ىستىق جازدىڭ سالقىنى
پوۆەست
1
جابدىعى جاداعاي كەلگەن بولمەدە ەكى ادام وتىر. بىرەۋى ميليسيا كاپيتانى — جاس كەلىنشەك، ەكىنشىسى — قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر فورماسىن كيگەن ءتورتباق قارا جىگىت.
كەلىنشەك ەرنىن شۇيىرىڭكىرەپ، الدىنداعى قاعازداردى ساۋساق ۇشىمەن ەرىنە، نەمكەتتى اقتارىستىرادى.
— مىنە، ءاتى-جونى:.. رۇستەم جانعازييەۆ. وسى قالادا تۇرادى. اكە-شەشەسى ەكى مەكەمەنىڭ دىرداي باس بۋحى. اۋقاتتى، باقۋاتتى سەميا... رۇستەمنىڭ ءبىر جاز ەڭبەك ەتكەنىنە قارسى ەمەس. بۇل بالاعا نە جەتپەيدى، ءوزىم دە بىلمەيمىن. مىنەزى شارگەز، اساۋ. وقۋى جامان ەمەس. سەگىزىنشى كلاستى ءبىتىردى. ەلىككىش، كورسەقىزار. روك مۋزىكا دەسە، قالپاقتاي تۇسەدى.
— نە ءبۇلدىرىپ قويىپ ەدى؟— دەپ جىگىت توتەسىنەن سالدى. جالىعىپ وتىرعانى بەپ-بەلگىلى.
— كورشى مەكتەپتىڭ بالالارىمەن توبەلەسكەن...
— مەن دە شايقاپ باققانمىن... كەزىندە.
كەلىنشەك جىگىتكە ۇرەيلەنە قارادى.
— شايقاۋ؟ ول نە؟
جىگىت قىشقىل كۇلدى.
— كۇش كوپ، اقىل از — شايقاۋ دەگەن سول.— وسىناۋ ءبىر ءپاتۋاسىز سۇراق-جاۋاپ سايىسى جالىقتىرىپ جىبەردى مە، جىگىت اڭگىمە باعىتىن كۇرت بۇردى.— ءوزى شە، ەزى قارسى ەمەس پە جۇمىسقا؟
ەسىك اشىلىپ، ۇرپە-تۇرپە شاشى پانك سانىندەگى بوزبالا بەرى كىرە بەردى. كاپيتان وعان ءۇنسىز، ۇزاعىراق قارادى. الا كوزىمەن دەۋگە بولمايدى، الايدا نەمقۇرايدى، تىم نەمكەتتى...
— رۇقسات قايدا؟— دەدى ەسىككە بۇرىلعان جىگىت.
بوزبالا اڭ-تاڭ.
— رۇقسات؟
— جىگىت ادام بوتەن بولمەگە رۇقسات سۇراپ كىرەدى.
بوزبالا ءسال قىرىستانىپ:
— مەن جىگىت بولۋعا ءتىپتى دە قارسى ەمەسپىن،— دەدى دە، شىعىپ كەتىپ، ەسىك قاقتى.
— كىرىڭىز،— دەدى ءجۇزى جىلىعان كاپيتان.
بوزبالا بەرى كىردى.
— كەل، وتىر.— كاپيتان بوس ورىندىقتى كوزىمەن نۇسقادى.
بوزبالا ۇزىن سيراقتارىن ورىندىق استىنا جيىستىرىپ، قولىن كەۋدەسىنە قۋسىرىپ، ورىندىققا نىعىزدالىپ وتىردى. بۇل بولمەنى بۇرىننان بىلەتىنى كورىنىپ تۇر. ءوز-وزىن تىم تاۋەلسىز، ەركىن ۇستاۋعا تىرىسادى.
— كىمدى ايتساڭ، سول كەلەدى. تانىسىڭىزدار... مىنا باتىر — رۇستەم جانعازييەۆ.— بوزبالا باسىن ءسال ءيىپ، سىپايىلىق يشاراتىن جاسادى.— ال، بۇل كىسى، رۇستەم، وسپانوۆ تاستەمىر. "اتلانت" قۇرىلىس ستۋدەنتتەر وتريادىنىڭ كومانديرى. سەنى وسى وتريادقا قولايلىلاپ قوسىپ وتىرمىز.
— قوسىلساق، قوسىلايىق،— دەدى بوزبالا موينىن سىرتقا قايىرىپ سالىپ.
كومانديردىڭ ەرنى ءسال ءجىبىپ جىميدى، كەلىنشەككە بۇرىلدى.
— بۇل ىنىشەكتىڭ جولداماسىن...
— كوميسسيانىڭ شەشىمى،— دەپ تۇزەتتى كاپيتان.
— شەشىمىن، تاعى باسقا دوكۋمەنتتەرىن ماعان بەرىپ قويىڭىز. سىزبەن سونان سوڭ قارا كۇزگە دەيىن قوش ايتىسامىز.
كەلىنشەك كومانديرگە سۇراۋلى پىشىنمەن ابىرجي قارادى.
— كۇزگە دەيىن؟
— ءيا... رۇستەم ەكەۋمىزدىڭ ءسوزىمىز جاراسىپ كەتسە، كۇزدە مىنا بولمەگە قولتىقتاسىپ كىرەمىز.
— كورەرمىز...— بوزبالا توبەدەگى ورمەكشىنىڭ تۇتىندەپ تۇرعان اۋىنا بەي-جاي كوز سالىپ وتىر.
— ەرىكتەرىڭىز ءبىلسىن.— الدەنەگە ءارى وكپەلى، ءارى وسىناۋ ءبىر تەكە تىرەستىڭ تەز بىتكەنىنە قۋانىشتى كەلىنشەك ۇستەل ۇستىندەگى قاعازداردى تەز-تەز جيىستىرىپ، تاستەمىرگە ۇستاتتى.
كوماندير ورنىنان تۇردى.
— كورىسكەنشە!
— ساۋ بولىڭىز!
تاستەمىر بوزبالاعا يەك قاقتى.
— كەتتىك، رۇستەم!
...قالا قۇلپىرىپ تۇر. كوكمايسا جاز جاڭا باستالعان. ايتكەنمەن اۋا بەنزين، گاز، كۇيگەن تەمىر، قىسقاسى، كوڭىرسىك ساسيدى. تاستەمىر مەن رۇستەم ارالارىن الشاقتاۋ تاستاپ، سكۆەردى جاعالاي قۇلديلاپ كەلەدى.
— ال، اڭگىمە ايت،— دەدى كوماندير.
— اڭگىمەلەسپەدى مە... جولداس كاپيتان؟— دەدى رۇستەم مۇدىرىڭكىرەپ. ىشتەگىدەي ەمەس، ماناعى جالعان ساز بەتتىگى مەن وتىرىك وجەتتىگى جوق، جۋاسىعان. ميليسيا كابينەتىنەن شىققاسىن كادىمگى بالا قالپىن تاۋىپتى.
— مەن وندا كاپيتانمەن تىلدەستىم. ەندى سەنىمەن سويلەسكىم كەلەدى.
رۇستەم وي ۇستىندە. جەردە جاتقان شىلىمنىڭ كىر-كىر قورابىن تەۋىپ قالىپ ەدى، ول ارىققا ۇشىپ ءتۇسىپ، دوڭگەلەك اينالىپ اعا جونەلدى. ءبىر ۋاقىتتا باسىن جۇلىپ الىپ، كومانديرگە تىكە قارادى.
— ناعىز جىگىتتەر... انىق تا قانىق ءسوزدى ۇناتپاي ما؟
— وندا ءسوز بار ما. وسى باستان ەسكەرتىپ قويايىن: قۇرىلىس وتريادى — ەڭبەك، ەڭبەك جانە ەڭبەك! جانە دە جارتىلاي اسكەري ءتارتىپ، "قۇرعاق زاڭ"، كۇنىگە ون — ون ەكى ساعات جۇمىس...
"ەڭبەك"، "جارتىلاي اسكەري ءتارتىپ" رۇستەمگە تۇك اسەر ەتپەدى. ءبىر ەزۋلەپ كەكەسىنمەن جىميىپ قويدى. كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاماعاسىن قايدان سەنسىن، قايدان نانسىن. كروسسوۆكانىڭ تۇمسىعىمەن اسفالت تۇرتكىلەپ تۇرىپ:
— ولاي بولسا... كەشكە كەزدەسەيىك. اشىق تا تۋرا اڭگىمە سوندا بولسىن. ءتورتىنشى ترامۆايمەن تاستاقتان ءتۇسىپ قالاسىز، كومسومول، رۋدنيەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسى. ساعات كەشكى ون. جالعىز كەلەسىز.
— ءقازىر شە؟
— قورقىپ تۇرسىز با؟
— مەيلى...
— ۋادە!
ەكەۋى ەكى جاققا ايىرىلىسىپ كەتە باردى.
II
ءتۇن... تاستەمىر كۇرتكەسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ، ترامۆاي ايالداماسىندا، بەتون قالقا استىندا ءتۇر. ايالدامادا ءتىرى جان جوق، نوسەر دۇركىرەپ جاۋىپ تۇر. اسفالت جيەگىندەگى توقتاۋ سۋ جىلاپ جاتقان جاس بالانىڭ بەتىندەي جىبىر-جىبىر ەتەدى. قۇلاق، قۇيرىعى سالبىراعان قارا يت سۋدى شىلپ-شىلپ كەشىپ، جەلىپ وتە شىقتى. "يەسى كۇندە شومىلدىراتىن قالانىڭ ءتارتىپتى ءيتى بولسا عوي، مىنا شالشىقتى اينالىپ وتەر ەدى. كوشەنىڭ قاڭعىباس ءيتى بولدى". تاستەمىر، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جىميىپ قويدى. ساعاتىنا قاراپ ەدى، ون.
جالعىز كوز ترامۆاي ديۋداي دۇركىرەپ، ءتونىپ كەپ قالدى، پىس ەتىپ، جەل جىبەرىپ توقتادى. ىشىنەن رۇستەم سەكىرىپ ءتۇسىپ، جان-جاعىنا قاراپ، از-كەم تۇردى. اقىرى قالقا استىنداعى ءبۇرىسىپ تۇرعان كومانديردى كوردى مە، قاسىنا كەلدى، بەتىنە ەلەكتر جارىعىن ءتۇسىردى. كوشە جارىق بولسا دا ادەيى ىستەدى.
— جالعىز بولارسىز...
— قالاي كەلىستىك — سولاي كەلدىك.
— ىزىمنەن ەكى ەلى قالماي ءجۇرىپ وتىرىڭىز.
رۇستەم سانسىز تەمىر تۇيمەلى جەڭسىز تەرى كۇرتكەنى جەلبەگەي كيىپتى، موينىندا شىنجىر باۋلى تەمىر كۋلون سالبىراپ ءجۇر، ەكى بىلەگىندە ەكى جالپاق ساقينا. نەسىن ايتاسىڭ، بەس قارۋى بويىندا.
ەكەۋى اۋەلى قاراڭعى اللەيانى قۇلديلاي بويلاپ ءجۇردى. قيقى-جيقى اعاش شارباقتان قارعىدى، تەرەڭ جىرانىڭ تۇبىندە جىلۋ تراسساسىنىڭ جۋان قۇبىرلارى اعاراڭداپ جاتىر ەكەن، سودان سەكىردى. كوماندير ەكى قولى ەربەڭدەپ، قۇلاپ كەتە جازدادى، اۋپىرىممەن بويىن تۇزەدى، اقىرى شىداماي:
— الىس پا ءالى؟— دەپ جىبەردى.
رۇستەم سوڭىنا بۇرىلىپ، تاستەمىردى توسىپ الدى.
— قورىقساڭىز، قايتايىق.
— قويدىق، تاقسىر.
ەكەۋى ءسۇت پىسىرىمنەن سوڭ ەكى. قاباتتى ءنان ءۇيدىڭ اۋلاسىنا كىردى. تايىنشاداي توبەت ارسىلداپ، شىنجىرىن سۇيرەتە-مۇيرەتە ۇيشىگىنەن اتىپ شىعىپ ەدى، رۇستەم:
— ءوزىمىز عوي، جات، سەربەر!— دەپ باسىنان، موينىنان سيپاپ ەدى، توبەت ايانىشتى قىڭسىلاپ، اياعىنا ورالدى. كوماندير: "مانا رۇستەم بالا كاپيتان ەكەۋمىزگە يت كورگەن مىسىقتاي ىتىرىنىپ قاراپ ەدى. ال، ات ۇستىنەن كىسىنى الىپ تۇسەتىن سەربەرمەن دوس... ءومىر قىزىق!" دەگەن بايلامى جوق بايانسىز ويعا كەتتى.
رۇستەم ءداۋ پودۆالدىڭ اعاش ەسىگىن اراسىن ءبولىپ-بولىپ، ءۇش رەت قاقتى. پودۆالدىڭ پەردە تۇتقان تەرەزەسىنەن سىرتقا بوزامىق جارىق سەلدىرەپ ءتۇسىپ تۇر.
ەسىك اشىلا بەردى، ىشتەن اياق-قولى بورەنەدەي ۇزىن جىگىت سىرتقا قورباڭداپ شىقتى.
— كىم؟— دەپ، جۇك ماشيناسىنىڭ قورابىنان قاراعاي قۇلاپ تۇسكەندەي دۇڭك ەتتى.
— ءوزىمىز، كىرپىش!
— كىرە بەرىڭدەر!
كىرپىش ەڭكەڭدەپ العا ءتۇسىپ، تومەن قۇديىپ كەتكەن باسپالداقتاردى ساناپ باسىپ، جول باستادى.
اينالاسى ءۇي ورنىنداي ۇلكەن پودۆال... توبەدەن جالاڭباس ەلەكتر شامى سالبىرايدى. قابىرعا ىرگەسىنە جاعالاي قويىلعان ۇزىن-ۇزىن اعاش ورىندىقتاردا ءتۇر، تۇستەرى ءار ءتۇرلى، ايتسە دە جاس شاماسى بىركەلكى — ون بەس، ون التى جاس شاماسىنداعى جاس ءوسپىرىم جىگىتتەر مەن بالعىن قىزدار ءتىزىلىپ وتىر. بۇلاردىڭ ۇستىندە دە بىلعارى كۇرتكە، تەمىر-تەرسەك اشەكەيلەر. وزدەرى ۋادەلەسىپ العانداي ءتىس جارمايدى، قوناق كەلەتىنىن الدىن-الا بىلەتىن سەكىلدى، ەكى كوزدەرى كومانديردە. تاق ورتادا جالپاق ات تاقتايلاردان قيۋلاستىرىپ سوعىلعان ۇستەل، ونىڭ ۇستىندە الاباجاق تيكەتكالى سان ءتۇرلى بوتەلكە سامساپ تۇر: بەس-التى ستاكان دا وسىندا. قابىرعانى اينالدىرا شەتەل روك توپتارىنىڭ، انشىلەرىنىڭ الەم-جالەم سۋرەتتەرى ىلىنگەن.
— تورلەتىڭىز! — دەدى رۇستەم ۇستەل جانىنداعى اينالمالى كرەسلوعا ەمىن-ەركىن جايعاستى دا، جان-جاعىنا باجايلاپ قارادى. مۇندايدا سىر بەرمەۋ كەرەك. سىر بەرسەڭ، ساسقالاقتاپ جاڭىلىسا باستاساڭ، ءوز باعاڭدى كەمىتىپ العانىڭ.
رۇستەم الا كوز، قازان باس كىرپىشكە يەك قاعىپ ەدى، ول بۇرىشتاعى ورىندىق ۇستىندە تۇرعان ماگنيتوفوننىڭ تۇيمەسىن باسىپ قالدى. سول مۇڭ ەكەن، دەلەبەنى قوزدىرىپ، قاندى قىزدىراتىن ىزى-قىزى اۋەن قۇلاق كەستى. قىز-جىگىتتەر قولدارىن كەۋدەلەرىنە ايقاستىرىپ، اياقتارىن ورتاعا قاراي سوزىپ جىبەرىپتى دە، شۇيدەلەرىن قابىرعاعا تىرەپ قويىپ، كوز جۇمىپ، اۋەنگە ەلتىپ وتىر. بۇل دۇنيەدە تاستەمىر بار ما، جوق پا، وندا شارۋالارى شامالى.
رۇستەم بوتەلكەنىڭ بىرەۋىن اشىپ، ستاقانعا تەڭ ءبولىپ قۇيدى، كومانديرگە ۇسىندى. ەكىنشى ستاكان ءوز قولىندا.
— شولدەگەن شىعارسىز... دەنساۋلىق ءۇشىن!— كوتەرىپ قويۋدىڭ ىرىمىن جاسادى.
تاستەمىر باسىن شايقادى.
— مەن اراق ىشپەيمىن.
بوزبالا جىميدى.
— تازا سۋ. سەنبەسەڭىز ۇرتتاپ كورىڭىز.
كوماندير ستاكانعا قول سوزدى.
— راقمەت!
شولدەگەنى راس ەدى. جاڭبىر استىنداعى جورتۋىل، الدە اساي-مۇسەيلى اۋەيى ورتانىڭ اسەرى مە، كەنەزەسى كەۋىپ وتىرعان. ايتسە دە ستاقانداعى سۋدى ءبولىپ-بولىپ، جايلاپ، سىزدىقتاتا جۇتتى — سىر بەرمەۋ كەرەك.
رۇستەم ۇستەل قىرىنا ىرشىپ شىعىپ، قۇيرىعىمەن ەگەپ-ەگەپ، ءبىر شەتىنە نىعىزدانىپ وتىرىپ الدى.
— جاقسى بالالار...— دەدى دوس-جاراندارىن يەگىمەن نۇسقاپ.— ءبىز اراق ىشپەيمىز، شىلىم شەكپەيمىز. حارد مۋزىكا تىڭدايمىز، اڭگىمەلەسەمىز، كەم دەگەندە ءجۇز جىل جاساۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك، سول تۋرالى اقىلداسامىز.
تاستەمىر ستاقاندى ساۋساعىنىڭ سىرتىمەن ءارى تامان يتەردى.
— مۋزىكانى اقىرىنداتۋعا بولا ما؟
بوزبالالاردىڭ بىرەۋى اۋەندى باسىپ كەلدى.
— سونىمەن... مەتالليسسىڭدەر؟
جاعالاي وتىرعاندار: "بۇل دا بىردەڭەنى بىلەدى، ءا؟" دەگەن رايدا بىر-بىرىنە قاراستى. رۇستەم عانا وزگەرمەدى.
— ۇستىنەن ءتۇستىڭىز. حيەۆي مەتالل روك...
كوماندير جايىلىپ كەتكەن اياق-قولىن جيناپ، تىكتەلىپ وتىردى.
— سولاي دەڭدەر... حيەۆي مەتال روك... ەرىك-كۇش بەرەدى بۇل سىزدەرگە، ءا؟— ماگنيتوفوندى يەگىمەن نۇسقادى.
— نەمەنە، حيەۆي مەتال سىزگە ۇناماي ما؟— دەدى كىرپىش سۇزە قاراپ.
— نەگە ۇنامايدى؟ قارتايىپ تۇرعان جوقپىن، جيىرما بەسكە جاڭا جەتتىم،— دەدى كوماندير اسپاي-ساسپاي.— ءبىراق الدارىڭدا تۇرعان كۇردەلى دۇنيەنى حيەۆي مەتال ءتۇسىندىرىپ بەرە الا ما ەكەن؟ بۇل دا ناركوتيكتىڭ ءبىر ءتۇرى. ديوگەننىڭ اعاش بوشكەسى باياعىدا قاڭسىپ قالعان. ءبارىڭ دە مەكتەپتە وقيسىڭدار، كومسومولعا مۇشەسىڭدەر، اتا-انالارىڭ بار...— كوماندير اۋزىن جيىپ الا قويدى. ول ءوزىنىڭ جازا باسقانىن ءتۇسىندى. "مەكتەپ"، "اتا-انا"... بالالار ءدال وسى جەرگە مەكتەپ، اتا-انانى تارك ەتىپ تاستاپ، قاشىپ كەلىپ وتىر. ونسىز دا اۋزى اشىق جارانى ءوزى دە بايقاماي سىزىپ ءوتتى.
توپ جارىسا شۋلادى.
— سۇيىكتى دەيسىز بە؟ وي-وي، ماسەلە قايدا!
— بىزدەن تەك باعىنۋدى تالاپ ەتەدى. مەكتەپ، كومسومول، اتا-انا — ءبارى-بارى...
— حارد مۋزىكادان تەك ءبىزدىڭ مۇعالىمدەر عانا زارەسى قالماي قورقادى. ال، چەحتار ول تۋرالى نە دەيدى، مىنە، كورىڭىز!— قۋىرشاقتاي عانا ادەمى قىز الاباجاق مۇقابالى جۋرنالدى كومانديردىڭ الدىنا تاستادى.— شويىن مەتالدى توپ "مەنوۋورو"، الەكساندرا پاحمۋتوۆا تۋرالى ماقالا بار، وقىڭىز.
— ءبىز مۋزىكا تىڭدايمىز، پىكىر الىسامىز، قالا سىرتىنا موتوسيكلمەن سەرۋەنگە شىعامىز. جىلدامدىق، جىلدامدىق، جىلدامدىق — ءبىز تابىناتىن زاڭ وسى.
— ۇيدە، مەكتەپتە، ءارقايسىمىز وزىمىزشە جالعىزبىز.
— ولار، اكتيۆيستتەر، تىم دۇرىس سويلەيدى. كلاستا، مەكتەپتە عانا، وكىنىشكە وراي، حارد مۋزىكانى ولار دا تىڭدايدى. ەشكىمگە كورىنبەي، وڭاشادا...
— شىنايى ءومىر — ءبىز، ءبىز! ءبىز — بارمىز، ءومىر سۇرەمىز!
كوماندير ورنىنان تۇردى. شۋ سۋ سەپكەندەي باسىلدى. كوز اتاۋلى ءبىر قوماعايلىق، ىنتىزارلىقپەن جالتىرايدى. ولاردىڭ ويىنشا، قۇرىلىس وتريادىنىڭ فورماسىن كيگەن كوماندير وزدەرى جەك كورەتىن الگى ءبىر اكتيۆيست قوي.
تاستەمىر بوتەلكەدەن سۋ قۇيىپ ءىشتى — بۇل اڭگىمە وعان دا وڭاي سوعىپ تۇرعان جوق.
— دۇرىس ايتاسىڭدار. ءبىز كۇردەلى ءومىر كەشىپ جاتىرمىز. مىنا حارد مۋزىكاداي ەكپىندى... ءارى قيىن ۋاقىت. ءارقايسىمىزدىڭ ىشىمىزدە ءبىر-بىر شەكسپير بۋلىعىپ، تۇنشىعىپ جاتىر. سونى... ولتىرەمىز بە، وسىرەمىز بە، اڭگىمە سوندا. سوزدەرىڭ، جالپى، قۇلاعىما قونادى. مىنا حارد مۋزىكا، مىنا ۋنيفورما ءۇشىن باستارىڭنان سيپاماعان، ءا؟
توپ قايتا سويلەدى.
— باسىمىزدى سيپاماق تۇگىل، جۇلىپ الا جازدادى. جۋىردا ۋچاسكەلىك ميليسيونەر كاسسەتالارىمىزدى كونفەسكەلەدى.
— مەكتەپ كومسومول كوميتەتىندە تالقىلاندىق.
— ءبىز "تاربيەسى قيىن جاس وسپىرىمدەرمىز"،— دەدى رۇستەم مىسقىلمەن.
كوماندير قولىن كوتەردى.
— جارايدى، سەندەرگە، وزدەرىڭ ايتپاقشى، ەرىك، كۇش، جىگەر كەرەك ەكەن. سول ەرىك-كۇشتەرىڭ قانشالىق، سىناپ كورگىلەرىڭ كەلە مە؟
توپ ءۇنسىز. كوماندير نەنى مەڭزەپ تۇر، ۇقسا بۇيىرماسىن.
— قۇرىلىس وتريادىن ايتاسىز با؟— دەدى بىرەۋى اقىرىن عانا.
تاستەمىر كۇلدى. رۇستەمگە قارادى.
— ءيا، ستۋدەنتتەردىڭ قۇرىلىس وتريادى. الا جاز بويى ەڭبەكتىڭ ءدامىن تاتاسىڭدار، اقشا تاباسىڭدار. امەريكادا، ماسەلەن، ميلليونەردىڭ بالالارى جازعى دەمالىستا بەنزوكولونكادا ىستەيدى، كوشەدە گازەت ساتادى. سەندەردىڭ اكە-شەشەلەرىڭ، مەن بىلسەم، ميلليونەر ەمەس.
مەتالليستتەر بىر-بىرىنە قاراستى. كومانديردەن باسقا، باسقا دا، ءدال مۇنى كۇتپەگەن.
— مەن ونسىز دا قۇرىلىس وتريادىنا بارۋعا ءتيىستىمىن... جاس وسپىرىمدەر كوميسسياسىنىڭ شەشىمى بويىنشا،— دەدى رۇستەم جىميىپ.
جۇرت قايتا كوتەرىلدى.
— رۇستەم بارسىن...
— ارامىزدا ەڭبەگى سىڭگەن قۇرىلىسشى وتىر.— ءبىر بوزبالا كىرپىشتى نۇسقادى.— كىرپىشجان، قۇرىلىس الاڭى ادامدى رۋحاني بايىتا ما، بەت-جۇزگە قاراماي تۋراسىن ايتشى؟
— اقشا تابادى، ەڭبەكتىڭ ءدامىن تاتادى... بۇل — ەرتەگى! كاتورگا! سۇلۋ سوزدەر!— دەدى قۋىرشاق ەكىلەنىپ.
— اۋەلى رۇستەم بارسىن. ميلليون سوم اقشا الىپ قايتسا، كورەرمىز. مۇمكىن، ون سوم قارىز سۇراپ الارمىز.
كوماندير رۇستەمگە قارادى.
— قالاي؟
ول كەرەناۋ عانا:
— جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق،— دەدى.
— ەرتەڭ كيىم-كەشەگىڭدى الىپ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باس كورپۋسىنىڭ الدىنا كەل. سول جەردەن اتتانامىز.— بۇرىلىپ ەسىككە بەتتەدى. توپقا مويىن بۇردى. قابىرعاداعى الاباجاق قاعازدارعا كوز تاستادى.— مىنا سۋرەتتەر سەندەرگە ماڭگىلىك سەرىك بولمايدى. بۇل ءومىر ەمەس. ومىرگە جاقىنداۋ دا ەمەس. كەرىسىنشە، الىستاۋ. ازىرگە!— شىعىپ كەتەدى.
مەتالليستتەر ءتىلىن تىستەپ، باقىرايىپ-باقىرايىپ وتىر.
III
اسپاندا شاربولات كۇن شاقىرايادى. شاعىل قۇم توبەدە رۇستەم تۇر، توڭىرەگىنە كوڭىلسىز كوز سالادى. وڭ قولىندا شاعىن ماگنيتوفون. باسىندا كەڭ ەتەكتى قامىس قالپاق، ۇستىندە قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر وتريادىنىڭ اشىق جاسىل فورماسى.
اق اسپان...
سابىلعان ساعىم...
تولقىن-تولقىن قۇم توبەلەر...
قۇم توبەلەردىڭ ورتاسىن تاسپاداي ءتىلىپ، ساپ-سارى لاي وزەن كىلەگەيلەنىپ اعادى.
ولكە باسقا بوياۋعا تاس ساراڭ.
الىستا، ءداپ وزەن جاعاسىنداعى ۇلكەن الاڭدى بەس-التى جىلجىمالى ۆاگون كۇرگەيلەي قورشاعان. بيىك سىرىق ۇشىندا قىزىل جالاۋ جەلبىرەيدى. ۆاگون اينالاسى قاراڭ-قۇراڭ ادامدار. شاڭ-شۇڭ داۋىس تالىپ كەتەدى. جالپاق وزەننىڭ اياق تۇسىندا جارتىلاي بىتكەن ۇزىن پلوتينا ايدىنعا سۇعىنا كىرىپ جاتىر.
كەنەت قۇيىن تۇرىپ، رۇستەمنىڭ قامىس قالپاعىن جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى. قالپاعىنا ەڭكەيە بەرگەندە:
— ەي، قالپاقسىز جىگىت! ەي-ي!— دەگەن جىڭىشكە ءۇن جەتتى.
رۇستەم قالپاعىن قاعىپ-سوعىپ، ەڭسەسىن جازدى. ەتەككە كوز جىبەرسە... تالدىرماش قىز مىقىنىن تايانىپ، كۇلىمسىرەي قاراپ تۇر.
— نە؟— دەپ دۇڭك ەتتى بوزبالا. ول وسى ساتتە ىزالى ەدى؛ ارى تارت تا، بەرى تارت ەكى ۇداي قالپىنا ىزالى، ويتكەنى ول قىز قاۋىمىنا مەنسىنبەي قارايتىن بالالىقتان كەتىپ، وزىنە دە ءالى بەيماعلۇم، ءوزى دە جەتە ءتۇسىنىپ ۇلگەرمەگەن، ءارى قىزىق، ءارى شىجىق بوزبالالىق كەزەڭنىڭ تابالدىرىعىن باسىپ تۇر ەدى. سول ءبىر اۋىتقىمالى-تولقىمالى مازاسىز ساتتە مىناۋ شىرەمە قىز جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولىپ تۇر.
— بەرى كەل!— قىز قولىن بۇلعادى.
رۇستەم تۇيەتايلى قۇم بەتكەيمەن ەرىنە سىرعىپ، ەتەككە ءتۇستى.
الگى قىز وڭ كوزىن سىعىرايتىپ الىپ، رۇستەمنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ءسۇزىپ شىقتى. بۇل دا بال بالالىقتىڭ بازارىنان ەندى-ەندى شىعىپ، جاستىقتىڭ قارا ورمانىنا جاڭا ەندەپ كىرگەن قىز ەدى. سىرتتاي ءدوڭايبات جاساعانمەن، ىشتەي وز-وزىنە دەگەن بەتى جاسىرۋلى ءبىر سەنىمسىزدىك بۇدان دا سەزىلەدى.
— مەن ءبىر جىرتىق قولشاتىر كوتەرىپ، جاۋىن استىندا دۇنيە كەزگەن جالعىز سۇفى... سولاي ما؟— دەپ، تۇرە ءتيىستى.
رۇستەم ەرىن ۇشىمەن:
— تۇسىنبەدىم،— دەدى.
— ماو سزە دۋن... سونىڭ ولەڭى.
— ا-ا...— دەدى بوزبالا ادەيى ءتۇسىن بەرمەي.— جاقسى ولەڭ.
— اتىڭ كىم؟
رۇستەم قاباعىنىڭ استىنان قىزعا جاقتىرماي قارادى،— قادالعان جەرىنەن قان الا ما؟ جالپى، ول تىم كوپ بىلگىسى كەپ، قويىن-قولتىعىنا كىرىپ كەتۋگە قۇلشىنىپ تۇراتىن الەكەي قىزداردى ۇناتپايتىن. مۇنداي قىزداردان كەلەشەكتە ادەتتە قازىمىر، تىقىلداق مۇعاليمالار شىعادى — ونى ومىردەن كورىپ ءجۇر.
— رۇستەم... ءوزىڭ كىمسىڭ؟
— جانار،— دەدى قىز جىميىپ.— وقۋشىمىسىڭ؟
رۇستەم سوڭعى سۇراققا كەلگەندە تىرجىڭ ەتتى.
— بولساق بولارمىز. سەن دە تاربيەسى قيىن...— اۋزىن جيىپ الا قويدى،— وقۋشى بولارسىڭ؟
— بەسەۋ، بەسەۋ، بەسەۋ جانە ەكەۋ...— قىز وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارىن ءۇش رەت جۇمىپ، سوڭىندا باس بارماق، بالالى ۇيرەگىن شوشايتتى.— وسىنشا جاستامىن، ستۋدەنتپىن. مەكتەپكە التى جاسىمنان بارعانمىن.
— ۆۋندەركيند؟
قىز مىسقىلدى اڭعارمادى ما، كوسىلە ءتۇستى.
— مەديكپىن. ەكىنشى كۋرسقا كوشتىم. جاز بويى سەندەردى ەمدەيمىن. وترياد دارىگەرىمىن.— موينىنا اسقان سومكەسىن اشىپ، قۇتى الىپ شىقتى.— ءما، ماسا شاقسا جاعارسىڭ. ايتپاقشى، سەنى كوماندير شاقىرىپ جاتىر. ال، مەن كەتتىم.
قىز بيلەي باسىپ، ۇزاي بەردى. رۇستەم ىستىق قۇمعا وتىرا كەتىپ، سوڭىنان قاراپ وتىر.
ول ءوزىنىڭ ومىرىنە تاعى ءبىر تىڭ اعىن كەلىپ قوسىلعانىن بۇلدىر سەزىنگەندەي. جانە دە اناۋ-مىناۋعا بوي بەرمەيتىن اساۋ اعىن... "جانار" دەپ اتالاتىن اعىن! سول ءۇشىن دە قىز سوڭىنان جاقتىرماي كوز سالىپ وتىر. ءوزى دە بايقاماي ماگتىڭ ءتىلىن باسىپ قالدى. حارد مۋزىكا دۇڭكىلدەي جونەلدى. قىز جالت قاراپ، ءتىلىن شىعاردى. ساقىلداپ كۇلگەن كۇيى جۇگىرە جونەلدى.
IV
وزەن جاعالاپ، شىنتاقتاپ جاتقان جارتاستى توبەگە كوماندير باستاعان ءبىر توپ جىگىت تىزبەكتەلە تىرمىسىپ، ورمەلەپ كەلەدى. ىشتەرىندە رۇستەم دە بار. ءبارى دە سۇيمەن، كۇرەك، ورام-ورام شلانگ، پنيەۆماتيكالىق بالعا ارقالاعان. الىستان، تاۋ باۋرايىنان سالىنىپ جاتقان گەس-تىڭ شيماي-شاتپاق كونتۋرى كورىنەدى. كەشەگى جارىم-جارتى پلوتينا بۇگىن وزەننىڭ باس جاعىندا قالىپ قويعان. ءداۋ قارا قوڭىزدايىن "بەلاز"، "كراز"-دار بوگەت ۇستىنە جورعالاپ شىعىپ، توپىراق، تاس توگىپ جۇرسە، بۇيىدەي بۋلدوزەر توڭىرەكتى باسىنا كوتەرە گۇرىلدەپ، توگىلگەندى جايمالايدى. پلوتينانىڭ ارعى بەتىنەن باس العان قوسار كانال تاۋ باۋرايىن كەڭ وراي كەلىپ، گەس-كە شىعاتىن اپان اۋىز توننەلگە ۇلاسىپتى. كانال ءتۇبى، جاعاسى سارى پلاستماسسا قالپاقتى ءجۇمىسشىلار، مويىندارىن سوزىپ تاستاعان ۇلكەندى-كىشىلى كراندار، ءىرىلى-ۋاقتى جۇك ماشينالارى... گۇر-گۇر، سار-سۇر ەتكەن مازاسىز تىرشىلىكتىڭ جۇرەگى دۇكىلدەپ سوعىپ تۇر.
جىگىتتەر سوزگە ساراڭ: تاڭعى ءتاتتى ۇيقىلارىن اشا الماي بەيجاي، سۇلەسوق. ونىڭ ۇستىنە كەشە ۆاگوندارعا ساكى ورناتىپ، اس ءۇيدى جوندەپ، ۇزىندى-قىسقالى تاقتاي، كىرپىش تاسىپ، ءتۇن ورتاسىنا تامان توسەكتەرىنە قۇلاپ ەدى، سونىڭ سازايىن ەندى، مىنە، تارتىپ كەلەدى. قول-اياقتارى اعاشتان جاسالعانداي سىقىرلاپ، ءار كادامدارىن ساناپ باسىپ، ۇيالعاننان ارەڭ كەلە جاتىر.
اقىرى، ءبارى دە توبە بەتكەيىندەگى قوجىر-قوجىر جارتاس ەتەگىنە جينالدى. جۋان-جۋان اۋا قۇبىرى توبەنى قارا ايداھارداي قاپسىرا وراپ، جارتاسقا جەتە جىعىلىپتى. قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرى تاس ۇستىندە وتىر، ەكىنشىلەرى سۇيمەن، كۇرەك سابىنا سۇيەنىپ، ازەر تۇر. كوماندير قايراتتى، قىسقا شاشىن سىتىر-سىتىر تاراپ:
— ءجا، جىگىتتەر، اڭگىمە قىسقا،— دەدى قاتقىل ۇنمەن. العاشقى كۇننەن ىسكەر كورىنگىسى كەلە مە، تاق-تۇق، قىسقا سويلەدى.— گەس — اناۋ. ال ءبىز بولاشاق شالقار كولدىڭ تۇبىندە تۇرمىز. كەلدىڭ ەكى جاعاسىن قوساتىن اۆتوموبيل كوپىرىنىڭ ءبىر تىرەۋى ناق وسى جەرگە تۇسەدى. انە، اناۋ شوشايعان ءتورت قازىق — تىرەۋ ورنىنىڭ اۋدانى. كەشە كەشكە پروراب ەكەۋمىز ولشەپ، بەلگىلەپ كەتكەمىز. انە، رابات بەرىكوۆيچتىڭ ءوزى دە كورىندى!
ايتقانىنداي، جۇقا ءجۇزىن جەل قاققان، وراق مۇرىن، ساقا جىگىت بەتكەي ەتەگىنەن كوتەرىلىپ، بەرى شىقتى.
— قايىرلى كۇن!— دەدى سىپايىلاپ.
— مىنە، قول استىڭىزدا ەڭبەك ەتەتىن جىگىتتەر. شەتتەرىنەن سايدىڭ تاسىنداي،— دەدى كوماندير پرورابقا.— سۇيەگى مەنىكى، ەتى سىزدىكى. تانىسىپ قويىڭىزدار!
رابات بەرىكوۆيچ الدىمەن تۇلعاسى سپورتسمەنگە كەلەتىن سىپتىعىر جىگىتكە قولىن ۇسىندى.
— مەنى بىلەسىزدەر... 35 — جول سالۋ باسقارماسىنىڭ پرورابى.
— تارعىن!
— ءسابيت...— اق قۇبا، ەڭكىشتەۋ كەلگەن جىگىت قولىن ءارى-سارى ۇسىندى — تاكاپپارلىقتان ەمەس، ىشكى ءبىر قورعانشاقتىق، باتىلسىزدىقتان.
— ءاشىر...— قوقىرايتىپ قىرعىز قالپاق كيگەن قيىق كوز، شاق جىگىتتىڭ تاڭدايى تاق ەتتى.
— رۇستەم...— ول جول ورتادا ەكى ۇداي كۇيدە تۇرىپ قالدى. ونىڭ قولىن ۇمتىلىڭقىراپ بارىپ ءوزى العان پروراب: "سەن دە ستۋدەنتپىسىڭ؟ تۇرىڭە بولايىن" دەگەندەي سىناي قارادى.
تاستەمىر نىق، قاداپ-قاداپ سويلەيدى.
— رابات بەرىكوۆيچ، بريگادير مىنا تارعىن وسپانوۆ. ءىستىڭ وڭتايىن بىلەدى، وتكەن جىلى دا قۇرىلىس وتريادىندا ەڭبەك ەتكەن. ءاشىر دە سولاي. بولماعانى — ءسابيت.— ءسابيت قۇرىلىستا ىستەمەگەنىنە كىنالى ادامداي قوزعالاقتاپ قويدى.— جانە مىنا رۇستەم اتتى ىنىشەگىمىز. بۇل مەكتەپتەن قوسىلعان. پولك بالاسى دەگەندەي، قۇرىلىس وتريادىنىڭ ءتول ەركەسى.— ار جاعىن قوزعاسام با، جوق پا دەگەندەي از توقتالدى. رۇستەم قاباعىن ءتۇيىپ اپ، سوناۋ كوكجيەكتىڭ سىزىعىنا قاراپ تۇر. كوماندير، ابىروي بولعاندا، بۇل قىلكوپىردى اتتاپ ءوتتى. ءسال كەرى شەگىندى.— ال، رابات بەرىكوۆيچ، مەن ءبىتتىم.
— قالعاندارى قايدا؟— دەدى پروراب سويتالداي تورتەۋىن ازىرقانعانداي قىدىرا قاراپ.
— قالعان وتىز جىگىت گەس قۇرىلىسشىلارىنا ءۇي سالادى. وسىدان ون كيلومەتر جەردە. انە، اناۋ بەلدىڭ استىندا، تۇپ-تۋرا قالانىڭ شەتىندە. كۇندە ماشينامەن بارىپ كەلەدى. مەن دە، وترياد كوميسسارى دا سولاردىڭ باسى-قاسىندا بولامىز. قۇرىلىستى ءوزىڭىز بىلەسىز، بىردە بەتون، بىردە كىرپىش جەتپەيدى دەگەندەي...
پروراب ورتاعا شىقتى.
— گەس قۇرىلىسىنا كەلىپ قالدىڭىزدار. قۇتتىقتايمىن... 35-جول سالۋ مەكەمەسىنىڭ اتىنان! تىرەۋ تۇسەتىن الاڭنىڭ ەپيسەنترى اناۋ تەڭكيىپ جاتقان قويتاس.— شيىرشىقتالعان قاعازدى تارعىنعا ۇستاتتى.— ءما، بريگادير جولداس، قالتاڭدا بولسىن. ءبارى دە وسىندا حاتتالعان، شوتتالعان، ولشەنگەن، سىزىلعان. ەڭ الدىمەن، الاڭنىڭ جۋسانىن كۇرەكپەن قىرقىپ، الىپ تاستايسىڭدار. سونان سوڭ بەتكى توپىراعىن شلانگپەن ۇرلەپ، قات-قابات كوكتاستىڭ بەتىن اشاسىڭدار. مۇنىڭ ءوزى ەكى-ۇش كۇندىك جۇمىس. ارى قاراي بۇرعىلاۋ باستالادى. بۇرعىلانىپ بىتكەن تاستى جارامىز. ونى تازالاپ بىتكەسىن تاعى بۇرعىلايسىڭدار، تاعى جارامىز. تۇسىنىكتى مە؟
— وتە تۇسىنىكتى،— دەدى ءاشىر. قوتىر ءتىلدى، قىرسىقتاۋ جىگىت ءىلىپ ءتۇستى. پروراب ونى ماسا شاققان قۇرلى كورمەدى.
— وندا ىسكە ءسات! مەن ءۇي سالۋشىلارعا كەتتىم.
تاستەمىر بەتكەيدى قيالاپ، تومەن ءتۇسىپ كەتە باردى. جىگىتتەر كومانديردىڭ شوڭ جەلكەسىنە كوز الماي ءۇنسىز تومسىرايىپ تۇر. وز-وزدەرىن جۇرتتا ۇلىپ قالعان جەتىم كۇشىكتەي سەزىنگەندەي. ءارقايسىسى وتريادتان ءبولىنىپ قالعان ايدالاداعى اق وتاۋ وڭاشا ءومىردى وگەيسىنەدى. ءارى جاڭا، مۇلدەم وزگە تىڭ ءومىر باستالىپ كەتتى. ونى دا ۇققانداي.
پروراب بريگاديرگە بۇرىلدى.
— ال، تارعىن، ەكى قولعا ءبىر جۇمىس. جۇرىڭدەر، مىنا شلانگتەردى اۋا قۇبىرىنا جالعايىق. سودان سوڭ مەن دە تابانىمدى جالتىراتامىن. ارعى بەتتە جۇمىسشىلار ءبىرىنشى تىرەۋدى بەتونداپ قۇيىپ جاتىر. ءالسىن-الى كەلىپ، حالدەرىڭدى ءبىلىپ تۇرامىن.
ءبارى كۇرت قوزعالىسقا ءتۇستى. ءبىر جارتىسى اۋا قۇبىرىنا بەتتەسە، قالعاندارى سۇيمەن، كۇرەكتى قولدارىنا الدى. رابات بەرىكوۆيچ شلانگتىڭ ءبىر ۇشىن سنارياد سەكىلدى پنيەۆماتيكالىق بالعالارعا، ەكىنشى ۇشىن اۋا قۇبىرىنا جالعادى.
...بەتكەي ءۇستى بۇرقىلداعان شاڭ. جىگىتتەردىڭ قولىندا ءبىر-بىر شلانگ. توپىراقتى ۇرلەپ، استىنداعى تاستىڭ بەتىن ارشىپ ءجۇر. بەت-اۋىزدارى اپپاق شاڭنان كورىنبەيدى، كوزدەرى عانا جىلتىرايدى. اۋىز-مۇرىندى جەيدە، مايكىلەرىمەن ايقارا بايلاپ تاڭىپ العان، كەپكىلەرىن باسا كيىپتى.
...تۇسكە تارماسقان شاق. تورتەۋى ەندى شلانگتى تاستاپ، ۇشكىل كۇرەكتەردى قولىنا الىپتى. اشىلىپ قالعان قابىرشاق تاستاردى قىرت-قىرت تۇرتكىلەپ، سۇيمەنمەن شۇقىلاپ، قوپارىپ تاستاپ ءجۇر. تورتەۋى دە ابدەن شارشاعان، ماڭدايلارى شىپ-شىپ تەر، بەت-اۋىزدارى ايعىز-ايعىز كىر.
— دامىل الايىق.— تارعىن ەڭسەسىن كوتەردى.— بەرمەن كەلىڭدەر!— بريگادير ءتورت شىرپىنىڭ ۇشىن ۋىسىنان شىعارا ۇستاپتى.— مىنالاردىڭ بىرەۋى سىنىق. سىنىق شىرپىنى كىم سۋىرسا، سول ادام سۋعا بارادى. انا بەلدى، انە، كورىپ تۇرسىڭدار ما، سونىڭ استىندا. بۇلاق بار. كەل، ءاشىر!
ءبۇپ-بۇتىن.
— سەن، ءسابيت!
ءدىن امان.
— سەن ال، رۇستەم!
شىرپى قۇيرىعى شولتاڭ ەتتى. — شەلەكتى ال دا، شاپپاق بولساڭ زىمىرا. رۇستەم شەلەك كوتەرىپ، انادان ءبىر، مىنادان ەكى باسىپ، تومەن تۇسە باستادى.
V
ءمولدىر تۇما قوجىر-قوجىر جارتاستىڭ ناق تۇبىنەن باستالىپتى. جاعاسىن بال قۇراق ادىپتەپتى. ساپ-سارى اۋىزدارىن كۇنگە قاراي بالاپانداي اشقان باقباق گۇلدەرى... بال ارالارى ءوزارا اجىڭ-كۇجىڭ "اڭگىمەلەسىپ"، بەس تيىندىق باقىر كولەمىندەي گۇلدەرگە كەزەك-كەزەك قونادى. الىستان كوكەك سۇڭقىلدادى. تۇما باسىنان شىمشىق، تورعاي پىر ەتىپ ۇشادى. ەكى جاعىنا كەزەك نايقالعان قولتوقپاقتاي تاسباقا جاي جىلجىپ، ۇزاپ بارادى. ەندى بار عوي، مىنا بەلدىڭ استىنداعى ىڭ-جىڭ تىرلىككە مۇلدەم قيىسپايتىن، ءتىپتى قاراما-قارسى بەيبىت سۋرەت...
رۇستەم تالتىرەكتەپ كەتتى دە، اق قالايى شەلەكتى قولىنان ءتۇسىرىپ الدى. جەر تىزەلەپ، تۇما جاعاسىنا وتىرا كەتتى. تۇمانىڭ كوزى عانا ءمولدىر دە، تاياق تاستام جەرگە جەتىسىمەن بەتىنە ولگەن شىبىن-شىركەي ۇيمەلەپ، قيقىم-سيقىم ءتۇسىپ، لايلانا باستاپتى. ال اياق جاعى قورس-قوپا باتپاق... "ادام ءومىرى سياقتى ەكەن"،— دەدى رۇستەم ىشتەي الدەنەدەن كوڭىلى قالىپ.
سۋ ءىلىپ الماق بولىپ، تۇما كوزىنە ەڭكەيە بەردى دە، سىلەيىپ وتىرىپ قالدى. الاقانداي ايدىن بەتىنەن الدەكىمنىڭ كىر مەن شاڭعا باتتاسقان بەتى كولكىپ كورىندى. ءتىلىن شىعارىپ ەدى، اناۋ دا ءسويتتى. ءوز بەينەسىن ءوزى جەك كورگەن بوزبالا قولىن سۋعا مالىپ كوسىپ-كوسىپ قالىپ ەدى، بوزبالانىڭ بەتى جۇزگە ءبولىندى.
قول-اياعىن سوزىپ، كوك قۇراققا شالقالاپ جاتا كەتتى. قولىن جەلكەسىنە جاستاپ:
— شارشادىم،— دەپ سىبىرلادى.— قاشىپ كەتەمىن، كۇنى ەرتەڭ قاشىپ كەتەمىن.
تەرەڭ اسپان ءتىلسىز. شاقىرايعان شاربولات كۇن جايلاپ اينالادى. كۇن بارعان سايىن دىرىلدەي ۇلكەيىپ، بەرمەن قاراي ساۋلاپ، قۇيىلىپ كەلەدى. قامىس قالپاعىمەن بەتىن جابا قويدى.
— شارشادىم... كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن.
قالعي باستادى.
كەنەت جەر تىتىرەپ كەتتى. رۇستەم ۇشىپ تۇرىپ، تىزەرلەپ وتىر. شوكىم بۇلت جوق اشىق اسپان قاق ايرىلارداي كۇركىرەيدى. بەل استىنان قىلتيا قالعان الىپ قارا ساڭىراۋقۇلاق سەكۋند ساناپ وسە، ۇلكەيە ءتۇسىپ، اسپانعا شاپشىپ بارادى. جارىلىس!
شەلەكپەن تۇما كوزىنەن سۋ ءىلىپ الدى. ۇلكەن قويتاستى اينالا بەرىپ ەدى، باسى اينالىپ، كوز الدىن مۇنار العانداي بولدى. كوك قۇراق ۇستىنە قۇرىلىس فورماسى جايىلىپتى، سونىڭ ۇستىندە ءبىر قىز ەكى قولىمەن جەر تىرەپ شالقالاپ وتىر، ءوزى شەشىنىپ تاستاپتى، شاماسى، كۇنگە كۇيدىرىنگەن-اۋ. ءقازىر جاڭاعى الىپ ساڭىراۋقۇلاققا قاراپ قالعان. ءدال قاسىندا مەداپتەچكا تومپيىپ جاتىر. رۇستەم نە كەتەرىن، نە قالارىن بىلمەي، ەكى ۇداي كۇيدە قاڭتارىلىپ تۇر. قىز موينىن بەرى بۇردى. جانار! ءسال جىميدى دا، شالقالاپ جاتا كەتتى.
مينا توسەلگەن جەرمەن جۇرگەندەي ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، قاسىنا باردى. شەلەكتەگى سۋ شايقالاقتاپ، شىلپ-شىلپ توگىلەدى.
— وتىرسايشى.
توسەنىش ناق ءبىر تىستەپ الارداي شەتىنە ەپپەن وتىردى. جانار جاتقان كۇيى قولىن سوزىپ، ءتىلسىز-جانسىز رۇستەمنىڭ بەت-اۋزىن سيپالادى.
— شارشادىڭ با؟
ءتۇس كورگەن ادامداي مەڭ-زەڭ كۇيى باسىن يزەدى.
— سەندەرگە بارا جاتىر ەم. مەداپتەچكانى بەرەيىن دەپ... شۋ، شاڭ. تەك مىنا تۇما عانا تاپ-تازا... سونسىن كوكورايعا جاتا كەتتىم. كۇن مەن قىز ەجەلدەن بىر-بىرىنە اسىق قوي...
رۇستەم باسىن يزەدى. ءبىراق جاناردى ۇعىپ وتىرعانى شامالى.
— سەن... قيالداي بىلەسىڭ بە؟
بوزبالا كادىمگىدەي ويلانىپ وتىر. الدەن ۋاقتا قۇمىعىپ:
— كەيدە كۇمىس قوڭىراۋ ءۇنىن ەستيمىن...— دەدى دە ءسوز اياعىن جۇتىپ قويدى.
— ايتا بەر. كەل، قاتارىما جات، تىنىعىپ ال.
ول قىزدىڭ قاسىنا قيسايدى. ايقاستىرىپ سالعان اياقتارى اسپاندا. قول سوزىم جەردەن باقباقتى بىرت ەتكىزىپ ءۇزىپ الىپ، تىسىنە سالىپ ەدى. قىشقىل ءدام تىلىنە ءۇيىرىلدى.
— وتكەن جىلى... جايلاۋعا باردىم. جاقىن تۋىستارىمىز جىلقىشى. كوكپەڭبەك تاۋ، قارا ورمان، ساف اۋا... العاشقى كۇنى قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىن. تاڭەرتەڭ ويانا كەلسەم، كۇمىس قوڭىراۋ سىلدىرلايدى. تىڭداپ ۇزاق جاتتىم. قوڭىراۋ ءۇنى ۇزىلمەدى. باسىمدى كوتەرسەم... كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن قاسقا قۇلىن ىشكە موينىن سوزىپ تۇر. موينىندا كىشكەنە كۇمىس قوڭىراۋ. تىسىنە كولدەنەڭ ءشوپ ءىلىنىپتى. ەنەسىن جازعا سالىم قاسقىر جارىپ كەتىپتى. قولدان ءسۇت ءىشىپ ۇيرەنگەن. ەڭبەكتەپ بارىپ، موينىنان قۇشاقتاي الدىم. نە رەنجىسەم، نە قۋانسام، ىلعي كۇمىس قوڭىراۋ ءۇنىن ەستيمىن سودان بەرى. ءبىراق قۇلىن كىسىنەمەيدى. كلاستاس ءبىر قىزعا ايتىپ ەم، "سانتيمەنتسىڭ" دەدى.
جانار از ۋاقىت ءۇنسىز جاتىپ، اقىرىن عانا:
— ساعان وكپەلەگەن عوي،— دەدى.
— كىم؟
— قۇلىن دا.
— نەگە وكپەلەيدى؟
— ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ.
رۇستەمدە ءتىل جوق. قىزعا كوز قيىعىمەن قاراسا، ارقاسىن بەرى بەرىپ، ارى قاراپ وتىر.
— تۇيمەلەپ جىبەرشى.
ول دا تۇرەگەلىپ، تىزەرلەپ وتىردى. تۇلا بويى قالتىراپ ءبىر جانىپ، ءبىر سۋىنادى. دىرىلدەگەن ساۋساقتارى يكەمگە كەلەر ەمەس. سوعان ىزا بولدى ما، اقىر اياعى قىزدىڭ كەۋدە تارتقىشىن ءبىر-اق تارتىپ، اناداي جەرگە لاقتىرىپ جىبەردى. ەكى يىعىنان دەمالىپ، تومەن قاراپ سۇلق وتىر.
— ەندىگارى... بۇعان مەنى جۇمساما.
قىز سىڭق ەتىپ كۇلدى. كەۋدە تارتقىشىنا بۇرىلىپ تا قارامادى، ەكى اياعىن سوزىپ جىبەرىپ، ەكى قولىمەن جەر تىرەپ، كۇنگە بەتىن توسەپ وتىر.
— ءبىز... ءبارىمىز دە جاقسىمىز، ادەمىمىز، ءا؟ تۇما، كۇن، باقباق!— الاقانىنىڭ استىنداعى باقباق گۇلىن ايالاي سيپايدى.— مەن، سەن، ول — ءبارى دە.
رۇستەم ماس ادامداي قىزدىڭ جالاڭاش ارقاسىنا ەڭكەيە بەردى.
— وسى... تارعىن قانداي جىگىت؟
بوزبالا ماڭدايىنان بىرەۋ نۇقىپ قالعانداي ورتا جولدا وميىپ وتىر.
— قاي تارعىن؟— تاماعىنا تاس تۇرعانداي قىرىلداپ سويلەدى.
— بريگادير... سەندەردىڭ.
رۇستەم تابانىنان جەر تارتقانداي ورنىنان سوزالاڭداپ ارەڭ تۇردى. شەلەگىن قولىنا الدى.
— بىلمەيمىن...— كۇڭك ەتتى.— ونى وزىنەن سۇرا.
جارتاس اينالىپ كەتە باردى. جانار كوزىن جۇمىپ، شالقالاعان كۇيى كۇن شۋاعىنا بۇكىل دەنەسىن توسىپ وتىر.
VI
ۆاگون ءىشى. ەلەڭ-الاڭ كەز. جىگىتتەر اپىر-توپىر، اسىعىس-ۇسىگىس كيىنۋدە. تارعىن جوعارعى ساكىدە ۇيقىنىڭ جاعىن ايىرىپ جاتقان رۇستەمنىڭ يىعىنان جۇلقىلادى.
— رۇستەم دەيمىن، تۇر، جۋىن!
بوزبالا الدەنە دەپ بىلدىرلادى دا، ىرگەگە اۋناپ ءتۇستى.
— تۇر ەندى! ءقازىر ساپقا تۇرامىز.
ول باسىن كوتەردى دە، بريگاديردىڭ بەتىنە تۇك كورمەس ماعىناسىز كوزبەن قارادى، قايتادان جاستىققا قۇلاپ كەتتى.
— وياتىڭدارشى مىنانى. مەنەن قايران بولمادى. عۇمىرىمدا بالانىڭ ءتاتتى ۇيقىسىن بۇزا المايمىن.
— نەگە، تاكەسى؟— دەدى ءاشىر تەرىس كيگەن كويلەگىن اۋدارىپ جاتىپ.— ونداي اكەلىك سەزىم ءسىز ءۇشىن ءالى ەرتەرەك بولار.
— بالالار ۇيىندە وسكەنمىن. كۇندە تاڭەرتەڭ كوماندامەن ويانۋشى ەك. ساعات تۇپ-تۋرا التىدا.
— ءقازىر، ءقازىر وياتامىز، وياتقاندا قانداي!— ءاشىر اۋىز ۇيگە شىعىپ، بوشكەدەن ءبىر وجاۋ سۋ ءىلىپ الدى، قايتا كىرىپ، ساكىگە اسىلدى دا، رۇستەمنىڭ موينىنا قۇيا سالدى. ول اتىپ تۇرەگەلەمىن دەگەندە ۆاگون توبەسىنە باسىن وڭباي سوعىپ الدى. ميى اۋزىنا تۇسكەندەي مەڭىرەيىپ وتىر. كوزىنەن جاس ىتقىپ كەتتى. ءاشىر ساق-ساق كۇلەدى.
— وياتتىم، وياتتىم!
تارعىن ءاشىردىڭ جاعاسىنان سىعىمداي قىسىپ، جەردەن تىك كوتەردى.
— ەسىڭ دۇرىس پا؟
كوزى الايىپ، ۇياسىنان شىعىپ بارا جاتقان اشەكەڭ قىر-قىر ەتەدى.
— ويناعانىم... ولتىر-رەسىڭ، قويا بەر-ر!
— ويىنىڭدى وسىلدىرىپ جىبەرەيىن بە وسى؟
— ويات-ت دەگەن ءوزىڭ...
تارعىن قولىن ءبىر سىلتەدى، ورامالىن ىلگىشتەن جولاي جۇلىپ الىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
...قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر اسبەست كىرپىشتەن قالانعان اق ءتۇزۋ سىزىقتى جاعالاي ءتىزىلىپ تۇر. رۇستەم ءبىر ورنىندا تۇرا الماي ماناۋراپ قالت-قۇلت ەتەدى. توڭىرەگىندەگى تىرلىك اپ-انىق كوز الدىندا. ايتسە دە تۇك ەستىمەيدى، تاس ساڭىراۋ. انە، كوماندير ساپ الدىندا قاقيىپ تۇرىپ الىپ سويلەيدى كەپ، سويلەيدى. سودان سوڭ تارعىن ەكى ادىم العا شىعىپ، بەرى قاراپ سويلەدى. كەشەگى جۇمىس جايلى ەسەپ بەرىپ تۇر ءداۋ دە بولسا. اسپاندا بىر-ەكى جەتىم جۇلدىز قاڭعىپ ءجۇر. وزەن جاعاسىنداعى قامىس اراسىنان ءبىر ەسۋاس قاسقالداق، قامىس اراسىندا قالعىپ وتىرعاندا، شورتان اياعىنان شاپ بەردى مە، قىلعىنا قاقىلدادى. ساپ تاراي باستادى. جىگىتتەر جاپپا استىنداعى اسحاناعا قاراي شۇبىردى. رۇستەم اياعىن انادان ءبىر، مىنادان ءبىر تاستاپ، سوڭدارىنان ءىلبىپ ىلەستى. تارعىن جولاي يىعىنان وراي قۇشاقتاپ، بەتىنە ءۇڭىلىپ بىردەڭە دەدى، دانەڭە ۇقسايشى. بريگادير كومانديردى قول بۇلعاپ شاقىردى. كوماندير ەكەۋى رۇستەمنىڭ الاقانىن جازىپ، ناق ءبىر ازيانىڭ كارتاسىن زەرتتەگەندەي شۇقشيا ءۇڭىلدى. باستارىن شايقادى. بالانىڭ الاقانى ءار جەردەن كۇلدىرەپ ويىلىپ قالىپتى. سۋى ءشىپ-شىپ شىعىپ تۇر. ولارعا جانار قوسىلدى. بۇل دا باسىن شايقادى — ءىس جامان! جانار رۇستەمدى جاس بالاداي جەتەكتەپ، جىگىتتەردىڭ ۆاگونىنا الىپ كەلدى. الاقانىنا ماي جاعىپ، داكەمەن وراپ تاڭىپ تاستادى.
— جاتىپ دەمال... زورىققانسىڭ جۇمىستان.
رۇستەم كەلىسپەي باسىن شايقادى. جانار كۇلدى دە، بوزبالانى قولتىعىنان كوتەرىپ ساكىگە شىعارىپ جىبەردى. جامىلعىشىن جاۋىپ، ماڭدايىنان ءبىر ءوپتى دە، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
ول توبەگە تەسىلىپ ءبىراز جاتتى، اقىر سوڭىندا كىرپىگى ايقاسىپ، ۇيقتاپ كەتتى...
VII
رۇستەم ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ، ۆاگون باسپالداعىندا ماۋجىراپ وتىر. شاڭقاي ءتۇس — كولەڭكە اتاۋلى بارىنشا قىسقارعان. جىگىتتەر اسحانادان بىر-ەكىدەن سوزالاڭداپ ارەڭ شىعىپ، اياقتارىن ەسپە قۇمنان ارەڭ الىپ ۆاگون-ۆاگوندارىنا تارقاپ كەتىپ جاتىر. تارعىن ىستىق قۇمنان جالاڭ اياعىن لىپ-لىپ الىپ، بىزدەڭدەپ جۇگىرىپ رۇستەمنىڭ قاسىنا كەلدى. قولىندا — تاباق، تاباق ۇستىندە — سورپا، كوتلەت، كومپوت، قاسىق، شانىشقى. باسپالداق ۇستىنە تاباقتى اسپەتتەپ قويدى دا، قولىن سىلكىلەدى.
— كۇيدىرىپ بارادى... حال قالاي، باتىر؟ تىنىقتىڭ با؟— دەدى جالعانداۋ ۇنمەن.
رۇستەم كوڭىلسىز تۇردە باسىن يزەدى. تارعىن وعان ءدال ءقازىر نە ايتسا، تاڭداپ تالعاماي-اق سونىڭ بارىنە تۇگەل كەلىسە سالاتىن ءتۇرى بار.
— بىلتىر مەن دە العاشقى كۇنى ءوستىپ زورىعىپ قالعانمىن. كەل، اس ءىشىپ، ءال شاقىر.
ءوزى رۇستەمنىڭ قاسىنا جايعاستى. رۇستەم شانىشقىمەن كوتلەتتى بىر-ەكى نەمكەتتى تۇرتكىلەدى دە، قويا سالدى.
— كەشەگى ىستىق ىشىڭە ءتۇسىپ كەتكەن. بۇگىن جارتاس باسىنا پەرفوراتور اكەلىپ ءتۇسىردى. ەرتەڭ بۇرعىلاي باستايمىز.
— پەرفوراتور؟
— بۇرعىلاۋ ستانوگى.
— ا-ا...
كەنەت اۆتوموبيل ءدۇرىلى جەتتى. انە-مىنە دەگەنشە ۆاگونداردىڭ قاق ورتاسىنا، اق تاقىر الاڭعا قىزىل شاقا "جيگۋلي" تايراڭداي شىعىپ، پىس ەتىپ توقتادى. ىشتەن الدىمەن قىرىققا ىلىگىپ قالعان ەركەك ءتۇستى. باستان اياق اق كيىم — جازعى سپورتتىق ۇلگىدە كيىنگەن. "جيگۋليدىڭ" ارتقى ەسىگىن اشىپ ەدى، كوركەم، تولىقشا ايەل مەن بەس-التى جاسار تۇيمە كوز بالا سىرتقا سىرىلىپ ءتۇستى. رۇستەم ورنىنان ەكى-ۇش ۇمتىلىپ، تۇرەگەلە بەردى. ۆاگونداردىڭ ەسىك-تەرەزەسىنەن ءتۇرلى-تۇستى باس قىلتيدى.
— رۇستەمجان!
ايەل بەرمەن قاراي دەدەكتەپ ۇشتى. تۇيمە كوز، قوتان اياق قارا بالا قاسىندا قۇلدىراڭداپ جۇگىرىپ كەلەدى. جايلاپ اياڭداعان ەركەك سوڭدارىندا. رۇستەم ساناپ باسىپ، باسپالداقپەن جەرگە ءتۇستى. ايەل كەلە بوزبالانى كوكىرەگىنە باستى.
— ۇلىم! جۇدەپ كەتىپسىڭ!
رۇستەم كوزىنىڭ استىمەن جان-جاعىنا ۇرلانا قارادى دا، شەشەسىنىڭ قۇشاعىنان سىتىلىپ شىقتى — قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەردەن قىسىلىپ تۇر.
— مام... قويشى ەندى. مەن بالا ەمەسپىن.
ايەل ونى قاپەرىنە الار ەمەس، ۇلىن اينالىپ-تولعانىپ، ۇستى-ۇستىنە باستىرمالاتا سويلەيدى.
— جۇمىس اۋىر ما؟ تابەتىڭ قالاي؟ ءوڭىڭ نەگە بوپ-بوز؟ سەنى قاتتى ويلاپ... شىداي المادىق اقىرى...
تۇيمەكوز بالا دا اياق استىنان وراتىلىپ، قولىنان جۇلقىلاپ ءجۇر.
— رۇستەم اعا، رۇستەم دەيمىن، كانپەت قايدا، كانپەت؟
— قايداعى كانپەت؟
— كەشە سەن كانپەت بەرەم، كەلە عوي دەدىڭ...
— كەشە؟— رۇستەم اڭ-تاڭ.
شەشەسى ماقساتتى باۋىرىنا تارتىپ، باسىنان سيپادى.
— كەشە تۇندە بۇل ءتۇس كورگەن. سوندا ايتىپسىڭ عوي "كامپيت بەرەمىن كەلسەڭ" دەپ. بەرى شىعاردا بىزگە جات تا جابىس، جات تا تۋلا.
رۇستەم ماقساتتى قولتىعىنان كوتەرىپ الىپ، اسپانعا الاي دا، بۇلاي دا لاقتىرا باستادى.
— ايتقانىڭ تۇپ-تۇگەل راس، مايمۋشا. كانپەت بار، بار... اۋەلى اعاڭا دەگەن امان-سالەمىڭ قايدا؟
ماماسى ءىنىسىن تۇرتپەكتەدى.
— اعاڭا ايتىپ بەرەم دەگەن ءانىڭ بار ەدى عوي. ايت، ايتىپ جىبەر.
سول مۇڭ ەكەن، مايمۋشا-ماقسات شىرەنىپ تۇرا قالىپ، "قىز جىبەكتەگى" بەكەجاننىڭ ارياسىمەن شىرىلداپ تۇرىپ انگە باستى دەيسىڭ.
— ىشىندە ءتورت بولمەنىڭ جاتىپ الدىڭ،
كۇلاشتى مەرگەندىكپەن اتىپ الدىڭ.
ءوزىڭ باس بۋح بولعاسىن ايايسىڭ با،
ۇنەمدەۋمەن تيىندى "جيگۋلي" ساتىپ الدىڭ.
حا-حا!
رۇستەم بىرەۋ تاس توبەدەن قوس قولداپ ۇرىپ جىبەرگەندەي ءۇنسىز تۇر. شەشەسى دە بۇلدىرگەنىن سەزىپ، ماقساتتىڭ قولىنان تارتىپ قالدى.
— ءجا، قويا قوي ەندى. مىنانىڭ،— جولاي تارعىنمەن، تاعى بىر-ەكى جىگىتپەن قولداسىپ امانداسىپ كەلە جاتقان اكەسىن نۇسقادى،— ءبىر قىلجاقباس دوسىنىڭ ۇيرەتكەنى.
كوزىنە جاس تولعان ماقسات ساۋساعىن اۋزىنا تىعىپ، اركىمگە ءبىر جالتاق-جالتاق قارادى دا، كەنەت قاتتى باقىرىپ جىلاپ، كەرى بۇرىلىپ، "جيگۋليگە" قاراي تومپاڭداپ ۇشىرتا جونەلدى.
— قاپ، مىنانىڭ بۇلدىرگەنىن-اي! مەن ءقازىر كەلەمىن، ۇلىم.
شەشە كىشى ۇلىنىڭ سوڭىنان سالدى.
اكە رۇستەمدى قۇشاعىنا تارتىپ، ماڭدايىنان يىسكەدى.
— حال قالاي، ۇلىم؟
رۇستەم اكەسىنىڭ كوكىرەگىنە باسىن قويىپ:
— قيىن، كوكە،— دەدى.
اكە بالاسىن ءسال كەرى يتەرىپ، كوزىنە كوزىن قادادى.
— سەن ەندى جىگىتسىڭ.
بوزبالا باسىن يزەدى.
— جىگىت بولۋ كيىن ەكەن، كوكە!
كوكەسى جىميدى.
— جىگىتتىك جاڭا باستالدى، ۇلىم. ونىڭ يۋ-قيۋى ءالى الدا جاتىر.
كوكەسى "جيگۋليگە" بۇرىلدى. ماقسات كابينا ىشىنە كىرىپ ۇلگەرىپتى: قولىن سوزعان شەشەسىنە ۇستاتپاي، شالقادان ءتۇسىپ، تەپكىلەنىپ جاتىر. اكە كوڭىلسىزدەۋ، ءپاس ۇنمەن:
— سەن كەتە سالىسىمەن ساتىپ الدىق. كوپتەن كوزدەپ جۇرگەن كولىك. كورىمدىك، كانە، ۇلىم؟— دەدى.
رۇستەم جايسىزداۋ جىميدى.
— مايمۋشانى ايتامىن دا، كوكە...
— جايشا ما؟
— جاڭاعى سپەكتاكل كىمگە كەرەك، كوكە؟
اكە بۇل سازداۋىتقا اياعىن تىققىسى كەلمەدى دە، جالتارىپ كەتتى.
— وبكاتكادان وتكىزىپ ءجۇرمىز. قايدا سالساڭ، سوندا لىپىپ تۇر. جارىسا قالسا "ۆولگاڭنان" قالىسپايدى.
بوزبالا باسپالداققا وتىرا كەتتى. «وبكاتكا ەكەن عوي. ماعان ارنايى كەلدى مە دەسەم..." دەگەن ويىن ىشكە بۇگىپ قالدى.
كوكەسى ويىندا تۇك جوق، ءالاۋلايىن ارى قاراي سوزا بەردى.
— ەندى اۋىلداعى تۋعان، تۋمالاردى ارالاپ شىعامىز. جارتى باعاسى بايعازىعا بايلانىپ كەلەدى، كور دە تۇر.
شەشە بولسا، ماقساتتى كابينادان اقىرى شىعارىپ الىپتى: جاسىن ءسۇرتىپ، قالتاسىنان بىردەڭەنى الىپ بەرىپ اۋرە-سارساڭ. كوكەسى ءالى دە الدەنە دەپ كۇڭكىلدەيدى.
— اقىرى وزىڭە بۇيىراتىن "جيگۋلي"...
تەز جىلاعان، تەز ۋانعان ماقسات بەرى سالدى. ارسالاڭداپ كەلىپ، رۇستەمنىڭ تىزەسىنەن قۇشاقتاي الدى. قولىنداعى ءبىر سومدىق تيىندى جىلتىڭداتىپ كورسەتىپ قويادى.
— كوردىڭ بە، بالەم-اۋ، بەرمەيمىن، سۇراساڭ دا بەرمەيمىن. بالمۇزداق ساتىپ الامىن.
رۇستەم بار ىنتى-شىنتىمەن كۇلىپ جىبەردى، تىزەرلەپ وتىرا قالىپ ءىنىسىن قۇشاقتادى.
— كىم بەردى ساعان مۇنى، مايمۋشا؟
— مامام... جاڭاعى ءاندى ەرتەڭ اتاشكا، اپاشكالارعا بارعاندا دا جاقسىلاپ ايتىپ بەر، سوندا تاعى الاسىڭ دەدى.
رۇستەم قالشيىپ قاتىپ تۇر. ماقساتتى قۇشاعىنان بوساتىپ، ءسال يتەرىپ قالدى. قىل اياعى ىنىسىنەن دە كوڭىلى قالعان. قاتتى شارشاعانداي تىزەسىن بۇكتى، باسپالداق ۇستىندە سۇلق وتىر.
— مەن ماشيناعا بارايىن.—"جيگۋليگە" بەتتەپ بارا جاتىپ، كوكەسى كەيىن بۇرىلدى.— كابينادا سپينينگ قارماق، رەزينا قايىق جاتىر. ساعان ارناپ ساتىپ العامىز. اراگىدىك قولىڭ تيگەندە قارماق سالىپ، بالىق اۋلارسىڭ.
— كوك-كە!— رۇستەم ورنىنان تۇرا بەرىپ، كۇڭك ەتىپ العا ۇمتىلدى.
اكە ونى ەستىگەن جوق، "جيگۋليدىڭ" قاسىنا باردى دا كابينا ەسىگىنە قولىن سالىپ تۇرىپ:
— مايمۋشا، كەل بەرى، ماشينا جۋايىق. اعاڭدى ماماڭا قالدىر، ساعىنىپ قالعان ەكەن، ماۋقىن باسسىن،— دەدى.
ال شەشە اسحانا جانىندا جانارمەن ابىڭ-كۇبىڭ سويلەسىپ تۇر. جالتاق-جۇلتاق قاراپ قويادى، ءبىراق رۇستەمگە ەمەس، "جيگۋلي" جاققا...
رۇستەم ءىنىسىنىڭ ارقاسىنان جايلاپ يتەردى.
— بار، بارا عوي، ءىنىم. سەنى شاقىرادى...
اعاسىنا ءبىر، ماشيناعا ەكى قاراعان ءىنىسى كوپ ويلانبادى، قارعىپ-سەكىرىپ جۇگىرە جونەلدى. كوكەسى، ماماسى، ءىنىسى — ءبارى دە مانا اۆتوموبيلدەن "رۇستەمجان!" دە اڭىراپ، ساۋلاپ ءتۇسىپ ەدى، ەندى، مىنە، مۇنى جالعىز تاستاپ، سىلاڭداعان سۇلۋ "جيگۋليدىڭ" قاسىنا توپتانىپ تۇگەل جينالدى. سيقىرلى "جيگۋلي!
بوزبالا اۋرۋدان تۇرعان ادامداي كوڭىلسىز، ناۋمەز. "جيگۋلي" بۇرىلىپ الىپ، وزەن جاققا سىرعي جونەلدى. سوڭىنان شەشەسى ايقاي سالدى.
— ماشينانى بايقا، كوكەسى. موتورىنا سۋ جىبەرىپ الما!
"بالاعا ساق بول؛ سۋعا ءتۇسىپ كەتپەسىن!"— دەگەن جوق.
تارعىن مانادان بەرى وسىنىڭ ءبارىن اناداي جەردەن. ينەنىڭ كوزىنەن وتكىزگەندەي بايقاستاپ ءتۇر ەدى، جايلاپ باسىپ كەلىپ، رۇستەمنىڭ يىعىنا قولىن سالدى. بوزبالا باسىن كوتەردى. كوزى كىرتيىپ كەتكەن، اسا شارشاۋلى.
— بار، اكەڭە بارىپ كومەكتەس. بايقايمىن، بۇگىن كومەك ساعان ەمەس، كوكەڭە كەرەك. ءقازىر سەندەردىڭ ارالارىڭداعى ەڭ ءالسىز ادام — كوكەڭ.
رۇستەم باسىن شايقادى.
— الىستان ات شارشاتىپ ىزدەپ كەلدى سەنى. "جيگۋلي"... ونىڭ دا ىستىق-سۋىعى باسىلادى ءالى-اق. ەر ادام ءۇشىن ماشينا نە، سىرتتا بايلاۋلى تۇرعان ات نە، ءبارىبىر. سوندىقتان ول كىسىنى دە ۇعا ءبىلۋ كەرەك.
بوزبالا قوزعالمادى.
— ەلدەن ۇيات بولادى، انە، قاراپ تۇر. سەن جىگىتسىڭ... جىگىت ادام كەك ۇستامايدى. مەن قالعىپ الايىن. تۇستەن كەيىن — جۇمىس.
تارعىن ۆاگونعا اۋىر باسىپ كىرىپ كەتتى.
— ماگتى اپەرىپ جىبەرىڭىزشى.
تەرەزەدەن سىرتقا سوزىلعان بريگاديردىڭ قولىنان ماگنيتوفوندى الدى، وزەنگە بەتتەدى.
وزەن جاعاسىندا اكەسى "جيگۋليدى" جۋىپ جاتىر... بەس قادام جەردە قۇلاعى قالقيىپ تۇرعان بالاسىن بايقادى، بايقامادى، بەلگىسىز، ءاي، قايدان سەزسىن، ايتەۋىر، توڭقاڭداپ كەپ، ەڭكەڭدەپ كەپ، كابيناعا شەلەكتەپ سۋ شاشادى، اينەگىن سۇرتەدى، ايناسىن تۇزەيدى. ماقسات بولسا كابينا ىشىندە، ءرۋلدى شىرق اينالدىرىپ، اۋزىمەن ويشا ماشينا جۇرگىزىپ، دودەتتەتىپ الەك-شالەك. ول دا دانەڭە كورمەيدى.
— كوك-كو-ە!
ەستىمەدى.
— مايمۋشا-ا!
ءۇن جوق.
باسى سالبىراعان رۇستەم ىستىق قۇمدى تولارساقتان كەشىپ، وزەن جاعالاپ بەتى اۋعان جاققا لاعىپ كەتە باردى.
VIII
تاس الاڭ... ەكى جەردە كىسى بويى ەكى پەرفوراتور جەر دۇنيەنى باسىنا كوشىرىپ كوك تاستى بۇرعىلاپ جاتىر. بىرەۋىنىڭ قۇلاعىنا تارعىن يە، كومەكشىسى رۇستەم. ەكىنشىسىنە ءاشىر مەن ءسابيت قوجا. شاڭ مەن شۋ، پەرفوراتوردىڭ كوك ءتۇتىنى... كۇن كۇيىپ تۇر. تورتەۋى دە ماڭدايلارىن باستىرا كوزاينەك كيگەن. ءاشىر كوزاينەگىن شەشىپ، شىپ-شىپ تەرىن كيىز قالپاعىمەن ءسۇرتتى. ءبىر كورمەگە شىلبيگەن، ارىق بولعانمەن، ءاشىرىڭ جۇمىسقا مىقتى، تارامىسىنا تارتىلعان شىدامدى، ءتوزىمدى. پروراب ەكى-ۇش كۇن بۇرىن پەرفوراتوردىڭ ىشەك-قارنىن اقتارىپ، قايسىسى قاي بولشەك، باجايلاپ ءتۇسىندىرىپ بەرگەن. ءاشىر ونىڭ ايتقانىن جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الدى، ۇعىمتال ەكەن، ءقازىر تىرەۋ الاڭىندا پەرفوراتور بۇزىلسا، جوندەپ بەرىپ جۇرگەن شەبەرىڭ وسى.
تارعىننىڭ پەرفوراتورى قايتا-قايتا بىرقىلداپ، قاقالا بەردى، ەڭ سوڭىندا توقتاپ تىندى.
— سەندەر جۇمىس ىستەي بەرىڭدەر. ءبىز مىنانى بولشەكتەپ، دىمكاس جەرىن ىزدەستىرىپ كورەيىك.
ءاشىر باسىن يزەدى. ءسابيت دانەڭە ەستىمەگەندەي شۋرۋفتى شۇقىپ، شاڭ مەن ۇساق تاستان تازارتىپ وتىر. سىز ۇرادا جاتىپ، كوكتەپ كەتكەن كارتوپتىڭ ءالجۋاز ساباعىنداي، سورايعان بويىنا سەنگەن ناشوكىم بالا. تىرىسىپ ىستەۋىن ىستەيدى-اق، دەگەنمەن، ماندىتپايدى. ەكى يىعىنان باسقان ءبىر ۇيقىدان — دەلسالدىقتان ءالى ارىلا الماي ءجۇر. "قۇرىلىس وتريادى دەگەن توزاققا قايدان كەلىپ، قايدان تۇردىم؟" دەپ ەسەڭگىرەپ ءجۇر.
تارعىن مەن رۇستەم پەرفوراتوردى ىشەك-قارنىن جارقىراتىپ اشىپ تاستاپ، ءار دەتالدى قولىنا ءبىر الىپ، اقاۋدى ىزدەستىرىپ وتىر.
— تاپتىم، تاپتىم!— رۇستەم قولىنداعى مايىسقان بولات سەرىپپەنى كورسەتتى.
— اكەل بەرمەن!
بريگادير سەرىپپەنى تۇرتپەكتەپ كوردى دە، اناداي جەرگە لاقتىرىپ تاستادى.
— كوزىڭ بينوكل مە، نەمەنە؟ جاڭاسىمەن اۋىستىرامىز. پەرفوراتور ىسكە قوسىلادى-اۋ. ونى جوندەۋ وڭاي، اناۋ سەرىپپەنىڭ كۇنى نە بولادى؟
رۇستەم اڭ-تاڭ.
— سەرىپپە... ول انشەيىن تەمىر عوي.
تارعىن وعان زەيىن سالا قارادى. ايدالادا اۋزىن اسپانعا اڭقيتىپ، قيسايىپ قۇلاپ جاتقان بالبال تاسقا ارحەولوگتار ءوستىپ قارايتىن شىعار.
— ادام دا اناۋ جاتقان سەرىپپە سەكىلدى. گەس-كە سەنەن گورى سەرىپپە كەرەك. ال، سەنىڭ كۇنىڭ قاراڭ، كۇرەسىنگە لاقتىرا سالادى. ءومىر زاڭى سولاي...
رۇستەم ۇندەمەدى — مىناۋ ءفالسافادان تۇك ۇعىپ وتىرعان جوق.
— جارايدى، تۇستەن كەيىن جاڭا سەرىپپە اكەلەرمىز.— تارعىن قالعاندارىنا قولىن بۇلعادى.— ءاي، بەرى كەلىڭدەر. از دامىل الايىق.
ۇشەۋى ءۇش جەردە تىرايىپ، شالقالاپ جاتىر. كەپكى، قول ورامالمەن بەتىن جاۋىپ العان. ءاشىر مۇرنىنىڭ استىنان الدەبىر اۋەندى ىڭىلداي اندەتەدى. تەك قانا ءسابيت تىزەسىن قۇشاقتاپ، وقشاۋ، شەتكەرى وتىر.
— سابە!— دەدى بريگادير بەتىن جاپقان قالپاعىن الماستان.
ءسابيت موينىن بەرى بۇردى.
— سەن وسى نەگە... ىلعي دا ۇيقتاپ جۇرەسىن؟!
— ؟!
— ءبىر ماڭگىرۋ بار سەندە...
اناۋ وتىرىپ-وتىرىپ:
— ەڭبەككە العاش ارالاسۋىم،— دەدى.
— قانشا جاستاسىڭ؟
— جيىرما ەكى...
— وسىعان دەيىن تىرناعىڭدى قىبىرلاتپاعاسىڭ، ءا؟ اكە-شەشەڭ كىم؟
ءسابيت يەگىن تىزەسىنە سالىپ، الدىنا قاراپ وتىر. مۇنداي سۇراق بۇعان دەيىن دە تالاي جەردە قويىلىپ، قۇلاعىن ابدەن سارسىتقان، ءسىرا.
— باستىقتار...— دەدى ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتىپ.
— تۇسىنىكتى-ە...
ءاشىر كۇلىپ جىبەردى.
— ءبىزدىڭ قوعامنىڭ جاڭادان تۇزىلە باستاعان بالقايماعى...
ءسابيت ءاشىردىڭ قاسىنا تەبىنىپ كەلدى. قاتتى اشۋدان ءجۇزى تۇتىگىپ كەتكەن.
— سميرنو! — ءاشىر قيقالاڭداپ ورنىنان تۇردى. ساسىپ قالعان با، ىرجالاقتاپ كۇلە بەرەدى. ءدال سابيتتەن مۇنداي ەكپىن، تەگەۋرىن شىعادى دەپ ويلاماپ ەدى.— كىم كىنالى وعان؟ مەن بە؟ سەن بە؟—"قالانىڭ بالقايماعى" ۇزىن سۇق ساۋساعىن ۇشكىرەيتىپ الىپ، ءاشىردىڭ تۇمسىعىنىڭ استىنان الاي ءبىر، بىلاي ءبىر جايقاپ وتەدى.
ءاشىر، امال جوق، كولگىر كۇلدى.
— ويىن تۇسىنبەيتىن مىناۋ نەتكەن كەششە-اي!— ءسابيتتىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ تۇرعان كوزىنە قاراپ، جۋاسىپ سالا بەردى.— جارايدى، قويدىم، باتىرەكەسى. جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسىپپىن. سەن، نەمەنە، بۇ جەردە بالقايماقتان جالعىزبىسىڭ؟ اناۋ رۇستەم دە باس بۋحگالتەردىڭ بالاسى.
ەندى رۇستەم ورنىنان تۇرەگەلە بەرەدى. نەسىن ايتاسىڭ، ءاشىر وينايمىن دەپ وت باستى. سابيتتەن جالتارىپ قاشامىن دەپ، رۇستەمنىڭ قولتىعىنا شي جۇگىرتتى. جالعىزدان جالعىز قۇدايدىڭ كەڭ كوشەسىنە سىيماي، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، اناعان ءبىر، مىناعان ءبىر سوقتىعىپ جۇرەتىن قوتيىن بالالار بولۋشى ەدى. ءاشىرىڭ ناق سول بولدى.
تارعىن باسىن كوتەرىپ، تىكتەلىپ وتىردى. سول مۇڭ ەكەن، داۋ-داماي وز-وزىنەن باسىلا بەردى.
— قىرقىسپاڭدار. كىنالىنى بۇل جەردەن ىزدەمەڭدەر. ۋاقىت ءوزى تابادى... سەندەرگە العاشقى كۇنگى جۇمىس باتىپ كەتكەن، ودان باسقا ەشتەڭە دە ەمەس. بىرەۋ بالالار ۇيىندە وسەدى، بىرەۋدى اكە-شەشەسى الپەشتەيدى. وعان الدىمەن كەشەگى قىرعىن سوعىس، سونان سوڭ تاعدىر كىنالى. سوعىستىڭ سارقىندىسى بۇگىن ءبىزدى تىرەۋ باسىندا ايتاقتاپ، بىر-بىرىمىزگە ايداپ سالعان، ال، بىلگىلەرىڭ كەلسە!
بريگادير مۇنىمەن نە مەڭزەدى، ەشقايسىسى دا اشىق تا تانىق پايىمداي المادى. الايدا قورعاسىنداي سالماقتى ءسوز ايتىلدى، ونى ءبارى دە انىق ۇقتى.
ءتورت جىگىت ءتورت جاققا قاراپ، توڭ-تورىس وتىر.
تاس الاڭنىڭ شەتىنەن رابات بەرىكوۆيچ قىلت ەتتى. قاسىندا — الپىستى القىمداپ قالعان كارتەمىس ادام... كەرزى ەتىگى قولپ-قولپ ەتەدى، كومبينەزونى ماي-ماي، عۇمىر بويى ديىرمەننىڭ تاسىن ارقالاپ جۇرگەندەي ەڭكىش كەلگەن ءتورتباق كىسى.
كىسىگە تۋرا قارامايدى، جوعالتقانىن سودان تاباتىنداي جەردەن كوزىن المايدى.
— وۋ، مىنا ومپيما وتىرىستارىڭ نە؟
تارعىن سىر بەرمەيىن دەدى مە، بريگادير عوي، ايرا-جايرا پەرفوراتوردى نۇسقادى.
— بۇزىلىپ قالدى.
— بۇزىلعان پەرفوراتوردى مىنا بولعانباي اعالارىڭ جوندەيدى. سولاي ما، بولەكە؟ — ول كىسى پروراب باسقا ءبىر ادامعا ايتىپ تۇرعانداي قىرجيىپ، باسقا جاققا قاراپ تۇرا بەردى.— مايلايدى، سۋلايدى، ءارى ءجا دەگەن بۋلدوزەريست. ەرتەڭ مىناۋ جارتاستى جارساق، سونى اناۋ ەڭىسكە دۇرىلدەتىپ ىسىرىپ تاستايتىن دا وسى كىسى.
بولەكەڭ قالعان اڭگىمەنى ارتىق دەپ ۇقتى ما، كومبينەزونىنىڭ وڭ قالتاسىنان ءىرىلى-ۋاقتى كىلت شىعارىپ، تىكە پەرفوراتوردىڭ مۇيىزىنە جارماستى. سوسىن يرەڭدەگەن شلانگ بويىن قۋالاپ، اۋا قۇبىرىنا بەتتەدى. شوككەن تۇيەدەي تىزەرلەپ، قۇبىردىڭ كرانىن شۇقىلاپ وتىر.
— قىزىق كىسى ەكەن،— دەدى تورعىن جاقتىرماي.— امان-سالەم جوق.
— سوعىسقا قاتىسقان، كونتۋزيا العان،— دەدى رابات بەرىكىچ.— تۇتقىندا بولعان. ودان نە سۇرايسىڭدار؟ وزدەرىڭە نە جەتپەي وتىر، قاباقتارىڭ ءتۇسىپ كەتىپتى...
— ادىلدىك جەتىسپەي وتىر...— ءاشىر كۇڭك ەتتى.— اناۋ ءۇي سالۋشىلار عوي كۇنى بويى سالقىن سايادا جۇرەدى. ءبىزدىڭ ءاستى-ۇستىمىز، كورىپ تۇرسىز، تاندىر پەشتەي قىزعان تاس. قايناعان ىستىق... شۋ اناۋ، شاڭ مىناۋ. ال، كۇزدە ولار دا، ءبىز دە اقشانى بىردەي الامىز. ادىلدىك قايدا؟
ءاشىر ادىلدىكتى سونشالىقتى اڭساپ وتىرعان جوق. ول وز-وزىنە ىزالى. تورتەۋدىڭ ورتاسىنا قاراپ جۇرمەي جاڭا عانا وت تاستادى، وعان جانە ءوزى دە كۇيىپ قالدى. جالپى، ونىڭ مىنەزى وز-وزىنەن جانا بەرەتىن فوسفور كۇكىرتتەي-تىن. ونى ءوزى دە بىلەدى، ءبىراق قويا المايدى. پالەنىڭ ءبارىن ىستىق، شۋ مەن شاڭعا جاۋىپ كەتپەكشى ەدى. ءۇي سالۋشىلارعا، كەشكە جۇزدەسەر ءوز دوستارىنا ءتيىسىپ، ابدەن بەت الباتى لاقتى. ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدىنىڭ كەرى، قىسقاسى.
— ءجا، اڭگىمە دوعارىلسىن.— تارعىن ورنىنان تۇرىپ، ەتەگىن قاقتى.— قۇرىلىس وتريادىنىڭ ءپرينسيپى بىرەۋ-اق: ول — ورتاق قازان. وعان كەلىسپەيتىندەر كەتە بەرسىن، جولى، انە، كۇرەۋلى.
رابات بەرىكىچ شىلىم تۇتاتتى، كوك ءتۇتىنىن كولبەتىپ، كوزىن قىسىڭقىراپ وتىر.
— نەمەنە، اقشا تىم قاجەت پە سەندەرگە؟
— اقشا كىمگە كەرەك ەمەس...— تارعىن تۇنجىر.
— اسىرەسە، جالاڭاياق ستۋدەنتكە...— بۇل ءاشىر... اقشا تۋرالى اڭگىمە قوزعالۋى مۇڭ ەكەن، جىگىتتەردىڭ ارا-جىكتەرى تاعى اجىراي باستادى.
رۇستەم تابان استىنا شىرت تۇكىردى.
— ماعان ءبارىبىر. ءوز ومىرىمدە ون سومنان ارتىق اقشا ۇستاپ كورگەن ەمەسپىن.
— Ay، اكە-شەشەڭ باسبۋح ەمەس پە؟
— باسبۋح اقشانى وڭعا دا، سولعا دا شاشا بەرەدى دەپ كىمنەن ەستىپ ەڭ؟— ءسابيت اياق استىنان ءتىرىلىپ، ءبىر بۇيىردەن ءتيىستى.
پروراب شىلىم تۇقىلىن ساۋساق ۇشىنان ىرعىتىپ جىبەردى.
— اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەدى، بۇزاۋ تاياق جەگىزەدى. تۇرايىق.— جاس جىگىتتەيىن لىپ ەتىپ ورنىنان قارعىپ كەتتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىر باستى ءىسى ءدال وسى جەردە بىتكەندەي كوڭىل كۇيى كوپە-كورىنەۋ كوتەرىڭكى.— باكە، پەرفوراتورىڭىز نە دەيدى؟
بولعانباي سەبەپسىزدەن سەبەپسىز جابىرقاپ، ەستىلەر-ەستىلمەس كۇڭك ەتتى.
— دايىن... پەرفوراتور ەمەس بۇزىلعان. اۋا جوق قۇبىردا.
— ءاپ، باسە! كەتتىك وزەننىڭ ارعى بەتىنە. اۋا ايدايتىن ستانسياعا بىردەڭە بولعان عوي!— شال ەكەۋى ىركەسىپ-تىركەسىپ كەتە بارادى. ءسال ۇزاعاسىن سوڭىنا بۇرىلىپ:— الگى ماسەلە جونىندە ويلانايىق،— دەدى ءار سوزىنە ءمان بەرىپ.
— نە ماسەلە؟— دەدى تارعىن جەردە جاتقان پەرفوراتوردى تابانىنان تىك قويىپ.
— سەن ايتپاقشى، اقشا كىمگە كەرەك ەمەس.— پروراب الدەنەگە كىنالى ادامداي شالا جانسار جىميدى.— مەنىڭ دە بالا-شاعام بار. ولارعا دا نان كەرەك، ءشاي كەرەك، ماي كەرەك. ازىرگە!
ەكەۋى بەتكەيدەن ارى اسىپ كورىنبەي كەتتى. ءاشىر قولىنداعى قالپاعىن تاسقا سارتىلداتىپ قاعىپ ەدى، اپپاق شاڭ باقباق گۇلىندەي بۇرقىلداسىن.
— دومبىرام نە دەدى، پروراب نە دەدى؟ وسى ءبىز نە بوپ بارامىز، جاراڭدار-اۋ؟ تىرەۋ ورنى اقشا ەسەپتەيتىن بۋحگالتەريا ەمەس قوي، سونى ۇعاسىڭدار ما؟
IX
اقشامنىڭ تۇنگە ۇلاسقان ءولىارا كەزى. كوكجيەك ۇستىندە پىشاق ءجۇزى اراي قىزارادى. قوس باسى. الاڭنىڭ قاق ورتاسىندا الاۋ دۇرىلدەي شالقىپ جانادى. القا-قوتان قالىڭ جۇرت سول الاۋدى شىر اينالا قورشاپ وتىر. ۇشقىن شىرتىلداپ ۇشادى. جىگىتتەردىڭ بەتىن جالىن ايمالاپ، نارتتاي قىزارا تۇسكەن. كوبى الاۋعا باقىرايا قاراپ ءۇنسىز تەسىلەدى — ارتىق قيمىل، سوزگە جوق. كۇندىزگى قاۋىرت جۇمىس ابدەن سوعىپ تاستاعان با، الدە كەشكى استىڭ توعىن باسىپ وتىر ما؛ ايتەۋىر، ءبارى مامىراجاي، بەيبىت قالىپتا. اندا-ساندا جالقاۋ عانا ءسوز الماسادى. وندا دا ەشتەڭەگە مىندەتتەمەيتىن، ەشتەڭە سۇرامايتىن، وسى مينۋتتەگى تىرلىككە تىكەلەي بايلانىستى بەيبىت سوزدەر... گيتارا ىشەگى دىڭ ەتىپ، كىلت ءۇزىلدى. رۇستەم ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ، شەتكەرى وتىر. الاۋ قاسىنان پلانشەتىن سالبىراتا ۇستاپ، تاستەمىر وتە بەردى.
جىگىتتەردىڭ بىرەۋى داۋىستاپ قالدى.
— كوماندير، بەرى كەل! اڭگىمە ورتاق، وتىرىس ورتاق.
تاستەمىر الدەقاشان ۇمىت بولعان الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي اڭىرىپ تۇر.
— اڭگىمە؟! ول قايداعى اڭگىمە؟
ءاشىر كۇلىپ جىبەردى. كوماندير ويدا جوقتا شىرت ەتە قالدى.
— ۋاقىتىم جوق،— دەدى دۇڭك ەتىپ.— ەرتەڭگى كۇنگە جوسپار جاسايمىن. كىرپىش، بەتون جەتىسپەي جاتىر. ەلەڭ-الاڭنان تۇرىپ، باستىقتاردىڭ قۇلاعىنا قوڭىراۋ سوعۋ كەرەك.— اناۋ شەتتە قوڭىرايىپ وتىرعان رۇستەمگە كوزى تۇسكەسىن بارىپ، رۋحاني تۋىسىن تاۋىپ العانداي ءتۇسى جىلىدى.— بەرى كەپ كەتشى، رۇستەم.
ۆاگون باسپالداعىنا اياعىن سالىپ تۇرىپ رۇستەمگە:
— ماعان وكپەلىمىسىڭ؟— دەدى.
ول ۇندەمەدى.
— جۇمىس قالاي؟
بوزبالا ءارى-سارى كۇيدە يىعىن شوشايتتى.—"قالاي ۇقساڭ، سولاي ۇق..."
— اۋىر ما؟
— جۇمىستىڭ اتى جۇمىس...
كوماندير ونىڭ بەتىنە تەسىلە قارادى. رۇستەمنىڭ الدىندا ءوزىن كىنالى سەزىنگەندەي. نەگە كىنالى، ونى بۇلدىرلاۋ ۇعادى، ءارى سوعان ەپتەپ ىزالى دا. تومەن قاراپ، تۇنشىعا سويلەگەن مىنا بوزبالا دا ونىڭ سول ويىن راستاي، قۇپتاي تۇسكەندەي.
— جارتاس باسىنا بارا الماي ءجۇرمىن. بىردە ماتەريال، بىردە بەتون، بىردە شەگە جەتىسپەيدى.— قولىن ءبىر سىلتەدى.— ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن.— پلانشەتىن اسىعىس اقتارىپ، ەكى حات الدى، ءبىر قىرىن تۇرىپ رۇستەمگە ۇستاتتى.— ءما! بۇگىن اۋداندىق شتابقا بارىپ ەم، سوندا جاتىر. وزىڭە تاعى نە كەرەك، ايت، جاعداي جاسايىق.
رۇستەم دانەڭە ۇقپاي، كومانديرگە باعجيىپ قارايدى — بۇعان قانداي جاعداي كەرەك؟ تاستەمىر وعاشتاۋ سويلەگەنىن ۇعىپ، ودان ارمەن كۇيگەلەكتەنە ءتۇستى.
— ارىز-شاعىمىڭ جوق پا دەيمىن؟
— ارىز-شاعىم؟ كىمنىڭ ۇستىنەن؟
كوماندير شارشاعان، ءپاس ۇنمەن:
— جارايدى، بارا عوي،— دەدى. دۇرسىلدەتە باسىپ ۆاگونعا كىرىپ كەتتى. اڭداۋسىزدا باستالىپ كەتكەن وسى ءبىر جايسىز اڭگىمەدەن تەز قۇتىلعانىنا ىشتەي قۋانىشتى. رۇستەم ۆاگون قاسىندا اڭىرىپ تۇر. ىشتەن شىرت ەتىپ شام جاعىلدى، پەردە وتىنەن ۇستەل باسىنا وتىرىپ جاتقان كومانديردىڭ سۇلباسى كورىنەدى. ەكى بۇكتەتىلىپ، الدەنەنى سيپاقتاتىپ جازا باستاعان تاستەمىردىڭ كولەڭكەسى بوزبالاعا ءبىر ءتۇرلى ءارى قورعانسىز، ءارى ايانىشتى كورىندى.
رۇستەم كۇرسىندى، حات شەتىن جىرتتى. ۆاگون ماڭدايشاسىنداعى ەلەكتر جارىعى حاتقا سەبەزگىلەپ ءتۇسىپ ءتۇر. "اينالايىن رۇستەمجان! ءبىزدى ساعىنىپ جۇرگەن شىعارسىڭ،— بوزبالا اۋزىنا ميا ءتۇسىپ كەتكەندەي كىرجيدى. "ءسوز ەمەستى ءسوز عىپ..."— ءبىز دە امانبىز، "جيگۋلي" جىلپىپ تۇر. جاقىندا جاقىن-تۋمالاردى، كورشى تۇراتىن اۆتوينسپەكتوردىڭ باسىن قوسىپ، جۋساق دەيمىز كولىكتى. كەرەك ادامدار..."
ارعى جاعىن وقىمادى، بۇكتەپ-بۇكتەپ شالبارىنىڭ قالتاسىنا تىقتى. ەكىنشى حاتتىڭ شەتىن جىرتتى. تۇيەنىڭ تابانىنداي قيقى-جيقى ارىپتەر اق قاعاز بەتىمەن تايراڭداي جونەلدى. "رۇستەم اعا، ماما امان كوكە امان. مەن امان. ءبارى امان. سەن دە امانسىڭ. الما ۇرلادىم بۇگىن. باقشادان. ىشىنەن مىنانداي قۇرت شىقتى.— قاعاز بەتىنە كىشكەنە عانا ءيىر-شيىر قۇرت جاپسىرىلىپ قالىپتى. مايماقتىڭ كونۆەرت ىشىنە سالىپ جىبەرگەن قۇرتىنىڭ ءداپ ۇستىنەن پوچتا شتەمپەلى ءدال تۇسسە كەرەك.— بۇگىن پارك باردىق. سايتان دوڭگەلەك ءمىندىم. ەڭ ۇستىنەن سەنى كوردىم. ماعان كەل كانپەت بەرەمىن دەدىڭ. سول راس پا. ۇيقىم كەلدى".
حاتتىڭ اياق جاعىنا: "مايمۋشا حات جازىپ بەر دەدى. مەن جازپ وتىرمىن. مەن كورشى تۇرام: ەكىنشىك كلاسقا كوشتىم. "5"- پەن كوشتم. مايمۋشانىن دوسمىن. اتم — امان. مەنڭ دە ۇيقم كەلد"— دەگەن قىزىق تۇسىندىرمە ءتۇسىپتى.
رۇستەم كۇلدى، حاتتى ەرنىنە اپارىپ ءوپتى. كوز الدىنا "رۇستەم اعاما حات جازىپ بەر دەسە حات جازىپ بەر!" دەپ، امان دوسىنىڭ جانىن جاعاسىنان الىپ جاتقان مايمۋشا، ودان قىرىپ تاستارداي قاباعىن ءتۇيىپ الىپ، ءالسىن-الى ەرنىن ءشۇيىرىپ حات جازىپ وتىرعان امان بالا كوز الدىنا ەلەستەپ ەدى، شىدامادى:
— ءىنىم مەنىڭ كىشكەنە عانا!— دەدى سىبىرلاپ.
— رۇستەميك!
جالت قاراسا، جانار... جىميىپ تۇر. جايدان جاي ەمەس، ىشكى تولقىنىستان شىققان جۇمباق جىميىس... تانا كوزى جالت-جۇلت ەتىپ، ەلەكتر جارىعىمەن شارپىسادى، الىس جەردەن جۇگىرىپ كەلگەندەي، قاز كەۋدەسى ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلادى.
— حات كىمنەن كەلدى؟ كلاستاس قىزداردان؟
— جو-وق، ءيا...— دەدى رۇستەم ساسقالاقتاپ. وز-وزىنە كەلگەسىن:— ىنىمنەن، ۇيدەن،— دەدى جايباراقات تۇردە.
جانار ءجۇزىن الاۋعا ايمالاتىپ، بوزبالانى تىپتەن تىڭداپ تۇرعان جوق، ءوزى وسى جەردە بولعانىمەن، ويى باسقا قيىردا. ءبىر نارسەگە بەلىن بەكەم بۋعان، ونى جانە ىسكە اسىرمايىنشا ءدال بۇگىن توقتامايتىن دا سياقتى.
— ءجۇر، كەتتىك الاۋ باسىنا. ءقازىر تارعىن ولەڭ وقيدى. ءوز ولەڭىن...
جانار ونىڭ تارتىنشاقتاعانىنا پىسقىرماستان، قولىنان ۇستاپ، ستۋدەنتتەرگە قاراي ۇشىرتا جونەلدى. ەكەۋى ەڭ شەتكە كەلىپ جۇرەلەپ وتىرا كەتتى. رۇستەم تاپ ءبىر جانسىز روبوتتاي جانارعا ءتىلسىز باعىنىپ، سونىڭ دەگەنىنە بىلق-سىلق كونەدى. ءونى بولسا بوپ-بوز، قانى قاشىپ كەتكەن.
تارعىن كوزىن كىلبيتە جۇمىڭقىراپ، جان دۇنيەسىنىڭ سوناۋ ءبىر تەرەڭ تۇكپىرىنەن شىققان كۇڭگىرت ۇنمەن ولەڭ وقىپ وتىر.
— تاڭنىڭ ءبىر كەرىلگەن شاعىندا،
تۇپ-تۇنىق كوكجيەكتى
ورانىپ وياۋ جاتتىم.
سونبەس جۇلدىزدار سياقتى
شەكسىز ويعا باتتىم.
سامالىن جەلپىپ تۇردى
ەرتەڭگىلىك ەركەلەپ.
سۇلۋلىق كىمگە تاڭسىڭ؟
حوش دەگەندى جوعالتىپ
جولعا شىقتىم...
ولەڭ اياقتالدى. تارعىن جۇمعان كوزىن اشقان جوق. ستۋدەنتتەر قول سوقپادى. ءبارى دە ءۇنسىز، ىشتەن تىنىپ وتىر.
— تاعا!— دەدى جانار اقىرىن عانا.
جۇرت وسى ءسوزدى كۇتكەندەي، دۇرك ەتىپ وياندى.
— ەندى بىرەۋىن!
— ەھ، بريگادير! سەنەن ايىرىلىپ قالماساق يگى. تىم تالانتتى ەكەنسىڭ.— بىرەۋدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىكپەسە تاماعىنان اس وتپەيتىن ءاشىر بۇل جولى سوگىلە سويلەدى.
— جوق،— دەپ باسىن شايقادى تارعىن.— كەرەگى جوق. شىنىمدى ايتام دەپ، سىرىمدى شاشىپ الارمىن. از ولەڭ — ءماز ولەڭ. ودان دا بەلبەۋ تاستاماق وينايىق. قان تارقاسىن.
ءبارى ەرە تۇرەگەلدى. ويىن قىزعان ۇستىنە قىزا ءتۇستى. رۇستەم بەي-جاي، تارعىن مەن جانارعا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويادى، باسقالاردى بىلمەيدى، كورمەيدى. بەلبەۋ اقىرى اشىرگە ءتيدى. ول بەلبەۋدى جالما-جان جانارعا تاستادى، جانار قۋا جونەلدى. ءاشىر ەشكىدەيىن ەدىرەڭدەپ، قارعىپ-قارعىپ قاشىپ ءجۇر.
— كۇشىگىم مەنىڭ ساققۇلاق،
كەلەدى، انە، شاپقىلاپ،—
دەپ، سانىن شاپاقتاپ، ماز-مەيرام. جانار جىلارمان حالدە: ەكى يىعىنان دەمالىپ، شارشاپ قالعان. ءپارۋايسىز ءاشىر ءدال وسى قىزدا الا الماي جۇرگەن ءوشى بارداي قۇلىپەرەن قۋ تالقان قاشىپ جەتكىزەر ەمەس. ويىن اياعى كوپە-كورىنەۋ وسىلىپ بارا جاتىر. كەنەت قىز بەلبەۋدى لاقتىرىپ جىبەرىپ، بەتىن باسىپ، شوكەلەپ وتىرا كەتتى. ءاشىر اناداي جەردە ىرجالاقتاپ كۇلىپ، وسقىرىنىپ تۇر.
تارعىن توپتان ءبولىنىپ شىعىپ، بەلبەۋدى قولىنا الدى، باسىنان اسىرا ءۇيىرىپ، ءاشىردى تىرقىراتا قۋىپ بەردى.
— قاشپاق بولساڭ، زىمىرا!
بىردەن سۇرەپەتى قاشىپ، قايقاڭ قاققان اشىرگە ەكى اتتاپ، ءبىر قارعىپ جەتىپ تە ۇلگەردى، بەلبەۋمەن جونىنان سىدىرتا سالىپ جىبەردى. ءامىر ەكى الاقانىن ارقاسىنا توسىپ، بەت-اۋزى تىرجىڭداپ، ءبىر تىزەلەپ وتىرا كەتتى.
— ولتىرەمىسىڭ... قىز ءۇشىن؟!— تارعىنعا جاستى كوزىمەن قاسقىرداي جاۋىعىپ قارادى. بريگادير بەلبەۋدى جەرگە تاستاي سالدى.
— كەشىر! ءوز وبالىڭ وزىڭە.
جانار ورنىنان تۇردى. ءبىر باتىل ىسكە بەلىن بەكەم بۋعان سياقتى: كوزى شاتاق شابىتپەن جالت-جۇلت ەتەدى. ءۇنسىز تىنا قالعان توپتى اينالىپ ءوتتى. جالپى، ارپا ىشىندەگى ءبىر بيداي بولعاسىن با، جانار جاقىنداپ كەتسە، ستۋدەنتتەر، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اياق استىنان ابىرجىپ، قوزعالاقتاسىپ قالاتىن. قىز دا بۇل اسىپ-ساسۋدىڭ ارعى سىرىن ىشتەي سەزەدى-اۋ، شاماسى، قۇلپىرعان ۇستىنە قۇلپىرىپ، جايناپ كەتەدى. انە، جاس بوتاداي ويناقتاي باسىپ، بەلبەۋدى تارعىنعا تاستادى دا، زىتا جونەلدى. ايتسە دە بۇل ماڭايدان قۋ دالاعا بەزىپ كەتكەن جوق، اناۋ شەتتە تىنىق كۇلىپ، "قۋساڭ قاشىپ باعامىن عوي" دەگەندەي ويقاستايدى. بريگادير بەلبەۋدى كەرەناۋ كوتەردى، قىزعا ءبىر، بەلبەۋگە ەكى قارادى، ءسال ويلاندى دا:
— Eh، كۇل بولماساڭ، ءبۇل بول!— دەپ كۇبىرلەدى، كەرەمەت ءبىر جىگەرمەن ەڭكەڭدەي جۇگىرىپ قىزدى قۋا جونەلدى.
جانار ويىن ەرەجەسى بويىنشا توپتى اينالىپ جۇگىرمەدى، كەرىسىنشە، ايدالاعا قاراي ساقىلداپ كۇلىپ، شىبىن-شىركەي جۇيتكىدى. ەمىنگەن تارعىن سوڭىندا. كۇلكى ۇزاپ بارادى... نە ىستەرىن بىلمەي ءارى نامىس قىسقان — ءبارى دە سويتالداي جىگىتتەر عوي — توپ ءۇنسىز ءيىرىلىپ تۇر. كەنەت، قاراڭعىلىق قۇشاعىنان اسكەري توعالى جالپاق بەلبەۋ زىرقىراي ۇشىپ كەلىپ، ورتاعا ءدۇرس ەتە ءتۇستى. ءبارى دە ورتادا ەكى بۇكتەتىلىپ جاتقان بەلبەۋگە جىلان كورگەندەي جيىرىلىپ قارايدى.
— Eh!— ءاشىر الدەنەدەن كوڭىلى قالىپ، قولىن سىلتەدى.— ءبۇلدىردىم ءبارىن.— توپتان سىتىلىپ شىعىپ، سىلبىر باسىپ ۆاگونعا قاراي اياڭدادى.
— تارايىق،— دەدى ءسابيت ەڭىرەتە ەسىنەپ.— ۇيىقتايىق.— مانادان بەيقام تۇرعان، الاۋ ماڭىنداعى شاعىن درامادان تىس قالعان وسى ءسابيت قانا.
توپ قوزعالاقتادى.
— ەرتەڭ — جۇمىس!
— جاتاتىن ۋاقىت بولدى.
ك ۇلى اعارىپ، تۇسە باستاعان وت قاسىندا رۇستەم جاپادان-جالعىز قاڭقيىپ تۇر. جەردە جاتقان بەلبەۋدى قولىنا الىپ، اۋدارىپ-توڭكەرىپ قارادى. تۇرىپ-تۇرىپ، كوڭىلى قالعانداي وت باسىنا سىلق ەتكىزىپ تاستاي سالدى. ۆاگونعا كىردى دە، ۇيقتاپ جۇرگەن ادامداي سىلبىر شەشىندى، كورپەنى باسىنا تۇمشالاپ، تىرپ ەتپەي ەتپەتتەپ جاتىپ قالدى.
سىنى بۇزىلماعان توسەك ۇستىندە تارعىننىڭ جاستىعى قىز ەمشەكتەنە تىگىنەن تىك شانشىلىپ تۇر.
سىرتتا شەگىرتكە جانىعا شىرىلدايدى...
X
تاعى دا جارتاس باسى... تاعى دا اڭقانى كەپتىرىپ، قان قويىلتقان اپتاپ. كەزىندە تۇيەتايلى بەتكەيدەن بۇرىشتاپ قازىلعان تاس الاڭ بۇل كۇندە كەڭي-كەڭي كەلە بۋلدوزەردىڭ اينالۋىنا جاراپ قالىپتى. تارعىن، ءاشىر، ءسابيت، رۇستەم كۇرەك، سۇيمەن، پنيەۆماتيكالىق بالعا، پەرفوراتورلاردى جيناستىرىپ، ءيىر-يىر شلانگتەردى اۋا قۇبىرىنان اعىتىپ ءجۇر. شەتتەرىنەن مىستاي بولىپ كۇنگە كۇيگەن. ءبىرى ساقا، ەكىنشىسى جاس جىگىت — ەكى جارعىش قىرىق تەسىك شۋرۋفتەرگە اممونيت تولتىرىپ، ۇستىنەن شۇبەرەكپەن تىعىنداپ اۋرە-سارساڭ. اممونيتتەن بوساعان ۇزىنشا اعاش جاشىكتەر اۋىزدارى ىربيىپ، اناداي جەردە قالاي بولسا سولاي شاشىلىپ جاتىر. ماڭى — قوقىرسىعان سارى قاعازدار. جارعىشتاردىڭ كەكسەسى باسىن كوتەرىپ، ماڭداي تەرىن ءسۇرتتى. بىر-بىرىمەن ەلەكترود سىمدار ارقىلى جالعاسقان شۋرۋفتاردى تەكسەرىپ جۇرگەن رابات بەرىكىچكە:
— ءبىر ساعاتتان سوڭ الاڭنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرامىز. جىگىتتەردى وڭاشا، اۋلاققا الىپ كەتىڭىز. سيرەنا ءۇنى شىققاسىن-اق باس ساۋعالاڭىزدار. جارىلىس ەپيسەنترىنەن شاقىرىمدىق راديۋستە قىبىرلاعان جان قالماسىن،— دەدى.
— تاستاي الماي جۇرگەن جانىمىز جوق. ايتقاندارىڭىز ورىندالادى.
ەكى جارعىش باراباننان سىمدى ۇزىننان-ۇزاق تارقاتىپ، بەتكەيمەن جوعارى ورلەپ كەتە باردى. قالعاندارى ءبىر-بىر تاسقا شوقيىپ-شوقيىپ وتىر. تارعىن تومەنگە ۇساق تاس لاقتىرعىشتايدى. پروراب قالتاسىنان ورامال سۋىردى، بۇكتەۋىن جازدى، قاعىپ-سىلكىپ، ماڭدايىن ءسۇرتتى.
— ولتىرە مە مىنا ىستىق؟ تامىز تۋسا دا قايتاد دەگەن نە.
— ءبىر اي دا وتە شىقتى زىرىلداپ. ءبىر كۇنى ءوستىپ ءجۇرىپ شال بولعانىمىزدى بىلمەي قالامىز.— ءاشىر تيىسۋگە قارا تابا الماي، جىنىعىپ وتىر.
— قانشادان جاپتىڭىز ناريادتى، رابات بەرىكىچ؟
پروراب تارعىنعا سىر تارتا قارادى. بريگاديردىڭ بەتىنەن ەشتەڭە وقي المادى، زادى:
— ءالى جاپقان جوقپىن. بۇگىن-ەرتەڭ... ءۇش جۇزدەن اينالا ما دەيمىن، ءارقايسىڭا. از با؟— دەدى سۇلەسوقتاۋ.
تارعىن قۋراي سىنىعىمەن توپىراق سىزعىلايدى.
— ءبىز ايانعامىز جوق.
رابات بەرىكىچ باسىن كوتەردى. كوزى شۇڭىرەيە ءتۇسىپتى.
— قانشادان كەرەك ەدى؟
ءاشىر ناۋمەز كۇلدى.
— بۇل ەكى اي ءبىزدى جىل بويى اسىراۋعا ءتيىس.
رۇستەم ورنىنان تۇرىپ، شالبارىنىڭ ارتىن قاقتى. شەلەكتى الىپ، تومەنگە بەتتەدى.
— قايدا كەتتىڭ؟
— تۇماعا... سۋ اكەلەمىن،— دەدى ءسوزىن دە، ءوڭىن دە سالقىنداتىپ.
...اناۋ كۇنگىدەي ەمەس، تۇما باسى تىر جالاڭاش. ءشوبى قۋراپ، باقباق جەلگە ۇشقان، بورتپە تاز توبەلەرى عانا اعاراڭداپ، قۋ ساباقتارى سورايادى. تۇما كوزى ادام ۇعىپ بولمايتىن ءشوپ-شالام بىردەڭە. جالقاۋ جاسىل باقالار رۇستەمدى كىسى قۇرلى كورەتىن ەمەس، بۇعاقتارى بۇلكىلدەپ، كەڭ دۇنيەگە تاسىر قارايدى. جالپايىپ وتىرىپ-اق تۇمسىق استىنان ۇشىپ وتكەن شىبىن-شىركەي، ماسانى ۇزىن تىلىمەن وراي تارتىپ، قىلق دەگىزەدى. كروسسوۆكاسىنىڭ تۇمسىعىمەن ەڭ ءداۋىن ءتۇرتىپ كورىپ ەدى، جالپ-جالپ سەكىردى دە قويدى.
تورت-بەس جاسىل ينەلىك باقالاردان قورقا ما، تاياق بويى بيىكتىكتە قالتىراڭ قاعىپ، بيلەپ ۇشادى.
رۇستەم ەڭكەيىپ الاقانىمەن سۋ ءىلىپ اپ، بەتىن شايا بەرگەندە، تۇما كوزى شوپ ەتە ءتۇستى. بىرەۋ تاس لاقتىردى. باسىن كوتەرسە... جانار!
بوزبالا ەكى قولىن تىزەسىنەن اسىرا سالبىراتا، ەكى بۇكتەتىلىپ، كوڭىلسىز وتىر.
— نە كەرەك؟— دەدى تۇنجىراپ.
— سەن كەرەكسىڭ.— جانار ويناقى.
— ال... سەن ماعان كەرەك ەمەسسىڭ.
— وڭاشالىق پا ىزدەگەنىڭ؟ ول جوق قوي بۇل ومىردە.
— ءبىزدىڭ كلاستىڭ قىزدارى ءبۇيتىپ سويلەمەيدى.
— مەن نە ويلاسام، سونى ايتامىن.
رۇستەم قىزعا الا كوزىمەن ءبىر قاراپ قويدى. "نە ويلاسام، سونى ايتامىن... تۇيەدەن تۇسكەندەي سويلەۋىن... جانار، جانار، دەگەنگە ابدەن اسپەنسىپ، تاناۋىن كوتەرىپ كەتكەن قىز عوي انشەيىن".
— باسىمدى اۋىرتپاشى. ۇيقىم قانباي بۇگىن...
— نەگە؟
رۇستەم مىرس ەتتى. ءوستىپ تە سۇراق قويادى ەكەن-اۋ. قانبادى — ءبىتتى، ودان ارى قازبالاۋدىڭ نە كەرەگى بار؟
— كىتاپ وقىپ ەم.— شەلەگىن توڭكەرىپ، ۇستىنە قازديىپ وتىرىپ الدى.
جانار رۇستەمنىڭ اناۋ تۇنگى بەلبەۋ تاستاماقتى ءالى دە ۇمىتا الماي جۇرگەنىن ۇعىپ قويدى.
— ارى تامان جىلجى!— قىز دا شەلەك شەتىنە قۇيرىق باستى.— ءتۇنى بويى وقىعان كىتابىڭ نە؟ شاشى، كوزى قانداي؟ قارا تورى ما، الدە اق قۇبا ما؟
— مەن ونداي كىتاپتاردى وقىمايمىن... كەيبىرەۋلەر سياقتى.
جانار ەزۋ ۇشىنان كۇلكىسىن جيىپ الدى.
— سەن... ونى بىلەمىسىڭ؟
— شۇكىر، كوز بار، مي بار...
قىز قاباعىن تۇيىڭكىرەپ، سارعىلت ءسۇر بەتكەيدى كوزىمەن كوڭىلسىز قىدىرادى.
— جاقىنداپ كەتسەم بولدى... ىلعي دا مەنەن كومەك كۇتىپ جۇرگەندەي كورىنەدى. قول-اياعى سىرىقتاي جىگىت بولسا دا...
— كومەكتەس، كومەكتەس، دارىگەرسىڭ عوي...
جانار بۇل مىسقىلدى قۇلاعىنا ىلمەدى، اعىلا بەردى.
— شىرت ەتپە، شارگەز. ءبىر اۋىر وقيعالار قابىرعاسىن قاۋساتىپ كەتكەن — ول انىق.— رۇستەمگە جالت قاراپ، جالعانداۋ كۇلدى. اڭداۋسىزدا شىنىن ايتىپ قويعانىنا ءارى قىسىلىپ، ءارى وكىنگەندەي.— سەن... سەن تىم تەزىرەك ەر جەتۋگە تىرىساسىڭ. ونى باسقالار تۇسىنە بەرمەيدى. سولاي ما؟— سيپاماق بولدى ما، باسىنا قولىن اپارا بەرىپ ەدى، رۇستەم ەڭكەيىپ قالىپ، جالتارىپ كەتتى.
— راقمەت! كەمتار، جارىمجانداردى ءوستىپ مۇسىركەيدى. سونسوڭ جۋىق ارادا ءولىپ قالاتىن اۋرۋلاردى...
قىز شەلەك ۇستىندە قالشيا قاتىپ وتىر، رۇستەمدى ءبۇيتىپ كۇن اسقان سايىن ەر جەتىپ كەلە جاتىر دەپ ويلاماپ ەدى.
— ءبارىڭ، ءبارىڭ سولاي دەيسىڭدەر. مەكتەپ تە، ميليسيا دا. قىل اياعى سەن دە. مەن ماكەت ەمەسپىن. قۋىرشاق تا ەمەسپىن... كىم قالاي سۇيرەسە، سولاي كەتە باراتىن. مەن — مەنمىن.— جانارعا شارشاپ قارادى.— اۋلاق جۇرىڭدەر مەنەن. سەن دە، ول دا، ءبارى دە.
ورنىنان تۇرىپ، جاي باسىپ كەتە باردى. ءبىراق بارعان سايىن اياعىن جىلدام-جىلدام الادى. قىز ەسىن جيام دەگەنشە، بەل ۇستىنە شىعىپ ۇلگەردى.
كەنەت سيرەنا توبە قۇيقانى شىمىرلاتىپ بوزداي جونەلدى. بويجەتكەن سەلت ەتىپ ءسال ويلاندى دا، بوزبالانى قۋا جۇگىردى.
— رۇستەم! توقتا!
بوزبالا بەلدەن اسىپ، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، قوسار كانالدىڭ تەمىر كوپىرىنە جۇگىرىپ جەتتى. قىز دا بەل ۇستىندە قاراڭدايدى.
— رۇستەم! توقتا دەيمىن!
تەمىر كوپىردى دۇسىرلەتە جۇگىرىپ ءوتتى. قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. ءار ساي-سالا، قولتىق-قونىشتان جارىسا شىعاتىن موتور ءۇنى ساپپا ءوشىپتى. قويقالاقتاعان "بەلاز"، "كراز"-دار كورىنبەيدى، جايشىلىقتا كانال تابانىڭدا قۇرتشا قايناپ جۇرەتىن جۇمىسشىلار دا قاراسىن جوعالتقان. كوزىن كەڭ اشىپ جۇگىرىپ كەلە جاتسا دا، رۇستەم مۇنىڭ ءبىرىن كورمەدى. اۋزى تولى — ايقاي.
— اۋلاق! اۋلاق!
سول سالعان بەتىمەن بەتكەيگە ورمەلەي جونەلدى.
...بۇل كەزدە، ىشىندە پروراب تا بار، تارعىن، ءاشىر، ءسابيت تورتەۋى تاس الاڭنىڭ قارسى بەتىندەگى جالتاڭدى قيالاپ، بيىككە ورمەلەپ بارا جاتقان. سيرەنا ءۇزىپ-ۇزىپ ۇلىپ تۇر. وزەننىڭ ۇزىنا بويى جىم-جىرت، قىبىرلاعان جان ادام جوق، ءبارى جوتا استىنا، توننەلگە جاسىرىنعان. جارعىشتار ءار توبەنىڭ باسىندا بىر-بىردەن قارايىپ، قىزىل جالاۋشالارىن بۇلعايدى. تورتەۋى ءدوڭ باسىنا شىعىپ، ەنتىكتەرىن باسۋ ءۇشىن توقتاپ، سوڭدارىنا كوز سالدى.
— ويباي، اناڭ قارا!
ءاشىر ساۋساعىن تومەن شوشايتىپ، قوسار كانالدىڭ ارعى قاباعىنداعى تىك بەتكەيگە تىرباڭداپ ورمەلەپ بارا جاتقان جالعىز جاياۋدى نۇسقادى.
— رۇستەم عوي مىناۋ!— دەدى ءسابيت ىشقىنىپ.
— ونى قالاي ۇمىت قالدىرعامىز؟ نەگە ەسكەرتپەگەمىز؟
— سيرەنانى نەگە ەستىمەيدى؟
— قارا باستى ءبىزدى!
تورتەۋى الگى جەردە وپىر-توپىر.
— كانە، ايقايلايىق... رۇستەم! رۇستەم!— ءاشىر قالپاعىن بۇلعاپ تۇر. تارعىن قاپ-قارا بولىپ تۇتىگىپ كەتكەن.
— قويا تۇر ازانداماي. ءبارىبىر ەستىمەيدى، الىس. نەگە ەسكەرتپەدىك؟ اقشا، اقى، اقشا، اقى... ەس-اقىلدى الدىڭدار، تۇگە. اقشا جۇرگەن جەردەن اقىل كەتەدى.— پرورابقا ىزامەن جالت قارادى. ول سازارىپ سىر بەرمەدى.— مەن كەتتىم!
تارعىن اياعى اندا-ساندا جەرگە ءبىر ءتيىپ، تومەن قاراي اتتاپ-بۇتتاپ زىمىراپ بارادى. ءاشىر دە ىلەسە بەرىپ ەدى، تارعىن زوردىڭ كۇشىمەن ارەڭ توقتاپ، جالت بۇرىلىپ ايقاي سالدى.
— ەرمە ماعان! ولمەيىن دەسەڭ، قال سول جەردە!
رابات بەرىكىچ داعدارىپ تۇرعان ءاشىردىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— كەرەگى جوق... ءبارىبىر كەش.
ءاشىر ال-كۇشى قۇرىپ، جەرگە وتىرا كەتتى.
...رۇستەم ءتورت اياقتاپ، قيا بەتكەيمەن تاس الاڭعا قاراي ەڭبەكتەپ بارادى. قامىس قالپاعى كوزىنە تۇسە بەرگەسىن:
— كەتشى ارمەن!— دەپ باسىنان سىپىرىپ، ەڭىسكە قاراي جىبەرىپ ۇردى.
— رۇستەم، قايت! قايت كەيىن! جارىلىس!— دەگەن داۋىس تا تالىپ جەتتى سوڭىنان. توبىلعىنىڭ جاسىل بۇيرا شاشىنان ۋىستاپ ۇستاپ تۇرىپ، بۇرىلىپ قاراسا... تارعىن سەكىلدى. قوسار كانالدىڭ بەرگى جاعاسىنا تىرمىسىپ شىعىپ ۇلگەرىپتى. كەپكاسىن بۇلعاي جىعىلىپ تۇرىپ، بەرمەن دەدەكتەپ جۇگىردى. تارعىننىڭ ءىزىن الا سانيتارلىق سومكەسى سالپاڭداپ، جانار دا باس قىلتيتتى. قىزدى كورە سالىسىمەن رۇستەم شالا ءبۇلىندى، جالت بۇرىلدى، قاباقتاعى الاڭعا ولەرمەندىكپەن ورمەلەي بەردى. اياعىن تاسقا تىرەپ ەدى، ول قۇرعىرى قوپارىلا دومالاپ، تومەن قاراي ءدۇرس-دۇرس تەپكىلەنىپ دومالاپ كەتىپ جاتىر. وكپەسى ءوشىپ، جۋسان قۇشاقتاپ جاتىپ قالدى. جۇدىرىعىمەن جەر توقپاقتاپ، ەڭكىلدەپ ەبىل-دەبىل جىلادى دەيسىڭ الگى جەردە. ەكى ارادا ارسى-كۇرسى بولىپ تارعىن دا جەتتى. قارا تەر بەت-اۋزىن جۋىپ كەتكەن. كەلە رۇستەمدى جەلكەدەن ۇستاپ تۇرعىزىپ الدى، بىلق-سىلق بوزبالانى تىگىنەن تۇرعىزىپ قويىپ، جاعىنان جاندىرا تارتىپ جىبەردى.
— ءما، مىناۋ — قىرسىقتىعىڭ ءۇشىن! مىناۋ — اقىماقتىعىڭ ءۇشىن!
جانار دا جەدەعابىل جەتتى، ۇستاسقان ەكەۋىنىڭ بىلەگىنە اسىلا كەتتى.
— اقىماقتار! وڭكەي اقىماقتار!— كىشكەنە جۇدىرىعىمەن ەكەۋىن دە توپەلەپ ءجۇر.— ولەمىز عوي ەندى، ولەمىز! انە، قاراڭدار، قاراڭدار!
توبە باسىنداعى قىزىل جالاۋشالى ادامدار تاساعا ءتۇسىپ ۇلگەرىپتى. سيرەنا اقىرعى رەت الدەكىمدى ازالاي ازانداپ، ىشقىنا ۇلىدى. ءتىپتى جاقىن جەردەن شىقتى ما، قۇلاقتىڭ قاعاناعىن جارىپ بارادى. تارعىن مەن رۇستەم ەستەرىن ەندى جيعانداي، سوستيىپ-سوستيىپ تۇر. جالتاڭ باسىندا پروراب، ءسابيت، ءاشىر قالپاقتارىن دامىلسىز بۇلعايدى.
— قاشايىق! تەز! تەز!
— كانال تۇبىنە! سوندا تىعىلامىز.
ۇشەۋى تومەن قاراي ەكى وكپەلەرىن قولعا الىپ جۇگىرە جونەلدى. رۇستەم ەكپىنىن تەجەي الماي ۇشىپ ءتۇسىپ جەر قاۋىپ ەدى، جۋساننىڭ شاڭى بۇرق ەتتى. شاڭعا قاقالىپ، قۇرق-قۇرق جوتەلىپ جاتىر. انا ەكەۋى قولتىعىنان الىپ، دىرىلداتىپ سۇيرەي جونەلدى. ءيتىس-تارتىس كۇيى قوسار كانالدىڭ جارقاباق جاعاسىنا ءىلىندى-اۋ اقىرى.
— تەز! ءقازىر جارىلىس!
كۇركىرەگەن ءۇن اسپاندى قاق ايىردى. جارىلىس ەكپىنى ناق ءبىر ارقالارىنا يتەرىپ-يتەرىپ قالعانداي ۇشەۋى جارقاباقتان كانال تابانىنا ۇيمە-جۇيمە قۇلادى. شاڭ استىمەن ەڭبەكتەپ، تىك جارقاباقتىڭ باۋىزدار تاماعىنا — قالقاسىنا قاراي جان ۇشىرىپ ۇمتىلدى. ءىرىلى-ۇساق تاس جاڭبىرشا جاۋدى. ۇشەۋى باس تۇيىستىرە ءبىر-بىرىن قۇشاقتاپ، تىزەرلەپ وتىرا قالىستى. جارىلىس سىلكىگەن جارقاباقتىڭ كەنەرەسىنەن توپىراق دۇركىرەي ساۋىلداپ قۇيىلدى. كانال ءتۇبى اپپاق شاڭ...
شاڭ سەيىلسە دە، ۇشەۋى قۇشاقتاسا ۇيەزدەپ وتىر. باستارى كورىنبەيدى، ءۇستى-باستارى ۇن سەۋىپ تاستاعانداي اپپاق: وسى وتىرىستارىندا ءۇش ادام ەمەس، ءۇش قويتاس دەرسىڭ.
كىم ەكەنى بەلگىسىز، بۇققان ۇشەۋدىڭ ءبىرى سىڭسىپ جىلاپ وتىر...
XII
قاس قارايىپ قالعان. ءتورت قۇبىلا تۇگەل بۇلدىر: كۇندىزگى قىم-قۋىت تىرلىكتىڭ شاڭ-توزاڭى ءالى شوگىپ ۇلگەرمەگەن. اقىرعى جوق-جۇقانا ساۋلە كوكجيەكپەن كوكجيەك بولىپ، قان قىزىل بوپ قاتىپ قالعان. قۇلاق تۇبىنەن ماسا ولەۋسىرەپ ىزىڭدايدى.
قىرىق ادام ساپ قۇراپ، ءۇن-تۇنسىز قاتىپ-سەمىپ تۇر: الدەنەنى كۇتۋلى، ەلەڭدەۋلى. ساپ الدىندا كوماندير قولىنداعى ءبىر بەت اق قاعازعا ءۇڭىلىپ، سونى وقىپ تاۋىسا الماي تۇرعانداي شۇقشيادى كەلىپ. اندا-ساندا باسىن كوتەرىپ، تارعىنعا ءبىر، رۇستەمگە ەكى قاراپ قويادى. بۇل ەكەۋى دە جۇزدەرىن سوڭعى كەشكى شاپاققا جالاتتىرىپ، بەدىرەيىپ تۇر، سىر الدىرار ەمەس. تارعىننىڭ شەكەسى شوقپارداي بولىپ ىسكەن، رۇستەمنىڭ وڭ جاق بەتى سىدىرىلعان با، اق پلاستىر جاپسىرىلىپتى.
كوماندير قىزىل جالاۋى جەلبىرەگەن سىرىق تۇبىنە بارىپ توقتادى.
— ۆولنو!
ساپ ءبىر تولقىپ ءوتتى.
— تىنىشتالىڭدار!— ابىڭ-كۇبىڭ ءسوز باستالا بەرىپ، تاس تىيىلدى. كوماندير بۇگىن نىعىز، قاساڭ.— مەن جاڭا عانا جول سالۋ باسقارماسىنان كەلدىم. ونداعى جولداستار ماعان، جوق، ماعان عانا ەمەس، مىنا تۇرعان بارىمىزگە اۋىر-اۋىر ءسوز ايتتى. وترياد اتىنا كىر كەلدى. بۇگىن تىرەۋ الاڭىندا ءۇش ادام...— توقتالىپ قالدى؛ مىنا ءبىر تاستاي اۋىر سوزدەر اركىمنىڭ-اق جەتەسىنە ابدەن جەتسىن دەگەن بولۋ كەرەك.— ءيا، ءۇش ادام وپات بولا جازدادى. جارىلىس استىندا باقانداي ءۇش قۇرىلىسشى ستۋدەنت قالىپ قويعان. تەك كەزدەيسوقتىقتان ادام ءولىمى بولماعان. تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك ساقتالمادى. بريگادير وسپانوۆ!
تارعىن ەكى ادىم العا جىلجىدى.
— وترياد دارىگەرى جارىلقاسىنوۆا!
جانار دا باتىلسىزداۋ باسىپ، العا شىقتى.
— جانعازييەۆ!
رۇستەم دە ءسويتتى.
— جاڭاعى ۇشەۋى — وسىلار. اڭگىمە اۋداندىق شتابقا دا جەتىپتى. تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك ساباعىن گەس قۇرىلىسىنا كەلگەندە ءبارىمىز دە وتكەمىز. سىناق تا تاپسىردىق. قۇرىلىس وتريادىنداعى ءتارتىپ — جارتىلاي اسكەري ءتارتىپ. وترياد اتىنا كىر كەلتىرگەن ادام قاتاڭ جازالانادى. اۋەلى وتريادتان قۋىلادى، كۇزدە ينستيتۋتتان شىعارىلادى — اڭگىمە وسىعان تىرەلىپ تۇر، جولداستار. اۋداندىق شتاب ماسەلەنى وسىلاي قويىپ وتىر. الدىمەن ۇشەۋىن تىڭداپ كورەلىك: كىم كىنالى؟ اڭگىمە بارىنشا اشىق بولسىن. اڭگىمە اشىق بولسا، ۇكىم دە ءادىل. كانە، بريگادير، سويلە!
تارعىن قاسقايىپ تۇرىپ، مۇدىرمەي جاۋاپ بەردى.
— بارىنە مەن كىنالىمىن. جانعازييەۆتە جازىق جوق. سۋ الۋعا كەتكەن... جارىلىس بولاتىنىن ەسكەرتپەپپىز. ەستەن شىعىپ كەتىپتى. قۇرىعاندا ارتىنان قۋا بارىپ، بوي تاساعا الىپ كەتۋىم كەرەك ەدى.
ساپ تىم-تىرىس. باستى اڭگىمەنىڭ جاڭا باستالعانىن ءبارى دە ىشتەي سەزەدى.
جانار العا اتتاپ ءتۇستى.
— جوق، مەن ايىپتىمىن!
— دالىرەك، انىعىراق!
قىز قيپالاقتادى.
— مەن دارىگەرمىن. اۋرۋدىڭ الدىن الۋ — تىكەلەي مىندەتىم. جان اۋرۋىن دا ۇعىنا ءبىلۋىم كەرەك. مەن... مەن رۇستەمنىڭ جانىن جارالادىم. تۇما باسىندا.. ول ماعان وكپەلەپ، الاڭعا قاراي تۇرا جۇگىردى. دارىگەرمىن، قىزبىن عوي... اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋىم كەرەك ەدى.
— جان اۋرۋى؟ اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس؟ بۇل نە پسيحواناليز؟
قىز بۋلىعىپ تۇرىپ-تۇرىپ، بەتىن الاقانىمەن باستى.
ەندى رۇستەم وجەكتەدى.
— ەكەۋى دە ەمەس، مەن... كىنالىمىن.
بۇكىل ساپتىڭ كوزى — بوزبالادا. رۇستەم بۇرىس ادامداي كۇلە سالدى.
— ەكەۋىنە سەنبەڭىزدەر، ەكەۋى دە ماعان اراشا تۇسكىسى كەلەدى. الداپ تۇر سىزدەردى. بىلەدى... مەنىڭ تاربيەسى قيىن ەكەنىمدى، باقىلاۋدا، سىن-سىناقتا ەكەنىمدى.— سەكۋند ساناپ قاتايا، بەكي ءتۇستى.— اياۋ، اراشا — ونىڭ ماعان كەرەگى جوق. مەن ءوزىم ءۇشىن جاۋاپ بەرەمىن. كەلەر جىلى پاسپورت الامىن. ساپقا گۋىل جۇگىردى: ءبىراز ستۋدەنتتەردىڭ ءجۇزى جىلىپ، ەرىندەرى ءجىبىدى. ءبارى دە رۇستەمنىڭ بار-جوعى ون بەس جاسار بالا ەكەنىن كورىپ تۇر. مىناۋ اڭقاۋ قىلىعى، ادال نيەتى، ايقىن دا تويقىل، ايتسە دە شىنايى ءسوزى... قىسقاسى، ولاردىڭ الدىندا مازاسىز بالالىقتىڭ ناق ءوزى تۇر ەدى.
— ماگىم، ماگنيتوفونىم قالىپ قويدى تاس الاڭدا. سونى الا قويايىن دەپ جۇگىردىم. جانار مەن تارعىنعا راقمەت... كوپتەن كوپ! مەنى جارىلىس استىنان الىپ شىعامىن دەپ، ءولىپ قالا جازدادى. جارىلىس بولاتىنىن ەستىگەم سۋعا كەتەردە. سەنبەسەڭىزدەر، جارعىشتاردان سۇراڭىزدار.
كوماندير تىعىرىققا تىرەلىپ، امال تاپپاي مىسى قۇرىدى. بۇل نە جۇمباق؟ ۇشەۋى بىردەي نەگە ايىپتى ءوز مويىندارىنا الۋعا تىرىسادى؟ ۇشەۋىنىڭ قايسىسى جازاعا لايىق؟
ساپ تا ءارى-سارى.
— ءماسساعان، بەزگەلدەك! مىنە، قايدا كريمينال!
— ماگ دەيدى! دۇنيەقوڭىزىن!
— بالا شىنىن ايتىپ تۇر.
— تىنىش!— تارعىن قولىن جايقادى. ساپ جىم بولدى.— ايتقانىمنان قايتپان، مەن كىنالىمىن. كورمەيسىڭدەر مە بالانىڭ قانداي حالدە تۇرعانىن. ونى قۇتقارۋ ءۇشىن باسىمدى بايگەگە تىگىپ ەم، ول وسىنى ەسەپكە الىپ تۇر. ال ول — مەنىڭ مىندەتىم! مەن جازالانۋىم كەرەك.
جانار مىنا جاقتان شىرىلدادى.
— مەن... مەن! رۇستەمدى قالاي جابىرلەگەنىمدى سىزدەر بىلمەيسىزدەر. مەن ونى جابىرلەگەن.
بالا دا ەسەسىن جىبەرمەدى، ورشەلەنە ءتۇستى.
— ەشكىم دە مەنى جابىرلەگەن جوق. جانار دا. ونىڭ ءوزى ون جەتى-اق جاستا. جابىرلەپ كورسىن!
ساپ قايتا تولقىدى. ايتىپ-ايتپا، رۇستەمنىڭ دە ءسوزىنىڭ جانى بار ەدى. كوماندير وز-وزىنە تەز كەلدى.
— سميرنو!— ساپ ەتەك-جەڭىن جيناپ الدى.— سميرنو! ءبىر ساعاتتان كەيىن سەن، سەن، سەن — ۇشەۋىن كەزەگىمەن نۇسقادى،— مەنىڭ ۆاگونىما كەلەسىڭدەر. نە جاعداي بولدى، تاپتىشتەپ تۇرىپ، تۇسىنىكتەمە جازاسىڭدار. وسپانوۆ، جارىلقاسىنوۆا، جانعازييەۆ، ءتۇسىنىپ تۇرسىڭدار ما؟ وترياد سوۆەتى شەشەدى ەرتەڭ، ماسەلەلەرىڭدى... الگى تۇسىنىكتەمە بويىنشا. جازا بولادى، جازاسىز قالدىرمايمىز. ءقازىر تارقاڭدار!
ساپ باۋىرساقشا شاشىلىپ، تاراي باستادى. تارعىن سۇلگىسىن موينىنا اسىپ، سالعىرت اياڭداپ، وزەنگە بەتتەدى. جانار جۇگىرگەننەن جۇگىرىپ، ءوز ۆاگونىنا قويىپ كەتتى. ەسىك سارت جابىلدى. رۇستەم جالاۋ تۇبىندە جالعىزدان جالعىز سوستيىپ تۇر ەدى، سەلك ەتتى.
XIII
...رۇستەم قاراڭعى ۆاگون ىشىندە، ساكىنى قۇشاقتاي ەتپەتتەپ جاتىپ، سىرتقا كومانديردىڭ ۆاگونىنا كوز تىگەدى. پەردەسى اشىق تەرەزەدەن ءبارى دە الاقانداعىداي كورىنىپ تۇر. انە، جانار قالامىن سۇيكەكتەتىپ تۇسىنىكتەمە جازىپ وتىر. قارسىسىندا كوماندير دە قازديىپ، جازۋ ۇستىندە. ارا-تۇرا سارتىلداتىپ شوت قاعادى. قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر جاتىپ قالعان، قوس باسى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش — ەرتەڭ جۇمىس! تەك اسحانا جاقتان وقتا-تەكتە ىدىس-اياق سالدىرلايدى. جانار ورنىنان تۇردى، سىرتقا شىقتى، كەرىلدى، ەسىنەدى -ەشكىم كورىپ تۇرعان جوق قوي. وزەن جاعاسىندا، تۋرنيك ماڭايىندا جۇرگەن تارعىن وعان قارسى سالدى. الاڭنىڭ قاق ورتاسىندا قاراما-قارسى كەزدەستى. ىشتەن تىشقان اڭدىعان مىسىقتاي تەسىلىپ قاراپ جاتقان رۇستەمدى ەكەۋى دە سەزگەن جوق.
— جازدىڭ با؟— دەدى تارعىن.
— جازدىم. نە بولسا، و بولسىن.
— تۇما باسىندا نە بولدى ءوزى؟ بالا اياق استىنان ءبۇيتىپ نەگە ءبۇلىندى؟
— ونى سەن سۇراما، مەن ايتپايمىن... فيرمانىڭ كىشكەنە قۇپياسى.
— مەيلى... و دا دۇرىس شىعار.
— سەن نە دەپ جازاسىڭ؟
— مانا، ساپتا نە دەدىم، سونى جازامىن.
قىز جىگىتتىڭ كوكىرەگىنە باسىن قويدى. رۇستەم تۇمسىعىن جاستىققا كومە ءتۇستى.
— ەرتەڭگە دەيىن!
— جايلى جاتىپ، جاقسى تۇر!
تارعىن نىق باسىپ، كومانديردىڭ ۆاگونىنا بەتتەدى. جانار تۇرىپ-تۇرىپ، ءوز ۆاگونىنا كىردى.
انە، تارعىن دا سىپىلداتىپ جازىپ وتىر. كوماندير اۋزى شىبىرلاپ، بريگاديرگە الدەنەنى ايتادى كەپ، ايتادى. جاناردىڭ ۆاگونىنىڭ شامى جاندى دا، پەردەدەن كويلەگىن باسىنان اسىرا سىپىرىپ جاتقان سۇلباسى كورىندى. كوپ ۇزاماي ونىڭ دا شامى ءسوندى. تارعىن ءالى جازىپ وتىر.
رۇستەم ساكىدەن جايلاپ سىپىرىلىپ ءتۇستى. زاتتارىن تەز-تەز جيناستىرىپ، جول قاپشىعىنا اسىعىس-ۇسىگىس تىقپىشتاي باستادى. سىرتقا شىعىپ، قۇلاق ءتۇردى. جىم-جىرت... وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى ەسكى قورعاننان بايعىز شاقىردى. بالىق شولپ ەتىپ، ايدىن بەتىنە سەكىرىپ شىقتى. جارعانات قالبالاقتاپ ۇشىپ ءوتتى.
رۇستەم ماشينا جولىنا ءتۇسىپ، قاراڭعىلىق قۇشاعىنا سىڭە بەردى.
...قارامايداي جىلبىسقى ءتۇن. بالا جول قاپشىعى ارقاسىندا، جوڭكىپ جاتقان ماشينالارعا قول كوتەرەدى. ەكى-ۇش جەڭىل ماشينا سىرعىپ وتە شىقتى — قورقادى. اقىرى الىپ "كراز" باسىپ كەتەردەي وڭكيىپ كەلىپ، پىس توقتادى. شوفەر كابينادان باسىن شىعارىپ:
— قايدا باراسىڭ، جاس ۇلان؟— دەدى ورىسشا.
— قالاعا. اقىڭىزدى جەمەيمىن.
شوفەر ءسال ويلاندى. ەسىگىن ايقارا اشتى.
— وتىر!
رۇستەم جول قاپشىعىن كابينا ىشىنە لاقتىردى، بيىك كابيناعا كوتەرىلدى. موتور ءدۇر ەتە ءتۇستى. كەپكىسىن يتيتە كيگەن ورىس جىگىتى رۇستەمگە كۇلىمسىرەي قارادى.
— ءتۇن قاتىپ، ءتۇسىڭ قاشىپ ءجۇر عوي؟
— جاعداي سولاي.— رۇستەمنىڭ قاباعى تۇسىڭكى. بۇل مينۋتتە ەشكىممەن دە سويلەسكىسى جوق، ونسىز دا ويى وناۋ بولىپ، باسى قاتىپ وتىر.
ابىروي بولعاندا، ونىڭ بۇل جاعدايىن شوفەر دە تەز ءتۇسىندى.
— جول اقىڭنىڭ كەرەگى جوق،— دەدى دوڭگەلەك استىنا قاراي جىلجي جونەلگەن جول سورابىنان كوز الماي.— ادام تەگىننەن تەگىن تۇندە جولعا شىعا ما؟ ومىرىڭدە ءبىر توتەن دە ۇلكەن وقيعالار بولىپ جاتىر، ءا؟
رۇستەم ءتىس جارمادى.
"كراز" جول اپشىسىن قۋىرىپ كەلەدى.
XIV
رۇستەم قارا دەرمانتينمەن قاپتالعان ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنداعى اق تۇيمەنى وقتىن-وقتىن باستى. شىنجىر سىلدىرلاپ، ەسىك قيىعىنان ەركەك قىزارا ءبورتىپ كورىندى. كوكەسى... ماڭدايىنا شاشىراپ تۇسكەن شاشىن جوعارى قاراي سىلاي بەرەدى. ۇلىنا تانىماعانداي باقىرايىپ قاراپ تۇردى دا:
— رۇستەمبىسىڭ؟— دەدى ساسىڭقىراپ.
بوزبالا كۇلىمسىرەدى.
— ءوز ۇلىڭ، تۋعان بالاڭ، كوكە.
كوكەسى شىنجىردى اعىتىپ، ەسىكتى ايقارا اشتى.
— كىر، كىر بەرى!— ىشكە كىرگەن ۇلىن قولاپايسىزداۋ قۇشاقتادى.— حال قالاي، ۇلىم؟ اكەل انداعىڭدى،— جول قاپشىعىن يىعىنان سىپىرىپ الدى. سونسوڭ ويلاندى.— نە قىپ ءتۇن قاتىپ ءجۇرسىڭ؟
ۇلى ۇركەك سۇراققا جاۋاپ قايتارمادى، دۇرىسى، ەستىگەن دە جوق، قۇرىلىس وتريادىنداعى بۇگىنگى شىم-شىتىرىق وقيعالار ءوزىن شارشاتىپ تاستاپ ەدى، ءارى شىنى كەرەك، تۋعان ۇياسىنا ورالعانىنا ىشتەي قۋانىپ تا تۇر. سول ءبىر جايسىز جاعداياتتاردى شاما-شارقى كەلگەنشە تەزىرەك ۇمىتىپ، ەسىنەن شىعارعىسى بار. اپاش-قۇپاشتا تىم توتەن ساۋال قويعان اكەسىنە دە رەنىشتى. سوندىقتان شي شىعىپ كەتپەي تۇرعاندا ءسوز باعىتىن مۇلدەم باسقا سايعا بۇرىپ جىبەردى.
— ماما قايدا، مايمۋشا قايدا؟
كوكەسى اياق استىنان ابىرجىپ، ساسىڭقىراپ قالدى. جول قاپشىقتى سۇيرەي-مۇيرەي، تورگى ۇيگە ەلپىلدەپ ۇمتىلدى.
رۇستەم ەڭكەيىپ كروسسوۆكاسىن شەشىپ جاتىپ ميىعىنان كۇلدى.
— انداعىنى دالىزگە تاستاپ كەتىڭىز. شاڭ عوي...
— ا-ا...— كوكەسى جول قاپشىقتى بوساعا تۇبىنە سۇيرەتىپ تاستاي سالدى دا، تورگى ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتى: سول مۇڭ ەكەن، ىشتەن ايەل، ەركەكتەردىڭ بىر-بىرىنە دەس بەرمەي داۋىلدەپ سويلەگەن سوزدەرى، توق كۇلكىلەرى دالىزگە لاپ بەردى.
— بايبىشە، بەرى كەپ كەتشى. ءبىر مينۋتقا!— ەسىكتى نىعىزداپ جاۋىپ:— قوناقتار...— دەپ سىبىرلادى بىرەۋ ەستىپ قوياتىنداي.
رۇستەم كۇرتەسىن ءىلىپ جاتىپ، كىرجىڭ ەتتى.
— نەنىڭ قۇرمەتىنە؟
— "جيگۋليدى" جۋىپ جاتىرمىز.
— جۋماپ پا ەدىڭىزدەر؟
اكە كەكەسىندى اڭعارماي، اڭىرىپ تۇر.
— انەۋگۇنى، بىزدە... وزەن جاعاسىندا. مايمۋشا ەكەۋىڭىز.
كوكەسى كۇلىپ جىبەردى. ءبىراق ءبىر ءتۇرلى كولگىر، جالعان. رۇستەم ودان كوزىن تايدىرىپ اكەتتى — بۇل دۇنيەدە كولگىر كۇلگەن ەركەكتەن ساقتاسىن! ءتىپتى ءوز اكەڭ بولسا دا...
— بۇل باسقا جۋۋ.
ەسىك اشىلىپ، شەشە بەرمەن شىقتى. جاسانا كيىنىپ الىپتى.
— جاي ما، كوكەسى؟— ۇلىن كورىپ، الاقاندارىن شارت ەتكىزدى.— اۋ، ۇلىم، بۇل سەنبىسىڭ؟
— ۇلىڭ، ۇلىڭ...— كوكەسى سوستيىپ تۇرعان رۇستەمنىڭ ارقاسىنان قاقتى.— سەنبەي تۇرمىسىڭ؟
— قۇلىنىم!— شەشە ماڭدايىنان ءوپتى.— جۇدەپ كەتىپسىڭ قارا تورعايداي بولىپ. جۋىنا عوي. Ac ءازىر،— دەپ، قولدى-اياققا تۇرعىزباي، باستىرمالاتا جونەلدى. ۇلىن تاپ ءبىر ۆوكزالدان قارسى الىپ تۇرعان تاكسيستەي تىم اسىعىس، لىپىلداق.
— انالار كىمدەر؟— رۇستەم ءتور ءۇيدىڭ ەسىگىن نۇسقادى.
— قوناقتار... كەرەك كىسىلەر.— شەشەسى دەۋىن دەپ قالعانىمەن، ءوز سوزىنە ءوزى وكىنىپ، ءتىلىن تىستەدى.
— ولار كىم-كىمدەر، ايتىپ بەرەيىن بە؟— رۇستەم قۋاقىلانىپ تۇر. وعان اسا ءمان بەرمەگەن شەشەسى:
— ايتا عوي، قۇلىنىم، سەن ايتپاعاندا...— دەپ قاۋقىلدادى. ءوزى جول قاپشىقتى دالىزدەگى شكافقا تىققىشتاپ جاتىر.
— ءسىزدىڭ باستىعىڭىز — ءبىر مە؟
— ارينە، قۇلىنىم، ارينە.— شەشەسى ءالى دە اڭقاۋ، اڭعال.
— كوكەمنىڭ ديرەكتورى — ەكى...
— ءيا، ءيا،— دەدى كوكەسى باسىن سيپاپ. ول بۇل ساناماقتىڭ نەگە اپارىپ تىرەيتىنىن سەزىپ قالىپ ەدى.
— اۆتوينسپەكسيانىڭ كاپيتانى — ءۇش.
— سولاي، سولاي.
— اۆتوپاركتىڭ ديرەكتورى... "جيگۋليگە" زاپاس بولشەكتەر كەرەك قوي.
شەشەسى ءتور ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ تۇتقاسىنا قولىن سالىپ تۇرىپ، قاباعىن ءسال شىتتى. ۇلىنىڭ نەنى ىمداپ تۇرعانىن جاڭا پايىمدادى.
— كىرەمىسىڭ؟
"كىرمەسەڭ رەنجىمەيمىز" دەگەن رايدى رۇستەم نەگە ۇقپاسىن، باسىن شايقادى. شەشەسى "كەرەك ادامداردىڭ" بەتىنە شىركەۋ كەلتىرەتىن الدەنەنى ۇلى ايتىپ سالا ما دەپ قاۋىپتەنىپ تۇر، ودان باسقا نە دەيسىڭ.
رۇستەم:
— ءۇستىم — شاڭ... شارشادىم، — دەپ سىلتاۋراتتى.— Ac ۇيدەن جۇرەك جالعايىن. سونسوڭ ۇيىقتايمىن. مايمۋشا قايدا؟
— تىرقيىپ ۇيقتاپ جاتىر. وياتپاي-اق قوي. كۇن ۇزاق ويىندى سوعىپ-سوعىپ كەپ، ءسۇرىنىپ جىعىلدى.— شەشەسى اس ۇيگە جول باستادى. اكەسى ءدالىز ورتاسىندا شاشىن ساۋساعىنىڭ ۇشىنا وراپ-وراپ الىپ، ويلانىپ تۇر: ۇلى نەگە ءتۇن جامىلىپ، ءتۇسى قاشىپ ءجۇر؟ ءبىر كەپ بار، ارينە. سۇراۋعا باتا المادى. رۇستەمنىڭ تىك مىنەزىنەن جاسقانادى. ءارى شىرىقتى بۇزعىسى جوق.
— مام!— دەدى اس قۇيىپ جاتقان شەشەسىنە ۇلى.
— و نە، قۇلىنىم؟
— وسى كەرەك ادامداردى قوناق قىپ بىتپەپ پە ەك؟
شەشەسى جالت قارادى: ۇلى بەينە ءبىر وسپادار، جامان ءسوزدى قويىپ قالعانداي ۇدىرەيىپ تۇر. ءبىر قولىندا شاينەك، ەكىنشى قولىندا سىرىڭكە قورابى.
— تەك! كەرەك ادام قاشان دا كەرەك. "جيگۋليگە" زاپچاست كەرەك، ماي كەرەك، سۋ كەرەك. ماشينانىڭ قۇلاعىن ۇستاعاسىن جول ەرەجەسىن تاعى بۇزباي تۇرمايسىڭ. وسىندايدى جەلەۋ ەتىپ، ءوز باستىقتارىڭا دا نيەت ءبىلدىرىپ قويۋ قاجەت. جۇمىستا نە بولمايدى: بىردە تۇيە، بىردە بيە.
— كەرەك ەمەس ادامداردى نەگە شاقىرمايسىڭدار؟ ماسەلەن، كورشىلەرىڭىز. جۇماتاي اعايدى، عايشا جەڭگەيدى...
ماماسى شىنىمەن تاڭ قالىپ تۇر.
— كەرەك ەمەس ادامدار؟ ونداي ادامدار بولا ما؟
— ويناپ ايتقانىم عوي، مام،— دەدى.
شەشە ءارى ءوزىمسىنىپ، ءارى كىنالاپ:
— ويپىر-وي، ورىنسىز جەردە ويىنىڭ كەلىپ تۇراتىنى-اي وسى، رۇستەمجان. ويناپ ءجۇرىپ وت باسساڭ قايتەسىڭ؟— دەدى سالدىرلاپ.
وسى كەزدە اس ءۇي ەسىگى ايقارا اشىلدى. بوساعانى كەڭ يىقتى، قىزىل بەت ەركەك كەرىپ تۇر.
— وۋ، ساراجان، بي باستالدى، بي! كەل، قاتىرىپ تۇرىپ ءبىر بيلەيىك. شالىڭنان رۇقسات الدىم، قورىقپا.
شەشە دە وسىنى كۇتكەندەي، وسىنى بىلگەندەي ەلپىلدەپ قويا بەردى.
— ءقازىر، ءقازىر، جاكەسى. ءسىز بيگە شاقىرساڭىز، ءبىز قاشامىز با. ۇلىم، جولدان ارىپ-اشىپ كەلدىڭ، تىڭقيىپ تويىپ ال.
ءبارى وپىر-توپىر، وشارىلا شىعىپ كەتتى. ەسىك شالقاسىنان اشىق قالدى، ال دالىزدە كوكەسى قاڭتارىلىپ تۇر. ۇلى وعان مويىن بۇرعان دا جوق، الدىنداعى استى ەرىنە، نەمكەتتى الىپ وتىر...
ءوز بولمەسىنە كىرىپ، تاربايىپ ۇيقتاپ جاتقان ءىنىسىنىڭ جامىلعىشى ۇستىنەن ءتۇسىپ قالعان ەكەن، سونى قىمتاپ جاپتى. كۇنى بويعى قىزعىن ويىننان ابدەن شارشاپ كەپ قۇلاعان-اۋ، شاماسى، ءبىر ىڭىرانىپ اۋدارىلىپ تۇسكەنى بولماسا، تىرپ ەتپەدى. باقىتتى بال بالالىق شاق دەگەن وسى. رۇستەم وعان ۇزاق تەسىلىپ قاراپ تۇردى. كوزى دىمقىل تارتىپ، كەڭسىرىگى اشىپ بارا جاتقاسىن بۇرىلىپ كەتتى. توسەك سالىپ شەشىندى دە، راديولانىڭ اشامايىن تەسىككە تىقتى. مۇڭدى اۋەن قاراڭعىلىق قابىرعالارىن ەرسىلى-قارسىلى سىزعىلاپ، تەربەتىلە بيلەيدى. چايكوۆسكييدىڭ "كىشكەنە اققۋلار ءبيى"...
رۇستەم جەلكەسىنە قولىن جاستاپ، كىرپىك قاقپاستان تاس توبەگە تەسىلىپ، ءۇنسىز جاتىر.
XV
"مەتالليستتەردىڭ" باياعى كەڭ پودۆالى... باياعى جالپاق ۇستەل، تىزىلگەن بوتەلكە، ستاقاندار، قابىرعادا الاباجاق قاعازدار. توبەدەن سالبىراعان شوقپارداي ەلەكتر شامى. ۇزىن ورىندىقتىڭ ءبىر شەتىندە شاشىن اينا تاز عىپ قىردىرىپ تاستاعان كىرپىش وتىر، شاشىن ۇيپا-تۇيپالاپ، اق، قىزىل، كوك تۇسكە بوياعان، سونىڭ وزىندە ادەمى قۋىرشاق تا وسىندا. ۇستەل ۇستىندە ماگنيتوفون دىكيىپ تۇر.
- قالاي، كىرپىش، اكەلدىڭ بە؟— دەدى قىز تەرىس قاراپ، اۋزىن الاقانىمەن قاعىپ ەسىنەپ. جالىعىڭقىراپ وتىرعانى بەپ-بەلگىلى.
كىرپىش الەم-جالەم جىلتىر تىستى جۋرنالدى ورىندىق ۇستىنە تاستاي سالدى. باتىس گەرمانيانىڭ "مەتال حامەر" جۋرنالى...
- ون بەس رە،— دەدى كۇڭك ەتىپ.— العاشىندا جيىرما سۇراعان.
- و، جارادىڭ!— قىز كىرپىشتىڭ قۇلاعىنىڭ ۇشىنان ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الدى. كىرپىش شىنىمەن كۇيگەن كىرپىشتەي قىزارىپ سالا بەردى. بۇل قىزارۋدىڭ سىرى تەرەڭدە جاتىر؛ قۋىرشاققا دەگەن جانسەبىل سەزىم؛ قىزعا توتەن كەرەك جۋرنالدى تەز تاۋىپ العان وز-وزىنە دەگەن ريزالىق؛ شەكسىز ماقتانىش — وسىنىڭ ءبارى بەتىنە قايناپ شىعا كەلدى.
قۋىرشاق جۋرنال بەتتەرىن اشىپ، اۋدارىپ قاراي باستادى.
- وھو! مەتالليستەر تۋرالى... تىڭدا! نەمىسشەدەن ساعان اۋدارىپ وقىپ بەرەيىن... "حيەۆي مەتالل اۋەنى باتىل دا شەشىمدى جاس وسپىرىمدەردىڭ ءتول مۋزىكاسى، ونى ءتىپتى بۇگىنگى زامانداعى كۇردەلى دۇنيەنىڭ تەحنيكالىق سۋىق سۇرىنان جالىققان جاستاردىڭ اككۋمۋلياتورى دەسە دە بولادى". ءماسساعان، مىنا قارا! ديۋسسەلدورفتا مەتالليستەر حيەۆي مەتالل مۋزىكانى تىڭداي-تىڭداي ابدەن قىزىنىپ، ەلىرىپ الىپتى دا، كوشەگە اتىپ شىعىپ، ماشينالاردى اۋدارىپ تاستاپتى، ون شاقتى ادامدى تاياققا جىعىپتى.
كىرپىش بۇدان تۇك ۇقپادى. ول جاڭاعى ءبىر كامپيت سەزىمدى ءتىلىنىڭ استىنا سالىپ، ەسى كەتە سورىپ وتىر. قىز اۋزىن جيىپ الا قويدى. پودۆالدىڭ اناۋ بۇرىشىنان جۇماق قۇسىن كورىپ وتىرعانداي سول تۇسقا ىنتىزارلانا قاراپ وتىرعان كىرپىشتىڭ يىعىنان ءتۇرتتى.
- ە-ەي!
كىرپىش باسىن جۇلىپ الدى.
- ا؟ نە؟
قۋىرشاق كۇلىپ جىبەردى.
- ۇيقتاپ كەتپە!
- مەن وياۋمىن.
بۇگىن قار ادامى كەلەدى دەپ پە ەڭ؟ كىم ول ءوزى؟ قالعاندارى قايدا؟ ۇزىن وقجەتپەس، چارلي، قارامىلتىق...
- وقجەتپەس اۋىلدا، اتپەن ارلى-بەرلى شاپقىلاپ، ەكزوتيكا ىزدەپ ءجۇر. قارامىلتىق لەنينگرادقا كەتكەن. سونداعى مەتالليستەرمەن تۆورچەستۆولىق بايلانىس ورناتۋ كەرەك. بىلايشا ايتقاندا، سىپايىلىق يشاراتى...
قىز وعان ارى قاراي قۇلاق سالمادى، تىزەسىن قۇشاقتاپ ارلى-بەرلى تەڭسەلىپ وتىر.
كىرپىشتىڭ ىزاسى كەلە باستادى. مىنا تايتىك قىزعا ونىڭ ءدال قاسىندا وتىرسا دا، جالعىز قالعان وزىنە...
- سەن ويلاندىڭ با؟— دەدى تۇنەرە تۇسكەن كىرپىش. قىزدىڭ مىنا تۇرقى وعان بارعان سايىن ۇناماي بارادى.
— نەنى؟
— اي لاۆيۋ...1
قۋىرشاق سىنىق كۇلدى. تەڭسەلگەن قالپىن مىسقال بۇزعان جوق.
— كورشى پودەزدە قابا ساقال سۋرەتشى تۇرادى. كەشە شەبەرحاناسىنا شاقىردى. "ناتۋراعا تاپتىرمايتىن ۇلگىسىڭ"،— دەيدى.
كىرپىش ىزالى.
— قابا ساقالىنا قوسا،— قۇشاعىن جايىپ، ءبىر قاپشىق اۋانى بەينەلەگەن بولدى،— ارينە، ايەلى جانە ءۇش بالاسى بار. سولاي ما؟
— وعان قوسا "لاداسى"، اينالاسى ات شاپتىرىم شەبەرحاناسى بار. سونداي قىزىق-قىزىق سويلەيدى. تۇك ۇقپاساڭ دا، تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى، تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى.
— ايتپادى دەمە، ءبىر كۇنى مەن ونىڭ اياعىن سىندىرامىن... قويماسا.— كىرپىشتىڭ قاسى مەن قاباعى سالبىراپ، كوزىن جاۋىپ كەتتى.
قىز تۇك اشۋلانبادى.
— ەھ، دۇنيە نەتكەن كوڭىلسىز! ءبارى دە قىزىل كىرپىش سەكىلدى ءتوپ-تورتبۇرىش... قىل اياعى سەن دە!
— كىرپىشتە سەنىڭ شارۋاڭ بولماسىن. ول مەنىڭ ماماندىعىم، جەپ جۇرگەن نانىم.— بوزبالا قىز اتاۋلى جاقتىرمايتىن تىم تۋرا جولعا تۇسكەنىن اڭعارمادى.
— شارباڭ بولماسىن، شارباڭ بولماسىن...— قىز كىرپىشتى مازاقتاۋعا كوشتى.— سول ءبىر كىرپىشىڭدى باسىڭا قوي، تۇك تالاسپايمىز!
بوزبالا بۋلىعىپ وتىرىپ قالدى. اڭگىمەنىڭ تۇزەلمەسكە بەتتەگەنىن و دا سەزىپ ەدى.
ەسىك سىرتىنان الدەكىم ءبولىپ-بولىپ ءۇش رەت تىقىلداتىپ قاقتى.
— قار ادامى!— قىز ورنىنان اتىپ تۇردى. مىنا ورتادا تۇرعان ۇستەل سەكىلدى تىم تۇسىنىكتى كىرپىشتەن قۇتىلعانىنا تىم رازى. جۇگىرىپ بارىپ، ەسىكتى اشىپ جىبەردى. ىشكە قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر فورماسىن كيگەن رۇستەم كىردى.
— و، رومانتيك، پليۋس فاناتيك!— قىز ونىڭ موينىنا اسىلا كەتتى.— قاي كونتينەنتتەن كەلدىڭ؟ كىرپىش، تۋش!
كىرپىش ماگنيتوفوننىڭ ءتىلىن باسىپ قالدى. حارد مۋزىكا دۇڭكىلدەپ، اپ-ساتتە پودۆالدى ازان-قازان ەتتى. اناۋ ورنىنان تۇرىپ رۇستەمنىڭ توسىنە ءتوسىن تيگىزدى، يىعىنان قاقتى.
— ءتىرىمىسىڭ، باتىرىم؟
— راقمەت ءىلتيفاتتارىڭا!— رۇستەم ماگتى باياۋلاتتى.— قايدا شىعارىپ سالساڭدار، سودان كەلدىم. قالعان شوجەلەر قايدا؟
— بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا...— قىز اياعىنىڭ ۇشىنا تۇرا قالىپ، قاناتىن جايىپ، ساۋساق ۇشىن جىبىرلاتتى.— زەرىگىپ قالىپ ەك. مىناۋ،— كىرپىشتى نۇسقايدى،— ماحابباتتىڭ كىرپىشتەرىن قالاي الماي، ءوزى دە شارشاپ، مەنى دە جابىقتىرا باستاپ ەدى...
— و، وندا كەلىڭدەر، ءبىز دوستىق پەن ءبيدىڭ كىرپىشتەرىن قالايىق!
ۇشەۋى ءبىر-بىرىنىڭ بەلىنەن قۇشاقتاپ، بيلەپ كەتتى.
ەسىك تاعى تىقىلداپ قاعىلدى. قىز تاعى دا ەسىككە ۇمتىلدى.
— شولتىراڭداما! مەن ءوزىم...— ەسىكتى كىرپىش قورباڭداپ بارىپ اشتى. ىشكە تىعىنشىقتاي نىعىز، يىقتى، جيىرمادان اسقان جىگىت ەمىن-ەركىن باسىپ كىردى. ساقال، مۇرتى كومىردەي قارا. قىز ءسال كەيىن شەگىندى.
— ءسىز...
— ءيا، قار ادامى مەن بولامىن. قالعان باندا قايدا؟
— ءبىز باندا ەمەسپىز،— دەدى كىرپىش قاباعىنىڭ استىنان تۇنەرە قاراپ.— مەتالليستەرمىز.
قار ادامى شابىنىپ تۇر، اناۋ-مىناۋدى تىڭدايتىن ەمەس.
— ايتارسىڭدار. مەتالل... باندا، ءبارى ءبىر سورت.— بوتەلكە، ستاقاندارعا كوزى ءتۇسىپ ەدى، وتشا جاينادى.— و، بۇل مەن تۇسىنەتىن دۇنيەلەر! تاعى باندا ەمەسپىز دەپ كۇشەنەسىڭدەر، ا؟ مىناۋ مەنىڭ مۇشەلىك جارنام.— كۇرتەسىنىڭ ىشكى قالتاسىنان "رز" كونياگىن سۋىرىپ، ۇستەل ۇستىنە دىك قويادى.— وتىز رە.
— ءبىز كونياك ىشپەيمىز،— دەدى قۋىرشاق كوزى دوڭگەلەنىپ.
— بورموتۋحا ما؟ وسى مەن كىمدەرمەن ىستەس بولىپ ءجۇرمىن، ا؟— بوتەلكەدەن ستاقانعا قۇيىپ، قاعىپ سالدى. كوزى باقىرايىپ، شاشالىپ قالا جازدادى.— بۇل نە، ا؟
رۇستەم ميىعىنان كۇلدى. مىناۋ ەكپىنىنەن ءۇي جىعىلارداي اڭعال جىگىت ۇناپ قالعانداي.
— مينەرالدى سۋ.
قار ادامى ەرىن باۋىرىنا الىپ، تۋلاسىن الگى جەردە.
— باسشى انداعىنى ارسىلداتپاي.— بۇرىشتاعى ماگتى ءوشىرىپ تاستادى.— سوندا كىمسىڭدەر وزدەرىڭ؟ بابۋين، گوريللا؟ الدە پاپۋا؟
— ءبىز بە؟ ءبىز — دوستارمىز. مۋزىكا تىڭدايمىز، ءار ءتۇرلى كاسسەتا جينايمىز، اڭگىمەلەسەمىز...
قار ادامى شالقايىپ تۇرىپ قارقىلداپ كۇلدى. سان توراپتى ەسەپ كۇلكى: جاڭا ورتانى جاتسىندىرماي، ىشكە تەز كىرىپ كەتەيىن دەدى مە، ىشكە ءبىر كىرىپ السا، ىشتەن شالىپ جىعا سالۋ دا وپ-وڭاي، الدە "كۇنىم نە بولادى؟" دەگەن ەسەپپەن كىرىپ، سول سەسكەنىستىڭ باسىنا تەزىرەك سۋ قۇيۋعا تىرىستى ما، ول دا ەمەس، بۇل دا ەمەس، مىنا كوگەن كوزدەردى اي-شايعا قاراتپاي، ءا دەگەننەن مىسىمەن ايپاپ-جايپاپ باسىپ تاستاماق پا، ايتەۋىر، مىناۋسى جالعان كۇلكى...
— باندا ەمەس، بالا باقشاسى عوي مىناۋ.— كۇلكىسىن قالاي باستاسا، سولاي قويا قويدى.— سەندەرگە تىڭ تاربيە كەرەك. جاڭا قان قۇيۋ كەرەك بويلارىڭا. جىگەر كەرەك.
— اتاپ ايتقاندا؟— دەدى رۇستەم ورىندىققا قۇيرىق باسىپ.
— مەن سەندەرگە كوپ اقشانىڭ كوزىن كورسەتەمىن.
— ؟!
— ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن مىنا قاڭعىر-كۇڭگىر كاسسەتالارىڭدى ساناپ تۇرىپ مەنىڭ قولىما سالاسىڭدار.
— قاڭعىر-كۇڭگىر ەمەس، حيەۆي مەتالل روك،— دەدى رەنجىپ قالعان قۋىرشاق.
— وسىنى ايتقان اۋزىڭنان اينالىپ كەتەيىن!— قار ادامى قىزدىڭ يەگىنەن ءىلىپ الىپ، تونىڭكىرەپ قالدى.. رۇستەم، كىرپىش ورنىنان ۇشىپ تۇردى. قار ادامى تاعى دا ارزان كۇلكىسىنە باستى. سوعان قاراعاندا بۇل كۇلكى نەبىر قيىن، قولايسىز جاعدايدان قۇتقارىپ الىپ شىعاتىن باستى قۇرالى بولۋ كەرەك.— وتىرا بەرىڭدەر، وتىرا بەرىڭدەر. ادام كورمەگەن تاعىسىڭدار ما، تۇگە؟ مىنا قۋىرشاقتى وزدەرىڭە قايتادان سىيلايمىن. كومپلەكسياسى ماعان كەلمەيدى. ماعان حارد پا، قىرت پا، اناۋ مۋزىكالارىڭ كەرەك.
— مۋزىكانى تىم سۇيەدى ەكەسىز...
رۇستەمنىڭ كەكەسىنىن اڭعارماعان، الدە ادەيى ەلەمەدى، قار ادامى اعىلا بەردى. مۇنداي شاقپانىڭ تالايىن ەستىپ، قۇلاعى سارسىپ، ەتى ءولىپ كەتكەن-اۋ، ءسىرا!
— مەندە مىڭ جارىم رە جاپون ستەرەوجازعىشى بار. مىنا قىرت مۋزىكالارىڭدى ءجۇز، ەكى ءجۇز داناعا ءبىر كۇندە كوبەيتىپ بەرەدى. ساپا — ۆو! سونان سوڭ ەكى ءجۇز كاسسەتانى ءارقايسىسىنا تاراتىپ بەرەمىن.
— ماعان بىرەۋى دە جەتەدى،— دەدى كىرپىش. اڭگىمە قايدا بەتتەپ بارادى، دانەڭە ۇققان جوق. وعان قار ادامىنىڭ قۋىرشاققا تيىسكەنى ۇناماي وتىر، باسقادا شارۋاسى شامالى.
— جەتپەيدى،— دەدى ساباسىنا تۇسە باستاعان قار ادامى. ءوزى ءىسقوي قالىپقا تۇپكىلىكتى كوشىپ الدى، ويتكەنى مىنا ۇشەۋىن ۋىسىنا ءتۇسىردىم دەپ داندايسىپ ۇلگەرگەن.— الگى كاسسەتالاردى سەندەر دوستارىڭا، تۋىستارىڭا، كورشى مەكتەپتەگى قىرتتارعا جيىرما-وتىز سومنان ساتاسىڭدار. مۇنداي مۋزىكاعا اۋەس اڭگۇدىكتەر بۇل قالادا جىرتىلىپ-ايرىلادى.
— بىزگە قانشاسى؟— دەدى رۇستەم.
قۋىرشاق پەن كىرپىش وعان ءسال تاڭىرقاي قاراپ قالعان: قار ادامىمەن قالاي-قالاي سويلەسەدى، ءا؟ وسى رۇستەم شىنىمەن-اق ءبىر اي بۇرىنعى رۇستەم بە؟ ءبىر ايدا ءبىر جىلعا ەسەيىپ كەتكەن سياقتى...
— اقشانىڭ استىندا قالاسىڭدار. ساتىلعان ءار كاسسەتادان سەندەرگە بەس سوم تيەسىلى. سىقسيىپ مينەرال ىشۋلەرىڭە قاراعاندا قالتالارىڭ تىم جۇقا. كىسى تونامايسىڭدار، ۇيگە تۇسپەيسىڭدەر، ءبىراق اقشا بولادى. اقشا بولسا، جەردى جالپاعىنان باسىپ جۇرەسىڭدەر — جامان با؟ وبحسس تەكسەرمەيدى. ءا، ماۋباستارىم؟
قىز قار ادامىنا ءالى دە قورقا-قورقا قاراپ تۇر. ەپتەپ قىزىقتاۋ دا بايقالعانداي. ول بولسا، ورىندىققا جايعاسىپ العان، اياعىن كوسىلىپ الىپ، ەكىنشى ستاقاندى سوراپتايدى. "مىناۋ بۇكىل پودۆال، مينەرالدى سۋ، ءبىر قىز، ەكى جىگىت سىماعىڭمەن جۇمسام جۇدىرىعىمدا، اشسام الاقانىمدا" دەگەندەي مەرەيى ابدەن تاسىپ، استامسىپ اسقاقتاپ وتىر. ەكى بوزبالا بىر-بىرىنە كوزدەرىنىڭ استىمەن قارادى. رۇستەم جايلاپ ورنىنان تۇردى، ۇستەل ۇستىندەگى كونياكتى قولىنا الدى، قار ادامىنىڭ جەڭىنەن شىمشىپ ۇستاپ، ەسىككە قاراي جول باستادى، قار ادامى ءالى دە دىم ۇققان جوق، ەلپەڭدەي ەرىپ بارادى. رۇستەم ەسىكتى شالقاسىنان اشتى دا، كونياكتى قار ادامىنىڭ قالتاسىنا سالدى. سىرتتى نۇسقاپ:
- جولىڭىز بولسىن!— دەدى نىقتاپ.— قاتەلەسىپ كەلىپسىز. ءبىز ماۋباستار ەمەسپىز، ساۋباستارمىز.
قار ادامى رۇستەمنىڭ كوزىنە كوزىن قاداپ:
- تاك-تاك!— دەپ تۇردى دا، قولىن ۇسىندى.— ءما، بەس ساۋساق. ساۋ بولىڭدار! بۇركىت دەگەنىم سارى اۋىز بالاپاندار ەكەن.
- قوش بولىڭىز!
رۇستەم قولىن ۇسىنا بەرەدى. قار ادامى ونىڭ قولىن قايىرىپ جىبەردى دە، ماي قۇيرىقتان تەۋىپ قالدى. بوزبالا قويقالاقتاپ بارىپ، بۇرىشتى باسىمەن سۇزە قۇلادى. كىرپىش جۇگىرىپ كەلە بەرگەندە ىشتەن تەپتى. جىگىت ەكى بۇكتەتىلىپ، ينە جۇتقان يتتەي ءيميىپ تۇر. قۋىرشاق الاقانىمەن اۋزىن باسىپ، شىڭعىرىپ جىبەردى.
اشىق تۇرعان ەسىكتەن تاستەمىر كىرە بەردى.
- بۇل نە شۋ؟
قار ادامى ەكەۋىن يەگىمەن نەمكەتتى نۇسقادى.
- تاربيە ساباعى ءجۇرىپ جاتىر.
كوماندير پودۆالدى تەز-تەز شولىپ شىقتى. ورنىنان توڭقاڭداپ تۇرىپ جاتقان رۇستەمنىڭ قاسىنا بارىپ، ءۇستى-باسىنىڭ شاڭىن قاقتى.
كومانديردىڭ جۇزىنە قاراۋعا بەتى جوق، رۇستەم بۇگەجەكتەي بەرەدى. تاستەمىر شاڭ-شاڭ الاقانىن قاقتى، قار ادامىنا جايلاپ جاقىنداپ كەلدى.
- ءسىز ءوزىڭىز تاربيەگە قالايسىز؟— دەدى داۋسىن بۇزباي.
- جاقىنداما! ايتپەسە شاقىرايىپ كەتەمىن!— قار ادامى ءبىر شەتكە سەكىرىپ ءتۇسىپ، قالتاسىنان كونياكتى جۇلىپ الدى، مىنا جىگىتتىڭ وڭاي جاۋ ەمەس ەكەنىن تەز ۇعىپ ەدى. ءبىر قىرىنداي ەسىككە جىلجىپ بارا جاتىر.— كۇمبەزىڭ امان بولسىن دەسەڭ جاقىنداما!
كوماندير كوز ىلەستىرمەي، سامبو ءادىسىن قولدانىپ، قار ادامىن قالپاقتاي ءتۇسىردى. بوتەلكە ءبىر جاققا زىڭ ەتىپ ۇشىپ كەتتى. قار ادامى مىڭعى-دىڭعىسى شىعىپ، تىزەرلەپ وتىر.
- كۇش سەنىكى. يىلگەن باستى قىلىش كەسپەيدى.
تاستەمىر:
- مىنانىڭ سەندەرگە بەس بەرەسى، التى الاسى بار ما؟— دەپ سۇرادى، توبەسىن سيپاپ، اۋىرسىنا تىجىرىنىپ تۇرعان بوزبالادان.
رۇستەم باسىن شايقادى.
كوماندير كونياكتى سىرتقا ىتقىتا لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى، بوتەلكە توپ ەتتى.
- ەسىكتى سىرتىنان جاپ امان تۇرعانىڭدا!
- مىنە، مىناۋ مەن تۇسىنەتىن ايقىن دا ءادىل ءسوز.— قار ادامى ورنىنان تۇرىپ، ەتەگىن قاقتى، كەردەڭ قاعىپ ەسىككە بەتتەدى. كوماندير جەردى تەۋىپ قالىپ:
- سىپ!— دەپ ەدى، اناۋ الدى-ارتىنا قاراماي زىتا جونەلدى.
ىشتەگى ۇشەۋ كۇلىپ جىبەردى. كوماندير قۇرىعاندا ەزۋ دە تارتپادى، بوتەلكەدەن سۋ قۇيىپ ءىشىپ:
— ال، جىگىتتەر، جاڭاعى ابسۋرد تەاتر ءۇشىن عافۋ وتىنەمىن،— دەپ، رۇستەمگە بۇرىلدى.— كەتتىك پە؟
رۇستەم باسىن يزەدى.
— وندا مەن سەنى سىرتتا توسا تۇرامىن.
ءبارى دە ەستەرىن جيناپ، كۇرت قوزعالىسقا كوشتى. كىرپىش سۋ ءىشتى، جاڭاعى كينو كادرلەرىندەي تەز-تەز اۋىسقان وقىس وقيعالاردان ەسى شىعىپ قالىپ ەدى. قۋىرشاق جۇگىرىپ كەپ رۇستەمدى قۇشاقتاي الدى — اق كوڭىل قىز عوي!
— ناعىز سۋپەرمەن!
— ءيا-ا...— كىرپىش تىقىر باسىن جالپاق الاقانىمەن ارلى-بەرلى سيپاي بەردى.
— ول — كوماندير،— دەدى رۇستەم. ءبوسىپ قويامىن با دەپ قاۋىپتەنە مە، ءار ءسوزىن سالماقتاپ ايتتى.— تاستەمىر وسپانوۆ. قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر وتريادىنىڭ كومانديرى. مەن كەتتىم! ساۋ بولىڭدار كۇزگە دەيىن!— شىعىپ بارا جاتىپ، سوڭىنا قارادى.— وندا دا وڭاي ەمەس. وندا دا ءومىر بار.
قۋىرشاق پەن كىرپىش ەكى جەردە ومپيىپ وتىر. ءدال بۇگىن قامشى سابىنداي قىسقا تاعدىرلارىنا ءبىر جاڭالىق كىرگەنىن انىق سەزەدى، دەگەنمەن، ول جاڭالىقتىڭ اتى نە، ونى وزدەرى دە انىق بىلمەيدى. مۇمكىن، مىنا شۇڭقىر پودۆال، رەكلاما قاعازدارى، كاسسەتالاردان گورى جويقىن دا قيىن، تاسقىندى ءومىردىڭ ۇلى ءدۇبىرىن العاش سەزىندى مە، ايتەۋىر، ءۇنسىز. الدەن ۋاقىتتا قۋىرشاق — قامار:
— قاتتى تەپتى مە؟— دەدى.
— ىشەگىمدى اياعىمنىڭ باسىنا تۇسىرە جازدادى. سەن دە، ايتەۋىر... ويباي، قابا ساقال سۋرەتشى، ودان، ويباي، قار ادامى...
قىز سىقىلداپ كۇلدى. جاڭاعى اپالاس-توپەلەس ەسىن شىعارىپ تاستاعان با، ايتەۋىر، مىناسى زورلىق كۇلكى.
— ويبۋ، ءتورتبۇرىش قانا كىرپىشىم! مەن سۋرەتشى تۋرالى ويناپ، ادەيى ايتتىم عوي. كىرپىشىڭنەن باسقا دۇنيەنى بىلمەيسىڭ!
اڭكى-تاڭكى كىرپىش قىزعا باقىرايىپ قاراپ وتىر...
XVI
رۇستەم مەن كوماندير بوزبالا تۇراتىن ءتورت قاباتتى بيىك ءۇيدىڭ قاسىنا كەلدى. ەل جاتا قويماعان كەز، تەرەزەلەردىڭ ءبىرقاتارى سامالاداي جارقىراپ تۇر. شوكىم بۇلت استىنان اي قورعالاپ قارايدى. جۇلدىزدار سەلكەۋ-سەلكەۋ.
— بار دا، جول قاپشىعىڭدى الىپ شىق. تۇندەلەتىپ كايتامىز. ەرتەڭ — جۇمىس.
— ۇيگە كىرىڭىز، ءدام تاتىڭىز.
— جوق.— كوماندير باسىن شايقادى.— اينالىپ قالامىز. بار، بار.
رۇستەم باسىن يزەيدى. كەتىپ بارا جاتىپ:
— جاڭاعىنى... قايدان ۇيرەندىڭىز؟— دەدى.
كوماندير تۇسىنبەي قالدى.
— نەنى؟
— الگى قار ادامىن... نەتىپ جىبەردىڭىز عوي.
— ا-ا... اۋعانستاندا، اسكەردە بولعانمىن. اۋە دەسانتى پولكىندە.
رۇستەم ءالى قىبىجىقتاپ تۇر.
— ايت!
— ماعان قانداي جازا بەرەسىزدەر؟
— قانداي جازا؟
— قاشىپ كەتكەنىم ءۇشىن.
— سەن ءوز-وزىڭدى جازالادىڭ.
— ال... تارعىن؟ جانار؟
— قاتاڭ سوگىس.
— ا-ا... ءسىز نەگە قۋىپ كەلدىڭىز مەنى؟
— مەن ءوز-وزىمدى جازالادىم.
— جازا؟
— كەيىن تۇسىنەسىڭ. مەن دە سەنىڭ جاسىڭدا قاتەلەسكەنمىن. جانە ءجيى-جيى. ءقازىر دە شالىس باساتىن كەزىم بار. قاتە جاساعانىمدى دەر كەزىندە تۇسىنەمىن — باسقالاردان ايىرماشىلىعىم وسى. بار، بار، قوشتاسىپ كەل. ولار سەنى ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ توسىپ وتىر.
رۇستەم از ۇندەمەي تۇردى دا، باسى تومەن سالبىراپ، كىرە بەرىسكە ەنىپ كەتتى.
XVII
كۇن وتتاي جانىپ، الاپ-جالاپ بارادى. "تەرەڭدەي، كەڭەيە تۇسكەن تاس الاڭ جالىن شاشادى. الاڭنىڭ ەكى قاناتى بۋلدوزەر ەمىن-ەركىن كىرە الاتىنداي كولبەۋ كەلگەن جايپاۋىتقا اينالعان. جاڭا عانا جارىلىس بولعان: تاي قازان تاستار ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعىپ، ۇيمە-جۇيمە بولىپ جاتىر. استى-ۇستىنە قاراعان كەيبىرىنەن تەسىپ وتكەن بۇرعى ءىزى كورىنەدى، ءار تۇسىندا جارعىش دارىگە زارياد بەرگەن ەلەكترودتاردىڭ ۇزىكتەرى قىلتيادى. اۋا اممونيت، كۇيگەن ءشوپ ساسيدى.
بەس تيىندىق باقىر تۇستەس مىس جىگىتتەر — باياعى تورتەۋ تاس ۇستىندە شوشايىپ، دامىلداپ وتىر. تورتەۋى دە بىتكەن ءىستىڭ قاسىنا كەلگەن ادامدارداي ەمەس، كوڭىلسىز، سالعىرت، ەرىنە سويلەسەدى. ەتەكتەن جاقىنداپ كەپ قالعان تراكتوردىڭ گۇرىلى بىرەسە كۇشەيەدى، بىرەسە السىرەيدى.
— كۇز دە جاقىن،— دەدى تارعىن اينانىڭ ايعىز-ايعىز كىر، شىتىناعان سىنىعىنا قاراپ وتىرىپ.
— قايتاتىن كەز دە الىس ەمەس.— بۇل ەل قالاي كوشەدى — تەڭبىل-تەڭبىل قىزىل قوڭىزدى جۋسان ۇشىمەن تۇرتكىلەپ، بىلەگىنىڭ ۇستىمەن جورعالاتىپ وتىرعان ءاشىر.
رۇستەم تاس ۇستىندە سەكيىپ، كۇن سالىپ، قاراۋىل قاراپ تۇر.
— كەپ قالدى... تراكتور!
— وتىرسايشى، شارشادىڭ.
ول ەستىمەگەندەي:
— تاس سيمفونيا!— دەدى ۇيمە-جۇيمەگە قاراپ تۇرىپ.
— ءيا، حارد مۋزىكادان ەش كەمدىگى جوق.— ءاشىر سوزبەن شاعىپ الدى. تارعىن ءتۇيىلىپ، وعان جالت قارادى. دەگەنشە ەتەكتەن "س-100" بۋلدوزەرى شولاق تاناۋىن تاڭىرايتىپ، كوتەرىلە بەردى. بۋلدوزەر كوك ءتۇتىن مەن اپپاق شاڭنان قولشاتىر كوتەرىپ، قيا بەتكەيدى بۇيىم قۇرلى كورمەي باسىپ ءوتتى، تاس الاننىڭ شەتىنە كەلىپ، لىق توقتادى. موتور ءۇنى كۇرت السىرەدى دە، ىشتەن رابات بەرىكىچ سەكىرىپ ءتۇستى. مۇنىڭ دا بەتى شاڭ-شاڭ. الاڭ شەتىنە كەلىپ، "تاس سيمفونياعا" قاراپ ءبىراز تۇردى.
— قالاي، رابات بەرىكىچ؟— دەدى ءاشىر جارىلعان تاستاردى يەگىمەن نۇسقاپ. ماقتاۋ كۇتىپ تۇر.
پروراب كەپكىسىن شەشىپ، الاقانىنا سارت-سۇرت قاقتى.
— كەتەر-كەتكەندەرىڭشە تىرەۋ ورنىن ازىرلەپ ۇلگەرسەڭدەر جاقسى. ەندى جۇمىستارىڭ جەڭىلدەيدى. تاستى بالعالاپ جارىپ، قولمەن تاسىپ، اق تەر، كوك تەر بولمايسىڭدار. بۋلدوزەر بىتىرەدى ونىڭ ءبارىن. باكە، ءا، باكە؟
بولعانباي كابينادان باسىن قىلتيتتى.
— نە؟
پروراب كەپكىسىن سىلتەپ قالدى.
— باستاي بەرىڭىز!
— بىلاي تۇرىڭدار! مەشايت بولاسىڭدار...
جىگىتتەر بيىككە شىعىپ، سوستيىپ-سوستيىپ تۇر. بۋلدوزەر جالپاق بولات كۇرەگىن جەرگە سالق ەتكىزىپ تاستاپ جىبەرىپ، ءسال ەڭكەيە العا جىلجىپ، ءنان تاستاردىڭ ەتەگىن الا تۇرە ءتيىسسىن. شاڭ مەن شۋ... تراكتور كەيىن شەگىنەدى، قايتا ۇمتىلادى، كەيىن شەگىنەدى، تاعى تاپ بەرەدى. ۇيەلمەندەي تاستار الاڭ شەتىنە ىسىرىلىپ، تومەن قاراي دۇركىرەپ دومالادى. ءبارى دە ءۇن قاتپايدى. رۇستەم ەڭكەيدى دە، تاس تۇبىندە تۇرعان شاعىن ماگنيتوفوننىڭ قىزىل ءتىلىن باستى. حيەۆي مەتالل روك تراكتور گۋىلىنە، تارس-تۇرس تاس پەن شاقىر-شۇقىر شىنجىر تابان ۇنىنە ارالاسىپ، ەتەنە جىمداسىپ كەتتى. تارعىن جىميدى.
— مىنا مۋزىكاڭ بۇگىن ماعان ۇناپ تۇر.
ءاشىر دە قالىسپادى، تىم تاپقىر دا ەمەس، سويتسە دە ءدال وسى مينۋتتا تىم قاجەت ءازىلىن قىستىرىپ جىبەردى.
— سول حەبيىڭنىڭ اۆتورى وسى بۋلدوزەرشىلەر بولىپ جۇرمەسىن.
توبە باسىنان جانار كورىندى، قيالاي باسىپ، تومەن تۇسە باستادى. جەل قاققان ءجۇزى پىسكەن بيدايداي. كوڭىلى كوتەرىڭكى؛ تاستان تاسقا ەلىكتەي ەلپىلدەپ سەكىرەدى. ەڭىستە ەكپىنىن تەجەي الماي، تارعىننىڭ بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى.
— جول بولسىن، قارىنداس! بۇگىن تاسقا ساۋساعىن جانشىپ العان ەشكىم جوق ءتارىزدى.— پروراب بەتى وتتاي جانىپ، الابۇرتىپ تۇرعان دارىگەرگە سۇيسىنە قارادى.
جانار رياسىز كۇلە سالدى. جالپى، ول بۇگىن كۇلكىسىن مولشەرلەپ، ولشەپ جۇرگەن جوق، ءبىر توقتاۋسىز ەكپىن، اعىننىڭ ۇستىندە.
— الەي بولسىن! مەن ساۋساقتى عانا ەمەس، جۇرەكتى دە ەمدەيمىن، اعا.
— جاقسى جاڭالىعىڭ بار سياقتى سوعان قاراعاندا.— ءاشىر تاعى وڭىرەڭدەدى.
— ەرتەڭ — قۇرىلىسشىلار كۇنى!
— باسە! تاڭەرتەڭنەن مۇرنىم قىشيدى كەپ، قىشيدى. سوعان كورىنىپ ءجۇر ەكەن عوي.— پروراب تا بۇگىن سۋىرىلىپ سويلەدى دەيسىڭ، الدە بۋلدوزەر كەلىپ، ءىستىڭ ونگەنىنە ريزا ما، مۇمكىن باسقا سەبەبى بار ما، ايتەۋىر، كوبەڭسىپ، كوبەيىپ العان.
— بۇگىن كەشكە، انە، اناۋ جەرگە، وزەن جاعاسىنا جينالامىز،— جانار جاڭا تۇسكەن كەلىنشەكتىڭ شالىسىندەي كوگەرىپ جاتقان ويقىلتتى نۇسقادى.— باس قوسامىز، بي بيلەيمىز، ءان ايتامىز، مىقتاپ ءبىر سەرپىلەمىز...— ءوزى تارعىنعا كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراعىشتاپ قويادى. بريگادير سەلت ەتپەدى. قىز ءسال كىدىردى دە، اقىرى سولعىن ۇنمەن:— كوماندير ءسويتىپ سالەم ايتتى... سىزدەرگە،— دەپ، ءسوزىنىڭ سوڭىن سۇيرەتە سالدى.
— تاعى، تاعى نە، قۇلاعىما جاعىپ بارادى؟— پروراب الاقانىن قۇلاعىنا توستى، بۇل جارەكەلەشتەنۋ وزىنە ۇناسىپ تا تۇرعان جوق، ءبىراق استى-ۇستىنە كەلگەن توپالاڭ دۇنيەدە مۇنى كىم بايقاسىن.
— تاعى؟.. ايتپاقشى، كوماندير بولعانباي اعانى، ءسىزدى ستۋدەنتتەر اتىنان قوناققا شاقىرىپ وتىر.— ءبارىنىڭ جۇزىنە كەزەكپەن كوز سالدى. جىگىتتەردە اناۋ ايتقانداي وزگەرىس شامالى.— نەگە قۋانباي تۇرسىزدار؟ ءبىز دەمالامىز... ءبىزدىڭ مەرەكەمىز!
تارعىن تومەن قاراپ، تاستى تەۋىپ قالدى. ارى بۇرىلدى.
— قۋانۋعا ءالى ەرتە. بالاپاندى كۇزدە سانايدى.
اسپان استىن سىزىپ، بۇركىت شاڭقىلدادى.
XVIII
جۇك ماشيناسىنان بريگادا مۇشەلەرى ىرعىپ ءتۇسىپ جاتىر. ءبىرى ءۇستى-باسىن قاعىپ، ەكىنشىسى كۇرەك، سۇيمەن، شەلەكتەردى ارقالاپ، ۆاگوندارعا بەتتەپ بارادى. رۇستەم ءبىر اياعىن قوراپتىڭ قىرىنا ارتقان، ەكىنشى اياعى ىشتە، جەرگە تۇسەر-تۇسپەسىن بىلمەگەندەي ەكى ويلى: قوس ورتاسىندا، اق تاقىر الاڭدا "جيگۋلي" ورتتەي قىزارادى.
تاس توبەدەگى اسپاننىڭ جەلىنى قورعاسىنداي قارا بۇلتتارعا سىزداپ، انە-مىنە، تامايىن دەيدى: نوسەر جاقىن! جۋساننىڭ بوز كەكىلىن جەل تاراپ، باعانا باسىنداعى قىزىل جالاۋ ءوز بەتىن ءوزى سارت-سۇرت شاپالاقتايدى. "جيگۋلي" قاسىندا اكە، شەشە، ءىنى قامسىزداندىرۋ مەكەمەسىنىڭ جارناما قاعازىنداعى ماشينالى سەميانىڭ اپ-ادەمى، ايتسە دە جالعان سۋرەتىنەن اۋماي قاتىپ سەنىپ تۇر. ەكى نۇكتە اراسىندا — بالا مەن ولاردىڭ اراسىندا قالاي دا ءبىر اڭدىسۋ، شارپىسۋ بار. رۇستەم اسپاي-ساسپاي جەرگە ءتۇستى، الدىمەن قالپاعىن، سونان سوڭ بالاعىن سارتىلداتىپ قاقتى، بەلبەۋىن جۇرە تۇزەپ "جيگۋليگە" قاراي اياندادى. ادەيى جىبەردى مە، الدە ءوز بىلگەنى مە، الدىنان ماقسات ارسالاقتاپ جۇگىرىپ شىقتى: ەكى قولىنداعى ەكى المانى جىلتىڭداتىپ، الىستان كورسەتىپ كەلە جاتىر.
— ەرتەگى ايت! ايتپاساڭ بەرمەيمىن، بەرمەيمىن المانى! — دەپ ىرجالاقتايدى. بۇل دۇنيەنىڭ بەينەت، مەحناتىنان ەش حابارسىز بەيكۇنا بالا...
رۇستەم شىدامادى، ءىنىسىن ەكى قولتىعىنان تىك كوتەرىپ الدى دا، اسپانعا قاقپاقىلداپ لاقتىرا باستادى. ماقسات شىڭعىرا ساق-ساق كۇلەدى.
— ويباي، اعا، قىتىعىم كەلدى، قىتىعىم! ءتۇسىر!
رۇستەم نەگە قويا بەرسىن، ساق-ساق كۇلىپ، شىر اينالىپ ءجۇر.
— ەرتەگى ايت دەيسىڭ. ەرتەگى سەنسىڭ، مايمۋشا. اكەل المانى! ايتپەسە بار عوي، بۇلتتىڭ ار جاعىنا لاقتىرىپ جىبەرەمىن. راقمەت، مايمۋشا! كەلگەنىڭە!
— اسپاننىڭ ار جاعىنا؟ وندا نە ىستەيمىن؟
— سامۇرىق قۇس ءىلىپ اكەتەدى.
— لاقتىرما، وندا، اعا. ءما، الما!
لەزىمدە اعاسىنىڭ اۋزى الماعا كەپتەلدى دە قالدى: تىپتەن قۇرقىلداپ سويلەي الاتىن ەمەس. جىگىتتەر اناداي جەردە توپتالىپ تۇرىپ، ەكەۋىنە قىزىعا قاراپ قالعان: ءارقايسىسى الىستاعى ءوز ءىنى-قارىنداستارىن ويلاپ تۇر.
ەكى ارادا شەشەسى جاي باسىپ كەلىپ، رۇستەمنىڭ قولىنان ءىنىسىن ءتۇسىرىپ الدى. ءوزى قاباعى كەلىسپەي تۇر، وڭىندە قىزىعۋ دا، قىزعانۋ دا بار سەكىلدى.
— وسىنى داراڭداتا بەرمەشى، ۇلىم. بالا ەمەس پە، ەسىرتسەڭ باسقا شىعىپ الادى. الما كەرەك بولسا ءجۇزىن اكەلدىك، انە. ءجۇر، دوس-جاراندارىڭا ۇلەستىرىپ بەر، بيىلعى جىلدىڭ العاشقى الماسى!
مايماقتى جەتەلەگەن كۇيى سوڭىنا بۇرىلىپ قاراماستان "جيگۋليگە" بەتتەدى. ءبىر وكسىك سىرتقا دا شىقپاي، ىشكە دە تۇسپەي، تاماعىنا كەپتەلىپ تۇرىپ العانداي ەكى يىعى تۇسىڭكى، باياۋ باسىپ بارادى. جازداعى، العاش كەلگەندەگى استامسۋدان ەشتەڭە قالماپتى. "جيگۋليدىڭ" قىزىعى باسىلعان با، جوق الدە جاس وركەن جاپىراقتارىن — بالالارىن ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۋاقىت جالماۋىزدىڭ قارا سۋىق جەلى جۇلىپ الىپ، الىس-الىسقا ۇشىرىپ اكەتەتىنىن العاش ۇقتى ما، كىم ءبىلسىن! رۇستەم وي ۇستىندە. شەشەسىن ىشتەي تۇسىنەتىن ءتارىزدى: تۇلا بويى تۇڭعىشى كۇن سانام قارا ءۇزىپ، قاشىقتاپ بارادى... قالاي بولسا دا بۇل العا دەدەكتەپ، دوڭگەلەپ بارا جاتقان ءومىر ەدى. تەك سونى شەشە مويىنداعىسى كەلمەيدى — ماسەلە قايدا!
جىگىتتەر دە اڭتارىلىپ قالعانداي.
دەس بەرگەندە بۇل ءولىارا تىنىشتىقتى اكە بۇزدى. الدەنەگە كىنالى ادامداي جاسقانشاق جىميىپ، رۇستەمگە اياڭداي جاقىنداپ، جولاي ستۋدەنتتەردىڭ قولىن كەزەگىمەن الىپ كەلەدى.
— ال، جىگىتتەر، مەرەكە قۇتتى بولسىن!
تارعىن دا دەپ قالدى:
— ءوزىمىز دە رۇستەم ارقىلى قوناققا شاقىرساق دەپ ەك.
— راقمەت، باۋىرىم!
شەشە "جيگۋليدىڭ" جۇك قورابىن ايقارا اشىپ تاستادى. المالار كوزدىڭ جاۋىن الىپ، قىزىل جالىنداي جايناپ، مازداي جانىپ جاتىر.
— الىڭدار، بالالار! ادەيى اكەلدىك وزدەرىڭە. الا جازداي جاۋىن تامباي، ەرتە ءپىستى.
ۇلى ورنىنان قوزعالعان جوق. دابىرلاعان جىگىتتەر دۇرك جونەدى.
— و، الما!
— الما ءپىس، اۋىزعا ءتۇس!
— راقمەت، اپاي!
كۇنگە كۇيگەن قۇرىش بىلەكتەر قوراپقا سوزىلدى. شاقىلداپ كۇلگەن ماقسات تا سول قان بازاردىڭ قالىڭ ورتاسىندا. شەشە ستۋدەنتتەرگە، قوراپقا، رۇستەم مەن اكەگە قاراپ تۇردى دا، كىلت بۇرىلىپ، جۇگىرە باسىپ جاناردىڭ ۆاگونىنا كىرىپ كەتتى.
اكە جابىرقاۋ... ماشينا كىلتىن ساۋساعىنا وراپ، اينالدىرا ويناتىپ دەل-سال تۇر. بىردەڭە دەگىسى كەلەدى، ايتسە دە مۇندايدا تۋرا ءسوز تابىلا ما.
— حال نەشىك، ۇلىم.
رۇستەمنىڭ كوزى كىلتكە ءتۇستى دە، اياق استىنان قىرسىقتى.
— حال تاس كوتەرىپ، اس جەگەن. ەندى، مىنە، الما جەيمىن.— قولىنداعى المانى قارشىلداتىپ، اساي باستادى.
اكە كىلتىن قالتاسىنا تىعىپ قويدى. جەل سىدىرتىپ سوعىپ تۇر. ماڭدايىنا تۇسكەن شاشى ءبىر جەلپ ەتكەندە، استىنان قىزعىلتىم تىرتىق جىلت ەتتى. رۇستەمنىڭ جارتىلاي جەگەن الماسى قولىندا، تىرتىقتان كوز الماي قاتىپ تۇر. اكە تار جول، تايعاق كەشۋدەن ارىپ-اشىپ كەلگەندەي، ماشينا بامپەرىنە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
- شاش قويىسىڭ وزگەرىپتى، كوكە. بۇرىن شالقاسىنان قايىرۋشى ەدىڭ.— رۇستەم ەرىكسىز العا ءبىر قادام اتتادى، ءۇنى كەنەتتەن ويانعان مەيىر مەن ايانىشقا تولى.
اكە اياعىنىڭ باسىنا قاراپ وتىر.
— سولاي، ۇلىم. كىشىگىرىم اۆاريا جاسادىق. و دا بىتپەي جۇرگەن ءبىر ءىس ەدى.— قۇرعاق كۇلدى. "جيگۋليدى" نۇسقادى. كابينانىڭ بۇرىنعى قانىق قىزىل ەسىگى اشىق قىزىلعا اۋىسىپتى.— مۇنىڭ رۋلىنە يە بولۋ ءۇشىن تالانت كەرەك ەكەن. مەن اۋرۋحاناعا، بۇل شەبەرحاناعا ون كۇن جاتىپ، جوندەلىپ شىقتىق. ساعان حابارلاعان جوقپىز. حابارلاعاندا نە؟ ءوزىڭ تىلەپ العان اۋرۋدىڭ ەمى تابىلا ما؟
رۇستەم دە اكە قاسىنا وتىرا كەتتى.
— نەگە ساتىپ جىبەرمەيسىڭدەر؟ كىمگە كەرەك؟
اكە وعان تاڭدانا، ۇركە قارادى.
— ساعان كەرەك ءتۇبى. كۇنى ەرتەڭ ءوزىڭ يە بولاسىڭ، رۇستەم سابىرلى، سالقىن قاندى.
— ماعان كوپ نارسە كەرەك. كوپ نارسە جەتپەيدى. تەك "جيگۋلي" ەمەس. الىستاتىپ بارادى ارامىزدى.
اكە ۇلىنا العاش كورىپ وتىرعانداي تاڭدانا كوز سالدى. ءبىر جازدىڭ ىشىندە ويى دا، بويى دا ءوسىپ كەتىپتى. قايدا، قاي باعىتقا ءوسىپ بارادى؟ ول بۇل سۇراققا ويشا بولسىن، جاۋاپ بەرگىسى كەلمەدى، ويتكەنى ونىڭ ارعى جاعىندا قورقىنىشتى الدەنە ءتۇر. سەرپىلۋ ءۇشىن ۇلىنىڭ يىعىنان قۇشاقتاپ، وزىنە تارتتى.
— ەڭ الدىمەن ءبىز بىر-بىرىمىزگە كەرەكپىز. اناۋ ءىنىڭ، شەشەڭ، مەن، سەن... وسىنى ۇق.
نوسەر دۇركىرەتە جاۋىپ كەتتى. كوزگە كورىنبەس بىرەۋ اق پەردەنى بەۋ دۇنيەنىڭ بەتىنە جابا سالدى دا، ارى ءبىر، بەرى ەكى تولقىتىپ، ءالسىن-الى ىسىرىپ تۇر.
— جاۋ، جاڭبىر! جاۋ، جاڭبىر! اپپاق ەتىم، كەپ، كەپ، توتيايىن، سەپ، سەپ!— ماقسات سانىن شاپاقتاپ، ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ الدىندا، اسحاناعا كىرىپ بارادى. اكە تومەن قاراپ، سويلەپ وتىر. ءىرى-ىرى تامشىلار جاۋىرىنىن تورس-تورس قاعادى...
— كوپ وزگەرىپسىڭ... وسكەن سايىن اعاش بۇتاعى دىڭىنەن الىستاي بەرمەك. وسكەننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ دىڭىڭە قارسى ءيىرىلىپ بىتپە، ۇلىم.
— كوكەسى-اۋ! رۇستەمجان!
شەشە توبەسىن تامشى تەسىپ، بارابانداتىپ جاتقان "جيگۋليدىڭ" ءدال الدىندا تۇر ەدى. بۇلارعا جەتىمسىرەي ءارى جالىنىش پەن قاراپ قاپتى. سۋ-سۋ شاشى جىلبىسقىلانىپ بەتىنە جابىسقان، ماناعى ءسان-سالتانات قۇردىم جوق، جاڭبىر ما، جاس پا، بەتىمەن تامشىلار سىرعىپ دومالايدى: تىلەمسەك قايىرشىداي العا سوزعان ەكى قولىندا شيەدەي ەكى قىزىل الما...
XIX
تۇنگى اسپاننىڭ اياداي استى... جۇلدىزدار جۇدىرىقتاي ءىرى-ىرى. وزەننىڭ جايپاۋىت جاعاسىن الا الاۋ جالپىلداپ جانادى. ك ۇلى كوپ، شوعى از، ولەۋسىرەپ ءبىتۋدىڭ الدىندا. الاۋدى اينالدىرا اق برەزەنت، سان ءتۇرلى كورپەشەلەر جايىلىپ تاستالعان. ونىڭ ورتاسىن جول-جول داستارقان ويىپتى: بوساعان ىدىس-اياق، شاشىلعان قاسىق، شانىشقى، كەسە، اس قالدىعى بىتىسىپ جاتىر - توي تارقاپ بىتكەن. ستۋدەنتتەردىڭ توق داۋىستارى وزەن جاعاسىنان، الىستان، جاقىننان جەتەدى.
— قارماعىمدى قاپ، بالىق!
— ءوي، اقىماق! تۇندە بالىق قابا ما؟
— مۇمكىن، سۋ پەرىسى سۇلەيمەن ىلىگىپ قالار.
— ۆولەيبول ويناپ، توق باسساق قايتەدى؟
— قاراڭعىدا دوپ سۋعا ءتۇسىپ كەتسە قايتەسىڭ؟
گيتارا مىڭقىلداپ، الدەنەندەي سىر شەرتەدى، قوسىلا ايتىلعان ءان ەستىلىپ قالعانداي.
قاراڭعىلىق قوينىنان كوماندير:
— جىگىتتەر، اۋا جايىلماڭدار. ءبىر ساعاتتان سوڭ جاتامىز!— دەپ ءامىر ەتەدى. ءبىراق ونى كىم تىڭداپ ءجۇر دەيسىڭ. برەزەنت ۇستىندە اكە، شەشە، رابات بەرىكىچ، تارعىن، جانار، رۇستەم ۇيىرىمەن وتىر. بولعانباي قارت جانتايىپ جاتىپ، دومبىرا تىڭقىلداتادى. ماقسات ءبىر شەتتە كۇپايكى جاستانىپ، ءجۇنىن وشاقتىڭ ساۋلەسىنە ءسۇيدىرىپ، مۇرنى پىسىلداي ۇيقى سوعىپ جاتىر. اسىر سالعان ويىننان ابدەن شارشاعان. شەشەسى بالانىڭ جۇزىنە قونعان ماسانى جاسقايدى.
— ءتۇۋ، ماسانىڭ قالىڭىن-اي! كىسى جەيدى عوي تۋرا.
— وزەن بويى عوي،— دەيدى اكە قولامتاعا تەسىلىپ، قالعاندارى دا تىزەلەرىن قۇشاقتاپ، وتقا قاراپ وتىر: ءارقايسى ءوز ويىمەن اۋرە. سالاقتاتىپ اۋ كوتەرگەن كوماندير قاراڭداپ كورىندى، اۋ ىشىندە بالىق اعاراڭداپ بۇلقىنادى.
پروراب:
— ساۋعا، ساۋعا!— دەپ، ورە تۇرەگەلدى.
كوماندير اۋدى ورتاعا سۇيرەتىپ تاستادى.
— ەرتەڭ بىلقىلداتىپ سورپا پىسىرەمىز. كەشكە تامان قۇرىپ، جەلبەزەگىنەن ءىلىنىپ-ىلىنىپ تۇر جاڭا قاراسام.— تارعىننىڭ قاسىنا بالىق پەن بالدىر ساسىپ وتىرا كەتتى.— سويلەڭىزدەر!
— ءسوز سەنىكى، باستىق،— دەدى پروراب.— بي بيلەندى، كۇي تارتىلدى. ەندى اس قايىرىپ جىبەر. جاسىڭ كىشى بولعانمەن، جولىڭ ۇلكەن.
— ءسوز قىسقا،— دەدى كوماندير.— جايلى جاتىپ، جاقسى تۇرىڭىزدار. ەرتەڭ دەمالامىز. كۇن بۇلتسىز بولسىن. قالعانى ءوز قولىمىزدا.
— ءويدويت دەگەن. ءسوز — وسى...
ەل تارقاي باستادى. شەشە ماقساتتى كوتەرىپ، اعاراڭداعان شاتىرعا بەتتەدى. رابات بەرىكىچ وت باسىندا پىشاعىن جالاڭداتىپ، بالىق تازالاپ وتىر.
— ۇيقىم كەلەر ەمەس،— دەپ كۇلەدى. جانار مەن تارعىن ىدىس-اياق جيىپ ءجۇر.
— ءشوپ اراسىندا قاسىق، شانىشقى قالىپ قويماسىن،— دەدى قىز. ءۇنى سونداي جۇمساق، ەركە، ناق ءبىر ءوز ۇيىندە اياق-تاباق جيناپ جۇرگەن جاس كەلىنشەكتەي باتىل دا قۇنتتى. تارعىن، كەرىسىنشە، تۇيەدەن تۇسكەندەي قوڭق ەتتى.
— قايتەر دەيسىڭ. ەرتەڭ كۇن جارىقتا تاۋىپ الاسىڭ.
— اياققا باسىلىپ قالادى عوي.
— وزەن جاقىن، جۋىپ الامىز.
رۇستەم ءسونىپ بارا جاتقان وتقا كوز تىگىپ وتىر ەدى، اكەسى يىعىنا قولىن سالدى.
— جاتپايسىڭ با، ۇلىم؟
— ءبىر ءتۇرلى جۇرەگىم اۋزىما تىعىلىپ، لوبلىپ وتىر.
— جۇرەك لوبليتىن جاستاسىڭ.
— بۇگىن ءبىر وقىس، توتەن وقيعا بولاتىن سياقتى.
— بولىپ كەتپەدى مە؟ ان-كۇي...— اكە ىقىلاسسىز كۇلدى.
— ونداي وقيعا سول ءان، بي، كۇيدىڭ سوڭىنان بولماي ما. كوكتەمدە، ماسەلەن، وسى ءان، بي، كۇي، توبەلەستەن كەيىن ميليسيادان ءبىر-اق شىقتىق.
— ءبارى دە ساتىمەن اياقتالادى، قورىقپا!— دەدى اكەسى الدەنە شىنىمەن ءتونىپ تۇرعانداي-اق.— كەتتىم شاتىرعا! كوپ كەشىكپە!
— جايلى جاتىپ، جاقسى تۇرىڭىز!
ستۋدەنتتەر وت باسىنا بىرلەپ، ەكىلەپ قايتا باستادى. برەزەنتكە قويىنداسىپ، دومالاي-دومالاي كەتىستى.
— ۇيقى، ۇيقى، ۇيقىشىم! ۇيقى قىسىپ بارادى.
— جاڭبىردان سوڭعى تازا اۋا عوي سەنى الىپ ۇرعان.
— ءاي، بريگادير! ءاي، دارىگەر! نە عىپ كۇيبەڭدەپ كەتتىڭدەر ات باسى التىن جوعالتقانداي؟ جاتپايسىڭدار ما؟— ءاشىر كىمدى اياسىن، بىزدەي ءتىلىن سۇعىپ الدى.
— ءبىز قول جۋىپ كەلەيىك... وزەننەن. سولاي ما، تارعىن؟— جىگىتكە جالىنا قاراعان قىز ءۇنى تىم ءالسىز. تارعىن تومەن قاراپ، باسىن جالقاۋ يزەدى.
— سۋ پەرىسىنەن ساق بولىڭدار، ايتەۋىر.— ءاشىر قىق-قىق كۇلدى. ەكەۋى قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ كەتە باردى. قىز الدا، تارعىن سوڭدا. جاناردا ءۇن جوق، وزىنە دە بەلگىسىز ءبىر كۇش، ءال بەرمەيتىن تاعدىردىڭ جازۋىنا مويىن ۇسىنعانداي اياعىن ساناپ باسىپ بارادى.
پروراب بالىقتى وشاقتىڭ ار جاعىنداعى جالپاق تاسقا جايىپ كەلدى دە، جابىسقاق شىرىشتى وڭىرىنەن بىرتىندەپ ساۋساعىمەن شەرتكىلەپ تۇرىپ:
— تارعىن قايدا ءجۇر؟— دەدى.
بوزبالا وزەن جاقتى سىلتەدى.
— رەزەڭكە قايىعىڭدى الا كەلىپ پە ەڭ؟
— جاعادا بايلاۋلى تۇر. كەرەك پە؟
— ەرتەڭ كەرەك... تارعىن بوگەلىپ قالماسا جارار. اڭگىمە بار ەدى.
ويىنا بىردەڭە تۇسكەندەي رۇستەم باسىن كوتەرىپ الدى.
— مەن شاقىرىپ كەلەيىن.
— ءسويت، اينالايىن. مەن ماشينا قاسىندا بولامىن.— تاياق تاستام جەردە جەڭىل ماشيناسى قاڭتارۋلى تۇر ەدى. پروراب سوعان بەتتەدى.— تارعىن ەكەۋمىز كابينا ىشىندە ۇيىقتايمىز، ىزدەمەڭدەر.
بوزبالا وزەن ارباپ تارتقانداي الدىنا ءمان-ماعىناسىز قاراپ، سولاي قاراي سەندەلەكتەي باسىپ بەتتەدى. اسپاندا اي كورىنبەيدى. باقالار قۇرىلدامايدى — تامىز ايى! تەك جوتا يىعىنان تۋ سىرتىنداعى گەس قۇرىلىسىنىڭ جارىعى اعاراڭدايدى. قوستىڭ وتى الىستاي ءتۇسىپ، جۇلدىزدار جامىراي جاقىنداپ كەلەدى. رۇستەم ءبىر ساتكە سول جۇلدىزداردىڭ بىرەۋىنە اينالعىسى كەلدى. راقات قوي جۇلدىز بولعان! ەشكىم تيىسپەيدى، ەشكىم جەك كورمەيدى، سەن دە ەشكىمدى جاقسى كورمەيسىڭ، سۇيمەيسىڭ، تەك اسپان تورىندە جالتىلداپ، مىڭ قۇبىلىپ تۇراسىڭ. جانار دا، تارعىن دا وندا اتىمەن جوق. ونىڭ ەسەسىنە بۇكىل الەم ساعان كوز تىگىپ: "انە، اناۋ تۇرعان رۇستەم اتتى جۇلدىز، وعان ەشكىمنىڭ قولى جەتپەيدى، ەشكىمگە باعىنبايتىن جەكە دارا جۇلدىز، ول ءوزى باياعى زاماندا جەر-كوككە سىيماي، اقىرى ساۋلەگە اينالىپ كەتكەن بوزبالانىڭ رۋحى، ول بۇدان بىلاي جەر بەتىڭدەگى ادامدارعا: "قاستارىڭدا سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن بالالار ميلليونداپ، ءجۇز مىڭداپ ەبىل-دەبىل جىلاپ ءجۇر، ولاردىڭ جان دۇنيەسى جۇلدىزداردىڭ ساۋلەسى سياقتى تىم نازىك، تىم ەركە، سول ءبىر حرۋستال نارسەگە اباي بولىڭدار، داق تۇسىرمەڭدەر" دەپ ماڭگىلىك ۇندەپ تۇرادى. ونىڭ ىشىڭدە اكەسىنە، ماماسىنا، جانارعا، تارعىنعا... ولار وعان قۇلاق اسپاي، رۇستەم سەكىلدى تاعى ءبىر بالاعا: "ءبىزدىڭ ايتقانىمىزعا كونىپ، ايداعانىمىزعا ءجۇر" دەسە شە؟ وندا اسپان تورىنەن رۇستەم جۇلدىز وسىنداي كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعىدا قۇديىپ، جەرگە اعىپ تۇسەدى...
وزەن قارا اسفالتتاي قاتىپ جاتىر. جەلپ ەتكەن جەل، سەلت ەتكەن قامىس جوق. دۇنيە قارا كورپەنى — ءتۇندى يەگىنە دەيىن تارتىپ الىپ، ءولىپ كەتكەندەي. بوزبالا ەڭكەيىپ سۋ ءىلىپ الىن، بەتىن شايدى، جاعاسىنىڭ ىشىنە قۇيدى. جاعاعا بايلاۋلى تۇرعان رەزەڭكە قايىق قارماق قالتقىسىنداي قارايادى.
— ... نەتكەن سۋىق!— تارعىننىڭ قۇمىعىڭقى ءۇنى. رۇستەم نە ءولى، نە ءتىرى ەمەس، جاعادا سەلتيىپ تۇر.
— ال، ماعان ىستىق! ءتۇن سونداي قاپىرىق، تارعىن!
رۇستەم وق تيگەن جارالى جاۋىنگەردەي ساندالاقتاپ العا باستى. ۇيدەي تاس ۇستىندە قىز بەن جىگىت ارى قاراپ وتىر. تارعىن ءالسىن-الى تاياق تاستام جەردەگى وزەنگە شولپىلداتىپ ۇساق تاس لاقتىرادى. رۇستەم شوكە ءتۇسىپ وتىرا كەتتى.
— تارعىن-اۋ، تاكەسى-اۋ، مەن ءبىر جىگىتتى جاقسى كورەمىن. سوزا اندەتكەن قىز ءۇنى ماقپالداي جۇمساق. "تاكەسى" الدەنەدەن قورىققانداي جاسىق، باسىڭقى.
— كىم ول؟
جانار بوگەلىڭكىرەپ بارىپ ءتىل قاتتى.
— ول ما؟ ول ءداپ قاسىمدا.
ۋاقىت شىركىن جىبەك قۇرتىنىڭ جىبىندەي تارقاتىلىپ، ءبىتىپ بەرسەيشى.
— سەن ءالى جاسسىڭ.
— ال، سەن شالسىڭ.— جانار ەكىلەنە سويلەدى.— جيىرمادان جاڭا اسساڭ دا قاۋساعان شالسىڭ. مىنە، ءبۇيتىپ جوتەلەتىن!— قىز الەمدەگى ەڭ جەكسۇرىن جوتەلىسپەن الگى جەردە قۇرقىلدادى دەيسىڭ.— شالسىڭ. اتا، اتاشكا، اجەمدى قايدا جىبەردىڭ؟ و دۇنيەگە مە؟
تارعىننىڭ ءۇنى ولشەۋسىز شارشاپ شىعادى.
— مەنى توسىپ وتىرعان قىز بار. مۇرنىنىڭ ۇشىنا قۇرتاقانداي قۇس قوناقتاعان قىز...
— قانداي-قانداي قۇس؟— ەسەپسىز قىزعانىشتان قىز قارلىعىپ قالدى.
— ونى كورسەڭ، مۇرنىنىڭ ۇشىنا قوناقتاپ اپ، سايراپ وتىرعان قۇرتاقانداي قۇس ەلەستەيدى.
— ال، سەن ايتتىم عوي، شالسىڭ، شالسىڭ!
جانار ىلە قولىن شاپاتتاپ، اندەتە جونەلەدى. ارا-اراسىندا قۇرقىلداپ جوتەلىپ قويادى.
— سۇيەگى ساقۇر-سۇقىر،
تاياعى تاسىر-تۇسىر!
— قوي دەيمىن، جانار!
— ءسوزى ءدار-دۇر،
كەۋدەسى ءسار-سۇر!
وزەن بەتىنە تاس جاڭبىرشا جاۋدى.
— شال! شال! اتاشكا!
— اقىرى قويمادىڭ عوي، قويمادىڭ. ايتتىم عوي، ەگەسسەڭ بىردەڭەنى بۇلدىرەمىن دەپ.— تارعىن اتىپ تۇردى. تاس ۇستىنەن جاناردى بۇيىم قۇرلى كورمەي جۇلىپ الدى.— اتاشكا ما؟ اتاشكا بىلاي ىستەيدى.— قىز ەرنىنە ەڭكەيە بەردى.
بوزبالا كوزىن جۇما قويادى. ۋاقىت ماڭگىلىككە سوزىلدى... كەيىن اشىپ السا، تاس ۇستىندە ەشكىم جوق.
— سەن ەندى اتاشكا ەمەسسىڭ، تارعىن-ن!— قىز ءۇنى تالىپ جەتەدى. رۇستەم ماس ادامداي قولىمەن جەر تىرەپ، قالتىراپ-دىرىلدەپ ورنىنان تۇرەگەلدى. باسىن الاقانىمەن قىسا ۇستاپ، تەڭسەلىپ تۇر. انادان ءبىر، مىنادان ءبىر باسىپ، وزەنگە بەتتەدى. وزەندى توبىعىنان كەشىپ باردى دا، بەلۋارىنان اسقاسىن، ايدىنعا كيىمشەڭ كۇيى توسىمەن قۇلاپ، قۇلاشتاپ جۇزە جونەلدى. كوزگە تۇرتكىسىز تاس قاراڭعىلىق.
— كىم بۇل؟— تارعىن...
— بالىق، بالىق قوي سەكىرگەن.— قىز ءۇنى.
— قايتايىق، جىگىتتەر ىزدەپ قالار.
ەكەۋى ىركەس-تىركەس ءىلبىپ اياڭداپ، قوسقا بەتتەپ بارادى.
XX
...رۇستەم سۋعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، جانتالاسا ءجۇزىپ كەلەدى. سۋ ۇيقىسىراعان ادامداي قور-قور، سار-سۇر، گۇر-گۇر ەتەدى. تاس توبەدە اسپان تەڭسەلىپ اۋنايدى، جۇلدىزدار قۇيىلىپ قۇلايدى...
مينۋت ءوتتى، ساعات ءوتتى، ول اراسى بەلگىسىز، رۇستەم ءولدىم-تالدىم دەگەندە شاشىن جايىپ جىبەرىپ، سۋ شايىپ تۇرعان تالدىڭ بۇتاعىنان قارماپ ۇستادى. وزەننىڭ ارعى قاباعى ەكەن. قوينى-قونىشىنان سۋ سارىلداپ توگىلىپ، جاعاعا شىقتى. سالقىن قۇمدى قۇشاقتاپ، قۇلاي كەتتى. تالماۋسىراپ ۇزاق جاتتى. مىناۋ حالى نە — ۇيقى ما، ءتۇس پە، ءوڭ بە؟ الدە سونىڭ اراسىنداعى قالعىپ مۇلگۋ مە، ونى ءوزى دە ۇقپايدى.
قاراۋىتقان جوتانىڭ ارعى بەتىنەن توبە-قۇيقانى شىمىرلاتىپ، قاسقىر ۇلىدى. باسىن كوتەرىپ، تىڭ تىڭدادى. تىزەرلەپ وتىردى. قاسقىرلار ۇستى-ۇستىنە ۇستەمەلەپ ۇلىدى. بوزبالا ءوpe تۇرەگەلە بەرىپ ەدى، وزەن جاقتان سۋ شالپىلى ەستىلدى، جاتاعان رەزەڭكە قايىق كورىندى. قايىق ۇستىندە ەكى ادام قالقايىپ وتىر. لىپىلداعان قايىق انە-مىنە دەگەنشە جاعاعا تۇمسىق تىرەدى.
— وسى تۇسقا ايالداساق... ەشكىم جوق، ەل-قۇزسىز جاعا.— Paبات بەرىكىچتىڭ ءۇنى.
— مەيلىڭىز...— تارعىن كومەسكى سويلەدى.
رۇستەم ورنىنا وتىرا كەتتى: "ءتۇن ورتاسىندا بۇلار ايدالادا نە ءبىتىرىپ ءجۇر؟"
— تال بۇتاعىنا بايلا، تال بۇتاعىنا...— پروراب جاعاعا قارعىپ ءتۇستى، ەڭ قىزىعى، سۇيرەگەن سومكەسى بار.
رۇستەم اڭ-تاڭ. بالىق تاڭ الدىندا جاقسى قابادى دەپ ەستىپ ەدى، الدە بۇلار ارعى جاعاداعى ۋ-شۋدان قاشىپ، قارماق، اۋىن كوتەرىپ، بەرى كەلدى مە؟ تاڭ كوپ ۇزاماي سىز بەرەدى، سونى كۇتۋى ىقتيمال.
ەكەۋى استىعا توسەنىش جايىپ، مىقتاپ جايعاستى.
— قاسقىرلار نەعىپ شۋلاپ كەتتى؟— تارعىن ۇيقىلى-وياۋ ماناۋراپ سويلەدى. مىنا دۋەت، تريو، كۆارتەت ۇلۋعا تاڭدانۋ ەمەس، ايتەۋىر، الدەنەنى ايتۋ كەرەك بولعان سوڭ دەي سالدى.
— بۇگىن — مەرەكە... جۇمىس توقتاعان، قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. سونسىن ەسكى قونىستارىن ساعىنىپ كەلگەن عوي. مىناۋ جارتاس، دوڭ، قىراتتىڭ قويىن-قولتىعى ۇرا، ءىن — قاسقىر، تۇلكى، قارساقتىڭ مەكەنى. ويباي، مىنا تاس قۇيرىعىمدى قارىپ بارادى.
— ءسىز عوي جەتى تۇندە قوياردا قويماي الىپ كەلگەن... ول نەتكەن توتەن اڭگىمە، ۇقسام بۇيىرماسىن.
رۇستەم جانتايىپ جاتا كەتتى. شىنىندا دا، ءتۇن ۇيقىنى ءتورت بولگەن بۇل نە اڭگىمە؟
تارعىن يەگىنە تىزەسى ءتيىپ، ەكى بۇكتەتىلىپ، ەكى يىعىن ەكى قولىمەن ايقارا قۇشاقتاپ العان.
— مانا سۋعا شالپ ەتىپ قۇلاعان نە، ميىم جەتەر ەمەس.
رابات بەرىكىچ سومكەنىڭ اۋزىن اشىپ جاتىر.
— بۇل وزەندە كىسىگە جەتەعابىل جايىندار كەزدەسە بەرەدى.
— ۇيقى قىسىپ بارادى. تاڭ دا جاقىن. تىڭق ەتىپ تىعىن اشىلدى. پروراب قولىندا ازىردە سومكەدەن سۋىرىپ العان ءبىر بوتەلكە. ەكىنشى قولىندا — جينامالى پلاستماسسا ستاكان.
— مۇنىڭىز نە؟
— كانە، قاعىپ جىبەر. بويىڭ جىلىنسىن. ۇيقىڭ دا اشىلادى.— پروراب وتىرىك قىت-قىت كۇلدى.
— بىزدە قۇرعاق زاڭ، ىشۋگە بولمايدى. رابات بەرىكىچ وندىرشەكتەپ قويار ەمەس.
— بۇگىن — مەرەكە، ولگەندە كورگەن مەرەكە. قۇرعاق زاڭ ەكەنىن مەن دە بىلەمىن. سوندىقتان دا كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جەرگە ەرتىپ اكەلدىم. ءما، ال! تىشقانعا دا توي بار. قاعىپ جىبەر. اۋرۋ ەمەسسىڭ، القاش ەمەسسىڭ سوعۇرلىم.
بريگادير اشىرقانىپ الدى. پروراب شۇجىق پا، الدەنەنى تىقپالاپ ۇسىنىپ جاتىر. ءوزى دە قاعىپ سالدى. قيمىلى ىلدىم-جىلدىم، شۇعىل، زادى، قاتتى اسىعىپ وتىر.
تارعىن قولىمەن جەر تىرەپ، اسپانعا قارادى. جاڭاعى ءجۇز گرامم بۋىنىنا تۇسە باستاعان با، بۇل جولى ءۇنى سەرگەك، ايقىن.
— الگى اڭگىمەڭىز قايدا؟ ايتام دەگەن...
— ءسال، ءسال توقتا...— رابات بەرىكىچ الاقانىمەن اۋزىنان اراق ءيىسىن الاستادى.— مىنە، ءبىتتى! اڭگىمەگە كوشسەك كوشەلىك.— بريگاديرگە بۇكىل دەنەسىمەن بۇرىلىپ الدى.— ساعان اقشا كەرەك پە وسى؟
— اقشا كىمگە كەرەك ەمەس.— تارعىن ءالى دە بەيقام، مامىراجاي وتىر.
رابات بەرىكىچ كونياكتان تاعى ءبىر مارتە الىپ قويدى. "سەن قۇر وتىرما" دەگەندەي، تارعىنعا قۇنجىڭداپ ۇسىندى. جىگىت بۇل جولى جولاتپادى.
— جەتەدى!.. جىلىندىم...
— ءوزىڭ ءبىل. ال، تىڭدا وندا. اقشانى ساعان مەن بەرەمىن. كوپ اقشا.
تارعىن كوڭىلسىز كۇلدى — دىم سەنىپ وتىرعان جوق.
— قارىزعا ما؟ كەرەگى جوق. ءبارىبىر وتەي المايمىن.
— ءتۇۋ، سەن دە باس دەسە، قۇلاق دەپ... اقشا — تاس الاڭدا. پىشەن.
— كومبە مە؟— بريگادير سايقىمازاققا سالىپ وتىر.
— كومبە، كومبە بولعاندا قانداي! كەشەگى ىرعىن تاستى بۋلدوزەر يتەرىپ تاستايدى. انە، سونى قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر پنيەۆبالعامەن جارىپ، قولىمەن تاسىدى دەپ جابامىز. كومبەنىڭ كوكەسى، ءا؟
ەكەۋى دە ءۇنسىز. الدەن ۋاقىتقا تارعىن ءىشىن تارتا:
— بۇل — قىلمىس...— دەدى لەبىن جۇتىپ. رابات بەرىكىچ سەرپىندەي ءتۇستى.
ۇستالماعان ۇرى ەمەس. ناريادقا كىم قول قويادى؟ سەن جانە مەن. انە، الىپ گەس سالىنىپ جاتىر. ميلليونداعان سومعا. جۇزدەگەن ميلليونعا. سول اقشادان ءبىز مىڭداپ الساق، وندا كىمنىڭ اكەسىنىڭ قۇنى بار؟ سول اقشاعا دۇرىلدەتىپ تۇرىپ تويىڭدى جاسايسىڭ ءالى-اق. تەك مەنى شاقىرۋدى ۇمىتپا.
— بۇل — قىلمىس، قىلمىس! ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاپ كورگەن ەمەسپىن. ءبىر دەڭىز. مەنىڭ تويىم ەشقاشان دا ارام تيىن-تەبەنگە جاسالمايدى. ەكى. ۇشىنشىدەن، ءبۇل اڭگىمەنى ءسىز ايتقان، مەن ەستىگەن جوقپىن. قايتايىق.— ورنىنان تۇرا بەردى.
پروراب ەتەگىنەن باسىپ قالدى.
— ادىراڭداما، بالاقان، الدىڭدا اعاڭ بارا جاتىر. الدىمەن دۇرىستاپ ءسوز تىڭدا. جالعان ناريادتى جابۋعا ەكەۋمىزدىڭ دە قاقىمىز بار. مورالدىق قاقى...
تارعىن ەسەپسىز تاڭدانىشتى.
— مورالدىق قاقى؟
— سەن ءوزىڭ قالاي ءوستىڭ، بىلەسىڭ بە؟
— بالالار ۇيىندە. قايتەدى؟
— كىمسىڭ سوندا؟
— شاتامىن... اكەمنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيمىن. شەشەي قايتىس بولعان.
— ءاپ، باسە! مەن شە، مەن قالاي ءوستىم؟
— ونى ءوزىڭىز بىلەسىز.
— كىم كورىنگەنگە تەلمەڭدەپ، كورىنگەن ەسىكتەن سىعالاپ ءوستىم. اكەم سوعىستان الا كەلگەن ەسكى جارادان ءىرىپ-شىرىپ ءولدى. شەشە ءبىزدى اسىراپ ساقتايمىن دەپ شاحتاعا ءتۇستى. اقىرى، سول جەتى قات جەر استىنان شىقپاي قالدى.
— قايت دەيسىز، بۇكىل حالىق كوردى بەينەت، مەحناتتى.
پروراب وتالىپ كەتكەن اۆتوموبيلدەي گۋ-گۋ ەتەدى.
— بۇكىل حالىق ەمەس. اڭگىمە سوندا. انە، اناۋ ساراۋىز رۇستەم بالا قاي ورتادا، قالاي ءوستى، سونى بايقادىڭ با؟
رۇستەمنىڭ ءتىسى ساقىلداپ، قالتىراپ قويا بەردى. موينىنا كەسەك مۇزدى الدەكىم سالىپ جىبەرگەندەي ءبىر ىزعار قولدى-اياققا تۇرعىزباي اكەتىپ بارادى. تامىز ايىنداعى بۇل نە قالتىراۋ، بۇل نەتكەن ىستىق جازدىڭ سالقىنى — تۇسىنسە بۇيىرماسىن.
— ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا. ەرىككەننەن حارد پا، قىرت پا، ەسىرىك مۋزىكا تىڭدايدى. كوردىڭ بە، ءبىزدىڭ ان-كۇيلەرىمىز ونىڭ ىشىنە جاقپايدى... ءتارتىپ بۇزادى، اكە-شەشەسىن دە كەردەڭدەپ مەنسىنبەيدى. قۇرىلىس وتريادىنا ءبىز ءۇشىن كەلگەندەي تاناۋىن كوتەرەدى اۋەلى.
— بۇل — باسقا ۇرپاق... ۋىزعا جارىعان ۇرپاق. ءار ۇرپاقتىڭ ءوز قىزىق-شىجىعى، ءوز نەسىبەسى بار.
پروراب ءسوز تىڭداۋدى قويعان.
— كۇنى ەرتەڭ سول رۇستەمىڭ شەكەسىنەن شەرتىپ، قالاعان ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسەدى. دۇرىسى، تۇسىرەدى. ينستيتۋتتان سوڭ قالاعان ۇلپىلمالىك ماڭماڭگەرىن قۇشادى. ءۇش بولمەلى كووپەراتيۆتى پاتەرى، ماشيناسى تاعى دايىن. مايشەلپەك ءومىر!
تارعىن ەڭىرەتىپ تۇرىپ ەسىنەدى. ايتسە دە ادەيى ىستەپ وتىر: ەكى قۇلاعى پرورابتا.
— سەنى نە توسىپ تۇر؟ ەڭبەك، ەڭبەك، ەڭبەك! بەينەت، بەينەت جانە بەينەت! وندا دا جاڭىلماساڭ، ەرىنبەسەڭ. ال، جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق. كۇندەردىڭ كۇنىندە شىڭىراۋدان ءبىر-اق تابىلاسىڭ.
— ەندى قايت دەيسىز؟— تارعىن دۇڭك ەتە ءتۇستى — ىزالى.
— جالعان ناريادقا قول قوي دەيمىن. جالعان نارياد سەنىڭ، مەنىڭ بۇل ومىرگە كەتكەن ەسەمىزدى قايتارادى. ءازىر اسقا تىك قاسىق رۇستەمنەن ەسەمىز ءسويتىپ قايتادى. ول جامان با؟ ول ءۇشىن ەكەۋمىز وداق قۇرۋىمىز كەرەك. جەتىمدەر وداعى. جەتىم ەمەستەرگە قارسى قۇرىلعان وداق.
تارعىن تاناۋىنان مىرس ەتىپ كۇلدى.
— ەسە، ەسە! ءسىزدىڭ ەسەڭىز ەشكىمگە كەتپەگەن سەكىلدى. انە، بالا-شاعاڭىز، مىنە، جەڭىل ماشيناڭىز.
— مەن وسىعان دەيىن ەشكىمگە ەسەمدى جىبەرگەن جوقپىن. ەسە مەن ەسەپ اريفمەتيكاسىن سەنەن گورى ەرتەرەك ۇقتىم. كانە، كوپ ءسوز — جوق ءسوز. قوياسىڭ با قولدى؟
تارعىن اعاش بۇتاعىمەن قۇم سىزعىلايدى. ول شىم-شىتىرىق تاعدىر جولىن قۇم ۇستىنە سالىپ وتىر.
— ءبارى انىق، ءبارى ءوز ورنىندا سەكىلدى ەدى. جەتەلەپ اپارىپ، جىلبىسقا تۇماننىڭ ىشىنە كىرگىزىپ جىبەردىڭىز...
— ال، سەن شاتاسپاي دا اداسپاي سول تۇماندى قاق جارىپ، كەڭ دۇنيەگە شىق!— رابات بەرىكىچ كونياكقا قول سوزدى. ستاكان قىرىنا بوتەلكە تىق-تىق تيەدى، ءتارىزى، قىزىپ قالعان.— دۇنيەگە ماۋباسپەن ەمەس، ساۋباسپەن قارا. اكە-شەشەلى سارى ماستارعا تەڭەلىپ قالاتىن ۇرىمتال تۇس بۇل. مۇنداي ۇرىمتال ءتۇس ەكى دۇنيەدە قايتا اينالىپ كەلمەيدى. انە، انا جوتا استىندا جەتىمدىك بىزگە تۇمسىعىن شوشايتىپ ۇلىپ تۇر، سول كوك ءبورىنى ءبىز قارا تۇمسىقتان وسىلايشا قايقايتىپ ۇرامىز. كانە، سول ءۇشىن!
تارعىن قولىنداعى بۇتاقتى اۋدەم جەرگە لاقتىرىپ جىبەردى.
— قىلمىس جولى وسىنداي قىسقا ما ەدى؟ الەم استى-ۇستىنە كەلە مە دەپ ەم. ءبارى قاز-قالپىندا. انە، جۇلدىزدار، مىنە، وزەن، ءتۇن...
— ءاپ، باسە!
قاسقىر تاعى سوزا سىڭسىپ ۇلىدى. رۇستەم سەلك ەتتى. ءمىناجات ەتكەن مولداداي جەر تىزەلەپ وتىر. باسىن سىلكىدى. تۇرەگەلدى. شىعىس جاق بوزارىپ ءتۇر. تاس توبەدە جۇلدىزدار، كوك اسپان — قارا سۋعا ءبىرتىن-بىرتىن باتىپ بارادى. وزەننىڭ قايماق بەتىنە پىشاق ءجۇزى اق تۇمان كىلكىپ تۇرىپتى. رۇستەم ۇيقتاپ جۇرگەن ادامداي ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ جاعاعا بەتتەدى. رابات بەرىكىچ ورنىنان سەرىپپەدەي اتىلىپ ۇشىپ تۇردى.
— بۇل كىم، ءاي؟
— مەن...— دەدى ەرنى ارەڭ قىبىرلاپ.
— مەنىڭ كىم؟ جاۋمىسىڭ، دوسپىسىڭ؟
— دوسپىن...— رۇستەم ءبىر ەزۋلەپ كۇلگەن بولدى. بەتىن جاس جۋعان.— دوسپىن، رۇستەممىن.
— رۇستەم؟— پرورابتىڭ ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى:— كىم ول؟— قايدان ءجۇرسىڭ؟
— كىم، كىم؟ رۇستەم ول!— تارعىن دا توڭقاڭداپ تۇرىپ جاتىر.
بوزبالا الگى ەكەۋىنىڭ الدىندا تەڭسەلىپ تۇر. كۇلگەنى، الدە جىلاعانى بەلگىسىز، كەڭك-كەڭك ەتەدى.
— سىزدەردى ىزدەپ ءجۇرمىن. ءتۇنى بويى، عۇمىر بويى... سىزدەرگە سەنىپ ەدىم. ەندى كىمگە سەنەمىن؟ قوش بولىڭىزدار!
قايىققا وتىرىپ، ەسكەكتى قولىنا الدى. سۋدى قارپىپ-قارپىپ ەسىپ ەدى، تالعا بايلانعان جىڭىشكە شىنجىر ءدىر-دىر ەتىپ كەرىلە قالدى. قايقايىپ تۇرىپ، ەسكەكپەن شىنجىردى ورتان بەلدەن سالىپ جىبەردى. شىنجىر بىرت ءۇزىلىپ كەتتى.
ايدىن بەتىمەن جىلجىپ، جاعادان ۇزاي بەرگەن رۇستەم ايقاي سالدى.
— رابات بەرىكىچ! تارعىن! مەنىڭ اكەم دە جەتىم، شەشەم دە جەتىم. مەن دە اتا، اجە مەيىرىمىن كورمەگەن شالا جەتىممىن. ال، ەستىگىلەرىڭ كەلسە!
— نە دەيدى، قۇداي-اۋ؟! مىناۋ مانادان بەرگىنىڭ ءبارىن ەستىپ قويىپتى-اۋ! قاپ، جازعان باسىم!
رابات بەرىكىچ العا بار ىنتاسىمەن ۇمتىلدى. تارعىن ونىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— ادىراڭداماڭىز، اعاسى. ارتىمىزدا ءىنى كەلەدى وكشەنى باسىپ.
پروراب وعان جاڭا كورگەندەي باقىرايىپ قارادى دا، قولىن ءبىر سىلتەپ، قۇم ۇستىنە شوقيىپ وتىرا كەتتى.
قالتىلداعان قۇرتىمداي قايىق وزەن بەتىندەگى اق تۇمانعا — اق ءشايى جىبەك شىمىلدىققا جايلاپ كىرىپ بارادى.
تارعىن جايلاپ باسىپ وزەن جاعاسىنا باردى. ءار جەرى تەسىلىپ، سىلق-سىلق كۇلىپ ۇيىرىلگەن وزەنگە قاراپ تۇردى دا، كيىم-ميىمىمەن سۋعا قويىپ كەتتى. قايىق سوڭىنان قۇلاشتاي ءجۇزىپ بارادى. ەكى قولىمەن جەر تىرەي شالقالاعان رابات بەرىكىچ شىعىستاعى شولپان جۇلدىزىنا مەڭىرەيىپ قاراپ وتىر.
...رۇستەم قالاقتاي ەسكەكتى قايىقتىڭ قوس بۇيىرىنە كەزەك سالىپ، سۋدى سويىپ كەلەدى. كوكجيەكتەن شاپاق شاشىراپ، اۋەدەن التىن ساۋلە سەبەزگىلەي جاۋىپ تۇر. تۇمان دا سۇزگىدەن وتكەندەي سەيىلىپ بارادى. بالىق سەكىردى، شاعالا شاڭقىلدادى. تۇمان ۇستىمەن جۇلدىز ماڭداي قۇلىن شۇرقىراي كىسىنەپ، جالى جەلبىرەي شاۋىپ بارادى. وتكەن جىلى جايلاۋدا كورگەن جۇلدىز ماڭداي قۇلىن! تۇڭعىش رەت كىسىنەپ، رۇستەمنىڭ امىرىنە شاپقىلاي كىرىپ كەلەدى! كۇمىس قوڭىراۋى سىلدىر-سىلدىر ەتەدى. ار-ۇيات، نامىستىڭ، الدە رۇستەمنىڭ اتا-اپاسىز وسكەن بالالىق شاعىنىڭ، بۇگىن اياقتالعان بالالىق شاعىنىڭ سوڭعى كۇمىس قوڭىراۋى ما، كىم ءبىلسىن.
ال جاعادا... قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر، ءاشىر، جانار، تارعىن، كوماندير! باقانداي ءۇش ادامدى ءبىر تۇندە جوعالتىپ العان ەل مازاسىز. اكە ماقساتتى قولىنان مىقتاپ ۇستاپ الىپتى. شەشە دە وسىندا. ءبارى دە ايدىن بەتىنەن كوز ايىرمايدى.
تۇمان اراسىنان جاتاعان قايىق — رۇستەمدى بالالىقتىڭ كولكىگەن قارا سۋىنان جىگىتتىكتىڭ بەيمازا جاعاسىنا الىپ كەلە جاتقان كولىك — رەزەڭكە قايىق قالتىلداپ، بەرى شىعا بەردى.
رۇستەم ءبىر تىزەرلەپ الىپ، سۋدى كوسكەن ۇستىنە كوسە تۇسەدى.
1988 جىل.
You Might Also Like
-
بۇل اۋىلدا پاتشاباي دەگەن دۇمشە ءتاۋىپ بار، سول پاقىر اڭگىمەلەسە كەتسە: «كىسى اۋرۋدان ولمەۋ كەرەك، — دەپ وزەۋرەپ بولمايتىن. — وتقا كۇيىپ، سۋعا باتىپ، نە ماشينانىڭ استىنا ءتۇسىپ اجال...
