ارىستان، مەن، ۆيولونچەل جانە قاساپحانا
پوۆەست
«... جانۋارلاردان ادامزات بالاسىنىڭ ايىرماشىلىعى ار-وجدانى مەن ۇياتىندا جاتىر دەگەن پىكىردى تولىعىنان قوستايمىن. ول قىسقا، سوعان قوسا مەيلىنشە قۋاتتى ءارى عاجايىپ بەينەلى «ءتيىستى» دەگەن سوزبەن ايقىندالادى...»
چارلز دارۆين
* * *
اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى كابينەتكە اسا كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيمەن سەرگەك باسىپ كىردى. ءساۋىردىڭ قارلىعاش حابارشىسى — جىلى جەل سىرتتا لەكىتە سوعىپ تۇرعان. تاپ ازىردە اياقتالعان اۋداندىق سوۆەتتىڭ سەسسياسىنداعى پرەدسەداتەل ءسوزى مەڭگەرۋشى قۇلاعىندا تىنىمسىز شىڭ-شىڭ ەتەدى. «وقۋ ءبولىمىنىڭ جۇمىسى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا كوپ جاقساردى... ۇلگىرىم پروسەنتىمىز وبلىستىڭ ورتا كورسەتكىشىنەن جوعارى. مۇنىڭ ءوزى جاڭا مەڭگەرۋشى اتىنا از ابىروي اكەلمەيدى».
ابىروي اكەلمەيدى، از ابىروي اكەلمەيدى...» مەڭگەرۋشى وسى ءۋالى سوزدەردى كوپكە كەڭىنەن تارالىپ كەتكەن بەلگىلى ءاننىڭ سازىنا سالا ىڭىلداپ جۇرگەنىن بايقامادى دا.
ول سوسىن وڭ قولىنىڭ تۇسىنداعى قىزىل تۇيمەنى باستى دا ىلە كىرگەن سەكرەتار كەلىنشەكتى قارسى الدىنا وتىرعىزىپ قويىپ حال-كۇيىن، زايىبى مەن كىشكەنەلەرىنىڭ دەنساۋلىعىن قاجالاپ كوپ سۇرادى. كەنجەسىن بالالار باقشاسىنا ورنالاستىرۋعا كومەكتەسەتىنىن قولما-قول ايتىپ ساپ، كەلىنشەكتى قۋانىشقا قارق قىلدى.
بۇعان ۇنايتىن اسا جىلى جىميىسپەن العىسىن بىلدىرە جىلىسىپ شىعىپ كەتكەن سەكرەتار ەسىكتى جابىسىمەن مەڭگەرۋشى اتىپ تۇرىپ، بوي سەرگىتەرلىك جاتتىعۋلار جاسادى، تەرەزەنى اشىپ، جىلى اۋانى تاناۋىن دەلديتە قۇمارلانىپ جۇتتى. ورنىنا ورالىپ، ستول بەتىنە كوز سالدى دا... سەلك ەتتى.
قىتىرلاق اق قاتىناس قاعاز اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىنەن كەپتى. تاسقا باسىلعان ادەمى ارىپتەر...
«وسى جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ 28-ىندە، كەشكى ساعات 7-دە اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ 6-كلاسس وقۋشىسى اسان قايىرسىنوۆ قالا سىرتىنداعى قاساپحانانى ورتەمەك بوپ جاتقان جەرىنەن كۇزەتشىنىڭ قىراعىلىعى ارقاسىندا قولعا ءتۇستى. سەبەپتەرى بەلگىسىز. كىنالى دانەڭەنى اشىپ ايتپادى. قايىرسىنوۆتىڭ ءىسىن تەكسەرىپ، انىقتاۋ ءۇشىن قاتىناستى مەكتەپ ديرەكسياسى اتىنا جولداپ وتىرمىز. قولدانىلعان شارا تۋرالى جاۋاپتىڭ كەشىكتىرىلمەۋىن سۇرايمىز».
مەڭگەرۋشى ەمەن ستول جيەگىن قوس قولىمەن يتەرە شالقايعان قالپى مەڭىرەيىپ وتىرىپ قالدى. عادەتىنشە وڭ قولىن قىزىل تۇيمەگە سوزا بەرىپ، ودان قايران جوقتىعى ەسىنە ءتۇستى دە، قايتا تارتىپ الدى.
قاتىناستى سۋىرماعا سالماق نيەتپەن كوتەرىپ ەدى، استىندا قاتتاۋلى جاتقان كەلەسى قاعازدارعا كوزى ءتۇستى. مەڭگەرۋشى ونىڭ قايدان كەلگەنىنە پالەندەي وي جىبەرمەدى، بىرنەشە بەتىن قاتارىنان اۋداردى دا ەڭ سوڭعى جولدارىنا كوز جۇگىرتتى. مەكتەپتەگى پەداگوگيكالىق سوۆەت ا.قايىرسىنوۆ ءتارتىبىن تالقىلاي كەلىپ، مىناداي ۇيعارىمعا توقتالدى.
قاساپحانانى ورتەمەك بولعانى ءۇشىن ا.قايىرسىنوۆقا مەكتەپ ديرەكسياسى اتىنان العىس جاريالانسىن».
«نەگە؟» دەگەن جالعىز سۇراققا جاۋاپ تاپپاي جاپاقتاعان مەڭگەرۋشى ەشتەڭەگە ەسەپ بەرمەستەن قىزىل تۇيمەنى ۇستى-ۇستىنە توقتاۋسىز باسا بەردى، باسا بەردى...
باسە، نەگە؟ نەگە؟
العاشقى تىنىس
كەڭىستىك... اۋدان ورتالىعى — مەن تۋىپ وسكەن ماتەريالار. كوكەم، مامام، كەپتەر جانە مەن. اسان دەگەندە قۇيرىعىن جۇلىپ بەرۋگە ءازىر توبەتتىڭ كوركەم سۋرەتتەن حابارىنىڭ ازدىعى انىقتالادى. تەنتەك قاسقا بۇزاۋ مەن ارىستاننىڭ جەكپە-جەگى. ءيتتىڭ ءجۇنىن سيپار ادام مەن ەمەس.
جالتىلداعان لاعىل جۇلدىزدارى ماڭىعان تىلسىم دا تىنىش، ايقايلاساڭ داۋىستىڭ يرەك-يرەك جاڭعىرىقتارى وزىڭە ەشقاشان دا، ەشقاشان دا قايتىپ ورالمايتىن، ماڭگىلىكپەن قۇرداس قارا كۇڭگىرت كەڭىستىك...
كەڭىستىكتىڭ ءبىر بۇرىشىندا ءىرىلى-ۇساق 150 ميلليارد جۇلدىز، پلانەتاسى بار ءبىزدىڭ گالاكتيكانى دىبىس، ساۋلە تولقىندارى ەرسىلى-قارسىلى تىنىمسىز تۋراعىشتاپ جاتىر.
ودان كەيىن كۇن سيستەماسى...
كۇندى اينالا دومالاقتاپ ەڭبەكقور جەر ەرىنبەي-جالىقپاي جول سىزادى.
جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلكەن، ەڭ قۋاتتى مەملەكەت...
سول مەملەكەت كارتاسىنان استىعى مول، مالى مىڭعىرعان رەسپۋبليكانى شەكەسىنەن شەرتىپ تاڭدايىق تا، كەز-كەلگەن نۇكتەسىنە سيركۋل ۇشىن قاداپ شاعىن شەڭبەر سىزايىق. سول شەڭبەر مەنىڭ كىندىك قانىم تامعان جەردىڭ كولەمىن شەكتەپ شىعادى.
ءبىز اۋدان ورتالىعىندا تۇرامىز. اۋدان ورتالىعى — تۇيەتايلى، قوڭىرتوبەل جوتالاردىڭ ەتەگىنە جارماسا جاتقان ۋ-شۋى از مومىن قالا. قالانى سىزۋدان ساباق بەرەتىن ءمۇعالىمنىڭ ستولىنا قاتار تاستالعان سانتيمەترلىك سىزعىشتارعا ۇقساس وڭتاي ءتۇزۋ كوشەلەر قۇرايدى. سول سىزعىشتار بويىنداعى كەرتىك بەلگىلەر — كوك، سارى، قىزىل، جاسىل، بيىك، الاسا قاقپالى ۇيلەر. ۇيلەردىڭ ەڭ ەڭسەلى، اجارلىسىندا كوكەم، مامام، كەپتەر، ارىستان جانە مەن تۇرامىن. ادام، اعاش، ءۇي بارلىق قالادان تابىلسا دا، ارىستان كەز كەلگەن ءۇي، كوشە، كوشە تۇگىل قالا ماڭدايىنا جازىلا بەرمەيدى. ارىستان مەنىڭ اعا، ءىنىم ەمەس، ول ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ الدىن كەسە كولدەنەڭ جاتاتىن سابالاق ءجۇندى ۇلكەن قارا توبەت. انەۋكۇنى باعانالارعا ىلىنگەن «قالادا ءيتتى ۇستاۋ ءتارتىبى» سياقتى حابارلاندىرۋدا كورسەتىلگەندەي ءوزىن شىنجىرلاپ ۇستاسا دا بولار ەدى، ءبىراق ءيتىمىزدى ونداي ازاپقا قيمايمىز. ءوزى تىم كىشىپەيىل. اتىنىڭ ايبارلى ەكەنى جونىندە ارىستان ويىنا قاھارلى پىكىر عۇمىرى قوناقتاپ كورگەن جوق. تىم قۇرىسا جالعىز رەت نە يتتەرگە، نە ادامدارعا قاراپ «اھ!» دەپ ۇرگەنىن ارىستان ارىستان اتالعالى بايقامادىق. قاشان دا قايقى قۇيرىعىن «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك»، «دۋبروۆسكيي» فيلمدەرىندەگى سىلقىم حانىمدار ۇستاعان جەلپۋىششە بۇلعاڭداتىپ ەركەلەي كەتەدى. وعان سالساڭىز مىسىقتاردان باسقا جان-جانۋار بىتكەن ءوزارا دوس، تۋىس جانە باۋىر.
سىپ-سىپ ۇشىپ، قيت ەتسە شار-شۇر توبەلەسۋگە ساقاداي ساي تۇراتىن سۋىق تورعايلارعا قاراعاندا كەپتەر — سالماقتى قۇس. شاشىلعان جەمدى كۇن ساۋلەسىن قاۋىرسىندارىندا قۇبىلتىپ ءجۇرىپ شوقىپ تاستايدى. قاھارلى قولباسشىلارشا نايقالا سەرۋەندەپ جۇرەدى دە، الگى ماڭعازدىقتان بىردەن جاڭىلىپ، اسپانعا شاپۇر-شۇپىر كوتەرىلە بەرىپ بۇرق شاشىلادى. ال قالىقتاسىن، قالىقتاسىن كەپ. اۋدارىلادى، توڭكەرىلەدى، تىك جوعارى اتىلادى، تومەن زاۋلايدى. باستاعى قالپاق تۇسەدى، مويىن اۋىرادى دەمەسەڭ شالقايىپ كىرپىكپەن كوك اسپاندى تىرە دە زاۋقىڭ سوققانشا قاراي بەر، قاراي بەر — جالىقپايسىڭ ءتىپتى.
ءبىز تاتۋمىز. تاتۋلىعىمىز سونداي، ارىستان مەن دەگەندە قۇيرىعىن جۇلىپ بەرۋگە ءازىر. تاڭەرتەڭ سىرتقا شىعا كەلسەم قۋانىش پەن شاتتىقتىڭ جۇدىرىقتاي شوعىرىنا اينالا اتىلىپ كەۋدەمە اسىلادى. تەگى شالقادان تۇسە جازدايمىن. تاربيەسى ءوتىپ كەتكەن كورگەندى يتتەردەي اۋەلى جەر باۋىرلاي جىلجىپ كەپ اڭىسىن اڭدي ەركەلەۋ ونىڭ پەشەنەسىنە جازىلماعان قاسيەت. سوسىن اتىز جاعاسىن بويلاي بۇركەكتەپ باقشا بۇرىشىنداعى قارا تورعاي ۇياسى ىسپەتتەس اعاش ۇيشىككە دەيىن شىعارىپ سالادى. اۋىزعا الۋعا ىڭعايسىز ۇياتتى ورىنعا بەت العانىمدى اڭعارىپ قالىپ تا قويمايدى. قاشان ەسىگىن سىقىرلاتىپ شىققانشا كوزى جاۋدىراي توساتىنى بار. ارىستان سولاي — اڭعال، اڭقىلداق.
ىلعي شۇجىق كەسىندىسىن، توقاشتاردى قالتاما سالا شىعىپ الدىنا تاستايمىن. اساندى ارىستان سوعان بولا جاقسى كورەدى دەپ ەش ويلاماڭىز. كورشى بالالار دا قوينى-قونىشقا تىققاندارىن ارىستاننان اياعان ەمەس. سول ءۇشىن ولارعا توبەتتىڭ ەسى شىعا ەركەلەگەنىن كورسەم قىلشا موينىم تالشا قيىلسىن. ول وندايدا لاقتىرىلعان نانداردى سابىرمەن يىسكەيدى، اسپاي-ساسپاي جەيدى، سوسىن العا سوزعان قولدارىنىڭ سايىنا شاۋگىم باسىن تاستاپ جىبەرىپ، جاساۋراعان كوزىن نەمقۇرايدى اشىپ جۇمادى — «بەردىڭ جەدىم، بەرمەسەڭ تاعى ءوز ەركىڭ، جولداس. ماعان ءبارىبىر».
ارىستاننىڭ ونداي ادالدىعىنا مەنىڭ تاراپىمنان لايىقتى باعا بەرىلىپ تە ءجۇر. ماسەلەن، اپتا بۇرىن تەپكىشەككە شوقشيتىپ وتىرعىزىپ قويىپ سۋرەتىن سالدىم. ءتۇنى بويى الگىنى سان مارتە تۇزەتكەسىن ەرتەڭىندە كورسەتىپ ەم، ءوزىن جىعا تانىمادى بىلەم، بىلق ەتپەگەنى. ەڭ قۇرىعاندا اۋەگە تۇمسىعىن شوشايتىپ ەكى-ۇش قايتارا ۇرسە ەتتى. شىرامىتا المادى ما دەگەن ويمەن سۋرەتتى تۇمسىعىنا تاقاپ ەم جەر باۋىرلاپ جاسقانشاقتاي جاقىندادى دا قاعاز شەتىن گۇلدەن جامان كوزىن جۇما اسا ءبىر راحاتپەن يىسكەدى. كىم ءبىلسىن جەلپىلدەگەن قىتىر-قىتىر قاعازدى شەلپەككە ساناۋى دا ىقتيمال. سوسىن جەر تىرناپ جات تا ىرىلدادى.
ابدەن كۇيىپ كەتتىم. كوردىڭ بە، كىرپىك ايقاستىرماستان قالعىپ شۇلعىپ سۋرەتىن سالسام، ول ونى جەپ قويعىسى كەپتى. ەرەگىسكەندە تورت-بەس كۇن قاتارىنان ەركەلەتپەدىم.
ارىستان عاجايىپ ۇعىمتال يت. بۇرىنعىداي باسقا قارعىپ مارە-سارە ەركەلەمەيدى. سىپايى. سىرباز. جاقىندامايدى دا. ايتكەنمەن رەتىن تاۋىپ ايىبىن جۋىپ-شايعىسى بار.
ءبىرىنشى مىسال. كەپتەرگە ارناپ شاشقان جەمگە تورعايلار جاپىرلاي قونىپ، شوقاق-شوڭقاق شوپىلدەپ تەرە باستاسا، شاۋىپ بارىپ ۇركىتەدى دە، ماعان ءبىرتۇرلى ءمۇلايىم كوزبەن قاراي قالادى. وسىنى دا باعالامايمىسىڭ، سەندە ءوزى كورەتىن كوز، سەزەتىن جۇرەك بار ما دەيتىندەي. ە، قاراسا كوز وزىنىكى. ءتۇس سالىپ، قاباق، تۇيە سىرت اينالام. مەيلى، ماعان دەسە مىڭ جەردەن قاراسىن. مەن سالعان سۋرەتكە دە ءدال سولاي ءمۇلايىمسي قاراپ، الباستى باسقاندا ءوزىن تانىمادى عوي.
ەكىنشى مىسال. كوك قاقپانى ماڭدايىمەن يتەرىپ اشىپ كورشىنىڭ قاسقا بۇزاۋى ەدىرەڭدەي كىرىپ كەلدى دە، تالتايىپ تۇرا قاپ، كىندىك استىنداعى جاڭا جاۋعان جاس قاردى دىمداپ، سارى تۇسكە بويادى. سونسوڭ سۋ-سۋ تۇمسىعىن كوتەرە كوزىن جۇمىپ، ءالى قالىپتاسپاعان جىڭىشكە ۇنمەن موڭىرەدى. انىق اماندىق-ساۋلىق سۇراعان سىقپىتى. قاسقا شىركىننىڭ بىزگە باعىشتاعان بۇل سىپايىلىعى كوپكە ۇزامايدى، قاشا ىشىندەگى ءبۇيىرى جاڭا بۇزىلعان جوڭىشقانىڭ جۇپار ءيسى وتتەگىگە ارالاسىپ تاناۋىنا جەتىسىمەن ىدىراپ جۇرە بەرەدى.وزىنە ارنالىپ شابىلعاننان جامان ەمپەڭدەي تۋرا، تۋرا بولعاندىقتان توتە سىزىقپەن قاشا قايداسىڭ دەپ جول تارتادى. ونداي باسسىزدىققا مەن شىداسام دا يتتىك مىندەتىنە ادال (اۋلاداعى جات ءيىس اتاۋلىنى اداقتاپ شىعۋ) ارىستان قاسقا جەتەسىزدى الدىعا ساپ قۇلىپەرەن-قۋ تالقان قۋا جونەلەدى.
قاسقا بۇزاۋ ايران-اسىر، اڭ-تاڭ. ارت جاعىن جوڭىشقاعا بەرگەن كۇيى وتكىر ازۋلارىن ساقىلداتىپ كەپ قالعان توبەتكە توقال ءمۇيىزىن توسا: «بو-ە!» — دەيدى. ونىسى: «ءاي ەسالاڭ، ەكى اراداعى قىل وتپەس دوستىق قايدا، سونشا شاپتىعاتىنداي سەنى قاي جىن ۇردى؟» — دەگەنى. ءبىراق ارىستاننىڭ بۇل جولى ءدىنى قاتتى. ويتكەنى، تۋ سىرتىنان قادالعان كوز جەبەمدى قاراماسا دا سەزەدى. ءاي-شاي جوق الىپ تاستايتىننان جامان القىمعا ۇمتىلادى.
قاسقا تەنتەك قايتسىن، جاس جوڭىشقانىڭ اۋلا تولى جۇپار ءيىسىن بۇزىپ-جارا قاقپاعا بەتتەي توڭقاڭداپ قاشا جونەلەدى. كىرگەن بەتتەگى ەركەتوتايلىق عايىپ بولعان. يتتەن قورعانا ءجۇرىپ، سان قيلى ۇزىن-قىسقالى حوردا، كاتەت، گيپوتەنۋزا بويىمەن قاقپا سىرتىنا قاشىپ شىعادى دا، ارىستاننىڭ ادامگەرشىلىگىنىڭ ازدىعىنا، جالپى يتتىگىنە كەرەمەتتەي وكىنىشتىلىگىن ۇزاق-ۇزاق نازالانا موڭىرەۋمەن تۇسىندىرەدى. موڭىرەۋ استارىندا جارلى بايىماس پا، بۇزاۋ بۇقا بولماس پا دەگەن قوقانلوقى ءزىل جاتىر.
ارىستان شە؟ ول، ءسوز جوق، كوزىم شالاتىن فوكۋستا مانەرمەن بۇلكىلدەي جەلىپ بارا جاتادى. توڭىرەگىنە نازار اۋدارمايدى. ماعان دا. وزىمەن ءوزى. قىسقاسى، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ...» ساقىلداپ كۇلە جازداپ، زوردىڭ كۇشى ازەر تۇرمىن. قۇداي بىلەدى، ءدال ءقازىر ۇرلانا مەن جاقتى بايقاپ بارا جاتپاسا تۇرعان جەردە توبەمە تاس ءتۇسسىن.
توقتا، كەزەكتى قۋلىق! تۇستان وتە بەرە ءجۇرىسىن جايلاتتى. قارايعان تۇك بولماسا دا پىسىلداپ جەردى قۇشىرلانا يىسكەدى. قار تۇمسىعىنا كىرىپ پىسقىرىپ تا سالدى. ونىسى: «ءجا، ارىستان، بەرى كەل! جارادىڭ، قاسقا تەنتەك تەنتىرەپ، قوڭىز تەرىپ كەتتى. قانە، ارعى قولدى بەرى اكەل، تاتۋلاسايىق»،— دەپ شاقىرسا، سونسوڭ بۇرىنعى يششاي دەسپەگەن شىرايلى شاقتارداي جەلكە جۇنىنەن مايپازداي سيپاسا دەگەن سوقىر ءۇمىت.
باسقا بىرەۋ سيپاپ تا سالار ەدى. ال اسان ونداي اقىماق ەمەس. ارىستان اسان سالعان سۋرەتتەگى ءوزىن تانىماي (ادەيى مە، كىم ءبىلسىن؟) قاعازدى تىستەپ جىرتقىسى كەلدى مە؟ جىرتقىسى كەلدى. ەندەشە اسان ەگەسسە ونىڭ ءوزىن تانىماي قويادى. سول، تانىمايدى دەگەسىن تانىمايدى. قاتار شەرۋ تارتا بەرگەنشە ءبىراۋىق ۇرسىسىپ تا بايقايىق، ارىستان جولداس!
ەكىنشى تىنىس
ماسقارا، مىسىق سۋرەتى مە؟ مامام اقىلدى، كوكەم جۋاس. يت ۇرەدى، مىسىق مياۋلايدى. قايتا تاتۋلاسۋ جانە ءشوپ ۇستىندەگى الىس. اتا قورازدىڭ كورگەنسىزدىگى. اينا اينا دا، اسپان اتى اسپان.
كەيىن ويدا جوقتا جەر بوپ جەڭىلدىم. سايتان تۇرتسە جەڭىلۋ جولى وڭاي ەكەن. كوكەم كەشكە تاماقتانعاسىن ادەتتەگىدەي كۇندەلىگىمدى اۋدارىستىرىپ وتىردى دا، بەتتەردىڭ اراسىنا قاتتاپ سالىنعان ارىستاننىڭ سۋرەتىن تاۋىپ الدى. اينالدىرىپ الاي، دوڭگەلەتىپ بىلاي قارادى. جارىققا توستى. تۇككە تۇسىنبەدى، بىلەم؛ «اسانجان، مىناۋ قاي كورشىنىڭ مىسىعى؟» — دەدى. ءيا، ءار ارپىنە دەيىن ناقتاپ سويدەدى. تىم قۇرىسا مىسىقتىڭ سۋرەتى مە دەسە ءبىر ءسارى. مىسىق ەكەندىگىنە شەكسىز سەنىپ، تەك قاي كورشىنىكى — وڭ، الدە سول جاقتاعى ءۇيدىڭ مىسىعى ما، سونى بىلگىسى كەپ قويىلعان كۇمانسىز سۇراق.
اۋزىم اڭقيدى دا قالدى. ءيا، دەسەڭشى، قايدان قارا باسىپ ارىستان ءوزىن-وزى تانىمادى دەپ كۇدىكتەنىپ ەم. ۇقپاپپىن، ىرىلداعانى سۋرەتتەن ءوزىن ەمەس، مىسىقتى تانىپ ايبات شاقىرعانى بوپ شىقتى. قايتا مىسىقتاي شاقار جاۋىنىڭ سۋرەتىنە ار ەتىپ اتىلىپ قولىمدى قوسا قاۋىپ تاستاماعانىنا ءتاۋبا.
كۇنى ەرتەڭ دەرەۋ ارىستانمەن تاتۋلاسۋدى ۇيعاردىم.
قۇدايشىلىعىمدى ايتسام، ونداي ادال دوستان كوپە-كورنەۋ ايرىلىپ قالۋ شىمبايعا دا باتىپ ءجۇر. قوسىلىپ وينايتىن، ەڭ بولماعاندا كادىمگىدەي الىسىپ، ۇرسىساتىن، بەت تىرناسىپ، باقىرىساتىن نە اعا، نە قارىنداس جوق، قاراقان باس جالعىزبىن. جۇمىستان كەلە ديۆانعا قۇلاي كەتىپ گازەت-جۋرنال پاراقتاۋدان باسقا كوكەمنىڭ بىتىرەرى جوق. مامام كەرەمەت اقىلدى. اقىلدىلار اداممەن استە اڭگىمەلەسپەيدى، تەك ۇرسىپ-جەكۋدى، توكپەلەتىپ اقىل ايتۋدى بىلەدى. تابالدىرىقتان سۇرىنسەم دە، جەپ وتىرعان نانىمدى ابايسىزدا ءتۇسىرىپ السام دا، قولما-قول قالتا-قالتا اقىلى دايىن. سەنسەڭ، كەيدە بەس بولمەلى كەڭ ۇيدە اندىزداعان اقىلدان قاشىپ تىعىلار ورىن تاپپاي ساسامىن. سول پىسىقاي اقىلدار جىلتىر ستول، ورىندىق، شيفونەرگە، تۇككە كەرەكسىز، ماعان سالسا ارىستانعا اس قۇيىپ بەرۋگە عانا جارايتىن سەرۆيز، ۆازالارعا سوقتىعىپ، سان بولشەككە شىتىناي سىنىپ، ون، جۇزگە كوبەيىپ جاتاتىن سەكىلدى. قارا قۇلاعىن بۇراساڭ كەمەڭگەرلىكتىڭ نە قيلىسىن ءتور ۇيدەگى جالپاق بەت تەلەديدار دا توگىپ تاستايدى. قايتا مامام قۇساپ باقىرىپ-شاقىرىپ، ءالسىن-الى تاباق، كەسەلەردى جەرگە اتىپ ۇرماي-اق كويلەككە الا گالستۋكتى تاعىپ تاستاپ، جاعىمدى داۋىسپەن سىزىلتادى-اي، تەگى. ال مەن، ا. قايىرسىنوۆ، مي قاريتىن اقىل ورنىنا باس ساپ الىسار، توبەلەسىپ تاتۋلاسار، كەۋدەسىندە جانى، ءجون-جوسىقسىز سويلەيتىن ءسوزى، ويناقتاعان كوزى، ون ۇشتەگى جاسى بار دوس ىزدەيمىن! ەستيسىڭدەر مە، دوس قاجەت!
ول دوستى ءبىزدىڭ اۋلادان كۇندىز شىراق جاقساڭ دا ىزدەپ تابا المايسىڭ. تابىلماسا، جاتا قاپ جەر تىرنايىق، پا، مەن دە، ارىستان دا جاپادان-جالعىز، جولداس-جوراسىز قالعاسىن دوس بولدىق تا قالدىق.
دوس دەمەكشى، ارىستانمەن ارازداسقالى كورشى قۇرداستار الدىنداعى بەدەلىم كۇرت تومەن ءتۇسىپ كەتتى. بۇرىن تايىنشاداي ارىستان ءىزىمدى باسا بۇلكەكتەي ەرىپ جۇرەتىن. اندا-ساندا قايىق باسىندا قالعىعان كارى قارعالاردى ۇركىتە قويۋ داۋىسپەن ماڭقىلداپ ءۇرۋشى ەدى. اسانعا باعىشتالعان بۇزىق ويى باردىڭ ءناسىلى ءتۇسىپ، ءجۇنجىپ كەتۋىنە سول ايبىن ابدەن جەتەتىن.
ارىستان سوڭعا تۇسپەگەلى كورىنگەن كوز اقيتاتىن بولدى، تۇگە. جايباراقات قىدىرىپ كەلە جاتسام قىزىل، سارى قاقپا استىنان قاندەن يتتەر اتىپ شىعىپ، رۇقسات - سۇراۋسىز بالاقتان الادى. قايداعى سۇلۋ قارا مىسىقتار جولدى ادەيى كەسىپ وتەدى، تەك كەسسە ءبىر ءسارى، توقتاي قاپ، جاسىل كوزدەرىنىڭ ۋىن بەتىمە بۇركە مۇرت تىكىرەيتىپ: «مياوۋ!» دەيتىنى جانعا باتادى.
سۋرەت جايىنداعى كوكەم پىكىرىنەن سوڭ امالسىز ارىستانمەن تاتۋلاستىم. تاتۋلاسۋدىڭ الىپپەسى رەتىندە قاشاعا ۇيىلگەن جوڭىشقا ەتەگىندە قۇمار قانعانشا الىستىق. قۇمار قانعاسىن قارعىباۋىنان مىقتاپ ۇستاپ اۋلادان شىقتىم دا قوس ساۋساقتى ۇرتقا تىعىپ جىبەرىپ جەر دۇنيەنى كوشىرە ىسقىردىم. قاقپالاردان قىرىپ تاستايتىننان قاتتى شابالاڭداي اتىپ شىققان قاندەندەر تالتاڭداعان ءاپايتوس ارىستاندى كورىسىمەن ۇندەرىن قايتا جۇتىپ، ىزىنشە كەرى زىتتى. قارا مىسىقتار جول كەسپەك تۇگىل باعانا باسىنا ورمەلەپ، شاققا باس ساۋعالادى.
كەپتەرمەن دە جورا-جولداسپىز. شەتىنەن كوكەم سياقتى جۋاستىڭ جۋاسى. ادامنان استە قورىقپايدى. شاشقان جەمدى شوقىپ تاستايدى دا ۇشىپ يىققا قونادى. سودان سوڭ مويىل تۇيمە كوزدەرىمەن تۋرا جانارىڭا ۇڭىلەدى دە كوز ارقىلى جۇرەكتەرىنىڭ جىلى ساۋلەسىن كوكىرەگىڭە تۇسىرەدى، جان دۇنيەنى ەرىككە قويماي قورعاسىنشا ەرىتەدى.
كەپتەر مەنەن گورى ارىستاندى ءىش تارتاتىن ءتارىزدى. جەم شاشقاندا بولماسا يىعىما ءجيى قونا بەرمەيدى. توبەت كوسىلىپ شۋاق وتىنە جاتا كەتسە-اق سونىڭ ماڭىنا ۇيىرىلگىش، توپىرلاعىش. سىپايى. ادەپتى. اۋەلى يتتەن تورت-بەس ادىم جەردەن اينالىپ ءبىراز جۇرەدى. كوڭىل كۇيىنىڭ جاقسى، جاماندىعىن بارلاي باسپالاعاندارى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان كەيىن اۋەلى بىرەۋى، ىلە ەكىنشىسى ارقاسىنا قونادى. اقىرى ءبارى جاپىرلاپ، توبەت ءجۇنىنىڭ اراسىنا تۇرىپ قالعان نان قيقىمدارىن تەرۋگە كىرىسەدى.
ءبىر كۇنى كەپتەردىڭ قورازى ارىستان تۇمسىعىنداعى قيقىمدى شوقىپ قالعان. كوگەرشىندەر ءاۋ باستا ءدۇر كوتەرىلگەنمەن، كوپ ۇزاماي تورت-بەس قادام جەرگە ۇيلىعا قوندى. قىزۋلانا ۇزاق قۇرقىلداستى. بايقايمىن، اتا قورازدى ءبىراز جەرگە اپارىپ جازعىرىپ الدى. «قىزىقسىز وسى ءسىز. مىناۋ دەگەن يت دوستى وڭدىرماي شوقىپ الۋعا بولا ما؟ تۇمسىعىڭىز بىزدەي وتكىر ءارى ءمۇيىز، ال توبەتتىكى جۇمساق ەت. الدا-جالدا قيقىم شۇقىدىم دەپ وتكىر دە اسەم تۇمسىعىڭىزدى جازاتايىم كوزىنە تيگىزىپ الساڭىز قايتەدى»، — دەيدى، شاماسى.
قيقىم شوقىعىش قوراز اسەم تۇمسىعىنىڭ استىنان مىڭعىرلاپ اقتالا باستايدى: «بيكەش، بيبىلەر، مەن ناندى عانا شوقىماق ەدىم. تۇمسىقتىڭ ەتكە كىرەتىن ۇشكىرلىگىن يت ءبىلىپ پە. ءجا، شۋلاما، تۇگە!»
مەن كوز جازباي ءبارىن باقىلاپ تۇرامىن دا اتا قورازدىڭ سوڭعى پايىمىنا ىشتەي قوسىلامىن. قايسىمىز قۇلاق، جەلكە، مۇرنىمىزدى كورىپ قارق بوپ ءجۇرمىز؟ ەشقايسىمىز دا. ول تۇگىل، مەن دە وتكەن جەتىدە ساتىپ الىنعان ۇر جاڭا تريۋموعا قاراپ قانا تاناۋىمنىڭ تامپىشتىگىن العاش رەت مويىندادىم. ايناعا كوز سالماسام تۇمسىعىم تەلەديداردان ءان ايتقىش «ورەراداعى» گرۋزين اعايلاردىكىنە ۇقساس كەسەك تە ادەمى ەكەن دەپ عۇمىرى كەۋدەمە نان ءپىسىپ وتپەي مە. مەن مەنمىن، ال اتا قوراز سورلى تۇمسىعىنىڭ ۇشكىر دە مۇيىزدەي قاتتى ەكەنىن قاي تريۋموعا قاراپ بىلمەكشى؟ كوك زەڭگىر اسپان تريۋمونىڭ جالتىر بەتىن ەسكە تۇسىرگەنمەن، قالاي ايتساڭ ولاي ايت، اينانىڭ اتى — اينا.
ءۇشىنشى تىنىس
دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەڭ قيىن ەسەپتەرىنە جۇيرىك ادام. 1ء-شى تاربيە: اڭگىمە ايتۋ، جاقسى كورۋ، باستان سيپاۋ، 2ء-شى تاربيە: زەكۋ، نۇقۋ، اقىل ايتۋ. مامام ادەمى دە كوكەم ەگويست پە؟ ترومبوندى ساكسوفوننان ايىرا بىلەتىن ءبىلىمپازدىڭ شاش تۋرالى پىكىرى. كوكەم قالايشا بۋحگالتەر بولعان؟
كوكەم قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى ءۇش قابات قىزىل كىرپىش ۇيدە سوتكەنىڭ سەگىز ساعاتىندا دۇنيەجۇزىنىڭ ەڭ قيىن ەسەپتەرىن شەكىلدەۋىكشە شاعىپ شىعاراتىن بۋحگالتەر! جۇمىر تاستارى جارقىراۋىق شاباقتى بويلاي ەرسىلى-قارسىلى زىرعيتىن ەسەپشوتتى قولتىعىنان ءبىر ايىرمايدى. بايقاۋىمىزشا، دۇنيەجۇزىنىڭ ەڭ قيىن ەسەپتەرىنىڭ سانى سول تاستار سانىنان اسپاسا كەرەك. ەسەپشوتتىڭ سوندايلىق تاماشا سىرىن كوكەم ماعان ەشقاشان اشىپ كورگەن ەمەس. قايتا كوز شالماس جاسىرىن جەرگە تىعىپ قويۋعا قۇمار.
كەيدە، تەنتەك بولسام، قاسىنا شاقىرىپ الادى دا قىزىق ەرتەگىلەردى ۇستى-ۇستىنە توكپەلەيدى كەپ. بايقايمىن، مەنىڭ تاربيەمدى كوكەمنىڭ باستان سيپاۋ جانە تازشا بالا، جالاڭاش كورول جايلى بەيبىت اڭگىمەمەن شەكتەۋىنە مامام قاتتى نازالى. مامام وتە ادەمى، ادەمىلىگى سونداي، كورشى كۇلشيرا، مايرا، سايرا اپايلار ماماممەن كەزدەسىپ سويلەسە قالسا بۇرىنعىدان بەتەر سۇرىقسىزدانىپ سالا بەرەدى.
مامامنىڭ ويىنشا، تاربيە اتاۋلى ەكى تۇرگە بولىنبەكشى. العاشقىسىنا اڭگىمە ايتۋ، جاقسى كورۋ، باستان سيپاۋ قۇرالىپتاس جاعىمدىلارى سانالادى؛ سوڭعىسىنا كەرىسىنشە زەكۋ، نۇقۋ، اقىل ايتۋ شامالاس جاعدايسىزدارى جاتادى. مامام ءبىرىنشىسىن كوكەم وزىنە بەيىمدەپ، جۇيكەنى جۇقارتا-جۇقارتا قىرقىنشى ءجىپتىڭ جىڭىشكەلىگىنە جەتكىزەتىن ەكىنشى جاعىن وزىنە يتەرە سالعانىنا ريزا ەمەس. ءوز سوزىمەن ايتساڭ: «كوكەڭ بارىپ تۇرعان ەگويست!».
اپ-ادەمى مامامنىڭ سۇتتەي ۇيىعان كوڭىلىن ىرىتە سالاتىن كوكەمنىڭ تاعى ءبىر ءقادىرسىز قاسيەتى بار. ماساتى كىلەم ىلىنگەن تورگى بولمەدە ەسەپشوتپەن قاتار ءبۇيىرلى كەلگەن قاز مويىن ۆيولونچەل ءىلۋلى تۇرادى. ونى تارتاتىن كىسى — كوكەم. قوس شەكتە قاتارلاسا قالعىپ وتىرعان دىبىستار اۋدەجار قىلتاياق ءتيىپ كەتسە پىر-پىر ۇشا جوعارى كوتەرىلەدى. ءبىراق جاڭاعى دىبىستار، بولمەدەگى اۋانىڭ اتومدارىن بۇزىپ-جارا مامامنىڭ قۇلاعىنا جەتىپ ۇلگىرگەنشە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كەرەمەتتىڭ كۇشىمەن مىسىق مياۋىنا، ءيتتىڭ ۇرگەنىنە اينالىپ كەتەدى. وندايدا مامام ەڭ تۇكپىردەگى بولمە ەسىگىن تارس كىلتتەپ جاتىپ الادى.
كوكەم بار عوي، بۇل كوكەم تەگىندە ىلعي ەسەپشوت قولتىقتاپ، جورتاقتاپ جۇرە بەرمەپتى. جاس كەزىنەن-اق قاعىنىپ، قوبىز، سكريپكا، ۆيولونچەلدە ويناپ ونەر باستاعان ەكەن. ءبىر كۇيدى بوزداتسا سوراسى اعىپ جىلاپ، ەكىنشىسىن تارتسا جايراڭداپ سالا بەرىپ، كورشى كەمپىر-كەپشىك، شال-شاۋقانداردىڭ زارەسىن ابدەن ۇشىرعان كورىنەدى. ايتا بەرسە مەكتەپ بىتىرگەسىن كونسەرۆاتورياعا ءتۇسۋدى ارمانداپتى. اقىرى اينالدىرار كونسەرۆاتورياسىنا بىردەن جەتىپ بارماي، اۋەلى مۋزىكا جايلى قيسابى جوق مالىمەت بىلەتىن، بىلگىشتىگى سونشالىق، ۆيولونچەل، ساكسوفون، ترومبونداردى بىر-بىرىنەن ايىرا الاتىن ان-كۇي مۇعالىمىنە ءوز ونەرىن سىناتپاق بولىپتى. ءبىلىمپاز ءبىراز شالقاقتاپ كەرگىگەسىن كەلىسەدى. كوكەمە ول شاقتا اسان سياقتى التىن ساقاداي بالاعا اكە بولۋ قايدا، ۇزىن بويلى، ۇزىن شاشتى، ۇزىن ساۋساقتى الاڭعاسار جاس جىگىت-مىس.
قىسقاسى، كوكەم بىلگىشكە گاسپار كاسادونى تارتىپ بەرىپتى. ول كەزدە مەن بۇل دۇنيەدە جوقپىن، جوق بولعاسىن كوكەم كاسادونى جاقسى، الدە جامان تارتتى ما، اعىمنان جارىلىپ دانەڭە ايتا المايمىن. الگى شىركىن ءبىلسىن، بىلمەسىن، نە نارسە بولسىن، قابىرعادان قويىپ قاپ باعا ايتقىش پىسىق ەكەن، كۇي تارتىلعاسىن قۇلاعىن شۇقىپ وتىرىپ ول كوكەمە بىلاي دەپتى: «جاس جىگىت، ءسىز كونسەرۆاتورياعا تۇسپەكسىز بە؟ جاقسى، وتە جاقسى. بىلە بىلسەڭىز، كونسەرۆاتورياعا بارۋ ءۇشىن قايتكەندە دە جەلپىلدەتىپ ۇزىن شاش قويۋدىڭ قاجەتى شامالى. تىم ۇزىن شاشتى ءجيى جۋۋعا تۋرا كەلەدى. ال ءسىز شاشقا قايىزعاق تۇسسە ءتۇبى قانداي اۋرۋعا سوعاتىنىن بىلەسىز بە؟„» ان-كۇي ءمۇعالىمى ءسوزىن اياقتاي بەرە كوپتەن سۋ تيمەگەن شاشىن ءبىر ۇيپالاپ تاستاپ، الدىنا قاراسا... ۆيولونچەلدى بالا ۇيدەن جىلىستاپ شىعىپ كەتىپتى.
كۇزدە كوكەم كونسەرۆاتوريا ورنىنا حالىڭ شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا تۇسەدى.
سودان باستاپ كوكەم قولتىعىنداعى ۆيولونچەلدى ەسەپشوت اۋىستىرادى.
مامام ءۇشىن سول جۇمىر تاستاردىڭ سارتىلداعان ءۇنى كاسادو اۋەنىنەن الدەنەشە ەسە سۇلۋىراق. ەندى شە! ساۋساق سىپىلداتا ەسەپشوت قاعۋ، ەڭبەك ەتۋ — قوعامعا پايدا تيگىزۋ دەگەن ءسوز. ادامدى ەڭبەك ادەمىلەي، ارلەي تۇسەتىنى بەس جاسار بالاعا دا بەلگىلى. بىلايشا ايتقاندا، جۇمىر تاستاردى تاسقاياقتاي قاعىستىرا جونەلەتىن كوكەم ۆيولونچەلدىڭ پاراللەل پەرنەلەرىن تەرمەلەپ، مىڭ ءتۇرلى عالامات سازداردى اۋەلەتكەن كوكەمنەن گورى الدەقايدا اقىلدى دا ادەمى. ويتكەنى، ءۇش قابات ءۇيدىڭ قارسىسىنا ورناتىلعان تاقتاعا: «ادام ءارقاشان دا ەڭبەگىمەن سۇلۋ»،— دەپ جازىلعان. ودان باسقا سەبەپتىڭ مامام ءۇشىن قۇنى بەس تيىن. نۇسقاۋ قىسقا، ناقتى، ءدال ايتىلدى ما، ءبىتتى، قايداعى ءبىر ۆيولونچەل، تاكاتتو، ءتورت قادا دەپ باس اۋىرتپاي ەڭبەك ەتۋ كەرەك. ياعني قۇمىرسقا، ءالىڭدى ءبىل، اساننىڭ كوكەسى، شوتىڭدى ءبىل!
مامام سولاي ويلاعانمەن ەسەپشوت پەن ۆيولونچەلدىڭ قارىم-قاتىناسى، ارا سالماعى جايلى مەن تۇيگەن پىكىر مۇلدەم باسقاشا...
ءتورتىنشى تىنىس
مەنەن الدەنەشە ەسە زور سوزدەر. تاكەڭنىڭ تاپقىرلىعى...تاس قاراڭعى ءتۇن. كوكەم اۋەنگە، الدە اۋەن كوكەمە اينالدى ما؟ مەن قالاي بارابانشى بولدىم؟ اسپانعا كوتەرىلگەن ساز، كوكەم، مەن جانە كۇشىك. اق قار، اعاش بوشكە، بالعا، سۋ سىڭگەن تاقتايلار — الەم نەتكەن عاجايىپ تا قىزىڭ ەدى!
ول كۇنى شاپقىلاعاننان شاپقىلاپ ون ءبىر جاستى تولتىرىپ تاستاپپىن. ون ءبىر جاسىم جونىندە پالەندەي ساۋلەلى، سالاۋاتتى وي باسىما كىرىپ-شىقپاسا دا ول كوپتەن بەرى باسقالاردىڭ كوكەيىن تەسىپ جۇرەدى ەكەن. قىسقاسى، العاشقى قار جاپالاقتاپ، اسپان-جەر اراسىنا اقبوز شىت ىلىنگەن كۇننىڭ كەشىندە بەس بولمەنىڭ قابىرعالارىن قوناقتار شىرەي كەرىپ تۇردى. وزدەرى ىلعي ءبىر سەبەپتى، سەبەپسىز قارقىلداپ كۇلگىش ىعاي مەن سىعاي.
دەنساۋلىعىمنىڭ زور بولىپ، ءجۇز جاساۋىم ءۇشىن، سول زور دەنساۋلىق پەن ءجۇز جاستى ۇنەمدى پايدالانا وتىرىپ، قايىرسىنوۆتار ۇرپاعىن ودان ءارى كوبەيتە بەرۋىم ءۇشىن توستار كوتەرىلدى. يەگىم ستول ەرنەۋىنەن ارەڭ اسىپ وتىرعان ماعان وزىمنەن كوپ ەسە ۇلكەن، كەرەك دەسە كەڭ-كەڭ بەس بولمەنىڭ ىشىنە سيا بەرمەيتىن: «تاۋداي بول! بۋحگالتەر بوپ وس! باتىرعا اينال!» — اتتى توبە قۇيقانى شىمىرلاتار ايبىندى سوزدەر ايتىلدى.
توپ شەكەسى شىنداپ قىزدى. قىزىل شىرايلى، جىلتىر قارا شاشتى تولىڭ ادامدار ورتاسىندا بىرتىندەپ: «توي يەسى» دەگەن ءقادىرلى اتىمدى قولىمنان سۋسىتا ىستىق شايعا تۇسكەن مايداي ەرىپ، بارعان سايىن كورەر كوزگە كىشىرەيىپ بارا جاتتىم. قاتتى جالعىزسىرادىم. قاسىمدا كوكەم مەن مامام وتىرسا دا جەتىمسىرەپ جۇدەدىم. كورشى سامات، ايگۇل، ەرىك... ءبىر دە ءبىر ءوزىم تۇرعىلاس بالا جوق، تەك تىم كوپ سويلەيتىن قوماعاي دا جات كىسىلەر.
كوڭىلسىزدىك كوكىرەگىمە سۋىق دەمىن جايلاپ ۇرە باستادى. ستول استىنا سۇڭگىپ كەتىپ بايا-شايا باقىرعانىم بار. وسى بولمەدە ايتىلىپ جاتقان جاعىمدى، ءتاتتى سوزدەر ماناعىداي ماعان ارنالسا دا، ءبارىبىر، ءبارىبىر توبەمنەن اسا زۋىلداپ، نىساناسىز قاڭعىپ جاتتى. ارى-بەرىدەن كەيىن دەنساۋلىقتارىنىڭ وگىزدەي، بالالارىنىڭ كوپ، لاۋازىمدارىنىڭ بيىك بولۋىنا... بىردەڭە-بىردەڭەلەر قۇرمەتىنە جاپا-تارماعاي توست كوتەرىستى. سولاردىڭ كەسەك كىرپىش سىقىلداس داراقى دا دورەكى كۇلكىلەرى؛ «تاۋداي بول! بۋحگالتەر بوپ ءوس! باتىرعا اينال!» — دەگەن تىلەكتەردى تاعام مەن بوتەلكە سامساپ تۇرعان ستول ۇستىندە تىپىرىن شىعارماي بۋىندىرىپ جاتقانىن جانۇشىرا سەزدىم. كەنەت، كوپ قارقىلداقتىڭ ەڭ جۋان داۋىستىسى ءارى قارىندىسى:
— ال، حالايىق، مىنا ماكەڭ، — بىرتىق سۇق ساۋساعىمەن كوكەمدى نۇسقادى، — قالاي ەدى، قوبىز با، سونى ءبىر بوزداتىپ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرماي ما! اناۋ قوبىز قابىرعاعا بەكەر ىلىنبەگەن شىعار. ساحناعا ىلىنگەن مىلتىق اتىلاتىن بولار. بۇل، ءسىرا، پرولەتارياتتىڭ ۇلى جازۋشىسى الەكسەي ماكسيموۆيچ گوركييدىڭ ءسوزى بولار، — دەپ ءسوزىن اياقتاپ، ساۋساعىن توبەگە شوشايتا قويدى.
جۇرت شۋلاپ كەتتى.
— دۇرىس ايتاسىز، تاكە!
— ءبىز ونەردى قادىرلەيمىز!
— مەن «ءشيلى وزەن قامىس-اي، ءبىزدى ويلاي ءجۇر تانىس-ايدىڭ» تارتىلۋىن تىلەيمىن.
كوكەم تۇرىپ بەشپەتىنىڭ ەتەگىن قولى دىرىلدەي تومەن تارتتى، قۇمىعا قاتتى-قاتتى جوتكىرىندى. سوسىن مەن جەككورەتىن جالىنىشتى جۇزبەن ماماما قارادى. مامام داستارحان شەتىن سەرپىپ تاستاپ، قابىرعادان ۆيولونچەلدى سالدىر-گۇلدىر جۇلىپ الدى دا، كوكەمنىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— تاكەڭ ايتقاسىن بالسىنبەي وينا ەندى!
ول ويناي جونەلدى. شەكتەر ۇستىندە قالتىراعان بەس ساۋساق، — باس بارماق، بالاڭ ۇيرەك، ورتان تەرەك، شىلدىر شۇمەك، كىشكەنە بوبەك شەت-شەكسىز دىبىستار دۇنيەسىنەن ماعان جۇمباق كەلىسىمدى قارىم-قاتىناستار ىزدەپ تاۋىپ جاتتى دا، اۋىز-مۇرىنداردان كوتەرىلگەن كومىرقىشقىل جانە شاراپ ءيسىن ۇداي تولقىعان مۇڭدى ءۇن ىعىستىرا باستادى.
«دۇرىس ايتاسىز، تاكە!» — سەكسيمە شاش، قۋشىق جاۋرىن ايەلىنىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ سىبىرلاپ ەدى — ول شىڭعىرعان، ياكي كۇلگەنى بەيماعۇلىم ەرەپايسىز دىبىس شىعاردى دا، كۇيەۋىنىڭ اەرودرومداي جازىق جاۋرىنىنا سالىپ قالدى.
«ءبىز ونەردى سۇيەمىز!» — قىزىپ قالعان بىرەۋدى بولمەدەن شىعارا الماي الەك.
«ءىپيلى وزەن قامىس-اي، ءبىزدى ويلاي ءجۇر، تانىس-اي»، — بوبىراڭقى شاش، قازان باس قالعىپ وتىر. قاسىنداعى تويعا سەرىكسىز كەلگەن كەلىنشەكتىڭ اقشىلت يىعىنا تۇمسىعى ءتيىپ كەتكەن سايىن اناۋ ءسۇيىر مۇرنىن — سويتسە سۇيكىمدى كورىنەتىنىن ءوزى دە بىلەتىن بولسا كەرەك — جۇرت كوزىنە شالىنار دارەجەدە كىرجيتە قويادى.
تاكەڭ اۋزىن قالقالاپ ەسىنەدى دە، كورشى بولمەگە شىعىپ كەتىپ ماگنيتوفوندى قوستى، ءسويتتى دە تىم تولىڭ دەنەسى جايلى جۇرت اراسىنا تاراپ كەتكەن اڭىزداردى تۇپ-تۇگەل جوققا شىعارىپ، مامامدى دوڭگەلەنتە جونەلدى. مامام جۇزىنە الاۋ جۇگىرىپتى، ءوزى كۇلە بەرەدى.
جۇرت ماگنيتوفونى بار بولمەگە ىعىستى.
كوكەم ءتىرى جان جوق اراق-شاراپتى بولمەنى تالاق تاستاي ۆيولونچەلىن قولتىقتاپ، ساندالاقتاي سىرتقا شىقتى. مەن ىلەسە كەتتىم.
تاس قاراڭعى ءتۇن... قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. جاپالاقتاي قار جاۋىپ تۇر. اۋا تاڭقالارلىق جىلى، جايلى. قىس زاڭى بويىنشا اۋىز اشىلعان سايىن ساقينالانىپ اۋەگە كوتەرىلەر بۋ دا جوق. قار قيقىمدارى باعانا باسىنداعى شام ەتىندە تەڭسەلە ءبىرقالىپتى تومەندەپ، كوشە، ارىق، شارباق، اعاش بۇتاقتارىنا قونعان اق مامىقتى تىنىمسىز قالىڭداتىپ جاتىر. قار تومەن ساۋلاسا شام كەرىسىنشە ەپپەن توقتاۋسىز جوعارى كوتەرىلىپ بارادى. دۇنيە اتاۋلى اپپاق. ءتىپتى قۇلاعى ەدىرەيىپ تىم-تىرىس تىنىشتىققا قۇلاق توسىپ، اۋلا ورتاسىندا شوقيىپ وتىرعان (ول كەزدە كۇشىك) ارىستاننىڭ ارقاسىنا دا قوس ۋىس قار قوناقتاپتى.
قارا كيىمدى، قارا شاشتى كوكەم عانا بۇكىل تۇلعاسىمەن اق دۇنيەگە انىقتاپ باسىلعان مورگە اينالىپتى.
قارا ءمور — كوكەم كۇشىك ۇيشىگىنىڭ ۇستىنە جايعاسىپ الىپ مەن بىلمەيتىن كۇيدى ويناپ وتىر. ءاماندا ءار تالىنا دەيىن ارتقا جىلميتا تارالاتىن شاشى بۇل جولى سەلكەۋ - سەلكەۋ.
جاۋىرىنى كۇرجيە ۆيولونچەلگە تونە ءتۇسىپتى، تۇتاسا كىرىككەن ۆيولونچەل ەكەۋى جالعىز دەنە. ەربەڭدەپ قوزعالعان قىل تاياقتى وڭ قولى سول دەنەنى — ۆيولونچەلدى، ءوزىن بەلدەن ارلى-بەرلى قايشىلاي كەسكىلەيدى. اۋەن ۆيولەنچەلدەن ەمەس، كوكەمنىڭ بۇكىل دەنەسىنەن — قۇلاعى، كوزى، مۇرنى، قول-اياقتارى، تىرناقتارى استىنان بوزداي شىعىپ تۇر. كوكەم، جۋاس تا ءوز كوكەم ءقازىر وجەتتەر مەن ىسكەرلەر الەمى — تاكەڭ، مامام، «ءشيلى وزەن قامىس-اي» عالامىنان جۇلىنا قاشىپ، مىنا اقبوز مىلقاۋ دۇنيەنىڭ جولسىز، ساڭىلاۋسىز قۇشاعىندا اداسىپ جۇرگەن اۋەنگە اينالدى.
ءالسىن-الى ءبىرقالىپتى قايتالانا الدەقايدا، جوق، الدەقايدا ەمەس، مىنا بەرىك تاقتايمەن قورشالعان تىنىش اۋلانى بۇزىپ-جارا كەڭىستىك قۇرساعىن كەزىپ كەتۋگە شاقىرعان سيقىرلى ساز، وعان قوسا كوكەم دە بيىكتەپ بارادى.
— كو... — اۋزىمدى اشىپ ەدىم، قارعا قاقالدىم. جىپىرلاعان جاس كوز توستاعانىمدى جۋدى. مەن ءوزىمدى كوكەمنەن ايرىلىپ قالاتىنداي، مىنا اسقاق تا بۇرىن ەستىمەگەن الاپات ساز كوكەمدى قاردىڭ قالباقتاعان اڭ تۇيىرلەرىنە اينالدىرىپ جىبەرەتىندەي سەزىندىم. اينالدىرعانى نەسى، كوكەم بۇل كەزدە اق كەڭىستىك نوتالارى — قالا، اۋلا ۇستىندە قالباقتاپ اينالىپ جۇرگەن قار تۇيىرلەرىنىڭ ناق ءوزى.
ويباي-اۋ، كوكەم تۇيىرگە اينالىپ كوزدەن بۇلبۇل ۇشسا قارايلاسار كىمىم بار؟ مامام بولسا تولىقتىعىنا قاراماستان تاماشا بيلەيتىن تاكەڭمەن شىركوبەلەك اينالىپ ماز-مەيرام. وعان قار استىندا قالتىراعان مەنەن گورى تاكەڭ، بي قىمبات.
جۇگىرىپ بارىپ كوكەمنىڭ سۋ-سۋ جەڭىنەن تارتتىم. سازدى ماڭگىلىككە جوعالتارىمدى بىلە تۇرا تارتتىم — اۋەن جوعالسا دا كوكەم قاسىمدا قالادى عوي.
— كوكە، ۇيگە قايتايىقشى.
قىلتاياق زىڭ ەتتى، دىبىس ءبىر ءسات قالقىدى دا، ءۇزىلىپ جۇرە بەردى. ول ماعان جالت قارادى. قورىققانىمنان شاتقاياقتاپ كەيىن شەگىندىم. تاس قاراڭعى تۇندە جالت قاراعان ادام ەسەپشوتقا سۋداي جۇيرىك كوكەمنەن باسقا جات پەندە-تىن. قارا بۇيرا شاشى، قاسى، مۇرنى، كيىمىنە دەيىن ءبىزدىڭ ۇيدەگى وتىز بەس جاستاعى ادام... جوق، ءبارىبىر كوكەم ەمەس. ول ەشقاشان دا ءبۇيتىپ اتىپ تاستارداي سۋىڭ زارمەن قارامايتىن. جاڭاعى سازدىڭ ءتۇن ءتۇسىن قابىلداعان قارا جاڭعىرىقتارى، تولقىنداي اۋەلەگەن الىپ قورعاندى كوكەم ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدان سۋىرا تارتىپ ۇزدىكسىز بيىكتەتىپ جاتتى. كەنەت، كوكەمدى ارباعان وسى اۋەندى ءبىر ساتكە جەككورىپ تە كەتتىم.
— نە كەرەك؟ ساعان نە كەرەك دەيمىن؟
كۇننىڭ سۋىقتىعى، ۇيگە قايتۋ قاجەتتىگى ءجايلى الدەنەنى مۇرىن استىنان مىڭعىرلادىم.
كوكەم ءاي-شاي جوق بىلەگىمنەن قاپسىرا ۇستاپ، سىرادان بوساعان بوشكەگە قاراي سۇيرەي جونەلدى. سوسىن تىعىن اشاتىن اعاش بالعامەن بوس بوشكەنى تومپ-تومپ ۇردى دا، كىلت توقتاپ، قولىما ۇستاتتى.
— وسىدان جاڭىلماي سوق تا وتىر!
ايانايىن با، سوقتىم دا وتىردىم. كوكەم ۆيولونچەلدە وينادى. تاعى دا الدەقايداعى بەلگىسىز دە الىس باعدارعا جەتەلەپ ۇزاعان ماقپال قوڭىر سيقىرلى ساز، ساز،..
قار ءالى جاۋىپ تۇر.
بالعا استىنان و باستا قۇلاق ەتىن جەپ دورەكىلەۋ شىققان دىبىستار قاپالاق قار قيىرشىقتارىنا وراندى دا، ساز الەمىندە قالىقتاعان اق كەپتەرگە اينالدى، قىلتاياق پەن شەكتەر قيىلىسىنان تۋعان اسەم دىبىستارعا قوسىلدى، اۋلا توبەسى اتتى شاعىن اسپان استىندا قاناتتارى دىرىلدەپ اينالا باستادى. اياق استىنداعى قوزعالماس مىعىم قارا جەر تۇعىرىنان وڭاي اينىپ، ساز ىرعاعىمەن بيلەي جونەلدى. ءبىز — كوكەم، مەن جانە ارقاسىنا قوس ۋىس قار قوناقتاعان جاس كۇشىك ۇشەۋمىز ۆيولونچەل شەگى مەن بالعا استىنان شىققان دىبىستارمەن قىم-قيعاش ارالاستىق تا اسپانعا كوتەرىلە باستادىق.
كەنەت، بۇكىل الەمدى، سول الەمنىڭ قول سوزىمداعى وكىلى — ءبىز اسىراپ العالى اي تولماعان ارىستاندى باس ساپ قۇشاقتاعىم كەلدى. قوس قولىمدى ىلگەرى سوزدىم، قۇشاعىم قاپالاقتاعان قارعا تولدى. ءتورت قۇبىلادان تۇتاس قورشاعان دۇنيەمەن — اق قار، اق قارمەن ارالاسقان جەپ-جەڭىل ساز نوتالارىمەن بىتە قايناستىم دا، ونىڭ بالتامەن شاۋىپ ايىرا الماس بولشەگىنە اينالدىم.
جاس كۇشىك ارىستان قاردىڭ تاۋسىلماس قورى — اسپانعا، دالىرەك ايتقاندا ۇزدىكسىز سورعالاعان قيىرشىقتارعا تۇمسىعىن سوزا شوشايتىپ شابالاڭداپ ءۇردى دە، تۇرعان ورنىندا قۇلاعى سالپاڭداي اۋەن ىرعاعىنا سايكەس ءتورت اياقتاپ قارعي باستادى.
بۇدان بىلاي كۇشىك، كوكەم، مەن، ۆيولونچەل، اق قار بەسەۋمىز ايىرىلىسپاس دوسپىز، جىك جازباس جولداسپىز... بوشكە، اعاش بالعا، ساز جانە سىرا مەن قار سۋى ءسىڭىپ قارايعان بوشكە تاقتايلارى دا سولاي...
...ەرتەڭىندە كوكەم قىزىپ قالعانى حاقىندا مىڭگىرلەپ، كىمنەن ەكەنى بەيمالىم، كەشىرىم سۇرادى، ەسەپشوتى مەن پورتفەلىن قولتىعىنا قىسا ءۇش قاباتتى ۇيگە تارتتى. مامام تومەن قاراپ، الجاپقىشىنىڭ ەتەگىنە قۇرعاق قولىن سۇرتە بەرگەن...
سەنسەڭىز ستول شەتىندەگى مەن، ستول استىنداعى ارىستان مامامنىڭ قىسىلىپ ۇيالعانىنا كادىك كەلتىرمەسەك تە، كوكەمنىڭ شىن كوڭىلىمەن ۇيىپ، كەشىرىم سۇراعانىنا زارەدەي دە سەنگەمىز جوق.
وسى وقيعا بولماسا ءبىز تاتۋ تۇرامىز. كىم ءبىلسىن، كورشى اپايلار سولاي دەسەدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، كوكەم قوڭىزعا دا قيانات ويلامايتىن ءوز ىسىڭە بەرىك، مومىن دا (كوشەدەگى ەڭ ۇلگىلى ەركەك)، مامام ءبىردى ەكىگە جەتكىزەتىن پىسىق ايەل (اتتەڭ شايپاۋلاۋ، ايتپەسە...). مەن بولسام كۇندە-كۇندە بەستىكتەردى مەكتەپتەن قاپشىقتاپ قايتۋشى جاقسى وقۋشىمىن (تىم جۋاس پا وسى بالا؟). الدا دا وسىنداي تاماشا سايكەستىكپەن ءتاتۋ-تاتتى تۇرا بەرەر مە ەدىك، قايتەر ەدىك، ەگەر...
بەسىنشى تىنىس
جاڭا كورشىلەر كادىمگى كورشى سياقتى. يت پەن كوگەرشىن... جوق، سەمىز دە داراقى ۇيرەك-قازدار جانە شالبار شەشكىش شارتىق بالا. «ناسىباي» قۇپياسى قالاي شەشىلدى؟ اۋىلداعى ەرىككەن شال-كەمپىرلەر. سەگىز عاسىردان كەيىن قايتا تىرىلگەن قاھان.
مەن ون ەكى جاسقا تولعان كۇنى ساحناعا ىلىنگەن مىلتىقتىڭ قايتسە دە اتىلاتىندىعى جايىندا پىكىر بىلدىرگەن تاكەڭ تۇپ-تۋرا ەكى جىلدان سوڭ كوشتى دە كەتتى. ماڭدايعا جازىلسا كوشۋ قيىن بوپ پا. قورابى دالاداي ەكى اۆتوماشيناعا مۇكامال-مۇلىگىن اسىعىس تيەدى دە، جۇرتىنا قۇشاق-قۇشاق ءتۇتىن قالدىرا تاكەڭ ءۇرىم-بۇتاعىن «كوشە» اتتى كەڭ دە قىزىق الەمگە باستاي شىعىپ جۇرە بەردى. ول كۇنى مامامنىڭ كوزى قىزارىپ جۇرگەنىمەن ونىڭ ەسەسىنە كوكەم قاراداي كوڭىلدەنىپ قولدارىن قايتا-قايتا قۇشىرلانىپ ىسقىلاي بەرگەن.
سويتسە، تاكەڭ سالىپ ۇرىپ وبلىسقا جوعارىلاسا كەرەك. جوعارىلاعان دەگەن نە، مۇمكىن تاكەڭ تاۋ باسىنا تەرلەپ تەپشىپ ورمەلەيتىن شىعار، مۇمكىن وبلىس ورتالىعىنداعى بيىك ۇيلەردىڭ ەڭ ۇستىڭگى قاباتىنا قونىستانۋى دا ىقتيمال، وندا مەنىڭ شارۋام شامالى. جاڭا كورشىلەر قانداي، وزدەرىنىڭ مەن تۇرعىلاس بالاسى بار ما؟ يت - كەپتەرى شە؟ اۋلاسىنا يت بايلانسا، بارىنەن بۇرىن مارە-سارە الىسىپ ارىستان بوي جازىپ قالار ەدى.
كوپ ۇزاماي جاڭا كورشىلەر تاكەڭنىڭ اڭىراعان اۋلاسىن اۋزى-مۇرنىنان شىعارا تىراقاي ۋ-دۋعا تولتىردى دا تاستادى. اسىعىس-ۇسىگىس جۇك ءتۇسىرىلدى. بىلەكتەرىن سىبانىپ تاستاپ كوكەم مەن مامام كومەكتەسىپ ءجۇر. مەن بولسام «زيس—150» - ءدى، قىبىر-قىبىر ادامدار مەن تەڭ-تەڭ جۇكتەردى، بۇتكىل اۋلانى ەكى قادا اراسىنا سيعىزىپ، شارباققا اسىلا ىشكە ءۇنسىز ۇڭىلەمىن. سونشالىقتى وڭمەڭدەپ ۇڭىلەتىندەي عاجاپ دانەڭە جوق سياقتى. بۇلاردىڭ دا كوكەسى بار. ۇيەلمەندەي قارا كىسى. تەڭدەردى بۇيىم قۇرلى كورمەي اسىقشا اتادى. جيەگىن كىر ادىپتەگەن اڭ شارشى استىنان قارا شاشى بۇرقىراعان قاتپا ايەل انىق مامالارى.
ۇندەرى ەستىلمەيدى. ۇندەرىنىڭ ماعان ەستىلمەيتىندىگى — ەكى ارادا شىعىرى سەلتيگەن قۇدىق، جەمىسى جينالعان ءيىر-يىر ءجۇزىم بۇتاقتارى، قۋ جاپىراقتارى قالتىراعان ءتۇپ تەرەك بار. ارعى اۋلادان جەر باۋىرلاي جىلجىپ جاقىنداعان كوك ءتۇتىن (جاپىراق ورتەۋ ماۋسىمى!) وتىندە كورشىلەردىڭ اۋىز، قول-اياقتارى عانا بۇلىڭعىر قيمىلدايدى. اۋىر كۇرسىندىم. يت تە، كەپتەر دە كورىنبەدى. تەك «زيس»-تەن سەبەت-سەبەت ءتۇسىرىلىپ جاتقان قاڭقىلداۋىق ۇيرەك-قازدار... كەۋدەگە سەكىرىپ ارىستانداي ەركەلەي المايتىن، زەڭگىر اسپاندا كەپتەر سەكىلدى اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ ۇشا المايتىن، تەك تاباققا تۇسەر، ەتكە جارار داراقى داۋىستى سەمىز ۇيرەك-قازدار...
بۇرىلىپ كەتۋگە اينالدىم.
توقتا، توقتا... مىنا ءبىر شارتىڭ قارا بالا اسپاننان دىك ەتتى مە، جەردەن شىقتى ما؟ كەكىلى كۇلتىلدەي ماڭدايىنا قۇلاپ تۇر. بەتى بەس تيىندىق باقىر ءتارىزدى دوپ-دوڭگەلەك. تورسىڭ شەكە. ادەمى-اق بالا، ءبىراق... قامىت اياق ەكەن. وعان قايعىرا قوياتىن ول جوق سەكىلدى. كىمگە تيىسەرىن بىلمەي توڭىرەگىنە تاسىر كوزبەن قارايدى. ەكى قولدى قالتاعا ساپ اۋلا ورتاسىندا شىرەنىپ تۇردى، تۇردى دا، ءاي-شاي جوق، مەنى شوشىتا كىسىنەپ-كىسىنەپ تاستادى.
بۇل مايماقتىڭ تۇلا بويى تولعان كەسەل مە ەكەن؟!
كولدەنەڭ جاتقان ەكى قۇلاش تاياقتى ات قىپ ءمىنىپ الدى دا، باسىنداعى ەسكى قۇلاقشىنمەن «تۇلپار» ساۋىرىنا ساپ-ساپ جىبەردى. جىڭىشكە داۋسىمەن قايتارا كىسىنەپ، تۇرعان ورنىندا قوساياقتاپ سەكىردى-اي كەپ. ونىسى ەر-توقىمدى باۋىرعا الىپ موڭكىگەنى. سوسىن اۋلانى اينالىپ قۇلدىراڭداي ءايدا شاپ. اياعى ايقاسقان مايماق بولسا دا تابانى جەر يىسكەمەس جۇيرىك ءتىپتى.
ءبۇيتىپ قيۋىم كەلىسپەي ىزا بوپ تۇرعاندا شاڭداتىپ شاپقىلاپ جۇرگەنى شات-شالەكەيىمدى شىعاردى. الدە دەرەۋ شاقىرىپ الىپ جۇدىرىعىمدى يىسكەتىپ جىبەرسەم بە؟
— ءاي، بالا!
قۇلاعى ەدىرەيىپ تۇرا قالدى.
— بەرى كەل!
سۇق ساۋساڭ ۇشىمەن ول جۇرەر سارا جولدى ىمداپ، وزىمە شاقىردىم. تاياقتى قالاي تۇلپارعا اينالدىرسا «اتىن» سولاي تەپ-تەز تاياققا اينالدىرىپ، اۋدەم جەرگە زىمعاتتى دا قولىن وڭ-سولعا رەپەتسىز لاقتىرعىشتاپ تۇرا جۇگىردى. شارباقتى اينالىپ ءوتىپ، قاسىما كەلىپ قالت توقتادى. ساۋساعىن سورا تۇيمە كوزدەرىمەن مەنى ىشىپ-جەپ، ءبىر قولىمەن شالبارىنىڭ اۋىن اقتارا اعىتىپ جاتىر.
— ءما، ناسىباي!
شوشىنعاننان كەيىن ىرشىپ ءتۇستىم. ءوي، مىناۋ نەتكەن بەتپاق بالا! «بەرى كەل!» ءتىپتى دە شالبارىڭدى شەش دەگەن ءسوز ەمەس قوي. قايداعى ءبىر ناسىبايى نەسى؟ جانە ونى قايتپەكپىن؟
مەنىڭ باسىم قاتتى ەكەن دەپ شارتىڭ ينە جاسۋىنداي دا ساسپادى، شالبارىن تىزەسىنە تۇسىرە ءالى ءشانيىپ تۇر. قايتەيىن، قاتتى ساستىم، تۇرا قاش...
...جوق، قاشپادىم. دەس بەرگەندە «زيس» قاپتالىنان شارتىقتان ۇلكەندەۋ، مەنەن از قالىڭقى بالا جۇگىرىپ شىقتى. بۇل دا قاراتورى، ءبىراق بەتى تىم جالپاقتاۋ ما، قالاي؟ جانە تورسىڭ شەكە شارتىقتاي قامىت اياڭ ەمەس.
الگى جۇگىرىپ كەپ باسىن كۇرت ەڭكەيتىپ شارتىقتىڭ كىندىك، ە-ە... ودان تومەنىرەك ۇياتتى تۇسىن قۇشىرلانا يىسكەدى دە، شولاڭ تاناۋىن تىرجيتا:
— ءاتپىشۋ! — دەپ سالدى.
مايماق ابدەن قاناعاتتانعان قالىپتا شالبارىن كوتەردى.
كەرى بۇرىلدىم دا، ۇيگە زىتتىم.
كۇنى بويى ويىم ونعا ءبولىنىپ، شالبار شەشۋ قۇپياسىنىڭ كىلتىن تاپپادىم. كۇن تۇگىل ون كۇن ويلان، ءبىر اقيقاتتىڭ باسى ايدان اشىق — مايماق دەنى ساۋ ادامنىڭ باسىنا كوپ كەلە بەرمەيتىن قىلىقتار جاساۋعا وتە قابىلەتتى بالا. قىرسىققاندا ەرتەڭ بار لىپاسىن سىپىرىپ تاستاپ، قاقپا الدىندا قاسقايىپ تۇرسا شە؟ كوشەدەگى كولدەنەڭ جۇرگىنشىلەر الدىمەن يىق سەلكىلدەتىپ كۇلەر، كوزگە شۇقىپ كورسەتەر، سونسوڭ: «ە، مىناۋ بەس بولمەلى ۇيدە تۇراتىن اسان اتتى بالانىڭ ءىنىسى شىعار»، — دەپ قولدى ءبىر-اق سىلتەيدى. ال مۇعالىمدەر كورسە شە؟
قوي، ودان دا كوكەممەن اقىلداسايىن. كوكەم ۇلكەن ادام، ۇلكەندەر ناسىباي سىرىن ءبىلۋى ءتيىس. ونسىز دا بىزدەن كوپ بىلەتىندەرىن ۇرسىپ-زەكىپ تۇسىندىرە جۇرەدى عوي.
كوكەم اۋەلى بار ىنت-شىنتىمەن كەڭكىلدەپ كۇلدى. سويتسە شالبار شەشۋ قۇپياسى بىلاي ەكەن. جاڭا كورشىلەر اۋىلدان كوشىپ كەپ وتىر. ال اۋىلدا شوقشا ساقال شالدار مەن كيمەشەك كيگەن كەمپىرلەر كوشە سايىن ءورىپ جۇرەدى-مىس. وزدەرى تىستەرى قاۋساپ، سۇيەكتەرى ساۋدىراپ مالكىلدەپ جۇرگەنىنە قاراماستان كىل قىلجاقباستار. ەندى شە! قولدارى بوس، توبەگە تۇكىرىپ جاتىپ پالەنشە سوم پەنسيا الادى. كۇنى بويى شالقادان ءتۇسىپ شىرت تۇكىرە بەرۋ دە، شاماسى، جالىقتىراتىن بولسا كەرەك. الگىلەر زەرىككەسىن كوشەدەن مايماق قۇرالىپتاس بالالاردى ماياداي باقىرتىپ ۇستاپ الادى. ۇستاعاسىن شالبارىن سىر-سىر شەشىپ تىزەسىنە تۇسىرەدى دە، كىندىك تۇسىن جەبە مۇرتپەن قىتىقتاي: «ءاتپىش! ءوي، تاۋداي بول! ناسىبايىڭ كەرەمەت ەكەن! تىنىس كەڭىپ سالا بەردى»، — دەپ قاۋقىلداساتىن كورىنەدى. تىنىستارى شىنىمەن كەڭىپ قالا ما، جوق پا، تۇبىنە جەتىپ زەرتتەگەن تاعى ەشكىم جوق.
بالا ءبىر ۇيالادى، ەكى ۇيالادى. ول ۇيالدى دەپ شالدار شالبار شەشىپ تۇشكىرۋىن، ىلە قاۋقىلداسىپ باتا بەرۋىن قويمايدى. اقىرى سۋ تەگىن باتا الا بەرۋ بالاعا دا مايداي جاعىپ، بىرتە-بىرتە قارسىلاسپايدى دا. قارسىلاسپاق تۇگىل ەتتەرى ۇيرەنگەسىن شوقشا ساقال شال كەزىكسە شالبار شەشەتىن، ءاتپىشىن كەز كەلگەنگە ەش پۇلسىز ۇسىناتىن تاماشا حالگە جەتەدى. قىلىعىنا قاراعاندا مايماق تا سول «مەكتەپتىڭ» پاندەرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن مەڭگەرىپ، كىلەڭ بەستىككە بىتىرگەن-اۋ.
شالبار شەشۋدىڭ مەنى شوشىتقانى سونشالىق، بىر-ەكى اپتا بويى مايماقپەن، ونىڭ جالپاڭ بەت اعاسىمەن ءتىس جارىپ مامىلەگە كەلە المادىم. مايماق كوشەدە قارسى كەزدەسسە، ىشقىرىنا كۇدىكپەن كوز تاستاپ قويىپ، تاعى ءبىر پالەگە ۇشىراماي تۇرعاندا قۇتىلعانشا اسىق بولامىن.تاعى سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەپ شالبار شەشە باستاماسىنا ءىسىم كەپىل.
مايماققا قاراعاندا قايتا جالپاق بەت اعاسى جۋاس پا دەپ قالدىم. الدا-جالدا قارسى كەزدەسسە، قيىق كوزىن تومەن سالىپ، تىمپىڭ-تىمپىڭ باسىپ تەزىرەك ءوتىپ كەتەدى. كەيدە قاراعان-قاراماعانىن بىتىك كوزىنەن اڭعارۋ دا قيىن. وتكىزىپ جىبەرىپ، ءبىراز ۇزاي جالت بۇرىلساڭ عانا كوزىنىڭ شىلبىرىن ساعان تاستاپ بارا جاتقانىن بايقايسىڭ. ءوزى جاقىندا كورسەتىلگەن فيلمدەگى شىڭعىس حاننان اۋسايشى. تەك تىكىرەيگەن مىسىق مۇرتى، قايقى قىلىشى عانا جەتىسپەيدى. اقىرى قيقار قاھانعا تىم ۇقساپ تۇر ەكەن، مەيلى، شىڭعىسحان اتانا قويسىن. انە، كىتاپتان وقىپ، كينودان كورگەن قاھاندى سەگىز عاسىردان كەيىن وسىلايشا سيقىرلاپ تىرىلتەمىز.
ايدار تاعىپ، ات قويۋ ءقايبىر جاقسى قاسيەت دەيسىڭ. الايدا سول جەكسۇرىن ەسىمدى ويدان قۇرىقتاپ قۋىپ شىقساڭ دا وزىنەن-وزى ءتىل ۇشىنا ساعىزشا جابىسا كەتسە امال نە؟ ونىڭ ۇستىنە قىسقا كۇندە قىرىق جۇزدەسسەك تە، جاسى كىشى بولا تۇرا نىسپىن ايتپاي قىرسىققان وزىنە دە وبال جوق. كورشى بولعاسىن ادام قۇساپ: «مەن بالەنشەمىن، سەن كىمسىڭ؟» — دەپ قول بەرىپ تانىسپاس پا؟ جاقىنداپ كەتسە جارىپ تاستار جولبارىس ەمەسپىن عوي.
كەندىر باۋلى ءيىر ىرعاي ساداقتى قولتىعىنان تاستامايتىن ادەتىن دە بايقاپ ءجۇرمىن. اعاش باسىندا قاننەن-قاپەرسىز شيقىلداسقان تورعايلاردى سىعىرايا كوزدەپ تۇرعانىن سان مارتە كوردىم. كوزى قيتار، ءوزى قيقار، ساداق اسىناتىن، جازىقسىز تورعايعا مىسقال ايانىشى جوق بالانى شىڭعىسحان دەپ اتاماعاندا قايتەمىز.
التىنشى تىنىس
شىڭعىسحان سۇلۋ سويلەيتىن بالا. قالانىڭ كەششە تورعايلارى. قورلىعىن وتكىزگەن قيسىق كوز ماعان قالاي ۇنادى؟ ونىڭ كەپ پەن قاۋىرسىن، جەبە جايىنداعى ۇنامسىز تۇسىنىگى. ءوزىمدى بالا تاربيەلەگىش قاسقىردان اقىلدى سانادىم. كۇشىك جۇتقان شىڭعىسحان.
ءبىر كۇنى ساسكە كەزىندە ۇيدەن شىقسام، شارباق تاسالانعان شىڭعىسحان شاتىر ۇستىندە جەم شوقىپ قۇرقىلداپ جۇرگەن اتا قورازدى كوزدەپ تۇر. جۇگىرىپ باردىم دا، جۇلقىپ-جۇلقىپ جىبەردىم. جالت قارادى.
— نەگە اتاسىڭ؟
— نەمەنە، كوگەرشىن سەنىكى مە ەدى؟
— كىمدىكى بولسا دا، ءبارىبىر اتپايسىڭ.
— ايتارسىڭ.— مۇرنىن ماڭعازدانا تارتتى.— كىشكەنە كەپتەر تۇگىل تۇيەدەي قوي، سيىر، جىلقىلار دا سويۋ ءۇشىن جارالعان.
— ونى كىم ايتتى؟
— كورىپ تۇرسىڭ، ماڭدايىمدا جۇلدىزشا جارقىراعان قوس كوزىم بار. جارقىراعان كوزدەر قارايعان اتاۋلىعا قوسا قوي، سيىر، جىلقىنىڭ پارشالانىپ سويىلاتىنىن كورەدى. ولاردى سوياتىن ادامدار. مەن دە اداممىن. ەندەشە كوگەرشىندى نەگە اتپاسقا؟
وي، مىنا شىڭعىسحان نەگە ءدال كينوداعىداي سۇلۋ سويلەپ تۇر؟ تۋرا ۇلكەن كىسىشە سويلەيدى. «جۇلدىزشا جارقىراعان كوزىم بار... سيىردى ادامدار پارشالايدى... مەن كەپتەردى اتۋعا ءتيىسپىن...» قانشاما سۇلۋ سويلەسە دە، مىنادان بىردەڭە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
تابان استىنا تۇقشيا قاراپ ءالى كۇڭكىلدەپ تۇر.
— و، و، اۋىلداعى تورعايلار شەتىنەن تاقىس، زاندەم. قۇرت-قۇمىرسقا اۋلاعاندا ەڭ ساعىن كۇزەتكە قويادى. ساداق كوتەرىپ كەزەنە بەرسەڭ بولدى: «شيق، شيق، قاش، قاش!..» ۇساق تاستاردى قوس قولداپ قالاي شاشساڭ سولاي جان-جاققا بىتىراپ ءدۇر كوتەرىلەدى. ونىڭ وزىندە دە تارالا ۇشساق جەبە تيمەس دەگەن قۋلىق جاتىر. قالا تورعايلارى مىنا جەم شوقۋدى عانا بىلەتىن اقىماق كەپتەردەن اۋمايتىن كەششە ەكەن. ءدال قاسىنا كەلگەنشە شيقىلداپ وتىرا بەرەدى. قالادا نە كوپ، ماشينا كوپ. سولاردىڭ ۋ-شۋىنا تورعايلار ابدەن ۇيرەنىپ الىپ، ۇركۋدى دە قويعان. اشامايمەن كوكەسىن تانىتىپ اتپايسىڭدار دا. نەگە اتقىلارىڭ كەلمەسىن، كەلەدى عوي. ءبىراق اتقان تاستارىڭ تورعايعا تيمەسە — جىپىر-جىپىر ۇيلەردىڭ تەرەزەسىن سىندىراتىنىن، تەرەزە سىندىرماسا — تورعايدان دا كوپ ادامداردىڭ باسىنا تۇسەتىنىن بىلەسىڭدەر دە. انە سولاي، اۋىلدا كىسىلەر باتىر، تورعاي قورقاق بولسا، قالادا ادام قورقاق تا، تورعاي باتىر.
قاپ، مىنا قيسىق كوزدىڭ قورلىعىن-اي! تاپ وسى ساتتە ءبىر جاعىنان بوي بۋعان السىزدىكتى دە اڭعارىپ تۇرمىن. قولمەن قويعانداي تاپ توبەسىنەن ءتۇسىپ ايتسا، بۋماعاندا قايتەدى. تاڭعاجايىپ دۇرىس دالەلدەرمەن قيسىق كوزدىڭ اۋزىن جاپتىرعىم كەلىپ قانشا ويلانسام دا، وقىعان كىتاپتاردان ونداي ءساتتى ءۇزىندىنى ەسكە تۇسىرە المادىم. كەپتەردى اتپاق بولعان جاۋىزدىعىن سىلتاۋراتقان بوپ ءبىر قويىپ، شىقىلىقتاعان نەمەنىڭ اۋزىن قيسايتا قويسام با الدە؟
كەيدە تورعايلاردىڭ وزىنەن ميلليون ەسە ۇلكەن دە كۇشتى، قانات-قاۋىرسىنسىز تىرشىلىككە شەكەسىنەن قاراپ مەنسىنبەي، بۇتاقتا قۋانىشتان ەسى شىعا ءماز-مايرام سايراپ وتىراتىنى دا راس. ونداي كوپە-كورنەۋ ادىلەتسىزدىككە جىنىڭ كەپ كەتىپ، قولعا ىلىككەن كەسەكپەن الگىنى جىبەرىپ ۇرعىڭ كەلەدى. جىبەرىپ ۇرۋدا ءمىن بولمايدى-اۋ، ءبىراق سول لاقتىرىلعان كەسەك تورعايعا ءدال ءتيۋى ءۇشىن، چينگاچگۋكتەي قۇرالايدى كوزدەن اتقان مەرگەن بولۋىڭ كەرەك. قىرسىققاندا چينگاچگۋك بۇل دۇنيەدە جالعىز-اق دانا. چينگاچگۋك اتپاعاسىن كەسەك تورعايدى جاناي شىرقاپ شىعىپ قايتا سورعالاعان كۇيى قۇيرىعىن تىستەلەگەن ارىستاننىڭ توبەسىن ويىپ تۇسپەسىنە كىم كەپىل. ويتكەنى، بۇ جەر داليعان دالا .ەمەس، قالا ءىشى عوي. ارىستاننىڭ توبەسى ويىلماسا، ءسوز جوق، تەرەزەلەر سىنادى. سوندا، سوندا... مەن ءدال ءقازىر كوگەرشىن قامىن ويلاعاننان گورى ءوز ءۇيىمنىڭ تەرەزەسى سىنباسىن، ارىستاننىڭ توبەسىن تاس تەسپەسىن دەپ شىڭعىسحانمەن ەگەسىپ تۇر ەكەنمىن عوي. كوزدى باقىرايتىپ قويىپ قارا بالا دالەلدەپ بەرسە «ەكەن عوي» ەمەس، ءدال سولاي.
قيىق كوزدىڭ قياس ەكەنى قياس. سويتسە دە ءوزى ماعان ەپتەپ ۇناي باستادى. وسى جاسىما دەيىن سىعىر كوزىن جەرگە قاداپ تۇرىپ ماعان ەشكىم دە مۇنشاما ورىندى سوزدەر ايتىپ كورمەپتى. ەندەشە نە تۇرىس، ءوزىن جەتەكتەپ ءجۇرىپ ارىستان، كەپتەرمەن تانىستىرايىن دا. مەن بىلسەم، بۇل شىركىن اسپاندا كوگەرشىننىڭ اۋدارىلىپ-توڭكەرىلە باۋىرىن كۇن ساۋلەسىنە جالاتا سايران سالاتىن سالتاناتىنان تىپتەن بەيحابار. يىققا قونىپ، ادەمى تۇيمە كوزدەرىمەن جۇزىڭە ۇڭىلە قارار سۇيكىمدى قىلىعىنان دا حابارسىز. ايتپەسە، ساداق كەزەنىپ سونداي عالامات كورىكتى قۇستى بۇرقىلداپ ۇشار قاۋىرسىنعا اينالدىرعىسى كەلەر مە! ادەمىلىكتى سەزبەيتىندەر عانا اياۋدى بىلمەيدى.
تەك كەپتەردىڭ قۇلاشتاي لاقتىرعان كۇمىستەي اسپاندا جارقىلداپ ۇشۋىن كورگەندە عانا قارا بالا اتقان جەبە ولاردىڭ سوڭىنا قۋعىنشى بولىپ تۇسپەيدى.
شىڭعىسحانعا كەپتەرگە شاشىلعان جەمدى، مەنىڭ تۋعان كۇنىم تويلانعان كەشتە بوساعان سىرا بوشكەسىنەن جاسالعان ارىستان ۇيشىگىن، ءوز قولىممەن ۇيشىك سىرتىنا بورمەن ايعىزداپ جازعان: «ۇزدىك وقۋشى ا. قايىرسىنوۆ پەن ءيىسشىل يت ارىستاننىڭ مىزعىماس دوستىعى جاساسىن!» — دەگەن ۇندەۋدى كورسەتتىم. شىڭعىسحان يتكە ۇنادى ما، جوق پا، ول حاقىندا ارىستان ەركەلەپ، ياكي ىرىلداپ اشىق پىكىر بىلدىرمەسە دە، توبەت شىڭعىسحانعا شىنىمەن ۇنادى. جۇنىنەن سيپادى، قارعىباۋىنان تارتىپ كوردى. مىنا ءيتتى سۋرەتتەرى «وگونەك» سىرتىنان تۇسپەيتىن جالپاق بەت نەنەس، چۋكوتتار قۇساپ شاناعا جەكسە دەگەن تاپقىر ۇسىنىس ايتتى. مەن قىزىپ كەتىپ كەپتەردىڭ قانشا تۇقىمى بولاتىنىنا دەيىن جايىپ سالدىم. «ءۇي كوگەرشىندەرىن قولدان ءوسىرۋ» كىتابىنان ۇزىندىلەردى جاتقا سوعىپ ەدىم، شىن شىڭعىسحاننىڭ سەگىز عاسىردان كەيىنگى ۇرپاعى كوزىن جۇمىپ، اۋزىن اشتى. سويتكەنمەن ءجۇنى قۇبىلا جارقىراعان اتا قورازدى كورگەندە:
— قاۋىرسىنىنان كەرەمەت جەبە شىعار ەدى،— دەپ تاڭداي قاقتى. ساسقانىمنان سول ورىندا قالشيىپ قاتتىم دا قالدىم. بۇل بالا اتا قورازدى ولتىرگەن كۇندە عانا قاۋىرسىنى جەبەگە جارايتىنىن بىلمەي ايتىپ تۇرعان جوق، شىڭعىسحان اتىن قالاي ءدوپ باسىپ تاۋىپ قويدىم دەسەيشى. قالا كورسە-اق تارپا باس ساپ قيراتىپ سالعىش قاھاننىڭ كىشىرەيتىلگەن ناعىز ەكىنشى داناسى. اتتەڭ، بويى كاندەك، كۇشى از، سوڭىنان ەرەتىن قالىڭ قول جوق.
ايتپەسە بار ما...
سول كۇننىڭ كەشىندە توسەكتە دوڭبەكشىپ جاتىپ بالا شىڭعىسحاندى ءتۇزۋ جولعا سالۋدى ۇيعاردىم. سەبەبى ودان جاسىم ۇلكەن... «پيونەر جاسى كىشىگە ءاردايىم قامقورلىق كورسەتىپ، قاشان دا قاسىنان تابىلۋى قاجەت» (مەكتەپ دالىزىندەگى «وقۋشىنىڭ مىنەز-قۇلقى» ەرەجەسىنەن).
باسى جاس، تاربيەگە كونەر. عۇمىرى ءتىسىن ساقىلداتىپ، الدەنەگە زىعىردانى قايناپ جۇرەتىن قاسقىرلار ينديادا اقىلدى ادامنىڭ بالاسىن باۋلي كەلە بورىگە اينالدىرىپتى. ال مىنا اسان، شىنىن ايتسا ورىندى-ورىنسىز ىرىلداپ، قيت ەتسە قوي قىرۋعا ماشىق قاسقىرلاردان ءوزىن ميلى سانايدى.
ارادا اي ءوتتى.
بۇل كۇندە ول ەكەۋمىز كادىمگىدەي دوسپىز. مەكتەپكە بىرگە بارىپ، بىرگە قايتامىز. ءوزى تاپقىر بالا.
ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن اۋلاداعى ءشوپ ەتەگىندە اڭگىمە سوعىپ وتىر ەدىك، ءىشى شۇر ەتتى. جالت قاراپ ەم:
— مىنا كورشىنىڭ كاندەن كۇشىگى سوڭىمنان شابالاڭداپ قالماعاسىن ۇستاپ الدىم دا جۇتىپ قويدىم. سول عوي قىڭسىلاپ جاتقان، — دەدى. كۇلدىم دە قويدىم.
ەرتەڭىنە پورتفەل ارقالاپ، تىسقا شىقسام اق تۇتەك بوران... جەل، قار، جەل، قار... ارى-بەرىدەي كەيىن قوينى-قونشىما قار تولىپ، اققالادان اۋماي قالدىم. اققالادان ايىرمام قوزعالاتىنىم عانا. ەرتە كەتپەك نيەتپەن. شىڭعىسحانعا جولاي سوقسام، تۇرماپتى، تەك كورپە استىنان كوزى جىلتىرايدى.
— ءجۇر، مەكتەپكە كەتتىك!
— ءىھم...— باسىن شايقادى.
— نەگە؟
— كەشەگى كۇشىكتى تۋىپ جاتىرمىن.
ساباققا جالعىز كەتۋگە تۋرا كەلدى.
سويتە-سويتە ونىڭ قالا قيراتقىش قوتيىن باباسىنا تەك ءتۇر جاعىنان ۇقسايتىنىنا كوزىم جەتتى. قۇس اتاتىن قاسيەتىن ەسەپتەمەسە بىلاي ءتاۋىر بالا. مەنىمەن دوستاسقالى ساداق ارقالايتىن جامان قىلىعىن دا قويدى.
ءتىل العىش. پىسىق. ۇعىمتال.
وزىنە ابدەن سەنىپ الدىم. الدا-جالدا ۇيىقتاپ قالسام، ەرتەسىن كوگەرشىندەردى ۇيشىكتەن سول شىعارادى. ارىستاندى سەرۋەندەتەدى. قالتاسىندا وعان ارنالعان توقاشى دا ءازىر. شىڭعىسحانعا ارىستاننىڭ ەتى ۇيرەنگەندىگى سونشالىق، كەيدە قاتار جۇرە قالساڭ، توبەت اۋەلى قايسىسىنا ەركەلەسەم دەگەندەي ماعان دا، وعان دا كەزەك جۇگىرىپ، ءارى-سارى بوپ قالادى.
جەتىنشى تىنىس
سەنىمنەن ايرىلعان قارا مىسىق. اق كەپتەر سوڭ، اتا قورازدىڭ جوعالۋى. ءبىر كۇنى مەكتەپتەن كەلە جاتسام... شىڭعىسحاننىڭ ساۋداگەرلىكپەن اينالىسۋى. ۇرى شىمىرىكپەدى، ونىمەن قويماي قىر كورسەتتى. جەتپەي جاتىپ جەلكەمنەن ءۇزىلۋدى قالامادىم.
ءبىر كۇنى ەڭ سۇيكىمدى اڭ كوگەرشىن ۇشتى-كۇيلى جوق بوپ كەتتى. ىرگەلەس كوشەدەگى ۇيىرلەرگە قوسىلعان شىعار، جالىققاسىن ورالار، ت. ت. ويلادىم. ءبىر كۇن توستىم، كەلمەدى. ەكى كۇن توستىم، زىم-زيا. اق كەپ ورالمادى. قاپا بولدىم. شىڭعىسحاننان سىر تارتسام كەزىن اسپانعا الارتا قاراپ:
— اق كەپتى قارا مىسىڭ جەدى، — دەدى. ىلە ۇيىنەن قارا مىسىقتى قۇيرىعىنان سۇيرەتە الىپ شىقتى دا تەرەك دىڭىنە قۇلاشتاپ ءبىر-اق سوقتى. مىسىڭ جامان ۇنمەن باج ەتتى دە قارا دوعا سىزا شارباق اسىپ قارعىدى. شىڭعىسحان تاعى:
— كەپتى قارا مىسىق جەدى، — دەدى ءار ءارپىن ناقتاي.
قارا مىسىققا سەنىم جوق. كوزىندە قوماعايلىق وتى تۇتاپ باقشا ىشىندە بۇقپانتايلاي تورعاي اڭديتىنى راس. قارا مىسىق اق كەپتى جەسە جەگەن شىعار.
ارادا ەكى-ۇش كۇن وتپەي اتا قورازدان ايرىلىپ اھ ۇردىم. جارايدى، اق كەپ اقىلى كەم جاس ەدى، سوندىقتان قارا مىسىق اۋزىنا اڭداۋسىزدا ءتۇسىپ قالدى دەلىك، ال اتا قوراز ءويتىپ اشىقاۋىزدىق جاساي قويمايتىن-دى. اق كەپتى دە، اتا قورازدى دا قارا مىسىق بەلىنەن ءبىر باسىپ قىلعي سالاتىنداي جىن اتىپ جۇرگەن تورعايلار مەن تىشقانداردىڭ تاۋسىلىپ بىتكەنى مە؟
شىڭعىس كەيىنگى كەزدە كەپتەر قوناتىن سورەنى جانىعا تازالاپ، جەم اراسىنان قيىرشىق تاستى تەرىپ تاستايتىن پىسىقتىق تانىتىپ ءجۇر. اتا قوراز جايلى سۇراپ ەدىم، اسپانعا الارىپ تاستاعان كۇيى باس شايقادى.
اتا قورازدى جەردەن الىپ، جەرگە سالدىم. جوعالماسا جوقسىز قالسىن. ءبىر، ەكى تابانى كۇرەكتەي ءۇش جىل بويى استى-ۇستىنە ءتۇسىپ باققان مەندە ەس جوق. شۇبىرتىپ سانسىز ۇرپاق ءوسىردى. نەمەرەلەرىن ۇشۋعا ۇيرەتتى. نايقالا باسىپ ءداننىڭ ءىرىسىن، تازاسىن شوقىدى. شوقىدى دا جەم شاشقانىڭا، باققانىڭا مىقتاپ ءبىر تۇكىردى، باسى اۋعان جاققا قاڭعىپ ايدالاعا كەتتى.
ءبىر كۇنى مەكتەپتەن ۇيگە قايتىپ كەلە جاتتىم. كەنەت، كوك قاقپالى ءۇيدىڭ اۋلاسىنان قۇرقىلداعان ءۇن، قاناتتىڭ سارتىلى ەستىلدى. تانىس دىبىستار... دۋالدان اسىلىپ ىشكە ۇڭىلسەم... شارباققا بالاعىنان مىقتاپ بايلانعان اتا قوراز تالپىنىپ جاتىر. قانات قاعادى دا اۋدەم جەر كوتەرىلمەي جاتىپ – كەندىر ءجىپتى بىرت-بىرت ۇزەر قايرات كەپتە قايدان بولسىن - قۇلاپ تۇسەدى. توڭىرەگىندەگى ءبىر توپ ۇساق بالالار ەزۋلەرىن قۇلاققا جەتكەنشە سوزىپ ساندارىن شاپاقتايدى. دەرەۋ دۋالدان اسىپ اۋلا ىشىنە قارعىپ ءتۇستىم دە: «قانە، پىرس-س بوبەكتەر!» دەدىم. اناداي جەرگە ىعىسا ۇيلىعىسىپ تۇردى. ەڭكەيىپ كوگەرشىن بالاعىنداعى ءجىپتى شەشە بەرگەنىم سول ەدى، ۇكىدەي سارى بالانىڭ بوزداپ بەرمەسى بار ما.
— ءاي، ساعان نە جوق؟ ءوزىڭ قاي ءۇيدىڭ شىبىنىسىڭ؟
— مەنىڭ كوگەرشىنىم-م...
— نە-ە؟ مىنادان حابارىڭ بار ما؟— جۇدىرىعىمدى يىسكەتتىم.
— كەسە.
— ەكى كەسە.
— دۇرىس ايتتىڭ. ەندى كوگەرشىندى قايدان العانىڭدى ايت.
— باكىگە ايىرباستاعامىن.
— كىمنىڭ باكىسىنە ايىرباستاپ ەدىڭ، كىشكەنتاي عانا ىزىڭداعان شىبىنىم؟
— قاستارىڭا كوشىپ كەلگەن كورشى بالا...
«كورشى بالا...» كورشى بالا كىم بولۋشى ەدى، شىڭعىسحان دا.
كوشەگە اتىپ شىقتىم. كەۋدەمدە بۇرق ەتكەن اشۋ قويىنىمدى كەرنەپ كەتتى. جالپاڭ بەت بالا شىڭعىسحان دەسە شىڭعىسحان ەكەن. ودان دا كەرەك دەسە كۇنى تومەن. شىڭعىسحان قالالاردى ەرتەڭ قيراتقانىمەن، دوستارىن ءبۇيتىپ ەشقاشان دا تاقىر مۇزعا وتىرعىزباعان.
اۋلاعا كىرىپ كەلسەم، شىڭعىسحان كەپتەرگە جەم شاشىپ وتىر. بالاپان كەپتىڭ ءبىر يىعىنا قونىپتى. مەكتەپ اۋلاسىنداعى «بالالار ءبىزدىڭ باقىتىمىز جانە بولاشاعىمىز» دەگەن ورىندىقتاي-ورىندىقتاي جازۋى بار پلاكاتتاعى بالادان ءبىر اۋسايشى. وندا دا الما بەت، بۇيرا باس بالا يىعىنداعى كوگەرشىنگە قادالا قاراپ ءماز بوپ تۇر. تەك مىناۋ بۇيرا باس ەمەس، جالپاق ءجۇزدى قيسىق كوز بالا.
شىدامادىم، وڭباعاندىعىن، جاقسىلىقتى بىلمەس كەششەلىگىن بەينەلەيتىن سوزدەردى بەتىنە لاقتىردىم. شىمىرىكپەدى، يىعىنداعى كوگەرشىنگە «شىنىمەن سولاي ما؟» دەگەندەي مويىن بۇرىپ قارادى. ءۇشىنشى كلاستا «انا تىلىنەن» جاتتاعان كرىلوۆتىڭ «قارعا مەن تۇلكى» تاقپاعى ەسىمە ءتۇسىپ: «ىرىمشىك ۇرلاعان قۋ تۇلكىسىڭ!» — دەپ ەدىم، ۇرتىن تومپايتا:
— وتىرىك ايتاسىڭ، مەن ىرىمشىك ەمەس، كوگەرشىن ۇرلادىم، — دەپ ءوزىمدى ۇيالتىپ تاستادى.
ۇرىستىم، جەكىردىم. ۇرلىق ءتۇبى — قورلىق ەكەندىگىن ەسكەرتتىم. «مىڭ ءبىر تۇندە» ۇرىنىڭ قولىن پاتشالار بالتامەن شاۋىپ تاستاتقانىن ايتايىن دەدىم دە، كىتاپتى كوكەمنىڭ سورەسىنەن ۇرلاپ وقىعانىم ەسىمە ءتۇسىپ، ەداۋىر ىڭعايسىزدانىپ قالدىم.
ءمىز باقپاعاسىن كۇيىپ كەتىپ باسىنداعى قۇلاقشىنىن جۇلىپ الدىم دا، ارقاما جاسىردىم.
— اكەل قۇلاقشىندى! — قولىن سوزدى.
— قالاي ەكەن كوگەرشىن ۇرلاپ ساتقان، ءا؟ بىلە بىلسەڭ ۇرلىق — تارتىپ العاننان دا سوراقى سۇمپايىلىق. سەن نەگە...
ۇرسىپ-زەكۋدى اياقتاۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى، ويتكەنى ول تاناۋىن جايباراقات شۇقىلاپ تۇردى-تۇردى دا، كەپتەردىڭ قاق ورتاسىنا شالقالاي قۇلادى دەيسىڭ. جەلكەسى جەرگە تاڭق ەتتى. كەپتەر بىتكەن ءدۇر كوتەرىلىپ شاتىرعا قوندى.
شىڭعىسحان بەتى تالاۋراي قوس اياقتاپ جەر تەپكىلەيدى. كوزى اسپانعا اقيا قاراسا، دوڭگەلەنگەن كىشكەنە اۋزى ءۇنسىز ايقايعا تولا كەرىلىپ تۇر.
ساسقانىمنان قولداعى قۇلاقشىندى كۇرتىك قارعا سارت-سۇرت سوعا بەرىپپىن.
شىڭعىسحان ۇيىنەن جالپاڭ بەت ايەل كەڭ ەتىگىن قورپىلداتا، ەتەگى دەلبىرەپ بەرى ۇشتى. انەۋكۇنگى ورامالدى ايەل. قولىندا سىپىرتقى. شالقاسىنان قيمىلسىز جاتقان ۇلىن شىراينالىپ ءجۇر.
— ويبيۋ، ءولتىرىپ كەتتى، ءولتىردى! كىم ءتيىستى ساعان، شۇناق قۇداي-اۋ!
كىم تيىسكەنىن ول ويلاعانداي «شۇناق قۇداي» ەمەس، قۇلىن دا قۇلىنى شىعا شىڭعىرعان شىڭعىسحان مەنى نۇسقاپ كورسەتتى.
— ءا، سەن قاراقۇرت پا ەڭ؟ جەتپەي جەلكەڭنەن ۇزىلگىر، اسپاننان اياعىڭ سالبىراپ تۇسسەڭ دە كورىپ الايىن سەنى!
سىپىرتقىسىن باسىنان اسىرا كوتەرىپ قۋىپ بەردى. جەتپەي جاتىپ جەلكەمنەن ءۇزۋىن توسىپ تۇرايىن با، تۇرا قاشتىم.
سەگىزىنىش تىنىس
باسقا نە شارا؟ شاناعا جەگىلگىش ارىستاننىڭ سورپا-سۋ ءجايلى قيالى مەن كەيبىر جەتەسىزدىكتەرى ءجايلى. كوشە توبەتتەرىنىڭ جىگىتشىلىگى. كوك قانشىق ارىستاننان جىلىكتى نەگە ارتىق سانادى؟
سول كۇنى اۋلا تۇكپىرىندە ەڭ جاقسى كەرەتىن «روبينزون كرۋزو» كىتابىنىڭ مۇقاباسىنا الاقان باسىپ تۇرىپ، كەسىر بالامەن قايتا دوستاسپاۋعا انت ەتتىم. شىڭعىسحان سىرت اينالا بەرە جولداستىقتى بار بولعانى ەكى كوگەرشىنگە بالاپ ساتسا، باسقا نە شارا؟
«بادىراق كوز، سەن تيمەسەڭ مەن تيمەن، اھا-ا-اۋ...» دەپ قانشاما ۋاقىت ىسقىرا اندەتىپ جۇرەر ەدىك، شىڭعىسحان تاعى ءبىر كەسەل باستاماسا. ول ارىستاندى شاناعا جەگۋدى شىعاردى. شىڭعىسحانشا شاناعا يت جەگىپ، اپپاق دالادا قاردى قۇيىنداتا زىرعۋ ءۇشىن تۋ كوتەرىپ تۋندراعا ساپار شەگۋدىڭ قاجەتى شامالى. شانا جاقتاۋلارىنا بايلاۋلى ءجىپتى يت قارعىباۋىنا جالعا دا شىبىرتقىمەن كوكەسىن تانىتا شىقپىرت. ءايدا، بيشىكتى شارتىلداتا اۋانى تىلگىلە دە القاپتى تەنتەك ايقايعا تولتىر كەپ. ءيتتىڭ اتى يت، بىرەر قىڭسىلاۋمەن تالايسىز تاعدىرعا باعىشتاعان نارازىلىعىن بىلدىرەدى دە، العا قۇيىنداي ۇشادى. سونسوڭ مۇرتتى شيراتا (ارينە، بار بولسا) شالقايىپ وتىر. ايتەۋىر توبەت سەنى ءوزى ولەر جەرگە سۇيرەپ اپارماسى اقيقات.
ارىستاننان باسقا يت بولسا شىڭعىسحاننىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسە قويۋى ەكىتالاي بولار ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ توبەت بىرەۋگە قارسى باس كوتەرمەك تۇگىل، الدىنداعى استان ايرىلاتىن اشىق اۋىز. ءبىر مىسال. وتكەن جەتىدە مامام ءتۇن اسقان سورپا-سۋاندى ارىستان تاباعىنا مايمىلدەتە قۇيدى دا ۇيگە كىرىپ كەتتى. توبەت ۇيشىكتەن شىقتى دا، اۋەلى شاتىر ۇستىندە قالعىعان مىسىققا قاراپ اۋزىن ارانداي اشىپ ەڭىرەتە ەسىنەدى. كەرىلدى. مۇنىسى ول تۇرعاندا ەشكىمنىڭ، ونىڭ ىشىندە شاتىر ۇستىندەگى مىسىقتىڭ دا جۇرەگى داۋالاپ سورپاعا تيىسە المايتىنىن مەڭزەۋى. سورپانى سىرعىتا جالاپ باسىن كوتەردى، راحاتتانا كوزىن جۇمدى. قۇداي بىلەدى، ءقازىر تاباقتاعى مايلى ەتتى قالاي ەكى اساپ ءبىر قىلعىتاتىنىن قيالداپ تۇر.
قيالداۋ جاقسى-اق، ايتكەنمەن سونىڭ ءوزى باسقا قالاي ورالدى، سولاي ورىنداۋعا كىرىسپەسەڭ، قول سوزساڭ ۋىسقا جالعاندا تۇسپەيتىن ساعىمعا اينالىپ سالا بەرمەك. نە كەرەك، كەرىلىپ ەسىنەۋ سياقتى قۇرىس-تىرىستى جازاتىن «جاتتىعۋلار» تىم ۇزاققا سوزىلدى. الدەن ۋاقىتتا كوزىن سوڭعى رەت جۇمىپ، قىشقىل اسقازانىنا جەتەرلىكتەي جينالدى-اۋ دەگەن مەزەتتە ارىستان كوزىن اشسا... قىزىل قاقپالى كورشىنىڭ كوك قانشىعى تاباقتاعى كارى جىلىكتى الدىنا وڭگەرىپ قىتىر-قىتىر كەمىرىپ جاتىر. كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن مۇنداي ارسىزدىڭ ارىستاندى ابدەن ابىرجىتتى. «ويباي، توبەت ابىرجىپ قالدى» دەپ جىلىكتى تاباققا قايتا سالا قوياتىن كوك قانشىق پا؟ سالماق تۇگىل وقشانتاي ءتارىزدى قاز-قاتار وتكىر تىستەرىنىڭ اراسىنا سۇيەكتى قىسىپ اپ، اسا ءزىلدى جەككورىنىشپەن ىرىلدادى.
ءقايتسىن، ارىستان امالى — قىڭسىلاۋ دا. «قايقى قۇيرىق قارىنداس-اۋ، مۇنىڭىز قالاي؟ ءجا، سابىر، سابىر... اشۋ باسىڭىز، القىنباڭىز. مەنىكى سىزگە جاراسار قىلىق باسقا ەكەنىن ەسكەرتكەندىك قوي انشەيىن» دەيتىندەي. توبەت نەگە سىپايىلىققا باسىپ، داۋ-دامايدى قاۋلاتپاي تۇر، ونى ءبىر يت بىلەدى، ءبىر يت بىلمەيدى.
ماسەلە بىلاي.
كوك قانشىق بۇل توڭىرەكتەگى توبەتتەردىڭ كوڭىلىن كوتەرەتىن بىردەن-بىر بيكەش. كوپ ءۇي كۇشىكتەۋىنەن قورقىپ قانشىق ۇستامايدى. ەسەسىنە تابەتتەر جىرتىلىپ ايرىلادى. ارىستانداي اۋزى كەرە قارىس ءاپايتوس «جىگىتتەر» اۋلا سايىن شىنجىر كەمىرىپ جاتىر. قاقاعان قىستا الگىلەر، سابىر ءتۇبى سارى التىن دەپ قويىپ ۇيشىك-ۇيشىكتە جاتسا، كوك شىعىپ، الما شەشەك اتىسىمەن تۇمەن-تۇمەنىمەن انداعايلاپ ءتۇن الەتى سەرۋەن سوعادى. ءتۇبىت ءجۇنى بۇرقىراپ، قۇلاعىنان قارا تۇياعىنا دەيىن اي ساۋلەسىنە مالىنعان كوك قانشىق ءبىر بۇرىشتان الگىلەرگە قارسى ۇشىراسادى.
توبەت كوپ تە قانشىق جالعىز. سوسىن ءقايتسىن، قايقى قۇيرىقتى سال-سەرىلەر تاباندا سۇراپىل شايقاستى باستاپ جىبەرەدى. ءار جەردە ار-ۇر ارپالىس. جاپپاي قىڭسىلاۋ جانە گۇرىلدەۋ. ءبىر بارماعىن ىشكە بۇككەن قۋلارى ۇرىمتال تۇستى قاشا ءجۇرىپ اڭدىسا، ارىستان تاقىلەتتى اڭعال، ۇر دا جىقتارى ءبىر-بىرىنىڭ موينىنان تارس قۇشاقتاپ تىك تۇرعان كۇيى، قۇداي بەرگەن ازۋدى اياسىن با، سارت-سۇرت سالىسادى. كوك قانشىق كەربەز. تىرلىكتىڭ مىنا ءپارۋايسىز ءيتىس-تارتىسىنا، مارقاسقالاردىڭ مىنا بەيشارالىعىنا نەمقۇرايدى قاراپ شەتتە وتىر.
ارىستان سول كوكتەمگى چەمپيوناتتاردىڭ جاۋىرىنى جەر يىسكەمەس جەڭىمپازى. كوك قانشىق باۋىرىنان تاراعان كۇشىكتەر وسە كەلە ارىستاننىڭ بالعاداي اياقتارىن، اياققاپتاي كەۋدەسىن قاز-قالپىندا قايتالاپ جاتسا و دا سول قىزويناقتىڭ زاڭدى قورىتىندىسى.
جىلىكتى كوپە-كورنەۋ اۋزىنان جىرىپ اكەتكەن كوك قانشىقتى توبەتتىڭ باس سالماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى سول كوكتەمگى قىزۋ كۇندەردىڭ قۇداي بۇيىرتسا ءالى-اق كەلىپ قالاتىندىعىن پايىمداعان ىشكى ەسەپتە جاتىر.
سويتكەنمەن دە ۇيات-سۇيات، ىزەتتى ۇمىتقان قانشىقتىڭ تاپ الدىندا سۇيەكتى كۇتىر-كۇتىر كەمىرىپ جاتۋى توبەت ىشىنە وت تۇسىرگەندەي ەدى. ىشەگى شۇرقىرايدى. باسى اينالا ما، قالاي؟ جاتا قاپ جەر تىرنادى. قىڭسىلادى. قانشىق ونى ەلەگەن دە جوق، جىلىك ءمۇجۋدىڭ قىزىق-شىجىعىمەن اۋرە. مىنا توبەت بۇعان كارى جىلىكتى قيماسا كوكتەمدە ءبىر قيىردا قالاتىنىنا سەنىمدى. تىلەسە ارىستاننان جاستاۋ «جىگىتتەردىڭ» سوڭىنان ەرەتىنىنە كوك قانشىق كۇمانسىز. ال وسىناۋ مايلى جىلىك باستى تاۋ-تاسقا سوقساڭ دا كەز كەلگەن كۇنى كەز كەلگەن اۋلادان تابىلا بەرمەيدى.
اقىرى توبەت شىدامادى (ەركەك قوي). اياعىن كوتەرىپ، قانشىقتىڭ تۇمسىعىنان ءتۇرتتى: «پاردون، مادام، قوناققا كەلىپسىز، قارسىلىق جوق. ەندەشە الدىعا كەلگەن استى ولە جەگەنشە بولە جەيىك». ءتورت اياقتى بيكەش داستارقان باسىنداعى سىپايىلىق جايلى پالەندەي ساليقالى وي ءتۇيىپ جاتپادى، اتىلىپ كەپ ارىستاننىڭ باشپايىن شايناپ الدى دا، جىلىكتى تىستەي اۋلادان جىتىپ تۇردى. قان-قان قولىن جوعارى كوتەرە ارىستان ساي-سۇيەكتى سىرقىراتا ۇلىسىن كەپ. شاماسى، ايەل حالقىنىڭ كوكايىلدىعى مەن اسپەن اتساڭ، تاس لاقتىراتىن وپاسىزدىعى حاقىندا ءوز تۇسىنىگىن بايانداپ وتىرسا كەرەك.
توعىزىنشى تىنىس
كەرىلىپ تۇرىپ تەپتىم... قاز-قالپى اناۋ جولعى كورىنىس. سەكسەن سومدىق اقىل. كۇشىكتەردى وياتاتىن كورنەكتى يت. جىلىك — ارىستان — شانا — شىڭعىسحان. شاناعا جەگىلگەن بالا. دۇنيەنىڭ قيانپۇرىس ءبىر بولشەگى جانە ا. س. پۋشكيننىڭ قانشا جاسقا تولعانىن دۇرىس ەسەپتەيتىن كالەندار.
...سونىمەن شىڭعىسحان الپامساداي يت جەگىلگەن شانادا شىرت تۇكىرىپ شالقايىپ وتىر.
تاماشالاپ تۇرايىن با، جۇگىرىپ بارىپ توبەتتى شەشتىم دە، جىگەرسىزدىگى، ەزدىگى ءۇشىن كەرىلىپ تۇرىپ، بوكسەدەن تەپتىم. قاڭق ەتتى دە، زىتىپ بەردى. شىڭعىسحان قارسىلىق تا بىلدىرمەدى، راحمەت تە ايتقان جوق، بەتىنەن ايازى شىعا سازارىپ، شانا ۇستىندە وتىرىپ قالعان.
ەكى-ۇش كۇن ءوتتى. اۋلاداعى قاردى كۇرەپ ءجۇرىپ، كوشە جاقتان شىققان ايقاي-شۋدى ەستىدىم. دۋالدان باس قىلتيتىپ قاراسام، قاز-قالپى اناۋ جولعى كورىنىس. قيسىقكوزدىڭ قولىندا شىپ-شىپ ويناعان شىبىق استىندا ارىستان شانانى تارتا الماي قانسورپا. شىڭعىسحان جالعىز ەمەس ەكەن: ارتىنا باياعى شالبار شەشكىش مايماق جابىسىپتى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق.
شانا مىسقال دا ىلگەرى جىلجىماعاسىن شىڭعىسحان مويىن بۇرىپ مايماققا الدەنەنى سىبىرلادى. قيسىق اياقتارى اۋادا شەڭبەرلەر جاساي مايماڭ ۇيگە بەتتەپ، قۇلىپەرەن قۋ تالقان ۇشسىن كەپ.
نە دە بولسا ەكى نۇكتە — شىڭعىسحان، مايماقتىڭ قايتا بىرىگىپ باس قوسۋىن توسۋدى ۇيعاردىم. ارىستاندى شاما كەلسە ءتۇتىپ جەگىم بار. كورسە كىسى قىزىعار بالعاداي قول-اياعى اناۋ. اپپاق وتكىر ازۋلارىن قايدا قويارسىڭ. قاۋىپ قىرماسىن، قۇرىعاندا قۇلاق جىميتىپ، ءتىس ساقىلداتسا شىڭعىسحان دا، مايماق تا ءشىلدىڭ قۇمالاعىنداي شاشىلىپ، باۋىرساقتاي بىتىراپ قاشپاس پا ەدى.
ءوزىن كۇشىك كەزىندە الىس جاماعايىننان اسىراپ العانبىز. ارىستان ءبىزدىڭ قولعا كەلمەس بۇرىن بۇعىپ جاتىپ بالاقتان الاتىن قاباعان بولىپتى. ءوسىپ توبەتكە اينالعاسىن جاماعايىن ارىستاندى يت بازارىنا سالىپ، ساتپاق ەكەن.
«سەكسەن سومعا تۇسەتىن شىعار. سەكسەن سومعا ساتىلاتىن بۇل ءپاتشاعار كەشە سىيلى قوناقتىڭ ءجۇز سەكسەن سومدىق كرەمپلين كوستيۋمىن جىرتىپ، چەرت ۆوزمي... سوسىن ايۋعا تاياق ناماز ۇيرەتىپتى دەگەندەي... ءسىز سونىڭ ۇستىنە ءتۇستىڭىز. ال ءتور سىزدىكى، جوعارى شىعىڭىز!» (ارىستاندى اۋلا اينالدىرا بيشىك استىنا الىپ ءجۇرىپ جاماعايىننىڭ كوكەمە ايقايلاپ ايتقان سوزدەرىنەن).
«سول... كىرسەم الگى نەمە ءيتتىڭ ءراسۋاسىن شىعارىپ... تەگى ايانىشتى. قالتادان سەكسەن سومدى سۋىرىپ اپ: «ءما، جۇمىرىڭا جۇك بولسىن، تەك يتكە تيىسكەنىڭدى تيشى، جارقىنىم!» — دەدىم دە كۇشىكتى قارعىباۋىنان جەتەكتەي شىعىپ كەتتىم (كوكەمنىڭ ماماما ايتقان اڭگىمەسىنەن كەلتىرىلگەن ءۇزىندى).
«اقىلىنىڭ قۇنى بار-جوعى سەكسەن-اق سوم تۇراتىن كەۋەك باستار سەكسەن سومدى دا ءوز ورنىمەن ۇستاي المايدى» (مامام شىبىن ۋىنا سۋ قۇيىپ جاتىپ، كوكەمە وسىنى ايتقان).
كۇشىك ءبىزدى جاتىرقاعان جوق. بيشىكتەن تۇسكەن بىلەم-بىلەم جاراسى جازىلدى. جۇنتتاي بوپ سەمىردى. مىنەز-قۇلقى وزگەردى. ارىستان ەندى جاماعايىن ۇيىندەگى باياعى ىزاقور كۇشىك ەمەس. ءتۇن تۇسە كورشى قۇربى-قۇرداستارىمەن قۋتىڭداپ وينايتىندى شىعاردى. ءبىراق بيشىك قۇدىرەتىنىڭ ارقاسىندا ۇيرەنگەن ءبىر قاسيەتىنەن جاڭىلمادى. ول — ادام اتتى ەكى اياقتى پەندەگە قارسى شىقپاۋ، «جات!» دەسە جەر باۋىرلاپ جاتا قالىپ توپىراق يىسكەۋ، «ءۇش!» دەسە جەلمەن جارىسىپ العا زىمىراۋ.
«اھ-اھ، زىمىراماسقا كۇش قايدا، ادام قولىندا مەنىڭ پىشاقتاي وتكىر ازۋلارىمنان دا قورقىنىشتى قارۋلار بار: جىلانداي ىسىلداعان بيشىك، كوشەدە دومالاپ جاتقان كەز كەلگەن تاس پەن كەسەك... اناۋ جۋىقتا كوشىپ كەلگەن قيتار كوز بالانىڭ شىبىرتقىسى دا بيشىكتەن ەش كەم تۇسپەيدى. اھ-اھ-ھ! (ارىستاننىڭ ءبىز وقي الماعان ويلارىنان كەشىرمە).
ايتپەسە ارىستان اۋلانى جاڭعىرتا ۇرگەندە، ماڭايداعى كۇشىكتەردى ۇيقىدان شوشىپ وياتاتىن كورنەكتى يت قوي.
...مايماڭ ۇيدەن مۇجىلگەن ءداۋ جىلىكتى الىپ شىقتى. شىڭعىسحان دەرەۋ ۇزىن تاياق ۇشىنا الگىنى جىپپەن مىقتاپ شاندىپ بايلادى دا، شاناعا وتىردى. جىلىكتى يت باسىنان اسىرا تۇمسىعىنىڭ الدىنا سالبىراتىپ توستى. ارىستان قۇرمەت ارالاس سەزىممەن جىلىكتى جاسقانا يىسكەگەنىمەن ورنىنان قوزعالمادى. شانا ماڭىنداعى ۇساق بالالار ۇلارداي شۋلاستى.
— وتىرىك ايتىپتى!
— ارىستان سۇيەك سوڭىنان جۇگىرمەدى.
Aha، ءتۇسىندىم! شىڭعىسحاننىڭ ويىنشا مىنا قوماعاي توبەت ءدال قارا تۇمسىعىنىڭ ۇشىندا تەربەلگەن جىلىككە جەتەم دەپ قان سورپاسى شىعىپ، قۇستاي ۇشۋعا ءتيىس. ول جۇگىرگەن سايىن جىلىك تە سوعان سايكەس جىلدامدىقپەن قاشىپ وتىرادى. ياعني ەڭ الدىمەن جىلىك اۋادا قالقىپ زىتادى، ونىڭ سوڭىنان اقىماق ارىستان جىلىككە جەتپەك ۇمىتپەن ءتىلى سالاقتاپ كەپ شاپقىلاماق. ال توبەت جەگىلگەن شانادا اقىلدى شىڭعىسحان مەن مايماق، راحاتتانىپ وتىرماقشى.
ارىستاندارعا قاراي بەتتەدىم. شەكە تامىرىم لىپىلداي سوعىپ، كوز الدىمداعى الەم بۋالدىر تۇمان ىشىنە شىم-شىم تەرەڭدەپ سىڭە بەردى. العا تاستاعان ادىم سانى كوبەيگەن سايىن ميىمنىڭ جىقپىل-جىقپىل قاتپارىنان شىققان ۇزىك-ۇزىك دىبىستار كۇشەيە ءتۇسىپ، باس سۇيەگىمدى شىتىناتىپ بارا جاتتى. «كىم اقىلدى... كورەرمىز... شىڭعىسحان اقىلدى، باسقا دۇنيە اقىماق قوي.... ءقازىر، ءقازىر...» ەرىنىم قىبىرلاپ كەلە جاتسا دا، بۇل سوزدەردى ءوز باسىم ەستىگەن جوقپىن.
الدىمەن ارىستاننىڭ موينىنداعى ءجىپتى شەشتىم. شانا ۇستىندەگى جاپىرايعان شىڭعىسحاندى جۇلىپ الىپ، شەشە الماستاي تۇيىنشەكتەپ جاڭاعى ءجىپتى بەلىنە بايلادىم. شىبىق باسىنداعى سۇيەكتى ارىستانعا ارناپ ۇيدەن الا شىققان شۇجىقپەن اۋىستىردىم. ەندى اسان شىراڭ، شاناعا شالقايىپ وتىر دا، شۇجىقتى قيسىق كوز بالانىڭ مۇرنىنا توسىپ قويىپ ايت ءشۇۋ، العا تارتا بەر!
نەسى بار، ءسويتتىم دە.
— تارت، كانە!
مەن بىلسەم، بۇل بالا قارا جەر قاق ايىرىلسا دا شانانى تارتپايتىن شىعار! قونجيىپ شاناعا وتىرۋىن وتىرعانىممەن وسىنى ويلاعانمىن. وكىرىپ جىلاسا، تومپاق اۋزىنان وڭكەي جالىنىشتى سوزدەردى كەرۋەن-كەرۋەنىمەن اعىتسا جەلكەسىنەن ادەمىلەپ ءبىر ءتۇيىپ، قارعا قازان باسىن شانىشپايمىن با؟ سوسىن سۇيەپ تۇرعىزبايمىن با، كيىمىنە جۇققان قاردى تازارتىپ، ادام بولۋدىڭ ناقتى-ناقتى تورت-بەس جولىن ۇيرەتپەيمىن بە، ۇيىنە اپارىپ سالمايمىن با.
شىڭعىسحان تارتتى! جانە قانداي! قوس تابانداپ تۇرىپ مىقشىڭداپ سۇيرەلەيدى. توڭىرەكتەگىلەر ماز-مەيرام. ونى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيدى. كوزىنە بوتالاپ جاس تولسا دا مىقشىڭداۋىن قويار ەمەس. قايسار بالا ماعان دەگەن ءۇنسىز قارسىلىعى مەن جەككورىنىشىن وسىلاي ءبىلدىردى!
كۇن استىندا كۇمىسشە جىلتىلداپ اسپاننان قۇلاعان قىلاۋ قاماعان قارشاداي بالا كەسىر، قايسار بولسا دا بۇل دۇنيەنىڭ ءوز بوياۋ، بەينەسى بار ءبىر بولشەگىن قۇرايتىنىن سولايشا دالەلدەپ كەلە جاتىر!
بۇرق ەتكەن اشۋدى بىلەككە ءشۇيىرىپ جينادىم دا؛ «ولەر جەرىڭ وسى، تاپ ارقاڭنىڭ تۇسى!» دەپ جاۋىرىنىنان شىبىرتقىمەن تارتىپ جىبەردىم. تاس توبەمدە قايناپ تۇرعان ايازدى اۋا ءتىلىنىپ ءتۇستى دە، شىڭعىسحان شاتقاياقتاي ەتپەتتەپ قۇلادى. جاۋ جىعىلسا تىزە بۇككەنى. يىلگەن باستى قىلىش كەسپەيدى. شانادان ءتۇسىپ قولتىعىنان سۇيەپ تۇرعىزدىم دا بەلىندەگى ءجىپتى شەشتىم.
— ارىستاندى نەگە ۇردىڭ؟ ۇرۋ جاقسى بولسا جاڭا عانا كوردىڭ عوي.
— ارىستان يت تە، مەن اداممىن. ءيتتى ۇرۋعا بولادى. كوكەمنەن باسقا ەشكىمنىڭ مەنى ۇرۋعا قاقىسى جوق. ال سەن ءتىپتى دە كوكەم ەمەسسىڭ. بار عوي، ەندى سوعىپ كور... سوتقا بەرەمىن.
— كوگەرشىن ۇرلاپ ساتقانىڭ ءۇشىن، جازىقسىز ءيتتى شىبىرتقى استىنا العانىڭ ءۇشىن سەنى كىم سوتتايدى؟ — دەدىم. ءسوزىمنىڭ كىتاپ جولدارىنداي جاتىق شىققانىنا ءارى ءسۇيسىنىپ، ءارى تاڭىرقاپ قالدىم.
سۋاعارىن سۇرتە باتەڭكە تۇمسىعىمەن قاردى قارش-قارش تەۋىپ تۇرىپ مىڭق ەتتى.
— مەن، مەن... ادەيى ىستەگەم جوق. سەنبەسەڭ كالەنداردىڭ كەشەگى بەتىن قارا. سونىڭ سىرتىنا سالىنعان سۋرەتتە مەنەن اۋمايتىن بالا شىبىققا بايلانعان جىلىكتى شاناعا جەگىلگەن يت تۇمسىعىنىڭ الدىنا توسىپ زىمىراپ بارادى. كالەندار قاتەلەسپەيدى، ءبارىن دە دۇرىس كورسەتەدى. اي اتىن، كۇننىڭ قاشان شىعىپ، باتاتىنىن، ءتىپتى ورىستىڭ ۇلى اڭىنى الەكساندر سەرگەيەۆيچ پۋشكيننىڭ قانشا جاسقا تولعانىنا دەيىن ءدال ەسەپتەيدى.
ايتاتىنى جوق، شىڭعىسحان ءبىر-اق اۋىز سوزبەن اۋزىما قۇم قۇيدى. ساسقانىمنان اڭقيىپ اۋەگە قارادىم — شاڭىتىپ تۇر-اۋ، اياز بۋىپ شاڭىتىپ تۇر. ايتەۋىر ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ شىڭعىسحاننىڭ اۋزىن جاپتىرارسىڭ، ال، ا. س. پۋشكيننىڭ قانشا جاسقا تولاتىنىن ءدال ەسەپتەيتىن كالەندارعا قارسى نە ايتارسىڭ.
ءونىنشى تىنىس
قايران، مەنىڭ جەردى جالپاعىنان باسقان قوس تابانىم... قىرىڭ ءتورت ءارىپتىڭ پايداسى نەمەسە كوركەم جازۋ داپتەرىنىڭ ءبىر جولى. مەن تەلەديدار پروگرامماسىنا قالاي اينالدىم؟ اقىلدى ادام بولۋدىڭ ادىستەرى.
...كەنەت جەردى جالپاعىنان باسقان قوس تابانىم كوتەرىلىپ جۇرە بەردى دە ۇيىلگەن كۇرتىك قار كوز ىلەسپەس كەرەمەت جىلدامدىقپەن ماعان جاقىنداي باستادى. ىلە قويىن-قونىش، جاعام قارعا سىقاي تولىپ، كۇرتىككە باسپەن تىك شانشىلعانىمدى اڭعاردىم. تۋ سىرتىمدا قيسىق كوز، بەتى جەز لەگەن تۇبىندەي جايپاق تا جىلتىر بەت ايەل جەڭىن ءتۇرىپ شابىنىپ تۇر. وي، مىناۋ شىڭعىسحاننىڭ انەۋكۇنگى قارعاپ-سىلەۋگە شەبەر سىپىرتقىلى شەشەسى عوي.
كومەيىمە كەپەلەپ تولعان قار ەرىسىمەن ەڭ دورەكى دىبىستاردى جامىراتا پورا-پورا ەڭىرەپ جىلاعىم كەلدى. تاناۋ تىرجيتىپ، كوز توستاعانىما جاس شاقىرا بەرگەندە ويدا-جوقتا ساۋلەلى وي ساپ ەتتى: اۋ، جىلاپ-سىقتاپ سورا اعىزاتىنداي مەنىڭ قانداي كىنام بار؟ ينە جاسۋىنداي دا ايىبىم جوق. شىڭعىسحان مەنىڭ ءيتىمدى ۇرسا، ونى مەن ۇردىم. سىيعا سىي، سىراعا بال. ەسەپ 1:1. ويتسە تىستەي قاتىپ جاق قارىستىرىپ، ەگەسكەندە جىلاماۋ قاجەت.
مي قاباتتارىمنىڭ ساي-جۇلگەلەرىنە بۇعىپ قالعان «كوز جاسى»، «جىلاۋ» ءتارىزدى زات ەسىم، تۇيىق ەتىستىكتەردى ۇركىتپەك ويمەن قاردى قاۋىپ-قاۋىپ الدىم دا، «شىڭعىسحان» كىتابىنداعى (اۆتورى يان، اتىن بىلمەدىم) قاتىگەز قاھان شەشەسىنىڭ اتىن ويشا ىزدەستىرە باستادىم. تۇرقان قاتىن! جوق، ول حورەزم شاحىنىڭ شەشەسى - ءتىن. قانشا باس قاتىرسام دا شىڭعىسحان شەشەسىنىڭ اتى تۇگىل، شىڭعىسحاننىڭ شەشەسى دەگەن كۇردەلى انىقتاۋىشتى تاپپاي قاپا بولدىم. ايتپاقشى، كىتاپتا ونداي ايەل تۋرالى جازىلماعان ەكەن عوي. قويشى، جالپاق بەت اپاي جەلكەدەن قۇديتىپ تۇيگەندە نەگە عانا ات تاۋىپ بەرمەدىڭ دەپ ۇرماعان شىعار!
جالپاق بەت اپاي شىڭعىسحاندى جەتەكتەي ۇيگە تارتتى. ولار ۇيگە ابدەن كىرىپ كەتكەسىن ەكى قولىممەن قار، دۇرىسى، جەر تىرەپ تۇرەگەلدىم. ءتورت قۇبىلا تىرق-تىرق كۇلكى، پىش-پىش ءسوز... باسقا ۋاق بولسا بوزداپ قويا بەرەر ەم، كىشكەنە عانا «قۇلىنشاقتاردىڭ» مىنا ءبىراۋىزدى كىسىنەسىنەن كەيىن ول ويدان اينىپ قالدىم. جوق، كۇلەگەشتەر، اسان كوزىنەن شۇبىرىپ اققان جاستى كورگەنشە ىشەكتەرىڭ كوگەرەر!
مەن ءتىپتى دە بوتاداي بوزداۋ ءۇشىن شىڭعىسحاندى شاناعا جەككەمىن جوق.
ارىستان وشاق ورنىنداي قاردى قۇيرىعىمەن تۇنشىقتىرىپ، ءتىلىن سالاقتاتا توڭىرەگىنە الاق-جۇلاق قاراپ وتىر.
نەمەنەگە ىرجاقتاپ جەتىسە قالعان دەسەيشى؟ جالپاق بەت اپاي ەنەمدى ەتبەتىنەن تۇسىرگەندە دە ءوستىپ شات-شادىمان بولدى ما ەكەن؟ كينوداعى ەلدىڭ ءيتى يەسى جەر قۇشىپ جاتقاندا ءبۇيتىپ شات-شادىمان ءتىل سالاقتاتپاق تۇگىل، جاۋ ارقاسىنا اسىلا كەتىپ، جەلكەسىن قيىپ تۇسەدى. ارىستان ونداي عاجاپ ەرلىك جاساماي-اق قويسىن، قۇرىعاندا شىڭعىسحاننىڭ شەشەسى مەنى جەلكەدەن وتىرتقاندا تۇمسىعىن شوشايتا بىرەر مارتە ءۇرىپ بولسا دا، قوقان-لوقى كورسەتسە ەتتى.
كوكىرەكتەگى سىرەۋ-سىرەۋ كەپتەلگەن ىزا-اشۋدى تابان استىنا ىزعارلانا شىرت تۇكىرىپ تاستادىم. ۇيگە بەت الدىم.
...سورپاعا تىڭقيىپ تويىپ العاسىن سامپىلداپ سويلەۋ، ءاي، قيىننىڭ قيىنى. شىدا، شىداما، ءبىزدىڭ ۇيدە قالىپتاسقان تەمىر ءتارتىپ سولاي. كۇنى بويى كىم يە ىستەپ، نە قويدى، قىرىندىسىنا دەيىن قالدىرماي ءالفاۆيتتىڭ قىرىڭ ءتورت ءارپىنىڭ كومەگىمەن جاتار الدىندا سۋرەتتەپ شىعۋى قاجەت. ماسەلەن: «تاڭەرتەڭ تۇرعاسىن ەڭىرەتە ەسىنەپ تەرەزەگە قاراسام، ءداۋ سارى كۇن كۇلمەڭ-كۇلمەڭ ىشكە ءۇڭىلىپ، اينەكپەن جوعارى ورمەلەپ بارادى ەكەن. كوز ۋقالاي سىرتقا شىقتىم. باقشا تۇكپىرىندەگى اعاش ۇيشىكتىڭ شەكەسىنە قوناقتاپ وتىرعان ساۋىسقان تىنىمسىز شىقىلىقتايدى. ءۇنى تەگى سۇيكىمسىز. نە كۇي، نە ءان ەمەس. تاس اتىپ ۇركىتىپ جىبەردىم دە ىشقىر كوتەرىپ قويىپ، الگى باقشا تۇكپىرىندەگى ون، ون بەس ەسە ۇلكەيتىلگەن قارا تورعايدىڭ ءۇياسى ۇقساس ۇيشىك ەسىگىن اشىپ ىشكە كىردىم...» ودان ءارى كىممەن توبەلەسىپ، كىممەن قويدىم، شاتىم ايرىلا جازداپ قاي ارىقتان قارعىدىم، قىسقاسى، كۇندىك ءومىرىم كوركەم جازۋ داپتەرىنىڭ ادەمى تۇسكەن ءبىر جولىنداي كوكەم، مامام الدىندا جازىلىپ جاتۋى قاجەت.
ايتپەسە تەلەديدار پروگرامماسىن بىلەسىڭ بە؟ كادىمگى قاشان، قانداي مۋلتفيلم، سپەكتاكل، كونسەرتتەر كورسەتىلەتىنى ساعات، مينۋتىنا دەيىن تاپتىشتەلىپ جازىلعان قوس بەت پروگرامما. مەن دە ءبىر كۇنىمدى سول پروگرامما دالدىگىنەن اۋدارماستان بايانداۋعا مىندەتتىمىن. ياكي اقىل-ەسى ءجۇز پروسەنت ءبۇتىن بالا تۇنگى ساعات ون شاماسىندا تەلە پروگرامماعا اينالىپ، اكە-شەشە الدىندا سۋ جاڭا ون سومدىقتاي شىتىرلاپ جاتۋى كەرەك.
سوسىن كوكەم، مامام؛ «بۇل فيلم ەسكى»، «ويباي، ون بىردە «دوسمۇحاسان» بار»، «دوسمۇحاسان؟.. سونى كۇندە تىڭداپ قۇلاق سارسىتىپ ءجۇرمىز عوي، ودان دا جاپون ەستراداسىن كورەيىك»،— دەپ ءسوز الماساتىندىقتارى سياقتى كوزدى باقىرايتىپ قويىپ، كۇنى بويعى جاقسى-جامان قىلىقتارىمدى جىلىك، مۇشەلەرگە ءبولىپ ساراپتايدى. ەكەۋى بولىمسىزعا بورداي توزىپ، قيت ەتسەڭ قوجاڭداعىش قازىمىر ادامدار ساناتىنا قوسىلماعانمەن ءبارىبىر، ءبارىبىر ءار كۇنى كەشكە ساپاسىز بوزعىلت قاعازعا باسىلعان (باعاسى بار بولعانى ەكى-اق تيىن!) پروگرامماعا اينالىپ، مايلىق-سۋلىققا جاراتىلۋ كىمنىڭ شەكەسىن شىلقىتا قويسىن!
ءوزىڭ كوكە، ماما بولماعاسىن كورەر كۇن وسى دا.
بۇگىن دە كەشكى استان سوڭ ادەتتەگىدەي پروگرامماعا اينالدىم دا جارتى ساعاتتان سوڭ قايتادان ون ءۇش جاسار سۇيكىمدى بالا قالپىما ءتۇستىم. شىڭعىسحانمەن شەكىسكەنىمدى جاسىرعام جوق. تاياق جەگەنىمدى دە ايتتىم.
ەكەۋى بىر-بىرىنە ءماندى كوز تاستادى دا تورگى بولمەگە كىرىپ ەسىك جاپتى. مەن تەرەزەنى تۇتقان تۇنگە قاراپ ەسىنەدىم. قۇداي بىلەدى، ءدال ءقازىر تورگى بولمەدە كوكەم، مامامنىڭ قول-اياق، بۇتكىل دەنەمدى «ءسوز» اتتى سۋىق سەمسەرمەن اياۋسىز بۇتارلاپ جاتقانىنا ءباس تىگۋگە بارمىن.
قابىرعا ساعات دىڭىلدادى. سەلك ەتتىم. مامام ەسىكتى لاقتىرا كاسەككە جاپسىرىپ تىسقا شىقتى. Top ۇيدەن ىلەسە شىققان كوكەم ورىندىققا جايعاستى دا سۇق ساۋساعىمەن ستول بەتىن تىقىلداتا باستادى. بارىنشا ماعان قاراماۋعا تىرىسادى. تاق-تۇق، تاق-تۇق... تىرناقتارى وسكەن ساۋساقتارى باس سۇيەكتى تەسىپ ءوتىپ، ميىما ءتيىپ جاتقانداي تەگى شىداي الار ەمەسپىن.
ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن سىقىرلاپ سىرتقى قاقپا اشىلدى. ارىستان ءۇردى. بىرەۋلەر دابىرلاي اۋلاعا كىردى. ىلە ەسىك اشىلىپ، اۋەلى شىڭعىسحان، سوڭىنان اكە-شەشەسى، مامام كىرىپ كەلدى.
اكەسىن قول سوزىم جاقىننان كورۋىم وسى بولار. باكەنە بويلى، ءتورتباق. قامىت اياق. تامىرلارى كونتۋر كارتاداعى قاراقۇم كانالىنداي ادىرايعان قولىندا جۇمارلاپ قىسقان بىج-تىج قۇلاقشىنى بار. بيىك تابالدىرىقتى اتتاي بەرە ءسۇرىنىپ كەتىپ ەدى، ءبىسمىللاسى اۋزىنان قوسا شىقتى.
كوكەسى ۇنادى.
شەشەسى كەردەڭدەپ كىردى. جەڭى ماناعىداي ءتۇرۋلى. باسىن ارعىماق اتتارداي ورىنسىز كەگجيتىپ شالقايتا بەرەدى. كوز قيىقتارىندا سالقىن ساۋلەلەر قاشىپ ءجۇر. «مەن كەلدىم، ال قايتەسىڭ؟» دەگەن نىعىزدىعىن شاما-شارقى كەلسە تانىتقىسى بار.
كەردەڭدەگەن كىسى ۇناعان جوق.
كوكەم قالبالاقتاپ ورىندىق ۇسىندى. شىڭعىسحاننىڭ ءتورتباق اكەسى تۇرعان ورنىندا تىپىڭداعانىمەن، بوساعادان ءبارىبىر ۇزامادى. شەشەسى كەرىسىنشە ءىرى-ىرى ادىمداي، كويلەگى كولبەڭدەپ قاسىما كەلدى دە، جاس قىزدىڭ ابجىلدىگىمەن جۇرەلەي قاپ، قىشقىشتاي قاتتى ساۋساقتارىمەن مۇرنىمنان شاپ بەردى. قورىققانىمنان باقىرۋعا شاق قالدىم. وڭ قولىندا اياعى انادان ءبىر، مىنادان ءبىر ءتيىپ شىڭعىسحان ۇشىپ ءجۇر.
— يي-ي، اينالايىن، سۋىق تيگەن بە وزىڭە؟ تاناۋىڭ ءبىتىپ تۇر، تۇگە. قانە، ءسىڭبىرشى. — ساسقانىمنان: «كھە، كھە!» دەپپىن.
— قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش، ءتورت كوز تۇگەل تۇرعاندا تاتۋلاسا قويىڭدار، كوكەتايلار! قۇدايى كورشى تۇرىپ يتتەي قىرقىسقاندارىڭ قاي قۇتىرعاندىق؟ ەستىر قۇلاق، كورەر كوزگە ۇيات تا. ايتپەسە، ايتپادى دەمەڭدەر، جەرگە قاعىپ قايتا سۋىرماسام اتىمدى باسقا قويىڭدار. تۋرا پارە-پارەلەرىڭ شىعادى.
ساسقانىمنان باقىرايىپ ماماما قارادىم. ەكى قولىن قۋسىرا ول ماعان تەسىلىپ قارايدى. قالعان كومەكتى كوكەمنەن كۇتىپ، الاقتاي سوعان بۇرىلدىم. كوكەم جار دەگەندە جالعىز ۇلىن ءسوزى كوپ، كوزى كوك دولى ايەلدىڭ پارە-پارەسىن شىعاراتىنىنا قاناعاتتانعان قالىپپەن باسىن ۇستى-ۇستىنە يزەيدى. شىڭعىسحاننىڭ ءتورتباق كوكەسى ۇمار-جۇمار قۇلاقشىندى باسىنا كەپتەپ كيىپ اپ، جۇلدىز ساناپ تۇرعاننان جامان كوزىن ادىرايتىپ توبەدەن ايىرمايدى.
مامام جۇمساڭ، جىلى الاقانىمەن باسىمنان سيپادى. ىستىق دەمى بەتىمدى شالدى.
— سويتىڭدەر، تاتۋلاسا سالىڭدار!
كوكەم شىلىم تۇتاتىپ، اۋزىنان كوگىلدىر ساقينالاردىڭ الدەنەشەۋىن ءبۇپ-بۇتىن كۇيى ءبولىپ، جوعارى ۇشىرىپ جىبەردى دە، تۇتىنگە قاقالا-شاشالا:
— ءوھ، ءوھ، مەنىڭ بالام اقىلدى. وزىمە شىن تارتسا تاتۋلاسادى، — دەدى.
مامام، كوكەم، شىڭعىسحاندى بىلمەيمىن، ونىڭ اكە-شەشەسى — ءبار-بارى ساندىق تۇبىندەگى كۋالىك قايىرسىن كىندىگىنەن تاراعانىمدى باقانداي ون ءتورت جىلدان بەرى دالەلدەپ جاتسا دا كوكەم بالاسىمىن با، جوق پا، سول كۇدىكتىڭ شىن-وتىرىگىن انىقتاۋدى توسىپ تىنا قالدى.
شىڭعىسحانعا قول ۇسىنىپ، كوكەمنىڭ بەل بالاسى ەكەنىمدى دالەلدەدىم.
توڭىرەك شۋ ەتتى.
— باياعىدان سويتۋلەرىڭ عوي.
— مىنە، اقىلدى جىگىت!
سولاي، سوقىر قيقاباي، تاتۋلاسۋىم مۇڭ ەكەن، كەرەمەتتىڭ كۇشىمەن اقىلدىعا اينالدىم. سوعان قاراعاندا ادامدارمەن باس ساپ تاتۋلاسا بەرسەڭ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە كەمەڭگەرگە اينالۋىڭ دا مۇمكىن.
ون ءبىرىنشى تىنىس
جەر شارىنداعى، كورشىلەر اراسىنداعى بەيبىتشىلىك جاساسىن! مەنىڭ قۇنىم كوك تيىن. ولەزدىككە ۇيرەتۋدىڭ جولى — تاياق، تاعى تاياق. توبەت تۋرالى ساليقالى ويلار. شىڭعىسحانعا نە جورىق؟ ون ەكى جاسار بالا، توعالى ريمدىك جانە كومەندانت ايەلگە ءتون قاسيەت.
قاتتى جابىرلەندىم. ارىستان ءۇشىن، ارىستانعا دا جابىرلەندىم. توبەلەس-ۇرىس توبەت توڭىرەگىنەن تاراسا دا، ارىستان بۇل اۋلا، كەشە، قالادا، پلانەتادا ءومىر سۇرمەيتىندەي ول حاقىندا جۇمعان اۋىز اشىلماعانىنا نازالاندىم. مەنى قويشى، جەلكەگە تيگەن جۇدىرىقتى دا، قاسات قارعا قۇديىپ باسىمنان تىك شانشىلعانىمدى دا ۇمىتارمىن. كەڭ دە جارىڭ مەكتەپ، ەكرانىنان ءسۇت تەكتەس كوگىلجىم جارىڭ توگىلگەن تەلەديدار، «روبينزون كرۋزوداي» قىزىق كىتاپ، قۇربى-قۇرداستار سەتىنەگەن كوڭىلدى سىلاپ-سيپاپ جازىپ جىبەرەر-اق.
ونسىز دا ءومىرى ۇيشىك، اۋلا، كوشە اۋماعىمەن عانا شەكتەلگەن، ماڭايى ارىل-گۇرىل، جالاڭاش تىستەرگە تولى ارىستان شاناعا جەگىلىپ، موينىن قارعىباۋ قاجاپ قيعانىن، جونىنا شىبىرتقى شىپ-شىپ تيگەنىن عۇمىرى جادىنان وشىرە الار ما.
ماماما، كوكەمە باعىشتاعان قارا قازانداي وكپەم جۋىر ماڭدا جىبىمەس. شىڭعىسحان ەكەۋمىزدى تاتۋلاستىرۋ ءۇشىن سونشاما تىراشتانىپ جانىققاندارى نەسى؟ قۇرىعاندا توبەلەس سەبەبىن سۇراسا ەتتى. ولار — ەرەسەكتەر تىلەسە بولدى، ءبىز — بالالار بىر-بىرىمىزگە ارناپ قوينىمىزعا قارا تاس ساپ تۇرساق تا قۇشاقتاسا كەتۋگە ءتيىسپىز. ءيا، سولاي، جاڭا عانا ۇلكەندەردىڭ جان تىنىشتىعىنا بولا شىڭعىسحان ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى ىشتەي جەككورە تۇرا سىرتتاي دوس ەكەنىمىزدى جۇرتقا تۇسىندىرمەك بولدىق، سويتتىك. كىمدى الدادىڭ سوندا؟ ءوزىمىزدى مە؟ شىڭعىسحان بۇدان بىلاي كەپتەردى كورشىلەرگە ساتا ما، ارىستاننىڭ جانىن قيناپ شاناعا جەگە مە، جوق پا، تىم بولماسا ول تۋرالى ءلام-ميم ءسوز قوزعالساشى. «تاتۋلاس، كوگەرشىن ۇرلاپ، يت جەكسە دە، وكپە-باۋىرىڭ ەزىلە ەلجىرەپ ۇرىنىڭ، ۇرعىشتىڭ مۇباراك قولىن قۇشىرلانا قىسىپ تاتۋلاس، تاتۋلاس... جەر شارىنداعى جانە كورشىلەر اراسىنداعى بەيبىتشىلىك جاساسىن! ۋرا-ا!» ايتارى دا، ىستەگەندەرى دە سول بولدى عوي.
جانجال سەبەبىن بىلگىلەرى كەلمەسە، بىلمەك تۇگىل جۇمعان اۋىزدارىن اشپاسا شىنىندا دا ءبىز نە، باعاسى ەكى تيىن پروگرامما نە، نارقى ءبىر بولعانى دا. ەگەر مەن ويلاعان ويمەن، باستان وتكەرگەن كۇيىنىش-سۇيىنىشىممەن ساناسقىلارى كەلمەسە، ونىمەن تىنباي الداپ-سۋلاپ تاتۋلاستىرۋعا تىرىسسا، «وزىمە تارتسا تاتۋلاسا سالادى» دەپ كەششەگە ساناسا راسىندا دا قۇنىم كوك تيىن ەكەن.
ايتپاقشى، ارىستان ءوزىن ءوزى وسى نەگە قورعامايدى؟ قاشانعى ۇستىنە ءتۇسىپ، شىر-پىر بوپ جۇرمەكپىن؟ قىل اياعى قىبىرلاعان قۇمىرسقا دا ۇستاساڭ تىستەپ-شاعىپ، قۇتىلار امالىن قاراستىرىپ جاتادى. توبەت قۇمىرسقا قاسىندا اپان اۋىز قاھارلى جانۋار عوي.
كەي-كەيدە توبەتتىڭ تىم ولەزدىگىنە كۇيىپ وتىرىپ، ونى وسىنشالىق جۇرەك اينىر ەزدىككە قالاي، قاي جەردە نەندەي امال-ايلامەن ۇيرەتتىك دەپ جات تا ويلانامىن. باسقانىڭ ءيتى شاناعا جەكپەك تۇگىل اۋلاسىنىڭ ماڭىنان ءوتىپ كەتسەڭ ارس-ارس جۇلىنىپ جىنىعادى. ال مىناۋ...
سول ەزدىككە ارىستاندى زورلاعانداي بولىپ ءوز قولىمىزدان ۇيرەتتىك قوي، ءبىز ۇيرەتتىك.
...اياعىن باسقان سىيلى قوناقتىڭ بالاعىنان الا ءتۇسىپ، ءجۇز سەكسەن سومدىق كرەمپلين كوستيۋمىن بۇلدىرگەنىنە بولا جاماعايىنىمىز كۇشىك ارىستاندى اۋلانى اينالدىرا قۋىپ ءجۇرىپ، بيشىكپەن ۇزاق سابادى.
...ارىستاندى سەكسەن سومعا ساتىپ اپ، ءبىز اسىراعالى اي دا تولماعان. كۇندەردىڭ كۇنىندە كوپ كەلىمسەك بىرەۋدىڭ تايتىك ۇلى كۇنشۋاقتا قالعىپ جاتقان كۇشىك تۇمسىعىنىڭ ءدال ۇشىنان شەرتىپ قاپ ەدى، تاناۋى تىزىلداپ قويا بەرگەن يت اياسىن با، قاۋىپ تاستادى. ارىستاننىڭ الدىنداعى اياق قاتارىنان ءۇش كۇن اس قۇيىلماي قاڭسىپ جاتتى.
...كەيىن كورشىلەردىڭ يتىمەن تالاسىپ شىرىق كەتىرە بەرمەسىن دەپ مامام جاڭا تۋعان جاس كۇشىكتەردى ارىستاننىڭ ۇيشىگىنە ادەيى تۇنەتەتىن. الگىلەردى ۇيشىككە وڭ قولىمەن سالىپ جاتىپ، سول قولىنا قايىڭ تاياقتى ۇستاپ، ءازىر تۇرۋشى ەدى. جات ءيىس، جىرتيما كوز، جىلبىسقى دەنەلەردى كوڭىلى قوش كورمەگەن توبەت كۇشىكتەردى جەلكەدەن تىستەپ ۇيشىكتەن شىعارا بەرىپ ەدى، سارت تيگەن قايىڭ تاياقتان بەلى قايقاڭ ەتتى.
قايىرىلىپ كەپ بار اشۋىن، كوزىن تىرناپ اشقالى كورگەن قورلىعىن ازۋىنا قاس قاعىمدا تاس ءتۇيىن جيناپ تاياقتى قاپتى، تىستەن دە قاتتى تاياق ازۋىن سىندىردى. تاياق ايۋعا ناماز ۇيرەتەدى. كوپ ۇزاماي تاياڭ جوعارى كوتەرىلسە قايرىلىپ قاپپاق تۇگىل، جاعىمپازدانا جەر باۋىرلاپ جاتا كەتەتىن ادەت تاپتى.
كۇشىكتەر توبەت ۇيشىگىنە تۇنەي باستادى.
ارىستان اقىرى كوكتەمگى كۇندەر بولماسا الىس-جۇلىستى قويىپ الدى. تالاستى تىيعان جامان ەمەس-تى، قۇلاعى جىرىمدالىپ قاناپ جۇرۋدەن ادا-كۇدە قۇتىلدى. تاباعى ءدامدى سورپا، سۇيەك-ساياققا ءدايىم لىقىلداپ تولىپ تۇرسا يتكە تەمىر نە كەرەك.
قايىڭ تاياڭ ۇستاعان ەكى اياقتى پەندەنىڭ ايتقانىنا كونىپ، جۇمساعانىنا جۇگىرسە، تۇرمىس تا تۇزەلمەك ەكەن. تاياق پەن تاباق ارىستاننىڭ ساناسىنا وسى قاعيدانى مىقتاپ شەگەلەگەن. سوسىن ءتىپتى ءۇرۋدى قويدى. بادىراڭ كوز، سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن. سويتسە كورشىلەردىڭ دە، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ دە، ەڭ باستىسى ارىستاننىڭ ءوز قۇلاعى دا تىنىش ەكەن.
ءوستىپ قۇداي دەپ كوكقانشىققا قىرىنداپ ءجۇرىپ جاتقاندا، شىلقىما ءومىردىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى. باعىنۋ، قۇرداي جورعالاۋدىڭ ىلعي دا اياق تولى ءدامدى سورپا سىيلامايتىنىنا شىڭعىسحان ارىستاننىڭ كوزىن مىقتاپ جەتكىزدى. ادەتتەگىدەي قۇرداي جورعالاپ، قۇيرىق بۇلعاپ، شانا سۇيرەپ ەدى، بارعان سايىن شىقپىرتا سابايتىن بولدى. ال شەبەر بولساڭ قۇيرىقتى وڭدى-سولدى بۇلعاڭدات تا شىقپىرتىپ ساباۋدىڭ تەرىستىگىن ءتۇسىندىرىپ كور. شىڭعىسحاندار، شىڭعىسحانشىلار قايتا: «تاياق جاققاسىن مىنا يت قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ تۇر ەكەن. ويتسە تاعى ءبىراز ساباپ الماسا بولماس»، — دەپ تاعى تارپا باسسالاتىنىندا ءسوز جوق.
شىڭعىسحانداي قول-اياقسىز دومالاق پالەدەن ارىستان اۋەلدەن وز باسىن اراشالاپ الۋىنا بولاتىن. ونىڭ جولى وڭاي. قيسىق كوز بالا جامان ويمەن جاقىنداي بەرىسىمەن تىستەرىن تۇگەل جالاڭاشتاپ، اسا قاھارلى رايمەن ىرىلداۋى كەرەك-تىن. ياعني «جولداس، جامان، الدە جاقسى بالاسىڭ با، ول اراسىن ونشالىقتى ايىرا المايمىن. سويتسە دە ماعان تىم جاقىنداماعاي. ايتپەسە، وڭدىرمايمىن دەگەن سوڭ، وڭدىرمايمىن. ودان دا ماعان دەيىن بەس ادىم قالعاندا توقتاي قال دا جاقسىلىقپەن اينالىپ ءوت!»
باسقا-كوزگە ساباپ ۇيرەتكەن «ساباق» كەسىرىنەن ارىستان ءوستىپ جاسىپ، قورلىق-مازاققا ەتى ءولىپ، ۇيرەنىپ كەتتى دەلىك. بەسىكتەن بەلى شىقپاعان شىڭعىسحاننىڭ توڭىرەگىنە قاسقىرشا قاراۋىنا نە جورىق؟ اشىق اسپاندا ءۇنسىز اۋەن بولىپ دىرىلدەي قالىقتاعان مومىن كەپتەر ونىڭ ويىنشا قالتاعا سىلدىراپ تۇسەر ءۇر جاڭا ءۇش، بەس، ون، ون بەس، جيىرما تيىندىق تەمىرلەر عانا. ارىستان — شىڭعىسحاننىڭ ءالى ءوسىپ جەتىلمەگەن قىرسىققا تولى ءجۇز قىرىق قاداقتىق دەنەسىن شاناعا ساپ سۇيرەتۋشى ءتورت اياقتى، قوس قۇلاقتى حايۋان.
ولاي بولسا، توبەت قىزىل قان تۇيىرشىگىنەن، ەت-سۇيەكتەن جارالعان-اۋ، ويتسە قارعىباۋ موينىن قيىپ قينالادى-اۋ دەگەن وي ونىڭ باسىنا قۋالاساڭ كىرمەيدى، كىرمەيتىن شىعار. نەمەسە ىزا بۋىپ تۇمسىعى شوشايىپ ۇرەر، ياكي ەسسىز قۋانىش كەۋدەسىن قاماپ، اۋلا ءىشىن كەزىپ ورعي-ورعي جۇگىرەر، و دا جانى، دەمى بار مىناۋ تىرشىلىكتىڭ قىزىق-شىجىعىنا ورتاق-اۋ... جو-جوق، قيسىق كوز بالا ساناسىنداعى بۇل ۇعىمدار ادەمىلەپ تۇرىپ ۇشكىرلەنگەن قارا ءتۇستى قارىنداشپەن باتتيتا سىزىلعان.
...«ەرتە دۇنيە تاريحىنداعى» ءسان-سالتاناتتى توعالى ريمدىكتەر ءۇشىن قۇلدار تەك قاۋعا تارتۋشى، امفيتەاتر سالۋشى مىڭ سان رىچاگتار. ولاردىڭ ودان باسقا ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءمان-ماعىناسى ۇلكەن دە ءۇنسىز، ءۇنسىز بولعاندىقتان قورقىنىشتى نولگە تەڭ. مەيلى، قۇل قاس سۇلۋ پاتريسيي قىزعا ەسى كەتە عاشىق بولسىن، تۋعان ەلى جاعىنان جىلى سامال ەسكەندە جۇرەگى شىمىرلاپ ساعىنىشقا بولەنەر، الدە اۋەلەتىپ اسپان استىن عالامات اسەم اۋەنگە بولەي بىلەتىن ءانشى شىعار، ءبارىبىر، ءبارىبىر ونىڭ تاڭبالاپ باسىلعان اتى جالعىز؛ ول — قاۋعا تارتۋشى، امفيتەاتر سالۋشى دۇلەي كۇش قانا.
...جۋىقتا كلاسس جەتەكشىسى ءبىزدى «كادىمگى فاشيزم» اتتى فيلمگە ەرتىپ اپاردى. اۋەلى ۇيقى كەلىپ ارەڭ وتىردىق؛ وڭكەي ءبىر دوكۋمەنتتەر، فوتوسۋرەتتەر، ادامدارى وراشولاق سەكىرە جۇگىرگەن ەسكى كادرلار... ورتا تۇسىندا ءبىر ەسىنەپ تاستاپ تاعى قاراسام... داحاۋ كونسلاگەرى كومەندانتىنىڭ ايەلى كادردە تۇتقىن تەرىسىنەن تىگىلگەن بيالاي كيىپ، تاماشالاپ تۇر ەكەن. ءيا، ءيا، تۇتقىن ول ءۇشىن جوعارى ساپالى جىلتىر تەرىگە جارايتىندىعىمەن باعالى.
ءبىزدىڭ شىڭعىسحان — ەرتە دۇنيەدەگى ريم قۇل يەلەنۋشىسى — وتىز جىل بۇرىنعى كومەندانت ايەلى. بىرەۋى — ون ەكى جاسار جاس بالا، ەكىنشىسى — ەرەسەك ەركەك، ءۇشىنشىسى — ايەل. ءبىراق، ءبارىنىڭ باسىن ورتاڭ قاسيەت ءبىر قازانعا سالىپ بىرىكتىرىپ تۇر. ول، ول...
ءتۇۋ، ويلاۋعا دا قورقىنىشتى.
بۇل جەكسۇرىن قاتارعا قالاي ىلىككەنىن شىڭعىسحان ەشقاشان دا تىسىنەن شىعارمايدى. ايتسا وسىعان دەيىن اي قاراپ ءجۇر مە. ەگەسكەندە بالەمدى كەرىپ قويىپ، باعزى زامانداعى تۇرىكتەردەي كەۋدەسىنە قىزىل شوق تا باسا المايسىڭ. باسىپ كەر، باقانداي بەس جىلعا سوتتاتىپ جىبەرسىن. تاعى تىمپيىپ ءجۇرىپ بىرەۋدىڭ كوگەرشىنىن باكىگە ايىرباستاۋعا، ءيتىن شاناعا جەگىپ شىقپىرتا ساباۋعا تىم شەبەر.
سوندا توگالى ريمدىك، كومەندانت ايەلى، شىڭعىسحاننىڭ تاسجۇرەك بوپ وسۋىنە كىم كىنالى؟ ولار ءا دەپ تۋعاندا بەلىنە سەمسەر، تاپانشا بايلاپ، قولىنا شىبىرتقى ۇستاپ شىر ەتپەگەن شىعار.
بىلمەيمىن، بىلمەيمىن... بالكىم، شىڭعىسحاننىڭ ءوزى دە بىلمەس، بىلسە ايتپاي ما؟
ون ەكىنشى تىنىس
دوس تا، جاۋ دا ەمەس. «كوكەم — مامامنىڭ كۇيەۋى». قاساپحانا سيمفونيا سەكىلدى سىڭعىرلاعىش ءسوز. كوپ ۇزاماي قالا شەتىنە شىقتىق. قارلى القاپقا قادالعان سانسىز جەبەلەر. «انە، قاساپحانا!»
شىڭعىسحاننىڭ مىڭ قۇبىلعان مىنەزىن مىقتى بولساڭ ءتۇسىنىپ كور. دۇرىستاپ دوس بولا المادى. «ە، مەيلى، ەندەشە ارازداسايىق» دەپ ۇرسىسىپ كورىپ ەم، دۇرىستاپ جاۋلاسپادى. كونتەك اۋزى بۇرتيىپ ءجۇردى دە قويدى. اۋزىن بۇرتيتسا اسپان اينالىپ الدىما تۇسە قالماس دەپ الشاڭ باسىپ مەن ءجۇردىم. ول كورىنسە قولىمداعى شىبىقتى زۋ-زۋ سىلتەپ، تىستەنىپ الامىن. سوسىن قولما-قول بەتىنە باقىرايىپ قاراي قالامىن با، قىزىق ەندى.
وسى ءبىر قىرسىڭ بالانىڭ ىشىندە تاعى نە قايناپ جاتقانىن بىلگىم كەلەتىنى-اي دەسەڭشى!
ءبىر كۇنى ۇيگە كىرىپ بارا جاتىر ەم، قول بۇلعاپ شاقىرىپ الدى. كەزەكتى قياستىق كۇتكەن كۇيى كۇدىكتەنە باسىپ قاسىنا جاقىندادىم.
— قاساپحاناعا بارعىڭ كەلمەي مە؟ — دەدى ول پالتوسىنىڭ سىنىق تۇيمەسىن نەمقۇرايدى شۇقىلاپ تۇرىپ.
— قانداي قاساپحانا؟
— ءماسساعان، قاساپحانانى بىلمەيسىڭ بە؟ كوكەم ءقازىر سونىڭ باسىندا.
— كوكەم؟
— نەمەنە، كوكەم، كوكەم... كوكەم—مامامنىڭ كۇيەۋى.
— ول وندا نە ىستەيدى؟
— نە ىستەۋشى ەدى، جۇمىس ىستەيدى. قايدا، مەن مەكتەپكە بارعاننان بەرى قاساپحانادا. بۇرىنعى تۇرعان جەرىمىز جۇمىس ورنىنا الىس بولدى. تاستايىن دەسە اقشاسى، پايداسى كوپ دەيدى. سوسىن امالسىز سەندەردىڭ قاستارىڭا كوشىپ كەلگەمىز. انە سولاي. ادام جۇمىس ىستەگەن سوڭ قارنى اشادى، قارنى اشقاسىن تاماق كەرەك. سول تاماقتى كوكەمە مىنا مەن اپارىپ بەرەمىن.— ءسويتتى دە قولىنداعى تەرموس، قاعازعا وراۋلى الدەنەلەر سالىنعان توردى سىرتىنان ماقتانىشپەن ۇرىپ قويدى.
قاساپحانا؟! گالاكتيكا، ەلەكترونيكا، قاساپحانا! قالاي-قالاي قيىلىسىپ سىڭعىرلايدى، ءا؟ تۋرا سيمفونيا دەرسىڭ. جۇمباق تا قىزىق زات! سول جۇمباق تا قىزىڭ زاتتىڭ اتىن ەستىسەم دە ءوزىن كورمەپپىن. بارسام بارايىنشى. ول ءۇشىن تونىمدى شەشىپ الماس. ونىڭ ۇستىنە شىڭعىسحان ەكەۋمىزدىڭ انەۋكۇنگى جانجالىمىز عۇمىر بويعى جانجالعا ۇلاسىپ كەتپەس. كورشىلىگىمىز راس بولسا، ءبارىبىر كۇندەردىڭ كۇنىندە ءتوس سوعىپ، تاتۋلاسۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل سىعىرمەن اۋىز جالاسپاساڭ دا ۇرسىسىپ توبەلەسپەي بەيبىت جۇرگەن ءجون.
— كەتتىك!
كوپ ۇزاماي قالانىڭ شىعىس شەتىنە شىقتىق. كۇن شايداي اشىق، جىلى. ءۇپ ەتكەن جەل جوق. تابان استىنداعى قار قاڭتارداعىداي قۇلاق-شەكە شاعىپ شىقىرلامايدى، ءبىرتۇرلى جۇمساق. بەتىنە ءمولدىر مۇز قابىرشىقتار سەلدىرەي قاتىپتى. ءار جەرى تەسىلىپ قارايعان توبەشىك ۇستىندە ۇزاق قارعالار شوقاقتاپ سەكىرەدى. پىسىناعاسىن قۇلاقشىندى شەشىپ قولىما الدىم. ارىستان قار بەل ورتاسىنان بىركەلكىلەپ كەسكەن ءتۇپ شي تۇبىندە فوتوعا تۇسەردەي وڭ اياعىن مينۋتقا جۋىڭ كوتەرە قاتىپ تۇردى، كەنەتتەن پىسقىرىپ سالدى.
كۇن ەداۋىر كوتەرىلگەن. كۇندى مىڭ ميلليون ۇساق بولشەكتەرگە ءبولىپ قابىلداعان قارلى القاپ جارقىراپ جاتىر. قۋراي-شي باستارى قىراۋدان ارىلىپتى: سۋ تارتىپ سولعىن تۇر. بەينەبىر كوپ ساربازدىڭ قاتار-قاتار تۇرا قالىپ، شىرەنە تارتقان سانسىز جەبەلەرى دالا توسىنە ساۋىلداي قۇديىپ قادالا-قادالا كەتكەن سياقتى. تىنىشتىق، ۇلى دا قاھارلى تىنىشتىق! تەك كوز ۇشىنداعى كوكجيەكتى كوكتەي اسىپ بارا جاتقان تىركەمەلى تراكتوردىڭ گۇرىلى تالىپ جەتەدى. تىنىشتىق، ۇلى تىنىشتىق!
قارى سوقتالانىپ قارايعان سوقپاق دوڭنەن اسىپ، ءبىزدى ويپاتتاعى ۇلكەندى-كىشىلى ۇيلەرگە جالعاسقان قورا سىقپىتتاس ۇزىن قورشاۋدىڭ تاپ جەلكەسىنەن اكەپ ءتۇسىردى. سول-اق مۇڭ ەكەن، ۇيىعان تىنىشتىق الىس كوكجيەكتەرگە شەگىنىپ، توڭىرەك جاندانىپ سالا بەردى. قالا، قورشاۋ اراسىنا شەك بوپ تارتىلعان ەلەكتر باعانالارى ءبىرقالىپتى دىڭىلدايدى. قوي-سيىردىڭ موڭىرەگەنى ەستىلەدى. ارا-تۇرا ادامداردىڭ دابىرلاپ سويلەسكەنى، ايقايلاسقانى قۇلاققا جەتىپ تۇر. الدە قي ما، ايتەۋىر كۇلىمسى ءيىس سەزىلگەندەي.
شىڭعىسحان كوپە-كورنەۋ كوڭىلدەنىپ جۇرە بەردى. ءدوڭ باسىندا كينوداعى ناپولەونشا تاناۋى دەلديە قولىن قۋسىرىپ قالت تۇرا قاپ، مەن بۇرىن ەستىمەگەن كىسى قىزىعارلىق اشىق، ايقىن داۋىسپەن:
— انە، قاساپحانا! — دەپ ساڭق ەتتى.
قۇلدىراڭداپ تومەن بەتتەدى. ەلەكتر باعاناسى دىڭىلدايدى، سيىرلار موڭىرەيدى. قوي ماڭىرايدى.
سۇتتەي ۇيىعان تىنىشتىڭ بۇزىلعان ەكەن...
ون ءۇشىنشى تىنىس
قۇرىم ەتىك قونىشتى اۋكەسى بار قارا بۇقا. تورت-بەس جىگىت سىرتقا شىقتى. تاياق يسكەگەن ارىستان. تاعى دا قارا بۇقا — قارا شارشى. اسپان — جەر ارالىعىندا ماڭىعان ءار ءتۇرلى دىبىستار. تۇينەك تيگەندەي قار ۇستىندە اۋنادىم كەپ، اۋنادىم.
قاساپحانا قاسىنا جەتتىك.
بيىك كەلگەن اعاش قورشاۋعا ماڭداي تىرەلدى. مال ءجۇنى جابىسقان جۋان، جىلتىر باعانالار... ابدەن قي تولاستىرىپ شەگەلەنگەن قالىڭ قارا تاقتايلار كوكجيەكتى كولەڭكەلەپ تۇر. قانشاما قيۋلاستىرىلسا دا قالىڭ تاقتايلار اراسىنان جىڭىشكەلەنىپ ۇزىنىنان ۇزاق سوزىلعان جارىق، ساڭىلاۋلار قالىپتى. كورىپ تۇرمىن — سول ساڭىلاۋلار قوڭىر، قارا، توقال، ءمۇيىزدى وگىزدەر مەن سيىرلارعا لىقا تولى. اۋىز-مۇرىندارىنان بۋ اتقىلاپ، تۇياق سىرتىلداتا قابىرعانى جاعالاي اينالىپ ءجۇر. وڭكەي ءبىر ءجۇنى جىلتىراعان توق، سەمىز. اسىرەسە، كىشكەنە قىزىل كوزدى ءنان قارا بۇقا عالامات قورقىنىشتى. اۋكەسى قۇرىم ەتىكتىڭ قونىشىنداي قاتپار-قاتپار. تۇرقى ەسىك پەن توردەي. بەلى سالىڭقى بولسا، جوتاسى كۇدىس. «ءبو-و!» دەپ قويىپ، ءالسىن-الى تۇياقتارىمەن جەر تارپي توڭىرەگىنە اسا ىزعارمەن شاتاق ىزدەپ قارايدى. الدا-جالدا ول قوزعالا قالسا، باسقالارى كوكساۋىر شورتان ىقتىرعان شاباقتارشا جان-جاققا بىتىراي شاشىراپ جول اشادى.
ەكى قاتار سۇر ۇيگە جالعاسقان قورشاۋ بۇرىشىنداعى تەمىر ەسىك سىقىرلاي اشىلىپ ەدى، ىشتە قامالىپ، بۋلىعىپ تۇرعان قارا كولەڭكە سىرتقا لاپ بەرىپ، كاسەك بەتىمەن بەت بوپ قارا شارشى قۇرا قالدى. سول قارا شارشىدان ءبولىنىپ، تورت-بەس جىگىت سىرتقا شىقتى. قولدارىنا ۇستاعان تەمىر ىستىكتى اعاش تاياقتارى... جانە جارقىراعان ترانزيستور بار. ىستىك سوڭىنا جالعانعان سىم يرەلەڭدەي ەلەكتر باعاناسىنداعى جۇيەگە جالعاسىپ جاتىر.
شىڭعىسحان جەڭىمنەن جۇلقىدى.
— قارا، انە قاراشى! — قاراۋ ءۇشىن اۋەلى سول «قارا!» دەگەن ادامعا قاراپ الۋ كەرەك. بۇرىلىپ شىڭعىسحاننىڭ بەتىنە قارادىم دا تاڭدانعاننان اۋىز اشىپ قالدىم. قيىق كوزى كادىمگىدەي ۇلكەيە جالتىلداپ تۇر. بەت ۇشىندا ادەمى اراي بار. وسىك تىرناقتارىن شىدامسىزدانا تىستەلەپ، قاساپحانا جاقتان كوز ايىرار ەمەس. ناق ءبىر قالانى الۋعا قامدانىپ جاتقان قالىڭ قولىنا تاعاتسىز قاراپ تۇرعان قاھان دەرسىڭ.
ال قارادىق. قارايتىنداي كوز جاۋىن العان تۇك تە جوق. جىگىتتەر تىستەگەن شىلىمدارىن بۋداقتاتىپ ەزۋلەرىندە ارلى-بەرلى ىرعىتادى. قارقىلداسا كۇلىستى. قارا بۇقاعا كوزدەرىنىڭ سۇعىن قاداپ، تورەرو، كورريدا، يسپاندىقتار جايلى بىرنەشە بايسالدى پىكىر ايتتى. كۇدىس مويىن، قالىڭ قاباقتى بىرەۋى — وي، مىناۋ شىڭعىسحاننىڭ قۇلاقشىن جۇمارلاعىش كوكەسى عوي — تاياق ۇشىن بۇقا جونىنا جاناي تيگىزەر-تيگىزبەس سيپاپ وتە شىعىپ ەدى، الگى ءزىل شويىن دەنەسىن بۇيىم قىرلى كورمەي ىلگەرى ىتقىپ، سيىر-تورپاقتاردى بۇزىپ-جارا قورشاۋدىڭ قارسى بۇرىشىنا تىعىلدى. ارتقى اياعىن اۋىرسىنا سىلكىلەيدى. كوزى شاتىناپ، كوجەكشە ءدىر-دىر ەتەدى. ءتىپتى قاراۋعا ۇيات.
بۇقا سيركتە سالتو-مورتالە جاساعاننان جامان جىگىتتەر كومەيلەرىنە دەيىن كورسەتىپ ال قارقىلدا، كۇل. ىلە انەكدوت باستاپ كەتتى.
— ەرتە، ەرتە، ەرتەدە اۋىل ۇستىندە اەروپلان اينالىپ ءجۇرىپتى. يتتەر ۇيشىككە تىعىلىپ، ەشكىلەر ماڭىراپ، اۋىل ازان-قازان. كوز تىرناپ اشقالى مۇنداي قۇبىجىق كورمەگەن ادامدار الگىنىڭ نەتكەن زات ەكەنىن ايىرا الماپتى. سوندا ءبىر پىسىڭ تۇرىپ: «جولداستار جانە دوستار، مۇنى مولداعا كورسەتەيىك. ول الەمدەگى جۇمباق سىرلاردىڭ ءبارىن بىلۋگە ءتيىس. مولدا اۋەلى قۇراندى دا ەجىكتەپ وقي بىلەدى»، — دەپتى.
سالدەسى باسىنان تۇسە جازداپ مولدا دا اسپانعا كوز الارتىپ كوپ قارايدى. پىرىلداعان پالەنىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەسىن كوز الارتقانمەن نە پايدا. مولدەكەڭنىڭ ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىعادى. «ءيا... مۇنىڭ نەندەي جىن-سايتان ەكەنىن مىنا ءميعۇلالارعا ايتا الماسام ابىروي ايرانداي توگىلمەك. سالدەدە دە، ساقالدا دا ءقادىر قالمايدى. قايتكەندە بىردەڭە ويلاپ تاپقان دۇرىس». اقىرى مولدا ساقالى شوشاڭداپ تۇرىپ؛ «بۇل ءجۇز جاساعان ماسا!» — دەيدى سۇق ساۋساعىمەن اەروپلاندى نۇسقاي.
ەل ونىڭ بۇل دانىشپاندىعىنا تاڭ قاپ، جاعالارىن ۇستاپتى. مولدا ساقالىن ۋىستاپ: «كھە، كھە!» دەي بەرسە كەرەك. ۇيالۋدان با، قۋانۋدان با، ونى قۇدايدىڭ ءبىر ءوزى ءبىلسىن.
شىڭعىسحاننىڭ يىعىنان تارتتىم.
— اناۋ تاياقتارى نەسى؟
ول بەتىمە قادالىپ ۇزاق قارادى. بايقايمىن، ادام ويلاماس توپاس سۇراقتى قايدان تاۋىپ قابىرعادان قويا قوياتىنىما تاڭ قاپ تۇر. سالدەن كەيىن كوزىندە كەكەسىنگە ۇقساس جاعىمسىز جالتىل ويناي باستادى.
— ءقازىر بىلەسىڭ. ءجۇر، قورشاۋ ىشىنە كىرەيىك. ارىستاندى دا قوسا ەرتىپ ال.
قاقپانى اشىپ، ىشكە كىردىك. جىگىتتەردىڭ جاستاۋى جاقىنداپ كەپ، شىڭعىسحاننىڭ ارقاسىنان قاقتى دا ايقاي سالدى.
— كوكە، كومەكشىڭىز كەلدى، قارسى الىڭىز!
شىڭعىسحان جىمىڭ-جىمىڭ. ماعان ونسىز دا قىسىق كوزىن قىسىپ قويدى دا جاڭاعى جىگىتكە:
— اعا، تاياقتى بەرە تۇرشى! — دەدى.
تاياق قولعا تيگەسىن شىڭعىسحان ساۋساق ۇشىمەن ارىستاندى شاقىردى.
— كا، كا!
سارقىتتان قۇر قالارداي توبەت ارسالاڭداپ قاسىنا جەتىپ باردى. انەۋكۇنى عانا شىڭعىسحاننىڭ شىبىقپەن شىقپىرتىپ، كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتكەنىن تازا ۇمىتىپتى.
— ارىستان، ارىستان، كا! — ول تاياقتى توبەت تۇمسىعىنا سوزدى. رەتى كەپ تۇرعاندا نە زات بولسا دا بالسىنبەي يىسكەپ، ماي ما، نان با، انىقتاپ قالعان دۇرىس. يت پەشەنەسىنە جازىلعان جازمىش وسىلاي بولعاسىن توبەت سىڭسي قىڭسىلاپ، دىمقىل تۇمسىعىن تاياق ۇشىنا جاقىنداتا بەردى. ءماسساعان، نان مەن ماي! تيگىزەر-تيگىزبەستە-اق اششى داۋىسپەن شاڭق ەتىپ، تۇرعان ورنىندا تىراپاي استى. ەكى-ۇش مارتە اۋناپ كەتتى. اقىرى اشىڭ قاقپادان اتىپ شىقتى دا، ۇلي بەرىپ: «وسى ۇلۋ مەنىڭ قاي تەڭىم، تاعى ءبىر كەسەل-كەسەپاتقا ۇشىراماي تۇرعاندا الدى-ارتقا قاراماي زىتايىن» دەپ شەشسە كەرەك، قار باسقان ءقۇلادۇزدى بەتتەپ قاشا جونەلدى.
— حي-حي-حي... — جالت قاراسام، شىڭعىسحاننىڭ شىڭكىل كۇلكىسى يت سوڭىنان ايتاق سالىپ بارادى ەكەن.
ەرىنىمنىڭ قانىن شىعارا قىرشىپ الدىم. مۇمكىن، شىپ-شىپ قان شىعۋى دا ىقتيمال. ءۇنسىز شىڭعىرا بۇرق ەتكەن اشۋ مەن ىزانى تاس تۇيىلگەن جۇدىرىعىما جينادىم دا، قيسىق كوز بالاعا بەتتەپ جاقىنداي بەردىم.
— انانى قارا! — شىڭعىسحان ءۇنى شىمىر شابىتپەن شاڭق ەتتى. ەرەكشە ىنت-جىنتپەن العا ۇمسىنا الدەنەگە قۇشتارلىقپەن كوز تىگىپ تۇر.
ۇيلىققان سيىر، وگىزدەر ايقارا اشۋلى تەمىر ەسىككە — قاساپتىڭ قارا شارشى اۋزىنا قاراي اۋىر قوزعالا باستاپتى. جاڭاعى جىگىتتەر تابىننان جىرىلىپ قاشقانداردى جاسقاي توپقا قايتا قۋىپ تىعىپ ءجۇر.
تەك بوساعاعا ءىلۋلى ترانزيستور توڭىرەكتى باسقا كوتەرە ساڭقىلداپ سويلەپ تۇر.
تابىن الدىنداعى قايراۋلى كوك سۇڭگى — كۇدىس مويىن قىزىل كوز قارا بۇقا. جەكە وزىپ، جەردى ويارداي تۇياعىن شيىرە سالماقپەن تاستايدى. شاشاسىنا قاتقان سىرنە-سىرنە كەسەك مۇز اتتاعان سايىن سۋىق سىرتىلدايدى. ءجۇرىپ كەلە جاتقان كۇيى قايقى قىلىش تارىزدەس بۋناق-بۋناق ساقينالى قاراعاي ءمۇيىزىن قاھارلانا شايقاپ، تاناۋ تارتادى. نىقتاپ باسقان كۇيى اناۋ الاقانداي قارا شارشىنى ءقازىر مۇيىزگە ءىلىپ لاقتىرا سالاتىنداي مىعىم ءتىپتى. ال قارا شارشى ودان ارمەن تالاۋراپ، قاراۋىتا تۇسكەن. تابىن بۇقا قۇدىرەتىنە ءۇنسىز تابىنىپ، سوڭىنان شۇباي ەرەدى. بۇقا بولسا بۇل جاھاندا ءتىرى جان وزىنە قارسى كەپ كەۋدەدەن يتەرمەسىنە، ءسىرا، سەنىمدى. مىنا ەكپىنمەن تەمىر قاقپا تاس جابىڭ تۇرسا دا باسىپ-جانشىپ، تاپاي يلەپ كەتۋگە بار.
قارا بۇقا مىقتاپ قاتەلەسىپتى.
ەسىك اۋزىنداعى بيىك تۇعىردا تۇرعان شىڭعىسحاننىڭ كوكەسى شابىنعان بۇقانى تۇسىنان وتكىزە بەرە قابىرعاداعى قارا نۇكتە — قارا تۇيمەنى باسىپ ەدى، قاقپا سارت جابىلدى دا، ماقاۋ قارا شارشى قارا بۇقانى وپ-وڭاي جۇتا سالدى. ءتورت قۇبىلادان بىرەگەي قىسقان تەمىر قۇشاق قارا بۇقانىڭ تىرپىن شىعارمادى.
زەڭگىر اسپان، تەڭگەدەي بۇلت جوق بيىك اسپان عانا ەش ايقاي-اتتانسىز وراسان زور كوكپەڭبەك جانارىمەن ءۇنسىز ۇڭىلە توبەدەن ءتونىپ تۇر.
شىڭعىسحاننىڭ كوكەسى ەلەكتر تاياقتى بۇقانىڭ كۇدىرەيگەن كەرە قارىس جالىنا كىرش سۇقتى.
ماڭعاز بۇقانىڭ بۇتكىل دەنەسى ءدىر ەتتى. ەزۋىنەن جالپاق قىزىل ءتىلى، تىلىنە قوسا كوزى شاراسىنان شىعىپ بارا جاتتى. ەزۋىنە قوس ۋىس كوبىك ءىلىنىپتى. قارا بۇقا كوبىك ەمەس، قول ورامال جالماپ تۇرعان ءتارىزدى.
سوسىن كوبىك — قول ورامال جالماعان بۇقا ۇيات-سۇياتتى جيناپ قويىپ، ادام ءيا جانۋار داۋسىنا جامان ۇنمەن وكىردى-اي كەپ.
بۇل بۇقا ەمەس، جاندى جاعادان العان اجالدىڭ اقىرعان داۋسى ەدى.
ترانزيستور مۇڭ كولەڭكەسى كوشكەن قوڭىر سازدى توگەدى. قاپالاق قار استىندا جالاڭ باس كوكەم تارتقان اۋەن... اۋەنگە قوسا ديكتور ءوز داۋىسىنا ءوزى سۇيسىنە ساڭقىلداپ تۇر. «پورتۋگال جۇرتىنىڭ جەر جۇزىنە داڭقى جايىلعان ۆيولونچەلشىسى گاسپار كاسادونىڭ سىزدەر تىڭداعان تاكاتتوسى جالت ەتىپ كوشپەلى التىنداي زىرعىپ ەتكەن جاستىق شاعىن اڭساعان ادامنىڭ ساعىنىشى مەن بۋلىققان وكسىگىن تاپ باسىپ، ءدال بەينەلەيدى...»
تالاي قۇناجىننىڭ كوز قۇرتى بولعان قاتپار-قاتپار اۋكەلى قايران قارا بۇڭا اجال سۇيەگەن سوڭعى جانتالاسپەن ىلگەرى ۇمتىلا ەتپەتتەپ قۇلادى...
قاقپا قايتا اشىلىپ، ىشتەن بىلەك سىبانعان ەكى جىگىت شىقتى دا قارا بۇقانى شالىپ جىبەردى. كوپىرشىگەن قان بۇقا ماڭىنداعى قاردى قىزىلعا بويادى. كوزىمدى جۇما قويدىم.
مەن ەندى اجال داۋسىنا قوسا اجالدىڭ قانداي ەكەنىن كوردىم.
قورشاۋ ءىشى ىڭ-جىڭ، ۋ-شۋ. ەڭ مىقتىسى، ەڭ سەرىسى قارا بۇقا كەسەپات حالگە ۇشىراعاسىن قالعاندارى قارا شارشىعا جەتە بەرىپ جالت بەرىستى.
كۇلەگەش جىگىتتەر ەزۋ جيماعان كۇيى ەلەكتر تاياقپەن سيىر، تورپاقتى تەمىر قاقپاعا كىرگىزۋ قامىمەن ءالى قايىرعىشتاي قۋالاپ ءجۇر.
كۇلىپ ءجۇرىپ تە تابىت، كۇرەكسىز، كۇرەكپەن بۇرقىراتىپ توپىراق قازۋسىز ءتىرى جاندى جەرلەۋگە بولادى ەكەن.
شىڭعىسحاننىڭ كوكەسى كەلەسى سيىردىڭ جانىن جاھاننامعا اتتاندىرىپ ساپ، شىلىم تۇتاتتى. سوسىن كوزى كەڭ اشىلا باقىرايا قاتىپ تۇرعان ماعان قاراي مويىن بۇرىپ، اۋزىن قايشىلاپ بىردەڭەلەر ايتتى. مەن بولسام تۇك ەستىمەيمىن، تاس ساڭىراۋمىن، تەك قاراشىعىممەن عانا قارسى الدىمداعى دۇنيەنى ەش سەزىمسىز تۇگەندەيمىن.
كوز الدىمدا قارا بۇقا قىلجيىپ جاتسا دا، قۇلاعىمنىڭ ىشىندە قارا بۇقا وكىرىپ ءجۇر.
— ءجۇر، جۇرسەيشى. انە، ءبىزدى اعام شاقىرىپ تۇر. بالەم، ءقازىر ءبىز دە كوكەسىن تانىتىپ سيىرلاردى شانشيمىز. وگىزگە شاما جەتپەسە دە تايىنشا-تورپاقتاردى بار ما... قورىقپاي-اق قوي، تۇيەدەي سەن تۇگىل، تۇستىك اكەلگەن سايىن مەن دە ەكەۋ-ۇشەۋدەن قۇلاتىپ ءجۇرمىن. و باستا باقىرىپ جىلاپ ەدىم. كور دە تۇر، بىرەر كۇن وتكەسىن سەنىڭ دە ەتىڭ ۇيرەنىپ كەتەدى. ساعان اۋەلى قوي-ەشكىنى شانشىتاتىن شىعار.
شىڭعىسحان سامبىرلاي سويلەپ الدىعا ءتۇستى، اكەسىنە قاراي جول باستادى.
مەن...
مەن كىلت بۇرىلىپ، كوكجيەكتى كوكتەي اسىپ كەتكەن ارىستاننىڭ باعىتىنا قاراما-قارسى جاڭقا جانۇشىرىپ جۇگىرە جونەلدىم. تۇك ەستىمەيمىن، دانەڭە بىلمەيمىن، ايتەۋىر زىتىپ كەلەمىن. قاڭق ەتكەن ارىستان، قورقىنىشتى قارا شارشىدان قاشىپ، قورشاۋ بويلاعان وگىز-تورپاق، تايىنشالاردىڭ قان ءيسىن تارتىپ وكىرگەندەرى، ترانزيستور مەن كوكەم ۆيولونچەلىنەن توگىلگەن وكىنىش پەن وكسىككە تولى ساز — مىناۋ كوكشۇڭعىل اسپان مەن قارلى دالا اراسىندا زەڭىگەن بار دىبىس ماڭايىما شوقتاي جيىلىپ شىرق ۇيىرىلەدى، مۇڭلى زارمەن سىڭسي اندەتەدى، جىلايدى، مەيىرىمسىزدىك، تاسجۇرەكتىك گيمنىن تارتادى. ويدا جوقتا اسپاندى شىت-شىت قاقىراتا ساقىلداعان شىڭعىسحان كۇلكىسى توبەدەن تۇيىلە كەپ الگى سازدارعا — اڭ كەپتەرگە قونا ءتۇسىپ، قاۋىرسىندارىن بۇرقىلداتا بۇرەدى.
اپپاق دالا ءتوسىن تەپكىلەپ قانشا قاشسام دا قۇلاعىمدا تۇنىپ تۇرعان بۇقانىڭ وكىرگەن ءۇنى قۇتقارمادى، قايتا ەرەپات كۇشەيە ءتۇستى، جاڭعىرىعى الەمدى شارلاپ، قارسى تۇرار جان-جانۋاردى جەر جاستاندىرا جايىلىپ بارادى. قۇلىپەرەن-ڭۋ تالقان زىتىپ كەلە جاتقان كۇيى ءسۇرىنىپ كەتىپ ەتپەتىمنەن ءتۇستىم، دۇرىسىندا ادەيى جىعىلدىم. ادەيى جىعىلعانىم بۇقا ءۇنى مەن شىڭعىسحاننىڭ كۇلكىسى ۇستىمنەن سىدىرا ءوتىپ كەتسە دەگەن شولاق ويدىڭ قيمىلىما تۇسىرگەن كولەڭكەسى. ەتپەتتەي ءتۇستىم دە دىبىستان قاشىپ، قاسات قاردى باسىممەن ءسۇزىپ-سۇزىپ، تۇينەك تيگەندەي اۋنادىم كەپ، اۋنادىم. مەيلى، اق قارعا قۇلاق قاعاناعىن جارىپ بارا جاتقان ازان-قازان دىبىستار تۇنشىقسىن، كيىمگە جۇققان قان داقتارىن قار الىپ قالسىن، اقتان باسقانىڭ ءبارى قارعا جۇعىپ تازارايىن، ءسويتسىن، ءسويتسىن...
قاردىڭ كەڭسىرىك جارار قاتقىل دا قۇرعاق تازا يىسىنە تۇمسىعىمدى كومىپ جاتىپ پورا-پورا جىلادىم. تامشىلاعان جاس ءتۇيىر-تۇيىر كوك مۇز بىتىراعا اينالدى، ءتۇيىر بىتىرالار الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن باسى قوسىلا كەلە تاستاي ءبىر نۇكتەگە جينالىپ، بارىنشا سىعىمدالعان مەيىرىمسىزدىك بىرلىكتەرى.
ون ءتورتىنىش تىنىس نەمەسە سوڭعى ءسوز
قالا سىرتىنا جاسىرىنعان جاۋ — قاساپحانا. لاق ارقالاعان كوكجالعا شىڭعىسحاننىڭ كوكەسى نەسىمەن ۇقساس؟ قاراقشى تابىلسا قولعا قارۋ الماي نە تۇرىس؟ سەنەككە سىبدىرسىز كىردىم دە... گۇر-گۇر جانعان قاساپحانا... جانە شىرپى باسىنداعى شىندىق.
سۋىق قار دەمىنە دەم قوسىپ جاتىپ، بۇرىن باسقا كىرىپ كورمەگەن توسىن ويدىڭ ۇشىعىن ۇستادىم. تۇنەۋكۇنى شىڭعىسحاندى شىرىلداتىپ بەكەردەن بەكەرگە جەلكەدەن ءتۇيىپپىن. قالىقتاپ ۇشار كوگەرشىندەردىڭ، ادال دا اڭقاۋ ارىستاننىڭ جاۋى مەن ەلەستەتكەندەي كورشى ۇيدەگى قيسىق كوز بالا ەمەس، الىستا، قالا سىرتىندا بوپ شىقتى. ول —قارا بۇقانى، تايىنشا-تورپاقتاردى تابىن-تابىنىمەن قىرىپ سالعىش اعاش قورشاۋلى، تەمىر قاقپالى قاساپحانا.
شىڭعىسحاننىڭ كوكەسى سەمياسىن اسىراۋ ءۇشىن بۇڭا سويسا، كۇنى ەرتەڭ ورنىن باسار ءىزباسار تاربيەلەمەك ويمەن جاس بالا قولىنا ەلەكتر تاياق ۇستاتادى. بالاسى تايىنشالاردى مۇردەم كەتىرىپ جاتسا: «جارايسىڭ، جىگىتىم!» — دەپ قۋشىق جاۋىرىنىنان سارت-سۇرت قاعادى. ال شىڭعىسحان، كىشكەنە شىڭعىسحان مىنا جىڭىشكە ەلەكتر تاياقتىڭ قارا بۇقاداي ءداۋدى تىراپاي اسىرعانىنا تەگى تابىنۋلى. ەندى ول ەلەكتر تاياق قۇدىرەتىنە قارسى تۇرا المايتىنداردى — وگىزدى، سيىرلاردى، سوسىن ارىستان، كەپتەردى ءتىرى جان دەپ تانىمايدى.
وتكەن جەتىدە تەلەديداردان كورگەن «حايۋاناتتار الەمى» پروگرامماسىندا تىك قۇلاق قاسقىر بولتىرىكتەرىن اڭ الۋعا ەستىپ باۋلىعان. كوكجال بۇكەڭدەي جەلىپ، ءىن ماڭايىندا اسىر ساپ جۇرگەن كۇشىكتەرىنىڭ قاسىنا كەلدى دە، ارقاسىنداعى بۇيرا ماڭداي لاقتى ب ا ق ەتكىزىپ كۇشىكتەردىڭ ورتاسىنا تاستادى. الگىلەر اۋەلى قورقىپ قاپ ءىن تۇبىنە تىعىلىپ ەدى، كوكجال بۇيرا ماڭداي لاقتى لەزدە قورقىراتىپ ساپ ۇلگى كورسەتتى. ودان كەيىن... اش بولتىرىكتەر شىبىن جانى شىعا قويماي تىپىرلاعان لاقتاي قۇرداسىنىڭ جاس ەتىنە تىستەرىن كىرش-كىرش بويلاتتى.
شىڭعىسحان دا بولتىرىك جولىن قۋىپتى، قورقىنىشتى حالگە جەتىپتى. بۇل كۇندە قان ءيىسى ول قۇمارلانا جۇتار ەڭ سۇيكىمدى ءيىس، وكىرگەن قارا بۇقا داۋسى ول ءۇشىن كەز كەلگەن اۋەندى ون وراپ جولدا قالدىراتىن سيقىرلى ساز.
كەنەت، قار قۇشىپ جاتقان كۇيى كوزىم شىراداي جانىپ جۇرە بەردى. شىراداي جانعانى كوگەرشىندى كورشى بالاعا ساتتىرىپ، ارىستاندى شاناعا جەككەن، وگىزدەردى وكىرتىپ-باقىرتىپ و دۇنيەگە جونەلتكەن قاندى قول قاراقشى تابىلدى. ول — قالا سىرتىنداعى قاساپحانا.
پالتومدى قاعىپ-سىلكىپ ورنىمنان تۇردىم دا، نارتتاي قىزىل كۇنگە قارادىم. كۇندى كوكجيەك كەرتىپتى.
قىسقى دالاداعى قاساپحاناعا قارسىلاسۋعا جارايتىن بارلىق تىرلىك يەلەرىن جالعىز نۇكتەگە — ءوز بويىما شوقتاي جينادىم دا، قالا بەتتەپ، ىلگەرى قادام تاستادىم.
قالا ءتۇندى قارسى الۋدىڭ قامىمەن ابىر-سابىر. كەشكى ىزعار ماڭدايدان ۇرىپ، سۋىق سورعان، ەكى، ءۇش، ءتورت قاباتتى ۇيلەر تەرەزە اتاۋلىعا جىلت-جىلت شام جاعىپ، شىلىم تۇتاتىپ، بوي جىلىتۋمەن ابىگەر. ادامدار ونسىز دا تاپتاۋرىن قاردى شاقىرلاتا باسىپ، گاسترونوم، كينوتەاتر، بيىك قاقپالى اۋلالار اراسىندا زىر جۇگىرىپ اۋرە. ءبارى دە ۇيدى-ۇيگە تەز جەتۋگە، ەسىك-تەرەزەنى سارت-سۇرت جاۋىپ قۇلاقشىن، پالتو، باتىڭكە، شالباردى شەشكەسىن جايلانىپ وتىرۋعا اسىق.
...ءبىرى بەتىندە مايى قالقىعان سورپانى سوعىپ العاسىن جايلى ورىندىققا جايعاسىپ تەلەديدار قۇلاعىن بۇراۋعا قۇمار.
...ەكىنشىسى مىڭداعان شاقىرىم الىستا جاتقان پورتۋگالياداعى توڭكەرىس تۋرالى گازەتتەردەن شالا-شارپى قۋا قاعىپ وقىعان مالىمەتتەرىن سەرپىلە بايانداپ، توڭىرەكتەگىلەردى تاڭدانتىپ تاستايدى دا، تورسىق شەكە ۇلدارىن بىرىندەپ شاقىرىپ، ءسۇت ءيىسى اڭقىعان بەتتەرىنەن ءشوپ-شوپ سۇيەدى.
...تىشقان قۇلاقشىندى كوركەم جىگىت باتەڭكەسىن سارت-سۇرت سوعىپ قىز توسىپ تۇر.
ءبىراق سولاردىڭ بىردە-بىرەۋى ءدال قاسىندا، قالا سىرتىندا سيىر-تايىنشا، تورپاقتاردىڭ قاساپحانادا قان مۇحيتىنا توعىتىلىپ جاتقانىنان حابارسىز، ايتپەسە ءتىپتى بىلگىسى دە جوق. قاپالاقتاعان قار استىندا سىزىلتىپ ۆيولونچەل تارتقىش كوكەم دە، ەمەنجارقىن ءساتتى كۇلە بىلەتىن مامام دا، ەڭ اياعى كورىنگەننىڭ ىڭعايىنا كونگىش، اڭقاۋ دا ادال، ناعىز يت، تازا قاندى توبەت ارىستان دا سولاي.
ال مەن...
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ساكىسىنە سىبدىرسىز كىردىم دە قۇتىعا قۇيۋلى جەر مايدى بوس بوتەلكەگە تولتىرىپ قۇيدىم. سيپالانعان ساۋساقتارىما سورەدە الشىسىنان ءتۇسىپ جاتقان قوراپ سىرىڭكە ءىلىندى.
سىرتقا شىقتىم. سول شەكەمە ىلىنگەن اي جۇزىنەن سەبەزگىلەگەن ساۋلە قاساپحاناعا باستار جول ۇستىنە قۇيىلىپ تۇر. ارىستاندى ەرتىپ سول ساۋلە استىنا سۇڭگىپ كەتتىم.
قابىرشىق قاردى سىرت-سىرت سىندىرا تىنىشتىققا تىڭقيىپ تويعان قالادان ۇزاپ بارامىن. الدىنى كەس-كەستەگەن ماناعى بەلەس اقبوزعىلت كەۋدەسىن جايلاپ كوتەرىپ مەزەت سايىن زورايىپ بارادى. اقبوزعىلت بەلەستىڭ جونىن باسىپ ءارى اسسام — قاساپحانا، قارا تۋلى قاندى قاساپحانا!
كەيىن بۇرىلدىم. قالا سانسىز ءۇيىنىڭ مۇرجاسىنان كوكبۇيرا ءتۇتىندى سوزىپ شىعارا ەلەكتروستانسيا پىرىلى، اۆتوماشينالار گۇرىلى مەن قورىلىن قۇراي قالعىپ جاتىر.
ارىستان سوڭىنا قاراعىشتاي بەرەدى. سالدەن كەيىن سوقپاق ۇستىنە شوڭقيىپ وتىرا قاپ جالىنىشپەن قىڭسىلادى. سوسىن قۇلاعىن تىكىرەيتىپ: «مەنى قايتەسىڭ؟» دەگەن سىڭايمەن ماعان كوز تىكتى. ءسوز بار ما، اق بەلەستەن ارى اسۋعا بۇل سابازدىڭ جۇرەگى داۋالاماي وتىر. تىراپاي اسىرعىش تاياق قورقىتىپ تاستاپتى. ادەمىلەپ تۇرىپ تەۋىپ ەم، كەرەمەتتەي قۋانىشپەن قاڭق ەتتى، قۇيرىقتى تىك شانشىپ تاستاپ قالانى بەتتەي قاشىپ بەردى. قارا توبەتتىڭ قار بەتىنە تۇسكەن ءىزى قالاعا قاراي قورقىنىشتىڭ، ەزدىكتىڭ سىزىعىن تارتىپ بارا جاتىر.
قىرقا شوقتىعىنا كوتەرىلدىم. قاساپحانا ماڭى تىم-تىرىس. كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعى. تەك قاقپا ماڭدايشاسىندا جالعىز شام ولەۋسىرەيدى. شام استىندا مىلتىقتى كۇزەتشى كولەڭكەسىن بىردە ۇزارتىپ، كەيدە قىسقارتىپ تەڭسەلەدى.
ءىز تۇسپەگەن قاردى تىزەدەن كەشىپ، اعاش قورشاۋعا جەتتىم دە، جۇرەلەپ وتىرا قاپ تاقتايلارعا جەرماي شاشتىم. ايعا قاراپ ەم، ماڭايدى اقشالاپ ساۋلەگە مالىپ، مەنى سىرتتان ساتىپ تۇر ەكەن. كىجىنە جۇدىرىق بۇلعادىم. پىشاققا تۇسكەن قارا بۇقا ءمۇيىزى — بۇكىر اي مۇنى ميزەمەدى، كەميەكتەنە شالجايىپ جاتا بەردى. قالتادان سىرىڭكە سۋىرىپ، ءبىر تالىن قوراپ سىرتىنان تارتىپ قاپ ەم... كەۋدە تولى اشۋ، ىزا، نالا، كوز جاسىم بۇرق جارىلدى دا جالىنعا اينالىپ شىرپى باسىندا تولىقسىپ تۇرا قالدى. كىرپىك كۇيگىزە جالىنعا ءۇڭىلدىم.
شىرپى ۇشىندا دىرىلدەگەن بارماقتاي عانا وت-جالىن ىشىنەن گۇر-گۇر لاۋلاي جانىپ جاتقان الىپ قاساپحانانى كوزىم انىق شالدى.
الدە بارماق باسىنداي وت-جالىن قاراعاي ءمۇيىزدى قارا بۇقانىڭ تامشى قانى ما ەكەن؟
قارلى دالانىڭ تۇس-تۇسىنان كوتەرىلگەن گاسپار كاسادو تاكاتتوسى بارعان سايىن ۇدەپ، ءتۇپسىز تەرەڭ تۇنگى اسپان استىندا اپپاق باعاناعا اينالا تىك شاپشي ورلەپ بارادى...
You Might Also Like
-
«سق-4» تاعى دا تاناپقا قاراي بەتتەگەن ەكەن دەيدى. ەندى ون شاقتى رەت اينالسا بولدى، ات جالىنداي از عانا ەگىن ءبىتىپ قالادى. كەنەت، ۇيىعان كەشكى اۋاعا بۋالدىرلانىپ شوككەن شاڭ اراسىنان ەكى ...
-
قىسقى كۇن قىزىل قۇلاقتانا تۇلدانىپ تۇر. اسپان اپپاق، جەر توقپاق دەيتىن مازاسىز مەزگىل... ساقىلداعان سارى اياز الاپ-جالاپ بارادى. تىماق، كۇپى كيىپ، وقشىرايعان سۇلەيمەن اقساقال تورى اتىن تەبىنە ءتۇسىپ،...
