InfoHub Logo

I

سۋىق قىستىڭ ورتا كەزى. كۇن تۇسكە تاقاپ قالعان. اسپاندا بۇلت جوق، اشىق. جارىعى كوز تايدىراتىن نۇرلى كۇن بۇگىن جازعى تۇرىنە تۇسكەندەي بولىپ وزگەشە جارقىراپ تۇرسا دا، ىزعارلى قار، سۋىق اۋا قىزۋىن جوعالتىپ، جارىعىنا جانسىزدىقتىڭ تابىن باسىپ تۇرعانداي.

جەر قارلى. ءۇش-تورت كۇننەن بەرى قاراي ايىقپاعان شىڭىلتىر اياز بۇگىن دە سىقىرلاپ ءبىلىنىپ تۇر. كۇنشىعىستان سوققان باياۋ جەل سۋىقتىڭ كورىگىندەي بولىپ، ىزعاردى كوبەيتە ءتۇستى. كەيدە سۇيكەپ وتكەن سالقىنى بەتتى شىمىرلاتىپ، دەنەنى توڭازىتادى.

تۇرعىن حالقىنىڭ كوبى قازاق بولعان ءسىبىردىڭ كىشىلەۋ قالاسى قىستىڭ اق كيىمىن دالامەن بىرگە جامىلىپ، جابايى تابيعاتتىڭ جايلى كۇيىن كۇيلەگەندەي.

بار ءۇيدىڭ توبەسىن كۇپسەك قار اپپاق بولىپ باسىپ العان. كەيبىر كىشكەنە ۇيلەردى، كوپ قويمالاردى قالىڭ قار جال سەكىلدەنىپ باسىپتى. كوشەنىڭ قارى جۇرگىنشىلەردىڭ تابانىمەن تاپتالىپ ىسقاياقتانعان. باسقان سايىن شىنىلانىپ سىقىرلاپ، كەيدە شاتىناعانداي بولىپ شىتىرلايدى.

بۇل قالا سىبىردەگى ۇلكەن وزەندەردىڭ ءبىرىنىڭ سول جاعاسىندا ورناپتى. رەتپەن سالىنعان سۇلۋ قالا ەمەس. ورتا جەرى بولماسا، شەتتەرىندە ءتارتىپ جوق. ونىڭ ۇستىنە شەت شەتىنە شاشىراتىپ سالعان قازاقتىڭ جەر ۇيلەرى تارتىپكە ۇقساعان سيىقتىڭ ءبارىن بۇزىپ، قالانىڭ شەتتەرىن تۇيەنىڭ جىرتىلعان ەسكى جابۋىنداي جالبا-جۇلبا قىلىپ ىدىراتىپ، توزدىرىپ تۇر.

قالانىڭ ورتاسىندا بازاردان سۋعا قاراي تۇسەتىن زەمسكيي كوشەسىندە قازىرگى ساعاتتا جۇرگىنشىلەر سيرەگەن، يەسىزدەنىپ تۇر. اندا-ساندا الدەقانداي ۋاق تەرى-تەرسەكتى پۇشپاعىنان سۇيرەتىپ، قىل-قىبىرىن ارقالاپ، بازارعا قاراي اياڭداپ بارا جاتقان بىرەن-ساران جاياۋ الىپساتارلار عانا كورىنەدى. كەيدە شاناسىن سىقىرلاتىپ، جەككەن تۇيەسىن بوجىلاپ، «شۇۋ-شۇۋلەپ» كەلە جاتقان قىردىڭ قوڭىرقاي ءپىشىندى قالاشىلارى كەزدەسەدى. بۇلاردان باسقا كوزگە تۇسەتىن كوپ جۇرگىنشى جوق.

وسىنداي ءبىرقالىپتى كۇيدە ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەن سوڭ، كوشەنىڭ تومەنگى جاعىنان شىعىپ، بازارعا قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان ءبىر شانالى كورىندى.

جەككەنى — كاشاۋا شانا. الدىنا وتىرعىزعان كوشىرى بار. بۇل كەلە جاتقان وسى قالادا قىزمەتتە تۇرعان وقىعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى مەيىرحان ەدى. الگى.كوشەمەن تۋرا ءجۇرىپ كەلىپ، بازارعا تاقالعان جەردە وڭ قول جاقتا تۇرعان كوك شاتىرلى كىشىلەۋ كوك ءۇيدىڭ قاقپاسىنا كەلىپ توقتادى. ات توقتاعان جەردە مەيىرحان شانادان ءتۇسىپ، ۇيگە قاراي جىلدام باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. جىگىتتىڭ پىشىنىندەگى تومسارعان كەيىسىنە قاراعاندا، قاباعى تۇكسيگەن جۇدەۋلىككە قاراعاندا، بۇل كەلگەن ۇيىندە ءبىر وقيعا بولعانعا ۇقسايدى. مەيىرحان اۋەلگى بەتىمەن ءۇي الدىنا كىرىپ، سودان ىشكە كىرەتىن ەسىككە تاقاپ قالعاندا، الدىنان ەسىك اشىپ، ءبىر جاس ايەل شىقتى.

ءساندى كيىنگەن سۇيكىمدى ءپىشىنى بار جاس ايەلدىڭ تۇسىندە دە الگىندەي كەيىستىڭ تاڭباسى بار. ءتۇسىنىڭ اجارى كەتىپ، قاتتى جۇدەپ، اقسۇرلانعان. قاباعى بولىمسىز ءتۇيىلىپ، ۋايىمنىڭ سىزىنان شىتىنعان. جۇمساق قارا كوزدەرى كىشىرەيىپ، جاساڭدانعان. ءجيى كىرپىكتەرىندە جاڭا عانا شىققان كوزدىڭ جاسى بىلىنەدى. مەيىرحان بۇل ايەلدى كورگەن جەردە توقتاي قالىپ:

— نەمەنە، قاديشا، قالاي؟ نەعىپ جۇدەپ تۇرسىڭ مۇنشا؟— دەدى.

قاديشا تۇكسيگەن قاباعىن جازباستان، ۇمىتسىزدەنگەن پىشىنمەن اقىرىن:

— ساعات سايىن تومەندەپ بارادى، بىلمەيمىن: جازىلا ما، جوق پا؟. بۇگىن تاڭەرتەڭنەن ءسىزدى «اكەپ بەر» دەگەن سوڭ ادەيى كىسى جىبەرىپ ەدىك،— دەدى دە، كوزىنە مولتىلدەپ جاس كەلگەن سوڭ، تومەن قاراپ كەتتى. مەيىرحان جۇباتقان بولىپ، بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتتى دا، ۇيگە كىردى.

كىشىلەۋ ەكى بولمەلى ءۇيدىڭ تورگىسىندە، بيىك توسەكتىڭ ۇستىندە قاتتى ىڭقىلداپ، شىدامسىزدانىپ ماقسۇت جاتىر. بەتى اشاڭداپ جۇدەگەن. انشەيىندەگى اقسۇر ءتۇسى كۇرەڭدەنىپ ىسىنگەن. كوزى قانتالاپ، جاستانىپ اپتى. قىسقالاۋ قويۋ قارا مۇرتى، سۇلۋ قارا قاسى، قايىرعان ۇزىن قارا شاشى دا قاتىپ قالعانداي بولىپ، جابىسىپ جانسىزدانعان سياقتى. ەرىندەرى ىشتەگى قىزۋمەن كەبىرسىپ، جارىلىپ، قاراۋىتىپ قاپتى. ەتى قاشىپ، ارىعان جىڭىشكە قولدارى قازىردە دىرىلدەپ، ءبىر جەرگە ورنىقپاي، اۋرۋ كەۋدەسىن سيپالاي بەرەدى. قولدارىنىڭ ءتۇسى سارعىشتانعان، تىرناقتارى كوكشىلدەنىپ قانتالاپ تۇر.

مەيىرحان جولداسىنىڭ وسى ءپىشىنىن كورگەندە ىشىنەن تىنىپ، جۇدەپ كەلىپ، قاسىنداعى ورىندىققا زورعا وتىردى. بىرىنە-بىرى قوشتاسقانداي بولىپ، قالىڭ ۋايىممەن از قاراسىپ وتىرعان سوڭ، مەيىرحان كۇرسىنىپ، ماقسۇتتىڭ جايىن سۇراي باستادى.

ماقسۇت باسەڭدەپ قارلىققان داۋسىن قاتايتپاق بولسا دا، شاماسى كەلمەدى. سوزىنە كوبىنەسە سىبىر ارالاسىپ، نە ايتقاندارى ۇعىمسىز بولدى. مەيىرحان ءسوزىن ۇقپاق بولىپ تىڭداسا دا، ەشنارسە ۇعا المادى. ازدان سوڭ ماقسۇت شاتاسىڭقىراپ، ساندىراقتاي باستادى. ءسوزىنىڭ كوبى ساۋ كۇنىندە ىستەپ جۇرگەن قىزمەتى، وقىتىپ جۇرگەن ساباعى، تاربيەلەپ جۇرگەن قازاقتىڭ بالالارى تۋرالى. السىزدىكپەن سىبىرلاعان شالاجانسار سوزدەرىنىڭ اراسىندا: «بالالار... جەتىم قالا... مەن ەڭبەك سىڭىرە... المادىم... ەندى مىنە!..»—دەپ، كەۋدەسى مەن ءىشىن سيپاپ: «ءوزىم دە ەكىتالايدىڭ ۇستىندە جاتىرمىن!»—دەپ مەيىرحانعا قولىن سوزىپ، بۇنىڭ قولىنان ۇستاپ: «مەنى سوكپەيسىڭدەر مە؟.. مەندە جازىق جوق قوي...»— دەدى دە، سونىڭ ارتىنان قايتادان شاتاستى.

مەيىرحاننىڭ كوزىندە جاس تولى ەدى. اۋزىنا جۇباتارلىق سەز تيمەدى. اۋرۋ جولداسىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن ايتقان: «جازىلاسىڭ، ءولىمدى ويلاما!»— دەگەن سوزدەرى جاسىپ، اسەرسىز بولىپ شىقتى.

ازدان سوڭ تورگى ۇيگە ماقسۇتتىڭ كەمپىر شەشەسى مەن كەلىنشەگى — قاديشا كىردى. قاديشانىڭ قولىندا كىشكەنە بالاسى بار. ەكەۋىنىڭ ىشىندە دە ءۇمىت پەن قورقىنىش جەڭىسە الماي الىسىپ تۇرعان سياقتى، سەنىمسىزدىك بىلىنەدى. جالعىز بالاسى ماقسۇتتان باسقا سۇيەنىشى، تىلەۋى جوق ءالسىز سورلى شەشەسى كوكىرەگى قايعى-شەرگە تولىپ، كوزدەرى مولتىلدەگەن ۋلى جاسقا تولىپ، جاۋتاڭداپ، قۋات كومەك سۇراعانداي بولىپ، مەيىرحانعا قاراي بەرەدى. مەيىرحان جۇباتپاقشى بولىپ، تاعى دا بىر-ەكى اۋىز سوزدەر ايتتى. بۇلاردىڭ بارىنە، ماقسۇتتىڭ ناشار ناۋقاسىنىڭ ۇستىنە، ءتۇيىن بولعان نارسە — بۇگىن تاڭەرتەڭ دوكتور كەلىپ، اۋرۋدى قاراپ: «ەمدەۋدەن ءوتىپ كەتىپتى، ولەدى»، — دەپتى.

سوندىقتان ءبارىنىڭ ءىش كۇدىگى كۇشەيىپ تۇرعان. شەشەسى ۇيگە كىرگەندە ماقسۇتتىڭ كوزى ءتۇسىپ، اپاسىنا ءبىراز قاراپ جاتىپ، ارتىنان شىداي الماي كوزىن جۇمىپ، ىرگە جاققا باسىن بۇرىپ اكەتتى. تۋىسقانسىز، جاقىنسىز جالعىز قالاتىن سورلى اناسىنىڭ كورەر كۇنى قانداي بولاتىنىن ماقسۇت ويلاعانداي. ازدان سوڭ باسىن قايتا بۇرىپ الىپ، شەشەسىنە قاراپ:

— وزگەنىكى — وزگە اۋ، سەنىڭ كۇنىڭ نە بولادى؟ سەنى كىمگە تاستايمىن؟.. الدىمدا ولمەدىڭ اۋ!—دەپ باسىن شايقاپ جىلاعانداي بولىپ، كەمسەڭدەپ، تاعى تەرىس قاراپ كەتتى. شەشەسى داۋسىن شىعارىپ جىلاپ جىبەردى. قاديشا كەيىنىرەك تۇرىپ، كوزىنىڭ جاسىن اندا-ساندا سىعىپ الىپ تۇر ەدى.

وسى حالدە ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ەسىك اشىلىپ، ۇيگە ماقسۇتتىڭ تاعى بىر-ەكى جولداسى — جۇماعۇل مەن اقتاي كىردى. بۇلار ۇيدەگى سۋرەتتى كورگەن سوڭ، ءبىراز سوزبەن اۋرۋدىڭ جايىن سۇراستى دا، ۇندەمەي مۇڭايىپ وتىرىپ قالدى. ماقسۇت ىرگە جاققا قاراپ جاتىپ، باسىن بۇرماي:

— قاديشا... ولمەيدى. ءبىراق ول سەنەن تۋعان جوق... باسى كوپ، باي توركىنى بار. ەڭ بولماسا، سولارعا كەتىپ قالادى عوي. سەنى و دا جىلاتار...

— نەگە ۇيدەيسىڭ، جارىعىم، جالعىزىم؟..— دەپ، قاتتى جىلاي باستاپ ەدى. ماقسۇت:

— اپا، جىلاماشى، انا ۇيگە بارشى...— دەپ سىبىرلاپ:—جۇرەگىمدى كوز جاسىڭ ورتەپ بارادى عوي...— دەدى. مەيىرحان مەن باسقا جىگىتتەر دە بۇل سۋرەتتى كورۋ قيىن بولعاندىقتان، كوزىنىڭ جاسى جەرگە تامشىلاپ تۇرعان كەمپىرگە:

— جىلاماڭىز، قينالادى عوي... بارا تۇرىڭىز!—دەپ، اقىل ايتتى. كەمپىر:

— جارىعىم... جاتا عوي... جالعىزىم!.. قاراشىعىم، جاتا عوي!.. مەن قۇرعىر كەتەيىن،— دەپ، اۋىر كۇرسىنىپ، شىعىپ كەتتى. قاديشا ۇندەمەي تۇرىپ، ەنەسىنىڭ ارتىنان بىرگە شىقتى.

مۇنداي كۇيگە جۇرەگى سەزىمدى مەيىرحان قاتتى جۇدەپ وتىر ەدى. سورلى كەمپىردىڭ كۇيىن ويلامايىن دەسە دە، كوڭىلى ەرىكسىز ىلگەرى قاراي باسىپ، كەلەشەكتىڭ ءارتۇرلى سۋرەتىن كوز الدىنا ەلەستەتە باستادى. كەلگەن ويى: «ماقسۇتتىڭ ولەتىنى راس، كەمپىردىڭ سورلى بولىپ زارلايتىنى دا شىن. مىنا جاس قاتىن جولداسىنىڭ رۋحىن سىيلاپ، بىرگە قايعى جەپ وتىرا ما؟ وتىرمايدى. بۇل جانە قالا قىزى... بىرەۋمەن كەتەدى، ءا؟»،— دەگەندەي وي ويلادى.

كىشكەنە ءۇيدىڭ ىشىندەگى بۇل سەكىلدى كۇدىكتى اۋىر حال كوپ كۇندەرگە سوزىلعان جوق. ەڭسەسى كەتكەن اۋرۋ كۇننەن كۇنگە تومەندەپ كەتتى. ءسونىپ بارا جاتقان شىراعدان وتىنداي باسەڭدەي بەردى. ءبىر كۇنى تۇسكە تايانعان مەزگىلدە دەمالىسى جيىلەپ، كەۋدەسىنە سىرىلداق پايدا بولدى. اۋرۋ السىزدەندى، ەندى دەنەسىن دە قوزعاي الماي، كوزىن اندا-ساندا اشىپ-جۇمىپ سۇلىق جاتتى.

بالاسى بۇل كۇيگە جەتكەن سوڭ، كوپ ءولىمدى كوزى كورگەن كارى شەشەسى جالعىزىنان كۇدەر ۇزە باستادى. نامازدا كۇندىز-تۇنى دۇعانىڭ ورنىنا جالعىزىنىڭ اتىن اتاپ، سىبىرلاپ، جالىنىپ تىلەۋدەن بوساعان جوق ەدى. بوس وتىرعانداي بولىپ، ءۇي ءىشى وڭاشالانىپ جالعىز قالسا، كوزىنەن ءۇنسىز جاسىن اعىزىپ، كەيدە كەمسەڭدەپ جىلاپ تا الادى. تىلەك پەن قايعىدان توزعان جۇرەگى الدىندا جىلجىپ تاقاپ كەلە جاتقان ءقاۋىپتى ويلاپ ەزىلەدى.

ءبىراق ەشنارسەنىڭ كومەگى بولعان جوق. كوپتەن كۇتكەن قاھارلى اۋىر، سۋىق ساعات جىلجىپ كەلىپ جەتتى. ماقسۇتتىڭ دەمى بىتۋگە تايانىپ، دەنەسىنەن جان كەتە باستادى. ءبىر ۋاقىت اياق-قولى مۇزداپ، دەمى بىتكەندەي بولدى... قاسىندا تەلمىرىپ قاماپ وتىرعان جاقىنى مەن تانىستارى كۇدەردى ابدەن ۇزگەندەي بولىپ ەدى. سول حالدە ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، ماقسۇت قايتادان اقىرىن كوزىن اشتى. كەزىنىڭ قاراسى جوعارى شىعىپ، الاسى كوبەيگەن سىقىلدى. سۇزىلگەن سۋىق كوزىمدە مويىنسىنىپ كونگەندىك بار.

ءوز ءحالىن شىن ۇعا الماعانداي بولىپ، سىبىرلاپ:

— بارمىن با، جوقپىن با؟..— دەپ ازدان سوڭ كوزىن قايتا جۇمدى. جۇرتتىڭ كۇدىگى ۇزاققا سوزىلعان جوق. ءتۇسى از-ازداپ سۋي باستاپ، كوزى شالا جۇمىلىپ، ءبىر اراعا قادالىپ قاتىپ قالدى... ەرىندەرىنىڭ اراسى اشىلىپ، ءتىسى اقسيىپ، بەتىنە ءولىم تاڭباسى باسىلا باستادى. كەشىكپەي ءۇزىلدى... ءۇي ءىشى ۋ-شۋ بولدى... كەمپىر ءحالى ءبىتىپ، تالىقسىپ كەتتى. وسى ءحالدىڭ ءبارىن كوز الدىنان وتكىزگەن مەيىرحان، جۇماعۇل، اقتايلار دا شىداي الماي، بىرگە جىلاستى.

جۇرتتىڭ ءبارى سول كۇنى-اق ماقسۇتتىڭ ولىمىنەن حابارلاندى. وقىعان جىگىتتەر مەن قالانىڭ باسقا حالقى دا ازاماتتى شىن ايادى. جولداستارىنىڭ كوبى قايعىلانىپ مۇڭايدى... جۇرتتىڭ ءبارى دە:

— قالادا وسكەن جىگىتتىڭ ادامى وسى ەدى، بيشارانىڭ شەشەسى سورلادى اۋ!—دەپ، شىنىمەن نازالانعانداي بولدى.

ەرتەڭىندە ماقسۇتتىڭ جانازاسىن شىعارۋعا كوپ جۇرت جينالىپ ەدى. ازاماتقا اقىرعى قارىزىن وتەمەك بولعان وقىعاندار، جولداستارى تۇگەل جيىلىپ كەلدى. ءبارىنىڭ ءتۇسى ۋايىمدى... قاباقتارى سالبىراڭقى، جۇدەۋ...

ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، جيىلعان جۇرت ولىكتى كوتەرىپ الىپ، زيراتقا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. زيراتقا جەتكەن سوڭ، ەرتە باستان قازۋلى دايار تۇرعان، قاسىندا ءۇيۋلى جاڭا توپىراعى بار، ازىناعان سۋىق كوردىڭ قاسىنا ولىكتى الىپ كەلدى. كوپ جاستار كورگە ءبىر-بىر قاراعان سوڭ، شىداي الماي تەرىس اينالىپ كەتىستى. بەيىت باسىندا ءبىرقالپىنان اۋماي، قۇتىرعان سياقتانىپ جەلىگىپ جۇرگەن مولدالار عانا. بۇلار قىزىلدى سەزگەن قاراقۇستاي جانتالاسىپ ءجۇر. شىن راقىمسىز، تاستاي سۋىق ادامدار سەكىلدەنەدى. ولىكتىڭ ۇستىنە جاپقان شاپانعا، باسى مەن اياق جاعىنا سالعان ورامال شۇبەرەككە تالاسادى.

ازدان سوڭ ماقسۇتتى جالعىز قابات اق كەبىنگە وراعان كۇيىندە لاقاتتاپ قازعان كوردىڭ تۇبىنە اپارىپ سالدى. بەر جاعىنا ءبىر كىرپىشتەن سوڭ ءبىر كىرپىشتى قويىپ، تەلمىرگەن كوزدەردەن دەنەسىن جاسىرا باستادى.

وسى ءحالدىڭ ءبارىن دە كوزدەرىمەن كورىپ تۇرعان وقىعاندار ءبىر-بىر اۋىر كۇرسىنىپ الىپ، سالبىراعان پىشىنمەن ۇيدى-ۇيلەرىنە تاراستى.

II

كۇندەر ءوتتى... اۋىر ايلار دا جىلداي جىلجىپ، بىرتىندەپ ءوتىپ جاتىر. جاز كەلىپ، كوك شىعىپ، دۇنيە جاسارعان. كۇن بۇرىنعى كوركىنە ءتۇسىپ، قىزۋىمەن جەر ءجۇزىن جانداندىرىپ قۋانتادى. جاپىراقتارى جەتىلىپ، جازعى جاسىل كيىمىن كيگەن اعاشتار بىر-بىرىمەن مىڭ ءتۇرلى تىلمەن سويلەسىپ، سىرلاسا تەڭسەلەدى.

جىلى كۇنگە قۋانىپ، ويناپ ۇشقان قۇستار تابيعاتتىڭ ءبىر تۇرىنە ارناۋلى ماقتاۋ ولەڭ ايتىپ بىلدىرلاعان نازىك تىلىمەن قوشەمەتىن كورسەتىپ ءجۇر. ادامنىڭ دا كوڭىلى كوتەرىڭكى، جەلىگى كوبەيگەندەي... ءبىراق ماقسۇتتىڭ ۇيىنە جەلىكتى دۇنيە ءالى اسەرىن بەرگەن جوق. مۇڭلى كەمپىردىڭ شەر ۋايىممەن سارعايعان ءجۇزى، قايعىمەن تۇكسيگەن قاباعى ءبىر قالىپتا قاتقانداي، تاسقا تۇسكەن تاڭبا سەكىلدى. كەشكە شەيىن تىنىشتىقتا تۇراتىن كىشكەنە ءۇيدىڭ ءىشىن كۇرسىنگەندە كەۋدەسىنەن شىققان جالىن ورتەپ كەتكەندەي بولادى. جاس قاديشانى ءۇي ىشىندەگى اۋىرلىق موينىنا بايلاعان تاستاي باسىپ، ەڭسەسىن كوتەرتپەيدى. ول بۇل كۇندە سارىلىپ وتىراتىن ۇزاق قايعىدان ارىلعان. جالعىز-اق قۇلازىپ تۇرعان يەسىز ءۇي، جەتىمدىكتىڭ سۋرەتى سەكىلدەنىپ وتىرعان قايعىلى كەمپىر ۇيگە كىرگەن سايىن يىعىن كوتەرتپەيتىن سەكىلدى. بۇل ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ازىرگە جاماۋ بولىپ تۇرعان — ماقسۇتتان قالعان كىشكەنە ايەل بالا — ءجاميلا... قايعىدان كەمپىردىڭ كوڭىلى ازىراق سەرگىگەن ۋاقىتتا ەكەۋى دە بالانى ەرمەك قىلىپ، الدارىنا الىپ، الدانىش ەتكەن بولادى.

مەيىرحان بۇل ۇيگە ماقسۇت ولگەن سوڭ كوپ كەلگەن جوق. قاشقالاقتاعانداي.

بۇرىنعى ماقسۇتتىڭ جولداستارىنان وسى كۇندە بۇل ۇيگە كوبىرەك كەلەتىن — جۇماعۇل مەن اقتاي. بۇلار اۋەلگى كەزدە ۇيگە كەلگەندە قايعىلى بولىپ وتىرىسىپ، جۇرە-جۇرە ۇيرەنگەن سوڭ، از-ازداپ اڭگىمە ايتىپ، كەيدە قاديشاعا وڭاشاراقتا كۇلدىرگى سوزدەر ايتىپ تا قارالى ايەلدەردىڭ كوڭىلدەرىن كوتەرىپ كەتەتىن بولعان.

سوڭعى ۋاقىتتا جۇماعۇل جالعىز دا بولسا كەلگىشتەپ، ءارتۇرلى اڭگىمەمەن قاديشانىڭ كوڭىلىن قايعىدان ءبىراز سەرگىتىپ كەتەتىن بولعان. جاراتىلىسىندا قۋ، سوزىندە شىنىنان وتىرىگى كوپ جۇماعۇل سوڭعى كۇندەردە اڭگىمەنى ماقسۇت جايىنان ايتپاي، كوبىنەسە ءوزى كورىپ جۇرگەن جاستىق قىزىقتارىن ايتقىشتاي بەرەتىن بولعان. ماقسۇت جايىن كەمپىرمەن عانا سويلەسەدى. وعان دا «جاقسى بالا» بولىپ كورىنە باستادى. قاديشا ازدان سوڭ جۇماعۇل اڭگىمەسىنىڭ ارتىنان ەلەگىزىپ قالاتىن بولدى. اڭگىمەنىڭ اسەرى بويىنا كۇننەن-كۇنگە ءسىڭىپ بارا جاتقانداي. سىرتى قارالى بولماسا، ىشىندە قارالى كوڭىل تاۋسىلعان سياقتى. توسەككە جاتقان سايىن اۋناپ، قىزىپ ۇيىقتاي الماي جاتقاندا، ويىن قايعى بيلەمەي، كومەسكى ءۇمىت پەن قىزۋ بيلەيتىن ادەت بولدى. ويلانسا — ارتىن ويلاماي، الدىن ويلاۋى كوبەيدى. سول ويلار جيىلەگەن سايىن تۇرعان ءۇيى سۋىقتانىپ، كوڭىلىنە جات تارتقانداي بولا بەردى. قازىرگى ءحالى: «قىزىقتى ەندى كورەمىن، ءومىر ءدامىن ەندى تاتامىن!»—دەپ سانسىز ءۇمىت، سانسىز قيالدى ويلاپ كەلە جاتقاندا، ءبىر قاتال قول راقىمسىزدىقپەن قاتتى ۇستاپ الىپ، الدەقانداي قۇلاپ، توزىپ، قۋارعان ەسكى مولانىڭ ىشىنە بەكىتىپ تاستاپ كەتكەن تۇتقىن ادامنىڭ حالىندەي كورىنەدى. مۇنىڭ ءبارى جاقىندا بولاتىن ۇلكەن وزگەرىستىڭ الدىنداعى باسقىشتارى ەدى.

ءبىر كۇنى مەيىرحان قىزمەتتەن قايتىپ كەلىپ، توسەگىندە جاتىر ەدى. ۇيىنە قازاقشا كيىنگەن جاستاۋ جىگىت كىردى دە، قولىنا ءبىر كىشكەنە حات تاپسىردى. مەيىرحان اشىپ وقىدى.

«مەيىرحان جولداس!

ەرتەڭ ساعات 12-دە ءبىزدىڭ تويعا كەل. سەن ەستىگەن شىعارسىڭ، مەن قاديشانى الاتىن بولدىم. قۇداي ۇرىپ، ءسوزىمىز وسىلاي بولىپ قالدى.

جۇماعۇل».

مەيىرحان ەسى شىعىپ اڭىرىپ: «نە دەيدى؟»—دەپ، حاتتى قايتا-قايتا وقىپ، تۇرىپ قالدى. جىگىت شىعىپ كەتتى. مەيىرحان باسىنا تاس تيگەندەي بولىپ ساندالىپ، ارى-بەرى الاسۇرىپ ءجۇردى دە، اياعىندا ايلاسى قۇرىپ وتىرا قالىپ، حاتتىڭ ۇستىنە ءىرى جازۋمەن: «بارمايمىن، تويىڭ قۇرىسىن!» دەپ، قىسقا ءتۇرتىندىسىن قوندىرا سالىپ، وتىرىپ قالدى.

ەرتەڭىندە مەيىرحاننىڭ ۇيىنە تويعا بارا جاتقان ەكى جولداسى كىردى. ەكەۋى دە جاقسى كيىنگەن، اق جاعا سالىپ، ءيىس ماي سەپكەن، تويعا بارا جاتقانداي اق اجارلى، كوڭىلدى.

مەيىرحان بۇلارعا: «بارماۋ كەرەك. بۇل نارسىزدىك. كەشە ماقسۇتتىڭ تويىن تويلاپ، بۇگىن ونىڭ قاتىنى مەن جۇماعۇلدىڭ تويىن تويلاماقشىمىز با؟»— دەپ ەدى، ءبىراق وعان جولداستارى بولعان جوق. ولار: «قويشى يدەاليست بولماي! بارامىز دا تاماققا تويامىز، كىشكەنە ىشەمىز، نەمەنەسى بار؟»—دەپ، مەيىرحاننىڭ اۋزىن اشتىرمادى. ءبىرازدان سوڭ مەيىرحان دا وتىرىپ وتىرىپ كونىپ، ءبارى دە بىرگە ءجۇرىپ كەتتى.

توي قىزۋلى بولىپ ءجۇرىپ جاتىر. جۇماعۇل مەن قاديشا تۇك كورمەگەندەي بولىپ قۇلپىرىپ كەتكەن. كەلگەن جۇرتتىڭ ءبارى دە ەشنارسە بولماعانداي شىن كوڭىلدەرىمەن «قۇتتى بولسىن!» ايتىپ، ەكى جاستىڭ قۋانىشىن قىزىقتاپ كەتتى. ازدان سوڭ ءىشىپ العان جۇرتتىڭ ءبارى دە ماس بولدى، ۋ-شۋ، جىر، ايعاي، كۇلكى كوبەيدى.

قىزىپ، ماس بولعان سوڭ مەيىرحان ءبىر كەزدە تۇرەگەلىپ، جۇرتتىڭ ءبارىن توقتاتىپ، وزىنە قاراتىپ قولىنا رومكەسىن الىپ:

— مەن سەندەردى ماقسۇت ءۇشىن ىشۋگە شاقىرامىن... جاساسىن ماقسۇتتىڭ ارۋاعى!—دەدى. جۇرتتىڭ ءبىرتالايى كۇلدى. جۇماعۇل مەن قاديشا قوسا كۇلدى. ءبىرتالايى ويىنا ەشنارسە الماي، بىرگە ءىشىپ جىبەردى. مەيىرحاندى قاسىنداعى جولداستارى «تىنىش وتىر» دەپ، اياعىنان تارتىپ، مازاق قىلىپ كۇلىپ، وتىرعىزىپ قويدى. مەيىرحاننىڭ جولداس قارىزىن وتەگەنى سول ەدى...

از كۇننەن سوڭ جۇماعۇل مەن قاديشانى قايىن اتاسى قوندىباي قاتىن-بالاسىمەن تۇگەل جيىلىپ كەلىپ، قىرعا قاراي شىعارىپ سالدى. جاڭا قوسىلعان جاستار ەلدەگى جۇماعۇلدىڭ ۇيىنە باراتىن بولعان. قوڭىراۋلى ترويكا قوندىبايدىڭ قاقپاسىنان شىلدىر قاعىپ شىققاندا، قارسىداعى ماقسۇتتىڭ ۇيىنە جۇماعۇل قوماعايلانعان كوزبەن قاراي ءتۇستى.

ماقسۇت ولگەن بولمەنىڭ تەرەزەسىنەن سورلى شەشەسى بۇل كۇيدى كورىپ، ەكى كوزىنەن جاسىن وزەندەي اعىزىپ، تەلمىرىپ قاراپ، قادالىپ وتىرىپ قالدى.

جاستاردى شىعارىپ سالعان وقىعان جىگىتتەر قالجىڭداسىپ، كۇلىسىپ، بۇل تەرەزەنىڭ الدىنان بولەك-بولەك بولىپ ءوتىپ جاتىر...

III

مايدىڭ كۇنى. كوك جەتىلىپ، گۇلجاپىراق مولايعان. جاڭا شىققان الكۇرەڭ جاسىل شوپپەن دالا جاسارعان. بىلتىردان قالعان قۋ ءشوپ ازايعانداي، اندا-ساندا بولماسا، كوزگە كوپ ىلىنبەيدى ونىڭ ورنىن قازىرگى كۇندە الاسا بەتەگە، جاسىل تارلاۋ، شاشىراعان جاس كودە، شاشاقتالعان جاس ساسىر باسقان. جاسىل كىلەمنىڭ تۇرىندەي كورىكتى دالادا ءار جەرگە شاشىراپ شىققان قىزعالداقتىڭ سارى گۇلدەرى كوز قۋانتىپ، جايناپ تۇر.

ۇلكەن تاۋدىڭ قولتىعىنداعى جىڭىشكە وزەك پەن ۇزىن سايلار دا جىلداعى سۇلۋ كوركىنە كەلىپ جاڭارعان. جاپىراعى جەتىلگەن جاس قايىڭ، وزەكتى قۋالاپ وسكەن ۇزىن توعاي، تاسقىنى باسىلماي، سارقىراپ اققان وينامالى جۇيرىك وزەن، بويى ءوسىپ، بۇراڭداپ تولقىنداعان جاسىل شالعىن، وزەكتىڭ ەكى جاعىنداعى قاتارلانعان بيىك جارتاس، وزەك بويىندا ويناپ ۇشقان جىرشى قۇستار — ءبارى جينالعاندا، سايدى جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنشەكتىڭ وتاۋىنداي جايناتىپ، جاسارتىپ تۇر.

بيىل بۇل ولكەنىڭ سۋى دا مول ەدى. سوناۋ ويدا، كوز ۇشىندا، جارقىراعان — شاراسىنان سۋى اسىپ، ايناداي مولدىرەپ جاتقان كول كورىنەدى. جاعالاي جۇرگەن مال شاشىراي جايىلىپ، كول اينالاسىن شۇبارلاندىرىپ ءجۇر. جارىق كۇندە شاڭقيىپ كورىنگەن اق اۋىلداردى ساعىم كوتەرىپ، كەيبىر ۇيلەر جۇمىرتقاداي بولىپ كورىنەدى. جايلاۋعا قاراي جاڭادا بەتتەپ كوشكەن ەل شىڭعىس تاۋىنان اسىپ كەلىپ، كۇنگەيدە وتىر. اۋىل-اۋىلدىڭ ءبارى دىردۋى مول، كوڭىلدى.

قىستان مال كۇيلى شىققاندىقتان، جازعىتۇرىمعى كوككە از كۇن ىشىندە سەمىرىپ العان ات-ايعىر، تۋ بيەلەر وسى كۇنى مىنىستە. ەكى-ۇش كىسىنىڭ باسى قوسىلسا — جارىس، اۋدارىس، ات سىناسۋ، كۇش سىناسۋدى ەرمەك ەتەدى. كۇنگەيگە كەلگەننەن بەرى قاراي اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى: «قۇلىندار جەتىلىپ قالدى، جايلاۋعا قىمىزسىز بارعاننىڭ ورنى جوق، ەندى بيە بايلاۋ كەرەك!»—دەسكەن بولاتىن. سوندىقتان بيەسى بار اۋىلدار نوقتا ءجىپ ەسىپ، سابا تىگۋگە قاتىن-قالاشتى جيىپ، ناۋقان قىلىپ جاتىر. سول سياقتى قامعا جۇماعۇلدىڭ اۋىلى دا ەكى-ۇش كۇننەن بەرى قاراي كىرىسكەن ەدى. ءبىراق جۇماعۇلدىڭ شەشەسى قاماريا جاس كۇنىنەن شارۋاقورلىقتى ساراڭدىققا جەتكىزگەن، كۇتىمدىلىكتى پايداكۇنەمدىككە جەتكىزگەن، مىنەزى قاتتى، دۇنيەگە پىسىق بايبىشە بولعاندىقتان بۇل جولى ناۋقاندا دا قىل-قىبىرىن كوپ شىعارماي، شىعىنداماي، كەرەك نارسەلەرىن تەز قامداپ الدى.

سوندىقتان امىرە اقساقال بۇگىن اۋىلدىڭ جانىنداعى كوگالعا جىلقىسىن ءيىرتىپ، بيە بايلاتىپ جاتىر. جەلى باسىندا اۋىل-ۇيدەگى كورشى-قولاڭدى، كەدەي-كەپشىك بولماسا، باسقا اۋىلداردان كەلگەن بوتەن قىدىرماشىلار جوق. امىرە شىعىن شىعاراتىن قوشەمەتشىنى جەك كورەدى. بۇل مىنەزىن بىلەتىن اعايىن مۇنىڭ ىستەگەن ناۋقاندارىنىڭ كوبىنە كەلگىش بولمايتىن.

قىس بويى قۇرىق كورمەي اساۋسىپ قالعان ءىرى جىلقىلارى دا، ارالارىنداعى اساۋ قۇلىندار دا جەلى باسىنا تۇرماي شۇبىرىپ جۇرە بەرگەندىكتەن اقساقال اۋەلى قاشاعان بيەلەردىڭ قۇلىنىن ۇستا دەپ بۇيرىق بەردى.

ىڭعايلى جىڭىشكە قۇرىققا مىقتى باۋدى تاعىپ الىپ، جىلپوس جىلقىشى توپتانىپ ىعىسىپ كەلە جاتقان كوپ جىلقىنىڭ ىشىندە قاقتىعىپ جۇرگەن قۇلىندارعا نۇسقاعان سايىن قۇرىعىنىڭ باۋىن ءدال ءتۇسىرىپ، جاس قۇلىنداردى ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرىن شىڭعىرتىپ، تۋلاتىپ، ۇستاپ بايلاتىپ جاتىر.

قۇرىق كورمەگەن اساۋ قۇلىنداردىڭ كەيبىرەۋى قۇرىق تارتقاندا اسپانعا شاپشىپ شىڭعىرسا دا، جىلقىشىنىڭ مىقتى قولدارىنىڭ قايتا سەرپىگەن ەكپىنىمەن شالقاسىنان ءتۇسىپ، تىپىرلاپ قالادى. امىرە قۇلىن جىعىلعان سايىن: «ءبىسمىللا!» دەپ، ورنىنان اتا جۇگىرىپ، جىلقىشىعا: «مەرتىكتىرىپ الما!»—دەپ، قۇراق ۇشىپ ءجۇر.

بيە تەگىس بايلانىپ بولعان كەزدە اۋىلداعى قاتىن-قالاش بۇل ەلدىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ىرىمىن ىستەپ، ۇيدەن تاباققا سالىپ، قۇرت-ماي الىپ كەلدى.

امىرە ءۇيىرى مول ايعىرلاردى ۇستاتىپ الىپ، ساۋىرلارىنا ايران جاقتىرىپ قويا بەرىپ، جەلى باسىنا توپتالىپ جيىلىپ قالعان جۇرتتىڭ ورتاسىنا كەلدى. جاس-كارىنىڭ ءبارى دە قاتىندار اكەلگەن قۇرت-مايدى جابىرلاسىپ جەپ جاتىر.

ازدان سوڭ جەلى باسىندا وتىرىپ، جۇرت بىر-ەكى كۇننەن بەرى قاراي ەستىپ جۇرگەن اڭگىمەلەرىنە كوشتى. بۇل اڭگىمە قالادا جۇماعۇلدىڭ قاتىن العاندىعى جايىنان ەدى. قالادان بۇل اۋىلدىڭ وزىنە كەلگەن ءالى انىق حابار جوق. ءبىراق باسقا ءبىر اۋىلدارعا كەلگەن قالاشىلار: «جۇماعۇل قالاداعى قوندىبايدىڭ قىزىن الدى. جاساۋ-جابدىعى بارىنشا مول كورىنەدى. بۇرىنعى كۇيەۋى ولگەن كورىنەدى، سودان قالعان كىشكەنە قىزىن دا جۇماعۇل قولىنا الىپتى. ولگەن جىگىتتىڭ ءبىر كەمپىر شەشەسىنەن باسقا جاقىنى جوق، ءبىر باسىنا باي جىگىت ەكەن. قالادا كوك شاتىرلى ءۇيى بار بىلەم. ەندى مىنا كىشكەنە قىزدى العان سوڭ، سول ولگەن جىگىتتىڭ قالعان مۇلكىنە جۇماعۇل يە بولادى دەگەن ءسوز بار. قىزدىڭ اكەسى قوندىباي «قالعان مۇلىككە مەنىڭ قىزىم يە بولادى» دەگەن ءسوزدىڭ شەت جاعاسىن شىعارىپ تا جۇرسە كەرەك. سونىمەن جۇماعۇل «ءبىر-اق كۇندە دۇركىرەگەن باي بولىپ شىعا كەلگەلى تۇر» دەگەن قۋانىشتى حابار دۇڭكىلدەپ امىرە اقساقال مەن قامارياعا ەستىلە باستاعان. بۇلار قۋانىپ ورەكپىگەن كىسىنىڭ مىنەزىن كورسەتپەيمىز دەپ، ىشىنەن «شۇكىرانا» قىلىپ، سىرت كىسىنىڭ بارىنە:

— ە، السا السىن بايدىڭ قىزىن! ول نەمەنى ءبىز وقىتقاندا، «ىلعي بىزدەن شىعىن شىعارا بەر، كەمپىر-شالدىڭ قولىنداعى ازىن اۋلاعىن تاۋىسا بەر» دەپ وقىتىپ پا ەدىك؟!» «مال تاپ، ءبىزدى اسىرا!»—دەپ وقىتقانبىز. وسى كۇنگە شەيىن قارا تيىن تابىس تاپقان جوق. ەندى قاشان كومەگى تيەدى بىزگە؟ بۇدان بىلاي مال تاپپاسا، ۇيگە دە جولاتپايىق دەپ ءجۇر ەدىك. سونى ەستىگەن عوي!— دەسىپ، ىشتەگى جۇبانىشتارىن سىرتىنا مونتانى كۇيىنىشتىڭ سوزىمەن شىعاراتىن. قازىردە دە جەلى باسىندا وتىرعان جۇرت:

— جۇماعۇل كەلىنشەگىمەن بىر-ەكى كۇندە كەلەدى، سولار كەلگەنشە، قىمىزدى اشىتىپ قويۋ كەرەك. بۇلار بۇل جولى سىي بولىپ كەلەدى، كۇتۋ كەرەك!—دەسە، كەيبىرەۋلەر:

— اناۋ ولگەن جىگىتتىڭ دۇنيەسىنە يە بولىپ وتىرعان — جالعىز عانا كەمپىر، ونى دا الا كەلسەڭشى! كەمپىرگە باسىن كۇتەتىن كىسى بولسا بولماي ما، وعان ەندى دۇنيە نە كەرەك؟—دەگەن سوزدەردى دە ايتىسا باستادى. قاماريا ەشكىمگە ايتپاسا دا، بۇرىن ىشىنەن ويلاپ جۇرگەن ەسەبىنىڭ ءبىرى وسى بولعاندىقتان:

— كەمپىرگە مەنىڭ بالامنان ارتىق بالا بار ما؟ جۇماعۇل ونى اسىراپ-ساقتاۋعا جاراماي ما، ءتىپتى قولىمدا تۇرسىن دەسە، قولىنا-اق بەرەيىك جۇماعۇلدىڭ. ول كەمپىرى اقىلدى بولسا، ەندى جۇماعۇلدى باۋىرىنا تارتۋى كەرەك ەمەس پە؟— دەدى.

امىرە بۇل ءسوزدىڭ جارىققا شىعىپ، كوپ جۇرتتىڭ تالقىسىنا تۇسكەنىن جاراتپادى. سوندىقتان انشەيىندە كوپ قارسى كەلمەسە دە، قاماريانى توقتاتىپ:

— قويشى، قاتىن، كۇنى بۇرىن جوقتان وزگەنى سويلەي بەرمەي، قۇدايدىڭ ءبىر جازعانى بولار!— دەدى.

قىردىڭ داعدىلى سالتىنشا قيىن ءسوزدىڭ ءبارىن جارىققا شىعارىپ، وڭاي ءسوز قىلىپ سويلەپ وتىراتىن ماشىقپەن قازىرگى جيىلىپ وتىرعان ەركەك-ۇرعاشىنىڭ ءبارى دە امىرە مەن قاماريانىڭ بىرىنە-بىرى ايتپاي، اقىرىن قۇپيا قىلىپ ويلاپ جۇرگەن جايلارىنىڭ ءبارىن قوڭىراۋلاتىپ، سىرتقا شىعارىپ وتىر. بۇلاردىڭ كوز الدارىنا ۇلكەن بايلىقتىڭ، سالتاناتتىڭ دا قىزىقتى سۋرەتتەرىن ەلەستەتتى. ءبىراق ىشىنەن تاقىس ەسەبى ارىلمايتىن امىرە كورشى-قولاڭنىڭ ءبىر جاعى — تىلەۋلەستىك، ءبىر جاعى — قوشەمەتشىلىكپەن ايتىپ وتىرعان سوزدەرىنە كوپ جەلىكپەدى. ول سىرتىنا ءسوز شىعارماي، جۇرتتىڭ بارلىق ءسوزىن ۇندەمەي تىڭداپ وتىر.

وسى رەتتە جەلى باسىندا ءبىرتالاي ۋاقىت وتكىزگەن سوڭ، جۇرت بىرتىندەپ تاراي باستاپ، اياعىندا ءبارى دە ۇيلەرىنە قايتتى.

ارادا ءبىراز كۇن ءوتتى. كۇن كەشكىرىپ باتۋعا تاقالعان ۋاقىت ەدى. امىرە قۇدىق باسىندا تۇرىپ، كەشكى سۋعا كەلگەن جىلقىنى سۋارتىپ، الدىن سولتۇستىك جاقتاعى اششىلى ويعا شىعارتىپ تۇر. اۋىل جاقتا جاڭا جامىراعان قوزىلار ۋ-شۋىمەن دۇنيەنى ازان-قازان قىلىپ، جاڭا عانا قورادان ءورىپ بارادى. قاماريا قوي ساۋىپ كەلگەن قاتىندارعا ءامىر قىلىپ، ەسىك الدىندا تۇر ەدى. قاسىنا قوزىشى بالا شاۋىپ كەلىپ:

— ءشۇيىنشى ءشۇيىنشى، اپا! جۇماعۇل اعام كەلىپ قالدى،— دەدى.

بۇل سوزدەر ەستىلگەن جەردە اۋىلداعى بارلىق جان ۇيقى-تۇيقى بولىپ، ابىگەرلەنىپ قالدى. جۇماعۇلدىڭ كەلۋىن اسىعىپ كۇتكەندەرى بارلىق قاربالاسىنان ءبىلىنىپ تۇر.

ارلى-بەرلى جۇگىرىسىپ سەندەلگەن قاتىندار، شۋلاپ سەكىرىپ، كۇلىپ-ويناعان بالالار، قۇدىق باسىنان جاڭا حاباردى ەستىپ، اۋىلعا قاراي جىلدامداتىپ كەلە جاتقان ۇلكەندەر — بارلىعى دا جۇماعۇلدىڭ كەلۋىن ۇلكەن قۋانىش قىلعان سياقتى. جولاۋشىلاردى كۇتكەن اۋىلداعى بارلىق ەركەك، بارلىق قاتىن-قالاش امىرەنىڭ ءۇيىنىڭ سىرتىنا شىعىپ، ەكى جاققا جارىلىپ تۇرعاندا، اۋىلعا جارتى شاقىرىمداي جەردە قاتتى ءجۇرىپ كەلە جاتقان قوڭىراۋلى ترويكا كورىندى. ات باسىن ۇستاعان جىگىت جولاۋشىلاردى قارسى الۋعا شىققان توپتى كورىپ، بۇرىنعىسىنان دا ەكىلەنىپ الىپ، تەر باسقان ءۇش قوڭىر اتتى بيشىگىمەن ىعىستىرىپ، شاپتىرىپ كەلەدى. ءبىرىن-بىرى كورۋگە اسىققان جاقىنداردىڭ شىدامسىزدىعى ۇزاققا سوزىلعان جوق. اتتاردىڭ تۇمسىعى امىرەنىڭ ۇلكەن اق ءۇيىنىڭ سىرتىنا كەلىپ تىرەلدى. جولاۋشىلار اربادان ءتۇسىپ بولعانشا، ساعىنعان جاقىندار جۇماعۇلدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ الدى. ازدان سوڭ ايەلدەردىڭ ءبارى دە قاديشانى جاعالاپ، قاماريا سياقتى ۇلكەندەرى ونىڭ دا بەتىنەن ءسۇيىستى. ءبىراز سوزبەن اماندىق ايتىسىپ، حال-جاي بىلگەن سوڭ، جۇرتتىڭ ءبارى ۇيگە كىردى. سويلەسىپ، حال ءبىلىسىپ، اراسىنا قالجىڭ دا ارالاسىپ، كۇلكى كۇبىر باستالعان سوڭ، جاقىنداردىڭ قۋانعان، ساعىنعان، لۇپىلدەگەن جۇرەكتەرىنىڭ ءبارى ورنىعا باستادى. جۇرت بىرىنە ءبىرىنىڭ كوزى قانىپ ۇيرەنىسكەن سايىن، جاڭا كەلگەن جاستار مەن اۋىلداعى بارلىق جانداردىڭ اراسىنداعى از ۇيلەسپەگەندىك سەزىلە باستاعانداي بولدى.

اۋىلعا كەلەردە جازعا لايىقتى بارلىق تازا جاقسى كيىمدەرىن كيىپ الىپ شىتىرايعان جاستار قالانىڭ حالقىنا ۇقساپ، قىرعا بوتەن كىسى سياقتاندى. كەرەك دەسە، جۇماعۇلدىڭ سويلەگەن سوزىندە دە «ءسىز ءبىزى» كوبەيىپ قالعان جات ادامنىڭ قالپى بايقالعانداي. بۇل ۇيلەسپەگەندىك اسىرەسە كەلىن جايىنا كەلگەندە ايقىنىراق سەزىلىپ تۇر. كەلىننىڭ كەلگەن جەردەگى اتا-ەنەسىنە «سالەمەتسىز بە؟»—دەپ امانداسۋىنان باستاپ، ۇيگە كىرگەن سوڭ ءتور الدىنا كۇيەۋىنىڭ قاسىنا وتىرىپ، مۇينەت سايىن ونىمەن سىبىرلاسقانى دا قىر تۇرمىسىندا ەشۋاقىتتا بولماعان ءبىر ورەسكەلدىكتى تانىتقانداي بولدى. كەلىن زاتىندا، ءوزى وقىپ ۇلگى الىپ، وقىمىستىلاردىڭ قاتارىنا كىرگەن كىسى بولماسا دا، قالاداعى ءمۇعالىمنىڭ قاتىنى بولىپ اشىلىپ قالعاندىقتان، سول وقىمىستى جۇرتتىڭ ۇلگىسىن ماشىق. ەتكەن ەدى.

قازىرگى ساعاتتاعى ۇيلەسپەگەندىك جاڭا كەلگەن جاستارعا سونشالىق كوپ بايقالماسا دا، اۋىلداعى ۇلكەن-كىشىنىڭ بارىنە دە تەز سەزىلدى.

مۇنداي كۇيگە سەنىمدىرەك بولىپ تۇراتىن ايەلدەر اۋەلگى جەردەن-اق كۇڭكىل شىعارىپ، تىسقا شىققاندا بىرىنە-بىرى سىبىرلاپ كۇلىسە باستادى. ۇيدەگى ەركەكتىڭ ءبىرتالايى بايقاماعان كىسى بولىپ سىر بىلدىرگەن جوق. كەيبىرەۋلەر عانا كۇلىپ جۇرگەن قاتىنداردى قاعىتقان بولىپ، قالجىڭمەن وزدەرىنىڭ ىشىندەگى جايلارىن دا سىرتقا شىعارىڭقىراپ قويىستى. بۇل كۇيدىڭ ءبارىن، تۇگەل بولماسا دا، شەت جاعالاپ سەزىپ وتىرعان امىرە قازاقى كوڭىلىنە ۇنامسىز بىردەمە تيگەندەي بولىپ، كوپ سويلەمەي ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. ءبىراق قاماريا ەكەۋىنىڭ دە تۇپكى كوڭىلدەگى كۇدىكسىز ءبىر جۇبانىشى بۇگىنگىنىڭ بولىمسىز كەم-كەتىگىن ۇمىتتىراتىنداي. سوندىقتان اناۋ-مىناۋعا قاراماي-اق جۇماعۇلدى سۇيۋدەن، سىيلاۋدان قايتپاعان.

وسىمەن العاشقى كەلگەن جەردەگى ازعانا الشاقتىق. كوپ ۋاقىتقا سوزىلعان جوق. بەس-التى كۇن ءوتىپ حال-جايدى بىلىسكەن سوڭ، بالا مەن اكە، كەلىن مەن ەنە ءبىرىن-بىرى ابدەن تانىدى. شارۋا جاعىنداعى كەيبىر جۇمىستارعا كەلگەندە، ءبىرىن-بىرى جالعىز عانا ەمەۋرىنمەن دە ۇعىساتىن بولدى. بۇلاردى بىرىنە-بىرى سونشالىق تەز جاقىنداستىرىپ جىبەرگەن سەبەپ نە؟ ول — قازىرگى بۇلاردىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن ماسەلە: مال-مۇلىك، دۇنيە ماسەلەسى عوي. سوعان كەلگەندە، ءبارىنىڭ دە مىنەزى، ءىسى. تۇگەلىمەن ءبىر جەردەن شىققاندىعىندا. مالدى سۇيگەن قوماعايلىققا،ساراڭدىققا، قاناعاتسىزدىققا كەلگەندە، جاس كەلىن كارى ەنەسىنەن اسىپ ءتۇستى: جاس جىگىت وقىعان دەسەڭ دە، كارى اكەسىنەن اسىپ ءتۇستى، زاتى، مىنەز بىرلىگى «جاس-كارى»، «وقىعان وقىماعان» دەگەن ايىرمىستارعا قاراماي-اق، بۇل ادامداردىڭ باسىن قوسىپ، بىرىن-بىرىنە ۇيلەستىردى. ارالارى مۇنداي كۇيگە جەتكەن سوڭ، ءارقايسىسىنىڭ ويىندا جاسىرىن كۇيدە جۇرگەن سوزدەر اشىق ايتىلاتىن بولىپ، جارىققا تۇسە باستادى. قاماريا ەكى كۇننىڭ بىرىندە:

— شىعىنىمىز كوپ، كەمپىر-شالدىڭ قولىنداعى مال تاۋسىلىپ بارادى، كوزدەرىڭنىڭ قىرىن سالاتىن ۋاقىتتارىڭ جەتتى. قايدان بولسا دا — مال تابىڭدار!— دەگەن سوزدەردى ەندى بالاسى مەن كەلىنىنىڭ قۇلاعىنا سىڭىرە باستادى.

كەلىنى اكەلگەن جاساۋ-جابدىق باسىندا ۇلكەن ولجا كورىنسە دە، ازدان سوڭ ۇمىتىلا بەردى.

ەندى بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ كوڭىلىندەگى ءبىر-اق ارمان — قالاداعى كەمپىر قولىنداعى مۇلىكتىڭ باسىن اشۋدا. جۇماعۇل مەن قاديشا بۇرىن بۇل جايدان كوپ سويلەسپەيتىن بولسا دا، قىرعا كەلگەن سوڭ ۇلكەندەردەن اشىق ءسوزدى ۇيرەنىپ الىپ، وڭاشا جەرلەردە اقىلداسىپ، ايلا ىزدەيتىن بولعان. قاماريا بالالارى ەشكىمگە اقىسىن سىڭىرمەيتىنىن بىلگەن سوڭ، بۇلارعا «پالەن-تۇگەندى ىستە» دەپ اقىل ايتۋدى قويدى. ءبىراق ۇمىتپاسىن دەگەندەي عىپ، كەمپىر قولىنداعى مۇلىكتى ءار كۇندە ءبىر رەت نەعىلسا دا ءسوز ەتىپ قوياتىن. مۇنى اشىق ءسوز قىلۋعا سىلتاۋ تابا الماعان كۇندە ماقسۇتتىڭ كىشكەنە قىزى ءجاميلانى الىپ، سوعان سويلەگەن بولىپ:

— دۇنيەگە قاشان يە بولاسىڭ؟ بىزدەي كارى اكە-شەشەڭە قاشان كومەگىڭ تيەدى؟ كەمپىردىڭ قولىنداعى مال-مۇلىكتى جيىپ ال!—دەپ جۇماعۇل مەن قاديشانىڭ قۇلاقتارىن بۇراپ قويادى. امىرە بۇل جاقتاعى اڭگىمەنىڭ كوپ تەرىسكە كەتپەيتىن ءتۇرىن اڭعارعان سوڭ، سوڭعى كەزدە مال قۇراۋدىڭ ەكىنشى ءبىر ەبىن ويلاي باستاعان. ەل ىشىندە امىرەنىڭ وزىمەن جاسى تۇرعىلاس جانعازى دەگەن ءىرى باي بار ەدى، سوعان كىشكەنە ءجاميلانىڭ باس-اياعى ۇناپ كەتىپ، دالادا بىرگە كەلە جاتقاندا امىرەگە ءسوز سالىپتى:

— مىنا بالاسىن مەنىڭ بىلتىرعى تۋعان كەنجە بالاما اتاستىرىپ قويايىق، سوعان ىرزالىعىن ايتسىن،— دەپتى.

امىرە بۇل سەزدى ءوز باسى ماقۇل كورىپ جۇماعۇلعا كەلگەن سوڭ جۇماعۇل:

— ازىرشە مۇنداي ءسوزدى شىعارۋدىڭ ورنى جوق. مەن ءبىرجولاتا جاماناتتى بولامىن. جانە ەرتەڭ كەمپىرمەن سويلەسكەندە دە: «وسى جەتىم بالانى جىلاتپايمىن، بەرسەڭ — سونىڭ ەسەسىن بەرەسىڭ»— دەپ سويلەسكەلى وتىرمىن.

ءبىر جاعىنان — سونى ايتىپ وتىرىپ، ءبىر جاعىنان — ءوزىمىز ساتىپ وتىرساق، ەل-جۇرتتان ۇيات قوي!»—دەدى.

امىرە جۇماعۇلدىڭ ازىرشە كونبەيتىن ءتۇرىن بايقاعان سوڭ توقتالدى. ءبىراق بالاسىنا:

— جۇرتى قۇرعىر كىسىگە جاقسىلىق ويلاۋشى ما ەدى؟ سەن مال تاۋىپ بايىپ بارا جاتساڭ، كورە المايدى. ونەبويى جۇرتتان قورقامىن دەپ، سىباعاڭنان قۇر قالىپ جۇرمە، ارسىز بولماي — ابىرويلى بولمايسىڭ دەگەن!— دەپ، ءومىر بويى ايتىپ كورمەگەن وسيەتىن بالاسىنا ەندى ايتا باستادى. ءبىراق اقساقالدىڭ اۋەلگى قوزعاعان اڭگىمەسى كوڭىلدەگىدەي شەشىلمەدى. ەڭ جاقىن بولعاندا، ءبىر جىلعا شەيىن توقتاي تۇرۋ كەرەك بولدى.

IV

جاستار قىرعا كەلگەننەن بەرى ەكى-ۇش اي ءوتتى. جاز ورتاسى اۋىپ، جۇرت ەگىن پىشەنگە قام قىلا باستاعان. دالا سارعايىپ جۇدەۋ تارتقان.

جازعىتۇرىمعى جاس ءيىستى جاسىل شوپتەردىڭ ورنىن سارى سەلەۋ مەن قاتاڭ تارتىپ قۋارعان اق كودە باسقان. جايلاۋداعى جاقسى قونىس، مول قۇدىقتاردىڭ اينالاسىن توزدىرعان ەل باۋىرداعى كۇزەككە قاراي كوشە باستادى. امىرە اقساقالدىڭ اۋىلى دا كوپ ەلمەن بىرگە باۋىرعا قاراي كوشىپ كەلەدى.

جۇماعۇل مەن قاديشا جازدايعى تۇرعان تۇرمىستارىنا ابدەن ىرزا ەدى.

جازعىتۇرىم قالادان ازىن-اۋلاق جۇدەۋ تارتىپ كەلگەن، وسى كۇندە ەكەۋى دە وڭالىپ سەمىرگەن. ونىڭ ۇستىنە: اۋىلدا دا، جالپاق ەل ىشىندە دە جۇرتتىڭ بارىنەن ءقادىرلى بولىپ، قايتا-قايتا قوناقتاپ، ويىن جيىننان بوساماي، ۋاقىتتى كوڭىلدى وتكىزگەن. ەندى بۇلار قىردىڭ قىزىقتى ۋاقىتى ءوتىپ بارادى، قالاعا قايتۋ كەرەك دەپ ءسوز بايلاسىپ، از كۇندەردە جۇرمەكشى بولعان.

ءبىر كۇنى كەشكە جاستار جۇرەردىڭ الدىندا ءسوزدى ءبىر جەرگە بايلاماق ءۇشىن، ءۇي ءىشىنىڭ ازعانا كەڭەسى بولدى.

باۋىرعا قاراي ىعىسىپ كوشىپ كەلە جاتقان ەل جاپالاپ قونعان ەدى. اي جارىق، ءتۇن جەلسىز تىنىق. ءار جەرگە شاشىراي، ۇيمە-جۇيمە بولىپ قونعان جاپپالاردىڭ دالاداعى وتتارى جارقىلداپ كورىنىپ تۇر. جەر وشاقتا كەيدە جالپىلداپ، كەيدە لاۋلاپ جانعان وتتار ءتۇننىڭ قالىڭ ۇيقىسىمەن قالتاڭ قاعىپ، الىسىپ تۇرعانداي.

جۇماعۇل مەن قاديشا وزدەرىنىڭ وڭاشا كۇركەلەرىنىڭ ىشىنە سالعان قۇس توسەكتىڭ اياق جاعىندا بىرىنە-بىرى سۇيەنىپ، قاتار وتىرىپ، شارۋا جايىن ءسوز قىلىستى. ازدان سوڭ اڭگىمەنىڭ اياعىنا قاماريا دا قوسىلدى. وزگە اڭگىمەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇدىكتى، قيىن ءسوز ماقسۇتتان قالعان ءۇي مەن مۇلىكتىڭ ءسوزى بولعاندىقتان، جۇماعۇل بۇل تۋراسىنان ءقازىر دە اشىپ ەشنارسە ايتپاي، كوپ ۇندەمەي وتىرىپ قالدى. بۇل ۋاقىتتا جۇماعۇل جاراتىلىسىنداعى تاقىستىق قۋلىعىنا سالىپ، بويىن باعىپ وتىردى. ءبىراق وزگەلەردىڭ سەزىن توقتاتقان جوق. قاديشا مەن قاماريا ءبىرىن-بىرى قوستاپ، مۇلىك تۋراسىنان ايتىلاتىن ءسوزدىڭ ءبارىن ايتىسىپ شىقتى. بۇلاردىڭ ءوز ويىنشا داۋسىز دەپ بايلاعانى: ماقسۇتتا جاقىن تۋىسقان جوق، قالىپ وتىرعان كەمپىردىڭ تورىنەن دە كورى جۋىق. وعان ولە-ولگەنشە سىيلاپ، كۇتىپ وتىراتىن كىسى بولسا — بولعانى. مۇلىكتىڭ ەندىگى يەسى — كىشكەنە ءجاميلا. سوندىقتان ازىرشە قاي جولمەن بولسا دا ىزدەنىپ وتىرىپ، ءۇي مەن مۇلىكتى ءجاميلانىڭ اتىنا اۋدارتىپ الۋ كەرەك!— دەپ ءسوز بايلاستى. وسىمەن ءۇي ءىشىنىڭ كەڭەسى ءبىتتى.

ەلدە قالعان امىرە، قاماريا وسى ءسوزدى بايلاۋ قىلىپ ۇستاپ قالدى. قاديشا مەن جۇماعۇل قالاعا بارعان سوڭ ىزدەنبەكشى بولىپ ءجۇرىپ كەتتى. از كۇندەر ءوتتى. قىرداعى سەيىلدەن قايتقان ەكى جاس قالاداعى قۇربى-قۇرداس، اعايىن تۋىسقان ورتاسىنا قايتا كەلدى. ساعىنعان قايىن جۇرت جولاۋشىلاردى قۋانىشپەن قارسى الدى. قاديشانىڭ توركىنىنە ءتۇستى. قاديشا مەن جۇماعۇل قالاداعى تانىستارىنىڭ حال-جايلارىن سۇراسىپ ءبىلدى.

تاعدىردىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەن قارالى كەمپىر دە ماقسۇتتىڭ ورنىندا ءالى كۇنگە قالقيىپ وتىر ەكەن. ونىڭ دا جاي-جاپسارىنا ابدەن قانىستى. كەمپىردى قاديشا تاستاپ كەتكەن سوڭ، جار دەگەندە جالعىز جاقىنى — ءبىر اقساق باۋىرى بار ەكەن: سونى قاسىنا الىپ قولعانات قىلىپ، قايعىلى ءومىرىنىڭ اقىرعى كۇندەرىن باياعىشا ءبىرقالىپتى جىلاۋمەن وتكىزىپ وتىر ەكەن. «جۇماعۇلدار كەلدى» دەگەندى ەستىگەن كۇنى ءتۇنى بويى ۇيىندە شامىن وشىرمەي زارلاپ وتىرىپ، تاڭدى كوزىمەن اتقىزىپتى. قاديشا كەلگەننەن كەيىن، ءجاميلانى كوتەرىپ بارىپ كەمپىردىڭ ۇيىنە كىرىپ شىقتى. بارعان جەردە كەمپىردىڭ زار قاعىپ جىلاعانى، ءجاميلانى باۋىرىنا تىعىپ، قۇشاقتاپ قىسىپ، ماقسۇتتى جوقتاعانى قاديشانىڭ قاتىپ قالعان كوڭىلىن جىبىتە العان جوق.

ونىڭ بۇل ۇيدە كوپ وتىرۋعا ءىشى پىسىپ، كەمپىردەن تەز جالىعىپ، ۇيىنە قايتقىسى كەلدى. سوندىقتان از وتىرعان سوڭ بالاسىن كوتەرىپ قايتىپ كەلدى. قوندىباي جۇماعۇل كەلگەن سوڭ:

— ەندى ۋاقىتتى بوسقا ەتكىزبەي، تانىس جولداستارى دا سويلەسىپ، انا دۇنيەلەرىڭدى جيىپ الىڭدار!—دەپ اقىل بەردى.

سونىمەن جۇماعۇل مەن قاديشا ىسكە كىرىستى. بۇلار ءار جەرگە بارىپ سۇراستىرىپ ىزدەنىپ ءجۇرىپ، اياعىندا وقۋ ءبولىمىنىڭ جانىندا جاس بالانىڭ قامىن جەيتىن كەڭسەنى تاۋىپ الىپ، سوعان ارىز كىرگىزدى. كەڭسە قىزمەتكەرىن جاڭىلدىرىپ، تەز يلاندىرۋ ءۇشىن جۇماعۇل ءبىر جايدى كوپتىرىپ، ەكىنشى جايدى شومەيتە سويلەپ، ەسەبىن تاۋىپ ءجۇر. اقىرى، بۇل كەڭسە قاديشانىڭ ارىزىن قاراستىرىپ، اياعىندا، ماقسۇتتان قالعان دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءبارىن دە: «جاس بالاسى — ءجاميلاعا اۋىسادى، سودان باسقا يە جوق، ول ەرجەتكەنشە «وپەكۋن» جۇماعۇل بولادى»، دەپ بۇيرىق بەردى. قاديشا مەن جۇماعۇلعا بۇل جۇمىستىڭ تۇسىندا وزگە جولداستارىمەن بىرگە كومەكشى بولعان اقتاي ەدى. ول جۇماعۇلمەن بار سىرى، بارلىق ءىسى ارالاس بولعاندىقتان، ەندى بۇلاردىڭ باي بولىپ قاتارعا كىرۋىنە تىلەۋلەستىگىن كورسەتە باستادى.

اقتاي، ءبىر ۋاقىتتا قاديشانى جۇماعۇل الۋعا ءوزى تىلەۋلەس بولسا دا، جازدىگۇنى قىردان كەلگەن اعاسىنان: «قوندىبايدىڭ قىزىنان ارتىق كىمدى الۋشى ەدىڭ؟ سونى الىپ مال مۇلكىنە يە بولماي، بوس ساندالىپ ءجۇرسىڭ. ەسەپ بىلمەيسىڭ! سەنەن جۇماعۇل وزىپ كەتتى...»—دەگەن سوگىس ەستىگەن ۋاقىتتا شىنىمەن وكىنگەندەي دە بولىپ ەدى. ءبىراق ۋاقىت ءوتىپ، ءىس ورايلى كەزىنەن كەتىپ قالعاندىقتان، ەندى وزىنە جۇماعۇلدارعا تىلەۋلەستىكتى لايىق كورگەن. قازىرگى ۋاقىتتا انالارعا كومەكشى بولۋىنىڭ سەبەبى سول ەدى.

قاديشا وقۋ بولىمىنەن جوعارىدا ايتىلعان بۇيرىقتى الىپ كەلگەن سوڭ، كەمپىرگە قوندىباي كىسى سالىپ:

— قۇدايدىڭ ۋاقىتى وسى. جالعىز ءوزى ءبىر ۇيدە قۇلازىپ وتىرعانى لايىق ەمەس. انا ءۇي مۇلكىن جۇماعۇل مەن ءجاميلانىڭ اتىنا جازعىزىپ، ءوزى سولاردىڭ قولىنا كىرسىن!— دەدى.

كەمپىر بۇل سوزدەردى ەستىگەندە باسىنا ماقسۇتتىڭ ولىمىمەن تەڭ قابات قازا كەلگەندەي بولىپ، اۋزى كۇبىرلەپ جالبارىنىپ، جاعاسىن ۇستادى. بالاسى ولگەننەن بەرى قاراي ءبىر كۇن بولماسا، ءبىر كۇن كورەمىن-اۋ دەگەن زورلىق، جەتىمدىك جاڭا عانا كوز الدىنا بەتپە-بەت كەلگەندەي بولدى.

ءبىراق قوندىبايدىڭ ءسوزىن اكەلىپ وتىرعان دۇيسەن بۇنىڭ قايعىسىن ۇقپايتىن سياقتى. سول ءتۇرىن بايقاعان سوڭ، كەمپىر بار قۋاتىن جيىپ الىپ:

— مەن بالامنان، كەشەگى بايىمنان، ارعى اتا-بابامنان قالعان مۇلىكتى — تۋعان ەمەس، تۋىسقان ەمەس، دۇسپان بولىپ وتىرعان جۇماعۇلعا نەگە بەرەمىن؟ مەنىڭ بالام جوق بولسا دا، اعايىنىم بار، جۇماعۇل سياقتى جاتقا كەتكەنشە، سولارعا كەتسىن! ىرزالىعىممەن ءبىر ساباق ءجىپ بەرمەيمىن. قۋراپ قالعان سورلى كەمپىرگە زورلىق قىلماق بولىپسىڭدار عوي، كوپتىكتەرىڭدى ىستەي بەرىڭدەر!—دەپ، دۇيسەندى ۇيىنە قايىردى. ءبىراق قاديشانىڭ ۇلىقتان اكەلىپ وتىرعان بۇيرىعىن ەستىگەن سوڭ، جانە ءوزىنىڭ كومەكسىز جالعىزدىعىن ويلاعان سايىن، كەمپىر ەسىنەن اداسا باستادى. كورىنە زورلىق قياناتتى سەزىپ تۇرسا دا، نە امال قىلارىن بىلمەدى. اياعىندا قۇدايعا جىلاپ، جالبارىنىپ، «اھ» ۇرىپ وتىرعاندا، ەسىنە بالاسىنىڭ بۇرىنعى جولداسى مەيىرحان ءتۇستى. سول كۇنى قاسىنا اقساق باۋىرىن ەرتىپ الىپ، كەمپىر مەيىرحانعا كەلدى، جىلادى. ءبارىن ايتتى. قاديشانىڭ قالعان ەسەسى جوق، جۇماعۇلعا تيەردە توركىنىنەن اكەلگەن بارلىق مۇلكىن الىپ كەتكەنىن دە تۇگەل ايتتى. بالاسىنىڭ دوستىعى ءۇشىن جالبارىنىپ، مەيىرحاننان اق ىسىنە كومەك سۇرادى. زورلىقتان قورعا دەپ تىلەك قىلدى. مەيىرحان داعدىلى كوڭىلشەكتىگى ۇستاپ، كەمپىردىڭ سوزىنە ەرگەندەي بولدى. زورلىققا ارا تۇسۋگە ۋادە قىلىپ، ەرتەڭ جۇماعۇلمەن دە، باسقالارمەن دە سويلەسپەكشى بولدى. كەمپىر جەتىمسىرەگەن كوڭىلىنە بولىمسىز سۇيەۋ العانداي بولىپ ۇيىنە قايتتى.

ەرتەڭىنە مەيىرحان جۇماعۇلعا جولىعىپ:

— شىركىن، ادامشىلىق قارىزى دەگەن بار ەمەس پە؟ «وقىعان» دەگەن اتىڭ قايدا؟! پىسىق جىگىت بولدىڭ، تەگىن قاتىن الدىڭ، ۇيىنەن اكەلگەن مۇلكىن الدىڭ. ءوزىڭ دە كەدەي ەمەسسىڭ، قاتىنىڭنىڭ توركىنى — قالانىڭ ۇلكەن بايى. كىشكەنتاي قىزدىڭ شىعىنىن كوتەرە المايمىن دەدىڭ بە؟ نەمەنەسىنە ولگەلى وتىرعان كەمپىردى جىلاتىپ، كەشەگى جولداسىڭ — ماقسۇتتىڭ ارۋاعىن كۇڭىرەنتتىڭ؟— دەدى.

جۇماعۇل بۇل ءسوزدىڭ ءبارىن مەيىرحاننىڭ ءىشى تارلىقپەن، قىزعانشاقتىقپەن ايتىپ تۇرعان ءسوزى دەپ ساناپ:

— بۇل جۇمىستى ىستەپ جۇرگەن مەن ەمەس، قاديشا. مەن ونى توقتاتا المايمىن. جانە مۇنداي بولىمسىز جۇمىس ءۇشىن ارام دەيتىن بولساڭ، ايتىپ قوي، سەنى ءبىز سىنايتىن دا كەزەك كەلەر!— دەپ قىر كورسەتتى. «وقىعان ازامات»، «جاڭا ادام» دەگەنى تەك وقىعان باي، ارسىزىراق دۇنيەقوڭىز ەكەنىن جاڭا ۇققان مەيىرحان قاتتى شيرىعىپ:

— بايدىڭ بالاسىسىڭ، باي جەسىردىڭ بايىسىڭ، باي قايىنعا كۇيەۋسىڭ... وقىعانىڭا ەمەس، توقىعانىڭا باقتىڭ با؟ جىلانعا تۇك بىتكەن سايىن قالتىرايدى دەپ، بايىعان سايىن ارانىڭ اشىلىپ، جۇتپاقسىڭ با زارىن؟ قاقالارسىڭ ءالى-اق!..— دەپ سالدى.

مەيىرحاننىڭ بۇل ءسوزى دە جۇماعۇلعا قونعان جوق. ول «زاڭ بويىنشا» ءىس قىلاتىن بولدى. مەيىرحان سۇلدەرى قۇرىپ، جولداسىنان تۇرشىگىپ ءتۇڭىلىپ قالا بەردى. بۇل اڭگىمەنىڭ ارتىنان جۇماعۇل، اقتايلار سول كۇنى-اق «مەيىرحان قىزعانشاقتىق قىلىپ ءجۇر» دەپ، سوزگە تاڭا باستادى. كەمپىر جۇماعۇلدىڭ نيەتتەرىن ەستىگەن سوڭ، بىر-ەكى كۇننىڭ ىشىندە كۇيىكتى ويدىڭ سالماعىنان ەزىلىپ بولەكشە اۋرۋعا ۇرىندى. ەسى اۋىپ قالىپ، شاتاسىپ ساندىراقتايتىن ادەت پايدا بولدى. انشەيىندەگى مومىن جۇزىنە بۇل كۇنگە شەيىن كورىنبەگەن اشۋ شىققانداي بولىپ، كوزى ىلعي ءبىر-اق جەرگە قادالىپ، بەت اجارى سۋىقتانىپ، قايتا-قايتا ورنىنان اتا جۇگىرىپ، ءۇي ىشىندەگى ءار نارسەنى ۇستاپ:

— بەرمەيمىن، باۋىزداپ كەت مەنى... ەرتەڭ... كەتەمىن... ماقسۇتىما... اپارىپ بەرەمىن!—دەپ جۇلقىنىپ، ءار نارسەنى باۋىرىنا تىعىپ، ارپالىسىپ شاتاسا بەردى.

سول كۇنى كەشكە كەمپىردىڭ دۇنيەنى بەرمەيمىن دەگەن ءسوزىن ەستىگەن جۇماعۇل قولىنداعى بۇيرىق قاعازدى ميليسياعا الىپ بارىپ، سودان ءۇش سولدات الىپ، ماقسۇتتىڭ ۇيىندەگى نارسەلەردى الۋعا كەمپىردىكىنە كەلدى.

كەمپىردىڭ شاتىناپ، بۇزىلىپ وتىرعان كوزى مىلتىق ۇستاپ كەلىپ تۇرعان سولداتتارعا تۇسكەندە: ورنىنان جىلدام تۇرىپ، اقىرىن تالتىرەكتەپ بارىپ، ءالى كەتكەن قولدارىمەن توسەكتىڭ باسىنان ۇستاپ:

— بەرمەيمىن... ءولتىر... ءولتىرىپ كەت... ءولدىم... ماقسۇت... قۇتقار!—دەپ سىلق ەتىپ شالقاسىنان جىعىلىپ قالدى. جۇماعۇلدار تورگە شىعىپ، بۇنىڭ قاسىنا كەلگەندە: كەمپىر بويى سىرەسىپ، كوزى جۇمىلىپ، جاقتارى تىستەسىن ءۇزىلىپ بارادى ەكەن.

تاعى بىرەر سەكونت ەتكەندە كەمپىر دەمى ءبىتىپ ءۇزىلدى.

جۇماعۇل، قاديشانىڭ مۇراتى ورنىنا كەلدى...

---