇل اڭگىمەنى حاۋكان اۋدارىپ بىتپەي جاتىپ، بولمە ءىشى گۋ-گۋ سوزگە تولىپ كەتىپ ەدى.

— بۇل توقسان ءبىرىنشى جىلى جوعالىپ كەتكەن پوچتا عوي، — دەدى ءبىر داۋىس. — ونى پيتەر دجەيمس پەن ديلەني الىپ كەلە جاتقان: ول ەكەۋىن سوڭعى رەت لە-بارج كولىنىڭ جاعاسىنان مەتتيۋز كورگەن ەكەن.

كلەرك ءاربىر ءسوزدى قۇلشىنا جازىپ وتىردى، بۇل — تەرىستىك تاريحىنا تاعى ءبىر تاراۋدىڭ قوسىلعانى ەدى.

— مەنىڭ ەندى كوپ ايتار ءسوزىم قالعان جوق، — دەدى يمبەر اقىرىنداي سويلەپ. — ءبىزدىڭ نە ىستەگەنىمىزدىڭ ءبارى قاعازدا جازىلعان. ءبىز، كارى ادامدارمىز، ءبىز نە ىستەپ جۇرگەنىمىزدى تۇسىنگەن جوقپىز. قۇپيامىزدى اشپاي، ولتىرگەن ۇستىنە ولتىرە بەردىك؛ ءبىز جانە قالاي ءولتىرۋدى دە جاقسى بىلدىك، ويتكەنى بىزگە، كارى ادامدارعا ءومىر نە نارسەنى اسىقپاي، ءبىراق تەز ىستەۋدى ۇيرەتكەن ەدى. بىردە بىزگە اق ادامدار كەلگەن دە، بەتىمىزگە ىزالانا قاراپ-قاراپ الىپ، التى بىردەي جىگىتىمىزدىڭ قولىنا تەمىر كيگىزىپ، وزدەرىمەن الىپ كەتكەن. سوندا ءبىز بۇرىنعىدان دا اقىلدى، بۇرىنعىدان دا كوپ ءولتىرۋ كەرەك ەكەندىگىن تۇسىنگەنبىز. سوسىن ءبىز، اقساقالدار، بىرىمىزدەن كەيىن ءبىرىمىز وزەننىڭ باسى مەن اياعىن قۋالاپ، بەلگىسىز ولكەلەرگە اتتاندىق. مۇنداي ىستەرگە اسا باتىلدىق كەرەك ەدى. ءبىز كارى بولساق تا، قورىقپادىق، ال شىن مانىندە، الىس تا بوتەن ولكەلەر الدىنداعى قورقىنىش ءبىز سياقتى كارىلەر ءۇشىن ۇلكەن قورقىنىشتى.

ءبىز سولاي — ۇلكەن قۋلىقپەن، اسىقپاي ولتىرە بەردىك. ءبىز چيلكۋتتىڭ بيىك اسۋىندا دا، اتىراۋدىڭ تارام-تارام بويىندا دا، تاۋدىڭ تەرەڭ قويناۋلارى مەن تەڭىزدىڭ جاقپار تاستى جاعاسىندا دا، قىسقاسى، اق ادامدار قاي جەرگە قوس تىگىپ، قاي جەردە سۇرلەۋ جول سالسا — سول جەرلەردىڭ بارىندە ولاردى قاعىپ تاستاپ وتىردىق. ءيا، اق ادامدار كوپ ءولدى، ءبىراق ءبىز ودان پايدا كورمەدىك. ولار تاۋدان اسىپ كەلە بەردى، كەلە بەردى. كەلگەن سايىن جەرىمىزدە ولار كوبەيە ءتۇستى، ال بىزدەر، اقساقالدار، ۋاقىت وتە كەلە ازايا باستادىق. ءالى ەسىمدە، بۇعىلى تاۋدىڭ اسۋىندا ءبىر اق ادام قوس تىككەن. ءوزى تىم الاسا، كىشكەنتاي عانا جان ەكەن. سوعان ءبىزدىڭ ءۇش شال جابىلا كەتەدى ۇيىقتاپ جاتقاندا. ەرتەڭىندە مەن قوس ىشىنە كىرگەندە، مىنا جايدى كورگەنمىن: ءۇش شال ءۇش جەردە سۇلاپ جاتىر، ال اق ادامنىڭ ءالى دە كىرپىگى قيمىلدايدى. ءتىپتى، ول ءولىپ بارا جاتىپ تا مەنى بوقتاپ، قارعاپ كەتۋگە شاماسى جەتكەن.

راس، ءبىز ازايىپ بارا جاتتىق: بۇگىن ءبىر اقساقال ولەدى، ەرتەڭ ەكىنشىسى. كەيدە، ارادا تالاي ۋاقىت وتكەندە، ءبىزدىڭ تايپانىڭ ءبىر ادامى ولگەنى تۋرالى حابار جەتەدى، ال كەيدە جەتپەي دە قالادى. ال باسقا تايپانىڭ شالدارى ءالسىز ءارى قورقاق ەدى جانە بىزگە كومەكتەسكىسى دە كەلمەگەن. سونىمەن بۇگىن ءبىر اقساقال ولسە، ەرتەڭ ەكىنشىسى — سويتە، سويتە... ءقازىر ءتىرى جۇرگەن جالعىز مەن عانا. ءيا، مەن — يمبەر — اق بالىق تايپاسىنان. مەنىڭ اكەم — وتسباوك — سايىپقىران جاۋىنگەر بولعان. ەندى ءقازىر اق بالىق تايپاسى جوق. مەن ول تايپادان قالعان جالعىز اقساقالمىن. ال ءبىزدىڭ جىگىتتەرمىز بەن جاس ايەلدەرىمىزدىڭ ءبىرى — پەللي تايپاسىنا، ءبىرى — لococ تايپاسىنا، ءبىراق كوپشىلىگى — اق ادامدارعا كەتكەن. مەن وتە قارتايدىم، وتە قاجىدىم، مەن زاڭمەن بوسقا كۇرەسكەنىمدى ەندى عانا ءبىلدىم، سەن دۇرىس ايتتىڭ، حاۋكان، مەن مۇندا زاڭدى ىزدەپ كەلگەن اداممىن.

— سەن شىن مانىندە ەسۋاسسىڭ، و، يمبەر، — دەدى حاۋكان.

بۇل ءسوزدى يمبەر ەندى ەستىگەن جوق، ول كونە ءبىر كورىنىستەردىڭ قوينىنا جايلاپ سىڭە بەرگەن-دى. كەڭ ماڭدايلى سوت تا ءوزىنىڭ الدەبىر ەلەس-كورىنىستەرىمەن بوگدە ءبىر دۇنيەگە اتتانعان: ونىڭ كوز الدىنان — بۇكىل تۇلا بويى قۇرىش قۇرسانىپ، تەمىر ورانعان، باسقا حالىقتاردىڭ بارىنە زاڭ ورناتىپ، تاعدىرىن شەشىپ وتىرعان ءوز ءناسىلى بارشا ۇلىلىعىمەن، سالتاناتپەن وتە باستاعان. ول سول ءوز ءناسىلىنىڭ قارا ورماندار مەن تۇڭعيىق تەڭىزدەر ءۇستىن قىزىلجالقىن جارىققا بوكتىرگەن تاڭ شاپاقتى تاريحىنا كوز جىبەرگەن. ول جانە وسى شاپاقتىڭ تالما ءتۇس كەزىندە قالاي قان ءتۇستى جالىنعا اينالىپ، ال كەشكە قاراي كولەڭكەلەردىڭ ىعىمەن قالاي قىزىلبارقىن قۇمدارعا ءسىڭىپ كەتەتىنىن ەلەستەتكەن... وسىنىڭ بارىندە ونىڭ كوز الدىندا قۇدىرەتتى دە قۇزىرەتتى، راقىمسىز دا قايىرىمسىز، يىلمەس تە بۇگىلمەس زاڭ دەگەن ۇلىق تۇرعان-دى. بۇل ۇلىق — ونىڭ اتىمەن ءىس قىلىپ، ونىڭ بۇيرىعىمەن ءولىپ تە كەتەتىن ادام دەگەن بەيشارادان، ءتىپتى مىنا كارى ۇندىسكە كەشىرىممەن قاراعىسى كەلگەن كەڭ ماڭدايلى سوتتان دا الدەقايدا مىقتى ەدى.

---