ارمان بولعان اعالار
(اڭگىمە)
— جازۋشى بولۋدىڭ جولى قانداي؟
ەسەك دامەسىنىڭ قۇشاعىندا قالعاندار ءوز الدىنا، جازۋشىلىققا جەتكەندەردىڭ ىشىندە دە وسى سۇراۋدى بەرمەگەنى از شىعار. بۇل كۇندە وزىمىزگە بەرىلىپ جۇرگەن وسى سۇراۋدى ءبىر كەزدە ءبىز دە بەرگەنبىز. مۇندايدا اركىمنىڭ ءپىر تۇتقان ءوز جازۋشىسى بولادى. مەنىڭ ءپىر تۇتقان جازۋشىم — ساكەن. جازعاندارىن جاستايىمىزدان جاتتاپ، باسىمىزعا جاستانىپ ەسكەندىكتەن بە، وعان تەڭگەرەتىنىمىز بولمايتىن. سوندىقتان حاتتى سوعان جازىپ، جازۋشى بولۋدىڭ جولىن سونان سۇراعالى ءجۇر ەدىم، كۇندەردە ءبىر كۇنى قاراعاندىعا جۇماعالي سارسەكوۆ مارقۇم بارا قالدى دا، سونىڭ ءبىر اڭگىمەسى مەنىڭ بەتىمدى ساكەننەن قايتارىپ تاستادى.
بۇل — ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز وتىز بەسىنشى جىلدىڭ كوكتەمى ەدى. ول كەزدە مەن وبلىستىق «لەنين تۋى» گازەتىنىڭ قاراعاندىداعى مەنشىكتى ءتىلشىسىمىن-دى. شاحتالاردى ارالاۋمەن بىرگە وتكىزگەن كۇندەردىڭ بىرىندە جۇماعاليدان سۇراعانىم جازۋشىلار جايى، اسىرەسە، ساكەن جايى بولدى. سەبەبى ونى وتە تاكاپپار، پان دەپ ەستيتىنمىن دە، سول پاندىعىنان يمەنەتىنمىن. جۇماعالي ونىڭ مىنەزىنە مىسال ەتىپ قاتتى ايتىس بولعان ءبىر جينالىستاعى ءسوزىن اڭگىمەلەپ ەدى، مەن سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي دال بولدىم. ويتكەنى ساكەن ول جينالىستا ءوزىن جاقتاپ، جاۋلارىنا قارسى شاپقان ءبىر دوسىن ولتىرە سوعىپتى. جۇماعالي ونى «قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىك» دەپ بار جان-تانىمەن سۇيسىنە سۋرەتتەيدى. ءتىپتى ءسوزىنىڭ مان-مانەرىن تۇگەل كەلتىرۋ ءۇشىن ساكەن بولىپ ويناپ تا كەتەدى. ءبىراق ونىڭ دارىپتەپ وتىرعان وسى ادىلدىگى قايىرىمى جوق قاتالدىق بولىپ كورىندى دە، مەسەلىمدى قايتارىپ تاستادى. وزىمە-وزىم: «بۇل قالاي؟» — دەگەن سۇراۋ بەرەمىن دە ويلانامىن، ويلاعان سايىن قىزىعامىن، ءبىراق قانشا قىزىقسام دا شىلدەنىڭ كوز قاراتپايتىن كۇنىنە قاراي الماعانداي بەتتەي الماي قينالامىن. ەسەيە كەلە ويلاپ قاراسام، جۇماعالي ساكەندى ءدال تاني بىلگەن ەكەن. مەن ساكەننىڭ وزىمىزگە ارمان بولىپ قالاتىن قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى وسى ادىلدىگى ەكەنىن ول كەزدە بىلمەپپىن. كەش سەزسەم دە ەش كەتپەسىن دەگەن ويمەن ونىڭ سول دوسىنا ايتقان ۇكىمىن جۇماعاليدان ەستىلگەن، كەيىن باسقالاردان انىقتالعان قالپىندا «سالەم، ساكەن اعا» اتتى پەسانىڭ ورنەگى ەتىپ سالعان ەدىم، بۇگىنگى جاستارعا ساكەننىڭ تابيعاتىن تانىتا ءتۇسۋ ءۇشىن پەسانىڭ سول كورىنىسىن كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىم.
مۇردەم: شۋلاڭدار! شۋلاڭدار! «جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ، اركىم ءبىر يت ساقتاپ ءجۇر ىرىلداتىپ» — دەپ، كەشە اباي اتامىز ايتسا، بۇگىن مەن ايتامىن. يت بولىپ ىرىلداپ، جىلان بولىپ ىسقىرىڭدار. تايماسوۆتىڭ تاباعى مەن تابامىن كەزەك جالايتىن اسىراندى الا مىسىقتار — ادەبيەتتىڭ بۇرالقىلارى، ساكەن اعا كەرۋەن، سەندەر سول...
ساكەن: (ءماجىلىس باسقارۋشىنىڭ قولىنداعى قوڭىراۋدى جۇلىپ الىپ، قاتتىراق قاعىپ مۇردەمنىڭ ءسوزىن بولەدى) مۇنداي ءسوزدى ەندى قايتالار بولساڭ ءوزىڭدى اياعاندىقتان مىمبەدەن قۋامىن.
— داۋىستار: زالدان دا قۋىڭىز!
مۇردەم: كەشىرىڭىز، ساكەن اعا، جاۋدى اياعان جارالى، جاسىق سوزدەر جاۋعا جارا سالا المايدى.
ساكەن: مۇنداي ءسوز ءوزىڭدى عانا جارالايدى. (قوڭىراۋدى قاتتىراق قاعا تۇرەگەلدى). ايتىستىڭ ءدۇمپۋى قاتاڭداۋ بولعاندىقتان ءماجىلىستى باسقارۋشىمىز ماڭگىرىپ قالدى. سوندىقتان قوڭىراۋدى قولىما الۋعا ءماجبۇر بولدىم، ول ءۇشىن عاپۋ ەتىڭىزدەر.
I داۋىس: ەندىگى ءسوزدى ماعان بەرىڭىزشى.
II داۋىس. ءسوز كەزەگى مەنىكى.
ساكەن: ەكەۋىڭ ەكى جاقتىڭ ايتاعىسىڭدار، سوندىقتان ءسوزدى الدىمەن ءوزىم الامىن... وسى الاتاۋ ايماعىنداعى اعايىنداردىڭ نە دەيتىنىن بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ ارقا قازاقتارى كوكتەم جاقىنداپ، قار سىلقىلداپ جاتقان شاقتاعى جولدىڭ ۇستىنە ىركىلگەن قار سۋىن سارى لايساڭ دەيدى. ەگەر جولدىڭ ۇستىمەن شابا قالساڭ ىركىلىپ جاتقان سول سارى لايساڭ اتتىڭ ءتورت اياعىنان بىردەي شاشىراپ، ءۇستى-باسىڭدى بەتىڭە دەيىن ايتەۋىر ەكپىنى جەتكەن جەردىڭ ءبارىن لاستايدى. مەنى جاقتاپ، ماقتاعان جاڭاعى مۇردەمنىڭ ءسوزى ءدال سول سارى لايساڭعا ۇقسايدى. مەن دە پەندەمىن، ءسوزىمدى جاقتاپ، ءوزىمدى ماقتاعاندى مەن دە جاقسى كورەمىن. ءبىراق دوستىق ءۇشىن جاندى قيۋعا بولادى، ۇجداندى قيۋعا بولمايدى. سونى ءبارىڭىز دە ەسكەرىڭىزدەر».
ماعان قاتالدىق بولىپ كورىنگەن ساكەننىڭ وسى ءسوزى، ەزىن جاقتاپ دۇشپاندارىنا قارسى شاپقان دوسىنا مۇنداي قاتال ۇكىم ايتقان ادىلدىكتى كورگەن ەمەسپىن، كورەتىن دە ەمەسپىن. سوندىقتان مەن ونى ادام اتتارىنان باسقاسىن وزگەرتپەستەن ءوز ماعىناسىندا، ءوز مانەرىندە كەلتىردىم. ويتكەنى بۇل ساكەندە عانا بولاتىن، ساكەنگە عانا جاراساتىن مىنەز. سوندىقتان دا ونىڭ سول مىنەزىن وسى كۇنى، اسىرەسە، جازۋشىلاردىڭ جينالىسى بولعان سايىن قاتتى ساعىناسىڭ. ەگەر ساكەننىڭ وسى ۇلى قاسيەتىن ونەگە ەتىپ، قانىمىزعا سىڭىرگەن بولساق، جالعان ماقتاۋلاردى جانازاسىز كومىپ وتىرساق، ادەبيەتىمىز مۇنان دا بيىكتەر ەدى-اۋ دەپ ارماندايسىڭ. امال نە، سول ارمان ارمان كۇيىندە قالىپ كەلەدى. جينالىس سايىن كۇتەتىنىڭ — ساكەن، كورەتىنىڭ — ارەدىك-ارەدىك كەزدەسىپ قالاتىن مۇردەمدەر.
ارمان قۋىپ كەتە بەرمەي ساپارىمىزعا قايتا ورالايىق. سىرتتاي عاشىق ساكەنگە دەگەن ىنتىعىم وسىلاي تىندى. ءوز كورگەندەرىم: بەيىمبەت پەن ءسابيت. مۇنىڭ ەكەۋى دە قاراعاندىعا بارعان-دى. بياعاڭ كينو لەنتاسىنا بەيىمدەپ جازعان «التىن ساندىق» اتتى پوۆەسىن قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتار! جاقان سۇلەيمەنوۆ جولداستىڭ كابينەتىندە ون شاقتى ادامعا وقىپ بەرگەن-دى. ونىڭ الدىندا بارعان ساكەن دە «5000» دەيتىن ۇزاق ولەڭىن رەداكسياداعى جولداستارعا وقىپ بەرگەندە، كەزدەيسوق كەزدەسىپ ىشىندە بولعانمىن. قىسقاسى، بۇل ەكەۋىمەن از دا بولسا ءتۇس تانىستىعىم بار. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قالامىم ول ەكەۋىنىڭ ەشقايسىسىنا تارتپادى. وي كەزدىرىپ ىزدەگەندە، ەندىگى تاڭداعانىم عابيت بولدى. عابەڭنىڭ «شۇعىلاسى» سول كەزدە شىققان ەدى، ءوزىم كورگەن ءومىردى ءدال كورسەتكەندىگىنەن بە، سول شىعارماسىمەن ول مەنى وزىنە تارتىپ الدى. عابەڭ ول كەزدە «سوسياليست قازاقستان» گازەتىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولاتىن. ساكەنگە جازباق بولعان حاتىمدى ەندى سوعان جازىپ، جازۋشى بولۋدىڭ جولىن ەندى سونان سۇرادىم.
كۇندەردە ءبىر كۇنى جانتاسوۆ دەيتىن بەيتانىس جولداستان حات الدىم. ءسوز الپەتىنە قاراعاندا ءوزى «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە ىستەيتىن سەكىلدى. ول حاتتى عابەڭنىڭ تاپسىرۋىمەن جازىپ وتىرعانىن ايتىپتى دا، ماعان ايت دەگەن ءسوزىن تىرناقشانىڭ ىشىنە الىپ بىلاي دەپتى: «ءوزىڭنىڭ ەڭ جاقسى بىلەتىن ءومىرىڭدى — سول قاراعاندىڭدى جاز. جازعانىڭدى ماعان جىبەر، كەڭەسىمدى سوعان قاراي وتىرىپ بەرەيىن»، — دەپتى.
جانتاسوۆ جولداستىڭ بار جازعانى وسى. بۇل كەزدە مەن قارت جۇمىسشىلاردىڭ ومىرىنەن «زاۆال» دەيتىن پوۆەست جازىپ ءجۇر ەدىم، ونى اياقتاماستان قاراعاندى قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ جولداماسى بويىنشا جۋرناليستەر ينستيتۋتىنا كەلىپ قالدىم. بۇكىل الماتىدا تانيتىن ادامىم ەكەۋ-اق، ونىڭ ءبىرى — بىلتىر عانا تومەننەن جوعارىلاتۋ جولىمەن كوتەرىلىپ كەلىپ، ەت كومبيناتىندا پارتورگ بولىپ ىستەيتىن شامشۋالي مۋسين دەگەن قارت جۇمىسشى. ول ەكەۋمىز 9-شاحتادا بىرنەشە جىل بىرگە ىستەپ، بىرنەشە جىل كورشى تۇرعانبىز. ەكىنشىسى — «لەنينشىل جاس» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بايدابەك ءاليمانوۆ. ول قاراعاندى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قىزىلجار بولىپ تۇرعان كەزدە وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ كومانديروۆكاسىمەن قاراعاندىعا بارعاندا تانىسقانبىز. ءبىر عاجابى، ول كەزدەگى جاي تانىستىقتىڭ ءوزى وسى كۇنگىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ دوستىعىنان قىمبات بولاتىن.
ءشامشۋالي مارقۇم كەڭ پەيىلدى ادام ەدى، مەن سونىڭ ۇيىنە كەلىپ ءتۇستىم. ءبىراق پەيىلى قانشا كەن بولسا دا، ەكى بولمەلى ءۇي ەكى سەمياعا تارلىق ەتتى. ءۇيى جوق ادامنىڭ كۇيى جوق، كۇيى جوق سەميالى ادامنىڭ وقۋى مۇمكىن ەمەس ەكەن. سوعان كوزىم جەتتى دە، بايدابەكتى تاۋىپ الىپ، سونىڭ دەمەۋىمەن «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ مۇسا دىنىشيەۆ باسقاراتىن مەكتەپ ءبولىمىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرى بولىپ ورنالاستىم.
ونداعى جولداستاردىڭ ءبارى دە ىزگى جاندار ەكەن، رەداكتورى زارەپ تومىربەكوۆ، ونىڭ ورىنباسارى بايدابەك قانا ەمەس، بۇكىل كوللەكتيۆ مەنى باۋىرىنا تەز تارتىپ الدى. كوللەكتيۆتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنۋدىڭ قانداي باقىت ەكەنىن مەن تۇڭعىش رەت سوندا سەزدىم. ول كەزدە ءتىپتى ءبىر ەكى جىلسىز مۇمكىن ەمەس بولىپ كورىنەتىن ءۇي ماسەلەسى دە سول كوپتىڭ دۇمپۋىمەن تەز شەشىلدى. زارەپ پەن بايدابەك بۋحگالتەردى جەلكەسىنەن، اقشا زاڭىن بەلىنەن باسىپ وتىرىپ رەداكسيانىڭ ءبىر مىڭ سومىن شىعاردى دا، دزەرجينسكيي كوشەسىندەگى ءبىر ۇيعىردىڭ توبەسى تەسىك، ەسىگى جىرتىق ءبىر بولمە ءۇيىن ساتىپ اپەردى. توبەسى تەسىك، ەسىگى جىرتىق بولسا دا بۇل ءۇيدى مەن ءومىر بويى ۇمىتار ەمەسپىن. ويتكەنى ول ءۇي -مەنىڭ تۇڭعىشىم الماجانىم تۋعان، «زاۆالىم» مەن «ارمانسىزدارىم» دۇنيەگە كەلگەن قۇتتى مەكەنىم. جاڭاعى جاقسى جاندار مەنى ەكى ايعا جەتەر جەتپەستەن ءبولىم باستىعى ەتتى. سولاردىڭ قامقورىنىڭ اياسىندا بولىپ «زاۆالدى» دا تەز اياقتادىم. سونىڭ كولەمى ءبىر باسپا تاباقتاي ءبىر تاراۋىن الىپ عابەڭدى ىزدەدىم.
ول كەزدە «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكسياسى گوگول كوشەسى، 41-ۇيدە تۇراتىن. بارسام عابەڭنىڭ كابينەت! جوندەلىپ جاتىر ەكەن. ءوزىنىڭ وسى رەداكسيادا ەكەنىن بىلسەم دە، قاي ەسىكتى قاعىپ، قايدان تابارىمدى بىلمەي تۋر ەدىم. ءباري ءمازيتوۆ كەزدەسە كەتتى. «قاراعاندى پرولەتارياتى» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ تۇرعان كەزىندە مەنى تىلشىلىككە باۋلىعان وسى تاتار بولاتىن. بۇل — «ارانىڭ» جۇگىن ارقاسىنان كەشە عانا ءتۇسىرىپ، ارامىزدا «باكە» اتالىپ ارداقتالىپ جۇرگەن ءباري. ول «سوسياليستتىك قازاقستان» گازەتىنىڭ باسپا ءسوز ءبولىمىن باسقارادى ەكەن. ءجونىمدى بىلگەننەن كەيىن مەنى ەرتىپ الا جونەلدى.
— ءجۇر، ىزدەگەن ءعابيتىڭدى مەن تاۋىپ بەرەيىن.
ءباري ءبىر ەسىكتى اشتى دا رۇقسات سۇراماستان كىرىپ بار-دى، وعان ىلەسە مەن دە كىردىم. ۇستىندە قيسىق جاعالى سۋدىراعان اقسارى جىبەك كويلەگى بار، شاشىن سول كويلەكتىڭ جاعاسى قيسايعان جاعىنا قاراي قايىرعان، جاس بولسا دا ماڭقيعان ءبىر مارقاسقا وتىر. قاسقا بولماسا دا مۇنداي ماڭدايلى ادامدى ءبىزدىڭ جاق مارقاسقا دەيدى. ءوزىم ىزدەپ كەلگەن عابيت وسى مارقاسقا ەكەن. ءباري ونىڭ جۇمىس ىستەپ وتىرعانىنا قاراماستان مەنى تانىستىرىپ، ءوزىنىڭ جانتاسوۆ ارقىلى حات جازعانىن ايتىپ ەدى، «ا، سول سەپ بە ەدىڭ»، — دەگەندەي بەتىمە قارادى دا: «اكەلگەن ەشتەڭەڭ بار ما؟»- — دەدى. مەنىڭ ورنىما جاۋاپتى ءباري بەردى: «ءوزىڭ قالاعان قاراعاندى جايىنان ءبىر ۇزاق اڭگىمە جازعان ەكەن، سونىڭ ءبىر تاراۋىن ساعان الىپ كەلىپتى».
— قانە، — دەپ، عابەڭ اڭگىمەنى قولىنا الدى. اياق الىسىمدى بايقاعىسى كەلگەن بولۋ كەرەك، جارتى بەتتەيىن ىشىنەن وقىپ شىقتى دا الدىنا تاستاي سالدى، — كەلەسى بەيسەنبى كۇنى وسى مەزگىلدە كەل. وعان دەيىن وقىپ شىعۋعا تىرىسارمىن، — دەدى.
ول باسقا ءسوز ايتپاستان، ءجونىمدى دە سۇراماستان، وسىمەن ءسوز ءبىتتى دەگەندەي الدىندا جاتقان «زاۆالدى» الاقانىمەن ءبىر سيپادى دا قالا بەردى، كىرگەن بەتتە بەرگەن سالەمنەن باسقا تۋك ايتپاستان مەن كەتتىم. ءبىراق جاڭاعى ءبىر جۇمساق الاقان «جارايسىڭ، باۋىرىم» دەپ، ءوز ارقامنان قاعىلىپ تۇرعانداي بەلگىسىز ءبىر شاتتىق بيلەپ الدى. مەن ەسىككە بەتتەگەن كەزدە ءباري: «مەنى توسا تۇر»، — دەپ ەدى، مەن ءوزىمدى-وزىم تەجەي الماي سىرتقى ەسىكتىڭ باسقىشىنا كەلىپ ءبىر-اق توقتادىم. كوزىم الاتاۋدا، سول الاتاۋدىڭ بار اۋاسىن تۇگەل جۇتقىم كەلگەندەي شاتتىق كەرنەگەن كەۋدەمدى ونان سايىن كەرىپ تۇر ەدىم، ءباري كەلدى دە:
— ءجۇر، حاتشىعا بارايىق، — دەدى.
سەبەبىن ايتپاستان مەنى قايتادان ەرتە جونەلدى. ونىڭ حاتشى دەگەنى كەيكى تۇمسىق قارا كىسى ەكەن. ءباري وعان مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ايتىپ تانىستىرعان بولىپ ەدى، ونى تىڭداعان، مەنى كىسى دەپ ەلەگەن حاتشى جوق.
— مەن جاڭا عابيتپەن كەلىستىم، مىنا جىگىتتى مەن ءوز قاراۋىما ادەبي قىزمەتكەر ەتىپ الاتىن بولدىم، بۇيرىعىڭدى بۇگىننەن باستاپ دەپ بەرگەيسىڭ.
— بۇگىن دەپ تە، ەرتەڭ دەپ تە بەرەر بۇيرىعىم جوق، — دەپ، حاتشى جولداس كەيكى تۇمسىعىن مۇلدەم كەكيتىپ جىبەردى.
— نەگە؟
— بار قىزمەتكەرلەردىڭ وزىنە ورىندىق تاۋىپ بەرە الماي جاتقاندا مۇنى قايدا وتىرعىزباقپىن، توبەمە مە؟
— ەسىڭ دۇرىس پا، سوندا گازەت قىزمەتكەرلەرىنەن ورىندىق قىمبات بولعانى ما؟ — دەپ، ءباري داۋسىن كوتەرە باستاپ ەدى، اناۋ مۇلدەم ايعايلاپ كەتتى.
— الدىمەن الماتىدا نەنىڭ ارزان، نەنىڭ قىمبات ەكەنىن ءبىلىپ الۋ كەرەك، جولداس ءمازيتوۆ، — دەپ، ول ستولدى ءبىر ۇردى دا، — ءبىتتى، — دەدى مىڭق ەتىپ.
كەلەسى ءبىر كەزدەسكەندە مەنىڭ ول كەيكى تۇمسىقپەن قالاي قاعىسقانىمدى 40-شى جىلى مەن تۋرالى جازعان ءبىر وچەركىندە سەيتجان كەڭىرەك كەرشەۋلەگەن ەدى، سوندىقتان ونىڭ كىم ەكەنىن دە ايتپاي-اق قويايىن. ەكەۋى قاتتى كەتىپ بارا جاتقان سوڭ مەن باريگە جاقىنداپ بارىپ اقىرىن جەڭىنەن تارتتىم دا اۋىزعا الىپ شىقتىم.
مەن ءۇشىن ەشكىممەن ءتۇس شايىسپاي-اق قويىڭىز، مەنىڭ قىزمەتىم بار. وسى كورسەتكەن قامقورلىعىڭىزعا مىڭ دا ءبىر العىس، — دەپ ەدىم، ول قوشتاسقالى قولىن ۇسىندى دا:
ءبارىبىر، ءدال مىنا قارابايعا ەرەگىسكەندە سەنى وسىندا الدىرماي قويمايمىن، — دەپ ول قالا بەردى، مەنىڭ ىشتەي قارسىلىعىم بولسا دا، راقمەتتەن باسقاسىن ايتپاستان كەتە بەردىم.
ايتىلعان بەيسەنبى كۇنى، ايتىلعان ساعاتىندا بارسام، عابەڭ دە، ءباري دە جوق ەكەن. مۇمكىن گازەتىنە باساتىن بولىپ حاتشىسىنا تاپسىرعان شىعار دەگەن دامەمەن كەيكى تۇمسىق حاتشىعا بارىپ ەدىم، ول: «ءتىلشى حاتتارىن تىركەيتىن قىزدان بارىپ سۇرا»، — دەپ، تۇمسىعىن ءبىر-اق كوتەردى. مەن «ءتىلشى حاتى ەمەس، كوركەم زاتتى قاي قىزىڭىزدان سۇرايىن»، — دەپ ەدىم، مەنىڭ بۇل سوزىمە ول شامدانىپ قالدى. سول ەكى ارادا تۋ سىرتىمنان ءباريدىڭ تانىس داۋسى شىقتى.
— امانسىڭ با؟ سەنىڭ ول اڭگىمەڭدى عابيت بۇرناعى كۇنى عاليگە بەرىپ جاتقان-دى، ءسىرا «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنا جىبەردى-اۋ دەيمىن. انىق-قانىعىن عاليدەن ءبىل.
ول كەزدە عالي دە ماعان اسپانداعى جۇلدىزداي بەيتانىس ەدى.
— ونى قايدان تابار ەكەنمىن؟
— ءجۇر، ىزدەپ كورەيىك.
ءباري سونى ايتىپ بۇرىلعانشا بولعان جوق، ۇزىن كوريدوردىڭ سوناۋ ارعى باسىنان بىرەۋ دەدەكتەپ كەلە جاتتى.
— انە عالي.
ءباري سونى ايتتى دا ءوز كابينەتىنە كىرىپ كەتتى، مەن قاتتى ەكپىنمەن كەلە جاتقان عاليگە قارسى ءجۇردىم. ۇستىندە اشىق جاعالى كويلەگى بار، ەكى جەڭىن شىنتاعىنان اسىرا ءتۇرىپ تاستاعان، ءوزىم تۇرعىلاس جىگىت ەكەن. جەلە جورتقان جۇرىسىنەن اسىعىس ەكەنىن سەزسەم دە قارسى الدىنان كولدەنەڭدەپ تۇرا قالدىم.
— سالەمەتسىز بە؟
— ساعان نە كەرەك؟ — دەپ، ول دۇڭك ەتتى.
ونىڭ سالەمىمدى قابىل العان ءتۇرى وسى، سونىسىنا ساي مەنىڭ جاۋابىم دا ءسال شالكەستەۋ شىقتى.
— ءسىز كەرەكسىز، — دەپ، الىپ جۇمىسىمنىڭ ل<ايىن اي¬تىپ ەدىم، ونىڭ ءوڭى بىردەن جىلىپ، قولىمدى ۇستاي الدى.
— وندا قولىڭدى اكەل. ءعابيتتىڭ تاپسىرۋى بويىنشا مەن ونى «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنا بۇرناعى كۇنى ءوز قولىممەن اپارىپ بەردىم. ونىڭ رەداكتورى ساكەن، ارينە ول كىسىگە سەن جولىعا الماسسىڭ. قالماقان دەيتىن ورىنباسارى بار، سوعان بارىپ جولىق، ءعابيتتىڭ نە دەگەنىن دە سول ايتار، مەن اسىعىسپىن، ساۋ بول.
— ول رەداكسيانى قالاي تابامىن؟
— مىنا بۇرىشتى اينالساڭ، ءتورتىنشى قاقپانىڭ ماڭدايشاسىنا قاراساڭ ءبارىن دە تاباسىڭ. كراسينا كوشەسى، 41ء-ۇي، — دەگەن ءسوزدى جۇرە ايتىپ، عالي كەتە باردى. ول كەزدە «سوسياليستىك قازاقستان» مەن «جازۋشىلار وداعى» تۇرعان ءۇيدىڭ اۋلاسى ىرگەلەس دەرلىكتەي جاقىن ەكەن. ءوز گازەتىنە باسا سالماي وزگەگە سىرعىتا سالعانى ءۇشىن عابەڭە ىشتەي قىنشىلا-قىنشىلا سول عالي ايتقان قاقپاعا جەتتىم. جازۋشىلاردىڭ ءۇيى جەر بەتىنە تەرەزەلەرى عانا كورىنەتىن استىڭعى قاباتىندا باسشىلاردىڭ جابىق ماگازينى بار جالعىز قابات بولسا دا ەڭسەسى بيىك، كوك توبەلى، ادەمى ءۇي ەكەن. سول ءۇيدىڭ تەرەزەسىنىڭ الدىنان وتە بەرگەنىمدە قۇلاعىما باقسىنىڭ سارىنى ساپ ەتتى. مەن اقىرىپ تۇرا قالدىم. ءبىزدىڭ اۋىلدا بولەكباي دەگەن باقسى بولعان ەدى، مىنا داۋىس سونىڭ سارناعان كەزدەگى زارىنان ءبىر اينىمايدى. مەن اڭ-تاڭمىن. قايدا كەلدىم وسى؟ اداسىپ كەتىپ، باقسىلاردىڭ ويناق سالاتىن ۇيىنە كەلگەن جوقپىن با دەگەن ويمەن ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنداعى جازۋلارعا قاراپ ەدىم، جوق، اداسپاعان سەكىلدىمىن. «جازۋشىلار وداعى»، «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى، «قازاقستان كوركەم ادەبيەت باسپاسى»، «ليتفوندا»، «ارحيۆ باسقارماسى» دەگەن التىن جازۋلار جارقىراپ تۇر. ءبىراق جاڭاعى باقسىنىڭ سارىنى وسى ءۇيدىڭ ىشىندە. مەن قۇلاعىمدى سول سارىننان الماستان اۋلاعا كىردىم، وڭنان سولعا قاراي اينالىپ كەلىپ باسقىشتى ورلەدىم. ءالى ءبىر جان كەزدەسكەن جوق. مەن باسقىشتى ورلەگەن سايىن جاناعى سارىنعا جاقىنداپ كەلەمىن. كىشكەنە كوريدورعا كەلىپ كىردىم. ون. جاقتا ءبىر شاعىن ەسىك، قاق ماڭدايدا ءبىر ۇلكەن ەسىك تۇر. جاڭاعى سارىن سول ۇلكەن ەسىكتىڭ ار جاعىندا. نەدە بولسا، سول باقسىنى كورەيىن دەگەن ويمەن قارسى ەسىكتى اشتىم. ول جان-جاعىنا كەتەتىن بىرنەشە ەسىگى بار ۇلكەن زال ەكەن. زالدىڭ ءار جەرىندە بىرىمەن-بىرى ءيىن تىرەسكەن، بىرىمەن-بىرى تۇيىسكەن ون شاقتى ستول تۇر، تۇسكى اسقا كەتكەن بولۋ كەرەك، ءبىر ستولدان باسقاسىنىڭ ءبارى بوس. تەك قارا توردەگى كىشكەنتاي ستولدا بەتىن تەرەزەگە بەرىپ الا تاقيالى بىرەۋ ولەڭ وقىپ وتىر. جاڭاعى سارىن سونىڭ سارناۋى ەكەن. ول جەلكە جاعىنان مەنىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىمدى سەزسە دە سارناۋىن توقتاتقان جوق، سول قىلىعىنا ەرەگىسكەندەي مەن دە ونى كۇتپەستەن: «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ رەداكسياسى قايدا ەكەن ايتىڭىزشى»، — دەدىم. ول ولەڭ وقۋىن توقتاتپاي ءبىراق، موينىن بۇرعان جوق، قولىنداعى قالامىن يىعىنان اسىرا كەرى سەرپىدى دە:
— اناۋ ەسىكتەن شىق تا، سول جاقتاعى ەسىكتەن كىر، — دەدى.
كەيىن ءبىلدىم، بۇل ءوزىنىن «پيلوت سىرى» دەيتىن جاڭا پوەماسىن وقىپ وتىرعان جۇماعالي ساين ەكەن. مەن ونىڭ بەتىنە قاراماستان سىلتەگەن ەسىگىنەن شىعىپ، سول جاقتاعى اشتىم. ول اياداي عانا شاعىن بولمە ەكەن. ەكى جاعىندا ەكى، تورىندە ءبىر ستول تۇر. ستولدارى بولمەسىنە ساي ءتورت بۇرىشتىلاۋ، شاعىن، «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالى مەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكسياسى دەگەنىمىز وسى ەكەن. سول جاقتاعى ستولدا باسى قاۋعاداي بىرەۋ وتىر، باسقا جان جوق. بۇل قاۋعا باس «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ جاۋاپتى سەكرەتارى عازيز وسپانوۆ ەكەن. امانداسىپ ءجون سۇراسقاننان كەيىن، مەن قالماقاندى سۇراپ ەدىم، ول ىشقىرىنان ساعاتىن الىپ قارادى دا: «كەلەتىن ۋاقىتى جاقىن، كەشىكپەي كەلىپ قالار»، — دەدى. ساعات ون ەكىنىڭ كەزى ەدى، سوندىقتان"ونىڭ «كەلەتىن ۋاقىتى جاقىن» دەگەن سوزىنە تۇسىنە الماي وتىر ەدىم، ەكى قولتىعىندا ەكى ۇلكەن پاپكاسى بار، كوزى جىلتيعان، مۇرتى پۇشتيعان، تەرىسى كۇنگە قاقتالعانداي بەت سۇيەگىنە جابىسىپ قالعان بىرەۋ كىرىپ كەلدى. ونىڭ سوڭىندا بياعاڭ كەلەدى. ەسىگىن بياعاڭ اشقىزىپ، سوعان جاپقىزىپ كەلە جاتقان مىنا سىرىڭكە قارانىڭ كىم ەكەنىن بىلە الماي تاندانا قاراپ مەن وتىرمىن. ىزدەگەن قالماقانىم وسى ەكەنىن توردەگى ستولدىڭ ار جاعىنا بارىپ، قولتىعىنداعى پاپكالاردى سول ستولدىڭ ۇستىنە سىلق ەتكىزگەن ەكپىنىنەن سەزدىم دە، اڭىرىپ قالدىم. بولمەدە كەلگەندەرگە ارنالعان ەكى عانا ورىندىق بار، ونىڭ ءبىرى عازيز وتىرعان جاقتا، قالماقاننىڭ ستولىنا جاقىنداۋ تۇرعان-دى. مەن سوندا وتىرعانمىن. شامامنىڭ بار كەلگەنى وتىرعان قالپىمدا شەگىنىپ قالماقاننان الىستاپ كەتتىم. بياعاڭ الىستان باس يزەپ امانداستى دا، قالماقاننىڭ ار جاعىندا تۇرعان ورىندىققا وتىرا كەتتى. ءسىرا، ەكەۋىنىڭ جول-جونەكەي باستالعان ءبىر اڭگىمەسى اياقتالماعان سەكىلدى. قالماقان ءبىر پاپكانىڭ بەتىن اشىپ جىبەرىپ ەدى، مەنىڭ «زاۆالىم» ەڭ ۇستىندە جاتىر ەكەن.
— مىنا ەكەۋى تولعان جاستاردىڭ شاتپاقتارى... جۋرنالعا باسپايسىڭ دەپ مەنى ولار، جامان جازاسىڭدار دەپ مەن ولاردى جەتپىس جەتى اتادان بەرمەن قاراي سىباسامىز، سوندا قايسىمىزدىكى كوگى؟ — دەپ، بياعاڭا تورەلەتەدى. ول كىسى تىلگە باي بولعانىمەن سوزگە ساراڭ ەدى، ماڭداي شاشىن ۇرالاپ كۇلە قاراپ وتىرعان قالپىن بۇزباستان: «ارينە سەنىكى كون»، — دەپ مىرس ەتتى دە، ونان ءارى بارعان جوق.
ءسوزىنىڭ قيسىنىنا قاراعاندا قالماقان مىنا قولجازبالاردىڭ شەك قارنىن تۇگەل اكتارىپ، باقايشاعىن تۇگەل شاعىپ شىققان سەكىلدى، كەلتىرىپ وتىرعان مىسالدارى تىم قيسىندى. قالماقان سولاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن مىسقىلداپ مىرس-مىرس كۇلەدى. ول كۇلگەن سايىن مەنىڭ قانىم مۇزداي تۇسەدى. ونى ول سەزەر ەمەس. ءتىپتى، ءبىزدى ەلەيتىن ءتۇرى جوق. «قاپ، مىنانىڭ ىزاسىن-اي، ءا»، — دەپ، ىشتەي كىجىنۋدەن ءارى بارا الماي مەن وتىرمىن. جايىما جۇرە بەرمەي جازۋشىلىقتا نەم بار ەدى؟ «ءاي، ەندى قايتىپ سەندەردى كورەتىن بولسام كوزىم شىقسىن»، — دەپ، وزىمە-وزىم ىشتەي انت ەتتىم دە، قالماقان جەتپىس جەتى اتاعا قايتا ءبىر ورالعان كەزدە اقىرىن تۇرەگەلدىم. سوندا عانا نازار اۋداردى.
— جولداس، سەنىن مەندە جۇمىسىڭ بار ما ەدى؟
مەن جۇمىسىمنىڭ بار-جوعىن ايتپاستان بىردەن قياسقا كەشتىم:
— بىرنەشەۋى جابىلا قالسا ەرگەجەيلەر دە بىردەڭە ىستەي الار. وسىدان ءارى بارماستان قوش ايتىسايىق، دۇنيەمدى وزىمە قايتارىڭىز.
ەكەۋىمىزدىڭ قاعىسىمىزدى كورگىسى كەلمەگەن بولۋ كەرەك بياعاڭ: «مەنىڭ ءىلياسقا جولىعاتىن اسىعىس جۇمىسىم بار ەدى»، — دەپ، شىعا جونەلدى. ەندى اياماي سايىسۋعا بولادى. وسىنداي ويمەن قالماقانعا جاقىنداي ءتۇستىم. مەنىڭ ىزامەن ايتىلىپ كەتكەن جاڭاعى ءبىر سوزىمە شامدانعان بولۋى كەرەك، ونىڭ تار تاناۋى مۇلدەم قۋسىرىلىپ، كوزى مۇلدەم تىكىرەيىپ كەتتى.
— سەنىڭ بىزدە قانداي دۇنيەڭ بار ەدى؟ — دەپ، ول سۇرلانا ءتۇستى.
— سىزدەن الار سىباعاسىن باسقالاردان بۇرىن الىپ جاتقان مەنىڭ اتا-بابام بولار، ويتكەنى «شاتپاعىم» باسقالاردىڭ ۇستىندە جاتىر ەكەن، — دەپ ەدىم، ول:
— مىناۋ ما؟ — دەپ، «زاۆالدى» كوتەرىپ الدى.
— ءيا.
و، عاجاپ، جاڭا عانا جىلانشا جيىرىلىپ، قاس-قاباعىنىڭ ءاربىر تۇگى جۇرەگىمە تىكەندەي قادالىپ تۇرعان قالماقانىم كەنەت جادىراپ سالا بەردى.
— ويباي، اينالايىن، كەشىر، ول توپتىڭ ىشىندە سەن جوقسىڭ، — دەپ ۇمتىلىپ بارىپ، ءوزىم جاڭاعى ورنىما قالدىرىپ كەتكەن ورىندىقتى ستولىنىڭ قاسىنا جاقىنداتىپ، مەنى سوعان وتىرعىزباق بولىپ ەدى، جاڭاعى ءبىر سوزدەرى قانىمدى قاتىرىپ تاستاعان ەكەن، مەن ءوزىمدى-وزىم يە المادىم. ول ءوزىنىڭ مەنى قۋانتاتىنىنا سەنىمدى بولۋ كەرەك، بەيتانىس بولسام دا ەسكى دوسىڭداي ەركىن قيمىلداپ يىعىمنان باسىپ قالىپ ورىندىققا سىلق ەتكىزدى.
مىنە، سەنىڭ اتا-باباڭا سايلاعان سىباعامىز مىنانداي، تىڭداي بەر، — دەپ، اڭگىمەنى قولىنا الدى دا، ونىڭ ءبىرىنشى بەتىنىڭ جوعارعى اق جەرىنە جازىلعان ءبىر جازۋلاردى وقي جونەلدى.
«ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ القاسىنا! مەن جاس تالانت ءالجاپپار ابىشيەۆ جولداستىڭ مىناۋ ۇزاق اڭگىمەسىن قىزىعا وقىپ شىقتىم. تىرناقالدى شىعارمانىڭ مۇنداي ءپىسىپ كەلگەن ءتۇرىن ءوزىمنىڭ ءبىرىنشى كورۋىم. بىر-ەكى ءسوزىن وزگەرتكەنىم بولماسا، قالام تيگىزگەنىم جوق. كولەمى ۇلكەن بولعاندىقتان گازەتكە باسا الماي سىزدەرگە جىبەرىپ وتىرمىن. جۋرنالدىڭ الداعى سانىنان قالدىرماي، وسى قالپىندا وزگەرتپەي باسۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. جۋرنالدىڭ القا مۇشەسى — ع. مۇسرەپوۆ».
— عابيت اعاڭ ولاي دەسە، ساكەن اعاڭ بىلاي دەيدى، — دەدى قالماقان شابىتتانا ءتۇسىپ، — سەنىڭ بۇل اڭگىمەڭدى عابيتتەن كەلگەن كۇنى ءوزىم وقىپ شىعىپ، كەشە ساكەنگە بەرىپ ەدىم، ول دا وقىپ شىعىپتى. مەن وسى كەلگەندە سول ساكەننەن كەلدىم، — دەدى دە، اڭگىمەنىڭ ەڭ اقىرىندا اشىق تۇرعان جارتى بەتكە ءوز قولىمەن جازىلعان ءبىر جازۋلاردى وقي باستادى.
— ەندى جۋرنالدىڭ القاسىنىڭ اتىنان جازعان ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدى تىڭدا! جازۋ مەنىكى، ءسوزى ساكەندىكى. ول مىنانداي: «وسى اڭگىمەنىڭ اۆتورى ءالجاپپار ابىشيەۆ سەكىلدى جاس تالانتتى تاۋىپ بەرگەنى ءۇشىن عابيت جولداسقا جۋرنالدىڭ القاسى اتىنان العىس ايتامىن. ءالجاپپار جولداس اڭگىمەسىنىڭ جالعاسى مەن ءوزىنىڭ ادرەسىن جۋرنالعا تەز جىبەرەتىن بولسىن. ساكەن».
مەن ىشتەي قاتتى قۋانىپ وتىرمىن، ءبىراق راقىمەت ايتۋعا اۋزىم بارار ەمەس. ءتىپتى، سويلەسۋگە دە ءجوندى زاۋقىم بولماي، ادرەسىمدى سۇراعاندا «لەنينشىل جاس» دەي سالدىم.
— وندا كىم بولىن ىستەيسىڭ؟
— بۇرىن ادەبي قىزمەتكەر ەدىم، ءبىر جەتىدەن بەرى ءبولىم باستىعىمىن.
— وندا بارعانىڭا قانشا بولدى؟
— ەكى ايداي بولىپ قالدى.
— وھو!
وسىمەن سۇراۋلار دا، ماعان بەرىلگەن جاۋاپ تا ءبىتتى. «وھو» دەۋمەن عانا تىنىپ قالماقان قالدى، وسىنىڭ ءبارى ءبىر العىسقا تاتيتىن ەدى، ونى ايتا الماستان مەن كەتتىم.
كەلەسى كۇنى «زاۆالدىڭ» جالعاسىن اپارىپ قالماقاننىڭ ءوز قولىنا تاپسىردىم، العىس ايتۋدىڭ ىقىلاسى بۇل ساپاردا دا كەلە قويعان جوق.
ارادا ءبىر جەتى وتكەن ەدى، ءبىر كۇنى قالماقان تەلەفون سوعىن، ەرتەڭ ساعات ەكىنىڭ كەزىندە جۋرنال رەداكسياسىنا كەلىپ كەتۋىمدى سۇرادى.
مەنىڭ نە ءۇشىن ەكەنىن سۇراۋىم كۇدىكتىلەۋ ەكەنىن سەزگەن ول:
— قورىقپا، «زاۆالىڭ» باسپاحانادا تەرىلىپ، تەرىلگەن جاعى باسىلماستان تالاپايعا ءتۇسىپ جاتىر، — دەدى كۇلە سويلەپ. ءساتى ەندى عاپا كەلگەندەي «راقمەت» دەگەن ءسوز اۋزىمنان سوندا عانا شىقتى.
ەرتەڭىندە ايتىلعان ساعاتىندا بارىپ ەدىم، قالماقان انەۋكۇنگى شاتپاقشىلاردىڭ بىر-ەكەۋىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. وبالى قانەكي، ولارعا اقىل-كەڭەسىن قاتتى بولسا دا جاقسى ايتىن وتىر. ولار كەتىسىمەن مەنى وزىنە جاقىنىراق وتىرعىزىپ الىپ، ءقازىر وسىندا ساكەننىڭ كەلەتىنىن، ونىڭ مەنى جۋرنالدىڭ قىزمەتىنە العىسى كەلەتىندىگىن، ول ءۇشىن اڭگىمەلەسپەك ويى بارىن ايتا باستاپ ەدى، بىرەۋدىڭ تەلەفون سىلدىرى ءبولىپ جىبەردى. قالماقان ول ادامنىڭ سۇراۋلارىنا دۇمبىلەزدەۋ جاۋاپ بەرىپ وتىر ەدى، ءبىر كەزدە داۋسى زىلدىرەك شىقتى.
— نەمەنە، قۇداي جالعىز مەن عانا عوي دەيمىسىڭ؟ مەنەن دە ۇلكەن ساكەن دەيتىن قۇداي بار. قۇداي ايتسا، پايعامبار قىڭق دەمەيدى. سەن ءۇشىن ومىرىڭدە جان بالاسىنا قىڭق دەگىزبەگەن ساكەنگە مەن مىڭق تا دەي المايمىن. ءيا، سولاي، باۋىرىم. سولاي بولاتىن ءتۇرى بار. مۇنان باسقا دا كۇن بار عوي، ءبىر ءجونى بولار... ول ءۇشىن كۇيىنبە!.. Ay، مۇنان باسقا دا كۇن بار دەگەن سوزگە تۇسىنسەڭشى. اشىق ايتسام بىلاي: ساكەن اعاي سوۆناركومنان ءبىر شتات سۇراپ ءجۇر، ەگەر تيە قالسا سول ورىن سەنىكى... ە، مەن قوشقار بولسام بولايىن، سەن اشتان ولگەن قاسقىردىڭ كەبىن كيمەي، ساۋ بولا تۇر.
سوڭىنان ءبىلدىم، قالماقانمەن تەلەفوندا بۇلاي قاجاسقان مارقۇم ءاليحان سۇلەيمەنوۆ ەكەن. سوزدەرىنەن بايقالعانداي قالماقان جۋرنالعا سونى الماقشى ەكەن، ساكەن قابىلداماپتى.
تەلەفون ورنىنا قويىلعانشا بولعان جوق، ەسىكتى تاياعىمەن ءتۇرتىپ اشىپ، اياعىن ساندەنە باسىپ ساكەن كىرىپ كەلدى. سۋرەتى بولماسا ءوزىن كەرگەنىم وسى. وسى بولسا دا تاني كەتتىم. ۇستىندە اقسۇر كوستيۋمى، سوعان تۇستەس اقسۇر قالپاعى، قولىندا سىرلى ادەمى تاياعى بار. ءبارى دە ءبىر وزىنە عانا ارناپ جاسالعانداي، ءبارى دە باسقاعا جاراسپايتىنداي كورىنەدى. ول كىرىپ كەلگەن كەزدە توردەگى قالماقاننان باستاپ ءبارى دە ۇشىپ تۇرەگەلدى. ولارعا ىلەسە مەن دە تۇردىم، ءبىراق سالەم بەرىپ قول ۇسىنۋعا باتىلىم جەتپەدى. قايسىبىرەۋلەر سالەم دە بەرە الماي بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەيدى، مەندە ول دا جوق. ەكى كوزىم ساكەندە. سول ساتتە ول مەنىڭ كوزىمە جارىق جۇلدىزدان جارالعانداي كورىنگەن ەدى، ءبىر عاجابى سول سەزىم كوكەيدە ماڭگى قالىپ قويدى. ايتا كەتەتىن ءبىر شىندىق، ول سۋرەتتەگىسىنەن سۇلۋ ەكەن. سونان بەرى سالىنعان تالاي سۋرەتىن كوردىم، سۇلۋلىعىن، اسىرەسە نۇر توگىلىپ تۇرعانداي سەزىلەتىن بەت اجارىن جەتكىزە العان بىردە-بىر سۋرەت كورگەن ەمەسپىن.
سەن كوز قيىعىن جاعالاي ماڭعازدانا تاستاپ، باسىن ءسال يزەدى دە، سىرلى تاياعىن سەرپەي ۇستاپ قالماقانعا جاقىندادى. ونىڭ كىرپىگى اۋىر قيمىلدايتىن كوزىمەن ەتكەن يشاراتىنا تۇسىنگەندەر وتىرا باستادى دا تۇسىنبەگەن مەن سياقتى بوگدەلەر سول تۇرعان جەرىمىزدە تۇرىپ قالدىق. ساكەننىڭ ءوزى دە وتىرعان جوق، تاياعىن جامباسىنا تىرەي تۇرىپ قالماقانعا ءار ءتۇرلى تاپسىرمالار بەرە باستادى. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى تەز ءبىتتى، ساكەن ايتارىن ايتىپ، بەرەر بۇيرىعىن بەرىپ بولعاننان كەيىن كەتۋگە ىڭعاي بەرگەن كەزدە قالماقان يەگىمەن مەنى نۇسقاپ:
— «زاۆالدىڭ» اۆتورى مىنا بالا، ءسىز تانىسامىن دەگەن سوڭ شاقىرعان ەدىم، — دەدى.
ساكەن باس-اياعىما كوزىن ءبىر جۇگىرتىپ ەتتى دە:
— ەرتەڭ ساعات ەكىنىڭ كەزىندە ماعان كەل، — دەدى. مەن ونىڭ بەتىنە قاراي قالدىم. ول قاراسىمدا «قايدا بارايىن؟» دەگەن سۇراۋ تۇرعانىن سەزگەندەي:
— ءۇيدىڭ ادرەسىن قالماقان ايتار، — دەدى دە، شىعىپ كەتتى. ول كەتىسىمەن قالماقان جارتى جاپىراق قاعازعا «كارل ماركس كوشەسى، 97ء-ۇي» دەگەن جازۋدى جازىپ قولىما بەردى. وسى ەكى ءسوزدى ساكەننىڭ ءوزى ايتا سالماي، قالماقانعا ايتقىزعانى ەرسىلىك سياقتى. ءبىراق سول ەرسىلىك ساكەننىڭ بويىنا ەركەلىكتەي جاراسادى ەكەن. جۇرتتىڭ كوزىنە پاڭدىق بولىپ كورىنەتىن وسى مىنەز ەكەنىن تۇنعىش رەت وسى ارادا سەزدىم.
ساكەننىڭ ءۇيىنىن ادرەسى جازىلعان جارتى جاپىراق قاعازدى باقىت كىلتىندەي كورىپ كوشەگە سىيماي كەلەمىن. كەيدە ءوزىمدى ايالاپ وتىرعان «لەنينشىل جاستاعى» جولداستار ەلەستەپ، قيالىمدى باسقا جاققا الىپ كەتەدى.
ول كۇنى ءتۇندى دوڭبەكشۋمەن وتكىزدىم. كوز الدىمدا ساكەننىڭ ماناتى كەسكىنى، قۇلاعىمدا جۇماعالي سارسەكوۆتىڭ اڭگىمەسى تۇر. بۇرىنعى ەستىگەندەرىم مەن بۇگىنگى كورگەندەگى سەزگەندەرىمدى وي تارازىسىنا سالىپ قاراسام: ول ومىردە باردىڭ ءبارىن وزىندەي سۇلۋ بولعانىن تىلەيتىن ادام سەكىلدى. سوندىقتان ونىڭ تالعامايتىنى جوق. ول دوستىق پەن جولداستىقتى دا، ىنىلىك پەن ىزگىلىكتى دە تالعايدى، تالعامىنا تاتىمايتىنداردى تاپتاپ جۇرە بەرەدى. مۇمكىن ونىڭ تالعامىنا «زاۆالىم» تاتىعانىمەن ءوزىم تاتىماسپىن. ءتىپتى، تاتىعان كۇندە «لەنينشىل جاستاعى» جولداستاردى ءقايتتىم؟ ولاردىڭ ىستىق قۇشاعىن قالاي تاستاپ كەتپەكپىن؟ وسىنداي سۇراۋلارى كوپ، بىردە-بىرىنىڭ جاۋابى جوق ويلارمەن جاتىپ ۇيىقتاماستان تاڭدى اتقىزدىم دا، ورازامدى اشار-اشپاستان جۇمىسقا باردىم. بايقايمىن، كۇندەگىدەي ەمەسپىن، الدەبىر قىلمىس جاساپ قويعانداي جولداستاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ بەتىنە ءجوندى قارامايمىن. بۇل ءوز باسىم بۇرىن كورمەگەن «ازان». ويلاپ قاراسام ول ازاپتان قۇتىلۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار ەكەن، ول — وسى ورىننان كەتپەۋ. سول ويعا بەكىنىپ الىپ، ايتىلعان ساعاتىندا ساكەننىڭ ۇيىنە باردىم. ەسىك الدىندا زايىبى گۇلباھرام ءجۇر ەكەن. ول ساكەننىڭ قاي كەزدە كىمدى قابىلدايتىنىن بىلەتىن بولۋ كەرەك، اماندىق سۇراسىپ كىم ەكەنىمدى بىلگەننەن كەيىن ۇيگە قاراي باستاي جونەلدى. گۇلباھرامعا ەرىپ ىشكە كىرسەم. ساكەن ورتاداعى ۇلكەن بولمەنىڭ ءتور جاعىنداعى ديۆاندا «سارىجايلاۋدى» تارتىپ وتىر ەكەن. كەشەگىدەي ەمەس بويىم ۇيرەنىپ قالىپتى، داۋسىم ەركىندەۋ شىقتى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم.
— ۋاعالايكۇمىس سالەم.
جۇزبە-جۇز ءبىرىنشى كەزدەسكەندە ەستىگەن سونى سەزىم وسى كۇمىس سالەم بولدى. ول يەگىمەن نۇسقاپ ورتاداعى ۇزىن ستولدىڭ باس جاعىندا تۇرعان ورىندىقتى ۇسىندى، مەن يمەنە باسىپ كەلىپ سول ورىندىققا وتىردىم. ول قالپىن وزگەرتكەن جوق، نە ويلاپ وتىرعانىن كىم ءبىلسىن، ەكى كوزىن ماعان قاداپ الىپ دومبىراسىن اقىرىن شەرتىپ وتىر.
قاھارلى موللانىڭ الدىندا قايمىعىپ وتىرعان شاكىرت بالاعا ۇقساپ مەن وتىرمىن. ءبىر كەزدە بارىپ ول ءۇن قاتتى:
— «زاۆالىڭ» زاۆودتاردى اعىلشىندار بيلەپ تۇرعان ءداۋىردى كورسەتەدى ەكەن. ونىڭ ماتەريالىن قايدان، قالاي العانىڭدى ايتشى؟
وتكەندەگى تاريحىمنان، بۇگىنگى جاعدايىمنان ءبىر اۋىز سۇراماستان اڭگىمەنى بىردەن بۇلاي باستاۋى ۇناعان جوق، ۇناماسا دا امال جوق. مەن ونىڭ ماتەريالدارىن «سپاسسك»، «قاراعاندى»، «قىزىلوسپە»، «بەرىكقارا»، «سامەمبەت» زاۆودتارىندا ىستەگەن قارت جۇمىسشىلاردان قالاي العانىمدى، ولاردىڭ بۇرىن كىم بولىپ ىستەگەنىن، ءقازىر قايدا نە بولىپ ىستەيتىندەرىن تۇگەل ايتىپ شىقتىم. ول وزىنە بەيمالىم «بەرىكقارا» مەن «سامەمبەتتىڭ» قاي جەردە ەكەنىن سۇراپ الدى دا:
— جۇلىن قۇرتتار جەرىمىزدىڭ وكپەسىن ءتاۋىر-اق تەسكىلەگەن ەكەن اۋ، — دەدى.
ول ءوز سۇراۋىن ءوزى سولاي ءتۇيىپ تاستادى دا، جازۋشى دەگەننىڭ نەندەي سيقىرشى ەكەنىن ايتا باستادى. «جازۋشى» دەگەن — ءسوز قالاۋشىسى، ءسوز كەستەشىسى، ءسوز شەبەرى، ءسوز زەرگەرى، ءسوز زەرگەرى بولعاندا جاي عانا زەرگەر ەمەس — ءسوز ارقىلى ادامنىڭ جان جۇيەسىن، سانا-سەزىمىن تاربيەلەيتىن زەرگەر. سوندىقتان دا ول «ادام جانىنىڭ ينجەنەر!».
ارادا ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن ول كىسى مەنىڭ «زاۆال» اتتى تىرناقالدى جيناعىما رەداكتور بولىپ بەتاشار جازعان ەدى، ادەبيەتتىڭ تىلىنە مەيلىنشە ءمان بەرەتىن بولۋ كەرەك، ءوز ۇيىندە ايتىلعان وسى سوزدەردى سول بەتاشاردا قايتالاپتى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءسوز سول بەتاشاردان ادەيى الىنىپ وتىر.
ول جازۋشىلىقتىڭ قاسيەتىن وسىلاي دارىپتەپ بولعاننان كەيىن، ەندىگى ءسوزىن سالماقتاپ العىسى كەلگەندەي ءسال كىدىردى دە:
— ال، جان ينجەنەرى جولداس، جاندى تەربەي الاتىن ءبىر مىقتى ءسوزدى تاپشى، «جاندى تەربەي الاتىن» دەگەنگە كوپ تەرلەمە. ەستىگەن قۇلاقتى ەلەڭ ەتكىزەتىن، جۇرەكتى وزىنە تەز تارتىپ الاتىن ءسوز بولسا قاناعات. تەك، الگى، كۇندە ايعايلاناتىن «ۋرا! جاساسىن!» سياقتى جاڭا سەز ەمەس، مەنىڭ سۇراپ وتىرعانىم قازاقتىڭ ءتول ءسوزى.
ول سونى ايتتى دا مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتكەندەي ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. گۇلباھرام قىمىز اكەلىپ بەرىپ ەدى، ونى كوپ كىدىرتكەن جوق. سول قىمىزدىڭ ءبىر كەسەسى مەنىڭ دە الدىمدا تۇر. قانشا شەلدەسەم دە ەركىن جۇتا الماي اندا-ساندا ءبىر ۇرتتاپ وتىرمىن.
مۇنداي سۇراۋدى كۇتپەگەندىكتەن بە، ومىرىندە ەمتيحان بەرىپ كورمەگەن مەن ءۇشىن بۇل ەڭ اۋىر سىن بولدى. ءار قيالدى ءبىر قۋىپ، ءار ءسوزدىڭ ىزىنە ءبىر تۇسەمىن. بىردە-بىرى ساكەن تۇگىل ءوز تالعامىما دا تاتيتىن ەمەس. ءارۋاق شاقىرۋ ەسىمە ءتۇسىپ ەدى، تىم ەسكى كورىندى دە وعان توقىراي المادىم. ءبىر كەزدە ەسىمە ەلدىڭ جاۋ تيگەندە سالاتىن اتتانى ساپ ەتتى.
— اتتان! — دەدىم جۇلىپ العانداي.
سول ءسوزدى تاپقانىما قۋانىپ بەتىنە قاراي قالىپ ەدىم، ول وڭىنەن تۇك بايقاتپاستان:
— وسىعان ءبىر مىسال ايتشى؟! — دەدى.
مەن نايزانىڭ نە ەكەنىن بالا كەزىمدە اۋىلداسىم يساتاي دەگەننىڭ ۇيىنەن كورگەنمىن. يساتايدىڭ اكەسى باتىر بولعان دەسەدى، بىزدەر كورگەن ءوزى دە ەر جىگىت ەدى. سول ەسىل ەر ءبىر جىلى مۇرنىنان قان كەتەتىن ءبىر بەلگىسىز اۋرۋعا شالدىقتى. ءبىر اققاندا جارتى لەگەن قان اعادى، قان ازايعان كەزدە شالقاسىنان جاتقىزىپ قويادى. ازدان سوڭ قان قايتا اعادى. وسىنىڭ نە سىرقات ەكەنىن، نەندەي ەمى بارىن بىلەتىن بۇكىل ەلدە ءبىر جان جوق. ونىڭ قارت شەشەسى، جاس ايەلى بار ەدى. ءبىر كۇنى ىڭىردە اكەمنىڭ جۇمساۋىمەن ءحالىن بىلگەلى بارسام، يساتاي وت باسىنا سالىنعان جەر توسەكتىڭ ۇستىندە شالقاسىنان سۋلاپ جاتىر ەكەن. ءوزى قىزىل شىرايلى، سۇلۋ جىگىت بولاتىن. سول قىزىل شىرايلى ونىندە جالعىز تامشى قان قالماي قۋ شۇبەرەككە ۇقساپ كەتىپتى. شەشەسى ماڭدايىنان، ايەلى اياعىنان سيپاپ وتىر. مەن ونىڭ بەتىنە ءجوندى قاراي الماستان وتتىڭ ەسىك جاعىندا وتىرمىن. ءبىر كەزدە اۋلاقتاعى جىلقىشىنىڭ اتتاپ سالعان ايعايى ەستىلدى. ومى ەستي سالا بۇكىل اۋىل ەرە تۇرەگەلدى. سول كەزدە جاناعى قانسىراپ جاتقان يساتاي «نايزام... نايزام قايدا؟» دەپ، بوساعا جاقتا سۇيەۋلى تۇرعان نايزاسىنا قاراي تۇرا ۇمتىلدى. ۇستاي العان شەشەسى مەن ايەلىنە بوي بەرمەستەن وتتىڭ ۇستىنەن اتتاپ ءوتتى دە، نايزاسىنا جەتە بەرە قۇلاپ ءتۇستى.
مەن وسى حيكايانى ايتا كەلىپ:
— ول كەزدە ءبىزدىڭ ەل توقا دەيتىن ەلمەن بارىمتالاس بولا بەرەتىن، جىلقىعا تيگەن سولار ەكەن، — دەپ ەدىم، ساكەن مۇرتىنان كۇلە قاراپ:
— ە، سەن قاراكەسەك ەكەنسىڭ عوي، — دەدى.
جەر شارىن تۇگەل شارلاسا دا، اينالىپ كەلىپ ەسكى «قوس وبانىڭ» تۇبىنە ۇيمەلەسىپ جايالىقتارىن جالاساتىن سۇمپايىلىق ول كەزدە بولمايتىن. ول كەزدىڭ ساكەنى توز-توز بولعان تايپالاردىڭ ۇلى بولعانىنان بۇكىل حالىقتىڭ ق ۇلى بولعاندى ارتىق كورەتىن. سوندىقتان ساكەڭنىڭ توقا ەكەنىن بىلەتىندەر از. قازاقستاننىڭ قاي ەلى بولسا دا ونى ءوزىنىڭ ساكەنى كورەتىن. مەن ونىڭ توقا ەكەنىن بىلمەيتىنىمدى ايتىپ ەدىم، ول ءوزىنىڭ داعدىسىنا اينالعان «سونىڭ ءوزى جاقسى» دەگەن ماتەلىن ايتىپ سالدى دا ەكىنشى سۇراۋىنا كوشىپ كەتتى.
— مىنەزى قانداي ادامدى ۇناتاسىڭ؟
— جاقسى مىنەزدىنىڭ ءبارىن دە.
— جاقسى مىنەز دەگەن قانداي بولادى؟
بۇل سۇراۋلاردا نەندەي سىر بارىن، اتاپ ايتقاندا، مەنىڭ بويىمدا جازۋشىلىقتىڭ قانشالىقتى جالىنى بارىن كورگىسى كەلىپ وتىرعانىن سەزدىم دە، جايداقتالعان سوزدەردەن باسقاراق ايتقىم كەلىپ:
— زالىمدىعى جوق، ادالدىعى مول، — دەپ ەدىم.
— ونداي ادام بولا ما؟ — دەپ ول دومبىراسىن شەرتپەي تىنا قالدى.
ونىڭ بۇل سۇراۋىندا نەندەي ءمان بارىن سەزگەنىم جوق، سوندىقتان ىركىلگەنىم جوق،
— نەگە بولماسىن؟
ونىڭ ءبىر عاجابى ىشكى سىرىن وڭىنەن بايقاتپايدى ەكەن، ەندىگى سۇراۋى دا كۇتكەنىمنەن باسقاشا شىقتى:
— قازاق «مالىم — جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم — ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيدى، سونىسى راس پا؟
— راس شىعار.
— ءوزىڭ ونداي ارى ءۇشىن جانىن قيعان قازاقتى كوردىڭ بە؟
— ءوزىم كورگەنىم جوق.
— كورمەسەڭ، راس ەكەنىن قايدان بىلەسىڭ؟
— ءوزىڭىز «حالىق قاتە ايتپايدى.» دەگەن ەدىڭىز.
مەنىڭ مەزەپ وتىرعانىم ءوزىنىڭ «ايشاسىنداعى» ءبىر ءسوزى ەدى، سونى سەزدى مە، جوق الدە باسقا ءبىر وي كەلىپ كيلىكتى مە، ايتەۋىر، «مەن قاشان ايتقان ەدىم؟» دەگەن جوق، تارتىپ وتىرعان اۋەنىن قايتا جالعادى دا:
— اكەڭ بار ما؟ — دەدى.
— بار.
— شەشەڭ شە؟
— بار.
— ناعاشىڭ شە؟
— ناعاشىم قايتىس بولعان-دى.
— قاشان؟
— وسىدان ءتورت جىل بۇرىن.
— وزگەگە ۇقسامايتىن، وزىڭە قاتتى ۇنايتىن مىنەز وسى ۇشەۋىنىڭ قايسىسىندا بار؟ ويلانىپ كورشى.
بۇل دا مەنىڭ كۇتپەگەن سۇراۋىم، ءبىراق ناعاشىمنىڭ ءبىر وقشاۋ مىنەزى ەسىمە تەز ءتۇستى دە كوپ كىدىرگەنىم جوق.
— ناعاشىمنىڭ ءبىر مىنەزى، — دەدى.
— ول قانداي مىنەز؟
— ول وزدىگىنەن تيىسپەيدى، تيىسكەندى ايامايتىن.
— اياماعاندا نە ىستەۋشى ەدى؟
مەن ناعاشىمنىڭ قاسقا ماڭدايىنان باستاپ شويىننان قۇيعانداي كورىنەتىن تۇلعاسىن كوز الدىما تۇگەل كەلتىرىپ الدىم دا، بۇكىل ومىرىنە وي جىبەردىم. ءبىزدىڭ ەلدە جەر ءۇشىن قىرعىن توبەلەس ەرتەرەكتە تىم ءجيى بولاتىن. سوندىقتان ونىڭ جاعى جەڭبەي قويمايدى ەكەن. سونداي ءبىر توبەلەستىڭ ۇستىندە ناعاشىمنىڭ سويىلى قارسى جاقتىڭ ءبىر قارتىنا ءتيىپ كەتىپتى، جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ ونىڭ جاستايىنان ادەتى ەكەن، ەگەر جاستاردىڭ ءبىرى ۇلكەندەرگە تيىسە قالسا، ىزدەپ بارىپ سوعان دۇرە سالادى ەكەن. ءوزى سونداي يناباتتى بولعاندىقتان با، جاڭاعى قارتقا قولى تيگەنى ءۇشىن وزىنە-وزى قارعىس ايتىپ، انت ەتىپتى دە سول كۇننەن باستاپ توبەلەسكە بارمايتىن بولىپتى. ەگەر ەكى ەل توبەلەسە قالسا، اراشاشى عانا بولىپ قۇر قول بارادى ەكەن. سول ادەتىن ولگەنشە تاستاعان جوق. ءبىراق قارسى جاقتىڭ سويىلى قاتەدەن تيسە دە ونى كەشىرمەيتىن، سول وزىنە تيگەن سويىلدى قالاي دا تارتىپ الىپ يەسىن سۇلاتپاي تىنبايتىن. مەن ءوز كوزىممەن كورگەن ەكى توبەلەستە ونىڭ كىمدەردى قالاي ۇرىپ سۇلاتقانىن ايتىپ ەدىم. ول:
— ناعاشىڭا تارتساڭ... — دەدى دە مۇنداي مىنەزدىڭ جاقسى-جامانىن ايىرۋدى وزىمە تاستاعىسى كەلگەندەي، ءارى بارعان جوق. سۇراۋلارى وسىمەن بىتكەنىن سەزدىرگىسى كەلگەندەي دومبىراسىن ءبىر قاقتى دا:
— سەنى جۋرنالدىڭ جاۋاپتى حاتشىلىعىنا العىمىز كەلەدى، بۇعان نە دەيسىڭ؟ — دەدى.
مەن مۇنى ءدال ءقازىر كۇتكەن جوق ەدىم. ويتكەنى انكەتاسى تولتىرىلماي، ءومىربايانى مەن ارىزى جازىلماي الىنعان قىزمەتكەردى كورگەن ەمەسپىن. ءبىر بۇيىرىمدە دەرت بولىپ بايلانىپ «لەنينشىل جاس» جاتىر. ونى قالاي ايتارىمدى بىلمەي وتىرىپ قالىپ ەدىم، ساكەن ونى باسقاشا ءتۇسىنىپتى.
— قارسى بولماساڭ، وندا ەرتەڭنەن باستاپ جۇمىسقا كىرىس، نە ىستەيتىنىڭدى قالماقان ايتار. مەنىڭ ايتارىم: جامان شىعارمالار جۋرنال بەتىنە شىقپايتىن بولسىن. ول ءۇشىن جازۋشىلاردىڭ وزىمەن كوڭىلدەس بولساڭ دا جامان شىعارماسىنا كوڭىلشەك بولما. بۇل ءسوزدى مۇنان كەيىن مەن ايتپايتىن بولايىن، ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم، ءبىراق مەنىڭ قينالاتىن ءبىر جاعدايىم بولىپ تۇر، — دەپ، «لەنينشىل جاستان» كەتكەنىمە نە ءۇشىن قينالاتىنىمدى ايتىپ شىقتىم. مەنىڭ ولاردى قيماي قينالعانىڭدى قىزىققانداي كوزىن توڭكەرە ءبىر تاستادى دا ورنىنان تۇرىپ كەتتى. تەلەفونعا بارىپ بىرەۋدى ىزدەي باستادى. ىزدەگەنى. ءبىزدىڭ رەداكتور زارەپ ەكەن، ونى تابا الماي، ولكەلىك كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى قايسار ءتوشتيتوۆتى تاۋىپ الدى،
— قايسار، مەن عوي، اليكسالەم مەن زارەپتى تابا الماي وتىرمىن، ونىڭ ءالجاپپار ابىشيەۆ دەيتىن قىزمەتكەرىن جۋرنالعا الماقشى ەدىم، سەن زارەپتى تاۋىپ الىپ ايتشى، سول جولداستى ەرتەڭنەن قالدىرماي بىزگە بوساتسىن. بىلەمىن... ونى دا بىلەمىن. سول ءۇشىن ءوزى دە قينالۋدا. جۋرنالدىڭ ەڭ جاقىن دوسى جاستار ەكەنىن ءارقاشان دا ەستە ساقتاڭدار. ول ءۇشىن سەندەر دە قينالىڭدار. راقمەت.
ول تەلەفونعا بەت العان كەزدە مەن ورنىمنان تۇرىپ، ءبىر قولىمدى ستولعا سۇيەپ تۇر ەدىم، ونىڭ قامقور سوزدەرى جانىمدى تەربەتىپ جىبەرگەن ەكەن، ول بەرى بەتتەي بەرە:
— ماعان ايتارىڭ بار ما؟ — دەدى.
— العىستان باسقا ايتارىم جوق، — دەگەن ءسوزىم ءسال دىرىلدەڭكىرەپ شىقتى.
— قادامىڭ قۇتتى، قالامىڭ قاناتتى بولسىن دەگەننەن باسقا مەنىڭ دە ايتارىم جوق، — دەپ، ول قولىن ۇسىندى، مەنىڭ قولىم ونىڭ قولىنا ءتۇڭعىش رەت وسى ارادا جەتتى.
جۇرەگىم ول كەزدە سولاي اسپانداپ سوقسا، بۇل كۇندە: قايران اسىل اعالار، ارمان بولىپ قالاسىڭدار-اۋ، دەپ، اڭساي سوعادى.
You Might Also Like
