اقيقات
اركىم جارمەڭكەنى ءوزىنىڭ تاپقان زاتىنا قاراپ باعالايدى.
يسپان ماقالى
1
روبەرت ءسىڭىرى تارتىلعانداي قۇرىسىپ قاباعىن كىرجيتتى. بۇرشاقتاپ اققان تەر قۇس ەتتەنىپ كەتكەن بورتپە قىزىل موينىنا قۇيىلدى. قارت پروفەسسور اششى تەر يىسىنەن تىكسىنىپ، باسىن شالقايتتى دا، ونىڭ نەگە ۇندەمەي قالعانىنا تۇسىنبەي، تاڭدانىپ، ءسۇقتانا قارادى. «ياپىر-اۋ، بۇعان نە بولعان؟! الدە ناۋقاستانىپ قالدى ما؟ — دەپ ويلادى. — الدە سەانستى تىم . ۇزاققا سوزىپ جىبەردىك پە؟..» پروفەسسور ساعاتىنا قارادى دا: «جوق،— دەدى ويىن جالعاستىرىپ، — الگىدە عانا باستادىق. مۇمكىن ەمەس...»
— نەگە ۇندەمەيدى؟ — دەدى جۋان گەنەرال پروفەسسورعا بۇرىلىپ.
پروفەسسور جاۋاپ قاتقان جوق، روبەرتتىڭ دىمقىل بىلەگىن ۇستاپ، تامىر سوعىسىن تەكسەردى.
روبەرت سويلەيتىن ادامداي جۇتىنىپ قالدى. سودان سوڭ ءتىسىنىڭ اراسىنان ىسىلداپ:
— نە ءۇشىن كەرەك؟ — دەدى ەستىلەر-ەستىمەس. — نە ءۇشىن كەرەك وسى سۇمدىق...
پروفەسسور انىعىراق ەستۋ ءۇشىن قۇلاعىن تاقاي بەرگەنى سول ەدى، روبەرت وزىندە جوق مىنەزبەن شاڭق ەتە قالدى:
— قۇرىپ كەتسىن! كەرەگى جوق، كورگىم كەلمەيدى! كورگىم كەلمەيدى...
جىندانىپ كەتپەدى مە دەپ زارەسى ۇشقان پروفەسسور:
— تەك، تەك...— دەي بەردى داۋسى قالتىراپ.
روبەرت شىنىندا دا جىندانعان ادامداي كوزى الارىپ قىر-قىر ەتتى...
— جوق! جوق! بۇل سۇمدىق! جوق! جوق!
ماگنيتوفوننىڭ جانىندا تۇرعان پروفەسسوردىڭ كومەكشىسى دە، تەلەپاتتىڭ ءار ءسوزىن قالت جىبەرمەي قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان ستەنوگرافيست ايەل دە ءارى قاراي نە دەپ جازارىن بىلمەي داعدارىپ قالعان.
— توقتات! — دەگەن گەنەرالدىڭ جارىقشاق داۋسى روبەرتتىڭ ايعايىن ءۇزىپ كەتتى. — بۇل مەملەكەتتىك ءىس. سەانستى جالعاستىرىڭىز. تەز!
تەلەپات تاعى دا باجالاقتاپ، «جوق، قۇرىسىن» دەي بەرىپ ەدى:
— روبەرت مىرزا! — دەدى گەنەرال دولدانا ايعايلاپ. — ءسىز مەملەكەتتىك قىلمىسكەردى كورسەتۋدەن باس تارتىپ تۇرسىز. ءسىز سوت الدىندا جاۋاپ بەرەسىز، سوت الدىندا.
روبەرت ەسى كىرىپ، جۋاسىپ، قالتاسىنان تور كوز ورامالىن الىپ، موينىن ءسۇرتتى. سودان كەيىن باسىنىڭ ساقيناسى ۇستاعانداي ماڭدايىن تىرجيتىپ، سەانسقا قايتا دايىندالدى.
— كورىپ تۇرمىن...
گەنەرال دا، پروفەسسور دا جىمىڭ ەتە قالدى.
— كورىپ تۇرمىن...
پروفەسسوردىڭ كومەكشىسى ماگنيتوفون تەتىگىن باسىپ قالدى دا، ميكروفوننىڭ باۋىن شۇبالتىپ، ىلگەرى اتتاپ، تەلەپاتتىڭ قاسىنا تاقالدى. ستەنوگرافيست ايەل جازۋعا دايىندالدى.
— گانگستەرلەر ماشيناعا وتىردى... — روبەرت دەنەسىنىڭ قۇرىسى تارقاعانداي قوزعالاقتاپ جوتكىرىنىپ الدى دا، كوز الدىندا ءوتىپ جاتقان وقيعانى بايانداۋعا كىرىستى.
بۇل وقيعا دا بۇدان بۇرىن پوليسەيلەر قانشا ىزدەپ، ىزىنە تۇسە الماي، تەلەپاتتىڭ كومەگىمەن عانا تاپپاق بولعان قىرۋار قىلمىستى ارەكەتتەردىڭ ءبىرى ەدى.
ونىڭ وسىناۋ كىسى اقىلى جەتپەيتىن قۇپيا قابىلەتىنە، ءتىپتى تەلەپاتتىڭ ازا بويىن قازا قىلىپ جاتقان جان تۇرشىگەرلىك وقيعالارعا مۇنداعىلاردىڭ ەتتەرى ۇيرەنگەنى سونشالىق، وسىعان پالەندەي تاڭىرقاپ، بولماسا سىرى نەدە دەپ باستارىن قاتىرىپ قيالداپ جاتپايتىن. ەڭ ماڭىزدى ماسەلە تەك باياندالىپ جاتقان قىلمىستى وقيعانىڭ وزىندە عانا دەپ ۇققاندىقتان، تەلەپات سۋرەتتەگەن كوشەلەردىڭ، ۇيلەردىڭ بەلگىلەرىنە، ليۋسترا، ەدەن تەرەزە جاقتاۋلارىنىڭ، ماشينالاردىڭ بوياۋىنا، ەسىكتەردىڭ ويۋىنا ادامداردىڭ كيىمدەرى مەن ءتۇر-سيپاتتارىنا عانا كوڭىل بولەتىن.
— بىرەۋىنىڭ جەلكەسىندە تىرتىعى بار. باسىندا... مىجىرايعان قالپاق... ەكىنشىسىنىڭ ۇستىندە... جاعاسىن كوتەرگەن ءسۇر پلاشش، قولى قالتاسىندا... مۇرتى بار... ورتا جاستا... كوزى قىسىڭقى...
گەنەرال ءوزىنىڭ تانيتىن ادامىنا ءدال كەلگەندەي، كوزى اقشيىپ، ودىرايا قالدى.
تەك پروفەسسور اياعىن ايقاستىرا سالىپ، كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن سۇزىلە قاراپ، سابىرلى وتىر. ول باسقا ءبىر زاتقا – ون جىل بويىنا جۇرگىزىلگەن تاجىريبەدەن بەرى تەلەپاتتىڭ اقىلعا سىيمايتىن دارەجەدە وسكەندىگىنە تاڭ قالدى. «بالكىم، پاراپسيحولوگيانىڭ ادامدارى دا ءوز اراسىندا دانىشپان نەمەسە جاي تەلەپات بولىپ بولىنەتىن شىعار، — دەپ ويلادى ول. — بولماسا مىناۋ روبەرتتىڭ ءارى ەلەستى كورۋ، ءارى وي قابىلداۋ سەكىلدى ەكى قابىلەتتى قاتار مەڭگەرۋىن نەمەن دالەلدەۋگە بولادى؟» ول روبەرتتىڭ العاش سۋعا كەتكەن بالانى، ۇرلانعان قۇپيا دوكۋمەنتتەردى قالاي تاپقانىن، ودان كەيىن ارناۋلى كوميسسيانىڭ كوزىنشە جابىق پاكەتتىڭ ىشىندەگى حاتتى وقىعانىن ەسىنە الدى. پروفەسسوردىڭ ون جىل بويىنا جيناعان ماتەريالدارى از ەمەس ەدى. ونىڭ تاڭعاجايىپ فاكتىلەردى كوپ جيعاندىعى سونشا، وسىدان ءبىر جۇيەلى زاڭدىلىق تاۋىپ، يگەرە الماي قالارمىن-اۋ دەپ تە قورقاتىن. سول قورقىنىش پايدا بولعان ساتتەردە ءوزى مەن تەلەپاتتىڭ اراسىندا تۇرعان كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر بەرىك قامالدى سەزەدى. سول قامالعا تىرەلگەن كەزدە ار جاعى ءبىر قۇپيا بەيمالىم، باس سۇعۋعا بولمايتىن مۇلدە جات دۇنيە ەكەنىن اڭعارادى. ول تەك ءبىر زاتقا – سانادان تىس قۇدىرەتپەن ادامدار دۇنيەسىن بايلانىستىرا الاتىن كورىپكەلدەردىڭ بار ەكەنىنە عانا قۋاناتىن. سول بايلانىستىڭ بىرەۋى ءقازىر ءوز ۋىسىندا وتىرعانىنا ودان دە بەتەر قۋاندى. ول اندا-ساندا روبەرتتى ايايتىن دا ەدى. ادام بالاسىنىڭ تابيعاتىندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن كورىپكەلدىك قاسيەتتىڭ بىروڭكەي قىلمىستى ىستەردىڭ ءىزىن باعۋعا قىزمەت ەتۋى شىنىندا دا، كىسى ايارلىق ءجايت ەدى. الايدا، پروفەسسور روبەرتتى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ باقىتتى ادام دەپ ەسەپتەيدى. ءتىپتى ول جايىنداعى عىلىمي ەڭبەگىنىڭ ءبىر تاراۋى تەك وسىنى دالەلدەۋگە ارنالعان. امال قانشا، بۇل كۇندە قوعامنان، مەملەكەتتەن تىس مۇددە جوق. ءبارى دە – ادامگەرشىلىك، ار-ۇجدان دا، ماقسات، مۇرات تا، ەڭبەك تە مەملەكەت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە ءتيىستى. ءتىپتى سول مەملەكەتتىك مۇددە دەگەننىڭ ءوزىن بايىبىنا جەتىپ تۇسىنبەي-اق قوي، ويتكەنى ونىڭ ءوزى تىم سالىستىرمالى تۇردەگى ءارقيلى ۇعىم. ءبىراق قالاي بولعاندا دا مەملەكەتتەن، قوعامنان تىس ءومىر جوق. ادام وزىمەن ءوزى نەمەسە تازا تابيعاتپەن بەتپە-بەت قالا المايدى. وسىلاردىڭ ءبارىن پروفەسسور جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان اندا-ساندا روبەرتتىڭ جاعدايىنا ىشتەي اياۋشىلىق بىلدىرگەنمەن، يەسىنىڭ قانشا اياسا دا، كولىگىنە جۇك ارتۋىن قويمايتىنى سەكىلدى، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن پوليسەيلىك كريميناليستىك ىستەرمەن بىرىكتىرىپ جۇرگىزۋىن قويعان جوق.
سەانس بىتكەننەن كەيىن تاعى دا اناليز الۋ جۇمىسى باستالدى: مەديۋمنىڭ قىزۋى، تامىر سوعىسى ولشەندى، كارديوگراممالار تەكسەرىلدى، ءتىپتى كۇلىمسى ساسىعان تەر تامشىلارى دا كىشكەنە شولمەككە قۇيىلىپ، لابوراتورياعا جىبەرىلدى. سودان كەيىن بارىپ پروفەسسور روبەرتتى قولتىقتاپ ءوز كابينەتىنە اكەلدى.
— وسىمەن بۇگىنگى شارۋامىز ءتامامدالسىن، — دەدى روبەرتتى ديۆان كرەسلوعا وتىرعىزىپ جاتىپ. — مەن تەك... — سونى ايتىپ ەسىنە الدەنە جاڭا تۇسكەندەي كنوپكانى باسىپ قالدى دا، ەسىكتەن باسى عانا كورىنگەن سەكرەتار ايەلگە: — بىزگە ءبىر ىشىمدىك جاعىن قاراستىرساڭىز، — دەدى كوڭىلدى ۇنمەن.
سەكرەتار ايەل تاڭىرقاعانى، الدە جاقتىرماعانى بەلگىسىز قاباعىن ءسال كەرىپ، ءۇنسىز جوق بولىپ كەتتى دە، ىلە ءبىر بوتەلكە شاراپ پەن ەكى ريۋمكا اكەلدى. سودان كەيىن ابدەن بەيىمدەلگەن قىزمەتشىلىك ماشىقپەن بوتەلكەنى وپ-وڭاي اشىپ، ريۋمكالارعا ەپپەن قۇيدى دا، بەيمالىم جىميعان كۇيى شىعىپ كەتتى.
پروفەسسور تىرنانىڭ سيراعىنداي ريۋمكا-بوكالدان قىلق ەتكىزىپ ءبىر جۇتتى دا، ستولعا قويدى.
— تاماشا! — دەدى ول الدەقالاي، سوسىن ۇزاق وتىراتىن ادامنىڭ سىڭايىمەن كرەسلوعا نىعىزدالىپ شالقايا ءتۇستى. — تاماشا! ءتىپتى عىلىم ءۇشىن بۇدان ارتىق تاجىريبەنىڭ قاجەتى دە شامالى. قارعىس اتقىر مىنا ءبىر قوسالقى مىندەت بولماسا، مەن ءسىزدىڭ دەمالعانىڭىزدى، ءتىپتى ۇزاق ۋاقىت دەمالعانىڭىزدى قالار ەدىم.
روبەرت ۇندەگەن جوق.
— دانىشپان تۋىندىلار... قۇستىڭ ۇيا تۇرعىزعانى سەكىلدى سوقىر تۇيسىكپەن جاسالادى دەپ ۆولتەر ايتقانداي، مىنا سەانستاردىڭ ءبارى ءسىز ءۇشىن بىرەر ساعاتتىق بوس قينالىس بولعانمەن، عىلىم ءۇشىن، تاريح ءۇشىن اسا ءماندى وقيعا ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىستىسىز، روبەرت مىرزا.
روبەرت تاعى دا ۇندەگەن جوق.
پروفەسسور ورتا ريۋمكانى شۇپىلدەتە تولتىردى دا، سىزدىقتاتىپ وتىرىپ تۇبىنە دەيىن ءىشتى.
— مەن سەكىلدى پروفەسسور كوپ، — دەدى كەنەت اشىلا سويلەپ. — ال ءسىز جالعىزسىز. ءسىز تاريحتا ماڭگى قالاسىز، ەگەر تاريحتىڭ ءوزى ماڭگىلىك بولا السا...
— تۇك ەمەس! — دەدى روبەرت كۇتپەگەن جەردەن.
پروفەسسور بولمە ىشىندە وزىنەن باسقا تاعى ءبىر ادامنىڭ بارىن جاڭا سەزگەندەي سەلك ەتە ءتۇستى. ءبىراق بۇرىلىپ قاراعان جوق، تاعى نە ايتار ەكەن دەپ تومەن تۇقىرعان كۇيى ءۇنسىز قالدى.
— قالايشا؟ — دەدى الدەن سوڭ باياۋ عانا. — تاريح ادامزات ءومىرىنىڭ ءىزىن وشىرمەي، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزەدى. ۋاقىتتىڭ ءار تۇسىندا كەتكەن قاتەلىك پەن كەمشىلىكتى، ادىلدىك پەن زورلىقتى، قىلمىس پەن جازانى تارازىعا سالادى. تىرشىلىكتىڭ ءمانى اشىلادى...
روبەرتتەن تاعى ءبىر قارسىلىق كۇتكەندەي پروفەسسور كىدىرىپ قالدى دا، ەشتەڭە دەمەسىنە كوزى جەتكەن سوڭ:
— تىرشىلىكتىڭ ءمانى اشىلادى، — دەدى ءوز ءسوزىن ءوزى قايتالاپ. — دەگەنمەن، تاريحقا كەيىپكەر بولۋ اركىمنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان...
— تۇك ەمەس، — دەدى روبەرت تاعى دا.
پروفەسسور وعان تاڭىرقاي قارادى. ءبىراق پالەن دەپ ءسوز جارىستىرىپ جاتۋدى ءجون كورگەن جوق. ءوز ريۋمكاسىنا تولتىرا قۇيدى دا، بوتەلكەنى روبەرتكە قاراي ىسىرىپ قويدى.
— تاريحتا قالۋدا ەشقانداي ءمان جوق، — دەدى روبەرت بوتەلكەگە الدەقالاي ۇرەيلەنە قاراپ. — ويتكەنى تاريحتا ەڭ قاجەتسىز زاتتار دارىپتەلەدى... — كەنەت، — قۇندىز... — دەدى ول باس-اياعى بەلگىسىز.
پروفەسسور روبەرتكە شوشىنا قارادى.
— قۇندىزدىڭ داڭقىن شىعارعان ونىڭ تۇگى بولعانمەن، — دەدى روبەرت ءالى دە بوتەلكەدەن كوزىن الماي. — سول تۇكتەر قۇندىزدىڭ ءوزى ءۇشىن قىمبات زات ەمەس. ول ءتىپتى وزىنە اسا ءماندى بولىپ ەسەپتەلمەيتىن زاتتىڭ قالايشا داڭقىن شىعارىپ جۇرگەنىنە تاڭ قالعان بولار ەدى. تاريح تا سول. وعان ادامداردىڭ ىزگى ارمانى، ءماندى ماقساتى، ماحابباتتارى قاجەت ەمەس. ول ادامداردىڭ بويىنان وزىنە كەرەگىن عانا الادى. ەگەر سان مىڭداعان ادامداردىڭ ءارۋاقتارىن ءتىرىلتىپ السا، ولار دا وزدەرى ءۇشىن سونشالىق ماڭىزدى ەمەس زاتتاردىڭ تاريحقا دارىپتەلگەنىنە قاراپ، الگى قۇندىز سەكىلدى قاتتى تاڭ قالعان بولار ەدى.
پروفەسسور كەلتىرگەن دالەلدەرگە ءالى دە قاناعاتتانباعانداي قاباعىن تىرجيتتى. روبەرت تاپ ءبىر بوتەلكەمەن سويلەسىپ وتىرعانداي، پروفەسسورعا كوڭىل اۋدارماستان:
— ءتىپتى قايداعى ءبىر، — دەدى ءسوزىن جالعاپ، — ماعىناسىز جاڭساق ماقساتتارمەن سالىنعان اۋرە پيراميدالار تاريحتا قالادى، ال ەڭ ماڭىزدى زات – وسىنى سالعان ادامداردىڭ اۋىر ازابى، قايعى-قاسىرەتى، كوز جاسى قالمايدى... تاريح ءۇشىن تاريحي وقيعالاردا كىم جەڭسە، سولاردىكى ءجون، سولاردىكى قاجەتتىلىك، سولاردىكى ءادىل... ياعني ماكەدونسكييدىڭ قاندى جورىقتارى قاجەتتىلىك، سەزاردىڭ، شىڭعىسحاننىڭ، ناپولەوننىڭ قاندى جورىقتارى تاريحي قاجەتتىلىك... ءبىراق سول تۇستا توگىلگەن قان مەن كوز جاسىنىڭ جان ازابىنىڭ نە ەكەنىن بۇلار تۇسىنە مە؟ ەگەر سول تۇستا قۇربان بولعان ءبىر ادامنىڭ رۋحىن قايتا ءتىرىلتىپ اكەلىپ، لابوراتوريادا تەكسەرەر بولسا (ەگەر سونداي ءبىر مۇمكىندىك بولىپ) سول — جالعىز ادامنىڭ جۇرەكتى قالجىراتار اششى ۇنىنەن وسىناۋ توعىشار تاريحشىلار قانشا زاتتى تۇسىنەر ەدى. ال سول اششى قارعىستى مىڭ ميلليون ەسە، ميلليارد ەسە كوبەيتسەڭىز، سوندا وسى سۇمدىقتى بەس سەكۋند ەستىپ توزۋگە كىمنىڭ جۇرەگى شىدار ەدى. جوق، بىزدەر ءوز تۋىسقانىن ولگەن بەتتە ءبىر جولا ۇمىتىپ، ونىڭ ءومىرىن «بالەنىنشى جىلى تۋىپ، تۇگەنىنشى جىلى ءولدى» دەگەن حابار كۇيىندە عانا ەسىندە قالدىراتىن جات جۇرەك، تاسباۋىر جاندار سەكىلدىمىز. ولگەندەردىڭ، جەڭىلگەندەردىڭ مۇددەسىن ۇمىتامىز. ولاردى ولدىگە سانايمىز. ياعني تاريحتاعى بۇكىل رۋحاني ءومىردى جوققا شىعارامىز. سوسىن كەلىپ جەر بەتىندە ءتىرى قالعاندار مەن جەڭگەندەردىڭ عانا مۇددەسىن، مەيلى ول زۇلىمدىق بولسىن، ادىلەتسىزدىك بولسىن، — اقىلعا سىيىمدى، اقيقات، الەمدىك دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى دەپ تانيمىز. (پروفەسسور تۇيىلگەن قاباعىن جازىپ جىبەردى). ايتىڭىزشى، قۇدىرەتتەن جارالعان مىنا وزىمىزدەي ادام بالاسىنا ناپولەوننىڭ، ءيا ماكەدونسكييدىڭ پالەنباي. مىڭ شارشى شاقىرىم جەردى جاۋلاپ العانىنان كەلىپ-كەتەر نە بار؟ ءبىراق سول قاتەلىك بولسا دا، ماعىناسىز بولسا دا تاريحتا قالدى عوي... تاريح سولاردىڭ داڭقىن دارىپتەيدى...
— ءبىراق تاريح مۇنىمەن بىتپەيدى، — دەدى پروفەسسور مويىنداعان ءتارىزدى ءبىر ۇنمەن. — الدا دا تاريح بار عوي... نەگە تۇزەتپەسكە؟
— الداعى تاريح؟.. ول بۇدان دا سوراقى. سيۆيليزاسيا اتاۋلى تابيعاتتان باستاپ ادام بويىنداعى تابيعي قاسيەتتەردىڭ ءبارىن جويادى. گەنەتيكا مەن ادام پسيحيكاسى ابدەن مەڭگەرىلگەننەن كەيىن دانىشپاندى كولبادا قولدان جاسايدى، ساناعا بەرىلەتىن سەنىم-بۇيرىق ارقىلى ءبىر ادامدى قورقاق تا، باتىر دا، ادال دا، ارامزا دا ەتۋگە بولادى. ادامنىڭ باسىن قولدان ورناتامىز، جۇرەكتى قولدان جاسايمىز. دۋالاۋ ارقىلى ماحابباتتى دا قولدان جاساۋعا بولادى. ءتىپتى تاياۋدا عانا بانككە تۇسكەن ۇرىنىڭ ۇرى ەمەس «بانكىگە تۇسەسىڭ» دەگەن بۇيرىقپەن گيپنوزدالعان ءجاي ءبىر ادام ەكەنىن ءوزىڭىز دە كوردىڭىز عوي. ءتىپتى تۇتاس ءبىر ۇرپاقتى دا گيپنوزداۋعا بولادى. بولاشاق تۇنىپ تۇرعان فالسيفيكاسيا. شىندىق پەن جالعاننىڭ شەكاراسىن تابا المايمىز. ويتكەنى ءبارىن قولدان جاسايمىز.
— بۇل سۇمدىق قوي، — دەدى پروفەسسور سىبىرلاپ. — ادامزاتتىڭ ساناسىمەن جاسالعان وسىنشاما زاتتىڭ ءبارىن جوققا شىعارۋعا بولا ما؟..
— مىناۋ ومىردەگى ءمان-ماعىنا، قاسيەت، ادىلەت دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ ءبارى ادامداردىڭ وزدەرى ويلاپ تاۋىپ جۇرگەن دۇنيەلەرى. ايتپەسە ولاردىڭ جاراتىلىس زاڭىنىڭ نەگىزىن قۇراۋعا ەش قاتىناستارى جوق... ءتىپتى اقيقاتقا قاتىسى جوق.
پروفەسسور الدەبىر جاقىن ادامىنىڭ قازاسىن ەستىگەندەي تۇنجىراپ ۇندەمەي قالدى.
— سولاي-اق دەلىك، — دەدى الدەن سوڭ داۋسى قارلىعىپ. — ءبارى دە ويدان شىعارىلسىن، اقيقاتقا قاتىسى بولماسىن، ءبىراق.اقىرى ويلاپ تاپقان سوڭ دەنى دۇرىس بىردەڭەنى ويلاپ تابۋعا بولماي ما؟..
روبەرت ورنىنان تۇرىپ، تەرەزە الدىنا باردى. تەرىس قاراعان كۇيى جۇقا پەردەنى ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ تۇرىپ:
— ويلاپ تابۋعا بولار ەدى، — دەدى. — ءبىراق سول تاپقانىڭ قانشا ادەمى بولسا دا، كۇندەردىڭ كۇنىندە ايتەۋىر ويدان شىققان دۇنيە ەكەنى اشىلىپ قالادى دا، ءبارى دە ءبىر-اق ءساتتىڭ ىشىندە تاس-تالقان بولادى. جانە ودان كەيىن ەشتەڭەنى دە ويلاپ شىعارا المايسىز...
— ءتىپتى قالاي بولعاننىڭ وزىندە دە ادام ءومىر سۇرۋگە ءتيىستى. ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن رۋحاني دالەل كەرەك... ال ءسىز، روبەرت مىرزا، تاعدىرى قاراپايىم بىزدەي ەمەس، ايرىقشا جارالعان مىنا، ءسىز قانداي كەڭەس بەرەسىز؟ — پروفەسسوردىڭ داۋسى بارلىق زۇلىمدىق اتاۋلىنى روبەرتتەن كورىپ تۇرعانداي ءبىر ءتۇرلى ءزىلدى شىقتى. — نە ىستەۋ كەرەك؟ مەن سىزدەن وسىنى سۇرايمىن!
روبەرت ۇزاق ءۇنسىز قالدى. كەنەت پروفەسسور ونىڭ الدەقالاي سەلكىلدەپ تۇرعانىن كورىپ تاڭ قالدى. ول ونىڭ مۇنىسىن مىنەزدەگى پارىقتىڭ ازدىعىنا نەمەسە سىپايگەرشىلىكتىڭ تومەندىگىنە، ءتىپتى سولاي بولماعان كۇننىڭ وزىندە دە، وسىعان ۇقساس بىردەڭەلەرگە بالاپ، رەنجىپ ۇندەمەي قالدى. الدەن سوڭ بارىپ باسىن كوتەرگەندە روبەرتتىڭ ءالى سەلكىلدەپ تۇرعانىن كورىپ، ودان بەتەر تاڭ قالدى. ايتسە دە سابىر ساقتاۋعا تىرىسىپ:
— مەن سىزدەن جاۋاپ كۇتىپ وتىرمىن، — دەدى ەرەجە وقىعانداي ءبولىپ-بولىپ.
روبەرت سول سەلكىلدەگەن كۇيى بۇرىلا ءتۇسىپ، باسىن يزەگەندەي بولدى. پروفەسسور قالاي تۇسىنەرىن بىلمەي ويلانىڭقىراپ قالدى دا:
— ءسىز كۇلكىنى ايتىپ تۇرسىز با؟ — دەدى الدەنەدەن سەكەم الىپ تۇرسا دا، بەلگىلى ءبىر شەشىمگە كەلە الماي. — ءبارىن كۇلكىمەن جەڭۋ دەگەن...
وسى كەزدە روبەرت بار دەنەسىمەن بۇرىلىپ پروفەسسور ەشقاشان ەستىپ كورمەگەن ءبىر جات ۇنمەن لەكىلدەتىپ، بار داۋسىمەن قارقىلداي كۇلدى. پروفەسسور ابدىراپ روبەرتتىڭ جۇزىنە قاراعاندا ونىڭ قيسايىپ كەتكەن اۋزىن، بۇكىل اقىل-وي نىشانىن جوعالتىپ، ەسىرىك بۇعان كوزدەرىن كورىپ، كنوپكانى قالاي باسىپ قالعانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. ەسىكتەن باسىن قىلتيتقان قىزمەتشى ايەلگە:
— تەز، تەلەفون سوق، — دەدى جان داۋسى شىعا. — روبەرت جىندانىپ كەتتى... تەز...
وسىنىڭ بارىنە، ءتىپتى بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىعا شەگى قاتىپ كۇلگەندەي قارق-قارق ەتكەن روبەرتتىڭ تارعىل داۋسى قاشان اق حالات كيگەن دارىگەرلەر كەلگەنگە دەيىن بولمە ءىشىن توقتاۋسىز جاڭعىرىقتىرىپ تۇردى.
II
روبەرت ۇيقى تەراپياسىنان كەيىن كادىمگىدەي قالىپقا كەلىپ، كوريدورعا شىعىپ، قابىرعا ىلىنگەن سۋرەتتەرگە، تۇپكى فويەدەگى قولدان ەگىلگەن پالما اعاشىنا، وزىنە كوز تاستاپ ءوتىپ جاتقان سەسترالارعا قاراپ، بۇرىشتاعى كرەسلودا بۇكتەتىلە وتىرىپ، كۇندىزگى ۋاقىتىن تىپ-تىنىش وتكىزەتىن بولدى. سەسترالارعا تەرەزەدەگى گۇلگە سۋ قۇيۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتتى. تاماق اكەلگەن قىزعا جىلى شىرايمەن راحمەت ايتىپ، ءتىپتى ءبىر رەت كەزەكشى دارىگەردەن اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرىنىڭ ءاتى-جونىن سۇراپ، ودان كەيىن پالاتاعا كۇندەلىكتى گازەت-جۋرنالداردى ۋاقىتىمەن اكەپ تۇرۋدى تالاپ ەتتى.
تاڭەرتەڭگى استان كەيىن روبەرت باس دارىگەردىڭ قابىلداۋىندا بولدى. دارىگەردىڭ باقىلاۋ سۇراقتارىنا روبەرتتىڭ بايسالدى جاۋاپ بەرگەنى سونشالىق، كابينەت ىشىندە وتىرعان الدەقانداي پراكتيكانت ستۋدەنت قىزدىڭ: «مىنا كىسى ساپ-ساۋ عوي»،- دەگەن سىبىرىن جۇرتتىڭ ءبارى ەستىپ قالدى.
روبەرتتىڭ دارىگەردەن شىعىپ كوريدورداعى ورىندىققا وتىرا بەرگەنى سول ەدى، ءدال قاسىنان كىشكەنە بالانىڭ كۇلكىسى ەستىلدى. ءبىراق روبەرت جالت قاراعان كەزدە الدىندا تۇرعان بالا ەمەس، ەكى شەكەسىنىڭ شاشى ەپ-ەرسى تىكىرەيگەن قاسقا باس الاسا كىسىنى كوردى.
— حە-حە-حە... — قاسقاباس روبەرتتىڭ بەتىنە بەتى تيگەنشە ءۇڭىلدى. سودان كەيىن:
— مەن اۆتومات اداممىن، — دەدى سىبىرلاپ. — مەن اۆتومات اداممىن: مەن اۆتوماتپىن. — قولىمەن كەۋدەسىن ءتۇرتتى. — ىشىندە توك جۇرەتىن كاتۋشكا بار، جىپ-جىڭىشكە سارى سىممەن قاپتالعان. — قولىن كورسەتىپ بىرنەشە رەت اشىپ-جۇمدى. — ءبارى مەحانيزم. رىچاگپەن اشىلىپ جابىلادى. تۇرعان بويى مەحانيزم، — دەپ قولىنىڭ مەحانيزم ەكەنىنە قۋانعانداي، تاعى دا بىرنەشە رەت اشىپ جۇمدى. — انا جاقتا، — دەدى الدەقايدا قولىن سەرمەپ، — باسقاراتىن پۋلت بار. سول جەردەن تەتىكتى باسادى، سوندا مەن جۇرەمىن... Aha، جۇرەمىن. مىنەكي، — قاسقاباس قازداڭ-قازداڭ باسىپ، باسىن روبەرتكە ىڭعايسىز بۇرعان كۇيى كوريدور بويىمەن كەتىپ بارا جاتتى.
ۇزىن بويلى بۇيرا شاشتى ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا تىعىلىپ، وتكەن-كەتكەن سەسترالاردى قورقىتپاق بولىپ اۋرەگە تۇسۋدە.
كەنەت قارسى بولمەدەن دارىگەرمەن جاعالاسا اپ-ارىق شال شىقتى.
— سۆيفتتەن قالعان ون مىڭ ستەرلينگتى قايدا جىبەردىڭدەر، — دەيدى جوتەلگە بۋلىعىپ.
دارىگەر تىڭداماستان كەتە بەردى.
— قايدا؟ — دەدى شال ورنىنان قوزعالماي. — سۆيفتتەن قالعان ون مىڭ ستەرلينگتى قايدا جىبەردىڭدەر، قايدا؟
تۇسكى تاماقتان كەيىن ۇيقى ساعاتى باستالدى. كەشكە ءبارى دە دالاعا شىقتى. روبەرت اۋلادا ءوزىن كۇتىپ تۇرعان پروفەسسور مەن ايەلىن كەردى. جاقىن ادامدى كورگەن بەتتە ادام بويىندا الدەبىر سەزىمنىڭ بولۋى كەرەك ەكەنىن روبەرت ەمىس-ەمىس ەسىنە ءتۇسىردى، ءبىراق مىناۋ تۇرعان پروفەسسور مەن ءوزىنىڭ ايەلىنە بۇرىن-سوڭدى قانداي ىقىلاسى بولعانىن، ءوزىنىڭ ولارعا قانشالىقتى قاتىسى بار ەكەنىن مۇلدە تۇيسىنە المادى. سوندىقتان ولارعا قانداي كوڭىل ءبىلدىرۋ كەرەك ەكەنىنە مۇلدە ميى جەتپەدى.
— جاعدايىڭىز جاقسى ما، روبەرت مىرزا؟ — دەدى پروفەسسور قولىن ۇسىنىپ.
روبەرت قولىن بەرگەن جوق. ايەلى قارسى الدىنا كەلىپ، قادالىپ ۇزاق قارادى. ايەلىنىڭ ۇرەيگە تولى كوزقاراسى روبەرتتىڭ ساناسىن وياتقانداي بولدى. ول ءوزىنىڭ ايەلىنە يۋن ايىندا تۋعان كۇنىنە ارناپ ۇنەمى راۋشان گۇلىن سىيلايتىنىن ەسىنە ءتۇسىردى. سودان كەيىن بارىپ جىميىپ ايەلىنە كوز توقتاتتى.
— تانىدى، — دەدى ايەلى ەنتىگە سىبىرلاپ. روبەرتتىڭ كەۋدەسىنە باسىن قويىپ وكسىپ قويا بەردى. روبەرت ءوزىن تاس قىپ قۇشاقتاپ جىلاعان ايەلىنىڭ الدەبىر بەيمالىم جاماناتتىڭ ىزعارىن سەزدىرگەندەي وكسىككە تۇنشىعىپ قالش-قالش ەتكەن دەنەسىنەن ءون بويىنا قورقىنىش تاراپ ازداپ ەس توقتاتقانداي بولدى. ەسى كىرگەن سايىن قورقىنىش ۇلعايا بەردى. الدەبىر. ساناعا سىيمايتىن ءبىر سۇمدىق ءوزىنىڭ الىپ دەنەسىمەن ءدال قاسىنان سۇيكەنە جاناپ وتكەندەي بولدى. روبەرتتىڭ تۇرىنەن قاتتى قينالعان نىشان بايقالدى. ءبىر ءتۇرلى جات دىبىسپەن قىڭسىلاپ، كەمسەندەگەندەي بولدى.
— حانىم، ءسىز سابىر ەتىڭىز. روبەرتكە تىنىشتىق كەرەك، دەمالىس كەرەك. ءسىز ەگەر ونى اياساڭىز سابىر ەتۋگە ءتيىستىسىز، — دەدى پروفەسسور ايەلدىڭ قولىنان ۇستاپ.
روبەرت دەنەسى ءدىر-دىر ەتكەن ايەلىنىڭ قۇشاعىنان بوسانعان كەزدە الگى الىپ دەنەلى سۇمدىقتان قاشىقتاپ، بىرتە-بىرتە ويسىز، تۇيسىكسىز، سەزىمسىز ءبىر بوپ-بوس كەڭىستىككە ءسىڭىپ بارا جاتقانداي ەسەر الدى. سودان كەيىن روبەرت ايەلى مەن پروفەسسورعا ءوزىنىڭ قانشالىقتى قاتىسى بار ەكەنىن تاعى دا ەسىنە تۇسىرە الماي اۋرە بولدى. ەسىنە تۇسىرە الماعاننان كەيىن دۋالعا ارقاسىمەن سۇيەنىپ، اۋلادا جۇرگەن ناۋقاستارعا قارادى. ۇستىنە كەڭ حالات كيگەن ايەل بۇلارعا تاقاپ كەلىپ، ساۋساعىن بەزەپ سەس ءبىلدىردى. ايەل جاقىنداي تۇسكەندە روبەرت الدەنەگە قايران قالدى. ايەلدىڭ ساقالى بار ەدى. روبەرت بۇرىن بولماشى سيرەك مۇرتى بار ايەلدەردى بىرنەشە رەت كورگەن بولاتىن. ءبىراق ساقالى بار ايەلدى كورۋى ءبىرىنشى رەت. ايەل مۇلدە جاقىن كەلدى. سودان كەيىن روبەرتتىڭ ايەلىنە تونە ءتۇسىپ، بەيبىت باياۋ داۋىسپەن اڭگىمە ايتا باستادى.
— كورسەت، — دەدى ول يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، — كورسەت... مەن-اق جەپ بەرەيىن. قۇيماق پىسىرگەن ءجون ەدى... بىلمەيمىن... مۇنى مەن دە توقي الامىن...
ايەلگە ەشكىم قاراعان جوق، ءبىراق ول اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى.
— قۇيماق، — دەدى تاعى دا. — ەشكىمنىڭ دە، جو-جوق... كورسەت... جاسايمىن... پلاستماسسا... قولعا تىنىشتىق بەرىڭىز.
ايەل وزىنە قاراپ تۇرعان روبەرتتى كوردى دە، بۇرىلىپ كەلىپ اڭگىمەسىن تاعى دا جالعاستىردى:
— مىنەكي، كنوپكانى باس.. Heگe، نەگە؟.. بالىق كوپ... جو-جوق... ءسىز قورقىنىشتىسىز... نە، جىندانعانبىسىز؟ — دەدى سەلكىلدەي كۇلىپ. — وي، قاجەتى جوق... — الىپ كەتىڭىز، — دەدى پروفەسسور سەستراعا روبەرتتى كورسەتىپ.
ايەلى روبەرتتىڭ قولىنان قايتا-قايتا ءسۇيىپ، تۇنشىعا جىلادى. تەك وكسىگەن ءۇندى ەستىگەندە عانا سانادان تۋاتىن سەزىنۋ قۇدىرەتى جانىن قيناپ، باعاناعى الىپ ۇرەيدىڭ لەبىن تاعا دا اڭعاراتىن سەكىلدى. روبەرت سەسترانىڭ ىمداۋىمەن بۇرىلىپ ىشكە كىردى. ول ايەلىن دە، پروفەسسوردى دا سول ساتتە-اق، ەسىنەن شىعارىپ جىبەردى. بولمەسىنە كەلىپ، توسەگىنىڭ ۇستىندە ءۇن-تۇنسىز ۇزاق وتىردى. «مەن نە كوردىم»، — دەدى سىبىرلاپ. «مەن نە كوردىم» دەدى تاعى دا كوريدورعا شاعىپ. «بۇل نە قىلعان جاندار؟ اۆتومات ادام... ساقالدى ايەل... ءسوزى نەگە تۇسىنىكسىز؟... بۇل نە؟»
وسى كەزدە روبەرتكە: «مىناۋ جىندىحانا عوي، مەن جىندىحاناعا ءتۇسىپپىن عوي»، — دەگەن وي نايزاعاي سوققانداي اسەر ەتتى. كوزدەرى ۇياسىنان شىعا الاقتاپ ورنىنان قالاي اتىپ تۇرعانىن سەزگەن جوق. ونە بويىن ۇرەي بيلەدى. ءقازىر بارىپ ءوزىنىڭ جىندى ەمەس ەكەنىن، ءوزىن مۇنداي جەردە ۇستاۋعا بولمايتىنىن ايتقىسى كەلدى.
— مەنى باس دارىگەرگە اپارىڭىز، ءقازىر اپارىڭىز، — دەپ جالىندى ءبىرىنشى كەزدەسكەن سەستراعا.
— باس دارىگەر قاجەت بولسا ءوزى شاقىرتىپ الادى، — دەدى سەسترا مۇنىڭ سوزىنە پالەندەي ءمان بەرمەي.
— مەنى نەگە مۇندا ۇستاپ وتىرسىزدار، — دەدى روبەرت جىلامسىراپ، شاراسىز كۇيمەن. — مەنىڭ مۇندا وتىراتىن ءجونىم جوق قوي. مەن ساۋمىن عوي... مەن ساۋمىن.
سەسترا ءۇن-تۇنسىز روبەرتتى اينالىپ ءوتىپ كەتتى. روبەرت كرەسلوعا وتىردى. «بۇل بىلمەستىك، نە قاستاندىق»، — دەپ كۇبىرلەدى وزىنە-وزى. «بۇل بىلمەستىك... بىلمەستىك...» كەنەت تاعى دا ءبىر وي روبەرتىڭ ىشكى دۇنيەسىن ءدۇر سىلكىندىردى. «قاشۋ كەرەك — دەدى القىنا سىبىرلاپ. اسىققاننان جۇرەگى القىمىنا تىرەلدى. — قاشۋ كەرەك... بۇگىن... وسى ءقازىر... تەز قاشۋ كەرەك:..»
روبەرت ماڭايعا كۇدىك تۋعىزباۋ ءۇشىن ءۇن-تۇنسىز كەرەۋەتىنە كەلىپ جاتتى. «ءقازىر بولمايدى، —دەدى دەنەسىندەگى ءدىرىلدى باسۋعا تىرىسىپ. — كەشكە... تۇنگە قاراي...»
سەسترالاردىڭ دا كوزىنە تۇسكىسى كەلمەدى. ساناسىندا «قاشۋ كەرەك، قاشۋ كەرەك» دەگەن ءبىر عانا ماقسات تۇردى. وسى ءبىر ماقساتتىڭ بۇكىل تابيعاتىن بيلەپ العانى سونشالىق، اۋرۋحانادان امان-ساۋ قاشىپ شىعا السا، ودان ءارى ءولىپ كەتسە دە ارمانى جوق سەكىلدى. الدەن ۋاقىتتا ول ءوزىنىڭ بۇل جاتىسىن ۋاقىتتى بوسقا وتكىزۋ دەپ تاپتى.
«ەڭ الدىمەن، قالاي قاشۋ كەرەك؟ — دەپ سۇراق قويدى ول وزىنە. — قاي ۋاقىتتا قاشۋ كەرەك؟ قاي ەسىكتەن شىقپاق؟.. جوق، جوق، ماڭايعا بارلاۋ جاساۋ قاجەت. جانە وتە ساق بولۋ كەرەك».
روبەرت وسى ويمەن كوريدورعا شىقتى. ارى-بەرى قىدىرىپ ءجۇرىپ، تومەنگى قاباتقا تۇسەتىن باسپالداققا كوز جىبەردى. جانە مۇنىمدى ەشكىم بايقاپ قالعان جوق پا دەپ ماڭايىنا دالاقتاپ قاراۋمەن بولدى. اقىرى ەشكىمنىڭ تۇرماعانىنا كوزى جەتكەننەن كەيىن، باسپالداق بويىمەن تومەن قاراي تۇسە باستادى. ەسىك الدىندا تۇرعان ۆاحتەر ايەلدى كوردى. «ۇستىمدەگى اۋرۋحانانىڭ كيىمىمەن مەنى ولسە جىبەرمەيدى، — دەپ ويلادى. — باسقا ءبىر امالىن تابۋ كەرەك... تابۋ كەرەك»... اسىعا باسىپ، جوعارى كوتەرىلدى. ەڭ جوعارى ءتورتىنشى قاباتقا كوتەرىلگەندە:
— ءسىز مۇندا نە عىپ ءجۇرسىز؟ — دەدى اق حالات كيگەن ەڭگەزەردەي جاس جىگىت. – روبەرت ءدىر قالدى.
— مەن... باس دارىگەردى ىزدەپ ءجۇر ەدىم.
— باس دارىگەردى؟.. — جىگىت بۇعان كۇدىكتەنە قارادى.
— ءيا، باس دارىگەردى، — دەدى روبەرت دەگبىرسىزدەنگەن كۇيىن سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ. — سىرتتا الىستان كەلگەن ءبىر ادام تۇر ەدى. سونىمەن جۇزدەسۋگە رۇقسات سۇرايىن دەپ ەدىم. تابا الماي جۇرگەنىم.
جاس جىگىت بۇعان تاعى دا كۇدىكتەنە ءبىر قارادى دا:
— جوق، مۇندا كەلگەن جوق. كەلەتىن ءجونى دە جوق، — دەپ تومەن ءتۇسىپ كەتتى.
روبەرت پيجاماسىنىڭ جەڭىمەن ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. ماڭايىنا از-كەم قاراپ تۇردى دا، ءۇيدىڭ توبەسىنە كوتەرىلەتىن باسپالداقپەن ورلەي جونەلدى. قويما، ءيا لابوراتوريا ەكەنى بەلگىسىز، قاراما-قارسى ەسىك بەكىتۋلى تۇر. روبەرت داعدارىپ تۇرىپ قالدى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ، ۇرەيلەنە باستادى. كەنەت كوزى تەمىر ساتىعا ودان ءارى ءدال توبەدەگى ءتورت بۇرىشتى تاقتاي قاقپاققا ءتۇستى. تەمىر ساتىمەن قالاي ورمەلەگەنى ەسىندە جوق، قاقپاقتىڭ ءدال تۇبىنە تۇمسىعىمەن تىرەلىپ تۇرعانىن ءبىر-اق ءبىلدى. كوتەرىپ كورىپ ەدى بوس تۇر ەكەن. ءۇمىت ساۋلەسى كوڭىل تۇبىنەن جىلت ەتە قالدى. ءبىراق ودان ءارى بارلاۋعا مۇمكىندىك بولمادى تومەننەن دابىرلاعان داۋىستار ەستىلدى دە، روبەرت ساتىدان شاپشاڭ جەرگە ءتۇستى.
— ءسىز نەعىپ ءجۇرسىز؟ — دەدى كوزىلدىرىكتى ايەل.
روبەرت جاۋاپ بەرمەدى.
— توقتاڭىز! ءسىز قايدان كەلەسىز؟ قاي پالاتادانسىز؟
روبەرت تاعى دا جاۋاپ بەرمەدى.
— مەن سىزگە ايتىپ تۇرمىن. توقتاڭىز!
روبەرت ەكى ۇشتى كۇيدە اقىرىن جىلجي بەردى. ءتوزىمى جەتپەي ارتىنا جالت قارادى... ەشكىم جوق. ايەل كەتىپ قالىپتى. مۇنى ءيا ساڭىراۋ، ءيا ەستۋ گالليۋسيناسياسىنا ۇشىراعان بىرەۋ دەپ ويلاعان بولار. روبەرت ەكىنشى رەت جەڭىمەن، ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى.
«ەندى تۇنگە دەيىن شىداۋ كەرەك، — دەدى وزىنە ءوزى، توسەگىنە قيسايىپ جاتتى. — تۇنگە دەيىن... سودان ءارى تىسقا ءبىر شىقسا...» جۇرەگى تارسىلداپ، كەۋدەسىنە سىيماي كەتتى. «تۇنگە دەيىن... تۇنگە دەيىن... شىدا! شىدا!..»
كەشكى تاماق روبەرتكە باتپادى. قانشا سىر بەرمەۋگە تىرىسسا دا، وڭەشىنەن وتپەي قويدى. «اۋىرىپ وتىرمىن» دەپ سىلتاۋراتتى داياشى قىزعا. پالاتاسىنا كەلىپ، جاتقاندا جۇرەگى ونان جامان دۇرسىلدەپ، دەگبىرىن قاشىردى. قوبالجىعانىن باسۋ ءۇشىن بىرەۋمەن اڭگىمەلەسكىسى كەلدى. سول نيەتپەن قارسى كەرۋەتتە كىتاپ وقىپ وتىرعان ادامعا كوز توقتاتتى. ەر تۇلعالى، ءىرى، سىمباتتى كىسى ەكەن. ماڭداي شاشى سيرەي باستاپتى.
— ءسىز مۇندا كوپتەن جاتىرسىز با؟ — دەدى روبەرت جۇمساق ۇنمەن.
كورشى باسىن يزەدى.
كورشى بۇعان كەڭ وتكىر جانارىمەن ماڭدايىنان سۇزىلە قاراپ ءبىراز وتىردى. سودان كەيىن سونشالىق سەنىمدى، سابىرلى ۇنمەن:
— مەن جىندى ەمەسپىن، — دەدى. — مەنىڭ دەنىم ساۋ. مەن سۆياششەننيكپىن. مەنى مۇنىڭ ىشىنە ادەيى سالىپ قويىپ وتىر. كىم جاساپ جۇرگەنىن دە بىلەمىن. فرەنس! سول ماعان قاستاندىق جاساپ جۇرگەن. ءومىر بويى سوڭىما ءتۇسىپ كەلەدى. مەنى ولتىرمەك تە بولعان. ەندى دارىگەرلەردىڭ ءبارىن ساتىپ الىپ، مىنا جىندىحانانىڭ ىشىنە جاتقىزىپ قويدى. ءبىراق (ول بىرەۋ ەستىپ قويماسىن دەگەندەي اۋزىن قالقالاپ، داۋسىن اقىرىنداتتى) ونىڭ بۇكىل ارەكەتى وسى تاياۋدا اشكەرە بولادى، ءبىلدىڭىز بە. مەن حات جازىپ، وسىندا كەلگەن بىرەۋلەردىڭ قالتاسىنا سالىپ جىبەردىم. ول حات، ءسوز جوق، ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ قولىنا تيۋگە ءتيىستى. سودان كەيىن... (ول فرەنستىڭ قالاي اشكەرە بولاتىنىن كوز الدىنا ەلەستەتكەن بولۋى كەرەك، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.) ءبىتتى... — ول ەكى الاقانىن قۇشىرلانا ۋقالادى.
روبەرت تىكسىنىپ قالدى. «مۇنىڭ دا cay بولعانى ما؟ الدە مۇنداعىلاردىڭ ءبارى ساۋ ما؟.. بالكىم، — دەدى ول ىشىنەن تاعى ءبىر ويدىڭ ۇشتىعىن تاۋىپ. — سەرىك بولىپ بىرگە قاشار. بىرىگىپ ارەكەت جاسارمىز». ءبىراق ول بۇل ويىنان تەز قايتتى. ەكى ادام قولعا تەز ءتۇسۋى مۇمكىن. باسىنا سور بولىپ قۇتىلا الماي جۇرسە شە؟ مەيلى، ءوز كۇنىن ءوزى كورەر. ءتىرى جانعا ءتىس جارۋعا بولمايدى.
ساعات 10-دى سوقتى. اۋرۋلاردىڭ الدى ۇيقىعا كەتتى.، روبەرتتىڭ كورشىسى دە باسىن كورپەسىمەن تۇمشالاپ، تۇنشىعا قورىلدايدى. ساعات 11 بولعاندا روبەرت ورنىنان تۇردى. اياعىن ەپپەن باسىپ، كوريدورعا شىقتى. ەشكىم كورىنبەيدى. سەسترا وتىراتىن ورىندىق بوس تۇر. ىرعىپ ءۇشىنشى قاباتتان ءبىر-اق شىقتى. تورتىنشىگە كوتەرىلۋگە مۇمكىندىك بولمادى، ءدال قارسىدا كەزەكشى سەسترا تاپجىلماي وتىرىپ الدى. الدەن ۋاقىتتا تەلەفون شىرىلداپ ايەل ءارى بۇرىلعاندا روبەرت تە جىلجي بەرىپ ەدى، ءبىراق ول مۇنى بايقاپ قالدى. ەندى تۋرا جۇرگەننەن باسقا امال جوق. روبەرت تاقاپ بارىپ:
— سىزدە ۇيىقتاتاتىن ءدارى جوق پا؟ — دەي سالدى نە ايتىپ تۇرعانىن ءوزى دە تولىق اڭعارماي.
كەزەكشى سەسترا بۇعان تاڭىرقاي قارادى.
— ونى قايتەسىز؟ ءوزىڭىز قايدان ءجۇرسىز؟ پالاتاڭىز قانداي؟
روبەرت قولىمەن جوعارىنى كورسەتتى. سەسترا كۇلىمسىرەپ، بالاعا تۇسىندىرگەندەي ءار ءسوزىن ەجەلەپ:
— ۇيىقتاتىن ءدارىنى رەسەپتپەن عانا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدىڭ سەستراڭىز بار. سودان سۇراڭىز. تۇسىنىكتى مە، — دەدى.
— تۇسىنىكتى.
سەسترا ءسوزىنىڭ تۇسىنىكتى بولعانىنا قاتتى ريزا بولىپ، روبەرتتى ءتورتىنشى قاباتقا دەيىن جىلى كوزقاراسپەن شىعارىپ سالدى.
ءتورتىنشى قابات قاراكولەڭكە ەكەن. ەشقانداي سەسترا كورىنبەيدى. ەسىكتەرى اشىق. روبەرت اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، تەمىر ساتىعا جەتتى. قاتار تۇرعان ەكى ەسىك بۇرىنعىسىنشا جابىق تۇر. ساتىمەن كوتەرىلىپ، تاقتايدى كوتەردى، سودان كەيىن تۇرپىدەي، قاپ-قاتتى ءبىر نارسەنىڭ ۇستىنە قارعىپ شىقتى. ماڭاي كورىنبەي كەتەتىن بولعاندىقتان، قاقپاقتى اشىق كۇيىندە قالدىردى. روبەرت باسىن الدە بىردەڭەگە ۇرىپ الام دا دەپ قورىققانداي بۇعا ءجۇرىپ، شاتىردىڭ ەسىگىن تاپتى. ەسىكتى اشىپ قالدى دا، قاراكوك اسپاندى، قالا شامدارىن، تومەندە اعىلىپ جاتقان ماشينالار مەن قاپتاعان حالىقتى كورىپ، تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ، اسىرەسە، اناۋ ميتىڭ جۇرىسپەن كىپ-كىشكەنتاي بولىپ بارا جاتقان ادامداردىڭ بەيشارا حالىنە قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنە قاراعانداي ءبىر سەزىممەن قاراپ تۇرىپ قالدى. ودان ءارى ويلاۋعا ۋاقىت جوق دەپ تاپتى دا، جاقتاۋ تەمىرلەرگە سۇيەنە توبەنى اينالىپ ءجۇرىپ، تومەن تۇسەتىن ءدال ماناعى ساتىدان اينىمايتىن تەمىر ساتىنى تاپتى.ازداپ باسى اينالعان سەكىلدى. بارىنشا ۇقىپتىلىقپەن ساۋساقتارى قارىسقانشا نىق ۇستاپ، اياعان ساتىعا تىرەپ تومەن تۇسە باستادى. قۇلاپ قالماي امان-ساۋ جەرگە تۇسەم دەگەن قورقىنىش بۇعان دەيىنگى قورقىنىشتىڭ ءبارىن باسىپ كەتتى. ساتىنىڭ ەڭ سوڭعى ۇشىنان ۇستاپ، جەرگە سەكىرىپ تۇسكەندە ءبىر مۇراتىنا جەتكەندەي بويى جەڭىلدەپ، تەرەڭ كۇرسىنە دەمالدى.
ەندى اۋرۋحانادان اۋلاق كەتۋدى ءجون كوردى دە، قارسى الدىنداعى كوشەگە ءتۇسىپ الىپ ءجۇرىپ كەتتى. «قايدا بارامىن» دەپ ويلادى ءجۇرىپ كەلە جاتىپ. كەنەت ول وسى ۋاقىتقا شەيىن نەگىزگى ماقساتىن اشىپ الماعانىنا قاتتى قايران قالدى.
«شىنىندا دا قايدا بارامىن؟ ۇيگە مە؟ جوق، ۇيدەن وپ-وڭاي ۇستاپ الىپ، قايتا اكەلىپ جاتقىزادى. قوناق ۇيگە مە؟... مىنا كۇيىممەن قاي جەرگە قابىلدايدى؟ جىندىحانانىڭ كيىمىن كورگەن بەتتە-اق بۇكىل جۇرت ۇركىپ شىعا كەلەر...»
روبەرت كوشەدەگى حالىقتىڭ وزىنە كوڭىل اۋدارا باستاعانىن سەزىپ، قاراڭعى بۇرىشقا قاراي ىعىستى. بۇرىشتان-بۇرىشقا تىعىلۋمەن ۋاقىتتىڭ دا قالاي وتكەنىن بىلمەي قالدى. اندا-ساندا ءبىر وتكەن نەكەن-ساياق ماشينادان باسقا كوشەدە ءتىرى جاننىڭ قالماعانىن سەزگەندە بارىپ، ءۇي ىرگەسىندەگى باسقىشقا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. شارشاعاننان اياعى ءدىر-دىر ەتەدى. سۇيەكتەرىنە شەيىن شانشاتىن سەكىلدى. «قايدا؟ قايدا بارۋ كەرەك؟ پانالايتىن جەر بار ما؟» روبەرت تەرەزەلەرى ارانىڭ ۇياسىنداي بىجىناعان ءزاۋلىم ۇيلەرگە كوز جىبەردى: «ءۇي كوپ، — دەدى ىشىنەن كۇبىرلەپ.
— ءبىراق وسىنشا كەڭ دۇنيەدەن باس سۇعاتىن پانانىڭ تابىلماۋى مۇمكىن بە؟..
— ەي! — دەگەن قاتقىل داۋىس روبەرتتى سەلك ەتكىزدى.
نەعىپ وتىرسىڭ؟ كانەكي بەرى كەل!
وزىنە بۇرىلىپ كەلە جاتقان پوليسەيدى كورىپ، روبەرت ورنىنان تۇردى.
— بەرى كەل! — دەدى پوليسەي. — تەز!
روبەرت ءبىر ءسات سيگنال كۇتكەن سپورتشىداي قاتىپ قالدى دا، كىلت بۇرىلىپ، اسفالت كوشەنى تارسىلداتىپ قاشا جونەلدى. تارس ەتىپ مىلتىق اتىلدى. ايعاي-ۇيعاي، شىرىلداعان ىسقىرىق...
ۇرەي بۋىپ، قاتتى ىشقىنعان روبەرت ءوزىن قالقىپ ۇشىپ كەلە جاتقانداي سەزىندى. ەسكى شىركەۋدى اينالىپ ءوتىپ، ءىز تاستاپ، كەرى قاشپاققا بەكىندى. اياعىنىڭ تارسىلى تۇنگى تىنىشتىققا جاڭعىرىپ، الىسقا ەستىلەتىن بولعان سوڭ باتەڭكەسىن شەشىپ الدى. اياعىنىڭ اۋىرعانىنا، وكپەسىنىڭ شانشىشقانىنا دا قارامادى. «قۇتىلۋ كەرەك... ولسەم دە قۇتىلۋ كەرەك...» قاتتى جۇگىرگەننەن روبەرتتىڭ كوزى قاراۋىتتى.
ول ۇزاق جۇگىردى. الدىنان قاراۋىتقان قالىڭ اعاشتى كورگەندە بارىپ قالانىڭ باتىس جيەگىندەگى قولدان وسىرگەن توعايعا تىرەلگەنىن ءبىر-اق ءبىلدى. ەكى وكپەسى كەۋدەسىنە سىيماي، اعاش اراسىنا ەنە بەرە ەتپەتىنەن قۇلادى. جان ءتاسىلىم قىلىپ جۇرگەندەي كوك شالعىننىڭ ۇستىنە دومالانىپ اۋناي بەردى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ، ءسال سايابىرسىعانداي بولدى دا، ەكى قولىمەن جەر تىرەپ، شەگى ۇزىلەردەي قينالىپ، قۇسا باستادى. سوسىن ونە بويىن السىزدىك بيلەپ، سۇرتۋگە شاماسى جەتپەي قيسايا كەتتى. ءبىر ءسات ۇيقىسى كەلدى. مىناۋ جانىن قيناعان تىرشىلىكتەن ۇيقى ارقىلى بولسا دا ءبىر ساتكە قۇتىلعىسى كەلدى. ءبىراق ءوزىن پوليسەيلەردىڭ ىزدەپ جۇرگەنى ەسىنە تۇسكەن كەزدە ۇيقىسى شايداي اشىلدى. قۇلاعىن توسىپ، تىڭ تىڭدادى. جىم-جىرت.
روبەرت كوك شالعىنعا شالقاسىنان ءتۇسىپ، تابيعات-قۇبىجىقتىڭ جالعىز كوزىندەي بولىپ جارقىراپ تۇرعان دوڭگەلەك ايعا قارادى. شەتسىز-شەكسىز كەڭىستىكتە ەنىپ جۇرگەن ءولى-تىرى دەنەلەر. اجالداي قاتال، مەيىرىمسىز الەم. ماڭگىلىك دەپ اتالاتىن ۋاقىت كەڭىستىگىندە تىرشىلىك اتاۋلى قاراڭعى تۇنەكتە اندا-ساندا ءبىر جالت ەتكەن نازىك ساۋلە سەكىلدى. ال جەكە ادامنىڭ عۇمىرى شە؟.. .ماڭگىلىكپەن سالىستىرعاندا وسىنشا قىپ-قىسقا عۇمىرىنىڭ ىشىندە وسىنشا ۇلكەن ازاپتى ارقالاپ كەتەتىندەي ادام سورلىنىڭ نە جازىعى بار؟..
روبەرت ءوزىنىڭ ازعانتاي ءومىرىن ەسىنە الدى.
بالالىق شاعى دەريەۆنيادا وتكەن ەدى. اكەسى ءجۇزىم ەگەتىن، ىسكەرلىگى از، بوستاۋ بولدى. مىنەزىندەگى ەڭ باستى ەرەكشەلىك — ولەردەي بالاجاندىعى. شەشەسى الدەبىر ءدىني ۇيىمدارعا قاتىساتىن. جەتى سايىن شىركەۋدەن قالمايدى. اۋرۋشاڭ، ۋايىم-قايعىدان ءبىر ارىلمايتىن، قامكوڭىل ءدىندار كىسى.
كەشكىلىك ۇيىقتاردا روبەرتتىڭ شاشىنان سيپاپ جاتىپ، ەرتەك ايتاتىن. اسىرەسە، شىعىستىڭ نە ءبىر عاجايىپ ەرتەكتەرىن كوپ ءبىلۋشى ەدى. ەرتەكتىڭ وقيعالارى روبەرتتىڭ كوز الدىندا تۋرا بولعان وقيعاداي ەلەستەيدى.
— ...سودان الگى ادام، — دەدى شەشەسى باياۋ ۇنمەن ەرتەگىن جالعاستىرىپ، — جولاۋشىنى جەر استىنداعى التىن كۇمبەزدى پاتشا سارايىنا اكەلىپ كىرگىزەدى: «قالاعان شارابىڭ مەن تاماعىڭدى ءىش، سۇلۋ كانيزاكتارمەن وينا، سەرۋەن قۇر، بارلىق ەسىككە كىرىپ، التىن سارايدى تاماشالا. تەك مىناۋ تۇرعان ءبىر ەسىكتى عانا اشۋعا بولمايدى. ونى اشساڭ باقىتسىز بولاسىڭ»، — دەيدى...
— نەگە؟ — دەيدى روبەرت شىداي الماي.
— ۇيتكەنى ول ەسىكتى اشۋعا بولمايدى، ونى اشساڭ باقىتسىز بولاسىڭ دەيدى، — دەپ قايتالايدى شەشەسى.
شەشەسى ەرتەكتى ءبىرقالىپتى مۇڭدى داۋىسپەن ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەن وقيعاداي ەتىپ وتە اسەرلى ايتاتىن. جانە ەرتەك ايتۋدان ءبىر دە ءبىر جالىقپايتىن.
روبەرتتىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءبىر ويسىز، قامسىز وتكەن، سوندىقتان سونشالىقتى وزىنە باقىتتى بولىپ ەلەستەيتىن كەزەڭى وسى بالالىق شاعى. وسى ءۇشىن عانا ءومىر سۇرۋگە كەلىسۋگە بولار ەدى. روبەرتتىڭ بالا كەزىندە ناۋقاستانىپ، اۋرۋحاناعا تۇسكەنى ەسىندە. دارىگەرلەر الدەنەدەن ۇرەيلەنگەن، قاتتى تىتىركەنگەن، سودان جۇيكە سالاسىنا زاقىم كەلگەن دەپ تاپتى. ودان مەكتەپ ءومىرى باستالدى. ومىردەگى قيىنشىلىقتارعا، باقىتسىز جايتتەرگە ءتۇسىنىپ، ۋايىم جەۋگە، ىشتەي ازاپ شەگۋگە قالىپتاسا باستادى.
تاعى دا ناۋقاستاندى. روبەرت اۋرۋحانادا ءۇش اي جاتتى. تەلەپاتتىق قاسيەتى ماڭايعا سەزىلە باستادى. دوستار اراسىنداعى العاشقى سەانستار... ارناۋلى كوميسسيانىڭ كوزىنشە جاسالعان تۇڭعىش اتاقتى سەانس... روبەرت پوليسەيلەردىڭ جوعالعان دوكۋمەنتتەرىن تاپتى. سيرك باستىعى روبەرتكە گاسترولمەن بىرگە شىعۋعا ءوتىنىش جاسادى. جىگىتتىك داۋرەن... جوعارعى وقۋ ورنى. روبەرت كۇنى-تۇنى كىتاپ وقۋدان جالىقپايتىن. وعان بۇكىل تابيعات سىرىنا، ءومىر سىرىنا ءۇڭىلۋ سونشالىق قىزىق بولىپ كورىنەتىن. ءبىراق اقىل-ويى تولىققان سايىن، ءومىر سىرىنا ۇڭىلگەن تابيعاتىندا جۇمساق، كوڭىلشەك جانىن الدەبىر قاتتىلىق پەن مەيىرىمسىزدىك تۇرپىدەي باتىپ قينايتىنىن سەزەتىن.
روبەرت ارناۋلى ەسەپكە الدى. بىرنەشە جىل بويىنا مەديسينا عىلىمىنىڭ پروفەسسورى بەيكەر مىرزانىڭ باقىلاۋىمەن پوليسەيلىك كريميناليستىك جۇمىستارعا ارنالعان سەانستار جۇرگىزدى.
«اقىلدان ازاپ!» نە دەگەن ءساتتى تابىلعان تىركەس! ادام بالاسى ءومىر بويى اقىلدى بولعىسى كەلىپ، اقىل تاپقىسى كەلىپ، ال ءوزى ءومىر بويى سول اقىلدان ازاپ شەگىپ وتەتىنىن تۇسىنبەيدى. سانادان تۋاتىن ازاپتى ساناپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس... تىرشىلىكتىڭ وزىندە قانشا زۇلىمدىق، قانشا اپات، قانشا ءولىم بار، قانشا ادىلەتسىزدىك، قانشا وپاسىزدىق، ەكىجۇزدىلىك بار؟ ساناڭ مارقايعان كەزدە الدىمەن سولاردى تۇسىنەسىڭ. ادامداردىڭ ءوز بويىنداعى، ءوز تابيعاتىنداعى زۇلىمدىعىن، وزىمشىلدىگىڭ ءوزى قانشا عۇمىردى قىسقارتاتىن باقىتسىزدىق. سول ءبىر تورلاعان تۇنەكتىڭ ىشىندە بولماشى جىلتىراعان سيرەك ساۋلەلەر سەنىڭ تۇڭىلگەن كوڭىلىڭدى، قۇلاعان ءۇمىتىڭدى تۇرعىزا الا ما؟
روبەرت ومىردەن ەشقانداي باقىت ايىقتىرا الماس ازاپ كوردى. ول ازاپ تىرشىلىكتەگى ماعىناسىزدىقتى كورۋدەن باستالدى. ادامداردىڭ ءمان-ماعىناسى بار دەپ تاۋىپ جۇرگەن ۇعىمدارىنىڭ ءبارى ابسوليۋتتىك تۇرعىدان، ماڭگىلىك تۇرعىسىنان قاراعاندا — نول! ادامدار ءادىل بولعىسى كەلەدى. وزدەرى «مىناۋ ادىلدىك، مىناۋ ادىلەتسىزدىك» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ، ارەكەت قىلادى. ال شىنتۋايتقا كەلگەندە، ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ تىرشىلىككە جاراتىلۋىنىڭ ءوزى ادىلدىك بولىپ شىعا ما؟ ادام جىرتقىش. ەڭ قاتەرلى جىرتقىش. جەر بەتىندەگى پاراسات ساناسى تومەنگى دارەجەدەگى حايۋانداردى وزىنە كىرىپتار ەتىپ توردا ۇستايدى، بۇعاۋلايدى، كولىك ەتىپ جەگەدى، ءولتىرىپ جەيدى. (ادامداردىڭ بىر-بىرىنە جاسايتىن قياناتى ءوز الدىنا.) جىلقىنىڭ، سيىردىڭ، قويدىڭ ەتتەرىن جەۋ سول حايۋانداردىڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا ادىلدىك پە؟ «سەندەر ءبىزدى نەگە جەيسىڭدەر؟ — دەر ەدى ولار. — ءبىزدىڭ سانا دارەجەمىزدىڭ تومەندىگىنەن بە؟ كىمنىڭ سانا دارەجەسى بيىك بولسا تومەندەگىلەرىن تالاپ جەي بەرۋگە بولاتىنىن قانداي ادىلەتكە سىيعىزۋعا بولادى. نەگە ادامعا بارىنە رۇقسات بەرىلگەن. ءبىز بۇعان قارسىمىز»، — دەر ەدى ولار قۇداي الدىندا. ال ەگەر وسىلاي بولۋى تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى زاڭىن قۇراسا، وندا جەر بەتىندەگى بۇلجىمايتىن جالعىز قۇدىرەت – «كۇشتىلەر زاڭى» ەكەنى اقيقات بولعانى. ياعني بۇكىل دۇنيەنى كۇشتىلەر باسقارادى. ولارعا نە ىستەيمىن دەسە دە رۇقسات. ەندەشە، بۇكىل ادىلەتسىزدىك اتاۋلىنىڭ قاينار بۇلاعى ءدال وسى كۇشتىنىڭ زورلىعى ەمەس پە؟
ادامنىڭ ءوز بولمىسىنان تۋاتىن قايعى قانشاما؟ ءبىرىنشى قايعى – ومىردە باقىت اتاۋلىنىڭ بولمايتىنىن سەزۋ. باقىت ساعىم سەكىلدى. الىستان كوزدى اربايدى. ءجان-تانىڭدى وشپەس مۇراتقا بولەيتىن باقىتتىڭ تىرشىلىكتە بار ەكەنىنە قاياۋسىز سەنىپ، ءۇمىت قىلاسىڭ... ادامدار تىرشىلىك دەپ اتالاتىن اللاس-كۇلەس مۇحيتتا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ جانتالاسىپ جۇرگەن سورلى جاندىك ءتارىزدى. ال ءۇمىت بولسا، سول ارپالىس كەزىندە الدىڭنان قاراۋىتقان ارال. قۇتىلدىم دەپ ويلايسىڭ. جانىڭدى دا، ءتانىڭدى دە ازاپقا سالعان قاتەردەن، كەۋدەڭە ءبىر ءتۇيىر شىبىن جان بەرىپ، سول ءۇشىن بۇكىل كۇنا مەن قىلمىسقا، ارامدىق پەن ارسىزدىق اتاۋلىعا قور قىلىپ قويعان جاراتۋشىنىڭ مازاعىنان قۇتقاراتىن جارىلقاۋشىم تابىلدى دەپ ويلايسىڭ. ءبىراق ارال ۋاقىتشا عانا تىنىستاۋ بولىپ شىعادى. تەڭىز سۋى كوتەرىلگەن كەزدە ارال سۋعا بوگىپ، تاعى دا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، باسقا ارال ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. مىنەكي، باقىت دەگەنىڭىز ءدال سونداي... كوپ ايالداۋعا بولمايدى. ويتكەنى ول قولىڭ جەتىسىمەن-اق ءوزىنىڭ بۇكىل ءمانىن جوعالتادى. وسىعان جەتسەم باقىتتىمىن دەپ ويلايسىڭ، ول ورىندالعان كەزدە سەنىڭ ماڭگى مازمۇن بولار قاسيەتىنەن ايىرىلىپ، ەندى باسقا ارمان تابىلادى. وسىلاي كەتە بەرەدى... ولاي بولسا تىرشىلىكتە باقىت جوق. ءبارى دە ساعىم. بارىنە دە ادامنىڭ ءوز بويىنداعى قاناعاتسىزدىق كىنالى. ال قاناعاتسىزدىقتى سانا تۋدىرادى... سانا تۋدىرادى... سانا...
وسىلاردىڭ ءبارىن ءبىلىپ ازاپقا ءتۇسۋ اۋرۋ ەمەي نەمەنە. جاراتۋشى. ادامعا اقىل-ەستى باسقا تىرشىلىك يەلەرى باقىتسىز بولىپ جاتقاندا، ودان بالەن ەسە باقىتسىز بولسىن دەپ، ازاپتى بالەن ەسە كوپ شەكسىن دەپ، ءولىم الدىندا ەسىنەن تانعانشا زارەسى ۇشىپ، قينالسىن دەپ بەرگەن سەكىلدى. بەيشارا پەندەلەر وزدەرىنىڭ تىرشىلىككە كەلگەنىن ولجا دەپ سانايدى. ولگىلەرى كەلمەيدى. ال مۇنىسى – ءبىر جەرگە كوشىپ كەلىپ، ۇزاق تۇرعان ادامنىڭ الگى جەر يت بايلاسا تۇرمايتىن قۋ تاقىر بولسا دا ابدەن باۋىر باسقاننان كەيىن، ەندى سول جەردەن كەتكىسى كەلمەيتىنى سەكىلدى، اشەيىن قيماستىق ەكەنىن وزدەرى سەزبەيدى...
اقىل-پاراسات – اۋرۋ. ادامدار تۋادى دا سول اۋرۋمەن اۋىرادى. 60-70 جىلداي ازاپپەن اۋىرادى. سودان كەيىن بۇكىل ازاپ، كاتورگىنىڭ كەسىمدى جىلى تاۋسىلعانداي، اياقتالىپ، ادام ماڭگى تىنىشتىققا كەتەدى. تىرشىلىك – ۇلكەن اۋرۋحانا!... سۇمدىق!
روبەرت باسىن ۇستادى. ءقايتىپ؟ قايدا؟ قايدا قاشىپ قۇتىلۋ كەرەك؟
روبەرت جۇرەگىنىڭ تارسىلداپ سوققانىن سەزە باستادى. ءقايتىپ؟ ورنىنان تۇرىپ بەتى اۋعان جاققا قاراي ءجۇردى. قايدا؟ اقىل-ەس اۋرۋىنان قالاي قۇتىلۋ كەرەك؟ قۇتىلۋ كەرەك... جىندانۋ كەرەك... سوندا عانا باقىتتى بولا الاسىڭ... قالاي جىندانۋعا بولادى؟.. قالاي؟.. روبەرتتىڭ ەسىنە جىندىحانا ءتۇستى.
سىبىرلەپ تاڭ اتتى. روبەرت قايدا كەلە جاتقانىن ءوزى سەزبەي ۇزاق سەندەلدى. كەنەت ول تۇندە عانا ءوزى قاشقان جىندىحانانىڭ ءدال قاسىندا تۇرعانىن سەزدى. تۇندەگى ءوزى تۇسكەن تەمىر ساتى كورىنىپ تۇر. روبەرت ويلانباستان تەمىر ساتىعا اياعىن سالىپ كوتەرىلە باستادى. كەلگەن ىزىمەن قايتادان ىشكە ءتۇستى. سودان كەيىن بۇكىل ۇيقى قۇشاعىنداعى بولىمشەلەردى ارالاپ ءوتىپ ءوزىنىڭ بولمەسىنە كەلدى. شەشىندى. جاتتى. ءتىرى جان سەزگەن جوق.
«قۇتىلدىم... وڭكەي اۋرۋلار قاپتاعان تىرشىلىك الەمىنەن ءبىر ساتكە بولسا دا... اقىل-ەستەن قۇتىلسام... ەسىمنەن تانسام... ءبىرجولا... ماڭگىگە...»
III
روبەرت ەندى اۋرۋحانادان جازىلدىڭ دەپ شىعارىپ جىبەرمەس پە ەكەن دەپ قورىقتى. سوندىقتان ول بارىنشا ناۋقاس ادام بولىپ كورىنۋگە تىرىستى. دارىگەرلەردىڭ كوپ سوزدەرىنە تۇسىنبەيتىندەي سىڭاي تانىتتى. نە ەستىپ تۇرىپ جاۋاپ بەرمەيدى. ايەلىنە دە، اندا-ساندا كەلگەن پروفەسسورعا دا اشىلىپ ەشتەڭە ايتپايدى. ءبىراق باس دارىگەر اۋرۋحانادا كوپ جۇمىس ىستەگەن، تاجىريبەسى مول، اۋرۋلارمەن اڭگىمەنى وتە شەبەر وتكىزەتىن جانە سونىڭ اۋرۋلار ءۇشىن قانشالىقتى ءمانى بارىن جاقسى تۇسىنەتىن ادام ەدى. روبەرتتى ءوز كابينەتىنە الدىرىپ بۇكىل ءومىربايانىن، سەميا جاعدايىن، اكە-شەشەسىنىڭ قانداي ادام بولعانىن سۇرادى.
— ءبىز ءسىزدى جازىپ شىعارامىز، — دەدى ءسوزدىڭ ورتاسىندا. — ءسىز تەك شارشاعانسىز. ءسىزدى ناۋقاس دەپ ايتۋعا دا بولمايدى.
دارىگەر بىردەڭەنى ءبىلىپ قويدى ما دەگەندەي روبەرت سەسكەنىپ قالدى.
— نەگە؟ — دەدى شوشىنىپ.
دارىگەر بۇعان الدەقالاي تاڭىرقاي قارادى.
— ءسىزدىڭ ناۋقاسىڭىز جوق، — دەدى كۇلىمسىرەپ. — سىزگە تىنىققان ءجون. كورىپكەلدىك قاسيەتىڭىزدى كوپ سىناي بەرۋگە بولمايدى. ويتكەنى ادامعا دەنساۋلىق قاجەت.
— سىزدىڭشە دەنى ساۋ ادامدار كىمدەر؟ — دەدى روبەرت شىداي الماي.
دارىگەر اڭتارىلىپ قالدى.
— قالايشا كىمدەر؟ — دەدى الاقانىن جايىپ. — وسى توڭىرەكتە جۇرگەندەردىڭ ءبارى... ياعني قوعامعا قىزمەت ەتۋشىلەردىڭ ءبارى ساۋ ادامدار.
— جوق، — دەدى روبەرت ءسال ويلانىپ. — ول تەك – مىنانى اۋرۋ دەپ ايتايىق، ال مىنالاردى ساۋ دەپ ايتايىق دەپ كەلىسىلگەن قاعيدا عانا.
روبەرت ءوزىنىڭ ىشكى سىرىنىڭ اقتارىلىپ بارا جاتقانىن سەزىپ، وسى جەردەن دوعارۋىم كەرەك دەپ ويلادى. ءبىراق سول ساتتە-اق ءوزىنىڭ توقتاي المايتىنىن ءبىلدى.
— تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى العى شارتى – تىلەك پەن ارەكەتتى تىنىمسىز قۋالايتىن كۇش – قاناعاتسىزدىق. ال قاناعاتسىزدىق وزىنەن ءوزى بەيمازالىقتى، جان ازابىن تۋدىرادى. بۇل ەشقاشان دا توقتالمايتىن قۇبىلىس. سەبەبى ادام تىلەگى ورىندالعان بەتتە-اق ءوزىنىڭ قاجەتتىلىگىن جوعالتادى، ارەكەتسىزدىككە تىرەلەدى. سوندىقتان تاعى دا باسقا تىلەك، باسقا مۇرات پايدا بولماق. الگى پروسەسس باسىنان قايتا باستالادى. وسىلايشا تىلەك – ارەكەت، تىلەك – ارەكەت بولىپ ماڭگى قاناعاتسىزدىق تۇڭعيىعىنا سۇڭگي بەرمەك، سۇڭگي بەرمەك. ولاي بولسا، جان ازابىن تۋدىرۋشى نە؟ ول – تىرشىلىككە تىرمىسۋ، باقىتقا ۇمتىلۋ. ءبىز قاناعاتسىزدىق اۋرۋمەن اۋىرامىز. جانە ول اۋرۋ ەشقاشاندا ەشقاشاندا جازىلمايتىن تۋا بىتكەن اۋرۋ.
دارىگەر روبەرتكە بىلدىرمەي، ماگنيتوفوننىڭ تەتىگىن باسىپ قالىپ، اڭگىمەنى جازۋعا كىرىستى.
— ءبىر ءسات قانا تاريحقا قاراڭىزشى، — دەدى روبەرت قىزىنا سويلەپ. — العاشقى كۇنى بۇگىنگى ارالىق قىلمىس پەن قىرعىنعا، قيانات پەن باسەكەگە تولى. ادام بالاسى بىر-بىرىنە ءسات تىنىش عۇمىر بەرگەن ەمەس. سۇلۋلار وزدەرىنىڭ كەلبەتىمەن، تالانتتار وزدەرىنىڭ قابىلەتتەرىمەن وزگەلەردى قورلايدى. ءتىپتى ەڭ بەيبىت سپورت ويىندارىن-اق الىڭىز: ات جارىس، جاياۋ جارىس، كۇرەس، بوكس، فۋتبول تاعى سول سياقتىلار – مۇنىڭ ءبارى تەك ءبىرىن-بىرى مۇقاتۋ عانا. ويىن دەيدى، و جاراتقان، قايداعى ويىن؟ ۇتىلعان سپروتشىلاردىڭ تۇرلەرىنە قاراڭىزشى. دۇنيەدەگى ەڭ باقىتسىز جاندار سولار. ەرەسەك ادامدار بالاشا جىلايدى. ادام ويىنعا جىلاي ما؟ ويىن دەيدى؟.. ول ويىن ەمەس. ادام تابيعاتىنان ارىلماي قويعان – ءبىرىن-بىرى قورلاۋ، مۇقاتۋ. ەگويزم! — روبەرت وسى تۇستا الدەبىر قۇپيا ايتقالى وتىرعانداي سىبىرلاي قالدى. — ياعني بۇلاردىڭ ءبارى «تىرشىلىك كۇشتىلەر ءۇشىڭ جارالعان» دەگەن جانتۇرشىگەرلىك قاعيدانى قۇرايدى. ادامدىق ىقتيارعا ۇستەمدىك، قيانات، زورلىق قىسقاسى، بۇكىل-بۇكىل باقىتسىزدىق اتاۋلى جاڭاعى كۇشتىلەر زاڭىنىڭ جەمىسى. الگى ايتقان سپورتىمىز دا، بۇل دا – ءبارى ءبىر-اق قۇبىلىس. ومىرگە ءسابي سانامەن كەلىپ، توڭىرەكتە شات-شادىمان تىرشىلىك بارىنا، ادامي باقىتتىڭ، شىنايى ماحابباتتىڭ بارىنا، عارىپكە كومەك، قياناتقا تىيىم سەكىلدى ادىلدىك بارىنا، ءبىرى ءۇشىن ءبىرى وت پەن سۋعا تۇسەتىن، ءبىر-بىرىنىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەيتىن ادامگەرشىلىك بارىنا سەنىپ كەلگەن مىنا بەيشارا پەندەلەر ءۇشىن جاڭاعى ءبىر سوراقى، جابايى «كۇشتىلەر زاڭىنىڭ»ۇستەمدىگىن ءتۇسىنۋ قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن بىلەسىز بە؟ تەك وسى ءبىر اششى اقيقات ءۇشىن اتىلىپ ولۋگە بولار ەدى. وسىلاردى ءبىلىپ باقىتتى بولۋ مۇمكىن بە؟ باقىت دەگەن جارىقتىقتى ءومىردىڭ تۇپكى مانىنەن تابۋىمىز كەرەك. ونداي ءمان جوق. ەندەشە ءبىز دە ماڭگى باقىتسىزبىز...
— ال ەندى ماڭگى باقىتسىزدىقتان ادامداردى قۇتقارۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ — دەدى دارىگەر روبەرتتى اڭگىمەگە تارتا ءتۇسىپ.
— قۇتقارۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق جەڭىلدەتۋ ءۇشىن مىناداي ۇسىنىستار ايتار ەدىم. ءبىرىنشى: ەت جەۋدى دوعارۋ كەرەك. ەت جەۋ ياعني تىرشىلىك يەسىن جەۋ – ادامداردىڭ ءبىرىن-بىرى جەۋىنىڭ باسى. ەت جەۋدى دوعارۋ تابيعات زاڭىنا ەنگىزىلگەن ۇلكەن ەتۋ ەدى. ەكىنشى: بۇكىل سپورت ويىندارى مەن قۇمار ويىندارىن دوعارۋ كەرەك. ءۇشىنشى: ادامعا رۋحاني بوستاندىق كەرەك. ەرتەدەگى قۇلدار زامانىندا ادامداردىڭ اياق-قولى كىسەندەلسە، ءقازىر اقىل-ويى كىسەندەۋلى... ءتورتىنشى: ۇلكەن اۋرۋحانا اشىپ وعان وزىمشىلدەردى، مانساپ قۇمارلاردى، اتاققۇماردى، ۇياتسىزداردى، قاسكۇنەمدەردى، قاتىگەزدەردى، وپاسىزداردى، وسەكشىلدەردى، زيناقورلاردى، جاعىمپازداردى، كۇنشىلدەردى. جاتقىزۋ كەرەك... ومىردەگى ەڭ قاتەرلى دەرتتەر وسىلار. بەسىنشى: دۇنيەنىڭ سۇمدىق قۇپياسىن اشۋعا تاقاپ قالعان بۇكىل عىلىم اتاۋلىنى دوعارۋ كەرەك. ادامعا ءوز كورىن قازۋعا بولمايدى...
باس دارىگەر وسى جەتەر دەگەندەي شىرت ەتكىزىپ ماگنيتوفوندى ءسوندىرىپ تاستادى.
— وسىمەن ايتىسىمىز ءبىتسىن، روبەرت مىرزا، — دەدى ورنىنان تۇرىپ. — كەز-كەلگەن قۇبىلىستى ءارقالاي تالداۋعا بولا بەرەدى. ول تەك كورۋشىگە بايلانىستى. ءومىر ءسىز كورگەندەي ماڭگى تراگەديا ساحناسى بولماۋى مۇمكىن... — دارىگەر ءسال ويلانىپ قالدى. — مىنا تۇرعان كىتاپ ءبىزدىڭ كوزىمىزگە قىزىل ءتۇستى بولىپ كورىنەدى، ال مىسىقتىڭ كوزىنە اشەيىن قوڭىر ءتۇستى بولىپ كورىنەدى ەكەن. ءبارى دە ءومىردى قالاي كورۋگە بايلانىستى...
— و-و! — دەپ روبەرت دارىگەردىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى.. — تاماشا! ياعني كىتاپتىڭ ءتۇسى قانداي ەكەنى ءبىر قۇدايعا عانا ايان. ءتىپتى ەشقانداي ءتۇسى بولماۋى دا مۇمكىن. قىزىل، قوڭىر دەگەن ءتۇستى كورۋشىلەردىڭ، ياعني مىسىق پەن مىنا بىزدەردىڭ ويلاپ تاۋىپ جۇرگەنىمىز عوي. سولاي ەمەس پە؟ ەندەشە، بۇكىل ءومىردىڭ ءمانى، ءومىردىڭ ءدامى، ءومىردىڭ ءتۇسى دەپ جۇرگەندەرىمىز ءوزىمىزدىڭ ويلاپ تاپقان نارسەلەرىمىز عوي. ءبارى دە ويدان جاسالعان. — روبەرت بالاشا قۋاندى. — دۇرىس پا ەكەن؟!
— دەمالىڭىز، — دەدى دارىگەر روبەرتكە قولىن ۇسىنىپ.
روبەرت ءسال داعدارىپ، دارىگەردىڭ قولىن الدى.
— ساۋ بولىڭىز، — دەدى كۇبىر ەتىپ.
بولمەسىنە كەلگەن سوڭ روبەرت كورپەسىن بۇركەنىپ ۇزاق جاتتى. سەسترا ايەل اكەلىپ بەرگەن ءدارىسىن جورتا ىشكەن بولىپ، جاستاعىنىڭ استىنا تىعا سالدى. كەشكى تاماقتان كەلىسىمەن سىرتقا دا شىقپاستان قايتىپ كەپ توسەگىنە قيسايدى.
ول شىنىندا دا تىنىققىسى كەلدى. ءبىراق ءار ءتۇرلى ويلار – الەم، تىرشىلىك، ادام تۋرالى ويلار جان-جاقتان انتالاپ تىنىشتىق بەرمەدى. ەگەر ولار ءدال وسىلاي قاۋمالاي بەرسە، بۇدان كەيىنگى جاعدايىنىڭ جاقسى بولماسىن ىشتەي سەزە باستادى. ويلار... ادام بالاسىنىڭ جەردەن التىن ىزدەگەندەي عۇمىرلارىن سارپ ەتىپ ىزدەيتىن ويلارى... قانداي قاتەرلى! بويعا جايىلعان ۋداي بۇكىل ساناڭدى، جۇرەگىڭدى تولىق جايلاپ، ءبىرىن-بىرى شاقىرىپ، مەڭدەي بەرەدى. ورگانيزمگە وسىنشا قاتەرلى زاتتى ادامداردىڭ نەگە ارام تەر بولىپ ىزدەيتىنىنە روبەرت قاتتى تاڭ قالدى.
روبەرت شىداي الماي كورپەسىن تاستاپ اتىپ تۇردى دا، ءدال قارسى الدىندا قاتىپ ەسكەرتكىشتەي بولىپ، قىبىر ەتپەي كىتاپ وقىپ وتىرعان سۆياششەننيكتى كوردى.
— ءسىز ءوز ومىرىڭىزگە رازىمىسىز؟ — دەدى روبەرت توبەدەن ۇرعانداي.
سۆياششەننيك ەستىمەگەن ادامداي كىتابىن وقىپ وتىرا بەردى.
الدەن ۋاقىتتا كىتابىن بۇكتەپ، جاستىعىنىڭ استىنا قويدى دا، جاڭا كورگەندەي روبەرتكە ماڭدايىنان سۇزە قاراپ ءبىراز وتىردى.
— جاراتۋشى ءوزىنىڭ پەندەسىنەن ريزاشىلىقتى تالاپ ەتەدى، — دەدى ءبىر كەزدە ايات وقىعانداي اندەتە سويلەپ. — تىرشىلىك جاراتقاننىڭ پەندە بالاسىنا تارتقان سىيى. قۇداي قالاماسا ءسىز تىرشىلىككە كەلمەگەن دە بولار ەدىڭىز. الدىمەن، — سۆياششەننيك سۇق قولىمەن كوكتى نۇسقادى، — جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىنە بورىشتىسىز.
— تۇرا تۇرىڭىز، — دەدى روبەرت سۆياششەننيك الگى ءسوزدى ايتا سالىپ، كەتىپ قالا ما دەپ قورىققانداي. — مەن ءسىزدىڭ...
— قۇدايدى ءسۇيىڭىز، — دەدى سۆياششەننيك ءسوزىن جالعاپ. — سونىڭ كورسەتكەن جولىمەن ءىس قىلىڭىز، سوندا توزاق وتىنا كۇيمەيسىز.
— قۇدايدىڭ قۇدىرەتى ادامعا تەك قورقىنىش تۋدىرادى. ال قورقىنىش بار جەردە شىن ماحاببات بولۋى مۇمكىن ەمەس.
— ولاي دەۋ كۇنا. كۇناعا باتقان ادام توزاق وتىنا كۇيمەك.
روبەرت مىرس ەتتى:
— ادام سورلىنى ءبىر توزاقتان الىپ، ەكىنشى توزاققا سالعاندا ءتاڭىرى شىركىنگە بىردەڭە تۇسە مە؟..
— ولاي دەمەڭىز! — دەدى سۆياششەننيك شوشىنىپ. — ءتاڭىرى جاراتقان تىرشىلىكتى توزاق دەۋگە جوق. ەگەر جانىڭىزدى كۇنادان اۋلاق ۇستاي بىلسەڭىز، تىرشىلىك ادامعا تەك باقىت اكەلمەك.
روبەرت سۆياششەنيكتى مەنسىنبەي تاعى مىرس ەتتى.
— «مەن وسى ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىن» دەپ ايتارلىقتاي قاسيەتتى ەشتەڭە بار ما ومىردە؟ جوق. قاسيەتتىلىك قاسيەتسىزدىكپەن، جاقسىلىق جاماندىقپەن قوسارلاعان. مەيىرباندىقتى زۇلىمدىقتان، ارامدىقتى ادامدىقتان ءبولىپ الۋعا بولا ما؟.. برازيليانىڭ ءبىر پروۆينسياسىندا كروكوديلدەر ادامدارعا، مالدارعا شابۋىل جاساپ كوپ زيان اكەلگەن سوڭ، ادامدار ولاردى جاپپاي اۋلاپ قۇرتىپ جىبەرگەن. ءبىراق سودان كەيىن سول جەرگە ىندەت اۋرۋى تاراعان. سويتسە كروكوديل ءارى ادامدارعا قىساستىق قىلىپ، ءارى سۋدى اۋرۋ تاراتاتىن باقا-شايانداردان تازارتىپ وتىرادى ەكەن. اقىرى قىرۋار اقشاعا كورشى پروۆينسيادان كروكوديل ساتىپ الىنعان. بۇل ءوز اقشاڭا زۇلىمدىق ساتىپ الۋ دەگەن ءسوز ەمەس پە. دۇنيەنىڭ ءبارىن تورلاعان — زۇلىمدىق. تەك ءبىز سونىڭ ءسال جەڭىلدەۋ بىرەۋىن تاڭداپ الۋىمىز كەرەك. ءبىرجولا قۇرتۋعا بولمايدى، قالايدا بىرەۋىن تاڭدايسىڭ. ال ءبىز تىرشىلىكتىڭ ءوزىمىز ءۇشىن ءبىر ءمانى بار ەكەنىنە سەنىپ، جاقسىلىقتى جاماندىقتان، اقيقاتتى جالعاننان ءبولىپ العىمىز كەلىپ اقتىق دەمىمىز بىتكەنشە تىربانامىز. سويتسەك، بۇلار ءبىرىنسىز ءبىرى كۇنى جوق، اۋەلدە ءبىر انادان ەگىز تۋعان اعايىن ەكەن. ءبىز الدانىپپىز. ءبىزدى الداپتى... مىنەكي، مەن قۇدايدى قاي جەردەن قولعا ءتۇسىردىم؟ مەن قۇدايدى قولىما ءتۇسىردىم! — روبەرت قۇدايدى شىن ۇستاپ تۇرعانداي، قولىن تاس قىپ جۇمىپ الدى. — مەن قارسىمىن، —دەدى ايعايلاپ. — قارسىمىن! ءومىردى ءوستىپ اياۋسىز قاتىگەزدىكپەن ويلاپ تاپقان قۇدايعا قارسىمىن...
سۆياششەننيكتىڭ كوزى الاقتاپ كەتتى.
ەسىك اشىلىپ، ەتجەندى سەسترا ايەل كىرىپ كەلدى.
— ۇيىقتاۋ كەرەك، — دەدى ول شامدى ءسوندىرىپ جاتىپ. — اڭگىمەنى دوعارىڭدار! ايعايلاۋعا بولمايدى. كانە، جاتىڭدار.
بولمە ءىشىن قاراڭعىلىق باستى. ءبىراق تەرەزەدەن قۇلاعان جارىقتان كەرۋەتتە شوقيىپ وتىرعان سۆياششەننيك، اقشىل سىرمەن بويالعان ەسىك ايقىندالىپ كورىنە باستادى.
— ءومىر دەيدى، — دەدى روبەرت ىسىلداي سىبىرلاپ، — ءومىر مە ەكەن؟ ادامنىڭ ءولۋ پروسەسسى عوي بۇل! نەگە يسۋس حريستوس اگاسفاردى «تىرشىلىك قامىتى موينىڭنان تۇسپەسىن، باسىڭا ءولىم كەلمەسىن!» دەپ قارعاعان؟ ماڭگى تىرشىلىك ءدارىسىن بەرگەندە سولومون نەگە ىشۋدەن باس تارتتى؟.. بۋدداعا استىنداعى التىن، كۇمبەزدى سارايىنان، سۇلۋ جاردان، باۋىر ەتى بالادان، جان قيىسقان دوستاردان بەزىپ، بۇكىل ءۇندى جەرىن جالاڭ اياق، جالاڭ باس قايىرشى بوپ بەزىپ كەتۋىنە سەبەپ بولعان نە؟ ءومىردىڭ ازابى عوي... قاي ەل ەكەنى ەسىمدە جوق، ءبىر ەلدە بالا تۋعاندا «بەيشارا، ەندى قاشان ولگەنشە ازاپ كورەتىن بولدى» دەپ ولىكتى جەرلەگەندەي قايعىلى جورالعى جاسالادى ەكەن. ال ادام ولسە، «ازاپتان قۇتىلدى، ماڭگى تىنىشتىققا كەتتى دەپ قۋانىپ، توي جاسايدى ەكەن. توي جاساۋ كەرەك ولگەندە. مەن ولگەندە توي جاساڭدار، توي!
سۆياششەننيك ءالى قوزعالماي وتىر.
— اياساڭىز بۇكىل ادامزاتتى اياڭىز، — دەدى روبەرت تريبۋنادان سويلەگەندەي قولىن سەرمەپ. — قۇدايدىڭ بۇيرىعىمەن ءىس قىلىپ، تاۋقىمەتىن جەكە ءوزى كوتەرەتىن ادام ءتارىزدى باقىتسىز ويىنشىقتى اياڭىز.
— سەنىم كەرەك، سەنىم، — دەدى سۆياششەننيك وسى كەزدە اندەتە سويلەپ. — ىزگىلىك جەڭسىن دەسەڭىز سونىڭ بار ەكەنىنە سەنۋ كەرەك، ايتپەسە قيانات جەڭۋى مۇمكىن.
— ىزگىلىك ەشقاشان دا جەڭە المايدى! — روبەرت تاعى دا ايعايلاپ تۇرا كەلدى. — كىسىگە قيانات قىلۋدىڭ مىڭ ءتۇرى بار، — روبەرت ساۋساقتارىن بۇگىپ قياناتتىڭ قانشا ەكەنىن ساناي باستادى. — الداۋ، ارباۋ، زورلاۋ، ساتۋ، اتۋ، توناۋ، تاعى سونداي-سوندايلار... ال قيانات قىلماۋدىڭ ءبىر-اق ءتۇرى بار. — روبەرت ءبىر-اق ساۋساعىن بۇكتى. — ول – تەك قيانات قىلماۋ. ەندەشە ىزگىلىك جولى جىڭىشكە، ىزگىلىك ءالسىز...
كەنەت تاعى دا ەسىك اشىلىپ، سەسترانىڭ تولىق دەنەسى كورىندى.
— مەن سەندەرگە نە ايتتىم؟ — دەپ زىركىلدەدى سەسترا. — كانە، دوعارىڭدار! ەندى دىبىستارىڭدى ەستىسەم مەنەن جاقسىلىق كۇتپەڭدەر.
روبەرت تە، سۆياششەننيك تە قورقىپ قالدى. ءۇن-تۇنسىز كەرۋەتتەرىنە جاتىپ، كورپەلەرىن جامىلدى.
— قاراي گور بۇلاردى، — دەدى سەسترا الدە دە ءوز ايقايىنا قىجىلى قانباي. — اقىرىن ايتقانعا تۇسىنەتىن تۇرلەرى جوق. كانە!
روبەرتتىڭ قورىققانى سونشا، سەسترا كەتىپ قالعاننان كەيىن، كورپەسىن بۇركەنىپ جاتىپ جۇرەگىنىڭ وسىنشا قاتتى تارسىلداپ سوققانىن سەزدى. ۇيىقتاي الماي اۋناقشىپ ۇزاق جاتتى. باسىن كوتەرىپ سۆياششەننيككە قارادى. ۇيىقتاپ كەتكەنگە ۇقسايدى. پىسىلداپ، ءبىرقالىپتى دەمالادى.
روبەرت ءوزىنىڭ وسىنشا بەيشارا حالىنە كۇلكىسى كەلدى. تاعدىر مازاعىنا ۇشىراعان ادامنىڭ ءحالىن تور ىشىندە بوسقا الاسۇرعان تىشقاننىڭ ارەكەتىنە تەڭەۋگە بولادى. تىشقاندى كەرگەندە ەرىكسىز كۇلكىڭ كەلەدى. ەندەشە ادامعا نەگە كۇلمەسكە. روبەرت دىبىسىن شىعارماۋعا تىرىسىن، ءۇنسىز سەلكىلدەي كۇلدى. كەنەت اۋزىنا كەرمەك ءدام كەلدى. سەلك ەتە ءتۇستى. كوز جاسى ەكەن.
IV
روبەرتتىڭ سەسترا ايەلدەن قورىققانى سونشالىق، بىرنەشە كۇن قاتارىنان سۆياششەننيككە انگىمە ايتۋعا باتىلى بارماي ءجۇردى. كەش بولسا بولدى، كورپەسىن تاس بۇركەنىپ، اندا-ساندا سۆياششەننيكتىڭ ءوزىنىڭ مۇلدە جىندى ەمەس ەكەنىن، ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن فرەنس ەكەنىڭ، ەندى ونىڭ دا ساناۋلى-اق كۇنى قالعانىن ايتىپ، كۇڭكىلدەگەن داۋسىن ەستىپ ءۇنسىز جاتادى. ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتكەن، ءبىرى ۇزىك، ءبىرى شەكسىز شىم-شىتىرىق وي الەمىندە سالماقسىزدىققا ۇشىراعان ادامداي باعىت-باعدارسىز زەڭىپ جۇرگەنىن سەزەدى. ونىڭ ىشكى دۇنيەسى مۇلكى كوپ، ءبىراق جينالماي ىبىرسىپ جاتقان ءۇي سەكىلدى ەدى. سوندىقتان ونىڭ ويىندا بەلگىلى ءبىر جۇيە، رەت بولمايتىن.
تەك كۇندىز ايەلى، قايسى بىردە پروفەسسور كەلگەندە سۇلىكشە جابىسقان ويلاردان ءبىر ءسات ايرىلعانداي بولادى. اندا-ساندا عانا باس دارىگەرمەن اڭگىمەلەسەدى. سوڭعى كەزدە باس دارىگەر مەن سەسترا ايەلدىڭ اراسىندا ءوزارا كەلىسكەن قۇپيا ارەكەتتەر جوق پا ەكەن دەگەن كۇدىك پايدا بولىپ، وعان دا اشىلىپ اڭگىمە ايتپايتىن بولدى.
بۇگىن باس دارىگەر اۋرۋلاردى جيناپ الىپ، قازىرگى مەديسينانىڭ قۇدىرەتى تۋرالى، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ تابىستارى تۋرالى اڭگىمە وتكىزدى. سيۆيليزاسيانىڭ قارقىنى تۋرالى ايتا باستاعاندا-اق روبەرت ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ءوز پىكىرىن ايتقىسى كەلدى. ءبىراق الگى تاجال سەسترا ايەل كىرىپ كەلە مە دەپ قورىقتى. امالسىز بارماعىن تىستەپ وتىرىپ قالدى.
كەشكىلىك كورپەسىن بۇركەنىپ جاتىپ باس دارىگەردىڭ ماناعى سوزدەرىن ەسىنە ءتۇسىردى دە، كورپەسىن سەرپىپ تاستادى.
— عىلىم، سيۆيليزاسيا... — دەدى روبەرت سۆياششەننيككە كەكەتكەن ۇنمەن. سيۆيليزاسيانىڭ دامۋى ادام ايتقىسىز شاپشاڭداپ بارا جاتقانى راس. ونى ادامداردىڭ وزدەرى ونان سايىن جىنداندىرا تۇسۋدە. ءوز جىلدامدىعىن ءوزى. قىزىقتاپ باسا تۇسكەن شوفەرلار سەكىلدى. ماشيناعا اپات ءقاۋپى تونۋدە. ءبىراق ونىڭ الدىنان شىعىپ توقتا دەيتىن ءبىر پەندە جوق. جىلدامدىقتى اسىرىپ جىبەرۋ – ءتارتىپتى بۇزۋ. ول ءۇشىن شتراف سالىنادى. شتراف؟ كىم تولەيدى كانە؟..
سۆياششەننيك راديو تىڭداعانداي ءۇنسىز وتىر.
— قارعىس اتقىر زاتتىق مۇددە ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىزدى ابدەن بيلەپ العان. سول سەبەپتى ءبىز ادامداردى، قاۋىمداردى، ارەكەت-قۇبىلىستاردى ەڭ الدىمەن كۇشتى جانە ءالسىز دەپ بولەمىز. ەڭ الدىمەن قاسيەتتى جانە قاسيەتسىز نەمەسە ادال جانە ارام دەپ باتتى ارام قىلعان، اردى اياققا تاپتاتقان، سان ميلليون حالىقتىڭ قانىن سۋداي شاشقىزعان، وپاسىزدى، قانىپەزەردى، تيرانداردى جاراتىپ، سولاردىڭ زورلىعىنا بارشامىزدى قور قىپ قويعان كىم؟ سونىڭ ءوزى. ءبىز جامانشىلىقتى بىر-بىرىمىزدەن، جاۋلارىمىزدان كورىپ داعدىلانعانبىز. سىزگە ايتار وسيەتىم – جاۋىڭىزدى قۇرمەتتەڭىز. ويتكەنى ول دا ءوزىڭىز سەكىلدى جاراتۋشىنىڭ زاڭىمەن ءىس قىلادى. سىزدەردىڭ جاۋلاستىقتارىڭىزدىڭ تۇپكى ءمانى ەكەۋىڭىزدە ەمەس، باسقادا. سىزدەر ءوز رولدەرىڭىزدى ورىنداپ جۇرگەن اكتەر سەكىلدىسىزدەر. ونى ورىنداماسقا مۇمكىندىكتەرىڭ جوق. ءسىزدىڭ جاۋىڭىز دا ءوزىڭىز سەكىلدى ەرىكتەن تىس، وزگە ءبىر ىقپالمەن ارەكەت ەتەتىنىن ۇعىڭىز. ۇقساڭىز بولدى، وعان دەگەن ءتىپتى اياۋشىلىق سەزىمىڭىز تۋۋى مۇمكىن.
— جوق، ءسىز جىندانعانسىز، — دەدى سۆياششەننيك ۇرەيلەنە سىبىرلاپ. — مەن ءسىزدى بۇدان ءارى تىڭداي المايمىن. ءسىز بۇگىن-ەرتەڭ قۇدايدىڭ زارىنە ۇشىرايسىز. — سۆياششەننيك قۇدايدىڭ كارىنە قوسا ۇشىراپ كەتپەۋ ءۇشىن، ەكى قولىمەن قۇلاعىن بىتەپ، كورپەسىن تاس بۇركەنىپ جاتىپ قالدى.
روبەرت وعان رەنجىگەن جوق. الدە ءبىر مول قازىنانىڭ ۇستىنەن شىققانداي قۋانا كۇلىمدەپ، تەمىر كەرەۋەتتى سىقىرلاتىپ ۇزاق كەرىلدى.
— اقىرى تاپتىم! — دەدى راحاتتانا سىبىرلاپ. — تاپتىم، تاپتىم!
كەلەسى كۇنى روبەرت ايەلىنە قاعاز، قارىنداش الدىرىپ، كۇنى بويى جازۋدان باس كوتەرمەدى. ءتۇس كەزىندە عانا ورنىنان تۇرىپ سۆياششەننيككە تانىماي تۇرعانداي ۇزاق قارادى.
— شىندىقتى تەك وسى جەردە عانا ايتۋعا بولادى، — دەدى سودان كەيىن. — شىندىقتى باسقا جەردە ايتا المايسىز. شىندىقتى بالا مەن جىندىلار عانا ايتۋعا ءتيىستى. ءبىز جىندىلارمىز. — روبەرت ءوزىنىڭ جىندى ەكەنىنە ريزا ادامداي باسىن قۋانا شۇلعىدى.
سۆياششەننيك «جىندى» دەگەن سوزگە مۇلدە توزبەۋشى ەدى، تەرىس قاراپ كورپەسىن بۇركەنىپ الدى.
ءتۇن ورتاسى شاماسىندا روبەرت قاعاز-قالامىن شكافتىڭ ۇستىنە قويىپ، الدەبىر ىسكە بەل بۇعان تاۋەكەل شىرايمەن ورنىنان تۇردى. سودان كەيىن سۆياششەننيكتى ىرعاپ وياتا باستادى.
— نەمەنە؟ — دەدى سۆياششەننيك كوزىن سىعىرايتا اشىپ.
— تۇرىڭىز، اڭگىمە بار.
سۆياششەننيك كوزىن كەڭىرەك اشتى.
— نە اڭگىمە؟
— دۇنيە توڭكەرىلگەلى تۇر.
سۆياششەننيكتىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى. روبەرتكە سەسكەنە قاراپ، كەرەۋەتىنەن باسىن كوتەردى.
— ءبىر ۇسىنىس ايتام، — دەدى روبەرت سىبىرلاي سويلەپ. كوزى سۆياششەننيكتى تەسىپ بارادى. — قوسىل دەپ زورلامايمىن... ءوزىڭىز بىلەسىز.
سۆياششەننيك ءوڭ مەن ءتۇسىن ايىرا الماي تۇرعانداي جالتاقتاپ ماڭايىنا قاراي بەردى.
— مەن قۇدايعا قارسى ۇيىم اشتىم دەدى روبەرت سۇپ-سۇر بولىپ. — ادامزات تاريحىندا قۇدايعا قارسى ۇيىم قۇرعان جالعىز مەن-اق بولايىن... ءبىز بۇل ۇيىمعا مۇشەلىككە وزگەلەردى تارتۋىمىز كەرەك. قوسىلاسىز با؟ قوسىلاتىن بولساڭىز، مەن فاميلياڭىزدى جازىپ قويامىن. اياعىنا قول قوياسىز.
سۆياششەننيك ءبىر جەرىن شوققا باسىپ العانداي باج ەتە ءتۇستى.
— ءسىز سۇمدىق قورقىنىشتىسىز، — دەدى ءدىر-دىر ەتىپ. — قاراماڭىز... ماعان... كىرمەيمىن... ولتىرسە دە كىرمەيمىن... قاراماڭىز...
ەسىك سارت اشىلىپ، بولمەگە تاجالداي قورقىنىشتى، قاتىگەز سەسترا ايەل كىرىپ كەلدى.
سۆياشەننيك قولدارى قالت-قالت ەتىپ، كورپەسىن بۇركەپ الدى. روبەرت سەسترا ايەلدىڭ ايعايىن كۇتىپ، كوزىن جۇمدى. كوزىن اشىپ العاندا سەسترانىڭ ورنىندا تۇرعان كەزەكشى دارىگەردى كوردى. ءتۇرى اجارلى، ءبىراق ايرىقشا سۇستى جاس جىگىت ەكەۋىنىڭ تامىرلارىن ۇستاپ، كۇندە قويىپ مەزى قىلعان سۇراقتارىن قايتالاپ، ءبىرشاما وتىردى دا، كەتىپ قالدى. ارتىنان سەسترا ايەل ەكەۋىنە ۇيىقتاتاتىن ءدارى اكەلىپ ىشكىزدى.
روبەرت ساسكەدە ءبىر-اق وياندى. سۆياششەنيكتىڭ توسەگى مۇنتازداي بولىپ جيناۋلى تۇر. تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسى بولمە ءىشىن ايىرىقشا نۇرعا تولتىرىپ جادىراتىپ جىبەرگەن سەكىلدى. تەرەزەگە تاقاپ كەلىپ، سىرتتا سەرۋەندەپ جۇرگەن اۋرۋلاردى كوردى. ءقايسىبىرى وتىرعىشتىڭ ۇستىندە كىتاپ وقىپ، ءقايسىبىرى اۋلا ىشىندە قىدىرىپ، بىر-بىرىمەن، كەلگەن تۋىسقاندارىمەن اڭگىمەلەسىپ، كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى كولەڭكەدەگى ستولدا تەننيس ويناپ جاتىر. كوپتەن بەرى جانىن جەگىدەي جەگەن اۋىر ويلاردان كەيىن مىناداي بەيبىت، تىنىش كورىنىس، جەر استى ۇڭگىرىندەي قاپ-قاراڭعى كوڭىلىنە ساۋلە تۇسىرگەندەي بولدى. تىرشىلىكپەن تابىسسام با دەگەن بولماشى ءۇمىت قايتادان ەلەس بەرەتىن ءتارىزدى. وسىناۋ جۇرگەن بەيشارا پەندەلەردىڭ بويلارىنان ءومىر سۇرۋگە تۇرارلىق ءبىر ينەنىڭ جاسۋىنداي جاقسى بىردەڭە تاپسام، قالعان عۇمىرىما بالكىم سول جەتىپ قالار دەپ ويلادى.
بەتى-قولىن جۋىپ، تاماققا باردى. داياشى قىزدىڭ «ءتاتتى تاعام بولسىن دەگەن تىلەگى دە جۇرەگىنە جىلى ءتيدى. تاماق ءىشىپ بولىپ سىرتقا شىقتى. ەسىك الدىنداعى ورىندىقتا اڭگىمەلەسىپ وتىرعان سەسترا ايەلدەرمەن سالەمدەستى. وسىناۋ ازىمەن ءوزى جۇرگەن موماقان جانداردىڭ ءبىرقالىپتى تىرشىلىك ارەكەتتەرى سىرتتان قاراعاندا شىنىندا دا اياۋشىلىق سەزىمىن تۋدىرادى. روبەرت وسى كورىنىستى ءالى قىزىقتاي تۇسكىسى كەلىپ، اۋلانىڭ تۇكپىرىندەگى وڭاشا ورىندىققا كەلىپ وتىردى. كەنەت ول قاتارداعى ورىندىقتا ءىنجىل وقىپ وتىرعان سۆياششەننيكتى كوردى. قىرىنان قاراعاندا سۆياششەننيك وتە سۇلۋ ەدى. كەڭ شارالى كوزدەرى، ءتۇزۋ مۇرنى، كەلتەلەۋ قالىڭ ساقالى ونى گرەك قۇدايلارىنا ۇقساتىپ. ءار قيمىلىنان جۇمساقتىق مەيىرباندىلىق ءدىندارلىق سەزىلەدى.
روبەرتتىڭ بويىن الدەبىر تاۋەكەل جەلىك بيلەدى. ول سۆياششەننيكتىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ەنگىسى كەلدى. مىناۋ كەلبەتى كوز تويدىرعان ايەلىنىڭ نە ويلايتىنىن بىلگىسى كەلدى. سودان كەيىن كوپ ويلانباستان، باياعى سەانس وتكىزىپ جۇرگەن كەزىندەگىدەي كوزىن سىعىرايتا تەسىلىپ، بۇكىل ىنتا-ىقىلاسىن سۆياششەننيكتىڭ جۇزىنە اۋداردى. العاشىندا مۇنىسى ەشبىر ناتيجە بەرمەدى. روبەرت مۇنى سۆياششەننيكتىڭ باسقا ءبىر ويمەن شۇعىلدانىپ وتىرعانىنان دەپ ءبىلدى. ءبىراق كەنەتتەن روبەرت وسىنشا سىرەسكەن جۇيكە تامىرلارىنىڭ بوساپ، الدەبىر ەركىندىك، سەنىمدىلىك بيلەگەن ساناسىندا ادامنىڭ ۇمىتىپ قالعان زاتىنىڭ ەسىنە تۇسكەنى سەكىلدى ءبىر قۇبىلىسپەن بىرتە-بىرتە ايقىندالا باستاعان سۆياششەننيكتىڭ رۋحىن سەزدى.
روبەرت ءدال وسى كۇيىندە ءبىر ساعات تاپجىلماي وتىردى. سول ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە سۆياششەننيكتىڭ بۇكىل ءومىرىن كوز الدىنان وتكىزىپ ۇلگەردى.
ول سۆياششەننيكتىڭ بالا كەزىندە وگەي شەشە قولىندا وسكەنىن، وگەي شەشەسى حال ۇستىندە جاتقاندا ونىڭ ءولىمىن تىلەگەنىن، ءدىني وقۋدا جۇرگەندە موناح قىزدىڭ ابىرويىن توككەنىن، وكپەسىنە سالقىن ءتيىپ، اۋرۋحاناعا تۇسكەندە، مەدسەسترا قىزداردىڭ بۇعان قالاي قىزىققانىن، اقىرىندا سولاردىڭ بىرىمەن اشىنا بولعانىن، ودان شىركەۋگە كەلىپ ورنالاسقانىن، شىركەۋدەگى لاۋازىم تالاستارىن ونداعىلاردىڭ بىر-بىرىنە وشپەندىلىگىن، سۆياششەننيكتىڭ دە، ەكىنشى سۆياششەننيك فرەنستىڭ دە، شىركەۋ يەسى قاسيەتتى اكەنىڭ ولگەنىن وسى كۇنگە شەيىن تىلەيتىنىن ءبىلدى.
روبەرت سۇپ-سۇيكىمدى ادەمى جانۋاردىڭ بايقاۋسىزدا ءىشىن جارىپ، ىشەك-قارنىن، قان-جىنىن، ءناجىسىن اقتارىپ العانداي جيىركەنىپ بەتىن باستى. كوزىن اشقىسى كەلمەي ۇزاق وتىردى.
— سالەماتسىز با، روبەرت مىرزا، — دەگەن داۋىستان كوزىن اشىپ العاندا قارسى الدىندا تۇرعان قارت پروفەسسوردى كوردى.
پروفەسسور كۇلىمسىرەپ كەلىپ، قول بەرىپ امانداستى:
— مەن كەشە كەلمەك بولىپ ەدىم، جۇمىستان باس كوتەرۋگە مۇرشام كەلمەدى، — دەدى پروفەسسور ىڭىرانا سويلەپ، ورىندىققا وتىرىپ جاتىپ.
روبەرت ونىڭ كوزىنەن كەشە كۇنى بويى بوس بولعانىن، مۇندا كەلسەم دەگەن ويدىڭ مۇلدە قاپەرىنە كىرمەگەنىن ءبىلدى. ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى سەانستاعىداي قاتتى قينالماي، ادامدارىڭ ىشكى ويلارىن وپ-وڭاي ۇستاپ الىپ وتىرعانىنا قايران قالدى.
— ەندى وسىدان شىققاننان كەيىن قوسالقى پوليسەيلىك تاپسىرما تەلەپات شىعىسىمەن ىسكە قايتا كىرىسپەك ويىن مالىمدەگەنىن ءبىلدى.
— وسىنشا جىل بويىنا سارىلا زەرتتەپ، سىزبەن بىرگە كوپ قيىنشىلىقتى باستان كەشىردىم. ءبىراق قارا باسىمنىڭ قامى ەمەس... — دەدى پروفەسسور كوزىلدىرىگىن تور كوز ورامالىمەن ءسۇرتىپ جاتىپ.
روبەرت «وسىنىڭ ءبارى ءبىر قارا باسىمنىڭ قامى» دەگەن ويدى ۇستادى.
— شىنىمدى ايتسام، نەگىزگى ماقساتىم – تابيعاتتىڭ تارتقان سىيى – مىنا ءسىزدى قالدىرۋ تاريحتا.
روبەرت ونىڭ «ءوزىمدى، تەك ءوزىمدى قالدىرۋ» دەگەن ويىن ۇقتى.
— ءسىز تۋرالى مىناۋ عىلىمي ەڭبەگىمدى ءتامامداپ بارىپ ولسەم، سودان باسقا تىلەگىم جوق، — دەدى پروفەسسور كۇش-قۋاتىنىڭ سوڭىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي ۋھىلەي سويلەپ.
روبەرت «سوڭعى تىلەگىم – ساعان باسقا پروفەسسورلاردىڭ يدەيالارىن، ويلارىن ۇرلاتسام» دەگەن تىلەكتى ۇقتى.
روبەرت مەڭزەڭ. ەشتەڭە ۇقپايدى. سول ءتىپتى پروفەسسوردىڭ ورنىناڭ تۇرعانىن، بىردەمە ايتىپ كۇلىمسىرەپ قولىن ۇسىنعانىن، سوسىن تاياعىنا سۇيەنىپ، جاساندى قارتتىقپەن شايقالا باسىپ بارا جاتقانىن تۇسىندە كورىپ وتىرعانداي اڭعاردى.
ماڭايىنا كوز سالدى. تاڭەرتەڭگى تامىلجىعان اۋا رايى مىسقال وزگەرمەپتى. ءوزدى-وزى ءار ءتۇرلى ارەكەت قىلىپ جۇرگەن اۋرۋلاردىڭ دا سىرت كورىنىسىندە ەشقانداي وزگەرىس جوق. روبەرت تۇرعىسى كەلدى. شارشاعانىن سەزدى. كەنەت قولىنا شاعىن سومكە ۇستاپ كەلە جاتقان ايەلىن كوردى. ايەلى ءۇن-تۇنسىز قاسىنا كەلىپ وتىردى.
— نەگە جابىرقاۋسىڭ؟ — دەدى قولىنان ۇستاپ.
روبەرتتىڭ ەڭىرەپ جىلاعىسى كەلدى. تىستەنىپ قاباعىن ءتۇيدى.
— اشەيىن.
ايەلى ەلجىرەي قاراپ، كۇيەۋىنىڭ شاشىنان سيپادى. دەنەسىنە تيگەن نازىك ساۋساقتان روبەرتتىڭ مۇزداپ بارا جاتقان جۇرەگى قايتا جىلىنىپ، دەنەسىنە قان جۇرگەندەي بولدى. ونە بويىن وسالدىق بيلەدى.
ايەلى اكەلگەن جەمىستەرىن بولمەسىنە بەرىپ جىبەرگەنىن ايتتى. روبەرت ريزا بولىپ باسىن يزەدى.
— ساقالىڭدى السايشى، — دەدى ايەلى كۇيەۋىنىڭ جاعىنا قولىن تيگىزىپ.
جۇپ-جۇمساق، نازىك الاقاننان بويىنا تاراعان جىلى تولقىن كوزىنە جاس اكەلدى. ايەلىنىڭ بەتىنە قارادى. ونىڭ سۇيكىمدى جۇزىنەن قۇتقارۋشىسىن تاپقانداي بولدى. الدەقالاي ەڭ سوڭعى قاراجاتىن ۇتىسقا تىككەلى وتىرعان ويىنشىداي كوڭىلىنىڭ تۇبىنەن سوڭعى ءۇمىت، سوڭعى تاۋەكەل باس كوتەردى. روبەرت قازىرگى ساتتە اقىرعى ءسۇيىنشى بولىپ وتىرعان ايەلىنىڭ تۇڭعىش رەت ىشكى سىرىنا ۇڭىلگىسى كەلدى. ساناسىنىڭ تۇپكىرىنەن ەلەس بەرگەن قورقىنىشتى دا ەلەمەستەن الدەبىر ەرىكتەن تىس اۋەسقوي سەزىمنىڭ جەتەگىنە ىلەسىپ ايەلىنىڭ كوزىنە تەسىلە قارادى. ەڭ سوڭعى قايراتىن جيناپ بۇكىل ىقىلاس نازارىن سوعان اۋداردى.
ول ايەلىنىڭ ساناسىنداعى ەستەلىكتەردى قايتا اقتارىپ، ءبىر كينونى ەكىنشى رەت كورىپ وتىرعانداي وزىنە تانىس كورىنىستەردى قىزىقتاپ ەزۋ تارتتى. ايەلىنىڭ وزىنە دەگەن شىنايى كوڭىلىن سەزدى. كەنەت ول كۇدىكتى ءبىر ادامنىڭ بەينەسىن كوردى. ۇزىن بويلى، شاشى جەلكەسىنە تۇسكەن، سۇلۋ جىگىت... ءبىر جەردەن كورگەن سەكىلدى. قايدان كوردى؟ ءيا، ءيا... ايەلى ەكەۋى كۋرورتقا بارعاندا بۇلارعا كەلىپ كارتا وينايتىن جاس جىگىت. ءبىر رەت ايەلى ەكەۋى قالاعا بارىپ قايتقان.
سول – ءدال ءوزى... روبەرتتىڭ كوز الدى تۇماندانا باستادى. ول ايەلىنىڭ الگى جىگىتپەن قالاي قۇشاقتاسقانىن... سۇيىسكەنىن كوردى. اڭ تەرىسىنە ۇقساعان الاباجاق توسەنىشتىڭ (ديۆان الدە كەرەۋەت روبەرت ايىرا المادى) ۇستىنە قالاي... جاتقانىن... كوردى...
ايەلى ۇرەيلەنىپ روبەرتتىڭ قولىنان ۇستادى.
— جىبەر! — دەدى روبەرت قىرىلداپ. تەر باسقان ماڭدايىن جەڭىمەن سۇرتە بەرىپ ەسىنەن تاندى.
روبەرت بولمەسىندە ەسىن جيدى. سۆياششەننيك كىتابىن تاستاپ، بۇعان جىلى شىرايمەن كۇلىمسىرەي قارادى.
— جاڭا دارىگەر ۋكول جاسادى، ەندى ءبارى دە جاقسى بولادى، — دەدى ۋكولدى ءوزى جاساعانداي سەنىمدى ۇنمەن.
روبەرت ورنىنان تۇرىپ الدىمەن ساقالىن الدى. سودان كەيىن دۋشقا بارىپ ءتۇستى. كەشكى استان سوڭ توسەگىنە كەلىپ قيسايدى دا، قابىرعاعا قاراعان كۇيى تىم-تىرىس جاتىپ قالدى. جىپ-جىلى تامشى سورعالاپ سامايىنا قۇيىلدى. «بۇل نە؟ جىلاپ جاتقانىم با؟» — دەدى ول ىشتەي تاڭىرقاپ. الدەقالاي بالالىق شاعىن ەسىنە الدى. كوز الدىنا شەشەسى كەلدى. باياعىداي جانىنا قيسايىپ، ەرتەك ايتىپ جاتقانعا ۇقسايدى. شىعىستىڭ تاڭعاجايىپ ءبىر ەرتەگىسى. داۋىسى دا اپ-ايقىن:
«...سودان الگى ادام جولاۋشىنى جەر استىنداعى التىن كۇمبەزدى پاتشا سارايىنا اكەلىپ كىرگىزدى دە: «قالاعان شارابىڭ مەن تاماعىڭدى ءىش، سۇلۋ كانيزاكتارمەن وينا، سەرۋەن قۇر، بارلىق ەسىككە كىرىپ، التىن سارايدى تاماشالا. تەك مىناۋ تۇرعان ءبىر ەسىكتى عانا اشۋعا بولمايدى. ونى اشساڭ باقىتسىز بولاسىڭ، — دەيدى»...
روبەرت ءدال جانىندا شەشەسى جاتقانداي، قولىن سوزدى.
«مەن ول ەسىكتى اشتىم با» — دەيدى وزىنە ءوزى كۇبىرلەپ.
ول تاعى دا قولىن سوزدى، ءبىراق شەشەسى كوز الدىنان الىستاي بەردى.
«ەگەر مەن وسىناۋ جات قۇپيالاردىڭ ەشقايسىسىن بىلمەسەم، ەل قاتارلى تىپ-تىنىش باقىتتى عۇمىر كەشەر ەم عوي... مەن اشۋعا بولمايتىن ەسىككە باسىمدى سۇقتىم... ەندى مەن بىلمەيتىن قۇپيا، مەن بىلمەيتىن شىندىق جوق. ەندى مەن ءبارىن دە بىلەمىن. اعايىن، مەن ءبارىن دە بىلەمىن... ءبارىن دە... ءبارىن دە...»
* * *
...تاڭعى ساعات 6 شاماسىندا سەسترا ايەل مەن كەزەكشى دارىگەر سۆياششەننيكتىڭ شىڭعىرعان داۋسىن ەستىپ، بولمەگە جۇگىرىپ كىرگەندە كەرەۋەتكە اسىلىپ ءولىپ جاتقان روبەرتتى كوردى.
موينىنداعى ءجىپتى كورپەقاپتان جىرتىپ الىپ، بازارعا ساتاتىنداي بىركەلكى ەتىپ، ادەمىلەپ ەسكەن ەكەن.
You Might Also Like
