InfoHub Logo

بۇل اۋىلدا پاتشاباي دەگەن دۇمشە ءتاۋىپ بار، سول پاقىر اڭگىمەلەسە كەتسە: «كىسى اۋرۋدان ولمەۋ كەرەك، — دەپ وزەۋرەپ بولمايتىن. — وتقا كۇيىپ، سۋعا باتىپ، نە ماشينانىڭ استىنا ءتۇسىپ اجال تاپقانعا داۋا جوق؛ ال اۋرۋعا كىسى بەرۋ بەكەرشىلىك. سىرقاتتان ولگەنگە ەم-دومىن دۇرىس تاپپاعان دارىگەر عانا كىنالى»، — دەيتىن. ىلعي اق حالات كيگەن شيپاگەر اۋلەتىمەن جاۋلاسىپ، ايتىسىپ جۇرەتىن پاتشابايدىڭ بۇل ءسوزىن جۇرت قۇلاعىنىڭ سىرتىمەن تىڭداپ، كۇلەتىن دە قوياتىن. سول كۇستانا ايتقانداي ومىرسەرىك بۇگىن ەرتەڭگىسىن اۋىرماي-سىزداماي، دارىگەردىڭ الدىن كورمەي-اق اجال دەپ اتالاتىن كۇڭگىرت دۇنيەنىڭ ەسىگىن جارتىلاي اشىپ قايتتى. نەدەن باستالدى دەسەيشى؟ كەشە كەشكىسىن استانادا تۇراتىن تاريحشى دوسىنان شۇعىل تەلەگرامما العان: «ەكى كۇنگە ەلىڭە قىدىرىپ بارامىن»، — دەپتى. ارعى جاعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى، بۇل جاققا ات ءىزىن سيرەك سالاتىن جاقسى جىگىتكە جىلى قاباق تانىتىپ، قۇراق ۇشىپ قارسى الۋى ءلازىم. سوسىن پالەنشەنىڭ ۇيىنە استانادان عىلىم جازعان، كىتاپ قورعاعان اتاقتى عۇلاما كەلىپتى دەگەن داقپىرتتىڭ ءوزى نەگە تۇرادى: بىرەر ايعا ىشپەي-جەمەي سەمىرتەتىن ابىروي ەمەس پە ول! اشەيىندە عوي تاندىر نانىن قارا شايمەن يتەرگىلەپ، كەكىرەلەپ، تۇك كورمەگەندەي بوپ شارۋاسىن ىستەپ جۇرە بەرەدى ەكەن. كەلىنشەگىمەن «ال قوناقتى قالاي كۇتەمىز» دەپ اقىل قوسىپ، ءسوز سارقىپ كەلگەندە بۇل ۇيدە كىسى قارسى الاتىن دۇرىس جاعداي جوعىنا كوزى جەتتى. قولدا دايىن سويىس مالى (ومىرسەرىككە تەگى بىلتىرعى پويىز باسىپ ولەتىن قاسقا سيىردان وزگە مال بىتپەگەن)، اراق-شاراپ، داستارحانعا كورىك بەرەتىن ءتاتتى-قۇتتى، كوكونىس دەگەن اتىمەن جوق. جانە جوق... جوق... جوق... «وسى دا ءۇي مە، الدە كەڭسە مە؟» — دەپ كۇيىپ كەتتى سوندا. «جالعىز قوناقتى كۇتىپ الاتىن زاپاس بولمايدى (ومىرسەرىك ورىسشا ءسوزدى قوسىپ سويلەۋدى ۇناتاتىن)، قالاي كۇن كورىپ جۇرگەنبىز سوندا؟ جۇرتتىڭ ايەلى نە قيلى ءدامدى تاعامدى ساندىعىنا سالە-ە-ەپ ساقتاپ وتىرادى. جىل جارىمعا دەيىن ۇندا تۇرىپ ءدامىن بەرمەگەن ءسۇردى تالاي تاتقام؟ ەرتەڭ اۋا كوشەتىندەي سەنىكى قاي قىلىق وسى؟!» كەلىنشەگى جەر قوزعالسا دا كونتەرلى مىنەزىنەن اينىمايتىن سابىرلى-اق ەدى، بۇل جولى اڭكىلدەپ كەتتى. «سەندەي ءۇي تىرلىگىنە قىرسىز ەركەك كورسەم كوزىم شىقسىن»، — دەيدى. ونان دا قارا! «جارقىراتىپ سوعىم سويىپسىڭ دا، ونى ساقتاي الماعانىم قالدى ما ەندى؟ كور قازىپ، قۇمىرا جيناپ، «مۇراجاي-مۇراجاي» دەگەننەن وزگە نە بىلەرىڭ بار؟ جوقتى بار ەتىپ وتىراتىن ەپ-سەبىم بولماسا الدەقاشان موينىڭا قورجىن اسىپ دۋانا بولىپ اقتاپ كەتەر ەدىڭ!» وۋ، جارقىنىم، قويا قال ەندى، بولدى، بولدى. ايەل حالقىمەن تاجىكەلەسىپ ءپاتۋا تابام دەگەن ەركەكتە دە مي جوق. قالتاسىنداعى كورتىشقان ۇرتتى ءاميانىنىڭ ءتۇبى كورىنىپ قالىپتى، ال ايلىق جالاقىعا دەيىن اپتا بار. ويلاپ-ويلاپ تاپقانى — وسىدان جەتى شاقىرىم جەردەگى اۋداندا تۇراتىن رەداكتور جولداسىنان قارىز سۇراۋ بولدى. نە قىلىپتى! جالاقىعا دەيىن جالعاسا تۇرار، بۇعان قاراعاندا جىلىگىنىڭ مايى توق اۋقاتتى عوي ايتەۋىر. ەرتەمەن تورعايدان بۇرىن ويانعانى سودان. جۋىنىپ، كيىنىپ، سىرتقا شىقسا شىعىستان باتىستى بەتكە الىپ سوعاتىن ۇيرەنشىكتى ارىستاندى-قاراباستىڭ جەلى تۇرىپتى. بۇل الاپاتتىڭ ەنى الپىس كيلومەتردەن اسپايدى، ىرىلداعان ەكپىنى اسا قاتتى، قۇم مەن قيىرشىقتى ءۇيىرىپ ۇيىتقي ىرىلداعاندا قارسى بەتتەپ ءجۇرۋ قيىن. جانە ءبىر قۇپياسى — ءبىر باستالسا ءۇش كۇنگە سوزىلادى، ءۇشىنشى كۇنى باسىلماسا جەتى كۇنگە، وندا دا قويماسا ون بەس كۇن بويى دامىلسىز اڭىرايدى ءپاتشاعار. تۇلا بويدى شەڭگەلشە شاباقتاعان شاتاق جەل وتىندە، كۇن قۋىرىپ، اپتاپ جالاعان بوز دالانىڭ بەتىندە جاتقان شاعىن اۋىل شاڭنان كورىنبەي كەتىپتى. ەندەشە قوناعى كەلىپ-كەتكەنشە كوشەمەن كوزدى اشىپ جۇرە المايتىن بولدى. ارىستاندى-قاراباستىڭ جەلىن قارعاپ-سىلەپ، تۇرتىنەكتەپ كەلىپ كورشىسىنىڭ قاقپاسىن قاقتى. بۇل جىگىتتىڭ تاقاۋدا عانا ساتىپ العان سۋ جاڭا «جيگۋليى» بار. «اينالايىن، مىڭ بولعىر، بالا-شاعاڭنىڭ ءراتىن كورگىر، — دەدى. استانادان قوناق كەلەتىن ەدى، اۋدان ورتالىعىنا جەتكىزىپ سالشى، ءتۇس بولماي بازارعا بارسام، مال السام، ءتۇن ىشىندە كىسى كۇتۋگە پويىزعا شىقسام...» ءسوزىم جەلگە ۇشار-اۋ دەپ قاۋپايلاعان. بۇرىن ماشينانىڭ بۇعان بەيمالىم قيىن-قياپاس دەرتىن ايتىپ، زار-زار ەتىپ ماڭايىنا جولاتپايتىن. بۇل جولى ورتالىقتا ءوزىنىڭ دە شارۋاسى بولدى ما، ەلپ ەتىپ كونە كەتتى. «مايىن بەرسەڭىز ماقۇل-اق»، — دەيدى. جولىم بولادى ەكەن دەپ ىشتەي قوقىرايعان ومىرسەرىك. كولىك تابىلدى، اقشا دا تۇتىمعا تۇسەر. ءاي، قۇداي دەگەن قازاقتىڭ جولىن كىم كەسسىن؟! كورشىنىڭ اقسارى جۇيرىگى كەدىر-بۇدىر كوشە ۋىسىنان سىتىلا سۋىرىلدى. جول جيەگىندەگى تىربيىپ جاتىپ قالعان جۋساننىڭ ءتۇبى اشىلىپ، جەردىڭ قۇم شەكەسى كورىنىپتى. بۇيىردەگى اينەكتەن تۇتەگەن شاڭنىڭ ءتۇرى جامان. اۋزى قىشىرلادى. الدىنان ءبىرسىن-بىرسىن جونىن بەرىپ ءشاۋىلدىر — شىمكەنت تاس جولى كەسە-كولدەنەڭدەدى. اسفالت ۇستىمەن اقشاعىل قۇم اقباس جىلانشا سۋسىلدايدى. «جولايرىقتا اباي بول!» — دەپ جانىنداعى جىگىتكە بۇرىلا بەرگەنى سول ەدى، ماشينانىڭ قۋىس كەۋدەسىندە الدەنە شاقىر ەتتى دە جۇيتكىپ كەلە جاتقان ماشينا اۋدارىلىپ دومالاپ كەتتى. ءبارىنىڭ اپ-ساتتە بولعانى سونشا ويلانۋعا مۇرشاسى جەتپەدى، كوز الدىنا جاس تولىپ، شەكەسى قاتتى سىعىپ اۋىرعانىن بىلەدى. وڭگەسى ەسىندە جوق. الدەن ۋاقىتتا ۇيقىدان ويانعانداي باسىن كوتەرسە جۇرت جينالىپ قالىپتى، ماڭايى ىزى-شۋ. اق حالاتتى جىگىت مۇزداي قولىمەن مۇنىڭ قوينى-قونىشىن تىنتكىلەپ، سىنعان، قيراعان جەرىن ىزدەيدى كەپ. اۋىلداعى دۇمشە ءتاۋىپ پاتشابايدى وسى جولى شىنداپ ءبىر ەسىنە العان. جايلاپ جاتقان جەرىنەن ازەر تۇردى، باسى جۇگەرى تۇيگەن كەلساپتىڭ باسىنداي اپپاق شاڭ. ماشينا ءۇش اۋناپ تۇسكەندە ىشتەگى ەكى كىسىنىڭ دە ەش جەرى جاراقاتتانباپتى، ءدىن امان. بىلگىشتەردىڭ ايتۋىنشا، ماشينانىڭ تورموز بەرەتىن تەتىگى مەزگىلىندە بۇرالماعان، مايلانباعان: جىلدامدىق كۇشەيگەن كەزدە دىڭگەك تەمىر مورت سىنعان سودان. ومىرسەرىكتىڭ قوس سامايى سولقىلداي سوعىپ، ساناسى شانشىپ اۋىردى. ەندى بايقاسا، ماڭايىنداعى جۇرت كەۋ-كەۋلەپ كوتەرىپ، وزگە ءبىر لوككەبايعا سالىپ، اۋرۋحاناعا جونەلتكەلى جاتىر. اياق-قولىمەن ءتورتتاعانداپ بىردەي سىرەستى. «اۋ، توقتاي قالىڭدار، ءسال سابىر! امان-ساۋىمدا اۋرۋحاناعا بارمايمىن!» «ميىڭىز ەپتەپ، ءسال-پال شايقالعان سەكىلدى، تەكسەرەمىز... كورەمىز... اۋرۋحاناعا سالىپ بايقايمىز»، — دەيدى دارىگەر جىگىت. ءسوزى سۇپ-سۋىق. «اۋ، سوزگە قوناق بەرىڭدەرشى! كەشكە كۇتەتىن قوناعىم بار، سوسىن بازارعا... ۆوكزالعا»... «وتاعاسى، قوناق تا جاعدايدى تۇسىنەر. دەنساۋلىققا ءبىز جاۋاپ بەرەمىز...» «اۋ، ايىندا-جىلىندا ءبىر كەلەتىن دوسىمدى قارسى الۋدان قاشقان ادام سەكىلدەنىپ اۋرۋحانادا ءشانيىپ جاتقانىم جاراسپاس. تەكسەرمەسە تەگى بولمايدى دەسەڭدەر قوناعىمدى اتتاندىرىپ سالعان سوڭ ءوز اياعىممەن كەلىپ تۇسەيىن، اي جاتايىن، جىل جاتايىن. بالالار، بۇلارىڭ قىپ-قىزىل قيانات. ەش كىناسىز كىسىنى شىرىلداتىپ اباقتىعا جاپقانداي بولماڭدار ەندى. شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن ءقادىرلى كىسى ەدى، ءسوزى ۇزىن عىلىم ادامى؛ كىمسىڭ — پالەنشە، ولكەتانۋ مۇراجايىن اشۋعا كومەگى تيگەن، بابالاردى تىرىلتكەن. جولىمنان قالدىرماي بىرەر كۇنگە ماۋلەت بەرىڭدەر، بالالار. شىن ءسوزىم، بالالار!» ...كىسىنى قيىن بەينەتكە باستاپ كىرىپتار قىلام دەسە وپ-وڭاي ەكەن. قۇلقىن سارىدەن كولىك ىزدەمەي-اق، شايىن ءىشىپ، تەرىن باسىپ ساعات ونداعى اۆتوبۋسقا شىعاتىن ادام. اقىماق باس ەكى اياقتىڭ سورى دەپ كەلىنشەگى تاعى تابالايتىن بولدى. ايتەۋىر دارىگەر جىگىتتىڭ تەمىر تۇتقىنىنان اكە دەپ، كوكە دەپ ءجۇرىپ جالىنىپ ازەر بوسانىپ شىقتى. ەندى ەتەك-جەڭى دەلدەڭدەپ، ىرىلداعان جەلدەن ىعىپ ورتالىعىنا اياق ىلىكتىرگەن. رەداكتور جولداسى ولجاتايدى ۇيىنەن باسا المادى، قىزمەتىنە كەتىپ قالىپتى. ارىستاندى-قاراباستىڭ جەلى ءىشىن تارتىپ ەكپىندەي سوعادى. اۋداندىق گازەتتىڭ ءماسىنىڭ قونىشىنداي قاتپارى مول كەڭسەسىنە كەلىپ كىرگەن. مۇندا قۇلاققا ۇرعانداي تىپ-تىنىش، ەدەنگە سۋ سەۋىپ سالقىنداتىپ قويىپتى. رەداكتور جولداسى بولمەسىنە ماشينيستكا قىزدى وڭاشا الىپ، يەگىن كوككە ءىلىپ سامبىرلاپ باس ماقالا ايتىپ وتىر. «وتىز گەكتار جەردىڭ جۇگەرىسى جەلدەن جاتىپ قالىپتى، جاي ءجۇرمىسىڭ؟» — دەپ بۇعان ءتور جاقتاعى ءىشى تۇسكەن ديۆاندى نۇسقادى. بۇدان بۇلاي امانداسپايتىن. اۋدانعا وسى كوكتەمنەن جاڭا حاتشى كەلىپ، جۇگەرىگە ايرىقشا بەت بۇرعالى تاۋىپ العان مىنەزى بۇل. «جاڭا الگىدە ماشينامىز اۋدارىلىپ اجال اۋزىنان قالدىق. كورەتىن جارىعىم بار ەكەن»، — دەيدى بۇل. «اباي بولعان ءجون. الگىندە تەلەفون سوقساق — بۇل نەعىلعان ادامدار ەكەنىن تۇسىنبەدىم، وتىز گەكتار ءپىسىپ تۇرعان جۇگەرىنى جەلگە جاتقىزىپ الىپتى. ەندى كومباين جۇرمەيدى، جاتكا المايدى. جاۋاپكەرشىلىكتى تۇسىنبەيتىن بۇل نەعىلعان جۇرت؟! سول بولىمشەگە رايكوم اتىنان وكىل ەدىم»، — دەيدى ولجاتاي جەر تىرەگەندەي تەرەڭ-تەرەڭ كۇرسىنىپ. «استانادان عالىم ۇستاباي كەلەمىن دەپ تەلەگرامما سالىپتى. وسىنداي ءبىر وقيعا بولسا ءسوز جوق وزىمە ايت دەپ جۇرەتىنسىڭ...» «كورمەيسىڭ بە، قىرسىق اينالدىرعانىن. حاتشىەكەڭ رەنجيتىن بولدى. امال جوق قولمەن ورعىزامىز. ۇستاكەڭ كەلمەكشى دەدىڭ بە وسى؟ كادىمگى وسى ەل تۋرالى قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازعان تاريحشى ۇستاكەڭ! اتتەگەن-اي، جۇگەرى جاتىپ قالماعاندا دۇرىستاپ قارسى الار ەدىك، داريانىڭ جاعاسىنا اپارىپ شاشىلىق جاسار ەدىك. قاپ!..» دەيدى ولجاتاي تەرەزەنىڭ سىرتىنداعى الا تۇلەك جەلدەن شوشىپ. ومىرسەرىك اڭگىمەنىڭ توتەسىنە كوشتى. «قارىز اقشا بەرە تۇر. داستارحاندا تاندىر نانى مەن شاقپاق قانتتان وزگە دانەمە قالماپتى. سىيلى قوناقتى دۇرىستاپ كۇتىپ الايىن...» «بولماس-بولماس»، — دەپ وتىرىپ رەداكتور جولداسى كارتاعا دەپ قالتاسىنىڭ ءبىر بۇرىشىنا ساقتاپ جۇرگەن اقشاسىن سۋىرىپ بەردى، اجەتىن ايىردى ايتەۋىر. «وتىز گەكتاردى بىردەمە جاساساق ءسوز جوق ۇيىڭە سوعامىن، ەلگە سىيلى، دۋالى اۋىز عۇلامامەن ديدارلاسىپ سالەمدەسىپ قالايىن، قولتاڭبا الايىن. ايت، وسىنداي دا وسىنداي، عىلىم دەسە، زاماننىڭ وزىق ءسوزى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن دوسىم بار دەپ. جۇگەرى مەن جەلدەن وزگە تۇك كورمەي بۇل دۇنيەدەن وتە شىعامىز ءالى...» ولجاتاي نەگىزى اقكوڭىل. بۇرىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تابانداتقان ون ەكى جىل ىستەگەن، بۇل قىزمەتكە تاقاۋدا اۋىستى. جينالىس بولادى دەسە دۇنيەنى ۇمىتىپ، باسى قاتىپ بۇگىلىپ كۇندى تۇنگە ۇرىپ كەڭسە كۇزەتۋگە بار. سۇق ساۋساعىنىڭ باسى سۇيەلدەنىپ، كوزىنىڭ استى كوگىس تارتىپ بايانداما جازىپ وتىرعانى كوز الدىندا. كىرپى ەتىپ قويعان شاشىن تاراتۋعا دا مۇرشاسى بولماي «جۇگەرى، جۇگەرى!» دەپ قۇلاقتى جەۋى تەگىن ەمەس. ومىرسەرىك بازارعا كەلە جاتىپ ويلاعان: ولجەكەڭدى دە قوناعىما قوسىپ شاقىرىپ جىبەرەيىن دەپ. ۇستەكەڭمەن كەڭ وتىرىپ تانىسسىن، ءبىلىسسىن. ءبىراۋقىم شارۋاسىن ۇمىتىپ تىنىنەن تارقاتىلىپ بوي جازسىن بايعۇس. تورىمنەن ورىن تابىلادى دەيىن. كەشكىلىك بالامدى جۇگىرتىپ جىبەرەيىن. ومىرسەرىك وسى ويمەن اۋدان ورتالىعىنىڭ شەتىنە، ءبىر بۇرىم بۇلاقتىڭ جاعاسىنا ورىن تەپكەن شاعىن بازارعا كەلگەن. كۇن جۇما، ايتسە دە ادام قاراسى از ەمەس. ساتاتىن، نە ساتىپ الاتىن ەشتەمەسى بولماسا دا تاياعىن ارتىنا كولدەنەڭ ۇستاپ ەرمەك ىزدەگەن كوكىرەگى تۇنبا كاريالار: ەرىككەن بىرەر بوزبالا، قالا قاتىناپ قول ساۋدا جاسايتىن كەلىنشەك سۇلباسى اعاراڭدايدى. كىرەبەرىس قاقپا اۋزىندا ازىناعان جەلمەن الىسىپ، گارمونىن سوزىپ سوقىر جىرشى وتىر ەكەن. ەلجىرەپ كەتتى. بۇل كىسى قازىرگى جاستار سەكىلدى ءاندى يرەكتەپ سالمايدى، كەڭ تىنىسپەن ايتادى. قالتاسىنان ءبىر سوم الىپ الدىنداعى تاباققا تاستادى. كەيۋانا كىسى التىنداي تولقىعان سارى سابامەن قىمىز ساتىپ وتىر. سىلەكەيىن جۇتتى. تۇستىك بەتكەيدە توبەگە شاشىلعان شاقپاق قانتتاي ۋاق مال جاتقان. جاقىنداپ كەلگەنى سول ەدى، جەلدەن جانارى قىزارعان تانىس دەلدال ۇشىراسا كەتتى. «اپىرماي، توقتاي شابىلعان اتتىڭ مايى قان تامىرعا كەتەدى ەكەن عوي. بايگە كۇرەڭدى بازارعا اكەلىپتى!» — دەيدى ەنتىگىپ. «باياعىدا شالدار سۋىق سۋعا سالىپ سۋىتۋشى ەدى، بۇل كۇنگى بالالار ات باپتاۋدى ۇمىتقان...» «جاڭا الگىدە ماشينامىز اۋدارىلىپ ءولىم اۋزىنان قالدىق»، — دەيدى ومىرسەرىك. «اجال قايدا — باسساڭ اياق استىندا دەگەن راس شىقتى...» «ماشيناڭ شىنى سىنىعىنداي شاشىلىپ كەتكەن شىعار»، — دەيدى دەلدال ناسىباي تۇتقان ءتىسىن كورسەتە وزەۋرەپ. «كورشى جىگىتتىڭ «جيگۋليى» بولاتىن...» «شاشىلىپ قالعان شىعار؟!» «ءۇش اۋناپ تۇسكەندە الدىڭعى اينەگى عانا شىتىناپتى، ءسال بولماعاندا اللاۋ اكبار بولا جازدادىق، قۇداي ساقتادى. ۇلپا قۇمعا ءتۇسىپپىز ايتەۋىر». قيرا ساقال دەلدال بۇدان اۋىز تۇشىرلىق اڭگىمە شىقپاسىن سەزىپ، ءا دەپ قولىن ءبىر سىلتەپ سۋسي باستاعان. قويا قال، جەگىلىكتى ەتى بار، قوناققا قويۋعا ۇيالمايتىن قوي ساتىپ الۋعا كەلگەنىن ايتتى. دەلدال مۇنىڭ قاشاننان مال تاڭداي الماس وسالدىعىن بىلەدى. دەرەۋ جەڭىن ءتۇرىنىپ، بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ جەلىدە جاتقان ۋاق مالدى مىتىپ كورە باستادى. اقىرى شەتتەن تىعىنشىقتاي تۇساقتى سۇيرەپ شىعاردى. «مىناۋ مايىن ىشەگىنە جيناعان ءىشقوردا مال، وڭگەسى ولەڭ شوپكە جايىلعان كاۋپەك انشەيىن: بويى بولعانىمەن ەتىنىڭ ماڭىزى جوق»، — دەپ ۇقتىرىپ جاتىر. ومىرسەرىك العىسىن ايتىپ اقشاسىن مال يەسىنە ساناپ بەردى. «قول اقىڭ» دەپ قيرا ساقالعا ءۇش سوم قالدىردى. ارىستاندى-قاراباستىڭ جەلى كۇن قىزا دەمىن ىشىنە تارتىپ باسەڭدەگەن سەكىلدى، ايتسە دە بۇل الدامشى تىنىس، كەشكە قاراي ايداھارداي ىسقىرىنىپ جەر سابالاپ شىعاتىنى انىق. اساۋ تۇساق تىرتىسا-تىرتىسا ءبۇيىرى سولقىلدادى.

الىستان تاۋ بۇلىمدارى ساعىمنان ءبىر باتىپ، ءبىر شىعادى. ۇلكەن جول بويىنا تىرىسقاق اساۋ تۇساقتى اق تەر، كوك تەر بولىپ ازەر سۇيرەپ جەتكەن. جيەكتەگى قويتاسقا قۇيرىق باسىپ ازداپ تىنىستاپ الدى. ءوز اۋىلى تەمىر جول ىرگەسىندە، وسىدان جەتى شاقىرىم جەر. قۇرداي قاتىناعان ماشينانىڭ ءبىرى تۇسىنا توقتاي قالدى. مىڭ بولعىر تانىس بالا ەكەن، لەزدىڭ اراسىندا ەسىگىنىڭ الدىنا اقى-پۇلسىز جەتكىزىپ سالعانى.

بەينە، تاس قوپارىپ، تاۋ اۋدارعانداي اۋلاعا ايبىنداي ەنگەن. «اۋ، قايداسىڭدار؟!» — دەپ بالالاردى ۇركىتكەن. «مۇنداعىنىڭ جانى شىرقىراپ جۇرسە ءشوپ باسىن سىندىرماي وتىرسىڭدار. قاقپانى جابىڭدار، تۇساقتى تال تۇبىنە بايلاڭدار... قاراپ تۇرىڭدار... قاۋىننىڭ قابىعىن بەرىڭدەر... اپارىڭدار... اكەلىڭدەر!..» ءىشىنىڭ جىلىعانى — كەلىنشەگى ەرتە تۇرىپ، تىنباستان قيمىلداپ ىشكى بولمەلەردى اكتەپ، ءۇيدىڭ ءىشىن قاعىپ-سىلكىپ مۇنتازداي ەتىپ تازارتىپ قويىپتى. جۇرەك باسىنداعى توڭ سىرە ەرىپ جۇرە بەردى. ماشينامىز اۋدارىلىپ اجال اۋزىنان قالعانىمدى ايتسام با دەپ ءبىراۋقىم تولقىدى. كەلىنشەگىنىڭ ونسىز دا ەلگەزەك كوڭىلىن قوبالجىتىپ قايتەم دەپ قايىرا توسىلعان. جاڭا بايقادى، جۇك ۇستىندە بوتەن تىس قوس جاستىق، اق سەيسەپ جينالعان. «دۇكەننەن نەسيەگە الدىم»، — دەيدى ايەلى. «انە ءبىر جىلى ۇستەكەڭ كەلگەندە قاسىنداعى سەرىگىنە كورپە-جاستىق جەتپەي قالىپ ۇيالعانىمىز ەسىڭدە مە؟» ومىرسەرىك ەپەتەيسىز ىرجيىپ كۇلەدى. «اي، ۇستەكەڭنىڭ سول جولعى اقىن جولداسى دا ازامات ەكەن، «اۋىل ادامىمىز عوي» دەپ كوستيۋمىن جامىلىپ سىر بەرمەي جاتا كەتتى-اۋ ساباز». ويلاپ وتىرسا، وزىنە ىڭعايسىز، وسى كۇنى ەندى قايتەم دەپ قارا باستىڭ قامىن كۇيتتەي الماي ماڭايىن سيپالاپ وتىرعان پەندە جوق، زامان تىنىش، ۋاقىت جاقسى. ايگىلى تاريحي ورىننىڭ وتكەنىن جاڭعىرتقان ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ اتى دارداي ديرەكتورى عوي. راس، مۇراجاي ءۇيى سالىنىپ بىتپەي ۋاقىتشا تار مەكەندە وتىر، سونى سىلتاۋ قىپ باسشىلار ايلىقتى دا، قىزمەتكەردى دە از بوساتقان. ايتسە دە ەل ىشىندە سەكسەن سوم ءبىراز اقشا. شىعاسىعا يەسى باسشى دەگەندەي ومەكەڭنىڭ جۇرتتان وزگە مىنەزى بار: باسقالار اقشالى الاقانىن قىسىپ ۇستاسا، بۇل جايىپ ۇستايدى. قالتاسىنىڭ ءتۇبى تەسىك. باسقالار تاپقان-تايانعانىن ۇيىنە تاسىسا، بۇل مۇراجايعا تاسيدى. الدىنا جۇگىرىپ كەلگەن كىسىدەن ەشتەڭەسىن ايامايدى. ول-ول ما! ولكەتانۋ مۇراجايىنا ەل ارالاپ، جەر كەزىپ بۇيىم جيناۋ دەگەن تىرشىلىگى تاعى بار. مىسالعا دەيىك. الدەبىر كونە كەيۋانادان ەسكىنىڭ كوزى كۇمىس تانا كورسە-اق اينالشىق ءشوبىن جەگەن اتانداي باسى زەڭگىپ، كوزى تۇنىپ ءجىپسىز بايلانادى دا قالادى. «وسى بۇيىمىڭىزدى بەرىڭىز، اجە... مۇراجايعا قويامىز... تاريحتا قالاسىز، اجە...» اۋەلگىدە ومەكەڭدى وكىمەتتىڭ جىبەرگەن وكىلى ەكەن دەپ كەيۋانا بوساڭسي باستاعان. ومىرسەرىكتىڭ اۋزى قىشىپ: «تىم بولماسا پۇلىنا بەرىڭىز، اجە»، — دەيدى. اقشانىڭ اتىن ەستىگەن كەيۋانا دەمنىڭ اراسىندا باتپانسىپ شىعا كەلەدى، كەيىن شاتقاياقتايدى. بۇل وكشەلەي تۇسەدى، اقىر سوڭىندا قالتاداعى بالا-شاعانىڭ ءناپاقاسىن سىرتىلداتىپ ساناپ بەرىپ الگى تانانى الادى. ومەكەڭنىڭ بۇل كۇنى قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق، قاتىقسىز قارا كوجە ءىشىپ جاتسا دا كوڭىلى كوتەرىڭكى. ايەلىنىڭ كەيىگەن ءسوزىن قۇلاعىنىڭ سىرتىنان قاعىس جىبەرىپ ۇيرەنگەن. قوساعىنىڭ كۇيەتىنىندەي بار: مۇراجايعا ەكسپونات جيناۋ جالعىز تانامەن جانە بىتپەيدى، بۇل ءۇيدىڭ ىرگەسىن كولەڭكەلەي جاعالاپ كەدەيشىلىك تاعى كەتپەيدى. مۇراجايعا وسى كوكتەم دە ەكى ورىن بەرىلىپ، قىزمەتكە ونىنشى بىتىرگەن ورىمدەي جاس قىزدار العان. سونداعى ومەكەڭنىڭ ءسوزى: «قالدىقىز، مەيرامكۇل — سەندەردى مەكتەپ قابىرعاسىنان بىلەمىن، تۋعان جەردىڭ تاريحىنا قۇمار بولعان سوڭ جۇمىسقا الىپ وتىرمىن، ءبىلىپ قويىڭدار، جالاقىنى مۇراجايعا جاراتاسىڭدار، دەمالىس، بيۋللەتەن دەگەن بولمايدى، ءقابىر قازىپ، كور اقتاراسىڭدار، ەل ارالاپ ەكسپونات جينايسىڭدار». ءورىمتال قىزدار كۇلگەن دە قويعان. ورتاق ىسكە باسىن تىگەتىن، كىسىگە تىرناقتاي ءزىلزالالى جوق، مىنەزى جۇرەگىنىڭ تۇبىندە ەمەس، كوڭىلىنەن كورىنىپ تۇراتىن قوجاناسىر كىسىگە قارسى شىقپايدى. ويمەن وتىرىپ بىلمەپتى، اۋلاسىن ىزى-شۋ كوتەرىپ بارادى. اپىل-عۇپىل سىرتقا شىققان. ۇلكەن ۇلىنىڭ تاناۋى جەلپىلدەپ كەتىپتى: «توقتىنىڭ اۋزىنا قاۋىن قابىعىن توسامىز — جەمەيدى، سۋ بەرەمىز — ىشپەيدى، جەتەلەيمىز — جۇرمەيدى»، — دەيدى. «الدا عانا پادەرىڭە نالەت-اي! قوي كورمەگەن قوي كورسە قۋالاپ ءجۇرىپ ولتىرەر دەگەن. يت تە، بالا دا كوك تۇساقتىڭ سوڭىندا ءجۇر. كورشى جىگىت دۋالدان اسىلىپ كورىپ تۇرىپتى. «تۇرلەرىڭ جامان ەكەن، ومەكە، — دەيدى، — ءولتىرىپ الارسىڭدار، تۇساقتى ءبىزدىڭ مالعا قوسا تۇرىڭدار». اساۋ نەمەنى كورشىنىڭ ارقانداۋلى قويىنا قوسىپ بارىپ «ۋھ» دەپ جان شاقىردى ايتەۋىر. ۇيىنە قايىرا كىرىپ تاقتاي ەدەننىڭ قاقىراپ كەتكەن جەرىنە جاڭقاۋىق سىڭىرە باستادى. وي ىشىنەن وي تەرىپ وتىرىپ: مال مەنىڭ قاي جەرىمە بىتەدى دەپ ويلاعان. اۋدان ورتالىعىنا بارسا ءبىر بۋحگالتەر جولداسى مۇنى «ديرەكتور، ديرەكتور» دەپ قوقىرايتادى كەپ. سوندا بۇل: «مۇراجاي اشىلسا، شتات بەرىلسە، اقشا بولىنسە ءقايتىپ جەيمىن؟ سەندەر جەۋدىڭ ءادىسىن بىلەسىڭدەر عوي. ماعان ۇيرەتىڭدەر»، — دەپ تامىردان تارتىپ ءازىل ايتاتىن. سول ايتقانداي-اق، مال قاي جەرىمە بىتەدى؟ ۇيگە قارامايتىن مىنەزىم مىناۋ، ەل كەزىپ، ەكسپونات جيناپ قازداڭداپ جۇرگەنىم اناۋ، قايتا بالالارىمنىڭ نەسىبەسى ەگىز ەكەن، تومپاڭداعان كونبىس كونتەرلى مىنەز ايەلىم بولماسا — جۇرت امان، ەل تىنىشتا-اق توزىپ كەتۋىم ابدەن مۇمكىن ەكەن. ۇلكەن مەكتەپتىڭ مۇعالىمدىگىن تاستاپ «ولكەتانۋ مۇراجايىن ۇيىمداستىرامىن» دەپ اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ سەكسەن سومىنا تەلىنگەندە جۇرت بوقسىتىپ ءسوز شىعارعان. «ومىرسەرىك باس پايداسىن بىلمەيدى ەكەن»، — دەستى. «ەندى بالا-شاعاسىن سەكسەن سوممەن قالاي اسىراماقشى؟». «كىسىنى جولدان تايعىزباسىن، تايعىزسا تۇزەلۋى قيىن». «وسى ەل مۇراجايسىز-اق مىڭ جىل جاساعان، ءالى دە جاساي بەرەدى»، — دەستى. مۇندايعا ومىرسەرىك كيىز قۇلاق بولىپ ۇيرەنگەن. وسىلاي دا وسىلاي. مۇراجايعا ءۇي بەرۋىن سۇراپ اۋدان باسشىلارىنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، وبلىسقا جازدى، استاناعا باردى. اقىرىندا ۋاقىتشا تۇرۋعا اۋرۋحانانىڭ ەسكى ءبىر بوساعان ۇيىنە كىرگىزگەن. سونداعى مادەنيەت ءبولىمىنىڭ جىگىتتەرى قىس بويى جوندەپ قالقيتقان جۇمىرتقاداي شاعىن ءۇيدى سىرتىنان يتەرىپ كورىپ: «قۇلامايتىن مىقتى ءۇي ەكەن — ەندى اۋدان باسشىلارىن مازالاماڭىز»، دەپ ءازىل ايتقانى ءالى ەسىندە. شىندىعىندا، باسشىلارمەن كەزدەسە كەتسە — قۇمىرانى جەتكىزىپ الۋعا كولىك بەر، ءۇي جوندەۋگە سەمەنت بەر، اقشا بەر، شتات بەر، بەر... بەر... بۇل كۇندەرى ءبىراز جىگىتتەر مۇنىڭ توبەسىن كورگەننەن اينالىپ قاشاتىنى سودان. اسىرەسە، وسى اۋىلدىڭ مولداسىنان بالەگە قالدى. قازا جونەلتۋ، اس بەرۋ، سۇندەت تويى سەكىلدى جيىندا سالاقۇلاش ءتاسپىسىن تىرسىلداتىپ وتىرىپ ەل قۇلاعىنا نە قيلى قاڭقۋ ءسوز، اششى ءاجۋا ىلەتىن كورىنەدى. وتكەن جۇماداعى تويدا ومىرسەرىك سول مولدامەن بەتپە-بەت ۇشىراسىپ قالدى. ۇشىراستى دەۋ بەرگى جاعى، داستارحان باسىن مايدان دالاسىنا پاراپار قىپ اياماي سىلكىلەستى. مولدەكەڭ بەتتى تىلمەن تىرناپ ۇيرەنگەن سوزشەڭ ەكەن، ءوزىن ىشمىلتىقپەن ءۇنسىز اتىپ وتىرعان بۇل كوكەڭدى ءتۇتىپ الا جونەلدى. اۋەلى: «كور قازىپ اتاق شىعارعالى ءجۇر ەكەنسىڭ»، — دەدى. «ارۋاقتى قورلاپ كۇناعا بەلشەدەن باتىپ جۇرگەن كىسىمەن تاباقتاس بولا المايمىن»، — دەپ شەكەسىن كورسەتتى. تومەنگى جاقتا ىسىلداپ شاي سوراپتاپ وتىرعان ومىرسەرىك ىشقىنىپ كەتتى، وندىرشەگى سورايىپ: «مولدەكە! — دەدى. — وتىرىك ايتپايمىن، ۇرلىق ىستەمەيمىن، كىسى اقىسىن جەمەيمىن، ادام الدامايمىن. وتىراردىڭ ورنىن قازىپ ىلگەرگىنىڭ بەلگىسىن ىزدەسەم — اتا-بابا ارۋاعىن سىيلاعانىم، ءىسىن، ءىزىن جارىققا شىعارسام دەگەنىم. بۇگىنگى جاستار بىلە تۇسسە دەگەنىم. ارۋاقتى قۇرمەتتەگەنىم ەمەي نەمەنە بۇل؟!» «جىگىتتىڭ قۇنى — ءوزىنىڭ تاپقان مالىمەن ەسەپتەلگەن. سەنىڭ قۇنىڭ سەكسەن سوم»، — دەيدى مولدەكەڭ. «وسى جاسىڭىزدا ءولىنى قويىپ، تىرىگە نەندەي جاقسىلىق جاسادىڭىز؟» — دەيدى بۇل. ەل ۇستىنە شولجاڭداپ ۇيرەنگەن مولدا بايالىشتاي تىربيىپ وتىرىپ ءبىراز سويلەدى، ايتسە دە ءتاسپىسى بۇرىنعىداي تىرسىلدى قويدى. ومەكەڭ كوڭىل بىرلەگەندەي قوقىرايا تۇسكەن: «ءسىز قازا بولعان ادامدى تەزىرەك ۇمىتۋعا، جەر قوينىنا جاسىرۋعا تىرىساسىز: مەن سول كىسىنىڭ از دا بولسا ارتىندا ءىسى، ءسوزى قالدى ما دەپ سۇراۋ سالامىن. وسى تىرلىگىمنىڭ كىتاپ سوزىنە نە قايشىلىعى بار؟!» مولدەكەڭ اشۋلانسا كۇلبەتتەنىپ، ساقالىنىڭ ۇشى دىرىلدەپ كەتەدى ەكەن. «سوزگە كەزەك بەرمەگەن شەشەسىنىڭ بالاسى»، — دەپ مۇنى مۇقاتقان بولىپ ءۋاجدان جاڭىلدى. مانادان بەرى مىشتاي بولىپ وتىرعان ءۇي يەسى ومىرسەرىكتى ساۋساعىمەن ءىلىپ سىرتقا شىعارىپ اكەتتى. اشۋىن ازەر باسقانى. ەندى ويلاسا، سونىڭ ءبارى تەزەك تىرشىلىكتىڭ تەزەك قاپتاعانداي عانا اۋرەسى، كوڭىل ىرىتكەننەن باسقا بەرەرى جوق بەكەرشىلىك ەكەن. پەندەشىلىك دەپ سوندايدى ايتىپتى عوي. تىستان زەرەن تولى جۇگەرى كوجە الىپ قوساعى كىردى. كەلىنشەگى وسى ەلگە باياعىدان سالتقا اينالعان ءشول باسار جۇگەرى كوجە جاساۋعا شەبەر-اق. اسپەتى كوپ ايتەۋىر: اۋەلى مۇرتى كەتىلمەگەن، جارىقشاق تۇسپەگەن سارى ءتىس ءداندى سۇرىپتاپ ەكشەپ الىپ، كەلىگە تۇيەر. قاۋىزى كەتىپ اپپاق بولعان جۇگەرىنى قازانعا سالار. سۋعا ءبورتىپ جارىلعانشا قايناتار. قاۋاققا قۇيىپ سۋىتار، ۇستىنە قاتىق، نە شۇبات قوسار. قاراڭعى جەردە تىنىستاپ اشىعان كوجە ىشسەڭ كوكىرەكتى اشىپ كەتەتىن سۋسىنعا اينالار. قاڭسىپ كەۋىپ قالعان ەكەن، زەرەندى باسىنا ءبىر-اق توڭكەردى. ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. ازداپ شالجايىپ جاتىپ كوز شىرىمىن الۋعا ءدات قىلىپ ەدى، بولمادى. كەلىنشەگىنىڭ اقىلدىڭ ىشىنە الا ايتقان ءسوزى جامباسىنا تاس بوپ باتتى. «ءجون-جون»، — دەدى باسىن كوتەرىپ الىپ. «قوناق سىرتقا، تازا اۋادا ۇيىقتايمىن دەسە جالعىز ساكىگە سىيمايمىز. قوي، ەرىنگەنمەن بولماس. اسحانادا جاتقان تاقتايدان قۇراپ-سۇراپ بالالارعا ارناپ ساكى جاساپ قويايىن. ءتاۋىر ماساحانانى دا قوناققا تۇت، بىزگە جىرتىعى دا جەتەدى، بىرەر كۇنگە قويان تەرىسى دە شىداعان». كەلىنشەگىنىڭ بەينەتى قاۋىرت تەگى. «قامىر اشىتىپ، باۋىرساق پىسىرەمىن»، — دەيدى. «كەسە-شاينەكتى قۇممەن ىسىپ جالتىراتىپ جۋامىن»، — دەيدى. ۋاي، ءپالى-اي، قوناق كەلمەسىن، ىشىپ-جەمەسىن دەمەيسىڭ، كەجەگەڭدى كەيىن تارتاتىن الگىدەي تاسقاياقتاي توعىستىرار شارۋاسى عوي. سىرتتان اينەك سابالاپ ازىناعان ارىستاندى-قاراباستىڭ ءۇنى ەستىلدى. بەلىن قايىس بەلبەۋمەن تاس قىپ بۋىپ ساۋىلداي قوزعالىپ سىرتقا شىققان. كىشكەنتاي بالاسى شاپپا شوتپەن ەسىك الدىنداعى جاس توراڭعىنى شاپقالى جاتىر. «وي، پادارىڭە نالەت!» دەپ قولىنان شوتتى جۇلىپ الدى. «بەس جىل بويى ماپەلەپ ازەر كوگەرتكەن جالعىز تالدى سەن شاۋىپ تاستاساڭ جەتىسەرمىز؛ باي-بايعا، ساي-سايعا قۇيادى دەگەن راس ءسوز: قانشا تىربانايىن، قانشا پىسىق بولايىن، كور دە تۇر — ماعان ءومىرى مال بىتپەيدى. بىتسە دە پويىز باسىپ كەتەدى. ديقانشىلىق كاسىپ تە بۇيىرماعان. بۇيىرسا، نە دارىسا — ەسىگىنىڭ الدى جايقالىپ تۇرار ەدى دە: جاز بولسا بازارعا بارعىشتايدى: كۇز تۇسە اڭديتىنى — سوۆحوزدىڭ قىرتىستى قويماسى، ساراڭ قويماشىنىڭ تاس ءتۇيىن جۇرەگىن جىبىتۋمەن الەك. «بالالار جۇگەرى كوجەدەن اينالىپ قاشاتىن بولىپ ءجۇر، بىرەر قاپ كارتوپ بوساتىڭىز»، — دەيدى. «قوناق كەلىپ قالدى، پالاۋعا سالاتىن، اراق ىشكەندە تىسكە باساتىن كوك شوبىڭنەن بەرە تۇر»، — دەيدى. «اتا قۋالاپ كەلسەك الىستىعىمىز جوق». قويماشى جاياۋ قاشقان دۇنيەنى ماشينامەن قۋىپ ۇستايتىن، پايدانىڭ كوزىن تەبەننىڭ جاسۋىنان سىعالاپ بىلەتىن پىسىقتىڭ ءوزى «مۇراجاي ۇستاۋ سەنىڭ اتاڭنان قالعان كاسىپ ەمەس»، — دەپ كوسەمسيدى. «ەل كەزىپ قوقسىق جيناعانشا كەتپەن الىپ جەر شۇقىساڭ عوي ءبۇيىرىڭ تومپايار ەدى». اشەيىندە ۇندەمەي كىسى ولتىرەتىن ومىرسەرىك مۇنداي قورلىققا شىداي المايدى. «كورتىشقان سەكىلدى ءىن كەۋلەپ، قويما كۇزەتكەن اتاڭنىڭ كاسىبى شىعار — دەيدى، — ءىن باققاننان ىلگەرگىنىڭ ءىزىن تاپقان مەنىڭ شارۋام كوش ىلگەرى، - دەيدى. — سەنىڭ كوك ءشوبىڭسىز كۇن كوردىم، ءا!» — دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەپ تايىپ تۇرادى. جەلگە ىعىپ، شاڭ جۇتىپ ءجۇرىپ ساكى جاساۋعا كىرىسكەن. ماناعى كىشكەنتاي تەنتەگى ەندى بىر-بىرلەپ شەگە الىپ بەرىپ تۇردى. ءبىر دەم ارى، ءبىر دەم بەرى اسىعىس جاسالعان ساكى ءساندى شىقپادى. قوناعى كەتكەنشە ۇيەلمەنىمەن يللالاي تۇرۋعا جارايدى. شارۋاسىن ءتامامداپ اۋلانىڭ ىشىنە تۇتىكپەن سۋ سەپتى. ءۇي سىرتىندا جەلگە توسقاۋىل بولسىن دەپ تىككەن قالىڭ جىڭعىل ءبىراز سەپ، ايتپەسە اۋلادا قۇيىن كوتەرگەندەي شاڭ تۇتەيدى. موينىنىڭ جەلىن ءۇزىپ تۇرىپ بايقادى، كۇن ەكىندىگە ويىسىپ كەتىپتى، ءجىتى قيمىلداماسا پويىز كەلەتىن ۋاقىتقا ۇلگەرەر ەمەس. بۇرىن ءۇي شارۋاسىنا ءبىر مويىن بوپ جۇرە بەرەدى ەكەن: اسحانا مەن ءۇي اراسىنا قۇمىرسقاشا قاتىناپ تىرلىك ىستەگەن ايەلىنىڭ قانشىرداي ءمۇسىنى، كەيدە مۇنىڭ ءازىل ءسوزىن كون قۇلاقپەن تىڭداۋى، دۇنيەگە نەمكەتتى جانارمەن قاراۋى — سول اسقىنعان بەينەتتەن بولدى. المە-ال شاڭعا باتىپ ويناعان بالالاردىڭ ءۇستىن تازارتۋدىڭ ءوزى — توڭ ويىپ، ءاۋىت قازعاننان قيىن كورىندى. سونىسىنا قاراماي اشۋلانىپ كەلگەندە ءتۇبىت ۇنمەن قارسى الارىن قايتەرسىڭ. ويىن ايتپاي-اق تۇسىنگەنگە ءتانتىسىڭ. سودان قورىتىندىعا كەلەدى: «ساۋدىراعان ەركەك حالقىن قالىپتان شىعارماي، قاتىباس قىلماي ۇستايتىن ايەلدەر»، — دەپ. ءومىردىڭ جىلۋىن، كۇننىڭ قىزۋىن ايەل بويىنا ءسىڭىرىپ، باتىلدىق پەن باس يە باتىرلىقتىڭ ەركەككە ءبولىپ، ءبىرىنسىز-بىرىن تۇل جەتىم ەتىپ جاراتقان تۋاسى تابيعات شەبەر. كەلىنشەگىممەن قالاي قوسىلىپ ەدىم ءوزى؟.. ءيا، شىمكەنتتىڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن كەزى، سول، جاڭا جىلدى قارسى الۋ كەشىنە جەرلەس جىگىتتەر باس قوسىپ ساۋىق قۇرعان، بۇل دا ىشىندە. كەش باسشىسى مۇنى بارماق باستى، كوز قىستى قاق-سوعىڭ جوق دەپ كىسىلەرگە شاراپ قۇيىپ، بوتەلكە جاعالاتىپ وتىراتىن «قىزمەتكە» قويعان. شىنىن ايتسا، ول كەزدە جيىن-تويدا كوبىنە اڭگىمە ايتىپ، دومبىرا شەرتىپ وتكىزەتىن، قازىرگىدەي باس سالىپ اراق ءىشۋ بولمايتىن. قۇرساققا قازان ءۇستى قاسىقپەن سىمىرگەسىن بە، بۇل كوكەڭ ءاۋ دەگەنشە قىزىپ قالىپتى. ءبىر مەزەتتە كايپى تاراپ كوزىن اشىپ قاراسا، ءدال الدىندا تاڭ شولپانداي جارقىراپ ارشىعان پيازداي ادەمى قىز وتىر، قاپەلىمدە ساسىپ قالدى. جەرلەس قىزعا ىلەسىپ كەلگەن بولدى. تاناداي ۇلكەن جانارى تولايىمەن مۇڭ، جۇرتقا ۇقساپ جوق نارسەگە كۇلىپ، جوق نارسەگە بۇلدانىپ جاتقان ول جوق. كوزىن ايىرا السىنشى كانە: قىزدىڭ قاراشىق سۋىرار كوركى اشىق ايقىن جانارىندا ما، الدە جۇقا ەرنى مەن ۇشكىل يەگىندە مە، الدە تورسىقتاي توق ماڭدايىندا ما — ول اراسىن ويلاپ-ويلاپ اجىراتا المادى. جىگىتتەر بۇرىنعى جىگىتتەر ەمەس، ءبىرى سۇلۋ قىزبەن ريۋمكە سوعىستىرعانعا ءماز، ءبىرى جانارىنا ىلىككەنگە ءماز؛ بوس مويىن بولىپ ءموليىپ قالعاندارى دا بار. «اتاسىنىڭ كورى، — دەيدى بۇل ىشىنەن، — اشەيىندە جىلقىنىڭ جالىنداي شاش قويىپ كىسىنەسكەندە كىسىنى تاپاپ كەتەتىن بۇل شىركىندەردى كوك مۇزعا وتىرعىزايىن، ۇياتتى قويىپ كورىكتى قىزبەن تانىسىپ الايىن. تەگى بولماسا ءبىر اۋىز ءتىل قاتار، تەگى بولماسا تىكتەپ قارار، ولتىرەر دەيمىسىڭ؟» قازان قۇلاعىنان جانە ءىشتى. اينالايىن قانعا قىزۋ، بويعا جەلىك بەرگەن قىزىل شاراپ، جاقسىلىعىڭدى ءومىر بويى ۇمىتپاسىن. يمانداي شىنى، سول جولى شاراپتىڭ شالىعى بولماعاندا باسى سالبىراپ تۇقىرايىپ، تىرس ەتىپ ۇندەي الماس ەدى. ايتتى-ايتپادى قىزدى بۇل بيگە شاقىردى، سىزگە وتىرىك، بۇعان شىن، نە مارقاسقا جىگىت ءسوز ايتا الماي وتىرعان ۇركەك قىز ۇشىپ تۇرىپ مۇنىڭ يىعىنا بىلەگىن سالعانى. وكشەسى جەرگە تيمەي بيلەگەنىن بىلەدى، قىزدىڭ ۋىز قىلىعىنا ەلتىگەنى ەسىندە... كەيدە وتىرىپ قيالدايدى: «سول سۇلۋدىڭ سورىنا قالعان ءوزىم»، — دەپ. قىز اتىمدى بايىم جويدى دەگەندەي — پەريزاتتى پەندە ەتكەن ءوزى: باسقا بولسا شىتتاي كيىندىرىپ ماسكەۋ اسىپ، شەتەل باسىپ سەيىلدەتەر ەدى، ساحناعا شىققان ارتىستەي كورگەن جۇرتتىڭ قىزعانىشىن قوزدىرار ەدى: مىناۋ نە ەندى... شاڭ مەن توپىراق، ارىستاندى-قاراباستىڭ ازىناعان جەلىمەن الىستىرىپ تىرپىل-تىرپىل تاۋسىلماس ءۇي تىرشىلىگىنە سالىپ قويعانى. اۋىزعى ۇيدە، سىپىرا جيەگىندە تىزە بۇگىپ، نان جايىپ، باۋىرساققا قامىر كەسىپ وتىرعان كەلىنشەگىنىڭ كەسپىرىن كورگەندە كوڭىلى تىم پاسەيىپ-اق قالدى. باياعى قاسىنا بارىپ ءتىل قاتۋعا جۇرەكسىنەتىن قاس سۇلۋ بۇل كۇندە كوپ ۇستالعان قۋىرشاقتاي ۇيپالانىپ، اۋماقتى جانارى عانا جاستىقتىڭ الىستاپ كەتكەن كوكجيەگىن، سول كوكجيەكتە ۇزىلمەي، تەرىلمەي قالعان ماحابباتتىڭ القىزىل گۇلىن ەلەستەتتى. ۋاي، دۇنيە دەگەن، قولداعى التىننىڭ مىس قۇرلى قۇنى بولمايتىنى راس ەكەن. بورداي ۇگىتىلىپ بارا جاتقان بويىنا قوساعىنىڭ: «جازعان-اۋ، كوكنار ىشكەن كىسىدەي كوزىڭ بوتالاپ كەتىپتى عوي»، — دەگەن ناز ارالاس ءۇنى سۋىق سۋ بۇركىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتتى. «رەداكتور جولداسىما قوناقتىڭ قاسىندا بول دەپ بالا جىبەرسەك قايتەدى؟» — دەدى سىنىق داۋىسپەن. «بۇل اۋداندا قاعاز ءيىسىن اجىراتىپ، قالام ءتۇرتىپ جۇرگەن جالعىز سول عوي». «كەيىنگى كەزدە تاياق جۇتقانداي سىرەسىپ كەتىپتى، كىسىنىڭ كوزىنشە كوسەمسىپ سويلەپ، سەنى مۇجىقسىنىپ وتىرعانىن ءاردايىم بايقايمىن»،— دەدى كەلىنشەگى. ايتىپ وتىرعانى راس. رەداكتور جولداسى كەيىنگى ۋاقىتتا جاڭا ءجۇرىس اشتى. بىردە بۇل ولجاتايدىڭ ۇيىنە تەلەفون سوققان. «ءالو!» دەيدى بۇل الىستان. «ءيا» دەيدى ول سۇپ-سۋىق ەتىپ. «امان-ساۋ بارسىڭ با، ولجەكە؟» «سونداي» دەيدى ول. «ءۇي-ىشى، بالا-شاعا ساۋشىلىق پا؟» — دەيدى بۇل قازاقتىڭ ءراسىمىن اتتاماي. «سونداي» دەيدى جانە ول. «سونداي» دەگەن ءسوز كەۋدەسىنە ۇكىدەي قادالدى. ولجاتاي الدىندا عانا استاناعا بارىپ ءبىر ايلىق ءدارىس تىڭداپ كەلگەن. «مۇمكىن، — دەيدى بۇل ىشىنەن، — ۇلكەن جەردەن ۇيرەنىپ كەلگەن ۇلگىسى بولار، ۇلكەن كىسىلەر حال-جاعداي سۇراسقاندا ۋاقىت الدىرىپ جاتپاۋ ءۇشىن سولايىمەن «سونداي-سوندايعا» كوشكەن شىعار؟!» «ءجا، قۇداي بەرگەن مىنەزىداعى، استانادان كەلگەن دوسىم مەنى تاقىرعا بىتكەن جالعىز قۋراي دەپ ۇقپاسىن»، — دەپ ومەكەڭ جۋىپ-شايعان بولدى. «ءوز بويىڭا لايىقتى كىسىدەن جولداس تاڭدا دەگەنىم عوي. ولجاتاي سەنىڭ قوعامىڭداعى ادام ەمەس، ايتەۋىر، كوجەڭدى قىزعانبايمىن، شاقىرام دەسەڭ شاقىر»، — دەدى كەلىنشەگى جانە كونبىستىك تانىتىپ. سونىمەن ورتالىقتى بەتكە الىپ شاقىرۋشى بولىپ زىر جۇگىرىپ ورتانشى ۇلى كەتتى. ومىرسەرىك كەرزى ەتىكتى قوڭىلتاياق كيگەندەي ميدى ساۋالعا سورعىزىپ كوپكە دەيىن وز-وزىنە كەلە السىنشى قانەكەي. مور وشاق جانىنان شاۋگىمدى الىپ ىشىندەگى جىلىپ كەتكەن سۋدى شۇمەگىنەن قۇرىلداتىپ كەپ جۇتتى. جانارىنىڭ وتى ءسونىپ، ءىشى بوساپ قۇلازىدى. ەسىك الدىنا قايىرا شىققاندا كوردى: كۇن ساڭى سىنىپ، كوكجيەككە ەرىپ ءسىڭىپ بارادى ەكەن. جەل تۇتەگەن كەڭىس، بۋالدىر كوكجيەك، شوقتاي قىزىل كۇن، تاس توبەدەگى بوزعىل اي، بەينە، سەكسەۋىل شوعىنا كوڭىرسىتىپ باس ءۇيىتىپ جاتقانداي ەلەس بەردى. سوندا قالاي؟.. ولجاتاي مەن ەكەۋىنىڭ اراسى شىنىمەن كەرەعار تارتقانى ما؟.. مۇنىڭ سۇرلەۋى ىلديعا قۇلاپ، ونىڭ سوقپاعى قايقاڭعا تىرمىسقانى ما؟.. اكەسى مارقۇم ايتىپ وتىرۋشى ەدى: ءتىرى مەن ءولىنىڭ ايىرماسى التى قارىس دىم توپىراق دەپ. سول ايتقانداي ولجاتاي مەن ءوزىن ايىراتىن شەتەن قالپاقتى قوقىرايتىپ كيگىزگەن مانساپ پەن مىقشيتىپ شاپكە كيگىزگەن قاراتابان جاياۋ تىرشىلىك بولماعاي. مانا الگىدە ۋاق مالىنا ۋاقىتشا قوسىپ قويعان توقتىسىن الۋعا قوڭسىسىنا كەلگەن. ءداۋ داربازا تارسا جابىق. اۋىلدى جەردە ەسىك ءىلىپ ۇيىقتامايتىن قازاق سالتىن بۇزعان كورشىنىڭ بۇل قىلىعى شامىنا ءتيدى. ال كەپ سوق، ال كەپ سوق. الدەن ۋاقىتتا قاسقىر ءيتتى ابالاتىپ يەسى ازەر اشتى. «قول تيمەي جاتىر ەدى»، — دەيدى كورشىسى بۇدان ابدەن مەزى بولعان سىڭاي تانىتىپ. سونداعى تىرلىگى سىرتقى ەسىگىن كەۋدە تۇستان تەسىپ الدەبىر كوزاينەك قوندىرىپ جاتىر. «مۇنىڭ نە، ءباتىر-اۋ؟» — دەيدى بۇل. «ىشتەن سىعالايتىن كوز، — دەيدى كورشىسى: — سىرتتان كەلگەن كىسىنى اۋەلى وسى كوزدەن سىعالاپ بايقاستايمىز، سوسىن بارىپ ەسىك اشامىز، انەۋكۇنى قالادان قويماي ىزدەپ ازەر تاپتىم...» «وعاشتاۋ، ەرسى نارسە ەكەن...» «مىنەكەي، بىلاي ەتىپ سىعالايمىن، — دەيدى الگى شيشا كوزدى مۇنىڭ كەۋدەسىنە تۋرالاپ. — ومەكە، كورشىڭنىڭ كاللاسى ىستەيدى!» ومىرسەرىك ناقا الگى جىلتىر كوز اينەكتەن جىلان كورگەندەي شوشىندى. سۇمدىق!.. سۇمدىق!.. ەل امان، جۇرت تىنىشتا ۇيىڭە كەلگەن كىسىنى ىشتەن سىعىلاپ تەكسەرىپ جاتسا، ول بايعۇس وڭمەنىڭنەن وتكەن سۋىق ءىشمىلتىققا جەم بولىپ تابالدىرىق تۇبىندە تىشقىرىپ تۇرسا — جەتىسكەن ەكەنبىز، اۋلاق!.. اۋلاق!.. «توقتىمدى ۇستاپ بەر، جارقىنىم». اساۋ كورپەلدەستى جەتەلەپ كەلە جاتىپ تا، ماقۇلىقتىڭ تاماعىنا پىشاق تاقاعاندا دا: توقتىنى باۋىزداپ، تەرىسىن ىرەگەندە دە كوز الدىنان كورشىنىڭ جىلانكوزبەن سىعالاعان جىمىسقى كەسپىرى كەتپەي قويدى. ءىش مايى ءىردىم-ىردىم بوپ ءتۇستى. «و، تاعدىر، پەيىلىمدى قۋشيتىپ، قولىمدى قالتىراتىپ ەسىكتى ىلدىرە كورمە: ۇپتەسە — ۇپتەسىن، كوتەرسە — كوتەرسىن، مامىراجاي جاقسى زاماندا كىسى بويى داربازا سوعىپ، ەسىگىمە جىلانكوز اينەك ورناتپاي-اق وتەيىن. ايرا-جايرا بولىپ جاتساق تا بۇراۋىمىز جوعالىپ كورگەن ەمەس ءالى». توقتىنى مۇشەلەپ بۇزىپ، ەتىن تىلشەلەپ، ازداپ تۇز سەۋىپ ءسولىن تارتسىن دەپ تەرىسىنە قايتا وراپ بەلىن جازعاندا ساعات تۇنگى ون ءبىردى ۇردى. شاقىرۋشى ەتىپ جىبەرگەن بالاسى تىرسەگى مايىسىپ ەندى ورالدى. كويلەگى ىشقىرىنان شىعىپ، جاعى ءۇرپيىپ كەتىپتى، ومىرسەرىك كەيىپ بەرگەن: «پادەرىڭە نالەت-اۋ، تۇمسىعىمىزدان شانشىلىپ جاتقانىمىز مىناۋ، سەن ءجۇرسىڭ گولايت قىلىپ»، — دەيدى. «ەندى ەكى ساعاتتان سوڭ پويىز كەلەدى، شەشەڭنىڭ جانى تاستان جاراتىلعان ەكەن، تاۋلىكتەن بەرى قۇيرىق باسقان جوق، ءوزىم تۇلا بويىم سالدىراپ ابدەن بولدىردىم». تىستاعى جەل ۇدەي ءتۇستى بىلەم، تەرەزەگە قيىرشىق ۇرىپ وتەدى. ومىرسەرىك قولىن جۋىپ مولتەك جاسالعان شايعا وتىرعان. «كوكە، — دەيدى بالاسى، — ولجەكەڭ ءبىرىنشى حاتشىنىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلەيىن، جاتىپ قالعان جۇگەرىنى بولجايىن، بارسام سوسىن بارارمىن دەيدى». ومىرسەرىك اۋزىنداعى نانىن قىلعىنىپ ازەر جۇتتى. «اۋ، مەنى مازاق قىلعانى ما، الدە ءوزىنىڭ ەسى اۋىسا باستاعانى ما؟.. «قايدا جۇرگەنى»، «جاتىپ قالعان جۇگەرى» دەپ ساندالعانى قالاي؟ شاقىرسام — ادال كوجەمە شاقىردىم». بالاسى جەلدى كۇنگى سوقىر شامنىڭ كولەڭكەسىندەي ءدىرىل قاعادى. «ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، كوكە. ەكى ساعاتتاي كۇتىپ ازەر دەپ تىلدەستىم، كوكە»... ومىرسەرىك كەسەسىن داستارحان جيەگىنە شيىرىپ جىبەردى. ۇيەمە تاباق باۋىرساقتىڭ بەتىن جاۋىپ جاتقان كەلىنشەگى ەرنىن سىلپ ەتكىزەدى. «جازعان-اۋ، نەسىنە داۋرىعاسىڭ؟ اتاقتى كىسىمەن اڭگىمەلەسۋدەن ەمەس، قوناققا ءۇيىن كورسەتۋدەن قاشىپ وتىر عوي ول». «اپىرماي، — دەيدى بۇل ىشىنەن سۋالىپ، — قالاي ويىما كەلمەگەن، مىنا قۋلىقپەن، انا كىسىلىكپەن كور دە تۇر بۇلار مىڭ جاسايدى ءالى! جەردىڭ استىنداعى سىبىستى سەزىپ-بىلىپ ءجۇرىپ ءبىز سەكىلدى قۇمىرسقاشا تىرلىك كەشىپ، بىزبەن بىرگە ارىستاندى-قاراباستىڭ شاڭىن جۇتاتىنىنا تاڭداناسىڭ عوي». اشەيىندە بايقاماپتى. بۇل پالەن جىل ىستەگەن مۇعالىمدىكتى تاستاپ اۋداندىق ولكەتانۋ مۇراجايىن ۇيىمداستىرامىن دەپ مادەنيەت ءبولىمىنىڭ سەكسەن سومدىق جالاقىسىنا شىققاندا ولجاتاي جامان كەيىگەن. «جۇرت ىلگەرى تىرمىسسا، سەن كەرى كەتەسىڭ»، — دەگەن. «بالا-شاعاڭدى سەكسەن سوممەن قالاي اسىرايسىڭ؟» — دەگەن. مۇراجاي ۇيىمداستىرماق تۇگىلى ەرميتاج اشساڭ دا قالتاڭ تومپايماسا، ەڭ قۇرىعاندا ەكى ادامعا باستىق بولماساڭ، جۋان جەردە جاقىنىڭ وتىرماسا قۇنىڭ كوك تيىن دەگەن. سويتسە دۇنيەگە اركىم ءوز بيىگىنەن قارايدى ەكەن، ءوز شوشاعىنان سويلەيدى بىلەم. ءوز باسى ادال ەڭبەك، ارزان اقىمەن-اق ەل كادەسىنە جاراسا، ۇعىمتال ۇرپاق ءوسىرىپ، سوڭىنا ءتاۋىر ءسوز قالدىرسا — باسقانى تىلەمەيدى. ويىنا كومىلىپ وتىرا بەرەر مە ەدى، ساعات ءتىلى تۇنگى بىرگە وزىپتى. قوناعىن كۇتىپ الۋعا جينالا باستاعان. تورگى بولمەدە بالالارمەن بىرگە جاتىپ قالدى عوي دەپ ويلاعان كەلىنشەگى — cىلانىپ، تارانىپ شىعىپ كەلە جاتىر. تاناداي اۋماقتى جانارىنا نۇر ءۇيىرىپ: «ۆوكزالعا مەن دە شىعايىن»، — دەيدى. ارينە، الىستان ەلىم-جەرىم دەپ جول الىپ كەلە جاتقان زيالى كىسىنى وركەستر ويناتىپ، شامپان اتىپ، مول دۇبىرمەن قارسى السا دا ايىپ ەمەس. ازىناعان جەل وتىندە ۇڭىرەيگەن ءتۇن ىشىندە كەپكاسى قيقايىپ كەزدەسكەن مۇنان شوشىپ قالۋى دا كامىل ەكەن-اۋ. كەلىنشەگىنە ىشتەي ءسۇيسىنىپ كەتتى. كوشەگە شىققاندا اڭىستاعان اسپان الاسارىپ كەتىپتى، ولەۋسىرەگەن جۇلدىز ساۋساقپەن سانارلىقتاي تىم سەلدىر. جەل قوينى-قونىشىن كەۋلەپ، كەۋدەدەن يتەرىپ جۇرگىزەر ەمەس. وقىستان ءسۇرىنىپ كەتكەن كەلىنشەگىن قولتىعىنان ۇستاپ قالدى، تىم-تىم الىستا قالعان قىزۋلى، قىزىقتى كۇندەرى كوز الدىنا قايىرا تىزبەكتەلدى. قولىنىڭ استىندا بۇلكىلدەي سوققان جۇرەك ءلۇپىلى، جان جىلۋى ءبىر عانا بۇعان باعىشتالار ءومىردىڭ ىزعىرىق وتىندە سەپتەسە جۇرەر: قيىندا دا، قيىردا دا تىلەۋلەس بولار، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە تالاي ءجۇز شايىسىپ، ارتىق كەتىپ، كەم ءتۇسىپ جاتسا داعى قاتارىنداعى قاعىلەز سۇلۋدان وزگە جاناشىر ازدىعىن سەزگەندە ومىرسەرىكتىڭ تاماعىنا ءتۇيىر-تۇيىر جاس كەپتەلدى. قىسىر مۇڭ جۇرەگىندەگى وشۋگە اينالعان ماحابباتتى قايتا ءتىرىلتتى. ۆوكزال باسىندا جان جوق. وسىدان وتىز-قىرىق شاقىرىم تۇستىككە، نە تەرىستىككە تامان تۇنىق اۋا، تەرەڭ اسپان، قىبىرسىز سەلەۋ بار دەسە ەشكىم سەنبەستەي. تابيعاتتىڭ قۇپياسىنا داۋا جوق، ارينە. ءشاۋىلدىر ەلى ازىناعان الاپاتقا ابدەن ۇيرەنگەن. «وسى ەناپات جەل بولماسا پىسقىرىپ-تۇشكىرىپ تىماۋراتىپ قالامىز، بۇل جارىقتىق زالالدى دەرتتى ۇشىرىپ اكەتەدى»،— دەپ ماقتاناتىنىن قايتەرسىڭ. قۇم ءۇرىپ، قيىرشىق سۋىرعان وكپەك بەتىندە ۇزبەستەن سوققان ارىستاندى-قاراباستىڭ وتىندە قوس كولەڭكە كوپ قالتىراعان. جۇيرىك پويىز ۋاعىنان كەشىگىپ جەتتى. زارىقتىرعان ۆاگوننىڭ ەسىگى جۋىقتا اشىلا قويمادى. ومىرسەرىكتىڭ ەسىنە وسى وڭىردە تۋىپ وسكەن مايلىقوجا اقىننىڭ «ولشەنىپ بەرگەن ءومىر بار، ۋاقىتىمەن جۇرەرسىڭ، كولەڭكەلى بۇلتتاي، كوشپەلى بولعان دۇنيەسىڭ» دەگەن ولەڭ جولدارى ورالدى. كەشقۇرىم كوڭىلسىز وتىرعان ءبىر كىسى «كۇن كوزى جارق ەتسە» دەپ تىلەگەن ەكەن. كۇنى بويعى ىشتەي تولعانىس، نە قيلى قورىتپا وي ومىرسەرىكتى ءومىر ەلەگىنەن قايىرا وتكىزىپ ءدۇر سىلكىنتىپ وتكەن ەدى. اقىرى ۆاگون ەسىگى اشىلىپ جالعىز قارا بوپ ۇستاباي ءتۇستى. ارىستاندى-قاراباستىڭ جەلى ءىشىن تارتتى.

---