قايران اكەلەر
(اڭگىمە)
1
تاس قاراڭعى تار بولمەنىڭ توبەسىندەگى كىشكەنتاي تەرەزەنىڭ ءتورت كوزىنىڭ بىرەۋى عانا شىنى، قالعان ۇشەۋى — ەشكىنىڭ قارنى ما، جوق الدە جىلقىنىڭ قۋىعى ما، ايتەۋىر سوندايدان جاسالعان، جەل سوقسا شىتىرلاپ تۇراتىن بىردەڭە. جارىق دۇنيە بارىن سەزدىرەتىن تەك سول شىنى كوز عانا. سول جالعىز شىنى كوزدەن كوزىن ايىرماي، ءسىڭىرى ىرسيعان ۇزىن سيراعىن ەسىككە دەيىن سوزىپ جىبەرىپ، ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ قوندىباي جاتىر. ونىڭ قولتىعىنا كىرە مۇرنى پىس-پىس ەتىپ ۇيىقتاپ جاتقان — جاسى ون جەتىگە جەتكەن جىگىت بولسا دا، اسىق بالاسىنداي كورىنەتىن، ءتۇرى اكەسىنىڭ تۇرىنە، بويى شەشەسىنىڭ بويىنا تارتقان ءوزىنىڭ بوراشى. ونىڭ قۇلاعىنا ازان شاقىرىپ قويىلعان اتى بورانقۇل، ءبىراق اكەسى مەن شەشەسى ەركەلەتىپ بوراش اتاپ كەتكەن-دى.
بالا بولسا دا بوراشتىڭ بۇل جەر ۇيشىكتى مەكەندەگەنىنە ەكى جىلدان اسىپ بارادى. ال ونىڭ اكەسى قوندىبايدىڭ بۇل ۇيگە تۇڭعىش تۇنەۋى بۇگىن. ءتىپتى ونىڭ قاراعاندىنى ءتۇڭعىش كورگەنى دە بۇگىن. كوز بايلانا كەلگەندىكتەن، ونىڭ قالاسى قايسى، دالاسى قايسى ونىڭ بىردە-بىرىن اجىراتىپ كورە العان جوق-تى. سوندىقتان، ءوزىنىڭ قايدا كەلىپ، قايدا جاتقانى دا كومەسكى. ويتكەنى، ول تاعدىردىڭ تالكەگىنە ءتۇسىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى ەكى جىلىن ايداۋدا وتكىزگەن-دى.
ال بوراشى بار راحاتقا جالعىز ءوزى باتقانداي ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا. ونىڭ جانى راحاتقا باتاتىن ەكى ءتۇرلى قيسىنى بار، بىرىنشىدەن، سپاسسكىنىڭ مىسىن قىزىلجارعا تاسىعان كىرەشىلەردىڭ ءبىرى بولىپ ەكى ايدان بەرى ساعىنعان، وزىنە التىن سارايداي كورىنەتىن وسى جەر ۇيشىگىنە امان جەتتى. ەكىنشىدەن، سول قىزىلجاردان كەلە جاتقان ساپارىندا ەكى جىلدان بەرى جوعالىپ كەتكەن، ايداۋدان قۇتىلسا دا، ازاپتان قۇتىلا الماي جۇرگەن اكەسىنە تاپ بولدى.
بۇلار مانا قاس قارايا كەلگەن ەدى. كەمەرلەۋ جەردى كەرتىپ جاسالعان بۇل جەر ۇيشىك جۇمىسشىلاردىڭ باسقا باراقتارىنىڭ شىعىس جاق شەتىندە بولاتىن. بۇل شەتتەگى باراقتاردىڭ ءبارى دە وسىنداي توبەسى جالدانىپ، ەكى كەرەگەنىڭ باسىن قوسا سالعان جاپپا دا، الاسا بولعاندىقتان جالعاسىپ جاتقان قابىرگە دە ۇقسايتىن. تەك ءقايسىبىرىنىڭ مۇرجاسىنان بىقسي شىققان قاراقوشقىل ءتۇتىن عاپا ولىلەردىڭ مولاسى ەمەس، تىرىلەردىڭ قالاسى ەكەنىن سەزدىرەتىن.
بۇلار كەلسە جەر ءۇيدىڭ ەسىگى قۇلىپتاۋلى ەكەن. ول ءۇشىن بوراش ونشا قينالعان جوق، تەك ساعىنىپ كەلگەندە شەشەسىنىڭ ۇيدە جوق بولعانى ءىشىن مۇزداتىپ جىبەردى. شەشەسى مەن وزىنەن ءۇش جاس ۇلكەن اعاسى ءتۇسىپباي جۇمىس ىستەيتىن شاحتا جاقتا قاراڭعى ءتۇندى تەسە، تەسىلە قاراپ تۇرىپ كوزىنىڭ جاسىن ءبىر ءمولت ەتكىزدى دە، ءوزىنىڭ ءقازىر قانداي ازامات ەكەنىن اكەسىنە كورسەتۋگە اسىققانداي تەز شيرىعىپ الدى:
— ءقازىر، كوكە، ءقازىر. مەنىڭ شەكپەنىمنىڭ جاعاسىندا سوياۋداي تەبەن بار، سول تەبەنمەن ەسىكتى دا اشامىن، تاماقتى دا تابامىن. باسقا تاماقتى تاپپاسام دا اپامنىڭ وزىمە ساقتاعان بىرەۋ بولسا دا بىرەگەي توقاشىن تابامىن. وعان ءسوز جوق. سول توقاشتى ەكەۋمىز ءبولىپ جەيمىز دە، شاي ىشەمىز. مىنە، تەبەن دە تابىلدى، ەندى ەسىكتى اشىلدى دەي بەرىڭىز. مىنە، ەسىك تە اشىلدى، ەندى كىرە بەرىڭىز. ءبىز حوش كەلدىڭىز، قوندىباي مىرزا، دەيمىز. مىنە، كوردىڭىز بە، ءىشى قانداي سامال. جەرىن ءوزىمىز قازىپ، توبەسىن ءوزىمىز جاپتىق. ارقالىقتارى مەن دىڭگەگىن، ون شاقتى سىرعاۋىلىن ءتۇسىپباي ەكەۋمىز سوناۋ الىستاعى نارشوككەننەن اكەلدىك. ەسىگى مەم تەرەزەنىڭ كاشەگىن ءتۇسىپباي ءوزى جاسادى. پەشىن اپامنىڭ ءوزى سالدى، سونىڭ ءبارىنىن، سۋى مەن بالشىعىن مەن تاسىدىم. جازدا سالقىن، قىستا جىلى مۇنداي جانعا جايلى جاقسى ءۇي مىڭدى ايداعان ساعىنتايدىڭ وزىندە دە جوق. تەك، اۋىزعى بولمەنىڭ تەرەزەسى جوق. ونداي اياداي بولمەگە تەرەزەنىڭ كەرەگى دە جوق قوي. ۇيدە قۇمان تولى سۋ بار ەكەن، مەن شاي قويىپ جىبەرەيىن، ءسىز قالاعان توسەگىڭىزگە جانتايىپ دەم الا بەرىڭىز. مىناۋ پەش تۇبىندەگى — اپامنىڭ توسەگى، مىناۋ ىرگەدەگى — ءتۇسىپباي مىرزا ەكەۋمىزدىڭ توسەگىمىز. ويباي-اۋ، مەن شىراعدان جاعايىن دا... مىنە، ءبىزدىڭ توسەگىمىز، بۇل باياعى ءوزىمىزدىڭ ءۇيدىڭ ۇزىگى عوي، تانىدىڭىز با؟ مىناۋ — ءوزىڭىزدىڭ ءبىر اربا شوپكە ساتىپ العان باياعى قارا كەبەجەڭىز. مىناۋ — اتىمتاي شەبەردىڭ ءۇيىن قالاسىپ جاساتىپ العان ستولىڭىز. بىلتىر ءبىر اياعى قيراپ قالعان ەدى، وسىنداعى ءبىر ورىسقا ون ءتيىن بەرىپ قاڭىلتىرلاتىپ جاماتىپ الدىق. پەشىمىزدىڭ قاڭىلتىر مۇرجاسى بار، ونى ءتۇسىپباي شاحتادا وزىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن مەكەلاي دەيتىن ورىستان قالاپ الدى، قالاۋىن ءالى قايتارعان جوق. ولاردىڭ ىشىندە دەنەلەر مۇسىلماندارى بار ەكەن، مەكەلايلاردىڭ دا ءوزىمىز سياقتىلارى بولادى ەكەن. سول مەكەلاي ءبىزدى ۇنەمى ەسىركەپ، كەزدەسە قالسام مەنىڭ ماڭدايىمنان سيپايدى، ەكەۋمىز ءتىل تامىرمىز. ول ماعان ورىس ءتىلىن ۇيرەتەدى، مەن وعان قازاق ءتىلىن ۇيرەتەمىن، ءتىل تامىر دەگەنىم سول،
وگىزىن دوعارىپ تاستاپ ۇيىنە كەلگەلى بوراشتىڭ اۋزى وسىنداي سوزدەردەن ءبىر بوساعان جوق، اكەسى قالاعان جەرىنە جانتايسىن دەگەن ويىن ايتا ءجۇرىپ، ەكى توسەكتى دە جايىپ تاستادى. سولاي سويلەي ءجۇرىپ، شايدى دا تەز قايناتتى، داستارقاندى دا تەز جاسادى، ۇيدە ەكى توقاش، ءبىر ۋىستاي ىرىمشىك بار ەكەن، «تاڭعى تاماق تاڭىردەن» دەپ ەكەۋى سول ءبىر ۋىس ىرىمشىك پەن ەكى توقاشتى شايمەن بىرگە تۇگەل سوعىپ الدى. تۇگەل سوققانىمەن ەكەۋىنىڭ جۇمىرىنا جۇعىم بولعان جوق، بولماسا دا امالى جوق. سول از عانا استىڭ ءوزى اش وزەگىنە تۇسكەندەي بوراش ماۋجىراي باستادى، كوزىنە ۇيقى بايلانسا دا، ءتىلى تىنىم تاپقان جوق:
— ءتۇن ورتاسى جاقىنداعان بولار، جۇمىسشىلاردىڭ شاحتادان قايتاتىن شاعى جاقىندادى، ءسىز اپام كەلگەنشە ۇيىقتامايسىز عوي؟ ولار كەلگەندە مەنى وياتپاي-اق قويىڭىز، اپامنىڭ ءوزى-اق سۇيە-سۇيە سۇيەگىمنەن باسقانى قالدىرماس، تاقىر سۇيەكتە ۇيقى دا قالماس. ايتپاقشى، كوكە، ءسول كۇنى تۇمان جوق ەدى عوي، ءسىز بىزدەن قالاي اداسىپ قالدىڭىز وسى؟
بوراشتىڭ سونى ايتۋعا عانا شاماسى كەلدى، اكەسىنىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن قارا قۇماننىڭ تۇبىندەگى شايدى سارقا قۇيىپ اكەسىنە بەردى دە، توسەگىنە بارىپ قۇلاي كەتتى. سول قۇلاعاننان تۇياعىن ءالى ءبىر سەرىپكەن جوق. ءبىر كەزدە گۋدوكتىڭ الىپ ءۇنى جەردى دۇرىلدەتىپ، اسپان دىرىلدەتە ازىناي جونەلدى. بوراشتىڭ ۇيقىسى ونى ماسانىڭ ىزىڭى عۇرلى كورەر ەمەس. گۋدوكتىڭ ءۇنى تەك قوندىبايدىڭ عانا شىبىن جانىن كوزىنە كورسەتۋدە. ومىرىندە مۇنداي سۇرگىندى ەستىمەگەن ونىڭ زارە قۇتى قالعان جوق، نە ىستەرىن بىلمەي، ءتىپتى كاليماعا دا ءتىلى كەلمەي قالبالاقتاپ تۇرا باستاپ ەدى، قورىققاننان بۋىندارى تىم بوساپ كەتكەن ەكەن، قالتىراعان دەنەسى يكەمگە كەلمەي قايتا قۇلاپ ءتۇستى. اسپاندى قاقىراتا ايىرىپ تۇرعانداي سەزىلەتىن ءبىر كەرەمەت، ول ءتىپتى اسپان عانا ەمەس، قوندىبايدىڭ ءتوس سۇيەگىن قوسا ايىرعىسى كەلگەندەي كەۋدەسىن كەۋلەپ بارادى. نە ىستەرىن بىلمەي جانتالاسا تۇسكەن ول بوراشى جامىلىپ جاتقان شەكپەننىڭ ەتەگىنە باسىن سۇعىپ جىبەرىپ ەدى، ونىڭ دا جانعا ساياسى بولعان جوق. تاپ ءبىر سونى قورقىتىپ بۇل ماڭايدان قۋىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي بۇرىن ءۇش رەت قانا قايىرىپ تىناتىن گۋدوك، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇگىن ۇزاق ازىناپ، قايتا-قايتا سارناپ تۇرىپ الدى. ەگەر بوراش وياۋ بولسا مۇنى ءبىر جامانشىلىققا جورىپ، اكەسىن جاڭا ءبىر قايعىعا مەزگىلىنەن ەرتە باتىراتىن ەدى.
قايتا-قايتا ازىناپ بارىپ گۋدوكتىڭ دە ءۇنى ەشتى، قوندىبايدىڭ شالاجانسار جانى دا كىرە باستادى. «ۋھ» دەپ دەمىن ىشىنە ءبىر تارتىپ ەدى، كەۋدەسىنەن شىققان سول جالىننىڭ لەبى مانادان باسىپ جاتقان ءزىلدىڭ بارلىعىن لاقتىرىپ تاستاعانداي بويى ءبىر ءتۇرلى جەڭىلدەندى دە، باسىنا ءبىر ىزگى ويلار ساپ ەتتى. «ايتپاقشى، بۇل زاۆودتىڭ ءبىر مىڭ وگىز قوسىلىپ وكىرگەندەي وكىرەتىن تەمىر وڭەشى بار دەۋشى ەدى عوي. الگى وكىرگەن سول بولار-اۋ؟ ارينە، سول... سول... وندا مەنىڭ اينالايىن ايبالام، جار دەگەندە جالعىز قاتىنىم، ءقازىر-اق كەلەدى ەكەن عوي... ءيا كەلەدى... مەن ونى كەلگەن بەتتە توبەمە كوتەر^ءمىن... كوتەرەمىن، سونان كەيىن... سونان كەيىن... ا، ايتپاقشى ءتۇسىپبايىم دا كەلەدى. و، اينالايىندارىم، كەلىڭدەرشى، تەزىرەك كەلىڭدەرشى، ءبارىڭ دە، تەزىرەك... تەزىرەك...
ول سونى ايتا كۇبىرلەپ، قاراڭعىنى قارماي ەڭبەكتەپ پەش تۇبىندەگى ايبالانىڭ توسەگىنە قاراي جونەلدى. باردى دا ايبالانىڭ جاستىعىن قۇشاقتاي الدى. جاستىقتى بىرەسە بەتىنە باستى، بىرەسە كەۋدەسىنە قىستى، بىرەسە ءشوپ-شوپ ءسۇيدى. ايبالانىڭ ءوزىن ءدال مۇنداي ايمالاپ، مۇنداي سۇيمەگەن بولار، ءبىراق جاستىقتى قانشا ايمالاپ قانشا سۇيسە دە ماۋقى باسىلار ەمەس، قايتا ايبالانىڭ كەلەر شاعى جاقىنداعان سايىن ول الاسۇرىپ جىندانۋعا جاقىن جاتىر. نە ىستەرىن بىلمەي قايتا تۇردى، قاراڭعىنى قارماي، ەڭبەكتەپ بوراشتىڭ قاسىنا قايتا باردى. ونىڭ ۇيقىعا مالىنعان ماس دەنەسى بالقىپ، ماڭدايى ءجىپسىپ جاتىر ەكەن. سول اششى تەردىڭ ءيىسىن جۇپارداي جۇتىپ، جانى سومەن عانا راحات تاپقانداي بالقىپ بارىپ شالقاسىنان ءتۇستى. ءوزىن-وزى ەندى عانا بيلەپ، وزىمەن ءوزىن الىستىرىپ قويعان اساۋ سەزىمدى ەندى عانا تەجەي باستاپ ەدى، الىستان «قالاي... قالاي؟» دەگەن ءبىر ءالسىز ءۇن قۇلاعىنا شالىندى. قۇلاعىنا شالىنعان سول ءۇن بوراشتىڭ «قالاي اداسىپ قالدىڭىز؟» دەگەن ماناعى سۇراۋىن اكەپ ەسىنە سالدى دا، مۇنان ەكى جىل بۇرىنعى جايعا الىپ كەتتى...
ءوزى وزگەلەردەن ءداۋ، ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز قارا الا وگىزى وزىنەن ءداۋ قوندىبايدىڭ عۇمىر بويىندا اۋىلدان ۇزاپ الىس ساپارعا شىققانى وسى. ايەلى مەن ەكى بالاسىن سول ءداۋ قارا الا ەگىز جەگىلگەن ارباعا وتىرعىزىپ الىپ، ءوزى ءىزىن كومگىسى كەلگەندەي اياعىن سۇيرەتە باسىپ اربانىڭ سوڭىندا كەلەدى. ولار قارقارالىنىڭ باتىس جاق باۋرايىنداعى بەلەڭ-بەلەڭ كەزەڭدەردىڭ بارىنەن دە استى، ءبىراق قوندىبايدىڭ ىلگەرى باسقان اياعى كەيىن تارتىپ كەلە جاتقان سەكىلدى،
بوراشتىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ ىزدەگەن قوندىبايدىڭ كوز الدىنا كەلە قالعان العاشقى ەلەس وسى.
بوراشتىڭ ايتقانى راس، ول كۇن تۇمانسىز ەدى، ءبىراق قوندىبايدىڭ كۇنى دە قاراڭعى ەدى. سول قاراڭعى كۇننىڭ قاپاسىنان شىعا الماي، جاساۋراعان كوزىن اربانىڭ ىزىنەن الا الماي، شەنتەمىرمەن شايناسقان قيىرشىق تاستاردىڭ شىقىرىن دا، الا وگىزدىڭ باقايلارىنىڭ سىرتىلىن دا ەستىمەستەن مەڭ-زەڭ كۇيدە كەلە جاتتى. ول ءتىپتى، كوك شىبىقتىڭ استىنا قانشا السا دا الا ەگىزدى ءبىر جەلدىرتە الماي ىزالى كەلە جاتقان بوراشىنىڭ كەلەمەجىن دە ەستىگەن جوق. ءوزى دە، كوزى دە وتكىر، بويى شەشەسىنىڭ، بويىنا تارتقان الاسا، ءتۇرى ءوزىنىڭ تۇرىنە تارتقان شوتپاق قارا بۇل بالاسىن قوندىباي جانىنداي كورەتىن-دى. سول جانىنداي كورەتىن بالاسىن الا وگىزدىڭ ىزاسى جەپ كەلەدى» ونىڭ ەكى قولى دا، الا وگىزدىڭ جون تەرىسى دە دامىل تاپقان جوق. سولقىلداعان كوك شىبىق زۋىلداپ كەلىپ جون تەرىسىنە سارت ەتكەن سايىن الا وگىز جاياسىنا قونعان شىبىندى جاسقاعىسى كەلگەندەي قۇيرىعىن ءبىر بۇلعاڭ ەتكىزەدى دە، كۇيىسىنەن دە تانباستان ماڭ-ماڭ باسىپ كەتە بەرەدى.
الا وگىزدىڭ قىلىعى بوراشتىڭ ىزاسىن ابدەن كەلتىردى، ىزاسى كەلگەن شاقتاردا وتكىرلەنىپ كەتەتىن ونىڭ ادەتى. سول ادەتىمەن ول ءوزىنىڭ تۋ سىرتىنا دا، وتىرعان شەشەسىنە دە كوز تاستادى:
— اپا، ءقايسىبىر مالدىڭ يەسىنە تارتاتىنى قالاي وسى؟
شەشەسى ونىڭ نەنى مەگزەپ وتىرعانىن سەزگەندەي، نە بولماسا ماعىناسىز سوزدەردەن تەجەگىسى كەلگەندەي سۇراۋىنا قارسى سۇراۋ قويدى.
— مۇنداي اقىلسىز ءسوزدى كىمنەن ۇيرەندىڭ؟
— نەگە اقىلسىز؟
— ادامنىڭ ادامعا عانا، مالدىڭ مالعا عانا ۇقسايتىنىن مىلقاۋلار دا بىلەدى، ولار بىلگەندى بىلمەسەڭ اقىلدىلىعىن قايسى؟
— مەن ۇقساستىقتى ايتىپ كەلەمىن.
— مالدىڭ ادامعا ۇقساعانىن قايدان كوردىڭ؟ — دەپ شەشەسى زىلدەنە ءتۇستى.
— مەن كوكەم مەن الا وگىزدىڭ جۇرىستەرىنىڭ ۇقسايتىنىن ايتىپ كەلەمىن. نانباساڭىز ءوزىڭىز قاراڭىزشى، ەكەۋىنىڭ اياق باسىسى اينىمايدى.
شەشەسى مىرس ەتتى دە، ءبىر قولىمەن اربانىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ اۋىر ويدا كەلە جاتقان بايىنا كۇلە داۋىستادى:
— كوكەسى-اۋ، مىنا تەنتەگىڭنىڭ نە دەپ كەلە جاتقانىن ەستىدىڭ بە؟ سەنى ەلدەن اسقان ەلگەزەك، جەلدەن وزعان جەلاياق دەيدى.
قوندىباي جاۋاپ قاتقان جوق جەرگە قادالىپ كەلە جاتقان كوزىن دە كوتەرگەن جوق، جالبىرلاۋ كەلگەن قاباعىن مۇلدەم سالبىراتىپ جىبەردى. ايبالا ءومىرىنىڭ سوڭعى ون جەتى جىلىن ونىڭ قاباعىنا قاراۋمەن وتكىزگەن ەدى، سوندىقتان ونىڭ كوڭىلىندە ءبىر ۇلكەن قاياۋ بارىن تەز سەزدى دە، اربادان ءبىراق ىرعىپ قاسىنا جەتىپ باردى،
— نەمەنە، ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ كەلە مە؟
— ءيا، قاتتى اۋىرىپ كەلەمىن، ءسىرا...
— قاي جەرىڭ؟
— ساۋ جەرىم جوق.
— وندا ارباعا وتىرساڭشى.
— مەنىكى ارباعا وتىرعىزاتىن اۋرۋ ەمەس.
ەكەۋى وتاسقالى ون جەتى جىي. سول ون جەتى جىلدىڭ ىشىندە قوندىبايدىڭ ايبالانى كۇن بالاسىندا قۇشاقتاعانى وسى شىعار. بويى ءوزىنىڭ كەۋدە تۇسىنا عانا جەتەتىن ايبالانىڭ باسىن ءبىر قولىمەن قۇشاقتادى دا، ءسال ەڭكەيە بەرە اقىرىن كۇبىرلەي باستادى. ونىڭ سىبىرى وزگەنىڭ كۇبىرىندەي، كۇبىرى وزەننىڭ گۇرىلىندەي ەدى، سوندىقتان ول سىبىردىڭ سىبىرىنا كوشتى.
— جاقسىلاپ تىڭدا دا، كوكەيىڭە توقىپ ال. بىرەۋ-مىرەۋ مەنى سۇراي قالسا قايدا ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەي قالدىم، اربانىڭ سوڭىندا سانىن سۇيرەتىپ كەلە جاتىر ەدى، ءبىر كەزدە قاراسام ۇشتى-كۇيلى جوق سول جوقتان ءالى جوق، قاي جەردە قالىپ، قالاي اداسىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن دە. ەتىڭنەن ەت كەسىپ السا دا وسىدان باسقا ءسوز ايتۋشى بولما.
— نەگە؟
— نەگە ەكەنىن دە سۇراما. انە، ءبىز ىلەسەتىن كەرۋەن دە كورىندى. ولار الداعى تار وتكەلدەن وتە بەرە تۇنەيدى. سەن ماعان قارايلاعان بولىپ بەرگى جاعاعا ايالدا دا، قاس قارايعان سول ولاردان ءوتىپ بارىپ جاپپاڭدى ارعى شەتكە، اۋلاعىراق تىگەتىن بول.
— بايعۇس-اۋ، ەسىڭ دۇرىس پا؟ ءوزىڭ ءبىر جاققا كەتەتىندەي نە دەپ كەلەسىڭ؟
— سەن ونداي قاتىن سۇراۋلارمەن باسىمدى قاتىرما. جاڭاعى ايتقاندارىمدى تۇگەل ۇقتىڭ با؟ ماعان سونى عانا ايت.
— ۇعۋىن ۇقتىم-اۋ، ءبىراق تۇگىنە دە تۇسىنگەنىم جوق.
— تاڭ اتا ورالارمىن، ونان كەشىكسەم ەرتەڭ ءتۇن ورتاسى اۋا سوڭدارىڭنان قۋىپ جەتەمىن. سونان كەيىن قاسىڭا جاتىپ الىپ ءبارىن دە تۇسىندىرەمىن، ۋايىمداما.
— نەمەنە، سوندا سەن قاراعاندىعا وسى ەلدەن جىلقى الا كەتپەكسىڭ بە؟
— مەن قاشان ۇرى ەدىم؟
— قۇدايىم-اي، نە بولسا دا ايتىپ ولتىرسەڭشى.
قوندىباي جاۋاپ قاتپاستان ارباداعى جۇكتەردىڭ اراسىندا جاتقان كىشكەنتاي اق بالتانى الىپ ەدى، ايبالا سەسكەنىپ قالدى. ،
— مەنەن تاياق جەپ ءزاپى بولعانداي نەمەنەگە سەسكەنە قالدىڭ؟ سەنىڭ تانىڭە تيگەن قولىمدى وسى اق بالتامەن شاۋىپ تاستاسام بولماي ما؟
— ءتانىمدى شاپپاستان جانىمدى قيناپ كەلەسىڭ عوي.
— مەن قينالماي سەن قينالما، بايبىشەم، — دەپ قايتا قۇشاقتاپ ەدى، ايبالا ەگىلىپ كەتتى.
— سەن قينالىپ كەلەسىڭ عوي، ونى كورە تۇرا قالاي قينالمايىن، — دەپ جابىسا ءتۇستى.
— راس، مەن قينالۋدامىن. ساعىنتايدىڭ اتا مەكەنىمدى تارتىپ الىپ قاڭعىرتقانى از بولعانداي ناحاقتان-ناحاق ۇرى اتاندىرعانى جانىمدى قيناپ كەلەدى، سونىڭ ساعىن ءبىر سىندىرماي جانىم جاي تاباتىن ەمەس.
— قۇداي سىندىرا الماعان ساعىنتايدىڭ ساعىن سەن قالاي سىندىرماقسىڭ؟
— ءوزىم ەكى جىل ەڭبەك ەتىپ سالىسقان التى بولمەلى اعاش ءۇيىن ورتەسەم ساعى سىنباق تۇگىلى، ءوزى قاعىنىپ كەتەر.
— استاعىپىراللا.
— سول استاعىپىراللانى ينشاللا وسى ساپار ساعىنتايدىڭ وزىنە ايتقىزارمىن. مۇنداي قورلىققا كونىپ ءتىرى جۇرگەننەن وسىنداي ءبىر سويقان جاساپ ولگەن ارتىق.
— ءوزىڭ بۇرىن ءسوز بىلمەيتىن ماقاۋ ەدىڭ، بۇگىن شەشەن بولىپ كەتتىڭ عوي، ماڭدايىما سىيماي جۇرەرسىڭ، كىشكەنە ءسوز تىڭداساڭ قايتەدى؟
— ايتارىڭدى كەشكە توسەككە جاتقان سوڭ ايتارسىڭ، وعان دەيىن مەنى تىڭداۋدى، ايتقانىمدى ەكى ەتپەۋدى عانا ءبىل. جالعاننىڭ جازىمى كوپ، جازاتايىم بولىپ كەتسەم ەكى بالانى وگەيسىتپەگەيسىڭ. ۇقتىڭ با، وگەيسىتپە. وسى ءسوزىمدى يمانىنداي جاتتاپ ال؛ ەگەر مەنىڭ بالالارىمدى باسقا بىرەۋدىڭ وگەي بالاسى ەتەر بولساڭ، و دۇنيەدە مەنەن جاقسىلىق كۇتپە. بار، بالالاردىڭ قاسىنا بارىپ كوزدەرىن الداي تۇر، مەن مىنا ءبىر اعاشتاردىڭ ىشىنە كىرىپ كەتەيىن.
ول ايبالانى جەردەن كوتەرىپ الىپ كەۋدەسىنە قۇشىرلانا قىسىپ تۇرىپ سوڭعى سوزدەرىن قۇلاعىنا سىبىرلاپ ايتتى دا، اربانىڭ ۇستىنە قاراي ىرعىتىپ جىبەردى. ءۇن قاتپا دەگەنى بولۋ كەرەك، ساۋساعىمەن بىرگە باسىن شايقادى. سونان كەيىن بەلىندەگى بەس ورام بەلبەۋىن شەشىپ، الىپ بەلىن بەكەم بۋىپ الدى. ايبالادا ءۇن جوق، تەك جاۋدىراعان كوزىن ونىڭ سۇرلانىپ كەتكەن جۇزىنەن الماستان اربانىڭ الدىڭعى جاعىندا وتىرعان بالالارىنا قاراي ءبىر جامباسىنان اقىرىن جىلجىپ بارادى. قوندىبايدىڭ قولى بەلىندەگى شاپاشوت ورنىنا جۇمسالاتىن كىشكەنە اق بالتاسىندا، كوزى وزىنە حور قىزىنداي كورىنەتىن ايبالاسىندا. نەگە ەكەنى بەلگىسىز كوزى ايبالانىڭ كوزىنە قادالعان سايىن جۇرەگى ەلجىرەپ بارادى، ەندى ءسال كىدىرسە ءوزىنىڭ العان بەتىنەن اينىپ قالۋى مۇمكىن، سونى سەزگەندەي جالت بۇرىلىپ كوزدەن لەزدە عايىپ بولدى.
مانا تاۋدىڭ قۇلاي بەرىسىندەگى كەزەڭگە شىققاندا وزەن جاقتان تاۋعا قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان قالىڭ جىلقىنى كوزى الىستان شالعان-دى. ساعىنتايدىڭ اۋىلى جايلاۋعا جاڭا بەتتەپ بارا جاتقان-دى. جىلدا وسى وزەننىڭ تومەنگى تۇسىنا بەس-التى كۇن ەرۋ جاسايتىن-دى. مىنا كورىنگەن جىلقى سونىكى مە، جوق باسقانىكى مە، قوندىبايدىڭ وندا جۇمىسى جوق. ول ءۇشىن اق يت، كوك يت — ءبارى يت، تەك تاقىمىنا بۇگىنشە باساتىن ءبىر ات قانا كوكسەگەنى. ەگەر استىنا ءبىر تاي تۇسسە دە سول تايمەن قۇستاي ۇشىپ كەتەتىندەي، ساعىنتايدىڭ قىستاۋىنا كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جەتەتىندەي، وعان ءبىر جەتسە بار تىلەگىنە جەتەتىندەي قاراعايى قالىڭ، قاتپارى كوپ كوگىلدىر تاۋدى كوبەلەي تارتىپ ءوزىن-وزى اياماستان ايداپ كەلەدى.
كوكجيەكتەن تاۋداي قارا بۇلت قىلتيا قالدى. ۇياسىنا ەڭكەيگەن كۇن — سول قارا بۇلت جۇتىپ جىبەرگەندەي لەزدە جوق بولدى. جاڭا عانا جايناپ تۇرعان دۇنيە كۇن جوق بولعان سوڭ ىشەگىن تارتىپ سۇرلانىپ سالا بەردى. سول كۇڭگىرت تارتقان دۇنيەنىڭ شىراعى بولعىسى كەلگەندەي ناجاعايلار ءجيى جارقىلدادى. سونىڭ ءبارى ءبىر عانا ءوزىن قامشىلاپ تۇرعانداي بەس ادىم جەردى ءبىراق، اتتاپ قوندىباي ۇشىپ كەلەدى.
كۇن باتتى، قاس قارايدى، جىلقى كورىنگەن دەڭگەيگە دە جەتتى، ءبىراق، جىلقىنىڭ قاراسى كورىنبەيدى. ول مانا قايقاڭنان كورىنگەندە وسىناۋ ءبىر قاراعايلى تۇمسىققا تىرەي توقتايتىن سەكىلدى ەدى، ەندى كەرى سەرپىلىپ كەتىپتى. قوندىباي بۇل قالاي دەپ داعدارعام جوق، بارار باعىتى ءتۇزۋ بولعان سوڭ بەتىن اۋدارماستان كەتە بەردى. ناجاعايلى نوسەر قۇيىپ كەلەدى، الدى قوندىبايعا دا كەلىپ جەتتى. قوندىبايدىڭ كوزى ەندى تاۋ مەن دالاعا كەزەك جالتاقتاي باستادى. دالادان ىزدەگەنى — جىلقى، تاۋدان ىزدەگەنى — ءوزى پانالايتىن تاستىڭ ۇڭگىرى. ناجاعاي ءبىر ساتىرلاعان كەزدە قۇلاعىنىڭ ءىشى شوشىنا شىڭعىرعان، شۇرقىراسقان قالىڭ جىلقىنىڭ ۇنىنە تولىپ كەتتى. ول ءۇن ءوزىنىن، قۇلاعىنىڭ شۋىلى ما، جوق الدە جاي ءتۇسىپ جارىلعان تاستىڭ جاڭعىرىعى ما، الدە جاقىن جەردە جاتقان قالىڭ جىلقى بار ما، قوندىباي ونىڭ ءبىرىن دە ويلاعان جوق، ويلايتىن، ءتىپتى بار جىلقى باعىنا بايلانسا دا قۋاناتىن ءحالى جوق. ويتكەنى ول ءوزىن قايدا قويارىن بىلمەي ءار بۇتانى ءبىر پانالاپ زىر جۇگىرىپ كەلەدى. كونەتوز سارى شەكپەننىڭ جاعاسىن قانشا كوتەرىپ موينىن ىشىنە تىقسا دا، جالباعاي تىماعىن قانشا باسا كيسە دە، يىعىنان وتكەن سۋ قارا باقايىنا دەيىن جەتتى. قاتتى بۋىنعان بەلبەۋدىڭ تۇسىنا ىركىلگەن سۋ شالپ-شالپ ەتىپ ول دا ءبىر جاعىنان مازاسىن الىپ كەلەدى. الدىنان ءبىر ءزاۋلىم قاراعاي كەزدەسكەندە ءوز ۇيىنە جەتكەندەي قۋانعان ەدى، ول قۋانىشى دا ۇزاققا بارمادى، داۋىلداتا جاۋعان جاڭبىر ول جەردەي دە سايا تاپقىزار ەمەس. تىماعىنىڭ سۋىن سىعىپ تاستاعاننان باسقا ەشتەڭە ىستەي الماي، نازالانۋدان باسقانى ويلاي دا الماي جان جاعىنا الاقتاپ تۇر ەدى، ناجاعاي ءبىر جارق ەتكەن ساتتە اناداي جەردەگى كىشكەنە توبەشىكتىڭ باسىندا تۇرعان كۇمبەزدى مولانى كوزى شالىپ قالدى. ونىڭ كەنجە ۇلى بوراش ءقازىر ون بەستە، سول تۋعاننان بەرگى ەتكەن ون بەس جىلدىڭ ىشىندە قوندىبايدىڭ شاتتانا قۋانعانى وسى شىعار. سول قۋانىشى ونى مولاعا قاراي الا قاشىپ ەدى، كون ەتىگىنە تولعان سۋدان اياعىن كوتەرە الماي ۇمتىلا بەرە ۇشىپ ءتۇستى. تۇرا سالا قايتا ۇمتىلدى، ءبىراق قانشا ۇمتىلسا دا اياعىنا ءبىر باتپان شويىن بايلاعانداي، جانتالاسىنا ءتۇسىپ، بەلۋارىنان قار كەشكەندەي مىڭ بۇرالىپ مولانىڭ وزىنە زورعا جەتتى. ول ەسىنەن اداسقانداي شالا جانسار حالدە كەلسە دە، مولاعا كىرەردە ايتاتىن ءپىسمىلداسىن ۇمىتپاپتى. كۇندىزگى ىستىق ساقتالعاندىقتان مولانىڭ ءىشى وت جاققانداي جىلى، ءارى الابوتا مەن جۋسان ءيسى اڭقىپ تۇر ەكەن. جاۋراپ كەلگەن قوندىبايدىڭ مۇرنى تىلىنەن بۇرىن قيمىلداپ كەتتى. ول اڭقىعان جۇپاردى دا، شارپىعان جىلى لەپتى دە وزىنە تەز تارتىپ الدى دا، ءپىسمىلدانى ءتىلدىڭ ۇشىنان قاعىپ اكەتتى. ءبىراق قوڭقيعانداۋ نەمەنىڭ ءوزى دە سەكەكتەپ تىرجىڭداي باستادى. ءبىر «سۇمدىقتىڭ» تاقالعانىن سول تىرجىڭنان سەزدى دە، قوندىباي باسىنداعى سۋعا مالشىلانعان تىماعىن جۇلىپ الىپ تۇمسىعىن سونىڭ ىشىنە تىعىپ جىبەردى. كۇتكەن «سۇمدىعى» دا كەلىپ جەتتى — ءوزىن-وزى تىماقپەن تۇنشىقتىرا تۇشكىرىپ سالدى. قانشا قىسىلسا دا جارەكماللاسىن دا ۇمىتپاپتى، سونى ايتقاننان كەيىن بارىپ جانى ءسال جاي تاپقانداي بولدى. ناجاعاي جارقىلداعان سايىن لاھيلاللاسىن ايتا وتىرىپ، كيىمدەرىنىڭ سۋىن سىعىپ تا بولدى. ءقايسىبىر قۇرعاقتاۋىن قايتادان كيىپ تە الدى. ءار دۇعانىڭ باسىن ءبىر شالىپ وتىرىپ وزىنە مۇنان جايلى مەكەندى جەر بەتىنەن تابا المايتىنىنا كوزى جەتكەندەي:
— قۇدايا، بۇل بەرگەنىڭە دە ءتاۋبا، — دەدى جان-جاعىنا كوزىن ساقتانا تاستاپ.
ناجاعاي ءجيى جارقىلداپ مولانىڭ ىشىندە نە بارىن كوزدىڭ الدىنا تەگىس جايىپ سالىپ تۇر. قاق ورتادا قاتارىن تۇزەپ، بەتىن الابوتامەن كوك جۋسان باسىپ كەتكەن ءۇش ءقابىر جاتىر. ورتاداعىسى اۋقاتتى بىرەۋدىڭ ءقابىرى بولۋ كەرەك — تىم اۋماقتى. قوندىباي مالى كوپ بولعاندىقتان، كورىنىڭ توپىراعى دا كوپ ءارۋاقتى تانداپ العىسى كەلگەندەي، سول اۋماقتى ءقابىردىڭ باس جاعىنا باردى دا، شارتا جۇگىنىپ وتىرا كەتتى. ونداعى ويى — ءوزىنىڭ اركىمنەن سۇراپ-قۇراپ العان، ەكى دەمگە جەتەر-جەتپەس شاعىن دۇعاسىن كۇبىرلەتە جونەلدى. ءبىراق ونىڭ سول ەكى دەمگە جەتپەيتىن دۇعاسى ەكى ساعاتقا سوزىلىپ كەتتى. ويتكەنى، ءبىر جاعىنان ناجاعاي ءجيى جارقىلداپ كوزدىڭ جانارىن شارپىپ دۇعاسىنان ءجۇز جاڭىلدىرسا ەكىنشى جاعىنان قارسى الدىنداعى ءقابىردىڭ ىرگەسىنەن، الابوتانىڭ اراسىنان بىرنەشە ادامنىڭ بەت بەينەسى ەلەستەپ مىڭ رەت جاڭىلدىردى. ول ءقابىردىڭ ىرگەسى قارقارالىنىڭ تاقتاي تاستارىمەن كومكەرىلگەنىن، ادامنىڭ بەت بەينەسى بولىپ ەلەستەگەن سول تاستاردىڭ قىزىلدى-جاسىلدى قىناسى ەكەنىن بىلگەن جوق. «ادام توزاققا دا ۇيرەنەدى» دەگەندى وسىندايدان ايتقان بولار، قوندىباي بۇل ەكى ۇرەيدىڭ ەكەۋىنە دە ۇيرەنىپ الدى. ول ۇرەيدەن قانشا قورىقسا دا، دۇعاسىنان قانشا جاڭىلسا دا، قايتالاپ وقۋدان تانباي ءبىر رەت تۇگەلدەي ساۋابىن «ءۇمىت ەتۋشى ءارۋاقتاردىڭ بارىنە باعىشتادىم» دەپ بەتىن بip سيپادى دا، «ەندى نە ىستەسەڭ دە مەيلىڭ» دەگەندەي سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. كوزى ۇيرەنگەننەن كەيىن جاڭاعى ادامنىڭ بەت بەينەسى بولىپ ەلەستەگەن تاستىڭ قىناسى ەكەنىن ءبىلىپ ەدى، شوشاڭداعان جۇرەگى ورنىنا تۇسە قالدى، بويى دا جىلىنىپ سالا بەردى. ناجاعايعا دا كوز ۇيرەنىپ الدى. مانا جۇگىرە-جۇگىرە سىلەسى قاتىپ قالجىراعان ەكەن، نوسەردىڭ توپەۋىنە، نايزاعايدىڭ توبەدەن ۇرعىسى كەلگەندەي سارتىلداعان ساتىرىن دا ەلەمەستەن ۇيىقتاعىسى كەلىپ جانتايا بەرە:
— ءيا، ءتاڭىرىم جار بولا گور، ءيا ءارۋاقتار، قولداي گور، — دەپ ەدى، كەنەتتەن بىرەۋ:
— وتتاپسىڭ، — دەدى اقىرىن.
قوندىبايدىڭ جانى ىرشىپ كەتتى دە، باسى بارىپ قابىرعاعا سارت ەتتى. تەك جانى بار، ەسى جوق. جۇرەگى عانا تۋلاپ، كوزى عانا شاقىرايادى. شاقىرايعان، كوزدىڭ قادالعان جەرى — جاناعى ءوزى تاۋاپ ەتكەن اۋماقتى ءقابىر. الگى داۋىس سول ءقابىردىڭ ىشىنەن شىققانداي سەزىلگەندى، ەكى كوزىن سونان الماستان ەكى قولىمەن جەر تىرەپ شالقالاپ قاتىپ قالدى. كاليماسىن ايتقىسى كەلەدى، ونى ايتۋعا ءتىلى كەلەر ەمەس. قاشقىسى كەلسە دە قالاي قاشۋدى بىلمەي ءدىر-دىر ەتىپ وتىر ەدى، سويىلدارى سالدىرلاعان الدەكىمدەر ەسىككە تالاسا كىرىپ كەلە جاتتى. جاڭا عانا ولىلەردەن قورقىپ شالقاسىنان قاتىپ قالعان قوندىباي ەندى تىرىلەردەن قورقىپ تۇمسىعىن ءقابىردىڭ ىرگەسىنە تىرەي ەتپەتىنەن ءتۇستى. كەلگەندەر جاۋىننان قورعالاعان جىلقىشىلار ەكەن، ولار ىشكە كىرە شەشىنىپ كيىمدەرىنىڭ سۋىن سىعا باستادى.
ولار ەكەۋ، سول ەكەۋدىڭ داۋىسى شىڭكىلدەكتەۋ بىرەۋى كيىمىن قايتا-قايتا ىشقىنا سىعىپ:
— جاڭبىر تىم نوسەرلەپ كەتتى، جىلقىنى ىقتىرىپ اكەتپەس پە ەكەن؟ — دەپ ەدى، ەكىنشىسى:
— وتتاپسىڭ، — دەپ كۇج ەتتى، — جازدىڭ جاڭبىرىنان ىققان جىلقىنى قاي اتاڭنان كورگەن ەدىڭ. ونان دا مىرزانىڭ وق جەتپەسىن ويلا. جاراتامىز دەپ جايراتىپ المايىق، اياعىنا شىدەرىن سالىپ پا ەدىڭ؟
— سالدىم-اۋ دەيمىن؟ جوق، سالعانىم جوق... جوق سالدىم، ءيا، ەسىمە ەندى ءتۇستى، سالعان ەكەنمىن.
قوندىباي جاڭاعى «وتتاپسىڭ» وسى كۇجىلدەكتىڭ ءسوزى ەكەنىن ەندى ءبىلدى دە، ولىلەردەن قورقۋدى مۇلدەم ۇمىتىپ كەتتى. ءسىرا، ولىلەردەن تىرىلەر قورقىنىشتى ەكەنىن ەندى عانا سەزگەن بولار، جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى ءوزى جابىسا قۇشاقتاپ جاتقان ءقابىردىڭ قابىرعاسىمەن ءوزىنىڭ ارقا سۇيەگىن بىردەي سوققىلاپ جاتىر. بۇل مولاعا بۇرىن دا تالاي پانالاپ ءوز ۇيىندەي كورىپ كەتكەن بە قالاي، انا ەكەۋىنىڭ قاپەرىنە ەشتەڭە كەلەر ەمەس، ءبىرى كۇجىلدەسە، ەكىنشىسى شىڭكىلدەپ ءار نەمەنى ءبىر ايتىپ ازدان سوڭ ەكەۋى جارىسا ەسىنەي باستادى.
قوندىبايدىڭ ەسى كىرسە دە، قوزعالۋعا دارمەنى كەلەر ەمەس، نايزاعاي ساتىرلاعان سايىن دەمىن تەرەڭنەن تارتىپ الادى دا جىم بولادى. جىلقىشىلاردىڭ ەسىنەسىنەن دامەلەنىپ ەدى، سونى سەزگەندەي:
— ەي، — دەپ شىڭكىلدەك شىڭك ەتتى، — جاۋىننان بۇيىعىپ ۇيىقتاپ قالارمىز، سەن ەرتەكشى ەدىڭ عوي، ءبىر ەرتەگى ايتىپ جىبەرشى. تەك جەز تىرناقتى ايتا كورمە.
— نەگە؟
— سول كاپىردىڭ اتىن ەستۋدەن دە قورقامىن.
— و، ونىڭ اتىندا تۇرعان ەشتەڭە جوق، وكپەڭدى تىرىدەي سۋىرىپ الاتىن الماستاي تىرناقتارى مەن «قيىق-قيىق» دەگەندە جەلكەندى كەڭىردەگىنە دەيىن قيىپ جىبەرەتىن داۋىسىن ايتساڭشى.
— سەن ونى كورگەن بە ەدىڭ؟
— نە وتتاپ وتىرسىڭ-ەي، كورگەن بە ەدىڭىڭ نە؟ مەنىڭ بىلتىر بەتپاقتىڭ دالاسىندا ءبىر جەزتىرناقپەن قالاي شايقاسقانىمدى ەستىگەن جوق پا ەدىڭ؟
— جوق، ەستىگەن ەمەن.
— وندا دۇنيەدەن ماحرۇم قالعان ەكەنسىڭ، ساۋابىڭا ءبىر قالايىن، تىڭداي بەر.
— قورقىنىشتى جەرىن ايتپاعايسىڭ.
ونى قايدان تاڭداپ وتىرامىن، كورگەنىمدى ايتا بەرەمىن، سەن كوزىڭدى جۇم دا تىڭداي بەر. تەك، كۇن جارقىلداعان كەزدە ءتاۋباڭنان جاڭىلىپ قالما.
— استاپىراللانى اۋزىمنان تاستاماي-اق وتىرمىن عوي.
— مەنىڭ اۋزىم ەرتەك ايتۋدان بوساماس، استاپىراللاڭنىڭ جارتىسىن مەن ءۇشىن ايتاتىن بول،
— ماقۇل.
— استاپىراللا، ءلاھيلاللا... ءلاھيلاللا... سونىمەن، بۇرناعى جىلى ار جاقتاعى جالايىرعا جيەنشىلەپ بارعانمىن. ول ەل ءبىزدىڭ ەلدەن دە ساۋىقشىل ەل ەكەن... استاپىراللا... كۇندە توي، كۇندە ساۋىق ەلمەن بىرگە مەن دە سايراڭداپ ءجۇرىپ جاتتىم. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە سول ەلدىڭ ءبىر اسقان بايى وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن توي جاسادى. ناعاشىما ىلەسىپ سول تويعا مەن دە باراتىن بولدىم. ول ەلدىڭ سالتى تويعا كىلەڭ سيىر مىنەدى ەكەن، بايگە جارىسىنا دا، كوكپار تارتىسىنا دا سيىردى سالادى ەكەن. ناعاشىم ءوزىنىن، ءبىر قىزىل دونەن وگىزىن ەكى كۇندەي ءنار تاتقىزباستان جاراتىپ، كۇمىس ەر توقىمىن جارقىراتا ەرتتەپ ماعان بەردى. سونىمەن، بۇكىل اۋىل تىك كوتەرىلە تويعا باردىق. تويعا جينالعان حالىق جەر قايىسقانداي ەكەن. ومىرىمدە كورمەگەن ويىن ساۋىقتىڭ نەشە ءتۇرلىسىن كورىپ قايران قالىپ تۇر ەدىم ءبىر كەزدە «كوكپار، كوكپار» دەگەن شۋ شىقتى. «ال، جيەنىم، باعىڭدى سىنار شاق جەتتى، ۇمتىل» دەدى ناعاشىم. قىزىل وگىزگە قامشىنى باسىپ جىبەرىپ تۇرا ۇمتىلدىم. ساعان وتىرىك، ماعان شىن، وگىز دەگەنىم تۇلپار ەكەن، جەر قايىسقان قالىن قولدى قاق جارىپ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ارتىما تاستان كەلەمىن، تاستاپ كەلەمىن.
سول اققان بەتىممەن كەلىپ كوكپاردى اكەتىپ بارا جاتقان ەڭ الداعى ءمۇيىزى شاڭىراقتاي، ءوزى قارقارالىنىڭ قاراعايىنداي قارا وگىزىنىڭ قولىنان كوكپاردى جۇلىپ الىپ جونەلە بەردىم. مانا وسىلاي بەتتەگەن كەزىمدە وزگە توپتان وقشاۋلاۋ تۇرعان قىرىق شاقتى قىزدىڭ ىشىنەن كوك كويلەكتى ءبىر قىزدى كوزىم شالىپ قالعان-دى. كوكپار قولىما تيگەن شاقتا سول قىز ەسىمە ساپ ەتتى دە، سولاي قاراي ويىستىم. ايعايلارى جەر مەن كوكتى بىردەي جاتقان قالىڭ ەل سوڭىمدا قاپتاپ كەلەدى، مەن ولاردان وق بويى الدا كەلەمىن. ەلسىز جاعىمدى تەبىنىپ، ەلدى جاعىمدى شىرەنىپ قىزداردىڭ الدىنان جۇيتكىپ وتە بەرىپ ەدىم، ماناعى كوك كويلەكتى قىزدىڭ: «شىركىن-اي، انا جىگىتكە تيگەن قىزدىڭ دا ارمانى بار ما ەكەن» دەگەنى. قىزدىڭ سول ءسوزى .قۇلاعىما ساق ەتكەندە توبەم كوككە بارىپ تاق ەتتى دە، مەن ەستەن تانىپ قۇلاپ ءتۇستىم. سول جاتقاننان مول جاتىپ، ءبىر كەزدە ەسىمدى جيىپ، كوزىمدى اقىرىن اشىپ قاراسام قىز دا جوق، قىزىق تا جوق، قىزىل وگىز دە جوق، ناعاشىمنىڭ ۇيىندە، سونىڭ تىزەسىنىڭ ۇستىندە شالقامنان ءتۇسىپ جاتىرمىن. ساعان وتىرىك، ماعان شىن، مەن تابانداتقان بەس كۇن بويى ءنار تاتپاستان تالىپ جاتىپپىن. ءبىراق ءوزىم تالىپ جاتسام دا كوك كويلەكتى قىز كوكەيىمدە وزىممەن بىرگە جاتىپتى. كوزىمە كۇن ءتۇسىپ ەدى، سول قىز ەسىمە تۇسە كەتتى. سول-اق ەكەن، ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ءىشىم سەزدى دە: «قىز قايدا ويباي، قىز قايدا؟» — دەپ ايعايلاي تۇرەگەلىپ ەدىم: «ول قىزدىڭ اۋىلى وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن بەتپاقتىڭ دالاسىنا قاراي كوشىپ كەتكەن»، — دەدى ناعاشىم. «بەتپاقتىڭ دالاسى تۇگىلى تامۇقتىڭ تۇبىنە كەتسە دە سول قىزدى تابامىن، تابامىن دا الامىن»، — دەدىم. ناعاشىمنىڭ توقتاتپاق بولىپ ايتقان اقىلىنا دا، قورقىتپاق بولىپ اقىرعانىنا دا قاراعانىم جوق، ەكى كۇن ازىرلەنىپ جول جابدىعىن سايلاپ الدىم دا، ءۇشىنشى كۇنى ەرتەمەن بەتپاقتىڭ دالاسىنا قاراي تارتىپ بەردىم. استىمدا — ايگىلى قىزىل ەگىز، قولىمدا — قوس اۋىز مىلتىق ازىعىمنىڭ ەڭ اۋىرى — قوس ۋىس قۇرت سالىنعان ءبىر تورسىق سۋ.
جولشىباي تالاي تاۋلاردان استىم، تالاي قۇمداردى كەشتىم، تالاي وزەندەردەن ءجۇزىپ ءوتىپ ءبىر ايدىڭ ىشىندە بەتپاقتىڭ دالاسىنا جەتتىم. سوعان دەيىنگى ىشكەنىم تەك گول تورسىقتاعى سۋدىڭ جارتىسى عانا. سونىمەن نە كەرەك، جەتەم دەگەن جەرىمە جەتتىم، ءبىراق تىلەگىمە جەتە المادىم. بەتپاق دەگەنىن «كوكەكتەن باسقا قۇسى جوق، كوكپەك تون باسقا تۇگى جوق» دەپ بابامىز اسان قايعى ايتسا ايتقانداي ەكەن. ميداي دالا. كەرىلىپ جاتقان سول ميداي دالانىڭ بەتى مىڭعىرعان كيىكتەن كورىنبەيدى. قىزدىڭ قىزۋى قاشىپ تارتقانىمەن، كيىكتەردى كورگەننەن كەيىن قانىم قىزىم كەتتى دە، كەلە كيلىكتىم. ساعان وتىرىك، ماعان شىن، قىزىل وگىزىم سول مىڭ-مىڭنان قاپتاپ جۇرگەن كيىكتەردىڭ بىرەۋىن دە قۇتقارعان جوق، ولاي قاشقانىن ولاي، بۇلاي قاشقانىن بۇلاي قۇتقارماي بىرىنە-بىرىن قۋىپ تىعىپ اق بوكەننىڭ ءبىر سەمىزىن وڭگەرىپ الدىم دا، كوز ۇشىندا ساعىمداي بۇلدىراپ تۇرعان ورمانعا قاراي تارتتىم. ونان ىزدەگەنىم سۋ ەدى، ول ءۇمىتىم دالاعا كەتتى. ءبىراق سۋ تابىلمادى دەپ تارىققان مەن جوق، جالما-جان وكشەممەن ويىپ، قولىممەن كۇرەپ جەر قازان جاساپ الدىم دا ءبىر تەبە بايالىشتى اكەلىپ سول جەر قازاندى تولتىرا سالىپ ورتەدىم. ول جانىپ ك ۇلى قولامتاعا اينالعانشا مەن كيىكتىڭ تەرىسىن سويماستان ءىشىنىڭ ءبىر سۇيەمدەي جەرىن ءتىلىپ ىشەك-قارنىن الىپ تاستادىم.
ومىرىمدە قىزعا عاشىق بولىپ كورمەگەن باسىم اسىعىپ ءجۇرىپ تۇز الۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. وعان دا كوپ قىنجىلعانىم جوق، «شىن جىلاسا سوقىر كوزدەن جاس شىعادى» دەگەندەي، شىنداپ ويلاسا ميدىڭ تاپپايتىنى جوق ەكەن. تۇيە مالى كوكپەكتى قۇنىعا جەيدى، سوعان قاراعاندا وسىنىن. ءبىر جاقسى قاسيەتى بولۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلدىم دە، تورسىقتاعى قۇرتتى سۋىمنىڭ جارتىسىن ساپتىاياعىما قۇيىپ الىپ سونىڭ ىشىنە ءبىر ۋىس كوكپەكتىڭ بۇرشىگىن سالىپ ابدەن ارالاستىردىم دا ەتتىڭ ىشىنە قۇيىپ جىبەردىم. سونان كەيىن بايالىشتان ىستىك جاساپ الىپ جاڭاعى تىلىنگەن سۇيەمدەي جەردى سونىمەن تۇيرەپ، ونى قىزىل ەگىزدىڭ ەكى تال قىل قۇيرىعىمەن بۋىپ تاستادىم. سونان كەيىن قاشان ىشىنە قۇيىلعان تۇزدىعىم ەتكە تۇگەل ءسىڭىپ شالپىلداعان ءۇنى وشكەنشە شايقاي بەردىم، شايقاي بەردىم، ءبىراز شايقالىستان كەيىن تۇزدىعىمنىڭ ءۇنى ءوشىپ ەتكە سىڭگەن بەلگىسىن بەردى. سونان كەيىن قولامتانىڭ بەتىندەگى كۇلدى سىپىرىپ تاستاپ، كيىكتىڭ ەتىن سول تۇتاس كۇيىندە جەر قازانداعى ىستىق قولامتانىڭ ۇستىنە سالدىم دا، بەتىن توپىراقپەن كومىپ تاستاپ، ونىڭ ۇستىنە بايالىشتى توبەدەي قىپ ءۇيدىم. سول كىشى-گىرىم توبەدەي بايالىش تا جانىپ بولدى، مەن دە ۇيقىمدى قاندىرىپ الدىم. ءبىر كەزدە ويانسام كۇن باتىپ، قاس قارايىپتى. وت الداقاشان ءسونىپ كۇلگە اينالىپتى، ءوزىم ەندى بايقادىم-قارنىم مۇلدەم اشىپتى. جالما-جان جۋان تال بايالىشپەن ەتتىڭ ۇستىندەگى كۇلدى، ونان كەيىن كۇيگەن توپىراقتى سىپىرىپ تاستاپ ەتتى جەر قازاننان سۋىرىپ الدىم. ەت سىرتىنداعى تەرىسىنە دەيىن بىلبىراپ، سۇيەكتەرى ساۋدىراپ بولەك قالىپتى. قارنىم قانشا اشسا دا قاراڭعىدا تاماق جەگەندى لايىق كورمەي، بايالىشتى مازداتىپ قويىپ، اللا بۇيىرتقان اق بوكەننىڭ ءاپپاق ەتىن الدىما جايىپ سالىپ ءدامىن تاتىپ بايقاپ ەدىم، ساعان وتىرىك، ماعان شىن، ءدال سول كيىكتىڭ ەتىندەي ءدامدى تاعامدى ۇجماقتاعىلاردان باسقالاردىڭ مەنەن باسقاسى تاتپاعان شىعار. دامىنە قىزىققانىم سونداي ءقايسىبىر سىدىرىلىپ بۋىنىنان وپىرىلىپ تۇسكەن جىلىكتىڭ باسىن بايقاماي جۇتىپ جىبەرە جازدادىم. ءوزىم تويسام دا كوزىم تويماي، «شىركىن-اي، ەكى قارنىم نەگە بولمادى ەكەن؟» دەپ كوزىمدى ەتتەن الماي وتىر ەدىم، تۋ سىرتىمدا جۋساپ جاتقان ەگىزىمنىڭ الدەنەدەن شوشىپ اتىپ تۇرعانى. تەگىن ەمەس ەكەنىن سەزىپ جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى، باتىس جاعىمدا ءبىر قالىڭ توعاي تۇرعان-دى، ەگىزىم سول توعاي جاققا ودىرايا قاراپ تۇر، ول قاراعان جاققا مەن دە قاراپ كوزىمدى تىگە قالدىم.
— استاپىراللا، كۇن ءجيى جارقىلداپ كەتتى، ار جاعىن ايتپاشى، — دەدى شىڭكىلدەك بەزەكتەپ،
— وتتاپسىڭ، مەن مۇنى ناجاعايدان قورىقپاس ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن با؟
شىڭكىلدەك ونىڭ ەرتەگىسىن بىردە تىڭداپ، بىردە تىڭداماي، ناجاعاي جارقىلداعان سايىن «استاپىراللا، استاپىرىللا» دەپ تىپىرلاۋمەن وتىرعان-دى. وعان كەيدە كۇجىلدەكتىڭ ءوزى دە قوسىلىپ ەكەۋى جارىسا كۇبىرلەيتىن دە مولانىڭ ءىشىن كۇڭگىرلەتىپ جىبەرەتىن-دى. جەزتىرناقتى ايتار شاعىنا جاقىنداعان بولۋ كەرەك كۇجىلدەكتىڭ ءوزى دە «استاعپىراللاسىن» ءجيى كۇجىلدەتە باستادى. ىشىنەن ءوزى بىلەتىن ءبىر دۇعاسىن ەكى مارتەبە وقىپ الدى دا اڭگىمەسىنە قايتا كوشتى:
— سونىمەن وگىزىم قاراعان جاققا كوزىمدى تىگىپ وتىر ەدىم توعاي جاقتان كەلە جاتقان الدەنەنىڭ دىبىسى ءبىلىندى. مەن مىلتىعىمدى ىڭعايلاي جانىما قويدىم دا، ونى ەلەمەگەن بولىپ وتىرا بەردىم. ول اياعىن ساقتانا باسىپ كەلە جاتىر. وتپەن شاعىلىسا جارقىراعان كوزى مەن جالبىراعان شاشىنان باسقاسىن كورە المادىم، كوزى كادىمگىدەي ادامنىڭ كوزى، شاشى كادىمگىدەي ءوزىمىزدىڭ ايەلدەردىڭ شاشى سەكىلدى. ءبىراق، كوزىندە جانعان وت بار، جەرگە سۇيرەتىلە شۇباتىلعان شاشىنا سىلدىرلاعان كىشكەنە قوڭىراۋى بار. ىركىلمەستەن ءجۇرىپ كەلەدى. مەن وتىندى مولايتىپ جالىندى ۇدەتە ءتۇستىم... استاپىراللا... استاپىراللا ...قۇدايدىڭ كۇنى تىم قاتتى ساتىرلاپ كەتتى، قانداي جاي تۇسەر ەكەن ءا... جالىن كۇشەيگەن سوڭ مەن ونى انىق كورە باستادىم: سۇڭعاق بويلى، دەنەسى سىمباتتى، ءبىراق تۇلا بويى تولى قورقىنىش، تەك مەنىڭ عاشىعىمنىڭ كويلەگىندەي كوك بولعاندىعىنان دا ۇستىندەگى كويلەگى دە كوڭىلگە مەدەۋ. دەگەنمەن قورىققانىمدى سەزدىرگىم كەلمەي، داۋسىم دىرىلدەپ شىقسا بايقالماس دەدىم دە ءبىر كەسەك اۋزىما تىعىپ جىبەرىپ: ا، بيكەش، دامگە كەلىڭىز دەدىم ەتتى شايناي وتىرا سويلەپ. ول جاۋاپ قاتپاستان مەنى مازاقتاپ اۋزىن قومداتتى دا قارسىما كەلىپ وتىرا كەتتى. ەكەۋىمىز وتتىڭ ەكى جاعىندامىز، مەن وتقا وتىن تاستاپ ەدىم ول دا تاستادى، مەن جەردەن ءبىر تال ءشوپ الىپ ءتىسىمدى شۇقىپ ەدىم، ول دا جەردەن ءشوپ الىپ ءتىسىن شۇقي باستادى. سول كەزدە مەن ونىڭ بىزدەي وتكىر تىرناقتارىنىڭ جەز ەكەنىن،-ساۋساقتارىنىڭ قالىڭ ءجۇن ەكەنىن كورىپ قالدىم. ونىڭ جەزتىرناق ەكەنىن ەندى ءبىلدىم دە قورىققانىمنان جەرگە كىرە جازدادىم، قورىققانمەن جان قالمايتىنىن دا ءبىلدىم. بۇل بالەدەن قۇتىلۋ ءۇشىن نە ىستەۋىم كەرەك؟ سونى بىلە الماي بىرەسە ەتتەن اساپ، بىرەسە وتقا وتىن تاستاپ وتىرمىن، ول مەنى مازاق ەتۋدەن باسقا قيمىل جاسايتىن ەمەس. نە ىستەسەم سونى ىستەپ وتىر. ساۋساقتارىمنىڭ قىشىماسى بار ەدى، ءبىر كەزدە سونىم قوزىپ الىپ جونەلگەنى. ادەتتە ونى شوققا قىزدىرىپ باساتىنمىن، قاسىعانىما بولماعان سوڭ شالا جانىپ جاتقان ءبىر بۇتانى الىپ سونىڭ شوعىنا ساۋساقتارىمنىڭ اراسىن كەزەك قىزدىرىپ وتىر ەدىم، جەزتىرناق تا ءبىر شالا جانعان شوقتى الىپ ول دا ساۋساقتارىنىڭ اراسىن قىزدىرا باستادى. ءبىر كەزدە ونىڭ تۇك باسقان ساۋساقتارى لاپ ەتتى، جەزتىرناق شىڭعىرىپ الا جونەلدى." ەندى ونىڭ ساۋساقتارى عانا ەمەس، تۇلابويى تۇگەل جالىن بولىپ ۇشىپ بارادى، باردى دا توعايعا قويىپ كەتتى، سول-اق ەكەن توعاي دۋ ەتتى.
— استاپىراللا... وسىنى بۇرىن دا ءبىر ەستىگەن ەدىم، جالىنامىن ارجاعىن ايتپاي-اق قويشى، — دەپ شىڭكىلدەك بەزەك قاعىپ ەدى، ونان ارعىسىن ايتۋعا ءوزىنىڭ دە جۇرەگى داۋالاماي وتىرعان بولۋ كەرەك، كۇجىلدەك كۇمىلجىپ قالدى.
كۇجىلدەكتىڭ يەمدەنىپ سوعىپ وتىرعانى «قۇلامەرگەن» دەيتىن ەرتەگى بولاتىن. ول ەرتەكتى قوندىباي تىڭداۋشىنىڭ ەسىنەن تاندىرا ايتا بىلەتىن. ول كۇجىلدەكتىڭ قورقىپ وتىرعانىن سەزدى دە نايزاعاي ءبىر ساتىرلاعان كەزدە تىماعىن اينالدىرىپ كيىپ الدى. ەرتەكتىڭ ەندىگى جالعاسى جەزتىرناقتىڭ قۇلامەرگەنگە سوڭعى شابۋىلىمەن اياقتالاتىن. قوندىبايدىڭ كۇتكەنى سول شابۋىلدىڭ ايتىلار ءساتى.
كۇجىلدەك ءپىسىمىلداسى مەن استاپىراللاسىن كەزەك كۇبىرلەتىپ ءبىراز وتىردى دا، ەرتەگىسىن قايتا جالعادى.
— توعايداعى جەزتىرناقتار مۇنداي كوپ بولار ما، ۋلاپ-شۋلاپ شىڭعىرىپ ءجۇرىپ ەرتتى لەزدە ءسوندىردى دە، جىم بولدى. دەگەنمەن، ساقتىق كەرەك. ءبىر قۇشاق بايالىشتى بۇتارلاپ جەر توسەك جاسادىم دا، باسىما ەر-توقىمىمدى جاستىق ەتىپ، ۇستىنە ءوزىمنىڭ شەكپەنىمدى جاۋىپ تاستادىم دا، ءوزىم اۋلاقتاعى بۇتانىڭ تۇبىنە بارىپ جاسىرىندىم. مىلتىعىم وقتاۋلى، ءتىسىم قايراۋلى، مەن دە تيىش، جەزتىرناقتار دا تيىش، ەكى جاق تا جىم-جىرت ەدىك، سونىڭ كەسىرىنەن مەن ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ءبىر كەزدە وگىزىمنىڭ وكىرگەن داۋسىنان شوشىپ ويانسام الگىدەن ەكى ەسە ۇزىن ءبىر جەزتىرناق وت باسىنا جاقىنداپ قالىپتى. ول مەنىڭ اي ساۋلەسىمەن جارقىراعان ەر-توقىمىمدى كوردى دە «قيىق-قيىق» دەپ تۇرا ۇمتىلدى، سول كەزدە مەن ونى اتىپ جىبەردىم، — دەي بەرگەن كەزدە قوندىباي باسىن ءقابىردىڭ دالداسىنان ءسال كوتەرىپ:
— قيىق، — دەدى اقىرىن. كۇجىلدەكتىڭ ءۇنى وشە قالدى. ءتىپتى دىمى ءبىتىپ قالعان سەكىلدى جان قىبىرى بىلىنبەيدى. ولاردىڭ دىبىسسىز، قيمىلسىز قاتىپ قالعانى سونداي، قوندىباي ولاردى ءولتىرىپ الدىم با دەگەن قورقىنىشتى ويعا دا كەلە باستادى. تەك ناجاعاي ءبىر جارق ەتكەن كەزدە ولاردىڭ شاراسىنان شىعا جارقىراپ الارىپ كەتكەن كوزى مەن اللاسىن دا ايتا الماي «ا» دەگەن قالپىندا اڭقيىپ قالعان اۋىزىن كورگەن سوڭ بارىپ ءتىرى ەكەنىن ءبىلدى دە، بار اشى داۋسىمەن قيقۋلاپ بالتاسىنىڭ سىرتىمەن سارتىلداتىپ ەدى، تاستاردان ۇشقان ۇشقىن ناجاعايدىڭ جارقىلىمەن ۇشتاسىپ كەتتى. سول ءوزى سالىپ وتىرعان وتتان قوندىبايدىڭ ءوزى دە شوشىپ قالدى. ءبىراق ول «جاۋلارىنىڭ» ەسىن جيناتقىسى كەلمەي ءوزىنىڭ قيقۋىن دا، بالتاسىنىڭ سارتىلىن دا كۇشەيتىپ جىبەرىپ ەدى، قايسىسى ەكەنى بەلگىسىز، قاشا جونەلگەندەردىڭ بىرەۋى دەمىن اۋزىنان شىعارا الماي ارت جاعىنان كۇمپ ەتكىزدى. قوندىباي قۇلاعىن الىسقا تىگە تىزەسى ءدىر-دىر ەتكەن اياعىن اڭدي باسىپ ەسىككە جاقىنداپ كەلەدى. انا ەكەۋى ىڭق-ىڭق ەتىپ الىستاپ بارادى، الىستاعان سايىن «اللا... اللا...» دەگەن داۋىستارى كۇشەيە ءتۇستى. ولاردى قۋىپ جىبەرگەنىنە ءماز بولىپ قوندىباي ومىرىندە ءتۇڭعىش رەت ماساتتانىپ مىرس ەتتى.
مەنەن دە قورقاتىن جان بار ەكەن-اۋ» دەپ قويان ايتقانداي، مەنەن دە قورقىپ قاشاتىندار بار ەكەن-اۋ». ول ىشىنەن سونى ايتا تۇرىپ تىماعىن قايتا جوندەپ كيدى دە، ەسىك الدىنا شىقتى.
ەكى اتتىڭ ءبىرى شىلبىرىن ءۇزىپ كەتىپتى دە، شىدەرلەۋلى بىرەۋى قالىپ قويىپتى.
جاۋىن سايابىرلاپ، شىعىس جاقتىڭ بۇلتى سوگىلە باستاپتى. سول سوگىلگەن بۇلتتاردىڭ اراسىنان شاپاعىن شاشىپ تاڭ دا كەلەدى. ءبىراق قوندىبايدىڭ تاڭى اتار ەمەس. ول تابيعاتتىڭ تاڭى اتپاستان، جاۋىنى باسىلماستان بايلاۋلى قالعان شابدار اتقا ءمىندى دە بەتى اۋعان جاعىنا جونەپ بەردى. مۇنشا اسىققان سەبەبى: جاڭاعىلار ەسىن جيناپ، مۇنىڭ جەزتىرناق ەمەس ەكەنىن بىلسە قايتا كەلۋى مۇمكىن. سول ويمەن تەز اتتانعان ول بىلاي شىعا بەرە بەتىن تۇزەپ الدى دا، ساعىنتايدىڭ قىستاۋىنا قاراي اعىزا جونەلدى. بۇل وقشابدار اتانعان ات وققا دا جەتكىزبەي كورىنە مە جوق، الدە ءوزىنىڭ ءمۇسىنى وققا ۇقسايتىندىعىنان با ايتەۋىر وقشابدار دەگەن اتى ايگىلى بولاتىن. ول ساعىنتايدىڭ قۇداسى دوساننىڭ بايگە اتى. تاڭ اتتى، جاۋىن دا باسىلدى، كۇن دە شىقتى، اعىپ وتىرىپ ساعىنتايدىڭ قىستاۋىنا دا جەتتى. ءبىراق، تىلەگىنە جەتە العان جوق. ويتكەنى، ول ورتەمەك بولىپ كەلگەن ءۇيدى دەرەۋ ورتەپ جىبەرىپتى. ءقازىر اۋماعىمەن بىقسىپ جاتىر. «ە، تۇندەگىلەردىڭ ءورت دەگەنى وسى ەكەن عوي. بۇرىنعىلاردىڭ «بۇلت الا، جەر شالا راس-اۋ، تاۋدىڭ بۇل جاق بەتىنە جاڭبىر ءجوندى جاۋماپتى. ءبىراق جاڭبىر كەلمەسە جاي قايدان كەلەدى، جاي تۇسپەسە مىناۋ ءۇي قالاي ورتەنەدى؟» ول وسىنداي ويدا اڭىرىپ تۇرعان كەزدە تۋ سىرتىنان قالىڭ ءدۇبىر شىعا كەلدى، استارىنداعى اتتارى الدەكەدەي جالاڭداعان ءبىر توپ ادام ورتەنگەن ءۇيدى كەرە سالا سوعان قاراي لاپ قويدى. ءبارىنىن اۋزىندا «سۇمدىق... سۇمدىق» دەگەن ءبىر-اق ءسوز.
— جاي تۇسكەن عوي، جاقىنداماڭدار، — دەدى قارتاڭداۋ بىرەۋى قاتارلاسا شاۋىپ بارا جاتىپ.
ءبارىنىڭ كوزى ورتەنگەن ۇيدە، جولدان قيعاشتاۋ سايدىڭ ساعاسىندا وقشاۋ تۇرعان قوندىبايدى بىرەۋى كورەر ەمەس، كەرسە دە ەلەيتىن ەمەس، ۇرەيلى كوزدەرى بىقسىعان تۇتىنگە بايلانىپ قالعان سەكىلدى. قوندىبايدا دا ءجوندى ەس جوق، ول بۇلاردان قاشۋ كەرەك ەكەنىن، قاشا قالسا استىنداعى اتى ولاردىڭ وعىنا دا جەتكىزبەي كەتەتىنىن ويلاماي، ويلاسا دا ءوزى جازىقسىز بولعان سوڭ قاشۋدىڭ سەبەبىن تابا الماي، نە توپقا بارىپ قوسىلا الماي اڭىرىپ تۇر ەدى، ەرت باسىنداعىلاردىڭ بىرەۋى:
— ەي، اناۋ ءبىزدىڭ دوسان قۇدانىڭ وقشابدارى ەمەس پە-ەي؟ — دەدى.
— ءيا، سول. ۇستىندەگى وبادايى قوندىباي، — دەگەن كەزدە ءبىرى سەلك ەتىپ، اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرا بەرە توقتاي قالدى.
«ۇرى ەمەسپىن، نەگە قاشامىن؟ قاشپاعاندا بۇلاردان نە كۇتەمىن؟ جوق، ۇكىمەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن، قاشقانىممەن قۇتىلمايمىن، قاشپايمىن، تۇرلەرى جامان، قاشسام با ەكەن؟»
ول قاي ويدىڭ جەتەگىنە ەرەرىن بىلمەي سەندەلىپ بولعانشا وزىنە قاراي ۇمتىلعان توپتىڭ الدى كەلىپ تە قالدى. ەڭ الدا ساعىنتايدىڭ نەمەرە ءىنىسى وتارباي. ول قولىن انادايدان ۇسىنىپ:
— اسسالاۋمالايكوم، — دەپ جاقىنداي بەرە، — وي اكەڭنىڭ،... — دەپ شاۋجايىنان ۇستاي الدى.
وتاربايدىڭ اۋزىمەن بىرگە قولى قوسا قيمىلداپ قوندىبايدىڭ باسىنان وراي ەكى تارتىپ ەدى، ونىڭ بەتىنەن قان شىپ-شىپ شىعا كەلدى.
— اۋ، جازىعىم نە؟
قولى بەلىندەگى بالتاسىنا ءبىر باردى دا قايتا قايتتى.
— مىناۋ ءۇيدىڭ جازىعى نە؟ جازىعى جوق بولسا، ونى نەگە ورتەدىڭ؟
— قۇدايىڭ بولسا، ءسوز تىڭدا، مىرزا. اعاڭ ساعىنتايدىڭ اتا مەكەنىمدى تارتىپ العانىمەن قويماي، «قويمامدى ۇرلادى» دەگەن جالاسى شىداتپاي، سول ءوزىمنىڭ جەرىمە سالىنعان ءۇيدى ورتەگەلى كەلگەنىم راس، ءبىراق ورتەۋشى مەن ەمەس.
— ەندى كىم؟
— مەن سياقتىلاردىڭ كوز جاسىن كورگەن قۇداي تاعالامنىڭ ءوزى اسپاننان جاسىلىن تاستاپ جايراتقان.
ونىڭ بۇل ءسوزىن قۇدايعا ءتىل تيگىزگەندەي كورگەن بىرەۋلەر «استاپىراللا» دەسىپ جاعالارىن ۇستاسسا، ەندى بىرەۋلەردىڭ قولى وتاربايدىڭ ءامىرى بويىنشا قوندىبايدىڭ جاعاسىنا جارماسىپ اتىنان جۇلىپ ءتۇسىردى. اتتان عانا تۇسىرگەن جوق، جان-جاعىنان جاۋعان قامشىنىڭ دا استىنا ءتۇسىردى. زامانىنىڭ سالتى سولاي بولعان سوڭ امال نە، وزگەلەردىڭ تۇبىنە وتىرىك جەتسە، قوندىبايدىڭ تۇبىنە شىندىق جەتتى. سول شىندىقتى ايتقاننىڭ ارقاسىندا ول ۇرى دا، بۇزىق تا اتاندى، تەرگەۋ تەپكىنىڭ استىنا دا ءتۇسىپ تۇرمەگە قامالدى.
اقىرىندا، وكرۋجنوي سوت ونى «ماتاي ۇلى دوسان مىرزانىڭ الەمگە ايگىلى جۇيرىك اتىن ۇرلاعان ۇرلىعى ءۇشىن، قوناقباي ۇلى ساعىنتاي مىرزانىڭ بىلتىر عانا سالدىرعان التى بولمەلى اعاش ءۇيىن ورتەگەنى ءۇشىن» قىزىلجارعا جەر اۋدارتىپ جىبەردى.
سونان ورالعانى وسى. ايداۋدان بوساپ كەلدى مە، جوق قاشىپ كەلدى مە ونى ءوزى دە ءجوندى بىلمەيدى.
ايداۋدا كەشكەن ازابىن قانشا ەلەستەتسە دە تاۋىسا الماي، تالىقسىپ بارىپ تاڭعا جاقىن ۇيىقتاپ كەتكەن ەدى، ءبىر كەزدە قۇلاعىنا الدەكىمنىڭ «قۇدايىم-اۋ، ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟» دەپ جىلامسىراعان ءۇنى كەلدى. ول قايدان كەلدى؟ كىمنىڭ ءۇنى؟ ءوڭى مە، ءتۇسى مە؟
سونىڭ ءبىر دە ءبىرىن ايىرا الماي قوندىباي ۇيقىلى-وياۋ جاتىر ەدى، بەتىنە تامعان كوزدىڭ ەكى تامشى جاسى ىستىق قانعا اينالىپ جۇرەگىنە جەتىپ باردى، سول ىستىق قان ءبىر بەلگىسىز شاتتىققا تەز بولەپ جىبەردى. Tac جۇمۋلى جاتقان كوزىن دە اشىپ جىبەردى. تاڭ اتىپ، كۇن شىعىپتى. توبەدەگى جالعىز كوزىنەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسى اياداي بولمەدەگى باردى الاقانداعىداي جايناتىپ تۇر.
ءبىراق قوندىبايدىڭ كوزىنە سونىڭ ءبارى دە كۇڭگىرت، ءتىپتى ونىڭ كوڭىلىندەگى شاتتىعى دا كۇڭگىرتتەنىپ جوق بولدى. شاتتىعى جوعالىپ، ەدى، جۇرەگى مۇزداپ سالا بەردى. ويتكەنى شاشى اققۋداي اپپاق، ءوڭى كومىردەي قاپ-قارا جاعى قۋراپ، سۋالعان كوزى جاسقا بۇلاۋلانعان ءبىر ايەل ەكى قولىمەن تىرەي تىزەرلەپ بەتىن قوندىبايدىڭ بەتىنە تيگىزە ءتونىپ وتىر.. قوندىباي قورىققانىنان بىردەن ارتىق قاراي الماي كوزىن شارت جۇمىپ الدى. قاتىپ قالعانداي ءۇنسىز، قيمىلسىز سىلەيىپ جاتىر. ءسىرا، ءوزى ايتا بەرەتىن ەرتەكتەگى جەزتىرناقتىڭ تىرناعىنا ءتۇستىم دەگەن ويدا بولۋ كەرەك، ءدىر-دىر ەتەدى.
بايعۇسىم-ay، مەنى تانىماي جاتىرسىڭ با؟ مەن ءوزىڭنىڭ ايبالاڭمىن عوي.
قوندىباي كوزىن اشىپ كەپ الدى، ءبىراق ونىڭ سوزىنە دە ءوزىنىڭ كوزىنە دە سەنە الماي جاتىر. ويتكەنى، ايبالانىڭ كەيپى مۇلدەم وزگەرىپ كەتىپتى. مۇنان ەكى جىل بۇرىن ونىڭ شاشىندا ءبىر تال اق جوق ەدى، ءقازىر ءبىر تال قارا جوق. بۇرىن بويى الاسا بولعانىمەن دەنەسى شىمىر ەدى، ءقازىر ەكى كوزى جاۋدىراپ، ساۋدىراعان سۇيەگى عانا قالىپتى.
قوندىباي ونى ەندى-ەندى عانا تانىپ، الدەنە ايتقىسى كەلىپ ەدى، ەرنى كەمسەندەپ ايتا الماي، كوزى جاسقا كومىلىپ كەتتى. كوزى كولكىلدەگەن جاسقا كومۋلى، ءوزى شالقاسىنان تالىقسىپ جاتقان كۇيى قولىن سوزىپ ايبالانى وزىنە تارتىپ الدى دا، وكسىپ قويا بەردى.
اكەسىنىڭ تۇنشىعا قينالا شىققان داۋسىنان بوراش ويانىپ كەتتى. ءبىراق ول ويانسا دا شەشەسىنىڭ كەلىپ ءوزىن ايمالاۋىن كۇتىن كوزىن اشقان جوق. ويانعانىن سەزدىرۋ ءۇشىن ەكى رەت ىڭىرانا كەرىلىپ-سوزىلدى. ول قانشا تىپىرلاسا دا، كوزىنىڭ جاسىن كۇيەۋىنىڭ كەۋدەسىنە كولدەي توگىپ، سول ءوز كوزىنىڭ جاسىنا تۇنشىعىپ جاتقان شەشەسىنىڭ وعان بۇرىلىپ قاراۋعا دا شاماسى بولعان جوق. شەشەسىنىڭ بۇل ايانىشتى كۇيىن تۇسىنسە دە، ءوزىنىڭ ەركەلىگى جىبەرمەي:
— اپا، سەن مەنى اسپانداعى كۇننەن دە، جەردەگى كوكەڭنەن دە جاقسى كورەمىن دەۋشى ەدىڭ ونىڭنىڭ ءبارى وتىرىك ەكەن، سول ءۇشىن، — دەپ شەشەسىنىڭ بەتىنەن ءبىر ءسۇيدى دە شىعا جونەلدى.
ونىڭ سوزىنە بۇرىنعىداي سۇيسىنەتىن، سۇيگەنىنە راحاتتاناتىن. ءتىپتى، مىناۋ وشكەنى جانىپ، ولگەنى تىرىلگەندەي قۋانىشىنا دا قۋاناتىن حال ايبالادا جوق. ويتكەنى ونىڭ ءتۇسىپبايى قۇلاعان شاحتانىڭ استىندا قالىپ، ءقازىر ءولىم حالىندە جاتىر. ايبالا كوزىنىڭ جاسىن توگە وتىرىپ ادام دارىگەرى ۇلكەن زاۆودتا (سپاسسكىدە) ەكەنىن، مۇنداعى فەلدشەر قاراپ جاتقانىن ايتىپ ەدى، بۇل سوزدەرىنىڭ، ءبىر دە ءبىرى قوندىبايدىڭ ميىنا كىرگەن جوق. شاحتا دەگەن جەر بەتىنە سالىنعان قورا ەمەس، جەردىڭ استىندا تۇرىپ ول قالاي قۇلايدى؟ مالدىڭ دارىگەرى دەگەن نە ءسوز؟ مال قالاي دارىگەر بولا الادى؟
ول ەسىنە كەلىپ الگى ءسوزدىڭ ءمانىسىن سۇراۋدى ميىنا ۇيالاتقانشا بولعان جوق، سىرتتان بوراشتىڭ «اعاتاي-اي» دەگەن داۋىسى شار ەتتى. كەنەت ەسىك اشىلىپ، شالا جانسار ءتۇسىپبايدى شەكپەنىمەن قاۋمالاي كوتەرىپ كەلە جاتقان سادىق پەن بەيسەن كورىندى. ولاردىڭ ءىزىن باسا، ءبىر قولىمەن بوراشتىڭ باسىن باۋىرىنا قىسا مەكەلاي (نيكولاي) كەلەدى. ۇشەۋىنىڭ دە بەتى كۇيەدەن كورىنبەيدى، تەك تىستەرى اقسيىپ كەزدەرى عانا جىلتىرايدى. سادىق پەن بەيسەن ءتۇسىپبايدى كوتەرە ىشكە كىردى دە، مەكەلاي سول بوراشتى قۇشاقتاعان قالپىندا، جان-جاقتان قاپتاپ كەلگەن كورشى ايەلدەرمەن بالالاردى ىشكە جىبەرمەي بوگەگىسى كەلگەندەي ەسىك كوزىندە تۇرىپ قالدى. ول بوراشتىڭ:
— مەكەلاي اعا، ايتىڭىزشى، ول ءتىرى مە؟ — دەگەن سۇراعىنا ءجوندى جاۋاپ بەرگەن جوق. تەك اۋىر كۇرسىنىپ الىپ:
— ءتىرى، — دەي سالدى. ونىڭ ەسەسىنە، ەسىكتەن كىرگەننەن سادىقتىڭ اۋزى تىنىم تاپقان جوق:
ءقازىر، ۇلكەن زاۆودتاعى دارىگەرگە جونەلتەمىز عوي، تورگى بولمەگە كىرگىزبەي-اق، وسى شوشالاعا جاتقىزا تۇرايىق. ايبالا استىنا سالار، باسىنا جاستار بىردەڭەلەر اكەل. بوراش سەن ەكەۋمىز ءتۇسىپبايدى سپاسسكىدەگى دارىگەرگە اپارامىز، وگىز ارباڭدى ازىرلە. وگىزىڭ بۇل ماڭايدا كورىنبەيدى، سەن وگىزىڭدى تاۋىپ اكەل دە، مەن جۋىنىپ شايىمدى ىشكەنشە ارباڭا جەگىپ ءازىر بول. ەكى كۇننەن بەرى ءنار تاتقان جوق قوي، جۇرەك جالعايتىن ءبىر قاسىق ماي قايدا بار؟ ەي، قايىرىمدى قاتىندار، مەن سەندەردەن سۇراپ تۇرمىن.
ەسىك كوزىندە وشارىلىپ تۇرعان ون شاقتى ايەلدىڭ بەيسەننىڭ قاراكەر اتانىپ كەتكەن جىلتىر بەت قارا ايەلىنەن باسقاسى ۇيىندە ماي جوعىن ايتىپ قارعانا باستاپ ەدى. كەنەت ءبارى دە تىنا قالدى. ويتكەنى، وسى كەزدە تورگى بولمەدەن سالالى ساقالى كوزىنىڭ جاسىمەن تارامدالعان، ءوزى دە سول كوزىنىڭ جاسىمەن بىرگە تەڭسەلىپ قوندىباي كەلە جاتتى. ونىڭ:
— قۇلىنىم-اي انا شاماسى كەلدى، كىرپىگى عانا قيمىلداپ جاتقان بالاسىنا جەتە بەرە قۇلاپ ءتۇستى. ونى تۇرعىنداردىڭ ەشقايسىسى تانىعان جوق ەدى، ەندى سول «قۇلىنىم-اي» دەگەن ءبىر سوزىنەن كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبارى دە ءبىلدى. ىلەسە كەلگەن ايبالانىڭ ونى دەمەۋگە شاماسى جوعىن سەزگەندەي سادىق پەن بەيسەن قاتار ۇمتىلىپ بارىپ قوندىبايدى جەردەن كوتەرىپ الدى. ەكەۋىنىڭ اۋزىندا ءبىر عانا ءسوز:
— سابىر، اعاي، سابىر...
باسقالاردا ءۇن جوق، تەك بەيسەننىڭ قاراكەر ايەلى كەيىن شەگىنىپ بارادى، باسقالاردا قىبىر جوق.
— بايىمنىڭ تاڭدايىن ءجىبىتىپ وتىرعان بولىمسىز بىردەڭەم بار ەدى، سول بولىمسىزدان ءبىر جالام اكەلسەم وزىمە ەشتەمە قالمايدى-اۋ، — دەپ ول وزىنە-وزى كۇبىرلەدى دە، ەستىپ قالدى ما دەگەندەي سەلك ەتىپ جان-جاعىنا ءبىر قارادى دا جەلكە جاعىندا تۇرعان جاستاۋ ايەلدىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ، ەرىندەرى ءبىرىن-بىرى ساستىرا سۋماڭ قاقتى:
— كەلىنجان-اۋ، قايناعاڭ جاڭاعى ءسوزدى ساعان مەگزەپ ايتتى عوي ءبىر قاسىق بولسا دا اكەلسەڭشى، سويتە عوي، جانىم.
— بار بولسا اكەلەم، جوق بولسا نەمدى؟ — دەپ «كەلىنجان» دۇڭك ەتىپ ەدى، ول جىم بولدى.
— ونىڭ راس، — دەدى ازداپ سوڭ، — سەنىڭ بايعا باي بولعانىڭمەن مايعا كەدەي ەكەنىڭدى ءوزىم دە بىلەمىن. ءبىزدىڭ انا ابىسىنىمىزدا جارتى قارىن ماي بار، ءبىراق ءوزى ەتىنەن ەت كەسىپ الساڭ — قان شىقپاستىڭ ءوزى. ونداي ادامنان ماي سۇراعاننان بايىن سۇراعان جاقسى.
ونىڭ «كەسىگى الساڭ — قان شىقپاس» دەگەنى ۇزىن بويلى اق سارى ايەل ەكەن، ءسىرا، ابىسىندارىنىڭ جاناعى كۇبىرىن قۇلاعى شالىپ قالعان بولۋ كەرەك، سۋىق تۇسپەي جالت قاراپ ەدى، شەكەسىنىڭ كوكشىل تامىرلارى قاراكەر ايەلدىڭ كوزىنە يرەلەڭدەپ كەلە جاتقان جىلانداي كەرىلدى دە، ول ءوزىنىڭ ۇيىنە قاراي سىرعي جونەلدى. ءبىراق مايىن قيماعان ساراڭدىعى اياعىن ىلگەرى باستىرار ەمەس. اركىمنەن سۇراۋ سالا وگىزىن ىزدەپ جۇرگەن بوراشتى كوردى دە، سوعان ورتا جولدا تۇرا قالىپ ايعاي سالدى:
— ەي، قۋ ماڭداي، اعاڭا ماي تاۋىپ اكەلمەي نە ىزدەپ جۇرسىڭ-ەي؟
بوراش سوزگە بوگەلگەن جوق:
— الدىمەن ەگىزىمدى تابايىن، تابايىن دا ساۋايىن. قايماعى — ماعان، قاسپاعى — سىزگە، سوعان دەيىن قاقشيىپ سول جەردەن مەنى كۇتىڭىز.
بوراش سونى ايتتى دا اۋلاقتا، وقشاۋ تۇرعان ءبىر اق ساقالدى شالعا قاراي جۇگىرىپ كەتتى. تۋ سىرتىنان قارا كەر ايەلدىڭ كوزبەن اتقىلاپ كۇڭكىلدەپ تۇرعانىن سەزسە دە ەلەگەن جوق. بارا جاڭاعى قارتتىڭ قولىنا جارماستى.
— اسسالاۋمالايكۇم، قاجەكە، اۋىل-ايماعىڭىز، بوتا-تايلاعىڭىز تەگىس امان با؟.. قۇدايعا شۇكىر، مەن دە امان-ەسەن كەلدىم، وگىزىم دە امان، ءوزىم دە امان، ولجاسىز دا ەمەسپىن، ولجامنىڭ ۇلكەنى — اكەمدى تاۋىپ اكەلدىم... راحمەت... وعان دا راحمەت. ءوزىڭىز دە مەندەي جىگىت بولىڭىز. ا، كەشىرىڭىز مەنىڭ الا وگىزىم كوزىڭىزگە تۇسكەن جوق پا؟.. اتاتاي-اۋ، مەن ءسىزدىڭ كوزىڭىزدى ەمەس، ءوزىمنىڭ وگىزىمدى سۇراپ تۇرمىن عوي... قىزىل شاحتاعا قاراي دەيسىز بە؟ وندا ول، مالىك كەلگىر، اناۋ قاراعاندى وزەككە كەتكەن بولدى-اۋ، وعان قالاي جەتسەك ەكەن... ارينە، ءسىزدىڭ تاياعىڭىز ماعان تاي بولا المايدى، cay بولىڭىز.
قىزىل شاحتانىڭ ارعى بەتىندە قاراعاندى وزەك بولاتىن. بوراش سوعان قاراي ەرىنشەكتەپ كەلە جاتىر ەدى، جوعارعى ماريام شاحتاسى جاعىنان كەلە جاتقان ءبىر ادام ورتا جولدا تۇرا قالىپ ايعاي سالدى. بۇل ەكى شاحتانىڭ اراسى وگىزدىڭ جەردە جاتقان قۋ ءمۇيىزى دە كورىنەتىن تاقتايداي جازىق دالا بولاتىن، جاڭاعى ادام سول تاقتايداي جازىق دالانىڭ قاق ورتاسىندا وزىنەن-وزى ايعايلاپ «اتتان، اقىرزامان، اتتان، اقىرزامان» دەپ بار داۋسىمەن باقىرىپ تۇر. باسقان جەرى ويىلىپ كەتەتىندەي ءبىر اياعىن ىلگەرى انداپ باسادى دا، ەكىنشى اياعىنىڭ وكشەسىن كوتەرە ءتۇسىپ الدىڭعى جاعىنا موينىن سوزا ۇمسىنادى، ۇمسىنا بەرە قايتا شەگىنەدى، قايتا ۇمتىلادى، قايتا شەگىنەدى. ونىڭ نە ويلاپ، نە بايلاپ تۇرعانىن بىلە الماي اڭىرىپ تۇرعان بوراشتى سادىقتىڭ داۋسى سەلك ەتكىزدى.
— ەي، وگىز قايدا؟
بوراش ونىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا ءوز ويىن ايتىپ كەتتى:
— ساكە، انا ءبىر ادام اتتان سالىپ اقىرزاماندى شاقىرىپ تۇر.
سادىق الىستان كەلگەن ايعايعا قۇلاعىن سالىپ از تۇردى دا:
— ءتۇسىپبايدىڭ ءحالى اۋىرلاپ بارادى، سەن باسقانىڭ ۇجماعىنا دا الاڭداماي وگىزىڭدى تەزىرەك تاپ.
— ءحالى اۋىر بولسا نەگە قوزعايمىز؟ ونداي حالدەگى ادامدى قىرىق شاقىرىم جەردەگى بالگەرگە وگىز اربامەن قالاي جەتكىزەمىز؟
— بۇل جەردەگى دارىگەردىڭ شاماسى كەلمەسە بالگەرگە اپارماي قايتەمىز. وكىنىشتە قالۋىمىز مۇمكىن، ءسوزدى قوي دا بار.
بوراش مۇنان ءارى تالاسقان جوق، الىستاعى ايعايشىعا قاراي بەتتەپ بارا جاتقان سادىقتىڭ تۋ سىرتىنان قاراپ از تۇردى دا ءوز جونىنە كەتتى. سادىقتىڭ الىستاعى ايعايشىعا قوسقان ايعايىن ەستىپ بەيسەن دە ۇيىنەن جۇگىرە شىقتى. بۇل ەكەۋى ءبىرى ولسە بىرگە ولەتىندەي بىرىنەن-بىرى ايرىلمايتىن. بip تاۋلىك بويى ءنار تاتپاي جۇمىستان قالجىراپ كەلسە دە سادىقتان قالعىسى كەلمەي ورتا جولعا تامان باردى دا جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى.
— ەي سادىق، ول جەردەن كورگەن-بىلگەنىڭدى ماعان ايعايلاپ ايتقانسىڭ.
جاڭاعى ايعايشىل ادام ءالى سول ورنىندا، سول قيمىلىندا، سول ءبىر سارىندا جاق جازباستان قاقساپ تىپىرلاپ تۇر، تەك باقىرا-باقىرا داۋسى قارلىعا باستاپتى.
— سەنىڭ اياعىڭنىڭ استىندا جاتقان نەندەي سورلى اقىرزامان؟ — دەپ سادىق اۋزىن جيعانشا بولعان جوق كوزى بارىپ جاڭا عانا پايدا بولعان شىڭىراۋعا ءتۇستى دە، شوشىپ كەتتى. مىناۋ نە سۇمدىق-ەي؟
— سۇمدىقتىڭ اكەسى تۇبىندە جاتىر، نە ەكەنىن كورە الماي تۇرمىن.
— تۇبىندە جاتىر؟ ول نەمەنە؟
— نە ەكەنىن بىلمەيمىن، تۇندە توقالىم قاشىپ كەتىپ ەدى، سول-اۋ دەيمىن.
— وندا سەنىڭ اقىرزامانىڭ شىنىندا كەلگەن ەكەن.
— بەتىڭ كۇيەدەن كورىنبەسە دە، ساقالىڭنىڭ ساقالىمنان ۇلكەن ەمەس ەكەنىن كورىپ تۇرمىن، جاسىڭ دا ۇلكەن بولماس، ونداي قىرسىق ءسوزدى قوي دا جوندەپ قاراشى.
مىنا شىنىراۋدىڭ تۇبىندە اعاراڭداعان بىردەڭە جاتقان سەكىلدى.
اۋماعى كەدەي اۋىلدىڭ قوتانىنداي، تەرەڭدىگى قىرىق كوزدەن جەر وپىرىلىپ شىڭىراۋلانىپ كەتىپتى. بەت جاعى جالپاق بولعانىمەن، ءتۇپ جاعى كادىمگى ماي قۇياتىن ۆورونكانىڭ تۇبىنە ۇقساپ سۇيىرلەنىپ بارىپ تىرەلگەن جەرىندە كەپتەلىپ الدەنەنىڭ اعاراڭداپ جاتقانى راس. جاڭا وپىرىلىپ قۇلاعان جەردىڭ ەرنەۋى ءالى كوپسىپ تۇرعان سەكىلدى، نىق باسۋعا سادىقتىڭ دا جۇرەگى داۋالامادى. ءوزىن-وزى كەرگىلەپ موينىن قانشا سوزسا دا، اعاراڭداعان الدەنەنىڭ شەتىنەن باسقانى كورە العان جوق.
وسى كەزدە الىستان ەفيموۆ نيكولايدىڭ:
— ەي، كەيىن، كەيىن دەگەن ايعايى ەستىلدى. ول بۇلاردى ەسىگىنىڭ الدىندا جۋىنىپ تۇرعان ساتتە كورگەن بولۋ كەرەك، كەنەپ شالبارىنان باسقا كيىمى جوق قوس الاقانداي ورامالمەن باسى-كوزىنىڭ سۋىن سۇرتە جۇگىرىپ كەلەدى:
— ەي، كەيىن... كەيىن كەتىڭدەر!
ورتا جولدا بەيسەن دە قوسىلعان ەدى، ءبىراق ول جولدان قوسىلسا دا ارتتا قالىپ، شىڭىراۋعا ەفيموۆ بۇرىن جەتتى. كەلدى دە شىڭىراۋدى ءبىر اينالىپ شىقتى:
— ءتۇۋ سايتاندار، تۇبىندە التىن جاتقانداي قايتا-قايتا ءۇڭىلىپ زارەمدى الدىڭدار عوي. قۇلايتىنى قۇلاپ بولعان سەكىلدى، ەندى تۇبىنە تۇنەسەڭدەر دە مەيىلدەرىڭ.
ول سونى ايتىپ كەتۋگە بەت الىپ ەدى، سادىق الدىن كەس-كەستەپ تۇرا قالدى. ەفيموۆتى بوراش مەكەلاي دەسە، سادىق سياقتى ەگدە قازاقتار نەكالاي دەيتىن. سول ادەتتى سوزىمەن سويلەپ تۇر.
— نەكەلاي، باۋىرىم، التىن بولماعانمەن سول شىڭىراۋدىڭ تۇبىندە بىردەڭە جاتىر، سونى سەن انىقتاپ قاراپ بەرشى.
ەفيموۆ ونىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولىپ، وي توقتاتقانشا بەيسەن شىڭىراۋدىڭ جيەگىنە جەتىپ باردى.
— ورىسقا جالىنۋدى سەن دە جاتتاپ العان ەكەنسىڭ، بىلاي تۇرشى.
ول ءسوزىنىڭ ءدامىن تاتقىسى كەلگەندەي تامسانا جۇتىنىپ ەتپەتىنەن جاتا كەتتى. جاتا كەتتى دە باۋىرىمەن جىلجىپ شىڭىراۋدىڭ شەتىنە جەتتى. ءبىراق كەۋدە كوتەرىلمەسە مويىندى قانشا سوزعانىمەن ەتپەتىنەن جاتقان كىسىنىڭ كوزى شىڭىراۋ تۇبىنە جەتپەيدى ەكەن. سوپى سەزگەن ول ەكى قولىمەن جەر تىرەي كەۋدەسىن كوتەرە بەرىپ ەدى ەرنەۋدىڭ قول تىرەلگەن جەرى وپىرىلىپ كەتتى دە، بەيسەن ىشىنە وماقاسا قۇلاپ ءتۇستى. بار داۋسىمەن باقىرا ءار تال ءشوپتى ءبىر قارماپ سىرعاناپ بارىپ شىڭىراۋدىڭ تۇبىنە ءبىراق ءتۇستى. تابانى تىرەلسە دە تاعاتى تابىلعان جوق، جىلان شاعىپ العانداي شىڭعىرىپ تۇرا قاشتى. ءبىراق قانشا جانتالاسقانىمەن قۇتىلار جول، شىعار ەسىك تابىلعان جوق. «ويبايدان» باسقا ايتارى دا جوق. نە ول تىپىرلاسا بىرگە تىپىرلاپ، ول ويبايلاسا قوسا ويبايلاپ نە ىستەرىن بىلمەي سادىق تۇر. ءۇمىتىنىڭ بار قارمايتىن تالى ءوزىنىڭ نيكولاي دوسى، ۇرەيلى كوزىن بىرەسە سوعان، بىرەسە شىڭىراۋ تۇبىندەگى بەيسەنگە تاستاپ جاۋتاڭدايدى.
ەفيموۆ شىڭىراۋدىڭ اينالاسىن، شاحتانىڭ ءبىر كەزدەگى قارا اۋىزى بولعان ماندى كوزىمەن شولىپ شىقتى دا بەيسەنگە ايعاي سالدى:
— ەي، ار جاعىندا ساڭىلاۋ بولۋ كەرەك، ەگەر بولسا سول ءبىر كەزدەگى زابويدىڭ جولى. ون جاعىڭا قاراشى، بىتەلىپ قالماسا سول قۋىستاق دالا كورىنەدى، سوعان قاراي جۇرە بەرسەڭ جەر بەتىنە شىعاسىڭ.
ەفيموۆ ءبارىن دە دۇرىس ايتىپ تۇر، ءبىراق ونى ەستيتىن قۇلاق ۇعاتىن مي بەيسەندە ءازىر جوق. ونىڭ بار بىلەتىنى باياعى تىپىر، باياعى «ويباي». ەفيموۆ تاعى دا ايعايلاپ:
— ەي، اناۋ اياعىندا جاتقان نەمەنە؟ — دەپ ەدى، بەيسەن وعان دا جاۋاپ قاتقان جوق. باقىرا-باقىرا داۋسى قارلىقتى، تىپىرلاي-تىپىرلاي ءوزى دە شارشادى. بۇلاردىڭ داۋسىن ءوستىپ جان-جاقتان تومەنگى قازاق اۋىلدارى جاعىنان اتتىلى-جاياۋ قاپتاپ كەلە جاتىر ەدى. سادىق ولاردىڭ الدىنان شىعىپ ايعاي سالدى:
— كەيىن، كەيىن، تىرىدەي كومگىلەرىڭ كەلمەسە كەيىن كەتىڭدەر. جاقىنداماڭدار، — دەدى دە اۋىل جاقتان كەلگەندەردىڭ اتتى بىرەۋلەرىنە وكتەم داۋىسپەن: — ارقان جەتكىزىڭدەر، ارقان، — دەدى.
نە ءۇشىن ەكەنىن دە سۇراعان جوق، ەكى جىگىت اۋىلدارىنا قاراي شابا جونەلدى.
اياعى جەتكەن جەرگە دەيىن شاپقىلاپ، كوزى جەتكەن جەرگە دەيىن شولىپ، وسىلاي قاراي وراعىتىپ كەلە جاتقان بوراش بۇلاردىڭ ۇيمەلەسىپ تۇرعانىن كورە سالا قۇستاي ۇشىپ كەلىپ سادىققا جابىسا كەتتى:
— ول نە ساكە، مەنىڭ وگىزىم ەمەس پە؟
سادىق ونىڭ بەتىنە ويلانا قارادى:
— شىنىندا، ول سەنىڭ وگىزىڭ شىعار-اۋ مەن ءبىر قولىنان ۇستاپ تۇرايىن، ءوزىڭ انىقتاپ قاراشى.
بوراش ءبىر قولىن سادىققا ۇستاتا سالىپ شىڭىراۋ تۇبىنە كوز جىبەرە سالا شوشىنا كەيىن شەگىندى.
— اعاتاي-اي.
— نە بولدى؟
— اندا وگىزشە وكىرگەن بىرەۋ تۇر.
ارقان اكەلۋگە شاپقىلاپ كەتكەندەردىڭ ەكەۋى ەكى-ەكىدەن ءتورت ارقان اكەلدى دە، بۇلاردىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. ارقاندار بىرىنە-بىرى جالعانىپ ەكى قاباتتالدى دا، شىڭىراۋعا تاستالدى:
— بايلا بەلىڭنەن، — دەپ سادىق ايعاي سالىپ ەدى، بەيسەن ارقاننان جىلان كورگەندەي ىرشىپ شىڭىراۋدىڭ ار جاعىنا ءبىراق شىقتى. — اناۋ جىندانا باستادى، مەن تۇسپەسەم بولماس.
— توقتاشى، — دەدى ەفيموۆ ويلانا سويلەپ، — ماعان ءبىر قورقىنىشتى وي كەلە باستادى. بۇل قۇلاعان ەسكى زابويدىڭ توبەسى بولسا، تىم بولماسا ءبىر جاعى جارىلا قۇلار ەدى...
— مۇنىمەن يە ايتپاقسىڭ؟
— ەگەر جارىلىپ تۇرعان جەرى بولسا ەكەۋىڭنىڭ سالماقتارىڭ وزدەرىڭدى جازىم ەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءوزىڭ تۇسپە دە، انا دوسىڭا قالايدا ءتۇسىندىر، ءسوزىڭدى ۇقپاسا ارقاندى بەلىڭە وراپ ىممەن ءتۇسىندىر.
سادىق شىڭىراۋ تۇبىنە ۇڭىلە ءتۇسىپ ايعاي دا سالدى، ارقاندى بىلەگىنە وران ىم دا جاسادى، ءبىراق بەيسەننىڭ ميىنا تۇك داريتىن ەمەس. سادىق ەندى نە ىستەرىن بىلمەي تۇر ەدى، بوراش ءبىر ۇشى شىڭىراۋدىڭ تۇبىنە جەتىپ تۇرعان ارقاننان ۇستاي الىپ اعا جونەلدى. شىڭىراۋ تۇبىنە جەتكەندە ونىڭ ەڭ الدىمەن كورگەنى — ءتورت اياعى كوكتەن كەلىپ دوڭكيىپ جاتقان ءوزىنىڭ الا وگىزى. ونى كورگەندە جىلاپ جىبەرە جازداپ:
— ساكە، مەنىڭ وگىزىم مۇندا ءولىپ جاتىر، — دەدى جىلامسىراپ. ونىڭ جىلامسىراپ شىققان داۋسىن سادىقتار ەستىگەن جوق، قايىرا ءۇن قاتۋعا بەيسەن شاماسىن كەلتىرمەي تۇر. ول جانىنا اعىپ كەلىپ تۇسكەن شاقتا:
— باۋىرىم-اي، بوراشىم-اي، — دەپ بوراشتى كەلە قۇشاقتاي العان ەدى، سونان ءالى بوساتقان جوق. بوراشتىڭ:
— ارقاندى بەلىڭىزگە بايلاڭىز، — دەگەن ءسوزىن ۇعاتىن ەمەس، تەك «باۋىرىم، باۋىرىم» دەپ وكىرە بەرەدى. بوراش جۇلقىنا تۇرىپ قولىنداعى ارقاننىڭ ۇشىن ونىڭ كەۋدە تۇسىنان مىقتاپ بايلادى دا، ءوزى ارقاننان ۇستاپ الىپ جەر بەتىندەگىلەرگە ايعاي سالدى:
— ەي... ەي، تارتىڭدار!
ونىڭ ايعايىن ەشكىم ەستىگەن جوق، تەك ارقاننىڭ ەكى رەت سىلكىنگەنىن كورگەن سوڭ بارىپ جابىلا تارتىپ ەكەۋىن شىڭىراۋدان تەز سۋىرىپ الدى. بەيسەندە تەك جان بار، ەس تە، ءال دە جوق. سادىقتىڭ دەمەۋىنە دە ءال بەرمەستەن قۇلاپ ءتۇستى. الدەنەگە اسىققان بوراش ونىڭ تالىقسىپ جاتقانىنا قاراعان جوق. جۇلقىنا قيمىلداپ بەيسەننىڭ بەلىندەگى ارقاندى تەز شەشىپ الدى دا، ءوزىنىن بەلىنە بايلاي باستادى. ونداعى ويى — ەگىزىنىڭ ولىگىن شىعارىپ الۋ ەدى، ول ءۇمىتى جانباستان سەنىپ قالدى. ويتكەنى، ءدال وسى كەزدە شىڭىراۋدىڭ ءتۇپ جاعىنان گۇرس ەتكەن دىبىس ەستىلدى. وعان ىلەسە ەفيموۆتىڭ:
— انانى قاراڭدار! — دەگەن داۋىس ساڭق ەتتى. ول جۇرتتىڭ نازارىن شىڭىراۋدىڭ ءتۇپ جاعىنا اۋدارىپ جىبەردى دە ءوزى بوراشتىڭ قاسىنا كەلىپ باسىنان سيپادى. — بالاقاي، سەن ءبىر اجالدان قالدىڭ، كوپ جاسايدى ەكەنسىڭ. بەيسەن-ەي، باسىڭدى كوتەر. سەن ءومىر بويى مىنا بوراشقا قارىزدارسىڭ، سونى وسى باستان ۇعىپ ال.
بوراش ونىڭ بۇل سوزىنە تولىق تۇسىنە الماي اڭتارىلىپ جۇرتپەن بىرگە ول مەزگەگەن جاققا قاراپ ەدى، شىڭىراۋدىڭ ارعى قابىرعاسى تۇگەل جارىلىپ تۇبىنە ءتۇسىپتى. وگىزى سول قۇلاعان جاردىڭ استىنا كومىلىپ كەتكەنىن سەزدى دە ءىشى ەلجىرەپ سالا بەردى. قايتا قاراي العان جوق، جۇرەگى جىلاسا دا، كەزىنەن جاس شىعارماي ول وتىرا كەتىپ ەدى، سادىق كەلدى دە قولتىعىنان ۇستاپ جەردەن كوتەرىپ الدى:
— ناعىز ادام بولعىڭ كەلسە مال ءۇشىن ەش ۋاقىتتا، قانشا تارىقساڭ دا جاسۋشى بولما. ءجۇر، ءتۇسىپبايدى جونەلتۋدىڭ باسقا امالىن تابايىق.
جاڭاعى ءبىر كەزدە جان-جاقتان اتتىلى-جاياۋ قاپتاپ كەلگەن جۇرت ەندى تاراي باستاعان ەدى، سولاردىڭ بىرەۋى الىستا سوناۋ ماريام شاحتاسى تۇرعان توبەدەگى توماعاداي ادەمى اق ءۇيدىڭ الدىندا تۇرعان ەكەۋدىڭ اعىلشىندار ەكەنىن قوقيعان قالپاقتارىنان تانىپ ايعاي سالدى.
— ەي، قاڭعىرعان اعىلشىندار، ون جىل ازاپتانىپ اشقان شاحتالارىڭ مىناۋ ما؟ ءبىر ەگىزدى كوتەرە الماي قۇلاعان؟ و قوقىرايعان قالپاقتارىڭدى...
ەكىنشى بىرەۋ ولاردىڭ باسىنداعى قالپاقتارىنا قو سا ەلىندەگى، سوناۋ الىس ارالداعى اكە-شەشەلەرىن سىباپ ەدى، سول سىبىسقا ءبارى دە قوسىلىپ كەتتى. ول قۇرمەتتەن زاۆود يەلەرىنىڭ قۇر قالعان بىرەۋى جوق. اعىلشىندارى دا، ورىستارى دا سولاردىڭ مالايى بولسا دا ءوز ەلىن توناۋشى بولىپ جۇرگەن ءقايسىبىر قازاقتارى دا اۋىز ءتيىپ جاتتى. ءبارىنىڭ اتتارى اتالىپ تارتىلعان سىباعا — سىباۋ عانا. بىرەۋلەر ەركەكشە، ەندى بىرەۋلەر شىعىس ايەلدەرىنشە سىباپ بارادى.
شىڭىراۋ باسىندا قالعان جالعىز، ماناعى توقالىن جوعالتقان قازاق ەدى. سالىقتار ورتا جولعا كەلگەن كەزدە ول سوڭدارىنان قۋىپ جەتىپ قاتارلاسا بەرە بوراشتىڭ قۇلاعىنا كۇڭك ەتتى.
— شىراعىم، سەن بايقاعان جوقسىڭ با، وگىزىڭنىڭ ماڭىنان مەنىڭ توقالىم كورىنبەدى مە؟
ونىڭ مۇنداي نامىسسىز ەزدىگى سادىقتىڭ قىتىعىنا قاتتى ءتيدى. قىتىعىنا تيگەن جاندى كىم بولسا دا ايامايتىن ادەتى. سول ادەتىمەن ونىڭ جەلكەسىنەن ۇستاي الىپ:
ونان ەمەس، مەنەن سۇرا، سەنىڭ توقالىڭ سول ولگەن وگىزدىڭ قوينىندا جاتىر، بار دا توسەگىنەن سۋىرىپ ال، — دەپ ونى جەرگە شەكتىردى دە، بوراشتى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاعان كۇيى كەتە بەردى.
ونىڭ ىزاسى الىسقا بارماي باسىلعانداي ەدى، ۇيلەرىنە جەتە بەرە قايتا قوزىپ كەتتى. ونى بۇل ساپار تۇتاندىرعان بەيسەننىڭ قاراكەر ايەلى. ول ەسىك الدىنداعى جەر وشاقتىڭ باسىندا باقىر ۇستاپ وتىرعان-دى. ونىڭ بىرەسە ءۇي جاققا، بىرەسە قولىنداعى باقىراشقا قاراپ جالتاقتاۋىنان ىشكى سىرىن سەزگەن-دى. ول قاسىنداعىلاردى (ىشىندە بەيسەننىڭ ءوزى دە بار) كەيىن توقتاتتى دا، دىبىسىن بىلدىرمەي كەلىپ تۋ سىرتىنا تۇرا قالدى. قاراكەر ايەل ونى بايقاعان جوق، شۇڭقىر تولى مايدى باقىرعا سالىپ وتقا ۇستاي بەرە كەرى تارتىپ الدى، ءۇي جاقتان ءبىر تىقىر شىعىپ ەدى، باقىردى وتقا قايتادان ۇستاي قويدى. ماي شىجىلداپ ەري باستاعاننان جانى قوسا شىجىلداپ باقىردى وتتان جۇلىپ الدى.
— قۇرعىردىڭ تۇگىن قالدىرماي اكەپپىن-اۋ، جۇرەك جالعاۋعا جارتىسى دا جەتەر، — دەپ شالا ەرىگەن مايدى شۇڭقىرعا قۇيا باستاپ ەدى.
— بار اكەلگەن مايىڭ وسى عانا ما؟ — دەگەن سادىقتىڭ داۋسى ونى سەلك ەتكىزدى.
قاراكەر ايەل ءوزىنىڭ بايى بەيسەننەن گورى وسى سادىقتان قاتتى سەسكەنەتىن، ساسقانىنان ەلبەلەكتەپ شۇڭقىرداعى مايدى قايتادان باقىرعا قۇيىپ جىبەردى.
— ەم بولا قالسا تاعى دا اكەلەمىن عوي، يت جەگىر، بىلتىرعى ماي ەدى، ابدەن كەۋىپ قالعان با، ەريتىن ەمەس.
— ەرىمەگەنىن كورەيىن، باقىرىڭدى وتقا جاقىنىراق ۇستاشى.
وسى كەزدە ءۇيدىڭ ىشىنەن ايبالانىڭ ساي سۇيەكتى سىرقىراتا زارلاعان داۋسى شىعا قالىپ ەدى، سول زارلى داۋىستان ءتۇسىپبايدىڭ ءۇزىلىپ كەتكەنىن ءبارى دە سەزدى دە: «وي باۋىرىمداي» ۇيگە قاراي ءبارى دە لاپ قويدى.
— يت جەگىر اي، سەنى نەسىنە ايادىم ەكەن، — دەپ قولىنداعى قارا باقىردى مايىمەن بىرگە ءوزىنىڭ ۇيىنە قاراي لاقتىرىپ جىبەرىپ، ولاردىڭ سوڭىنان قاراكەر ايەل دە جۇگىردى.
قوندىباي ۇيگە باۋىرىمداپ كىرگەندەردىڭ ءبىر دە ءبىرىن تانىعان جوق، تانىماسا دا ءارقايسىنىڭ جاعاسىنان ءبىر ۇستاي الىپ: الاسۇرىپ جىندانا ايعايلاپ ءجۇر.
— ەي، جاساعان، ادام بالاسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاماعانىم وزىنە ايان. قايدا بارسام دا الدىمنان قورقىتتىڭ كورىن قازعانداي نە جازدىم مەن ساعان؟ ايتشى، نە جازدىم؟..
2
قوندىباي سول قاسىرەتى مول كۇندەردىڭ تالايىن باستان وتكىزدى. قايعى جەڭىلمەي ەس جينالمايدى ەكەن، ەسىن ءالى ءجوندى جيا العان جوق.
جۇمىسشى قاۋىمىنىڭ جانى جومارت قوي، سول جومارت جاندار قوندىبايعا جوقشىلىقتى ءازىر سەزدىرگەن جوق. اسىرەسە، ءتۇسىپبايدىڭ ءولىمى كەزىندە ورتالارىنان جينالعان اقشانى اياماي جۇمساپ، ونىڭ ءولىمىن مىرزالاردىڭ ولىمىنە ۇقساتىپ جىبەردى. جان-جاقتان سابا-سابا قىمىز تاسىلىپ، قويلار قوس-قوسىنان سويىلىپ جاتتى. سول جومارت جاندار ونىڭ جەتىسىن دە، قىرقىن دا جاقسى وتكىزگەن ەدى، سونان بەرى قوندىباي قۇدايدان تىلەيتىن جاڭا ءبىر تىلەك تاۋىپ الدى.
قۇدايىم-اۋ، مەنى دە ءبىر ەسىركەپ مىناۋ مەيرىمدى جانداردىڭ ورتاسىندا الساڭشى. تىرلىكتە كورمەگەن قايىرىمدىلىقتى ولگەن سوڭ ءبىر كورەيىن دە، اشتان ولتىرسەڭ دە وسىلاردىڭ الدىندا ولتىرسەڭشى.
ءبىراق، ول نامىستى ەدى، سونداي قۇرعاق تىلەكپەن بىرەۋلەرگە ماسىل بولىپ ۇيدە وتىرا بەرۋگە نامىسى جىبەرمەدى. ءوزى جوقتا كيىلمەي ءۇش جىل بويى تازا ساقتالعان كيىمدەرىن كيدى دە زاۆود ارالاۋعا شىقتى. ەڭ الدىمەن اينالاسىنداعى اتىراپتى كوزبەن شولدى. بۇل ءبىر كوزىڭدى قانشا الىسقا جىبەرسەڭ دە كوك جيەگى بىرىمەن-بىرى جالعاسا سوزىلىپ جاتقان قۇبا جوندارمەن كومكەرىلگەن كوزگە بىردە ءبىر توبەشىگى دە جوق دالا ەكەن. تۋعان جەرىن اڭساعان كوڭىلى كوزىن شىعىس جاققا اكەتىپ ەدى، كۇتكەنى — قارقارالىنىڭ اسقار-اسقار شىڭدارى، سىڭسىعان قالىڭ قاراعايلى ورمانى ەدى، كورگەنى — ءار جەردە شوعىرلانعان قاراعان كوز ۇشىندا بۇلدىراعان بوتاقارا شوقىسى. سول كەڭ دالاعا كەلىپ ورناعان قالانىڭ ءسانى قانداي؟ كوزدى ءبىر تارتسا تارتاتىن سپاسسكىمەن ەكى اراداعى تار جولدىڭ ۇستىندە جۇيتكىپ جۇرگەن كىشكەنتاي پاروۆوز ەدى. قىزىلجار قالاسىنان ءداۋ پاروۆوزداردىڭ تالايىن كورىپ كەلگەن ونىڭ كوزىنە مىنا پاروۆوز اۋىل اراسىندا شاپقىلاپ جۇرگەن تاي تۋلاقتاي كورىندى.
ونىڭ ويىنشا قاراعاندىنىڭ ۇيلەرى قارقارالىنىڭ ۇيلەرىنەن ادەمى شىركەۋى، شىركەۋىنەن بيىك مەشىتتەرى قارقارالىنىڭ مەشىتتەرىنەن كوبىرەك بولار دەپ ويلاعان ەدى، ونداي ساۋلەتتەردىڭ مۇندا تۇلدىرى دا جوق ەكەن. تەك سوناۋ اقشوقىنىڭ ۇستىندەگى توماعاداي تومپيعان ەكى اق ءۇي مەن ويداعى قىزىل ءۇي عانا كوز تارتادى. باسقاسىنىڭ ويداعىسى دا، قىرداعىسى دا جاپىرەيگەن بالشىق ۇيلەر مەن جەر باراقتار، ويداعى كوك وزەكتى جاعالاي سۋى بار جەردى ساعالاي قونعان قاراشا ۇيلەر مەن جالپيعان جاپپالار.
قوندىبايدىڭ العاشقى تاپقان كاسىبى — وسىنداي «قالانى» ارالاپ، دالانى كەزۋ؛ كۇتكەنى — ءبىر جاقسى لەبىز ەستۋ. كورگەنى — ەلدىڭ ءتۇسىپ كەتكەن ەڭسەسى، ەستىگەنى — سول ەلدىڭ اۋىر كۇرسىنىسى. ونىڭ بۇل «سەرۋەنى» ەكى كۇننەن اسقان جوق. اياق جەتەتىن جەردىڭ ءبارىن كەزىپ، ءبارىن كوزبەن ءسۇزىپ، كوڭىلىمەن سەنىپ قايتقانداعى تاپ باسىپ تابان تىرەگەن سەنىمى — وزىنە لايىق كاسىپتىڭ جەر بەتىندە جوقتىعى. ەلگە قايتۋعا نيەت جوق، شاحتاعا تۇسۋگە جۇرەك جوق، ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ جۇرەك قانشا ناشار بولسا دا شاحتاعا تۇسۋدەن باسقا شارا قايسى؟
سول تۇيىققا تىرەلگەن تۇماندى ويمەن ۇيىنە ورالعان ونى بالاسى بوراشتىڭ:
— مەن بالا ەمەسپىن، — دەگەن زىلدىرەك داۋسى قارسى الدى.
ەسىككە قوندىباي دا جەتتى، ىشتەن سادىق پەن بوراش تا شىعىپ كەلە جاتتى. سادىق سويلەپ كەلەدى:
— زابوي جۇمىسى سەن ويلاعانداي ەگىز ايداۋ ەمەس، شىراق. ول تىرىدەي كومىلىپ، ىرزىعىن تامۇقتىڭ تۇبىنەن تەرىپ جەگەنمەن بىردەي. سەن الدىمەن سونى ءبىلىپ ال. سەن ءالى جاسسىڭ، قابىرعاڭ قاتسىن، بۇعاناڭ بەكىسىن، سونان كەيىن شاما-شارقىڭا ءوزىڭ دە قارايسىڭ.
— سادىقجان، ماعان دا ايتارىڭ سول ما؟
سادىق ونى بايقاعان جوق ەكەن، جالت قاراپ سالەم بەرە جاقىنداپ كەلدى دە، ويىنداعىسىن ايتار-ايتپاسىن بىلمەگەندەي تۇرىپ قالدى:
— ءسىزدىڭ قابىرعاڭىز قاتىپ، بۇعاناڭىز بەكىگەنىمەن وكپەڭىز وسال، جۇرەگىڭىز ناشار، — دەدى ازدان سوڭ — سوندىقتان ونى ءوزىڭىز عانا شەشەسىز. ەگەر، زابويعا تۇسەمىن دەسەڭىز ورىن ءازىر، قوجايىندارمەن كەلىستىم.
— بۇل زاماندا وكپەسى قابىنباعان، جۇرەگى تالماۋراماعان جان تابىلا قويار ما ەكەن؟ مەن ءوزىمنىڭ سىرقاتىمنان گورى سەندەردىڭ سول زابوي داجالدارىڭنان كوبىرەك قورقامىن.
— زابوي دەگەن بىزدەر جۇمىس ىستەيتىن قۋىستىڭ اتى عانا. ونىڭ قورقىنىشتى تۇگى دە جوق، تەك ءبىر جازىم بولىپ قۇلاعان كەزىندە جەتى باستى جالماۋىزداي قورقىنىشتى اتى كوبەيىپ كەتەدى دە جۇرتتىڭ زارەسىن الادى. سول لاقاپتى شىعاراتىن جۇرتتىڭ ءوزى. ورىستار ونداي كەزدە ونى «اۆال» دەسە، قازاقتار «زاۋال» دەيدى. «زاۋال» دەۋدى اۋىر كورەتىندەر «زاۆال» دەيدى. ءسىز سياقتى جاڭا كەلگەندەر ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەستەن، سول ءسوزدىڭ وزىنەن اجالداي قورقادى. شىندىعىندا، شاحتانىڭ قورقىنىشتى تۇگى دە جوق، تەك جۇمىسى اۋىر، اۋاسى تار.
— ە، باۋىرىم، تىرىدەي كورگە تۇسكەننىڭ نەسى جاقسى دەيسىڭ.
— ول — كوزىنە قاسقىردىڭ ءىزى ءوزى بولىپ ەلەستەيتىن قورقاقتار ايتاتىن ءسوز.
بۇل ءسوز قوندىبايعا ۇناعان جوق، ۇناماسا دا ۇندەگەن جوق. شاحتاعا تۇسەر-تۇسپەسىن بىلمەي قينالا تولعانىپ ا.ءى وتىردى دا، اۋىر كۇرسىنىپ سالدى:
— قايتەمىز، پەندەسى بولعاندىقتان قۇدايدىڭ سالعانىنا كونىپ، جەر استىنا تىرىدەي تۇسەمىز دە.
— كونسەڭىز ەرتەڭ مەنىمەن بىرگە باراسىز دا، ءتۇسىپبايىڭىزدىڭ زابويىنا يە بولاسىز. ول زابويدىڭ، قاي جەردە ەكەنىن كورسەتەمىن دە، كومىردى قالاي قازۋدى، قازىلعان كومىردى شاناعا قالاي سالۋدى، شاناعا سالىنعان كومىردى قالاي سۇيرەتىپ، قايدا جەتكىزۋدى ءوزىم ۇيرەتەمىن.
قوندىباي بۇل سوزدەردىڭ بىرىنە تۇسىنسە دە، بىرىنە تۇسىنگەن جوق. اسىرەسە، شانا دەگەن سوزگە تۇسىنگەن جوق. ول نە سوز؟ الدە بۇل جەر استىندا قارى بولاتىن جەر مە ەكەن؟ مۇمكىن ەمەس... ءبىراق، قار جوق بولسا قارا جەردە شانا قالاي جۇرەدى؟
ونىڭ بۇل ويىن بوراش ءبولىپ جىبەردى.
پەندەسىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان قۇدايدىڭ سالعانىنا مەن دە سەنەمىن، شاحتاعا مەن دە تۇسەمىن، — دەدى دە ول كەتە بەرە توقتاپ قالدى، — كوكە، ءسىز جوق كەزدە مەن ايتقانىمنان قايتپايتىن بولىپ كەتكەنمىن، سول ەسىڭىزدە بولسىن.
ول سونى ايتتى دا ىشكە كىرىپ كەتتى. بالاسىنىڭ بۇل سوزىنە نە دەر ەكەن دەگەندەي سادىق قوندىبايعا كوز تاستاپ ەدى، ءبىر نىساناعا قادالىپ ويدا وتىر ەكەن، كەنەت باسىپ كوتەرىپ الدى:
— ا، قۇداي، مەنى اياماساڭ اياما، تەك وسى جالعىزىمنىڭ باعىن بايلاما.
— ءامين بالاڭىزعا تىلەگەن تىلەگىڭىز قابىل بولسىن.
قوندىباي سادىقتىڭ بۇل سوزىنە ىشتەي قاتتى رازى بولسا دا سىر شىرايىن بەرگەن جوق.
سولاي، سادىق باۋىرىم، ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى، تاعدىر قالاي قاقسا، سولاي دومالاپ كەتە بەرەدى. باسىمنىڭ جەردىڭ استىنا قاراي دومالايتىن مەزگىلىن ايت، ەرتەڭ دەدىڭ بە؟
— ەرتەڭ شاڭقاي تالتۇستە. گۋدوك ءبىر وكىرىسىمەن تاماعىڭىزدى ءىشىپ، جۇمىس كيىمدەرىن كيىڭىز دە، شاحتا اۋزىنا كەلىڭىز، قازىنانىڭ جۇمىس كيىمى ءبىر ايدان كەيىن بەرىلەدى، گۋدوك ەكى وكىرىسىمەن جەر استىنا تۇسەمىز. تەك قوجايىندارمەن كەلىسىپ العانشا بوراش بارمايتىن بولسىن، كەلىستىك قوي.
— كەلىستىك.
ەكەۋى دە ۋادەسىندە تۇردى. قوندىباي ءتىپتى گۋدوكتىڭ ءۇنى شىقپاستان، تاماعىن ىشپەستەن جۇمىس كيىمدەرىن كيىپ الدى. ونىڭ كيگەندەرى ءتۇسىپبايدىڭ تىزەسى قىرىق جاماۋ، .بالاعى جىرىم-جىرىم تەرى شالبارى مەن ءوڭىرى ءورىم-ورىم شەكپەن كويلەگى اياعىنا بايلايتىن تاقتاي تاعانى. ول — ەكى جاق جۇلىعىنىڭ ءتورت جەرىنەن تەسىلىپ قايىس بايلانعان، قالىڭدىعى جۋان ەلى الاقانداي تاقتاي. ءتۇسىپبايدىڭ بويى شاعىن بولاتىن، سوندىقتان ونىڭ كيىمدەرى اكەسىنە شاق كەلگەن جوق، شالبارىنىڭ بالاعى اكەسىنىڭ تىزەسىنە، كويلەگىنىڭ جەڭى بىلەگىنە جەتكەن جوق. ءبىر ءتاۋىرى، ونى ەلەيتىن حال قوندىبايدا جوق.
ا، قۇداي يگىلىگىمە كيگىز دەپ ۇستىنە كيەرىن كيىپ، اياعىنا بايلارىن بايلاپ الدى.
— ال، مەنى؟ — دەدى بوراش ۇيدەن شىعا كەلىپ.
— سەن ءبىر اي شىدايسىڭ. ءبىر ايدىڭ ىشىندە مەن كوكەڭدى مىناۋ دەگەن شاحتەر ەتىپ شىعارامىن. سونان كەيىن ول سەنى ۇيرەتىپ، وزىنە كومەكشى ەتىپ الادى. ەسىڭدە بولسىن، •مەن دە سەن سەكىلدى ايتقانىنان قايتپايتىن اداممىن.
ءبىر عاجابى، سادىقتىڭ وسى ايتقاندارى تۇگەلىنەن ءدال شىقتى. ايتقان ءبىر ايىنىڭ ىشىندە قوندىبايدى قاتارداعى جۇمىسشىنىڭ ءبىرى ەتىپ شىعاردى. سادىقتار ىستەيتىن لاۆانىڭ ەكى كوزدەي جەرىنە ءبىر ءوزى نە بولدى. سول ءوز الدىنا «وتاۋ تىككەن» كۇننىڭ ەرتەڭىمدە بوراشتى دا ەرتىپ ءتۇستى.
شاحتانىڭ ءىشى تۇماندى تۇندەي قاراڭعى، قاپاستاي ىستىق ەدى، شترەكتىڭ تەڭ ورتاسىنا جەتپەستەن بوراشتىڭ كەۋدەسىن قىسىپ جىبەردى.
— مىناۋ مولدالار ايتا بەرەتىن تامۇقتىڭ ءوزى عوي.
— جوق، شىراعىم، بۇل شترەك دەيتىن ۇجماعى، تامۇعى ءالى الدىمىزدا. ءبىراق مەن ءتىرى تۇرعاندا سەن تامۇقتىڭ وزىنەن دە قورقۋشى بولما. ءتىپتى قورقۋ دەگەندى مۇلدەم ەسىڭنەن شىعارىپ تاستا... مەن فونارىمدى كوزىنە تامان ۇستاپ وتىرايىن، سەن ەتەگىمنەن مىقتاپ ۇستا دا تارتا بەر. باسىڭدى توبەگە سوعىپ الما، اياعىڭ باتپاققا باتىپ كەتپەسىن. مەنىڭ ءىزىمدى باسساڭ باتپاقتى باسپايسىڭ. مەن قۇلاي قالسام سەن دەمەپ جىبەر. ءبىراق مەنى دەمەيمىن دەپ ءوزىن قۇلاپ قالما.
ەكەۋى ءبىرىن-بىرى دەمەپ ىلگەرى جىلجىپ كەلەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بوراشتىڭ ىلگەرى باسقان اياعى كەرى كەتەتىن سەكىلدى. اكەسىنىڭ قولىنداعى بىلتەلى شامنىڭ كومەسكى ءالسىز ساۋلەسىنەن باسقا تۇكتى كورە العان جوق، ىلگەرى باسقان سايىن باسى اينالىپ، اياعى تالتىرەكتەي باستادى، ءبىراق ونى اكەسىنە سەزدىرمەۋگە جان سالىپ كەلەدى. ءبىر كەزدە اكەسى تاعى كۇبىرلەي جونەلدى.
— قۇدايىم، ءوزىن، قولدا. ال، بالاپانىم، ەندى ەڭكەي... ەندى ەڭبەكتە. ءسابي كەزىڭدەگىدەي ەڭبەكتە... سو لاي... ەندى جىلانشا جەر باۋىرلاپ جىلجى، مىنە بىلاي.
اكەسىنىڭ سوڭعى ساباعى وسىلاي جىلانشا يرەلەڭدەپ جەر باۋىرلاپ جىلجۋ بولدى. سول جەر باۋىرلاۋمەن ورلەپ وتىرىپ زابويعا دا جاقىندادى.
اكەسىنىڭ ەتەگىنەن ايىرىلماي كەلە جاتقان بوراش سول جاعىنا بۇرىلعانىن، ودان كەيىن ءبىر تار قۋىسقا كەپ سىعىلا سۇڭگىگەنىن بىلگەنىمەن، ماڭىندا نە بارىن، الدىندا تۇرعانىن بىلە العان جوق. بەينە كوزسىز ادام سەكىلدى قاراڭعىنى قارماپ، توبەسىنەن سۋ تامشىلاپ تۇرعان قيا بەتكە قاراي كەۋدەسىمەن جەردى سىزا جىلجىپ كەلەدى. ول شەكپەن كويلەكتىڭ قىسقا ەتەگىنەن تارتا بەرگەن سوڭ اكەسى بۇكتەلىپ ىلگەرى جىلجي المادى دا:
— ەتەگىمدى بوساتىپ، اياعىمنان ۇستاشى، — دەدى كەيىستى داۋىسپەن، بوراش اكەسىنىڭ ەتەگىن بوساتا سالا اياعىنان ۇستاعالى جالما-جان الدىڭعى جاعىن قارماپ ەدى، قولى بىرەسە تاستاي قاتتى كومىرگە، بىرەسە تىرەۋگە سوقتىعىپ سۇيەگىن سىندىرا جازدادى. اكەسى وسيەتىن تاعى ايتا باستادى:
— كوزىڭدى ابدەن ۇيرەتىپ، كوكەيىڭە توقىپ ال. كومىر سالىنعان شانانى وسى جەرمەن سۇيرەيسىڭ ءبارىن دە تەگىس بايقاپ ال. مىناۋ كوگەندەي تىزبەكتەلگەن قازىقتاردى كرەپ دەيدى. قازىقتاي بولسا دا شاحتانىڭ دىڭگەگى وسى. بۇل قۇلاسا شاحتا قوسا قۇلايدى دا ادامدى باسىپ قالادى. جۇرت الگى ءبىر «اۆال» دەسە، ەندى بىرەۋلەرىنىڭ «زاۋال» — «زاۆال» دەپ جۇرگەنى وسى. ۇعىپ ال. ءوزىم جاڭا بىلە باستادىم: نارسەنى از بىلسەڭ، سونىڭ قورقىنىشى كوپ كورىنە بەرەدى. بۇرىنعىلاردىڭ «كورمەگەن جەردىڭ وي شۇقىرى كوپ» دەگەنى سول ەكەن. شارشاعان جوقسىڭ با؟
اكەسى سونى ايتىپ اۋزىن جيعانشا بولعان جوق ەكى تىزەسىمەن بىردەن تايىپ كەتىپ، بوراش ەتپەتىنەن ءتۇستى. سۇرىنگەن تۇيمەنىڭ بۇيداسى سەكىلدەنىپ ونىڭ قولىنداعى سۋ قايىس جىلپ ەتىپ شىعىپ كەتتى. بالاسىن باتپاق بوگەپ قالعانىن سەزگەن اجەسى قابىرعاسىن قايىستىرا بۇكتەتىلىپ كەلىپ ونى وزىنە تارتىپ الدى دا:
— اي، قالىڭ سوردى شەڭگەلدەي تۋعان بالام-اي... قايتەيىن-اي... وزەگىڭ تالمايتىن كۇيىم بولسا، مۇنداي سوردى ساعان كورسەتپەيتىن ەدىم-اۋ، — دەدى.
— كوكە، ءوزى تار دۇنيەنى تارىلتا بەرمەڭىزشى.
بالاسىنان مۇنداي ءسوزدى كۇتپەگەن بولۋ كەرەك، اكەسى ونىڭ بەتىنە ودىرايا ءبىر قارادى دا، ءۇن قاتپاستان جىلجىپ كەتتى. ءبىراق بوي جازىپ كەتە العان جوق، ەڭكەيە بەرە، ەكپىندەپ قاتتى ۇمتىلىپ ەدى، ەكى تىزەسى بىردەي تايىپ كەتىپ جەردى سۇزە ەتپەتىنەن ءتۇستى. بالاسىنىڭ جاڭاعى ءسوزى توسقاۋىل بولدى ما قالاي، قانشا نازالانسا دا بۇل ساپار ءۇن شىعارعان جوق، ايتارىن ىشتەي ايتىپ، ىشتەن تىندى دا تاعى جىلجىدى. توبەدەن سورعالاعان سۋ بۇلاردىڭ باۋىرىن مۇزداتا ىلديعا قاراي ءوتىپ جاتىر، سول سۋدىڭ كەسىرىنەن زابويعا بارار جولدىڭ بويى كومىر تاسىعان شانالاردىڭ تابانىمەن تايعاقتانىپ كەتىپتى. قوندىباي قۇلاش جەتەر جەرگە قايلاسىن قاداپ، سونان ۇستاپ شىقپاق بولىپ ەدى، سەرمەپ ۇرۋعا توبە جىبەرمەدى، نۇقىعانىنا قايلاسىنىڭ تۇمسىعى باتپادى. وسى كەزدە الدىڭعى جاقتان تايعاناقتاپ كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ داۋسى شىقتى.
— بۇل كىم؟ — دەدى ول جاقىنداي بەرە تۇرا قالىپ.
— ءوزىڭ كىمسىڭ؟.. اۋ، قاراعىم-اۋ، لارينىم-اۋ، سەنبىسىڭ؟.. امانسىڭ با؟ مىنا اعىلشىندارىڭنىڭ جالماۋىزى شامامىزدى الدەن جالمادى عوي، قول ءۇشىن بەرشى، قاراعىم.
— دۇنيەدە يە كوپ، جالماۋىزدار كوپ. ءبىراق ريەۆوليۋسيونەرلەردى جالماي الاتىن جالماۋىز ەشقايدا جوق... بۇعان بىلاي ىستەڭىز: قولىڭىزدى سوزىڭقىراپ كەلىپ قايلاڭىزدى قاداڭىز دا، سونان تارتىپ شىعىڭىز. اۋەلى بالاڭىزدى بەرى وتكىزىپ جىبەرىڭىز.
— قايلانى قادادىم، قۇلاشتاپ ۇرىلماعان قايلا جەرگە باتپايدى ەكەن.
— وندا قايلاڭىزدى ماعان سوزىڭىز، الدىمەن بالاڭىزدى بەرى وتكىزىڭىز.
لاريننىڭ بۇل دوستىق دەمەۋى قوندىبايدىڭ ەڭسەسىن تەز كوتەرىپ جىبەردى. ەڭسە كوتەرىلسە جان جادىرايدى، جان جادىراسا داۋىستىڭ دا جايدارى شىعاتىن ادەتى عوي.
— قۇلىنىم، مەنىڭ قاتارىمنان وتسەڭ قابىرعاڭ قايىسار، ۇستىمنەن ءوت، تەك توبەڭدى ويىپ الما، — دەدى دە، ەتپەتىنەن جاتا كەتتى.
قىل كوپىردەي كورىنگەن تايعاق جولدان اكەسىنىڭ ارقاسىن كوپىر ەتىپ بالاسى ەتتى، دوسىنىڭ كومەگىمەن اكەسى ءوتتى.
— دۇنيەدەگى بار باقىت باسىڭا ورناسىن، باۋىرىم، ەندى بىزگە جول بەر.
— جول بەرمەستەن بۇرىن ايتارىم بار، بالاڭىز ءالى جاس ەكەن، تاۋى شاعىلىپ قالماسىن. ول ءۇشىن جەر استىندا جارتى سمەنادان ارتىق، ياكي التى ساعاتتان ارتىق جۇرگىزبەڭىز. بالاقاي، ول سەنىڭ ءوزىڭنىڭ دە ەسىندە بولسىن. سوناۋ شىعار اۋىزعا التى شانا كومىر اپارساڭ التى ساعاتىڭ بىتەدى. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم.
— ۇقساڭ سول، اكەڭە مىقتى سەرىك بول، سوندا عانا جۇرت سەنى ازامات دەيتىن بولادى. ا، سىزدەر ەفيموۆ نيكولاي مەن سارمانوۆ سادىقتى كورمەدىڭىزدەر مە؟
— ولار مانا كەتكەن ەدى عوي، قالاي كەلمەگەن؟
— ول ءۇشىن قاپالانباڭىز، جارتى ساعاتتان قالماي كەلەر. ەگەر دە سارمانوۆ كەلىپ ءبىر قاعازدىڭ بەتىنە بارماعىڭىزدى باس دەسە باسىڭىز.
— استاعىپىراللا، ول نە قاعاز؟ — دەپ قوندىباي شوشىپ كەتتى.
— شوشىماڭىز، ول ءوزىڭىزدىڭ نانىڭىزدى مولايتاتىن قاعاز.
— ە، وندا ەكى بارماعىمدى قابات باسايىن.
— بارماعىمدى مەن دە باسايىنشى، — دەدى بوراش جالىنىشتى ۇنمەن.
لارين ونىڭ بەتىنە قاراپ مىرس ەتتى:
— سەن وكشەڭدى باسپاساڭ بارماعىڭ ءازىر جارامايدى، — دەدى دە، بوراشتىڭ تومسارا قالعانىن كورىپ باسىنان سيپادى، — اسىقپا، سەن ءالى وكشەڭدى مىرزالاردىڭ بەتىنە باساسىڭ.
— استاعىپىراللا، باسقاڭدى ايتساڭ دا ونداي كۇپىر ءسوزدى ايتا كورمەشى، باۋىرىم، — دەپ قوندىباي شىجالاقتاي قالدى.
— نەگە؟ — دەدى لارين ونىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ.
— اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى» عوي. مەن وسىنداي سوزدەن اۋزى كۇيگەن تالايدى كوردىم.
— وندا مۇلدەم ساق بولىڭىز، ءتىپتى جاڭاعى مەن ايتقان ريەۆوليۋسيونەر دەگەن ءسوزدى ەسىڭىزگە ماڭگى ساقتاڭىز دا، اۋزىڭىزعا الماڭىز.
— سونىڭ ءوزى نە ءسوز؟
— ول — بايلارمەن قاستاسىپ ءۇيىن ورتەگەن ءسىز سياقتىلاردىڭ جاسىرىن اتى.
— استاعىپىراللا، جاسىرىن ات دەگەن نە پالە تاعى؟
— ساعىنتايلار مۇندا دا از ەمەس، ءسىزدىڭ سونداي جاسىرىن اتى بار ادام ەكەنىڭىزدى ءبىرى بىلسە ءبارى بىلەدى دە ءومىر بويى قىر سوڭىڭىزدان قالمايدى.
— ساعىنتايدى ءسىز قايدان بىلەسىز؟
— بىلگەنىم بەكەر بولماسا قايدان بىلگەنىمدى سۇراپ قايتەسىز. وسى ايتقاندارىم ەسىڭىزدە ساقتالسىن دا، تىسىڭىزدەن شىقپاسىن، ساۋ بولىڭىز.
ءسوز وسىمەن ءبىتتى، لارين قوش ايتىستى، ءوز جايىنا اكەلى-بالالى ەكەۋى ىلگەرى جىلجىپ كەتتى.
قوندىبايدىڭ زابويى بەرگى شەتتە ەدى، جۇمىستان قايتقاندار ونى باسا-كوكتەپ وتەتىن، بۇگىن ولاردىڭ بىرەۋى دە جوق. ولاردى جوقتاعان قوندىباي جوق. جۇمىسقا ءبىر دە ءبىرىنىڭ كەلمەگەنى قالاي؟ ءتىپتى وسى زابويدا ىستەيتىن سادىقتىڭ ءوزى دە جوق ونىڭ ءبىر كۇنگى پاننان قاعىلعانى قالاي دەگەن وي قوندىبايدىڭ باسىنا ءبىر ساعاتتان سوڭ عانا كەلدى.
— Miنe، شىراعىم، كەڭ بايتاققا جەتتىك، ەندى قورقىنىش جوق، — دەدى اكەسى بوراشتى كوڭىلدەندىرمەك بولىپ.
اكەسىنىڭ «قورقىنىش جوق، كەڭ بايتاق» دەگەن ءسوزى السىرەگەن دەنەسىنە دەم بەرگەندەي، بورانقۇلدىڭ بويىن جازىپ، ارقاسىن قابىرعاعا سىلق ەتكىزىپ ەدى، اكەسى باج ەتتى.
— ويباي، جانتايما، جانتايعانىڭدى قوجايىندار كورسە جۇمىستان ءبىراق قايقايتادى.
«جۇمىستان قايقايتادى» دەگەن ءسوز بوراشتىڭ جانىن ىرشىتىپ جىبەردى. ول اتىپ تۇرامىن دەپ باسىن توبەگە سوعىپ الدى. ءبىراق اكەسىن اياپ باسىنىڭ زەڭىپ قالعانىن سەزدىرگەن جوق، قىزىققان بولىپ كومىرگە ۇڭىلە قالدى. شىنىندا، ونىڭ الدىنداعى كومىر شامنىڭ كومەسكى ساۋلەسىمەن قۇندىزداي قۇلپىرىپ جان قىزىققانداي ەدى، سوعان شىن تاڭدانىپ:
— كوكە، مىنا جەردىڭ كومىرى بىزدەر وتقا جاعىپ جۇرگەن كومىردەي ەمەس، كۇمىستەي جالتىلدايدى، بۇل قالاي؟
بالاسىنىن، بۇل سۇراۋىن وسىدان ءبىر اي بۇرىن شاحتاعا ەڭ العاش تۇسكەن كۇنى سادىققا ءوزى دە بەرگەن ەدى، ءسال ويلانىپ سونىڭ ءبارىن ەسىنە ءتۇسىرىپ الدى.
— بۇل سۇراۋدى وسىدان ءبىر اي بۇرىن شاحتاعا جاڭا تۇسكەن سەندەي جاس جۇمىسشى كەزىمدە سادىققا مەن دە بەرگەنمىن. سوندا: «ءبىزدىڭ شاحتانىڭ كومىرى جوعارعى 7\4 اريا شاحتاسىنىڭ كومىرىنەن ءتورت ەسە جۇقا بولعانىمەن، ون ەسە قىمبات، ويتكەنى ونىڭ كومىرى مۇنىڭ كومىرىنە قاراعاندا قوردا. سوندىقتان، جۇرت ونىڭ كومىرىن قوقىس دەيدى دە، بۇل شاحتانىڭ كومىرىن «كوكس» دەيدى. «كوكس» دەگەن ءسوز كۇلسىز، تۇگەل جانىپ كەتەتىن اسىل دەگەن ءسوز دەدى سا- دىق. سوندا مەن قۇداي دا ساراڭ-اۋ، وسىنداي اسىل كومىردى قالىڭداۋ جاساي سالسا قايتەدى ەكەن دەپ ەدىم، ول «قۇداي ساراڭ ەمەس، ءبىزدىڭ قوجايىندار نادان. ولاردىڭ ىشىندەگى ورىستارىنىڭ اقىلى جەتكەنىمەن، اقشاسى جەتپەيدى؛ اعىلشىندارىنىڭ اقشاسى جەتكەنىمەن، اقىلى جەتپەيدى. ال قازاق بايلارىنىڭ اقىلى سول اعىلشىن مەن ورىس بايلارىنا جالباقتاۋدان باسقاعا جەتپەيدى» دەپ تىستەنگەندە سادىقتىڭ تىستەرى سىنىپ كەتە جازدادى.
— جوعارعى شاحتانىڭ ماريا اتالۋ سەبەبىن سۇراعان جوقسىز با؟
— سۇرادىم، ءبىراق بىلە العان جوق.
شىنىندا، سادىقتىڭ ونى بىلمەيتىنى راس. ونى جاناعى لاريننان باسقا بىلەتىندەر از. وسى شاحتانىڭ «دجيممي» اتالۋ سەبەبىن دە بىلەتىندەر از. ال لارين ول شاحتانىڭ اتى ماريا ەمەس مارياننا ەكەنىن، ول وسى ءوندىرىستىڭ ءبىر كەزدەگى نەسى فرانسۋزدىڭ پرەزيدەنتى كارنونىڭ قىزىنىڭ اتى ەكەنىن بىلەتىن. جۇمىسشىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بىلگىرى وسى لارين ەكەنىن بالا باسىمەن بوراش تا، جاڭا كەلگەن قوندىباي با بىلەتىن. ءبىراق ونىڭ بار بىلگەنى جۇمىسشىلاردىڭ نانىن كوبەيتۋ عانا ەمەس، كەلەشەگىنە جول اشۋ ەكەنىن سول ءۇشىن ونىڭ كورشى زابويلاردىڭ بىرىندە قارت مىسشىلارمەن كەڭەسىپ، زاۆود يەلەرىنە ون ەكى ءتۇرلى شارت قويعان حات دايىنداپ جاتقانىن بىلگەن جوق. سوندىقتان «سادىق اكەلگەن قاعازعا بارماعىڭدى باساتىن بول» دەگەن ءسوزدى الدەن ۇمىتىپ كەتتى.
قوندىباي ءوزىنىڭ وسىندا كەلگەلى ەستىگەن-بىلگەندەرىنىڭ بارلىعىن بالاسىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ بەردى دە، جالعىز تۇمسىقتى قايلاسىن قامشىداي ءۇيىرىپ زابويدىڭ تۇبىنە شالقاسىنان جاتا كەتتى. كومىردى شالقاسىنان جاتىپ شاپپاسقا شاراسى جوق. ويتكەنى وزگەلەردەي تىزەسىنەن، نە جۇرەسىنەن وتىرىپ شابۋعا ونىڭ شاماسى جوق، سەرەيگەن ۇزىن دەنەسى تار قۋىسقا سىيماي ءۇش بۇكتەلەدى، ءبىر جامباسىنان جانتايىپ جاتىپ سىڭار قولمەن ۇرعانعا مۇقىل قايلاسى كومىرگە باتپايدى. سوندىقتان ول شالقاسىنان ءسال قيعاشتاۋ جاتىپ الىپ قايلاسىن قوس قولداپ سەرمەپ جاتىر. ونىڭ ءالسىز سەرمەلگەن قايلاسىنىڭ دۇمپۋىمەن ءار جەردە جالعىز-جالعىزدان قادالعان تىرەۋلەر ءولىم شاقىرعانداي سىقىرلايدى. «مەن كومىر بولىپ جارالعاننان بەرگى قالپىمدامىن. سەنى جەر بەتىندەگى قايعىنىڭ ءبارى كەلىپ باسسا دا قامىقپايمىن، جىگىمدى تاۋىپ ءدال ۇرماساڭ قانشا قاتۋلانساڭ دا قايىسپايمىن» دەگەندەي كومىردىڭ قايلا تيگەن جەرى جالت-جۇلت ەتىپ جىمىڭدايدى. ونىڭ سول «قىلىعىن» مازاق ەتكەندەي سەزىنە مە قالاي، قايلاسى كومىرگە تيگەن سايىن قوندىبايدىڭ ءتىسى ءبىر شىقىرلايدى.
بوراشتا قوزعالار دارمەن جوق. ول قابىرعاسىن قىسقان قۋىستان، باۋىرىن قارىعان سىزدان قۇتىلعانىمەن، بويىنىڭ قۇرىسى جازىلعان جوق. سول زابويدىڭ اۋىز جاعىندا، جۋان ەلى قايىس تاعىلعان، ۇستىندە سوپاقتاۋ جاسالعان جاشىگى بار كىشكەنە شانا جاتىر. اعىلشىنداردىڭ قاسىرەت قامىتى بولىپ ىلىنگەن بۇل «تەحنيكاسى» كەشىكپەي ءوز ويىنشا ىلىنەتىنىن سەزگەندەي بوراشتىڭ كوزى اۋىق-اۋىق سوعان تۇسە بەرەدى. ول ىشىنەن شاناسىنا قوسا قوجايىندارىن ءبىر سىباپ الدى دا، اكەسى شاۋىپ تۇسىرگەن كومىردى سول جاشىككە سالا باستادى. ول زاماننىڭ بالاسى باسقانى بىلمەسە دە، اكەسىنىڭ تابىسى از بولسا ءوزىنىڭ قارنى اشىعاتىنىن جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان بولۋ كەرەك، جاشىككە تۇسكەن كومىردىڭ قارامى كوبەيگەن سايىن ونىڭ قايىسقان قابىرعاسى جازىلىپ، قاباعى اشىلا باستادى.
قوندىبايدىڭ كوزى جاشىگى ۇيەمە بولىپ تولعان كومىرگە ءتۇستى دە، ءوزى دەم العالى ەتپەتىنەن اۋدارىلىن ءتۇستى.
— بالام-اۋ، الا وگىزىڭ ءتىرىلىپ كەلىپ تارتپاسا، انانى ەكەۋمىز قوزعاي المايمىز عوي. جاشىكتىڭ بەتىمەن بىردەي ەتىپ قىرناپ تاستاماساڭ جولشىباي شاشىلىپ، ەڭبەگىمىز زايا كەتەدى.
بوراش قانشا بالا بولسا دا ەڭبەكتىڭ زايا كەتكەنى جاقسى ەمەس ەكەنىن سەزەتىن، سوندىقتان جۇلقىنا قيمىلداپ جاشىككە سالىنعان كومىردى قايتادان تەگە باستادى.
— قانە، وسىنى ءبىر جەتكىزىپ تاستايىق. مەن سۇيرەيىن، سەن ەتپەتىڭنەن جات تا ەكى قولىڭمەن كەزەك سىرعىت، ويتپەسەڭ، دەمەۋ بەرە المايسىڭ. انە، سامبىرلاي سويلەپ سادىق اعالارىڭ دا كەلە جاتىر، ولاردىڭ كومىرى شاناسىنا تيەلگەنشە ءبىز شانامىزدى بوساتىپ، بەرى وتكىزىپ الايىق، — دەدى دە، قوندىباي قايىس قامىتتى موينىنا ءىلىپ الدى — ءيا، ارۋاق ءوزىڭ قولدا.
سول ءسوزدى ايتىپ بوراش تا ەتپەتىنەن جاتا قالىپ بار كۇشىن سالىپ باكتى، اكەسى دە بار كۇشىن سالىپ تارتىپ باقتى، ەكەۋى ارۋاقتى جارىسا شاقىرىپ ايعايدى دا ءتاۋىر-اق سالدى، ءبىراق كومىر تيەلگەن شانانى ءمىز باقتىرا العان جوق. قوندىباي قانشا قىنجىلسا دا بالاسىنا سىر بەرگىسى كەلمەي:
— اينالايىنىم-اۋ، زابويداعى كومىردى تۇگەل تيەگەن ەكەنسىڭ عوي، جارتىسىن قالدىرا تۇرماساق بولماس.
ول سونى ايتىپ كومىردى كۇرەكپەن كۇرەي باستاپ ەدى، بوراش قوس الاقانىمەن كوسي كۇرەپ شانانى لەزدە ورتالاتىپ تاستادى.
— بولار، — دەدى اكەسى.
بوراش شانانى قوزعاپ كوردى دە:
— جوق بولماڭدى، تىم از قالىپتى، قالعان كومىردىڭ ءبىرازىن قايتا سالايىق.
— بۇل ولار ءۇشىن كومىر، بىزدەر ءۇشىن نان عوي، سالساق سالايىق، تەك تاعى دا تارتا الماي جۇرمەيىك.
— ال سۇيرەپ كورەيىك.
— ءيا اتا-بابامنىڭ ارۋاعى.
— ءيا، ارۋاق.
كومىر تاعى دا كوبىرەك سالىنىپ شانا اۋىرلاپ كەتكەن ەكەن، قايتا توگۋگە قيمادى، ول ءۇشىن ەكەۋىنىڭ جانى بىردەي قينالدى. قانشا قينالسا دا كومىردى جەتەر جەرىنە دەر كەزىندە جەتكىزدى.
سول ءوزىن-وزى قامشىلاپ جاندى قيناۋمەن توعىز كۇن ءوتتى. ءبىراق سول توعىز كۇننىڭ ىشىندە قوندىبايدىڭ قارنى شارتيا ءبىر تويعان جوق. بار شاتتىعى بوراشىنىڭ ازامات بولىپ قالعانىنا كوزى جەتتى.
امال نە، ول شاتتىعى دا ۇزاققا بارمادى. قوندىبايدىڭ كۇندەگى ادەتتەنگەن مەزگىلىندە جۇمىسقا بەتتەپ ۇيىنەن شىققانى سول ەدى، اڭدىپ تۇرعانداي ەسىك الدىنان كەيكى تۇمسىق جاندارم ساپ ەتتى.
— تاستا قايلاڭدى، ءتۇس الدىما، — دەدى ول سوزگە كەلمەستەن مىلتىعىن شوشاڭداتىپ.
قوندىبايدى وعىڭ مىلتىعىنان گورى «قايلاڭدى تاستا» دەگەنى شوشىتىپ جىبەردى. ءبىراق:
— نەگە؟ — دەگەن ءسوزى سالماقتى شىقتى، — قايلامدى تاستايمىن، ءسىزدىڭ الدىڭىزعا يە ءۇشىن تۇسەمىن؟
— سەن، — دەدى دە، جاندارم الاقانىنا جازىپ العان ءبىر اۋىز سوزگە قارادى دا ەجەلەپ، — رە-بە-لۋت-سەنەرسىڭ.
— تاقسىر-اۋ، ول نە ءسوز؟
— ول يت جەككەنگە كەتەتىندەر دەگەن ءسوز. ايدا مارش...
ول ءسوزىن اياقتاماستان مىلتىعىمەن نۇقىپ قالىپ ەدى، قوندىباي قايلاسىن بالاسىنا بەرە سالىپ جاندارمنىڭ سوڭىنا ءتۇستى.
— كوكە، مەن نە ىستەيمىن؟ شاحتاعا تۇسە بەرەيىن بە؟ — دەدى بوراش سوڭدارىنان جۇرە سويلەپ.
قوندىباي مويىن بۇرعان جوق، ويتكەنى بالاسىنىڭ ايانىشتى ءۇنى كوزىنەن جاس شىعارعان ەدى، ەكەنىڭ كوز جاسى بالانىڭ جانىن جاسىتاتىنىن ول جاقسى بىلەتىن، سوندىقتان بالاسىنا كوزىنىڭ جاسىن كورسەتكىسى كەلمەي سويلەپ بارا جاتتى.
— ونى ءوزىڭ ءبىل، قۇلىنىم. سەن ەندى ازاماتسىڭ، ازامات ادامعا اكەسىنىڭ شايناپ بەرگەنى اس بولمايدى.
كونتوردىڭ تورگى ەسىگىنىڭ ماڭدايشاسىنا الاقانداي جەز قاڭىلتىردىڭ بەتىنە «ديرەكتور» دەگەن ءسوز اعىلشىنشا جازىلىپتى. سول جەز ماڭدايلى ەسىكتىڭ ار جاعىنداعى ءتورت بۇرىشتى شاعىن بولمەنىڭ ىشىندە ءۇش ادام وتىر. ۇشەۋى ءۇش جەردە، توردە بىرەۋى، ەكى قابىرعادا ەكەۋى. ۇشەۋى ءۇش ءتۇرلى ويمەن شالقۋدا، ءبىراق ۇشەۋىنىڭ كۇتىپ وتىرعان كۇدىگى بىرەۋ عانا ول — كەيكى تۇمسىق جاندارمنىڭ الدىندا جالبا-جۇلبا كيىمدەرىن كوتەرە الماعانداي سۇلدەرىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقان جاڭاعى قوندىباي.
بولمەنىڭ ناق تورىندە ءشانيىپ شاحتا ديرەكتورى ەگەنسون وتىر. ول ءۇش شاحتاسى عانا بار قاراعاندىنىڭ عانا قوجاسى ەمەس، اعىلشىنداردىڭ وسى ايماقتاعى بار ءوندىرىسىنىڭ، اتاپ ايتقاندا قاراعاندىنىڭ دا، سپاسسكىنىڭ دە، ءنىلدىنىڭ دە نورستان كەيىنگى قوجاسى، سوندىقتان ول نورستى بۇل ايماقتىڭ كۇنى، ءوزىن ايىنداي سەزىنەتىن، سول سەزىمنەن ول ءبىر ايرىلعان ەمەس ەدى، كەشەدەن بەرى كۇتپەگەن ءبىر سۇمدىق شىعا قالدى. مىنا قارا تابان قۇل سەكىلدى كورىنەتىن جۇمىسشىلار بۇل وندىرىستەردىڭ ەڭ ۇلكەن قوجايىنى نورستىڭ اتىنا حات جولداپ «مىنانى ىستەمە، انانى ىستە» دەگەنگە دەيىن بارىپتى. ءتىپتى ەگەر ول تالاپتارى ورىندالماسا، جاپپاي جۇمىس تاستاپ ەرەۋىلگە شىعاتىندارىن ايتىپ جاساعان قوقان لوققىسى تاعى بار. بۇل — قاراعاندى تاريحىندا بۇرىن بولماعان، بولادى دەپ قوجايىندار ءوزى دە ويلاماعان سۇمدىق. ول سۇمدىقتىڭ نەمەن تىنارىن بىلە الماي ەسالاڭ كۇيگە تۇسسە دە، ءوزىن-وزى جالعان جايدارىلىقپەن الداپ ەگەنسون وتىر. ءبىراق ونداي شادىمان كەزىندە شالقاسىنان جاتقان شاشىن سيپاۋدان قولى ءبىر بوساماۋشى ەدى، بۇگىن ول ادەتىن تاستاپتى. ونىڭ سىم تەمىردەن وزەك سالىپ قايىڭنىڭ قابىعىنان جاسالعان، باسىندا باس بارماقتىڭ ۇلكەندىگىندەي كادىمگى قارقارالىنىڭ زيالىلارى سانگە ۇستايتىن ادەمى قىزىل كۇرەڭ تاياعى بار-دى. سول تاياعىن بۇگىن قولىنان تۇسىرمەي، يەگىن سونىڭ شوقپار باسىنا سۇيەپ تەربەلەتىندى شىعارىپتى. كيىمدەرىندە دە ازداعان وزگەرىس بار. قازاق دالاسىنىڭ كەيدە قۇيىن بولىپ ۇيىرەتىن، كەيدە داۋىل بولىپ سوعاتىن تەگەۋرىندى جەلى ۇشىرىپ اكەتە بەرگەن سوڭ قوقىرايعان قالپاعىن تاستاپتى دا، ونىڭ ورنىنا سيىردىڭ جاپاسىنداي جالپيعان بىردەڭەنى باسىنا جاپسىرىپ الىپتى. ءسىرا، سوققى تيە قالسا سەپتىگى تيەر دەگەن بولۋ كەرەك، بۇگىن ونى باسىنان الار ەمەس. جىلاننىڭ كوزىندەي جىلتىلداعان ءزارلى كوزىن وزىنەن اۋلاعىراق، بولمەنىڭ سول جاقتاعى قابىرعاسىنا ارقاسىن تىرەي شىرەنىپ وتىرعان شۇيدەلى جۋان سارى وسى «دجيممي» شاحتاسىنىڭ ينجەنەرى زيمين مەن ون جاقتاعى بوساعاعا جاقىنداۋ جەردە جان-جاعىنا كوزىنىڭ استىمەن ۇرلانا قاراپ، وزىنەن-وزى جاۋتاڭداپ وتىرعان قازىرەت دەيتىن قازاققا زىلدەنە تاستايدى. قازىرەت ءزيميننىڭ ءتىلماشى، زيمين سول ەگەنسوننىڭ ءتىلماشى. ەكى ءتىلماشتىڭ اۋزىندا تىنىم جوق. ەگەنسوندا اندا-ساندا تاناۋىن ءبىر دىڭق ەتكىزگەننەن باسقا ءۇن جوق. بىرىنەن-بىرىنە ساتىلعان سۇراۋلاردىڭ تالايى بەرىلدى، ەگەنسون سونىڭ بىرەۋىنە دە جاۋاپ قاتقان جوق.
جاندارم قوندىبايدى وسى ۇشەۋىنىڭ الدىنا الىپ كەلدى. ەگەنسون تاڭدانعانداي ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي قوندىبايعا ءبىر، جاندارمعا ءبىر قارادى، كۇلگىسى كەلگەندەي تاناۋىن دىڭق ەتكىزدى. ونىڭ سول دىڭق ەتكەن تاناۋىنان وزىنە ءبىر جەم تۇسكەندەي جاندارم جىمىڭداپ كەۋدەسىن كۇمپيتە كەرىپ الىپ ءوزىنىڭ قانداي ءقاۋىپتى «رە-بە-لۋت-سەنەردى» اكەلگەنىن بايانداي باستاپ ەدى، ەگەنسون قولىنداعى تاياعىمەن ستولدى ءبىر سارت ەتكىزدى دە وعان ەسىكتى نۇسقادى. ول ءۇن قاتقان جوق، ءبىراق تاياعىنىڭ ءۇشى تەسىپ وتكەندەي جاندارمنىڭ كۇمپيىپ تۇرعان كەۋدەسى سولا قالدى دا، ءوزى ەسىكتەن ءبىراق ىتقىدى.
قوندىباي توردەگى قاتپار بەت قاراسۇردىڭ اعىلشىن ەكەنىن ءبىلدى، سول جاقتاعى شۇيدەلى جۋان سارىنىن ورىس ەكەنىن دە ءبىلدى.
تەك وڭ جاقتاعى شىلميگەن شيكىل سارىنىڭ قاي جۇرتتىڭ جۇرناعى ەكەنىن ايىرا العان جوق. ويتكەنى تۇرىنە قاراپ ونى ورىس دەيىن دەسە قازاقشاعا سۋداي، تاتار دەيىن دەسە ءسوزىنىڭ ءبىر ءمۇدىرى جوق، قازاق دەيىن دەسە كوزى تۇزداي، شاشىنان باستاپ ءتۇرىنىڭ ءتۇسى تۇگەلىنە جەزدەي جيرەن. زيمين ەكەۋىنىڭ قوندىبايمەن اراداعى سوزدەرى ادام سياقتى اماندىق سۇراۋدان باستالىپ ەدى، اقىرى قايىرشىعا جابىلا، جارىسا ابالاعان اۋىل يتتەرىنە ۇقساپ كەتتى. ءبىر ءتاۋىرى قوندىباي' ونىڭ ءبىرىن دە تۇسىنگەن جوق. ويتكەنى زيمين ءوزىنىڭ شالدىرەك قازاقشاسىمەن قازىرەتتىڭ ءسوزىن قايتا-قايتا ءبولىپ، ءوزى دە ەشتەڭە تۇسىنگەن جوق، وزگەلەرگە دە تۇسىندەرگەن جوق. ەگەنسوندا ءالى ءۇن جوق، ستولىپين، تارتپاسىنان ءبىر قاعازدى ەكى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ءىلىپ الدى دا ستولدىڭ زيمين وتىرعان جاق شەتىنە تاستاي سالدى. زيمين ول قاعازدى الا تۇرەگەلدى. ىزاسى كەلگەن شاعىندا قازاقتاردىڭ ايانبايتىنىن، مۇنداي قاعاز تۇگىلى ءزيميننىڭ وزدەرى سياقتى قان سورعىشتاردىڭ ءتوس سۇيەگىن قاق ايىرۋدان دا تايىنبايتىنىن ول جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان ول قوندىبايعا ىلگەرى ەكى اتتادى دا جاقىنداماستان تۇرىپ قالدى.
ال، ريەۆوليۋسيونەر مىرزا، ءسىز ءبىزدىڭ بىرنەشە سۇراۋىمىزعا جاۋاپ بەرىڭىز. جالعان ايتار بولساڭىز جانىڭىز سىعىلادى، سونى الدىن الا ەسكەرتەمىن. ءبىرىنشى سۇراۋ: ءسىز حات بىلەسىز بە؟ وندا مىنا قاعازدىڭ بەتىنە قاراعاندا مىنا تاڭبالاردىڭ ىشىنەن ءوز بارماعىڭىزدىڭ تاڭباسىن كورسەتىڭىز.
ەگەنسون ءول تىلىندە زيمينگە الدەنەنى كۇبىرلەپ ەدى، ونىڭ نە دەگەنىن ۇقپاستان قازىرەت ءزيميننىڭ قاسىنا جەتىپ باردى. ول ميستەر دەگەن ءسوزدى اعىلشىنداردىڭ قوسالقى اتى دەپ تۇسىنەتىن، سول تۇسىنگىشتىگىن وسى ارادا ءبىر كورسەتىپ قالعىسى كەلىپ جىلماي قاقتى:
ءسىز بۇل قاعازدى ماعان بەرىڭىز دە، ميستەر مىرزانىڭ بۇل بۇزىققا بەرەر سۇراۋىن ماعان ايتىپ تۋرىڭىز. سول سۇراۋدى بۇعان مەن بەرەيىن دە، شىنىن ايتپاسا جانىن سىعىپ الىپ ا. قولدارىڭىزعا بەرەيىن.
— وتتى وزگەنىڭ قولىمەن كوسەيتىن ەلىنىڭ سالتىن بۇزعىسى كەلمەيتىندىكتەن ميستەردىڭ ءوزى دە سونى ايتىپ وتىر. ءبىراق مەن ءوزىمنىڭ قازاقتارعا سەنبەيتىن سالتىمدى بۇزعىم كەلمەگەندىكتەن، بۇل قاعازدى ءسىزدىڭ قولىڭىزعا بەرە المايمىن. مەن نە ايت دەسەم ءسىز سونى ايتاسىز، ات دەسەم اتاسىز، شاپ دەسەم شاباسىز.
— وعان دا قۇلمىن، — دەپ قازىرەت ەلبەڭ قاقتى. — ال باستادىق... ايتا بەرىڭىز... ءيا... ءيا... ءتۇسىنىپ تۇرمىن... ايتا بەرىڭىز... قاعازدى ءسال جوعارىراق ۇستاڭىزشى. ازامات قوندىباي مايلىباي ۇلى، ءسىز مىناۋ قاعازدىڭ بەتىندەگى تاڭبالارعا، قويىلعان قولدارعا قاراڭىز. ەگەر حات بىلمەيتىنىڭ راس بولسا، ءوز بارماعىڭىزدىڭ تاڭباسىن كورسەتىڭىز.
— ە، مەن ءسىزدى قازاق ەكەن دەسەم، تاڭبانىڭ جىلقىنىڭ سانىنا عانا باسىلاتىنىن بىلمەيتىن مازاق بىردەڭە ەكەنسىز عوي.
— سەن ءويتىپ مەنىڭ جىنىما تيمە.
— ءقازىر جىندانىپ كەتسەڭ دە مەن وتىرىك ايتا المايمىن.
— ايتاسىڭ، ايتقىزامىن، وڭباعان رەبەلەتسەنەر.
— مەن توبەلەسكەر دە بولعان ەمەسپىن. راس، جاس كەزىمدە قوراعا تۇسكەن ءبىر قاسقىردى سىعىمداپ ولتىرگەنىم بار، باسقا جان يەسىنىڭ بىرىمەن الىسقان پەندە ەمەسپىن، وعان قۇداي كۋا.
— مەنى سىعىمداعىڭ كەلىپ تۇر ما؟
— ءسىز قاسقىر ما ەدىڭىز؟
— Meن ساعان جانىما تيمەي سويلە دەدىم عوي.
بۇلاردىڭ ءسوزىن زيمين ءبولىپ جىبەردى. يەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول قازاقتاردى باسقا ورىستار سەكىلدى «كيرگيز» دەپ كەمىتپەي سويلەيتىن، ونىڭ ەسەسىنە ءبىر دە ءبىر قازاقتى اتى جونىمەن اتامان، ءتۇر سيپاتىنا ءبىر بەلگى تاعىپ الاتىن دا، سوعان «قازاق» دەگەن ءسوزدى قوساقتاي سالاتىن. بۇل ساپار ايتارىن ەكى قازاقتى قاباتتاپ ءبىراق ايتتى:
— ەي قازاقتار، سەندەر تىم ۇزاق وتتاسىپ كەتتىڭىزدەر عوي، ماناعى ايتىلعانداردى تۇگەل سۇراڭىزشى.
قازىرەت ىركەلگەن جوق، ءزيميننىڭ «ماناعى» دەگەن سوزىنەن قوندىبايعا تاعىلار ايىپتىڭ بارلىعىن سايلاپ الدى:
— قاراعاندى قاراعاندى بولعالى جەتپىس جىل، بۇل زاۆودتىڭ زاۆود بولعانىنا ەلۋ جىل. سول ەلۋ جىلدىڭ ىشىندە قۇلاعى ءبىر سەلت ەتۋدى بىلمەي كەلگەن جۇمىسشىلار سەن وسىندا كەلگەننەن بەرى سابىنشا بۇزىلىپ ءارتۇرلى تەنتەك مىنەزدەر كورسەتە باستادى. ءتىپتى جان بالاسى بۇرىندى-سوڭدى ەستىمەگەن «ەرەۋىل» دەيتىن سۇمدىقتى تاۋىپ الدى. ەگەر قويىلعان تىلەكتەرى قابىلدانباسا ەرتەڭ ەرەۋىلگە شىعاتىن بولىپتى. بۇل جەكە ادامداردىڭ قىلىعى ەمەس، جاسىرىن ۇيىمنىڭ بۇلىگى. ول بۇلىكشىلىكتىڭ ۇرىعىن ايداۋدان اكەلىپ جۇمىسشىلار اراسىنا سەپكەن سەنسىڭ. سوندىقتان مەنىڭ ميستەرىم دە، مىنا مىرزام دا سەنەن مىنانى سۇرايدى. ول ۇيىمنىڭ مۇنداعى باسشىلارى كىمدەر؟ ولار باس قوسقاندا قايدا جينالادى؟ ول ۇيىمنىڭ تامىرى قايدا؟ اقمولادا ما، پەتەربۋرگتە مە؟
— قۇداي ءۇشىن، ءسىز الدىمەن ماعان ەزىڭىزدىڭ نە ايتىپ تۇرعانىڭىزدى ءتۇسىندىرىڭىزشى. شىن ايتامىن، مۇنىڭ ءبارى ماعان ءتۇس سەكىلدى بىردەڭە.
— مەن دە شىنىمدى ايتايىن، — دەدى قازىرەت ونىڭ بۇل سوزىنە قاتتى شامدانىپ، — نە ءقازىر وسى جەردە بار شىنىڭدى ايتىپ قۇتىلاسىڭ، نە ەرتەڭ ەرتەمەن يت جەككەنگە ايدالاسىڭ، قالاعانىڭدى ءقازىر ال.
«ايدالاسىڭ» دەگەن ءسوز قوندىبايدىڭ جۇرەگىنە قانجارداي ءتيدى. ءبىراق جاراتىلىسىندا بۇرىن بولماعان ءبىر قايسارلىق ونى بيلەپ الدى دا، كوزى قازىرەتتىڭ شەگىر كوزىنە قادالا كەتتى. ۇرىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي جۇدىرىعى وزىنەن-وزى ءتۇيىلىپ بارادى، مانادان قالتىراپ تۇرعان زور دەنەسى جاڭا ءبىر قايراتقا تولعانداي بۇرقانىپ ىلگەرى ءبىر اتتاپ ەدى، اياعىنداعى تاقتاي تاعانى سىرلى ەدەنگە سارت ءوتىپ ۇشەۋىن بىردەي سەلك ەتكىزدى.
— مەن ۇياتى بار اداممىن، ۇياتى بار ادام وتىرىك ايتا بىلمەيدى. شىندىقتى ايتۋدان دا اۋزىم كۇيگەن-دى، سوندىقتان ونى دا ايتپايمىن. اتساڭدار دا، ايداساڭدار دا ايتارىم وسى.
ول سونى ايتىپ كەتە بەرىپ ەدى، يتارشىلىققا ادەتتەنگەن قازىرەت ۇشىپ بارىپ ونىڭ قارسى الدىنا تۇرا قالدى.
— توقتا، وڭباعان! ساعىنتاي سياقتى قاسيەتتى ادامنىڭ ورداسىن ورتەپ، ەلدە جوق سۇمدىقتى باستاعان سەن سۇمىرايدان ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى، ءبارىن دە ايتاسىڭ، مەن ايتقىزامىن!
الىستاعى ساعىنتايدىڭ ءۇيى ورتەلگەنىن بۇلار قايدان بىلەدى دەگەن وي ساپ ەتتى دە، قوندىباي اڭىراپ ونىڭ بەتىنە قاراي قالدى:
ساعىنتايدىڭ ءۇيىپ مەنىڭ ورتەگەنىمدى ءسىز قايدان بىلەسىز؟
ءبىز ءبارىن دە بىلەمىز، سەنىڭ سونان بەرگى باسقان ءاربىر ءىزىڭ، ساناۋلى. بۇل زاۆودقا كەلگەن سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە سەنەن باسقا ءبىر دە ءبىر بوگدە ادام جوق، ەندەشە بۇل بۇلىكتى سالۋشى باسقا ەمەس، سەنسىڭ. ەندى وتىرىك ءمۇساپىر بولۋمەن كوزدى الداپ، سۇرقيالىعىڭدى قايىرشىنىڭ كيىمدەرىمەن بۇركەي المايسىڭ، رەبەتسەنەر ازامات مىرزا، ونداي قۋلىعىڭ ورگە باسپايدى.
قوندىبايدىڭ جۇدىرىعى بۇرىنعىسىنان دا قاتتىراق ءتۇيىلىپ كەتتى، ءبىراق ءسوزى سالماقتى شىقتى.
— ءبارىن دە بىلەدى ەكەنسىز، تەك ۇيالۋدى بىلمەيتىن ابىلەت ەكەنسىز، تفۋ لاعنات، — دەپ بەتىنە تۇكىرگەلى تاپ بەرىپ ەدى، قازىرەت زيميننىڭ ارجاعىنان ءبىراق شىقتى قوندىباي ونىڭ بەتىنە ارناعان تۇكىرىگىن الىستان جىبەردى دە، تاقتاي تاعانىن تارسىلداتىپ شىعا جونەلدى.
— توقتا! — دەدى زيمين اقىرىپ، قوندىباي ونى تىڭداعان دا جوق. زيمين جاندارمدى شاقىرعالى قوڭىراۋدى قولىنا الىپ ەدى، ەگونسون ونىڭ قولىن الاقانىمەن باسىپ قالىپ ستولعا سىلق ەتكىزدى. ونىڭ قولى ءزيميننىڭ قولىندا، جيىركەنە قادالعان، قاندى كوزى قازىرەتتىڭ كەزىندە.
— نەتكەن ۇياتسىز، نەتكەن جىرتقىش ەدىڭىز! — دەدى دە، اسپانعا قاراپ كەتتى. — و ءتاڭىرىم، وسىنداي، ءبىرىن-بىرى ولتىرمەستەن جەيتىن تاعىلاردىڭ ورتاسىنا نەگە اكەلدىڭ مەنى؟
ونىڭ نە دەپ وتىرعانىن قازىرەت تۇسىنگەن جوق، زيمين تۇسىندىرگەن بولىپ وتىرىپ ءارى قازىرەتتىڭ جەر-جەبىرىنە جەتتى، ءارى ءوزىنىڭ زىمياندىعىن بۇركەپ قالدى:
— ميستەرىمىزدىڭ يە دەگەنىن ۇقتىڭىز با؟ — دەدى ول كولگىرسي سويلەپ.
— مەنىڭ ميستەرىم ءبىر ءوزىڭىزسىز عوي، زور مارتەبەلى مىرزام، — دەن قازىرەت ءوزىنىڭ مايمىلشا مايىسىپ، مالشا جورعالايتىن ماشىعىنا باسىپ ەدى، بۇل ساپار ول ونەرى ورگە باسپادى.
— مۇنداي سەنىمسىز ادامدى شاحتا جۇمىسىنا العانى ءۇشىن ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى قوسا جۇمىستان قۋىلسىن، ەرتەڭنەن باستاپ بۇل قىزمەتتە جوقسىز دەيدى.
مۇنى كۇتپەگەن بولۋ كەرەك. قازىرەتتىڭ ءتىلى كۇرمەلىپ قالدى، تەك ەرىندەرى جىبىرلاپ، تىزەلەرى دىرىلدەيدى. سول دىرىلدەگەن تىزەلەر تەڭسەلىپ بارىپ دەنەگە تارس ەتتى. توردەگىلەر ونىڭ باسى سوعىلسا دا ەلەيتىن ەمەس، ەكەۋى الىستان ەستىلگەن قونىراۋ ۇنىنە قۇلاق تىگە قالدى.
— ءبىزدىڭ الاقانداي مەملەكەتىمىزدىڭ پاتشاسى كەلە جاتىر، بۇل قالاي؟ الدە ءبىزدى جۇمىسشىلاردىڭ تالابىنا قارسى تۇرا الاتىنىمىزعا سەنبەدى مە ەكەن؟
ەگەنسون سونى ايتىپ تەرەزەگە جەتىپ باردى. وپىق ايتقانى راس. بۇل ايماقتا قوڭىراۋلاتىپ جۇرەتىن Hopس قاپا، سوندىقتان ول بۇل كەلە جاتقان كىم ەكەنىن قوڭىراۋ داۋسىنان دا ءدال تانىدى. سپاسسكيدەن كەلەتىن جولدىڭ ۇستىندە نايزانىڭ جەبەسىندەي قۇلاعى كوككە شانشىلعان ءۇش قارا ارعىماق-جەلدەي ەسىپ، كۇيمەنى جەلەكتەي جەلپىپ كەلەدى. ول كۇيمەنىڭ ۇستىندە شۇڭىرەك كوزىن كوكجيەككە دەيىن ماڭعازدانا تاستاپ Hopس كەلەدى. جۇمىسشىلاردىڭ حاتىن العان ساعاتىندا مۇنداعى ورىنباسارى ەگەنسونعا: «جۇمىسشىلاردىڭ تالابىن قابىلداۋ اعىلشىنداردىڭ سالتىندا جوق ەكەنىنە كوزدەرىن جەتكىزىڭدەر. ول ءۇشىن ءبىر دە ءبىر تالابىن ورىنداۋشى بولماڭدار» دەگەن بۇيرىعىن مۇنداعىلارعا سول ساعاتىندا جىبەرگەن-دى. سول بۇيرىعىنىڭ ورىندالاتىنىنا سەنبەدى مە، جوق الدە ۇشقىننان ەرت قاۋلايتىنىن سەزدى مە، ايتەۋىر، ول اۋىر ويدا كەلە جاتىر.
ال ءبىزدىڭ قوندىباي باتىر مۇنىڭ بارىنەن دە بيحابار. مۇنان كۇن بۇرىن شاحتا ىشىندە لاريننەن ءبىر سىبىس ەستىگەن ەدى، ول ەستىگەن ساعاتىندا ەسىنەن شىعىپ كەتكەن-دى، قاعازعا باسىلعان بارماق تاڭباسى دەيتىن بىردەڭەنى سول ءۇنى ەستىگەن ەدى. بۇگىن الدىنان تاعى شىقتى. ءبىر ءتاۋىرى بارماقتىڭ» بۇگىنگى جىرى دا ەسىنەن تەز، ءتىپتى ەسىكتەن شىقپاستان شىعىپ كەتتى. تەك قۇلاعىندا قازىرەتتىڭ «يت جەككەنگە ايدالاسىڭ» دەگەن ءسوزى عانا ۇيالاپتى. سول ءسوز جانىن جەپ، ولىمنەن باسقانى ويلاتار ەمەس. ايدالاداعى ساعىنتايدىڭ ءۇيى ورتەلگەنىن بىلگەن بۇلار شىنىندا مەنىڭ باسقان ءىزىمدى اڭدۋدا ەكەن. ەندى ءبارىن دە بىلەدى، مەنىڭ ايداۋ مەرزىمىن تۇگەل وتەمەستەن وسىلاي سىرعىپ ىشكەنىمدى دە بىلەدى. ونى بىلسە مەن قۇرىدىم، كەتتىم سۋ تۇبىنە. جوق مەن ول ازاپقا ەندى كونبەسپىن، سەرتىم سەرت، ولسەم دە وسى جۇمىسشىلاردىڭ ورتاسىندا ولەرمىن. ول ءۇشىن ءقازىر شاحتاعا تۇسەمىن دە...
قارسى الدىنا كەلىپ وسقىرا تۇرا قالعان ءۇش قارا ات ونىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى، ۇركىپ وزدەرى توقتادى ما، جوق الدە مورستىڭ اتشىعا بەرگەن ءامىرى سولاي ما، ايتەۋىر اتتار قوندىبايعا جەتە بەرە توقتاي قالدى. بۇل دا وزىنشە ءبىر كورسەتكىسى كەلگەن قىرى بولار Hopس تويعا باراتىنداي ءساندى كيىنگەن ەكەن. جول بەرمەستەن سەرەيىپ قالتاسىنا قول سالا باستاپ ەدى، قوندىباي جەردەن جۇدىرىقتاي تاس الدى. نورس ونىڭ بۇل قىلىعىنا تۇسىنە الماي سەسكەنىڭكىرەپ قالتاسىنان العان ەلۋ تيىندىق كۇمىسىن ۇسىنىپ ەدى، قوندىباي باسىن ءبىر شايقادى دا، قولىنداعى جۇدىرىقتاي تاسىن ۇسىندى. ەگەر Hopس قولىنداعى كۇمىس اقشاسىن ساداقا ەتىپ لاقتىرا قالسا ول قولىنداعى تاسىن وق ەتىپ اتقالى تۇر. ونىڭ سول ويىن تۇرىنەن سەزگەندەي نورستىڭ اتشىسى اتتاردى ايداي جونەلدى.
Hopس تۇگىلى اللانىڭ ءوزى كەلىپ باسىنا التىن ۇيسە دە قوندىباي ءوزىنىن العاشقى العان بەتىنەن قايتاتىن ەمەس. سول ويمەن ۇيىنە دە جەتكەن ەدى. بوراشى مۇنىڭ جولىنا قاراپ ماناتى تۇرعان جەرىندە ءالى تۇر ەكەن. جۇگىرىپ كەلىپ قوجايىنداردىڭ نە ءۇشىن شاقىرعانىن سۇراپ ەدى، قوندىباي جاۋاپ قاتقان جوق. بوراشىنىڭ باسىن قۇشاقتاي الىپ ماڭدايىنان ۇزاق ءسۇيدى دە، ونىڭ قولىنداعى قايلانى الا بەرە اقىرىن كۇڭك ەتتى:
— شەشەڭ قايدا؟
— جۇمىستان ءالى قايتقان جوق.
— بالام، سەن ازامات بولدىڭ ەرتەڭنەن باستاپ شەشەڭە جۇمىس ىستەتۋشى بولما. بار، وعان شاي قايناتىپ قوي.
— مەن جۇمىسقا بارمايمىن با؟
— بارمايسىڭ.
— نەگە؟
— قوجايىندار سولاي دەيدى. اكە مەن بالا ءبىر زابويدا جۇمىس ىستەۋ زاڭعا تومپاق دەيدى.
— قوجايىندار سەنى سول ءۇشىن شاقىرىپ پا؟
— ءيا، سول ءۇشىن.
مۇنان ءارى سويلەسە سوزدەن ۇستالىپ قالاتىنىن سەزگەندەي قوندىباي شاحتاعا قاراي سىرعي جونەلدى.
ءبىر بەلگىسىز اۋىر سەزىمنىڭ تۇڭعيىعىنا باتقان بوراش سول ورنىندا سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. كوزى وزىمەن-وزى الىسىپ، الاسۇرىپ بارا جاتقان اكەسىندە.. ول قايىسقان قابىرعاسىنا دەمەۋ ەتكىسى كەلگەندەي يىعىنداعى قايلاسىن بىرەسە بەلىنە كولدەنەڭ ۇستايدى، بىرەسە يىعىنا قايتا سالدى. قايلاسى يىعىنا شىققان كەزدە سونىڭ سالماعىنان مايىسقانداي سەرەيگەن ۇزىن تۇرقى ءيميىپ كەتەدى. مۇمكىن، ونىڭ قابىرعاسى قايىسپاعان بولار، ءبىراق بوراشتىڭ كوزىنە سولاي، ءتىپتى اكەسىنىڭ بۇكىل تۇلعاسى قاۋساعان قاڭقا سەكىلدى كورىنگەنى انىق. سوندىقتان دا ونىڭ جۇرەگى تەز ەلجىرەپ كەتتى. سوندىقتان ول زامانى قانىن سىعىپ، قاڭقاسىن عانا قالدىرعان اكەلەردىڭ جازىعىن سۇراعىسى كەلگەندەي:
— ەي، جاساعان! — دەدى اسپانعا قاراپ.
جاسقا بۋلىعىپ باسقا ءسوز ايتا العان جوق، تەك وكسىپ قويا بەردى. كوزى جاسقا كومۋلى، كوڭىل وتى ءسونۋلى بولسا دا اكەسىن كورۋدى اڭساپ كەتكەن جاعىنا قاراپ ەدى، ول شاحتاعا جەتكەن ەكەن. قاراۋىزدان جەر استىنا قاراي كەتە بەرە توقتاپ ارتىنا، ءوزىنىڭ بوراشىنا سوڭعى رەت ءبىر قارادى دا جوق بولدى.
سول كەتكەننەن ول ۇيىنە قايتىپ ورالعان جوق.
تەك ەكى كۇننەن كەيىن ءدال جۇمىسشىلاردىڭ ەرەۋىلىنەن ءبىر ساعات بۇرىن شاحتا ىشىنەن قۇلاعان جەردىڭ استىنان ولىگى عاپا تابىلدى.
قۇلاعان جەردىڭ ەكى تىرەۋىنە قايلا تيگەن ەكەن، جۇمىسشىلار ونىڭ قانداي ەرلىكپەن ولگەنىن سونان ءبىلدى دە، بەلگى تۇسكەن ەكى تىرەۋدى وزىمەن بىرگە جەرلەپ جىبەردى.
قايران اكەلەر-اي!..
1935
You Might Also Like
