ۇلكەن جولدا
(پوۆەست)
سارجاننىڭ داپتەرىنەن
ءى
— جاينا، زارسىز، مۇڭسىز بولاشاق! بۇگىن سارجاندى قانداي اسىعا كۇتسەم، سەنى دە سونداي اسىعا كۇتەمىن..
كۇتكەن كۇنىم جەتتى. كۇتكەن ساعاتىم سوقتى، وقۋشىم. وعان، مىنە، ءتورت جىل.
سول كۇنگە جەتكەنىمدى سەزگەن كەيبىر وقۋشىلارىم «سارجاننىڭ سۇر داپتەرىنىڭ بەتىن قاشان اشار ەكەنسىز، ءبىز ونى قاشان وقىر ەكەنبىز»، — دەگەن تىلەكتى ءاردايىم قويسا دا، مەنىڭ بەرەر جاۋابىم بولماي كەلدى. ويتكەنى ءومىر مەن ەلىمنىڭ الۋان ءتۇرلى اۋىر ايقاسى جازىلعان ول داپتەردى سارجاننىڭ ءوزى قايتىپ العان ەدى. سول ءتورت جىلدان بەرى وتەلمەي جۇرگەن بورىشتان قۇتىلۋدىڭ ءساتى ەندى تۇسكەن سياقتى. ءبىراق وقۋشىلارىم كۇتكەن سوعىس داپتەردىڭ ەمەس، بەيبىتشىلىك ءومىر جايىندا جازىلعان باسقا داپتەردىڭ بەتىن اشقالى وتىرمىن.
II
ءومىر بويى كوكسەگەنىم تۋعان جەرىم مويىنقۇمدى ەلىمنىڭ ەڭ قۇتتى مەكەنى ەتۋ بولاتىن، بۇل ءۇمىتىمدى بۇكىل الەمدى بەس جىل بويى قالتىراتقان سوعىستىڭ سۇراپىلى دا، وكپەمە قادالىپ الىپ جەتى جىل بويى الدىرماي قويعان جاۋدىڭ وعى دا ۇزە العان ەمەس. جاۋ جەڭىلدى، جارا جازىلدى، ەندىگى ماقسات — دەگەنىمە جەتۋ. سول ماقساتقا جەتۋدىڭ جولىن ىزدەپ وسى جىلدىڭ باس كەزىندە مويىنقۇمدى شارلاپ قايتتىم. سول جولعى ءبىر جاس نارەستەنىڭ شىرىلداعان داۋسى مەنى سىرى جۇمباق سەزىم تەڭىزىندە مالتىتتى. ەگەر سول ساپارىمدى ويلاي قالسام، بۇكىل دالا سول بالانىڭ ۇنىنە ءۇن قوسىپ تۇرعانداي سەزىلەدى.
ول وسىدان توعىز اي بۇرىن — مارتتىڭ باس كەزى ەدى. كولىگىم — جالبىر جالدى، قاتقان قارا سۇر ايعىر. سەرىگىم سول قارا سۇر ايعىردىڭ يەسى «قىزىلتۋ» كولحوزىنىڭ ءداۋىر دەيتىن باستىعى.
شۇيدەسى شىعىڭقى، ماڭدايى شىناشاق ەلى باستىق سوزگە ساراڭ، ويى قوراشتاۋ ادام ەكەن. سول تاپشىلىق ءوزى قۇلازىپ جاتقان قۇم تاۋىنىڭ الابىن ونان سايىن قۇلازىتىپ، مەنى مۇلدەم زەرىكتىرىپ جىبەردى.
— جول قىسقارسىن، اڭگىمە ايتىڭىز، — دەگەن ءسوزدى اۋىلدان شىعا بەرە قاقساپ، ون كيلومەتر جەردەگى قۇمعا جەتكەنىمىزشە الدەنەشە رەت قايتالادىم. ءبىراق ونىڭ اڭگىمەسى جولدى ۇزارتا ءتۇستى. تەك العاشقى ساتتە عانا ول كولحوزىنىڭ بايلىعىن جول ازىعى ەتكىسى كەلگەندەي، تاماعىن ءبىر كەنەپ الىپ؛
— بىلەم، بىلەم، ءسىزدىڭ كومەيدى (كوكەيدى دەگەنى بولار) تەسكەن نە ەكەنىن. مەنىڭ كولحوزىمنىڭ بايلىعى عوي بىلمەگىڭىز. الاڭ بولماڭىز، الدىمداعى بار بايلىعىم الاقانىمدا. مەن ونى اقساق تاۋىق، قوتىر لاعىنا دەيىن ايتىپ بەرە الامىن، تەك جادىڭىزعا جازا ءبىلىڭىز.
— قۇلاعىم سىزدە، ايتا بەرىڭىز.
— ايتا بەرسەم، ءبىزدىڭ بايلىق مىنانداي: بىزدە ءقازىر ءۇش مىڭ سەگىز ءجۇز ون ەكى قوي، ءۇش ءجۇز وتىز ەكى سيىر، ءۇش ءجۇز جەتپىس جىلقى، قىرىق التى شوشقا بار.
ونىڭ بار بايلىعى وسىمەن ءبىتتى دە، باسقا ايتارى بولماي، ىڭىلداپ بارىپ تۇشكىرىپ سالىپ:
— جاراكىماللا، جالعان ەمەس ەكەن، — دەدى.
— مىڭ قابات تۇشكىرسەڭىز دە، مۇنشالىقتى كەدەي كولحوز بار دەگەنىڭىزگە سەنۋ قيىن، — -دەپ ەدىم، ول:
— قاناعات، باۋىرىم، قاناعات، — دەدى اتىن بوربايعا ءبىر تارتىپ جىبەرىپ، تەبىنە ءتۇسىپ، — بۇرناعى جىلى جۇتتان بۇل كولحوزدا ءتورت-اق وتار مال قالعان-دى، قاناعات...
قارا الا شابىرلانا باستاعان قۇم توبەشىككە ەكەۋمىز جارىسا شىقتىق. سول ساتتە-اق بەتپاققا دەيىن كەڭ جازىلىپ جالپيىپ جاتقان بۇل تاۋ جايىنداعى تۇسىنىگىمنىڭ ءبارى كۇل-تالقان بولدى. ويتكەنى بۇل - تاۋ دەۋگە، ساي-سالاسى جوق، دالا دەۋگە الاقانداي الاڭى جوق، كوكجيەككە دەيىن كوز سۇرىنتەر بىردە-بىر شوقىسى جوق، بەينە - ءبىر داۋىلدى كۇنگى تەڭىزدىڭ بەتى سەكىلدى بەدەرلەنىپ جاتقان كەڭ دالا.
كوكتەمى جاقىنداعان كۇن شىعانعا شىعىپ الىپ، بار مەيىرىمىن توگىپ-اق تۇر. ءبىراق مىنا دالانىڭ ءالى تىرىلەر ءتۇرى جوق. ءتىپتى، ونىڭ مۇزداعان دەنەسى ءازىر جىلىناتىن دا ەمەس، تەك باستىقتىڭ ۇنەمى بۋسانىپ تۇراتىن ماڭدايى سەكىلدەنىپ قارى عانا جىلتىرايدى.
— ەندى مەنەن الىستاماڭىز، — دەدى مەنىڭ سەرىگىم جىپسىگەن ماڭدايىن جەڭىمەن ءبىر سيپاپ تاستاپ، الىسقا كوز جىبەرىپ، — الىستاي قالاساڭىز-اق، مىنا قاتپارشاقتىڭ ىشىنەن اداسۋىڭىز ءسوزسىز. جامان ايتپاي جاقسى جوق. ەگەر اداسا قالساڭىز، سوناۋ كورىنگەن وبالاردىڭ ءبىرىن قاق ماڭدايعا الىڭىز دا، تارتا بەرىڭىز. وبا بار جەردە مالشىلار بار. ءبىزدىڭ ەندىگى بەتىمىز — سوناۋ وڭ جاعىنان ساناعاندا جەتىنشى وبا. ءبىز تۇنەۋگە جارايتىن كۇركەنىڭ ءتاۋىرى دە سول ماڭدا، بۇگىن ودان ۇزاماعانىمىز ءجون.
— نەمەنە، مالشىلاردىڭ كىسى تۇنەۋگە كەلمەيتىن كۇيدە تۇراتىندارى دا بار ما؟
— ءوزىم ءۇشىن «التىاياقتىڭ» قايسىسى دا التىن سارايداي، مەن ءسىزدىڭ جايىڭىزدى ويلاپ كەلەمىن.
ول مەنىڭ نە. دەرىمدى توسقان جوق، ءتىپتى، ريزا ەتتىم دەگەن ويدان دا cay ەمەس-اۋ دەيمىن، باعىتىمىزدى قولمەن دە، يەگىمەن دە نۇسقاپ تۇرىپ سونى ايتتى دا، كەز ۇشىندا كورىنگەن وبالارعا قاراي جورتا جونەلدى. وعان ىلەسە مەن دە جونەلدىم.
كوپ ۇزاماي جاڭاعى وبالاردىڭ دەڭگەيىنە دە جەتىپ قالىپ ەدىك. كەنەت گۇرس ەتكەن مىلتىق داۋسى مەڭىرەۋ دالانى سەلك ەتكىزدى. كىلت توقتاي قالىپ قۇلاق تىككەنىمىزشە بولعان جوق، ءبىر ايەلدىڭ اششى ايعايى ەمىس-ەمىس ەستىلە قالدى.
— قاپ بىرەۋدىڭ قويىنا قاسقىر شاپتى-اۋ، قاي جاقتان شىقتى ءوزى؟
مەن اتتار قۇلاعىن تىگىپ تۇرعان جاققا قاراي شابا جونەلدىم. باعدارىم دۇرىس ەكەن، اۋدەم جەرگە جەتپەي-اق قارسى الدىمىزدان ءبىر وتار قوي دۇركىرەپ شىعا كەلدى دە، ءبىزدى ەس كەردى مە، قالاي، اڭىرا قاراپ تۇرا قالدى. سول قويلاردىڭ الدىن كەسە ءبىر ايەل بىزگە قاراي ۇشىپ كەلەدى.
— ەي، ەي، مالدى يەسىز تاستاپ قايدا باراسىڭ ەي؟! — دەپ، سوڭىمدا كەلە جاتقان ءداۋىر باج ەتە قالدى. ايەل ونى ەلەگەن جوق، جۇگىرگەن بويى كەلىپ ءبىر شوك بۇتانىڭ تۇبىنە جەتە بەرە قولىنداعى مىلتىعىن لاقتىرىپ جىبەرىپ، ەتپەتىنەن ءتۇستى دە، الدەنەنى قۇشاقتاي قايتا تۇردى.
«بۇل نە؟ الدە ارامزا تۋعان قوزى ما؟»
باسىما وسىدان باسقا وي كەلمەي، قويشى ايەلدىڭ ءار قيمىلىنان كوز المادىم. ايەلدىڭ قولىنداعى قوزى ەمەس، تۋعانىنا ءۇش-اق اي بولعان بالا ەكەن. ونىڭ ىڭگالاعان داۋسى مەنى دە تەڭسەلتىپ جىبەردى.
قويشى ايەل ءبىزدى كورەر ەمەس، نارەستەسىن كوكىرەگىنە قىسا ءتۇسىپ:
— قۇلىنىم-اي، كۇنىم-اي، قويى قۇرعىردى قورعايمىن دەپ، سەنى قاسقىرعا جەگىزە جازدادىم-اۋ، قۇلىنىم، — دەپ، كۇبىرلەپ تۇر.
مەن جەتە بەرە اتتان تۇسە قالىپ، قولىمدى ۇسىنا جاقىنداپ:
— سالەمەتسىز بە؟ — دەپ ەدىم، ول بالاسىن كوكىرەگىنە قىسا ىرشىپ ءتۇستى دە، ۇرەيلى وتتى كوزىمەن جالت قارادى. قاراي سالا ءوزىنىڭ اعاتتىعىن سەزىپ قالىپ، مىرس ەتتى. ءسىرا ول ەلسىز دالادا كوزگە كورىنبەي كەلىپ، تۇلا بويدى زىلدەي باساتىن جالعىزدىقتىڭ شەڭگەلىنەن قۇتىلعانىنا قاتتى قۋانعان بولۋ كەرەك، اسپاننىڭ كۇنى مەن دالانىڭ جەلى قۇشىرلانا كوگى سۇيگەندىكتەن، التىنعا بۋلانعان كۇمىسكە ۇقساپ، نارتتاي توتىققان بەتىنە شاتتىق نۇرى ويناپ شىعا كەلدى. ۇسىنعان قولىمدى الماي، كۇلە قاراپ تۇر.
— ءسىز نەمەنە، مەنەن قورقىپ تۇرسىز با؟
سوندا عانا ول ميىعىنان كۇلە ءۇن قاتتى:
— بىزگە كەلگەن باستىقتار تەك تۇمسىعىمەن عاپا امانداساتىن ەدى، — دەدى.
— تۇمسىعىمەن امانداسقانى قالاي؟
— قايدان بىلەيىن، امانداسا قالساڭ، ءقايسىبىرى تۇمسىعىن ءبىر كوتەرەدى دە، جەم سۇراعان سيىرشا ىڭىلدايدى.
— ءيا، مالشىنى مال كورەتىن ونداي جانۋارلاردىڭ بار ەكەنى راس، — دەدىم دە. بالانى قولىما الىپ، بەتىنە ءۇڭىلدىم. — ەي، باتىر، ساعان قوي باعۋ ءالى ەرتە ەمەس پە؟
— توقاباي دەيتىن كورشىمىز توقالىنىڭ بەلىن تارتىس دەپ، جالىنىپ-جالپايعان سوڭ، اكەسى سوندا كەتىپ ەدى، ۇيگە جالعىز قالدىرا الماعانىم.
ونىڭ جايباراقات ايتقىسى كەلسە دە، الدەكىمگە تىستەنە شىققان بۇل ءسوزى مەنىڭ جۇرەگىمدى ءتىلىپ ءتۇستى.
— توقالىنىڭ بەلىن تارتقانى قالاي؟
— بوسانا الماعان ايەلدىڭ بەلىن تارتاتىن دۇلەيلىك بىزدەن ءالى قالعان جوق.
مەن: «ماسقارا!» — دەۋدەن باسقا ءسوز ايتا الماي، بالانى شەشەسىنە بەرە سالىپ، اتىما ءمىندىم.
— ول كورشىلەرىڭ قاي جەردە؟
— مىنا كورىنگەن وبانىڭ تەرىسكەي جاق تۇبىندە ءبىزدىڭ «التىاياق» تۇر. سوپىڭ ارعى بۇيىرىندەگى توبەشىككە شىقساڭىزدار، ونىڭ «ءۇيى دە» كورىنەدى.
نەندەي ويدىڭ جەتەگىنە ەرگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر كەلىنشەك نۇسقاعان وباعا قاراي شابا جونەلدىم. ءداۋىر دە سوڭىمنان قالماي جالباقتاپ كەلەدى. جۇندەستەۋ كەلگەن قۇلاقشىنى مۇلدەم ءتيىپ كەتىپتى.
ەكەۋمىز ۇزدىك-سوزدىق جورتقان كۇيدە توقابايدىڭ كۇركەسىنە دە كەلىپ جەتتىك. دۇرىسىندا بۇل «التىاياققا»، ءيا كۇركەنىڭ باسقا تۇرىنە ۇقسامايتىن، جۋانداۋ ءۇش قايىڭ قادانىڭ باسىن بۋىپ، كيگىز جابا سالعان بىردەڭە.
اتتان ءبىز دە تۇستىك، كۇركەنىڭ ىشىنەن شىر ەتكەن نارەستەنىڭ، وعان ىلەسە الدەكىمنىڭ: «ا، قۇداي، اقسارباس»، — دەگەن داۋسى ەستىلەدى.
توقاباي دەگەنىمىز تومارداي عانا شال ەكەن. ول قۋانىشىن كۇركەسىنە سىيعىزا الماي ازدان سوڭ دالاعا جۇگىرىپ شىقتى دا، ءجون سۇراماستان قولىمىزعا جارماسا كەتتى.
— باۋىرلارىم-اي، قىدىرلارىم-اي، اينالىپ كەتەيىندەر-اي، كەشەدەن بەرى اكە-شەشەسىن بىردەي قيناپ تۋماي قويعان بالا سەندەردىڭ اتتان تۇسۋلەرىڭدى كۇتىپ تۇر ەكەن عوي، — دەپ، ول بايەك بولعان سايىن ءداۋىردىڭ مۇرتى جىبىر-جىبىر ەتىپ، كوزى شاتىناپ كەتتى.
— پەرزەنتىڭنىڭ ءومىرلى، باقىتتى بولۋىنا تىلەكتەسىڭىز، ءبىراق مىنا قىلىعىڭدى ەش ۋاقىتتا كەشپەسپىز، — دەدى ول تىستەنە سويلەپ.
— ءوز كىنامدى كەشپەسەڭ كەشپە، تەك سول بوبەگىمنىڭ تىلەگىن تىلەسەڭدەر بولادى.
— پەرزەنتىڭىزدىڭ تىرلىگىن شىن تىلەسەڭىز، شەشەسىن ايەلدەر بوساناتىن ۇيگە نەگە جىبەرمەدىڭىز؟ — دەپ، مەن دە ءبىر ءسوز تاستاپ ەدىم، ول ۇيالا كۇلىمسىرەپ:
— قارتايعان بولۋىم كەرەك، قاراعىم، قارا باسىپ، ەسەبىنەن جاڭىلىپ... مەزگىلىن بىلمەي قالىپ، — دەپ مىڭگىرلەدى.
— سوقپا وتىرىكتى؟! قاراۋىڭداعى بەس ءجۇز ساۋلىقتىڭ قايسىسى قاي كۇنى قوزدايتىنىن جاقسى بىلگەندە، ءوز قاتىنىڭ قاي كۇنى بوساناتىنىن قالاي بىلمەيسىڭ؟
جاڭا عانا موپ-موماقان كورىنىپ تۇرعان توقاباي ءداۋىردىڭ مىنا سوزىنەن كەيىن كەنەت ايباتتانىپ كەتتى.
— نەمەنە! ەڭبەككۇنسىز اشتان ولەيىن بە؟ جوق، الدە جالعىز ءوزىم ءبىر وتار قويدى قاسقىرعا جەگىزىپ، يتجەككەنگە كەتەيىن بە؟
ءداۋىردىڭ اشۋ شاشىپ تۇراتىن كەزى بۇرىنعىدان بەتەر شاتىناپ، مۇرتى بۇرىنعىدان دا بەتەر جىبىرلاپ، شىبجىڭداپ كەتتى. ءبىراق توقابايدىڭ ايتىپ تۇرعانى شىندىق. سول شىندىققا باستىقتىڭ ءتىلى بايلاندى دا، ءۇن قاتا العان جوق.
— اشىعىراق ايتىڭىزشى، ەڭبەككۇنسىز دەۋىڭىزدىڭ ءمانىسى قالاي؟ — دەدىم مەن توقابايعا.
— ءمانىسى سول: بىزدە بۋاز مالدى جۇمىسقا جەگۋ بىلاي تۇرسىن، جەمدەپ كۇتپەۋ دە قىلمىس. ال، مالشى ايەلدەر ماعان دەسە ءبىر تاپقاندا بەس ۇلدى قابات تاپسىن، ءبارىبىر جۇمىس ىستەمەسە ەڭبەككۇن بەرىلمەيدى. قالاداعىلاردىڭ ايەلدەرى الاتىن دەكرەت ءبىزدىڭ ايەلدەرگە تيمەيدى.
— نەگە؟
— قايدان بىلەيىن، مىنا باستىقتار بىلەدى دە، — دەپ، شوپان ءبىر كۇرسىندى.
سول كۇرسىنۋ مەنى دە كۇرسىندىرىپ، اتىما نە ءۇشىن، قالاي تەز مىنگەنىمدى دە بىلگەنىم جوق. «ۇيگە كىر» دەيتىن قال توقابايدا قانداي جوق بولسا، كىرەتىن حال مەندە دە سونداي جوق ەدى. ومىرگە ادام اكەلگەن بايعۇس انانىڭ ديدارىن كورە الماستان، بوبەگىنە ايتار جاقسى تىلەگىمدى كۇركە سىرتىندا، ات ۇستىندە تۇرىپ ايتتىم دا، ءجۇرىپ كەتتىم. ءبىراق قانشا ۇزاپ كەتسەم دە سوناۋ جاس نارەستەنىڭ ايانىشتى ءالسىز ءۇنى قۇلاعىمنان كەتەر ەمەس.
بار كورسەتكەن كوم'ەگىم جاڭاعى مەدسەسترالىق پەن باقسىلىقتىڭ ءرولىن قابات ورىنداعان «باتىردى» جىبەرىپ، دارىگەر كەلتىرتتىم.
قاسىمداعى «قامقورشىم» كەشكە قاراي ەڭ باي اتالىپ جۇرگەن قويشىنىڭ ۇيىنە قاراي تارتىپ ەدى، مەن وعان بولماستان العاش كەزدەسكەن كۇركەگە تۇسە قالدىم. بۇل ءوزى كەدەي بولعانىمەن جانى باي شوپان ەكەن. بارىن الدىمىزعا توسىپ، بار قۇرمەتىن كورسەتىپ باكتى. كۇركەنىڭ قاق ورتاسىندا...ماناعى نارەستە ەسىمە تاعى ءتۇستى دە، ءتۇنى بويى دوڭبەكشىپ، ۇيىقتاي المادىم. تەك سول كۇنى، سول كۇركەدە عانا ەمەس، مويىنقۇمدا وتكەن بارلىق كۇندى مەن تۇگەل سولاي وتكىزدىم.
سونان بەرى توعىز اي وتسە دە، سول نارەستەنىڭ شىرىلداعان داۋسى قۇلاعىمنان ءالى كەتكەن جوق. ول قۇلاعىما كەلگەن سايىن وزىمە ءوزىم انت ەتىپ الدەنەنى كۇبىرلەيمىن. ءوزىمنىڭ دە، جۇرەگىمنىڭ دە بار ايتارى «ەل ىرىسى، مال ءورىسى بولماعان الاقانداي جەر قالدىرماۋ مويىنقۇمنىڭ شولىنەن». سونى عانا ماقسات ەتىپ، سونى عانا تىلەۋمەن جاز بويى جۇرگىزگەن ازىرلىگىم جاڭا عانا اياقتالدى، بۇگىن سول جورىققا اتتانباقپىن.
جولعا شىعار مەزگىل جەتتى. قانداي ۇزاق ساپار بولسا دا ءازىر سەكىلدى ەدىم، ءدال جۇرەردەن از ۋاقىت بۇرىن قايداعى ءبىر تۇمانداتقان كۇدىكتى ويلار قاپتاپ كەتتى. مانادان ءبىر كىتاپتى قۇمارلانا وقىپ وتىرعان گۇلجاھان سول ويىمدى كوز جانارىمنان كورگەندەي قاراي قالىپ اقىرىن كۇرسىندى دە، كىتاپتى ستول ۇستىنە تاستاي سالدى.
— سەن دەگەنىنە جەتپەي قويمايتىن اقجولتاي ەدىڭ، وسى ساپارىڭ قالاي بولار ەكەن؟
ونىڭ بۇل ءسوزى دەنەمدى ءدىر ەتكىزدى، ءبىراق سىر سەزدىرگەنىم جوق.
ءيا، بۇل ساپاردىڭ كۇدىگى ۇلكەن. ويتكەنى كولەمى ەۆروپانىڭ كەيبىر كىشىگىرىم مەملەكەتى سىيىپ كەتكەندەي مويىنقۇمنىڭ جارالعالى جان باسپاعان ءالى دە تالاي جەرى بار. مەن باستاپ بارا جاتقان ەكسپەديسيانىڭ كوزدەگەنى — كەلەشەكتە ون ميلليونداعان مالدىڭ وتارى بولاتىن سول قۇبا جون-قۇم ادىردىڭ الاقانداي جەرىن دە، ءبىر تامشى سۋىن دا يەسىز قالدىرماۋدىڭ جولىن تابۋ. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن مالشىلارعا قىسقى مەكەن بولاتىن جەر تابۋ، جاساندى شابىندىققا اينالدىرۋعا بولاتىن قوبىلاردىڭ ەسەبىن الۋ. بۇل اسا اۋىر بولعاندىقتان بۇرىن ويعا دا ىلىنبەگەن، اۋىزعا دا الىنباي كەلگەن ماسەلە.
«قولايلى جەرىنىڭ جوقتىعىنان ول قۇمنىڭ ىشىنەن مەكەن سالۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن ءسوزدى مىڭ ادامنان ەستىسەم، «مۇمكىن» دەگەن ءسوزدى ءبىر ادامنان ەستىگەن ەمەسپىن، ءبىراق ءۇمىتىم ونىڭ بىردە-بىرىن ەلەگەن ەمەس. سول وجەت ويىمدى گۇلجاھانعا ايتقالى وقتايلانعان كەزىمدە بىرەۋ ەسىك قاقتى. ءبىز جاۋاپ قاتقانشا بولعان جوق، شەگىر كوز سارى جىگىت كىرىپ كەلدى دە، ويىمدى ءبولىپ جىبەردى.
— سارجان مۇراتوۆ دەيتىن جولداس وسى ۇيدە تۇرا ما؟ — دەدى ول كەيىستى ءتۇر كورسەتىپ.
ونىڭ زىلدەنە سويلەگەنى، اسىرەسە، «دەيتىن» دەگەنى قىتىعىما ءتيىن كەتتى. شەگىرلەۋ كوزىنەن باستاپ شيرىعىپ تۇرعان شىمىر تۇلعاسىنا كوزىمدى ءبىر جۇگىرتىپ ەتتىم دە:
— سارجان مۇراتوۆ دەيتىن جولداس الدىڭىزدا تۇر، — دەدىم كەكەتىندى داۋىسپەن.
ول ءوزىنىڭ ءسال اعاتتىق ەتكەنىن ەندى سەزگەندەي كوزىن كۇلىمدەتە باستادى.
— مەنىڭ ءسىزدى كۇتكەنىمە ءبىر قىرىق مينۋت بولدى، قانە جۇرەيىك.
— قىرىق مينۋت كۇتپەي، قىرىق قادام جەر جۇرسەڭ، ءبىز ەندىگى تالاي قىردان اسىپ كەتەتىن ەدىك قوي، — دەپ مەن بار كىنانى ونىڭ وزىنە اۋدارىپ تاستادىم دا كيىنە باستادىم.
— گۋدوكتى قىرىق قابات ۇيدەن دە وتەتىندەي ەتىپ-اق بەردىم. ەستىمەسەڭىزدەر قايتەيىن.
ول وسى سوزبەن كىنانى وزىمە قايتا اۋدارىپ تاستاعان سوڭ ءاتى-جونىن سۇراۋدان باسقا ايتارىم بولعان جوق.
— ءوز اتىم نياز، اكەم اتى مالباعار. مىناۋ ءسىزدىڭ زاتتارىڭىز بولار؟ — دەدى دە، ول مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەستەن جول جابدىعى سالىنعان ەكى ۇلكەن سۋمكانى الا جونەلدى.
سىرتقا شىقسام، گۇلجاھان ماشيناعا سالىنعان زاتتاردى تۇگەندەپ تۇر ەكەن، مەن جاقىنداي بەرگەن كەزدە ول اقىرىن كۇڭك ەتتى:
— ماۋزەرىڭدى الماپسىڭ عوي؟
— ونى قايتەمىن؟
— جولبارىس، قابان سياقتى جىرتقىشتار كەزدەسە قالسا قايتەسىڭ؟ سەنىڭ قىرعاۋىل اتاتىن وعىڭ ولاردى ورشەلەندىرمەسە، ولتىرە الماس، — دەدى دە ول ۇيگە قاراي جۇگىرە جونەلدى.
مەن وسى ساپار ءۇشارالدىڭ تۇسىنان مويىنقۇمدى كەسىپ ءوتىپ، شۋدىڭ اياعىنداعى «ۇلانبەل»، «جيدەلى» دەيتىن جەرلەرگە دەيىن بارماقشىمىن. ولارعا بارار جولدىڭ قاي جەرىندە قاباندار قالىڭ، قاي جەرىندە جولبارىس بارىپ تالاي ەستىگەنمىن. سونى ويلاپ، گۇلجاھان اكەلىپ ۇسىنعان ماۋزەرىمدى الارىن السام دا، ەل ىشىندە جاراق اسىنىپ ءجۇرۋدى ەرسىلەۋ كورىپ قايتا بەردىم.
— مۇنىڭ جوندەيتىنى بار، دۇيسەتايعا اپارىپ بەر، مەن كەلگەنشە جوندەگى قويسىن. ال، ساۋ بول. سەن cay بولساڭ، مەن ءارقاشاندا ساۋمىن، — دەپ بەتىنەن ءبىر ءسۇيدىم دە، تەز بارىپ ماشيناعا وتىرا كەتتىم. بار تاۋىپ ايتقان سىلتاۋىم سول عانا، ول سىلتاۋىما گۇلجاھان سەندى مە، سەنبەدى مە بىلمەيمىن، ءۇن قاتپاستان كەيىن شەگىندى، شەگىنە بەرە نيازعا الدەنەنى ايتىپ كۇڭك ەتتى. مەن موينىمدى بۇرىپ قاراعانشا بولعان جوق، ول: «اۋ، مىناۋ ەسىكتەرىڭ اشىق قالىپتى عوي»، — دەپ ماشينانىڭ ارتقى ەسىگىن سارت ەتكىزدى، ءبىز ءجۇرىپ كەتتىك. مەن ونىڭ ەشقايسىسىنا ءمان بەرگەنىم جوق، ءوز ويىممەن الىسىپ كەتە باردىم. گۇلجاھاننىڭ نەنى ويلاپ، نەگە ءۇنسىز قالعانىن دا، جاناعى ماۋزەرىمنىڭ وزىممەن بىرگە كەلە جاتقانىن دا سەزگەنىم جوق. ەگەر ول ماۋزەرىم ۇيدە قالىپ قويسا مەنىڭ بۇل ساپاردان امان قايتپاۋىم دا مۇمكىن ەكەن.
ەكسپەديسيانىڭ ادامدارىمەن كەزدەسەتىن كۇنىم ەرتەڭ. ۋادەلەسكەن جەرىمىز مويىنقۇمنىڭ سۆەردلوۆ پەن تالاس اۋداندارىنىڭ شەكاراسىنداعى جيەگى بولاتىن.
قۇمعا باستاپ باراتىن ادامداردى تالاس اۋدانىنان الماقشى ەدىم، سوندىقتان بەتىمدى سول اۋداننىڭ ورتالىعىنا بۇردىم.
جامبىل قالاسىنان شىققانىمىزعا ءبىراز ۋاقىت بولدى. سولتۇستىكتەن قيىر باتىسقا بەيىمدەۋ جاتقان كەڭ جولدىڭ ەكى جاعىنداعى باۋ-باقشالى بىرنەشە كولحوزدىڭ ساۋلەتتى قالاسى ارتتا قالىپ بارادى. ءار جەرىنە توبە-توبە قىزىلشا ۇيىلگەن ەگىن جايدان دا ەتىپ، كوز تارتاتىن كوركى جوق، كوسە بەتكە ۇقسايتىن قۇلازىعان دالاعا كەلىپ تۇستىك. ارەدىك كەزدەسەتىن سۇلۋ بەلەستەرى بولماسا، قىزىلشاقا قيىرشىق تاستاردان بويلاي الماي، ءدىرىل قاعىپ تۇرعان الۋان ءتۇرلى ەسىمدىكتەرى ءار جەردەن ءبىر سەلتيەدى، كوز تارتاتىن سيقى جوق.
جول جاقسى، ماشينا زاۋلاپ كەلەدى. كوز ۇشىندا كوگىلدىرلەنىپ كورىنگەن بەلەستەردىڭ ءتۇسى جاقىنداپ كەلگەندە جوساعا ۇقساپ كەتەدى. سونداي بىرىنە-بىرى ۇقساس بەلەستەردىڭ تالايىنان ءوتىپ، تاعى ءبىر جازىق دالاعا تۇستىك.
— مىنە، تالاستىڭ دالاسىنا جەتتىك. ەندى قالاسى دا الىس ەمەس. تۋرا قىرىق توعىز كيلومەتر، — دەدى جاس بولسا دا بۇل كەڭ دالادا تالاي جورتقان نياز.
— سوعان دەيىن ەل جوق، پا؟
— بۇل ەكى ورتادا ەل تۇگىلى ەبەلەك تە جوق.
— تالاستىڭ بارلىق جەرى وسىنداي ما؟
— جوعا، — دەدى ول نامىستانعانداي ءتۇر كورسەتىپ، — باياعىدا قالماقتار وسى وڭىردەگى ەلدى ارقاعا قاراي ءبىر شۇبىرتىپتى عوي. سوندا مالىكباي دەيتىن بابامىزدىڭ: «اتتەڭ، ات ساۋىرىنا سىيمايسىڭ-اۋ، بوكتەرىپ اكەتەر ەدىم» — دەپ، جىلاعان جەرى وسى اۋداندا.
مەن ونىڭ بۇل.سوزىنەن ءسوز تۋعىزعىم كەلىپ:
— ول جەر الىس پا؟ — دەدىم.
— مىنا تۇستا، جاقىن.
— وندا ماقتاماي-اق قوي...
— نەگە؟
— شەكتەس جاتقان دالاسىنىڭ سيقى مىناۋ. ول ءقايبىر وڭعان جەر دەيسىڭ.
نياز ۇندەگەن جوق. جاڭاعى ءسوزىمدى ۇناتپاعانىن قاباعىنان تانىپ مەن دە ءۇنسىز كەلەمىن. ازدان سوڭ ول ماعان كوز قىرىن سۋىق تاستادى دا:
— ءوزىڭىز قاي جەردە تۋعان ەدىڭىز؟ — دەدى.
مەن ونىڭ ءسوز سايىسىنا شىعاتىنىن سەزدىم دە تۋعان جەرىمدى ونىڭ جەرىنەن اسىرعىم كەلىپ:
— ءبىر ازىنەن بيىل ەلۋ باتىر شىققان جەر، — دەپ ەدىم، ول بەتىمە جالت قارادى دا، باسىن شايقادى.
— اپىر-اي، ءا!.. عاجاپ ەكەن.
— ونىڭ نەسى عاجاپ؟
— وتىز ەكى باتىرى بار ءبىزدىڭ تالاستىڭ داڭقى التى الەمگە جايىلعاندا ەلۋ باتىرى بار ءسىزدىڭ اۋداننىڭ اتاعى جوق، بۇل قالاي؟
مەن مىرس ەتىپ كۇلدىم دە، ونىڭ ارقاسىنان قاقتىم.
— سەن جەڭدىڭ، مەن جەڭىلدىم. ەندى ەلىڭدى دە، جەرىڭدى دە ماقتاي بەر، ماقتانا بەر. وعان سەنىڭ حاقىڭ بار.
ول ەندى ناساتتانا سويلەدى:
— ءسىز مەنەن كوبىرەك بىلەسىز عوي، بىلگەنىڭىزدى وسىرمەي دە جاسىرماي دا ايتىڭىزشى، بۇكىل قازاقستاندا ەڭبەك ەرى اتاعىن ءبىزدىڭ تالاستان كوپ العان اۋدان بار ما؟
— قازاقستان عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەت وداعىندا جوق. مىنانداي قۋ دالادا وشپەس داڭققا يە بولعان تالاستىڭ ادامدارى شىنىندا تاماشا. وندايلار كەلەشەكتە دە از كەزدەسەر، — دەپ ەدىم.
— ءادىل ءسوزدى جادا ايتتىڭىز-اۋ، — دەدى ول شىرەنە ءتۇسىپ، — ءسىز قايتا سالقىن كەزدە كەلدىڭىز عوي، ەگەر دە جازدىگۇنى كەلسەڭىز جانىڭىزدى قويارعا جەر تاپپاس ەدىڭىز، — دەدى دە، كوزىن جولدىڭ جيەگىنە كوڭىلسىز تاستاپ الىپ، — مىنا جاتقان قيىرشىق تاستار كۇن قىزعان كەزدە قىپ-قىزىل شوقتاي بولىپ كەتەدى دە، بەتىڭىزدى وتتاي شارپيدى. مالشىلاردى سول ازاپتان قۇتقارۋدىڭ جولىن نەگە ويلامايسىزدار؟ ارينە، كۇننىڭ كوزىنە قۇم شاشا الماپسىزدار، ءبىراق وي جۇمساساڭىزدار قورعانۋدىڭ جولىن تاباسىزدار عوي. مىسالى، كەيبىر شوپاندار ىستىققا شىداي الماي وتارىن كۇندىز جۋساتىپ، تۇندە ورگىزەتىن بولىپ ءجۇر، مەنىمشە، سولاردىڭ وسى ساندالبايىندا ءبىر ساڭىلاۋ بار. سىزدەر تىم بولماسا سوعان زەر سالساڭىزدار ەكەن.
ومىرىندە مال باعىپ كورمەگەن شوفەردىڭ ءسوزى ماعان ۇلكەن وي سالدى. سول ويدى جۇرتشىلىق الدىنا تارتقىم كەلىپ، داپتەرىمدى الدىم دا: «جايلاۋداعى جارىق ءتۇن» دەگەن ءسوزدى جازىپ قويدىم. ارينە، بۇل مەنىڭ كەلەشەكتەن كۇتكەن جادا ءۇمىتىم. ەندى سول ۇمىتكە قالاي جەتۋدى ويلاپ كەز الدىما ءبىر ءوزى بۇكىل ءبىر جايلاۋدىڭ ءتۇنىن جارقىراتىپ تۇرعان پروجەكتوردى ەلەستەتىپ وتىر ەدىم:
— مىنە، تالاسىڭىزدىڭ قالاسى، — دەگەن نيازدىڭ داۋسى ول ويىمدى ءبولىپ جىبەردى. — اتتەڭ، ۋاقىت جەتپەي جاتىر، ايتپەسە تالاستىڭ بويىنا كوشىرەتىن-اق، قالا، — دەدى.
— نەگە؟ — دەپ، مەن وعان جالت قارادىم.
— نەگە ەكەنىن ءوزىڭىز دە.كورىپ كەلەسىز عوي. جەرى مىناۋ، قۇس قاناتىنىڭ لەبىندەي جەلى دە بوراپ جاتقانى.
— ماڭايىندا ەل جوعى قالاي؟
— ەل تۇگىل ءبىر تال ءشوپ تە جوق. ەڭ جاقىن دەگەن كولحوزدىڭ ءوزى قىرىق بەس كيلومەتر جەردە.
— ۇيلەرى توماعاداي ادەمى ەكەن.
— ءاي، قانشا ادەمى بولسا دا كەنەپكە جامالعان جىبەكتىڭ قيىعىنا ۇقساپ تۇر-اۋ.
ونىسى راس، كوشەسىندە اعاشى جوق شاڭداتىپ جاتقان قالا كورىكسىز كورىنەدى ەكەن.
— بۇل قالاي، الدە، مۇنداعى باتىر جولداستار مال ەسىرۋدەن باسقانى ويلاماي ما؟
بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن ول بەرە العان جوق. ماشينانى شەتكەرىرەك تۇرعان ءبىر ۇلكەن ءۇيدىڭ الدىنا اكەلىپ توقتاتتى دا:
— ونى وسى ۇيدەگى باتىرلاردان سۇرارسىز، بۇل اۋدانداعى ەكى ۇلكەن باتىردىڭ ەكەۋى دە وسىندا، — دەدى.
ونىڭ ەكى ۇلكەن باتىر دەپ تۇرعانى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى سماعۇلوۆ مامبەت پەن اۋداندىق، سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى دوسىمبايەۆ ءابدىجاپار ەكەنىن سەزدىم. ماشينادان ءتۇسىپ، ءۇستىمنىڭ شاڭىن قاعىپ تۇر ەدىم، ءبىر بالا جۇگىرە باسىپ كەڭسەگە كىرىپ بارا جاتىر ەكەن. سونان ءجون سۇراعىم كەلىپ:
— ەي، بالا، بەرى كەلە كەت! — دەپ ەدىم، ول جالت بۇرىلدى. بالا دەگەنىم ساقال-مۇرتىن قىرىپ تاستاعان جىگىت ەكەنىن كورگەندە مەن ءوز سوزىمنەن ءوزىم قىسىلىپ قالدىم. ول مەنىڭ اڭداماي ايتقان اعات سوزىمە شامدانعان جوق. قايتا كۇلكىسى كەلگەندەي جىميىپ كەلە جاتتى. مەن دە ونىڭ بويى كىشكەنتاي بولعانىمەن ويى ۇلكەن ەكەنىن ومىراۋىنداعى التىن جۇلدىزدان تەز سەزدىم دە، قىسىلۋدى تەز ۇمىتتىم.
ول جاقىنداي بەرە شالقاسىنان قايىرعان قارا شاشىن كەيىن قاراي ءبىر سيپاپ تاستادى دا، قولىن ۇسىندى.
— اراپوۆ!
مەن دە ءاتى-جونىمدى ايتىپ امانداسۋدىڭ ىرىمىن ىستەدىم. بۇل كىشكەنتاي باتىر وسى داڭقتى اۋداننىڭ ەڭ جاۋاپتى جۇمىسىن جۇرگىزىپ وتىرعان اۋىل شارۋاشىلىق ءبولىمىن باسقاراتىن ناعاشىبەك اراپوۆ - ەكەن. ونىڭ بۇرىن قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىندە قىزمەت ىستەگەنىن، نەگىزگى ماماندىعى زووتەحنيك ەكەنىن، اۋىل شارۋاشىلىعىن جاقسى بىلەتىن مامان ادام ەكەنىن الماتىدا وقىپ جاتقان سماعۇلوۆ جولداستان ەستىگەن ەدىم، ەكەۋمىز تەز شۇيىركەلەسىپ كەتتىك. ءبىر كەزدە مەن اينالاعا كوز جىبەرىپ ءسال كىدىرىپ قالىپ ەدىم:
— قالاي، قالامىز ۇناماي تۇر ما؟ — دەدى ول.
— سىزدەرگە مال وسىرۋدەن گورى اعاش ەسىرۋ كيىن سەكىلدى.
— سۋى جوق جەردەگى ەلدىڭ قولى شولاق، اياعى اقساق ەكەن عوي.
— وي ولاق بولماسا قولدىڭ شولاقتىعى دا، اياقتىڭ اقساقتىعى دا بوگەت ەمەس، — دەپ، مەن ونىڭ ءسوز ورايىنا قاراي تيىسە سويلەدىم.
— مۇنىڭىز ءبىر جاڭالىق ەكەن، — دەدى ول كۇلىمسىرەپ، — وسىندا كەلگەندەردىڭ ءبارى ءبىزدى ماكتاي كەلۋشى ەدى، ءسىز سىناي كەلدىڭىز عوي.
— قانشا باتىر بولسا دا ادامنىڭ سەگىز قىرى بىردەي بولمايدى.
— ارينە، ءبىزدىڭ دە سەگىز قىرىمىز بىردەي ەمەس. سول سياقتى ءمىندى ايتۋ دا ءمىن ەمەس. كەلگەندەردىڭ ءبارى ماقتاي بەرگەن سوڭ بۇگىن ءوزىمىزدى ءوزىمىز سىناپ جاتىرمىز. ونى ەستىگىڭىز كەلسە دوسىمبايەۆ جولداستىڭ كابينەتىنە جۇرە قالىڭىز. ال مىنا قالامىز جايىندا كىنالاماي-اق قويساڭىز دا بولادى. ەندى بىر-ەكى جىلدا كەلسەڭىز بۇل قالانى نە تالاستىڭ جاسىل جاعاسىنان، نە ءوزىنىڭ جاسىل قالاعا اينالعانىن كورەسىز.
مەن كەلەشەككە سەنىممەن قاراعان ادامدى ءسۇيۋشى ەدىم. سوندىقتان بولۋ كەرەك، ونىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن كەلەشەكتىڭ ءبىر سالتاناتتى قالاسىن كوز الدىما كەلتىرىپ تۇر ەدىم، وسى جەردە تاپ بولعان ءبىر جۋان قارانىڭ كەسىرىنەن ول سۇلۋ ەلەستىڭ ءومىرى ۇزاق بولعان جوق. مەنىڭ ويىمدى بولگەن ونىڭ باسىنا جازدىڭ، ۇستىنە قىستىڭ كيىمىن كيگەنى ەمەس، ءتىپتى، ونىڭ كەتىك ءتىسى مەن جۋان قارا مۇرتىنا كوز دە سالعانىم جوق. ءوزى اۋىل سوۆەتىنىڭ باستىعى بولا تۋرا ايتقان مىنا ءسوزى بولدى.
ناعاشىبەك ءوزىنىڭ جاۋاپتى جۇمىسىن ەسىك الدىندا دا ۇمىتپاي، وعان ەكى مىڭ ءتۇپ الما اعاشى جىبەرىلگەنىن ايتىپ، سونى تەز ەككىزۋدى سۇراپ ەدى، الگى كەتىك قارا، تاعى ءبىر ءتىسى جۇلىنعانداي قىنجىلىپ كەتتى.
— ناعاشىجان-اۋ، باسقا ناۋقاندارىڭدى اۋماعىنان اسىرا ورىنداپ بەرەيىن، تەك وسى اعاش ەگۋدىڭ ازابىنان قۇتقارشى مەنى.
— نەگە؟
— اعاشتى ەككەنىمىزبەن كەبەنەكتەر قويار ەمەس.
نياز ونىڭ بۇل سوزىنە ءبىر مىرس ەتتى دە تەرىس اينالىپ كەتتى. مەن كوزىمدى كەتىك قارانىڭ ادىرايعان الا كوزىنەن الا الماي تۇرىپ قالدىم. «كوزى ادىراقتىڭ ميى ازىراق» دەگەن راس بولار-اۋ دەدىم ىشىمنەن.
ونىڭ جاناعى سوزىنە ناعاشىبەكتىڭ دە ىزاسى كەلگەن بولۋ كەرەك.
— بەرى ءجۇرىڭىز، — دەگەن داۋسى زىلدىرەك شىقتى.
ءبىز ءماجىلىس ءجۇرىپ جاتقان جەرگە كەلدىك.
ءۇيدىڭ ءىشى تولى ادام. مۇنىڭ ىشىندە اۋداننىڭ باستى قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە، كەيبىر مەكتەپ ديرەكتورلارى دا وتىر. قاق توردە قاسقايىپ بىرەۋ سويلەپ تۇر. ول قاسقايعان سايىن ومىراۋىنداعى التىن جۇلدىز جارقىراي تۇسكەن سياقتى. ءبىراق مەن ونىڭ التىن جۇلدىزىنا ەمەس، وزىنە، اسىرەسە، ونىڭ ماڭدايىن قاق جارا تۇسكەن تاڭبانىڭ جىڭىشكە سىزىعىنا قادالدىم.
بۇل جاڭاعى نياز ايتقان وسى اۋدانداعى ەكى ۇلكەن باتىردىڭ ءبىرى، اۋداندىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى دوسىمبايەۆ ءابدىجاپار ەكەن.
ول وتىرعانداردى قىسقاشا تانىستىردى دا، قايتادان سويلەپ كەتتى.
مەن مۇنى ەرتەدە، ءبىر اسا قيىن جاعدايدا كورگەن سياقتىمىن، قايدا كوردىم؟ مايداندا كوردىم بە دەسەم، ومىراۋىنداعى ءتىزىلىپ تۇرعان وردەن مەن مەدالداردىڭ ىشىندە وتان سوعىسىنا قاتىناسقانىن كورسەتەتىن مەدال جوق. ەندى قايدا كوردىم؟
وزىمە ءوزىم وسى سۇراۋدى بەرە وتىرىپ، اۋىق-اۋىق ونىڭ ماڭدايىنداعى سىزىققا، وتتى كوزىنە الدەنەشە رەت قارادىم. بەتىمدى باسقا جاققا بۇرىپ، ونىڭ داۋسىنا قۇلاق سالىپ تا بايقادىم. ءبىراق، قايدا كورگەنىمدى تابا المادىم، ءبىر كەزدە كوزىم جاعالاپ بارىپ ونىڭ سول جاق قولىنىڭ ساۋساعىنا ءتۇسىپ ەدى، ەسىمە مۇنان جيىرما بەس جىل بۇرىن ءبىر ۇرىلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ءولىم حالىندە كەزدەسكەن تۇيەشى بالا ءتۇستى دە:
«اپىر-اي، الدە سول ما ەكەن...»، — دەدىم ىشىمنەن.
ول ءالى سويلەپ تۇر. ونىڭ سىنى قاتتىراق تيگەن بولۋ كەرەك، كەيبىر شۇيدەلى باستار دا تومەن تۇقيىپ كەتىپتى. مەنىڭ كوزىم — سول تۇقيعان باستاردا، ويىم — سويلەۋشىنىڭ كىم ەكەنىن ىزدەۋدە.
— تاعى ءبىر مىسال، — دەدى ول، ءبىر كەزدە سالماقتى ۇنمەن، قىنجىلا سويلەپ، — جۋىردا مەن امانكەلدى اتىنداعى كولحوزدىڭ مەكتەبىندە بولدىم. سول مەكتەپتە وقيتىن ءبىر بالا كەنەتتەن اۋىرىپ قالعان سوڭ دارىگەر الدىردىق، — دەدى دە، ورتاداعى ۇزىن ستولدىڭ تەر جاق شەتىندە بىرەسە ماڭدايىن، بىرەسە كوزىن سيپالاپ وتىرعان قاپساعاي بويلى كىسىگە قارادى، — جولداس اقىلبايەۆ! ءسىزدىڭ سول مەكتەپتە ورىس تىلىنەن وقىتاتىن كەرىمبايەۆ قاراتاي دەيتىن ءمۇعالىمىڭىز كەلگەن دارىگەرگە: «مىنا بالا اۋىرىپ قالدى»، — دەگەن سەزدى ورىسشا ايتا الماي، سەن ايتىپ جىبەرشى دەپ، اۋىل سوۆەتىنىڭ سەكرەتارىنا جالىندى. مۇنى نە دەيمىز؟ «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» دەيمىز بە؟ جوق، جولداستار، وقۋ ءبولىمىنىڭ اڭقاۋ باستىعى بولسا بولار، ءقازىر اڭقاۋ ەل جوق. ال، «بىرلەستىك» كولحوزىنداعى مەكتەپتىڭ ديرەكتورى، مىنا وتىرعان شاريپوۆ جولداسقا ءوزىنىڭ وقىتاتىن بالالارى «روبينزون كرۋزو» دەگەن ات قويىپتى. ونىڭ ءدال روبينزونعا ۇقساپ ساقال-مۇرتى ەسىپ، كىر-كىر بوپ جۇرگەنىن ءوزىم دە ەكى رەت كوردىم. مۇنى نە دەيمىز!؟ بالالارعا سەن دە سولاي بول دەيمىز بە؟ جوق، ولاي دەي المايمىز. ەندەشە، شاريپوۆ جولداسقا تاربيەنى بالالاردان بۇرىن ەڭ الدىمەن وزىڭە بەر دەيمىز.
ەڭ اقىرعى ءبىر مىسال: مىنا وتىرعان جاڭابايەۆ جولداس ءوزى مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولا تۇرا بەسىنشى كلاستا وقيتىن قارىنداسىن وقىتپاي قويىپتى. مۇنى نە دەيمىز؟..
— ول جاڭابايەۆ جولداستىڭ ەجەلگى ادەتى. ۇلكەن قارىنداسىن دا بەسىنشى كلاستان كەيىن وقىتپاي ءجۇرىپ، اقىرىندا كۇيەۋگە بەرگەن، — دەپ، شىداي الماعان بىرەۋ سەز تاستادى.
بۇل — اۋداننىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ كادر جونىندەگى سەكرەتارى توقسانبايەۆ ەكەن. ول جاڭابايەۆتى وتتى كوزىمەن ءبىر اتتى دا، دوسىمبايەۆقا-قاراپ:
— سويلەي بەرىڭىز، — دەدى.
— جولداس جاڭابايەۆ، ەگەر دە بۇل ءسىزدىڭ ادەتىڭىزگە اينالسا، ەگەر دە ءسىز سوۆەت تاربيەسىن وسىلاي تۇسىنسەڭىز، ءبىز سوۆەت مەكتەبىنەن سىزگە ورىن جوق دەپ تۇسىنەمىز.
— مەن ايتۋداي-اق ايتتىم، اكە-شەشەم دە، قىزدىڭ ءوزى دە كونبەيدى، مەن قايتەيىن، — دەپ مىڭگىرلەگەن جاڭابايەۆتىڭ داۋسىن ەستىگەنىم بولماسا، ءوزىن كەرە العانىم جوق.
— ەگەر دە ءسىز ءوزىڭىزدىڭ اكە-شەشەڭىزگە، ءوزىڭىزدىڭ قارىنداسىڭىزعا بەدەلىڭىز جوق بولسا، ەندى كىمنىڭ الدىندا بەدەلدى بولماقسىز؟ جوق، جولداستار! ءبىز مۇندايلاردىڭ ءبىر دە بىرىنە ەندى ءتوزىپ وتىرا المايمىز. ءبىز مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدە عانا ەمەس، مادەنيەت جونىندە دە بارلىق اۋداننىڭ الدى بولۋعا مىندەتتىمىز. ول ءۇشىن ءبىزدىڭ ەڭ مىقتى تىرەگىمىز — سىزدەرسىزدەر. ول ءۇشىن ءاربىر ءمۇعالىم مەن وقىتۋشىلار ەڭ الدىمەن وزدەرىنىڭ الدارىندا تۇرعان ماقساتتىڭ قانداي ەكەنىن، وزدەرىنىڭ حالىق الدىندا قانداي قارىزدار ەكەنىن تۇسىنەتىن بولسىن. مەن شاريپوۆ جولداستىڭ ساقالىن جاي ايتىپ تۇرعانىم جوق. سىزدەر سول وزدەرىڭىز تۇرعان جەردىڭ ساۋلەتى سىزدەر. ساۋلەتكە تۇسپەيتىن كوز جوق. ەندەشە، سىزدەردىڭ بويلارىڭىزداعى قاسيەتتىڭ ءبارى دە كوزدىڭ الدىندا. سوندىقتان ءاربىر قادالعان كوز سىزدەردەن ومىرگە كەرەكتى قاسيەتىن عانا كورەتىن بولسىن. بىزدە ونداي ۇلگىلى مۇعالىمدەر از ەمەس. سىزدەردىڭ كوپشىلىكتەرىڭىز سولاردان ءبىلىمسىز ەمەسسىزدەر. ءبىراق مەكتەپتەن الاتىن ءبىلىم بار دا، ومىردەن الاتىن ءبىلىم بار. ەگەر دە ومىردەن تۇك وقىماي، مەكتەپتەن العان بىلىممەن عانا قالساڭىزدار، ونىمەن ۇزاققا بارا المايسىزدار. ايتار قورىتىندىم دا، قويار تىلەگىم دە بىرەۋ-اق: سىزدەر ەڭ الدىمەن وزدەرىڭىزدىڭ بۇگىنگى كۇنى ءاربىر بالاعا وقىتقان ءاربىر ارىپتەرىڭىزدىڭ كەلەشەك ءۇشىن ەككەن جەمىستەرىڭىز ەكەنىنە كوزدەرىڭىز جەتسە، ءبارىن دە جەڭەسىزدەر...
ول وسىنى ايتىپ وتىرا بەرگەن كەزدە، مەنىڭ قاسىمدا وتىرعان ناعاشىبەكتىڭ اۋزىنان «اعاش» دەگەن ءسوز شىعىپ ەدى، انا جاقتا وتىرعان كەتىك قارا تۇشكىرىپ سالدى.
— ساۋ بولىڭىز! — دەستى ماڭىنداعىلار.
— ءدال وسى سانار سول كىسىنىڭ ساۋلىعى قالاي بولار ەكەن. ماعان ءسوز بەرىڭىز...
III
— ماعان ءسوز بەرىڭىز...
وسى ءسوز اركىمدەردىڭ-اق اۋزىنان شىقتى.
قاتال سىنمەن باستالعان ءماجىلىس كەلەشەكتىڭ باسقىشىنداي ىزگى مىندەتتەر جۇكتەۋمەن بىتە بەرگەن كەزدە، ەسىك جاقتان الدەكىمنىڭ الىستان كۇركىرەگەن كۇندەي كۇڭگىر داۋسى شىقتى.
— كىرۋگە بولار ما ەكەن؟
م. اۋەزوۆ. ءا. ابىشيەۆ 1056 جىل. كاۆكازدا.
ل. تولستوي، ءا. ابىشيەۆ جىل. الماتىدا.
ز. كەدرينا. ع. مۇسىرەپوۆ، ءا. ابىشيەۆ، ە. راحمادييەۆ، قازاقستان جازۋشىلارى VII سەزىندە. 1976 جىل.
ج. ساين، ءا. ابىشيەۆ، جۇبان مولداعالييەۆ. 1948 جىل. موسكۆا وزەنى جاعاسىندا.
ب. قۇنداقبايەۆ، ق. مۇحامەدجانوۆ، ءا. ابىشيەۆ، ءا. مامبەتوۆ. تەاترداعى كەزدەسۋ.
1948 جىل. قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگى. موسكۆا وزەنىنىڭ جاعاسىندا.
سسسر جازۋشىلارى VI سەزىندە. 1976 ج.
قازاقستان جازۋشىلارى VII سەزىنىڭ دەلەگاتتارى: ق. بەكحوجين، ءا. ابىشيەۆ، س. قوجامقۇلوۆ، ءا. ءشارىپوۆ، م. لۋكونين، ج. بەكتۇروۆ. 1976 ج.
ت. احتانوۆ، ءا. ابىشيەۆ، ە. بۋكەتوۆ. قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىندەگى كەزدەسۋ. 1977 ج.
ءا. ابىشيەۆ قاراعاندى جاستارىنىڭ اراسىندا. 1967 ج.
ت. احتانوۆ، ءا. ابىشيەۆ، س. شايمەردەنوۆ قارقارالى تاۋى باۋرايىندا. 1977 ج.
س. شايمەردەنوۆ، ءا. ابىشيەۆ، س. دوسىموۆ، د. ابىشيەۆ. قارقارالى تاۋىندا. 1977 ج.
قارقارالى جەرىندە. 1977 ج
جاس جازۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق ءبىرىنشى كونفەرەنسياسى. ورتادا وتىرعاندار: ۆ. كاتايەۆ، ا. فادەيەۆ، پ. پاۆلەنكو. ،1938 ج. موسكۆا.
ءا. ابىشيەۆ شايتان كولى جاعاسىندا،
مەن بۇل كەزدە وسىنداي الىس تۇكپىردە جاتقان، دارەجەسى كىشكەنە ادامداردىڭ ۇلكەن ويىنا، ءوز ءمىنىن ءوزى كورە بىلەتىن كورەگەندىگىنە، ءوز ءمىنىن ءوزى سىناي بىلەتىن كۇشتىلىگىنە ءسۇيسىنىپ، «كىمدە-كىم ءوزىن سىناۋدان قورىقسا — ەسسىزدىگى، ونىڭ السىزدىگى، كىمدە-كىم ءوز ءمىنىن كورە الماسا — ونىڭ» دەگەن ءسوزدى داپتەرىمە جازىپ وتىر ەدىم. باسىمدى كوتەرگەنشە بولعان جوق:
— ا، قاريا، كەلىڭىز، كەلىڭىز، — دەپ، تەردەگى دوسىمبايەۆتان باستاپ، وتىرعانداردىڭ ءبارى دە كەلگەن ادامعا قۇرمەت كورسەتىپ، ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇردى. مەن ءبىر عاجايىپ قاھارماندى كورگەندەي، توپتى قاق جارىپ كەلە جاتقان الىپ ادامعا قادالعان قالپىم، وتىرىپ قالدىم.
سالالى اق ساقالى تۋداي جەلبىرەگەن، الىپ دەنەلى قارت كەڭ بولمەنى ءتورت-اق اتتاپ كەلىپ، امانداسقالى ءوزى» نە قارسى جۇرگەن ءابدىجاپار دوسىمبايەۆپەن قول الىستى دا، جاعالاي كوز تاستاپ:
— ءبارىڭ دە كوپ جاساڭدار، قاراقتارىم، وتىرىڭدار! — دەدى. ءسىرا، مەنىڭ ەلدەن ەرەك جالعىز وتىرىپ قالعانىمدى ۇناتپاعان بولۋ كەرەك، ماعان ءجوندى قاراعان جوق.
وتىرعانداردىڭ قايسىبىرەۋلەرى قارتپەن دە، ونىڭ قاسىنا ەرە كەلگەن ورتا بويلى قاراسۇر جىگىتپەن دە قول الىسىپ، قايسىبىرەۋلەرى الىستان باس يزەسىپ امانداستى دا، قايتا وتىرا باستادى.
— تانىسىڭىزدار! — دەدى ءابدىجاپار، ءبىزدىڭ ءبىر-بىرىمىزدى تانىماي وتىرعانىمىزدى سەزىپ.
— مىنا اقساقال — ءبىزدىڭ قارتاباي اتشاباروۆ دەيتىن قارت باتىرىمىز. كەشەگى سوعىس كەزىندە ءوزىنىڭ قانداي ەرلىك جاساعانىن، مايدانعا جىبەرگەن سايگۇلىكتەرىنىڭ قانداي قايرات كورسەتكەنىن «پراۆدا» گازەتىنىڭ بەتىنەن دە تالاي كورگەن بولارسىز. ال مىنا جىگىت — قارتەكەڭنىڭ كون شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، «بوستاندىق» كولحوزىنىڭ جىلقى فەرماسىنىڭ باستىعى، سونداعى پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى، بولاشاق باتىرىمىزدىڭ ءبىرى ەرالى قادىرالين جولداس، — دەپ، ورتا بويلى بولسا دا، قارتەكەڭنىڭ قاسىندا قارشىعاداي-اق كورىنەتىن قاراسۇر جىگىتكە كوز تاستادى.
مەم قارتەكەڭمەن امانداسىپ، ساۋساقتارى سومداپ سوققان سوم بولاتقا ۇقسايتىن قولىن ۇستادىم دا: «جەتپىسكە كەلگەندە مىناداي! جاس كەزىندە قانداي بولدى ەكەن»، — دەدىم ىشىمنەن.
ءماجىلىس ءبىتىپ، جۇرت تاراي باستادى. ءابدىجاپار تەلەفونمەن ۇيىنە باراتىن قوناقتاردىڭ كوبەيگەنىن ايتا وتىرىپ، الدىندا جاتقان قاعازداردى جيناستىرا باستاپ ەدى، قارتەكەڭ كەسەك ءبىر قوزعالدى دا:
— ايتاتىن ارىزىمىز بار. قاعازىڭدى جيناماي قويا تۇر. ناعاشىبەك، سەن دە كەتپەيسىڭ! — دەپ، قايتادان نىعىزدانا ءتۇستى.
ەندىگى قالعان بەسەۋمىز. ەكى ۇلكەنگە ءسوز بەردىك تە، قالعان ۇشەۋمىز تىڭداۋشى عانا بولىپ وتىرىپ قالدىق. مەنىڭ كوزىم ءالى دە ءابدىجاپاردان تايار ەمەس. «قايدا كوردىم؟» — دەگەن سۇراۋدىڭ سوڭىندا ءالى وتىرمىن.
جوق، وزىنەن سۇراماسام تابا الار ەمەسپىن.
ءسوزدى ازىلمەن ءابدىجاپار باستادى.
— ارىزدى مەن سىزگە ايتايىن دەپ وتىرسام، ءسىزدىڭ ماعان ايتامىن دەۋىڭىز قالاي؟
— ارىز دەگەن ءامىرى كۇشتىگە ايتىلاتىن بولار.
— دۇرىس ايتاسىز، ارىز — ءامىرى كۇشتىگە ايتىلادى. سوندىقتان دا مەن سىزگە ايتقالى وتىرمىن. اناۋ-مىناۋ امىردەن اقىلگوي قارتتىڭ ءسوزى ارتىق.
— ەستيتىنىم وسىنداي كەلەمەج بولسا مەن ارىزىمدى ايتپاستان كەتە بەرەمىن.
— مەنىڭ ەسىم cay، ەسى ساۋ ادام ءوزىن-وزى كەلەمەجدەمەس بولار.
— تۇسىنبەدىم، — دەپ، قارتەكەڭ اڭىراپ قالدى.
— ءسىزدى كەلەمەجدەۋ — ءوزىمدى كەلەمەجدەۋ عوي.
قارتەكەڭ وبكومنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا وسى اۋداننىڭ قىسقا دايىندىعىن تەكسەرىپ قايتقان-دى. ونىڭ ۇستىنە وبلىستىق سوۆەتتىڭ دەپۋتاتتىعىنا وسى اۋداننان سايلانعان-دى. ءابدىجاپاردىڭ مەزەپ وتىرعانى سول سايلاۋدا ارتقان اماناتى ەكەنىن سەزدى دە قارتەكەڭ تەز جادىرادى، ءبىراق جەڭىلسە دە يىلە قويعان جوق.
— ءاي، ءابجان-اي، — دەدى مۇرتىنان كۇلە سويلەپ، — جىعىلار جەرىڭدى بىلەتىن جىگىت ەدىڭ، وسى ساپار تايا باستىڭ-اۋ.
— قالاي؟ — دەپ، ءابدىجاپار قاراي قالدى.
— سەن مەنى وبلىستىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلاساڭ، مەن سەنى بۇكىل قازاقستاننىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلادىم. مەن باتىر اتاعىن السام، سەك دە الدىق. مەن ءبىر فەرمانى باسقارسام، سەن بۇكىل ءبىر اۋداندى باسقارىپ وتىرسىڭ. سوندا قايسىمىزدىڭ دارەجەمىز ۇلكەن بولعانى؟
— كىمنىڭ ەڭبەگى ۇلكەن بولسا، سونىڭ دارەجەسى ۇلكەن. ءوزىڭىز بۇرىن مۇنداي ەمەس ەدىڭىز، قارتايايىن دەگەنسىز بە؟
— مىنە، بۇل ساپار تاپ باسىپ تاۋىپ ايتتىڭ. شىنىندا مەن قارتايا باستاپپىن. ومىرىمدە الدىمنان قاسقىر قۇتىلىپ كورگەن جوق ەدى، كارىلىك شىركىن جەڭەيىن دە¬گەن بە قالاي. كەشە ءبىر قاسقىر قۇتىلىپ كەتتى. ونىمەن دە قويعان جوق، ول: «ءا، قارتاباي، ەلۋ جىل بويى قاسقىر اتاۋلىنىڭ اجالى بولىپ كەلگەن ەدىڭ، ەندى قايتەر ەكەنسىڭ»، — دەي مە، ايتەۋىر، تۇنىمەن ۇلىپ ۇيقى بەرمەدى. قاسقىردىڭ بۇلاي قۇتىلعانى — قارتابايدىڭ ۇتىلعانى. قارتايعاندا قاسقىردىڭ مازاعى بولىپ جۇرە المايمىن. قالايدا ماعان ءبىر ۆينتوۆكا تاۋىپ بەر، مەن قۋماستان جەتىپ، كەزەمەستەن اتىپ قۇرتا بەرەيىن. وسى عانا ءوز باسىمنىڭ ايتا كەلگەن ارىزى. ەندى جەردىڭ زارىن، ەلدىڭ ارىزىن تىڭداڭىز.
— ارىزدان بۇرىن ساپارىڭىزدىڭ بەرگەنىن ايتىڭىزشى، قاي جەرگە دەيىن بارىپ قايتتىڭىز؟
— مەن مال جاتقان جەردەن ءارى ونشا ۇزاعانىم جوق. مويىنقۇمنىڭ سۆەردلوۆ اۋدانى جاق شەتىنەن ءتۇستىم دە، جيەكتە جاتقان وتارلاردى ارالاي وتىرىپ، سوناۋ ءۇشارالدىڭ اياعىنان بارىپ ءبىر-اق شىقتىم.
— وندا بارلىق وتاردى كورگەن ەكەنسىز عوي.
— تاۋ جاقتاعى كولحوزداردىڭ قۇمعا ءالى جەتىپ ۇلگىرمەگەن التى وتارىنان باسقاسىن تەگىس كوردىم.
— نەشە كۇن ءجۇردىڭىز؟
— وسى ساپار انىق كوردىم، ءبىزدىڭ اۋدان شىنىندا تىم بايىپ كەتكەن ەكەن-اۋ، 40 جىلى رايكوم ەكەۋمىز...
— اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى دەڭىز.
— ءيا، سول ەكەۋمىز وسى اۋداننىڭ بارلىق وتارىن ەكى-اق كۇندە ارالاپ شىققان ەدىك. مەن وسى سانار مىنا شەتىنەن مىنا شەتىنە ون جەتى كۇندە ازار شىقتىم.
ول كەزدە قىرىق مىڭعا دا جەتپەيتىن مالدىڭ ءقازىر ەكى ءجۇز وتىز مىڭنان اسىپ كەتكەنىن بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟
مەن داپتەرىمنىڭ بەتىن اشتىم. قيالىم سوڭعى وتكەن سەگىز جىلدى كەزۋىلدەۋدە. سوعىس كەزىندە مايداننان وسى ەلگە كەلىپ ءبىر اي دەم الىپ قايتقانمىن-دى. سول ساپارىمدا مەن ەڭبەك دالاسىنان ەرلىكتىڭ الۋان ءتۇرىن كورىپ قايتقان ەدىم. مەنىڭ ەڭ جاقسى وقىعان ساباعىم تاريح بولاتىن، سوندىقتان بولار، مەن تاريحىن وقىماعان حالىق از. ءوز ەلىمنىڭ ەرلىگىندەي عالامات ەرلىكتى سول تاريحتىڭ ەشقايسىسىنان، ءتىپتى ەشبىر ەلدىڭ ەرتەگىسىنەن دە كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. سونىڭ ءبىر ايعاعى الدىمدا وتىر.
بەس جىلعا سوزىلعان سوعىستىڭ سۇراپىل سۇمدىعىن ەلەمەستەن مالدارىن سەگىز جىلدىڭ ىشىندە ون التى ەسەگە جۋىق كوبەيتكەن وسىلار. مەن سونى ويلاپ داپتەرىمنىڭ بەتىنە «عالامات» دەگەن ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا جازىپ ءبىر جولدى تولتىردىم دا، ولاي دەۋىمنىڭ سەبەبىن جازا باستادىم. قۇلاعىم — ەكى باتىردىڭ اڭگىمەسىندە، كوزىم — داپتەرىمدە، قيالىم — كەلەشەكتى كەزۋىلدەۋدە.
كوزىمدى ءبىر ءسات قارتەكەڭە تاستاپ ەدىم، ول تۇنەرىڭكىلەۋ وتىر ەكەن. ءابدىجاپاردىڭ جاڭاعى ءبىر ءسوزىنىڭ ورايىن جاڭا تاپقان بولۋ كەرەك، ءبىر كەزدە كەۋدەسىن كوتەرىپ الدى، داۋسى دا كەسەك شىقتى.
— اۋدانىمىزدىڭ مالىنىڭ سانىن ءوزىم تۇگىلى بالامنىڭ بالاسى دا بىلەدى، ساپاسىن بىلەتىن كىم بار؟ — دەدى دە، قالتاسىنان ءبىر قاعاز الىپ ءابدىجاپاردىڭ الدىنا تاستاي سالدى.
— بۇل نە؟
— بۇل — وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىق ءبولىمىنىڭ ۇستىنەن الماتىعا جازىلعان شاعىم، وسىنى سىزدەر ارقىلى جىبەرگىم كەلەدى.
— ولاردىڭ جازىعى نە؟
— جازىعى سول: ونداعىلاردىڭ مالدى اسىلداندىرۋ كەرەك دەگەندە تاڭدايى تاقىلدامايتىن بىرەۋى جوق. ال بەرۋگە كەلگەندە بىرەۋىنىڭ ءۇنى ءجوندى شىقپايدى. ماعان اسىل تۇقىمدى ءتورت ايعىر بەرەمىز دەگەنىنە ەكى جىل بولدى. ءالى بىرەۋىنىڭ تۇياعىن دا كورسەتكەن جوق. قويدى قۇرتاتىن بيەنىڭ قانىن جىبەرگەنشە، سول ايعىرلاردى نەگە جىبەرمەيدى؟
قارتەكەڭنىڭ ايتىپ وتىرعانى زاۆادوۆسكييدىڭ بۋاز بيەنىڭ قانىن ەگۋ جولىمەن قويدى كوپ تولدەتۋدىڭ ءادىسى ەكەنىن سەزىپ، ءبىر سۇراۋ بەرگىم كەلىپ ەدى. ءابدىجاپاردىڭ ويىن بىلگىم كەلدى دە، توقتاپ قالدىم.
— ءسىز الگى ويىڭىزدى اشىعىراق ايتىڭىزشى، زاۆادوۆسكييدىڭ ءادىسى قويدى قۇرتاتىن ءادىس دەيسىز بە؟
— زامانىمىزعا قاراساق، سولاي دەۋگە بولادى. ءوزىڭ ويلاشى، ول توزىپ قالعان ەسكى تاجىريبە ەمەس، جانا عانا ءبىزدىڭ زامانىمىزدا عانا تابىلعان عىلمي جاڭالىق. ەندەشە، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا، ءبىزدىڭ سوۆەت عالىمدارى تاپقان جاڭالىقتىڭ ەشقانداي زيانسىز بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ سول ءادىس قولدانىلعان قويلاردىڭ ءبىرسىپىراسى بيىل جەتى-سەگىز قوزىدان تولدەپ ەدى، بىرەۋىنىڭ دە ەلتىرىسى ەلتىرى بولعان جوق. ونىڭ ۇستىنە، قويلاردىڭ ءوزى مال بولماي قالدى. ال ەكى-ۇش قوزىدان تولدەگەن قويلاردىڭ تۇگى دە كەتپەيدى ەكەن، قوزىسىنىڭ ەلتىرىسى دە جاقسى بولادى ەكەن. ول بيەنىڭ قانى نەگە سولاي ءبارىن ەكى-ۇش قوزىدان عانا تولدەيتىن ەتپەيدى؟
— ءسىزدىڭ وسى ءسوزىڭىزدى مەن 42 جىلى سامارقاندا وتكىزىلگەن بۇكىلوداقتىق قاراكۇل سوۆحوز قىزمەتكەرلەرىنىڭ ماجىلىسىندە زاۆادوۆسكييدىڭ وزىنە دە ايتقانمىن، وعان كىنالى بيەنىڭ قانى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قالاي جۇمساۋدى بىلمەگەن ناداندىعىمىز ەكەن.
— سول ناداندىعىمىز جويىلا قالسا تەك قاراكۇل قويىنا ەمەس، بارلىق قويعا دا قولدانار ەدىك-اۋ، ءا؟ ءوزىن بيەگە قولدانۋدىڭ جولى تابىلماس پا ەكەن؟
ناعاشىبەك مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— قۇلىندى ەگىز-ەگىزىمەن ورگىزەيىن دەيسىز عوي، تەگى؟
— ە، ورگىزسە نەسى بار ەكەن. وسى سەندەر قىزىقسىڭدار-اۋ! جىلقىنى كوبەيتۋگە كەلگەندە، قىزارا ءبورتىپ قىمىزىن ىشكەندەي نەگە ۇمتىلمايسىڭدار وسى؟
— قارتەكە، — دەدى ءابدىجاپار كۇلىمسىرەپ، — ءسىزدىڭ بيەگە قولدانايىن دەپ وتىرعان ءادىسىڭىزدىڭ ءوزى سول بيەنىڭ قانى عوي.
— ءا، ايتپاقشى سولاي ەكەن-اۋ.
— ارىزىڭىز مەنىڭ اتىما جازىلماسا دا قابىلداندى، تىلەگىڭىز كوكتەمگە دەيىن ورىندالادى. بۇل اڭگىمە وسىمەن تامامدالسىن. ءسىز وسى ساپارىڭىزدان كورگەن-بىلگەنىڭىزدى بايانداپ، بىزگە بەرەر كەڭەسىڭىزدى ايتىڭىز. مەنىڭ سىزدەن بىلمەگىم، اسىرەسە، الداعى قىسقا دايىندىعىمىز؟
— جەردىڭ تۇگى جامان ەمەس — قۇت-بەرەكەسىن شاشىپ بالبىراپ-اق تۇر. جۇرتتىڭ ازىرلىگى دە جاقسى. سوعان قاراعاندا ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ بىر-ەكى وتارىنان باسقاعا جۇت كەلە قويماس.
قارتەكەڭنىڭ بۇل سوزىنە تۇسىنە الماي ءابدىجاپار اڭىرىپ قالدى.
— نەمەنە، ءبىر ءوزىنىڭ التى باتىرى بار كولحوزبەن عانا ايقاسۋعا اتتانعان ايرىقشا ءبىر جۇت بار ما ەكەن؟
— سول التى باتىر، باستىعى مەن بولىپ، جازدىڭ ەكى اي ءتورت كۇنىن توي-تويلاۋمەن وتكىزىپپىز دە، الدىمىزدا قىلىشىن سۇيرەتىپ قىستىڭ كەلە جاتقانىن ويلاماپپىز عوي. سونىڭ سالدارىنان قۇمعا باراتىن مالشىنىڭ ۇيلەرى جىرتىق ەكەنىن كورمەپپىز. ەستەرىڭدە بولسىن، مالشى جۇتاماي مال جۇتامايدى. ال، جىرتىق ۇيدەگى مالشى جۇتاماي قويمايدى.
ءابدىجاپار مەنىڭ ەكسپەديسياعا قاشان جەتۋىم كەرەك ەكەنىن سۇراپ الدى دا، ناعاشىبەككە قارادى.
وندا سەن ازىرلەن. مىنا قارتەكەڭ ايتىپ وتىرعان جايدى دا ەسكەر. ەسكەرىپ قانا قويما، قايتسە دە ءۇي تابىڭدار. قارتەكە، بۇعان ءسىز دە كومەكتەسىڭىز.
— كومەك بەرە الاتىن كۇيدە بولسام، سۇرانىپ نەم بار؟ ماعان سەنىپ قالما، — دەدى قارتەكەڭ شىعىپ بارا جاتقان ناعاشىبەككە داۋىستاپ، — كەشەدەن بەرى قاراستىرىپ تۇك شىعارا الماعان سوڭ كەلدىم عوي. كيگىز باسا قوياتىن كولحوزدا ءجۇن جوق. بىرەۋىنە ءوز ءۇيىمدى بەرگەننەن باسقا مەنىڭ بەرەر كومەگىم جوق.
— ءسىزدىڭ ءۇي دە الىنبايدى، باسقا ءۇي دە تابىلادى. قالاي تابۋدى ناعاشىبەك بىلەدى. باسقا وتارداعى مالشىلاردىڭ كۇيى قانداي؟
باسقا وتاردىڭ كۇيى جاقسى، تەك «ىنتىماق» كولحوزىنداعى ءبىر قويشىنىڭ قىسقى كيىمدەرى جۇقالاۋ ەكەن. باستىقتارىنا ايتىپ، ەكى پاردان جىلى كيىم بەرگىزدىم.
ءابدىجاپار كەنەت ويىنا الدەنە تۇسكەندەي ماعان جالت قارادى.
— عافۋ ەتىڭىز، ءسىزدىڭ مۇندا نە جۇمىسپەن كەلەتىنىڭىزدى كەشە تەلەفونمەن حابارلاعان ەدى. سىزگە بەرىلەتىن كىسىلەردى سول جاقتان بەلگىلەپ بۇگىن ەكسپەديسياڭىزعا جونەلتتىك. باسقا جۇمىسىڭىز جوق بولسا، اسىقپاي دوم ءىشىپ اتتانىڭىز. مىنا كىسىلەردىڭ كولحوزىنا جەتكەنشە ەل جوق.
ول الماستاي جارقىلداعان ادام ەكەن. مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەستەن بەتىن تەز بۇرىپ اكەتتى دە، ار جاقتاعى ديۆاندا وتىرعان ەرالىعا قاراپ:
— ال سەن قانداي جۇمىسپەن كەلدىڭ؟ مەنىڭ قارتەكەڭ ەكەۋىڭە قويعالى وتىرعان ءبىر ۇلكەن تىلەگىم بار. جۇمىسىڭدى تەز ايت، — دەدى.
— مەنىڭ ايتارىم قىسقا، ءبىراق داۋى ۇزاق بولۋى مۇمكىن، — دەدى ەرالى ءسوزىن كۇلىمسىرەي باستاپ، — ءبىز مالشىلاردىڭ ەڭبەككۇنىنە ءتيىستى مالىن بەرگەلى جاتىرمىز. ءبىرىنشى جۇمىسىم: وسى جونىندە سىزبەن اقىلداسۋ.
— ونىڭ نە اقىلداساتىنى بار؟ قانشا مالدان بەرەتىندەرىڭدى بىلمەيسىڭدەر مە؟
— بىلەمىز. ءبىز بيىل بۇرىنعىدان باسقاراق تۇردە بەرمەكپىز.
— باسقاراق دەگەن نە؟
— باسقاراق دەگەنىم: ءاربىر قويشىعا مالدى ءوز وتارىنان بەرۋ.
— ول نە ءۇشىن؟
— بىرىنشىدەن، بىرەۋدىڭ ەڭبەگى بىرەۋدە كەتپەس ءۇشىن، ەكىنشىدەن، مالشىلاردىڭ ىنتاسىن كوتەرۋ ءۇشىن. ەگەر دە ەڭبەگىنە ءتيىستى مالدى ءوز وتارىنان بەرەتىن ەتىپ، باعۋدىڭ ناشارلىعىنان ارىق بولعان مالدى سول ناشار باعۋشىنىڭ وزىنە قالدىراتىن ءتارتىپ قولدانساق، ءارى بىرەۋدىڭ اقىسى بىرەۋگە كەتپەيدى، ءارى مالشىلاردىڭ ىنتاسى كوتەرىلەدى دە، مالدىڭ كۇتىمى جاقسارادى.
جاسىراتىنى جوق، دوسىمبايەۆ قانشا كوتەرىپ ايتسا دا، مەن ونان مۇنداي ءسوزدى كۇتكەن جوق ەدىم. مىنا ءسوزى ۇلكەن ويدىڭ تەلى ەكەنىن سەزدىم دە:
— قاراي گور؟ — دەدىم ىشىمنەن.
ەڭبەك جونىندەگى ۋستاۆ پەن زاڭداردىڭ تارماقتارىنا وي جىبەرىپ الدى ما، قالاي، ءابدىجاپار ۇزاق ويلانىپ بارىپ ءۇن قاتتى:
— قويشىلارعا مال بيىل قانشادان تيەتىن ءتۇرى بار؟
— الدى وتىز، ارتى ون جەتى قويدان.
— ناشار قويلار قانشادان كەلەتىن؟
— بارىنە بىردەي بولسەك، جيىرمادان كەلەتىن.
— ءبىر وتاردان شىققان ارىق مالدىڭ سانى قانشادان قانشاعا دەيىن بارادى؟
— ون بەستەن وتىز ەكىگە دەيىن.
— سوندا؛ سەن وتىز قوي الاتىن ادام ارىق مالدىڭ وتىز ەكىسىن السىن دەيسىڭ بە؟
— ەگەردە ءوز وتارىنان شىقسا، السىن. ءبىراق بىزدە بۇل كەرىسىنشە بولىپ تۇر.
— مىسالى؟
— مىسالى، ىرىسداۋلەت دەيتىن قويشىمىزعا ون جەتى قوي ءتيىستى بولسا، وڭعارباي دەيتىن قويشىمىزعا وتىز قوي ءتيىستى. ال ىرىسداۋلەتتىڭ ارىق قويى وتىز ەكى دە، وڭعاربايدىكى ون جەتى. ەگەر دە ەكەۋىنىڭ ارىق قويىن قوسىپ جىبەرىپ بىردەي بولسەك، مالدى ونسىز دا از الاتىن ىرىسداۋلەتتىڭ اقىسى كوپ الاتىن وڭعاربايدا كەتەدى.
ءابدىجاپار ونىڭ ىشكى دۇنيەسىن جانا كورگەندەي كوزىنىڭ استىمەن سۇيسىنە قاراپ، از وتىردى دا:
— تاعى نە ايتاسىڭ؟ — دەدى.
— ەكىنشى ايتايىن دەگەنىم: قارتەكەڭ ەكەۋمىز بيىل جىلقىنى الىسقا تامان ايداماقشىمىز. سول جونىندە سىزدەرگە ءبىر ۇلكەن تىلەك ايتقالى كەلدىك.
— جىلقىنى قايدا ايداماقسىڭدار؟
— جىلداعى وتارلاپ جۇرگەن جەرىمىزدەن ءجۇز كيلومەتردەي ءارى.
— وندا نە بار ەكەن؟
ول جەرگە جارالعالى تۇياق ءتيىپ كورمەگەن دەسەدى.
— كورمەگەن دەسەدى!» ءسوز ەمەس، وتىر.
دوسىمبايەۆتىڭ بۇل ءسوزى جاي ايتىلسا دا، ەرالىعا جەڭىل تيگەن جوق. وز ويىندا ءبىر شيكىلىك بارىن وسى ارادا عانا سەزگەندەي، ماندايىن ءبىر شارت ەتكىزىپ، وتىرا كەتتى. ءبىراق، قارتەكەڭنىڭ ءوز ىشىنە عانا ءتۇيىپ كەلگەن ءبىر سىرى بار ەكەن. ول سونى ايتقان كەزدە، انا ەكەۋىنىڭ وڭىندەگى ىزعاردىڭ ەشقانداي ءىزى قالعان جوق.
— ول كورمەسە، مەن كورگەنمىن، — دەدى قارتەكەڭ قاتۋلانعان كەسكىنمەن. — باياعىدا ول جەرگە ەكى جىل جىلقى باققانمىن. ەرالى ەكەۋمىز الدىمەن ول جەردىڭ ءقازىر قانداي ەكەنىن كورىپ قايتپاقپىز.
— ا، وندا اڭگىمە باسقا، — دەدى ءابدىجاپار ەندى جادىراي ءتۇسىپ.
— مەنىڭ سىزدەرگە قويعالى وتىرعان تىلەگىمنىڭ ءوزى وسى ەدى. ەستەرىڭىزدە بولسىن، ءبىز ءورىسىمىزدى جىل سايىن كەڭەيتە بەرمەسەك، كەيىن جەر تابا الماي تارىلامىز دا، تارىعامىز. سوندىقتان ءبىراز مالدى، بيىلدىڭ وزىندە سوناۋ جارالعالى جان باسپاعان «قىرىق قازىق»، «جيدەلى»، «ۇلانبەلگە» دەيىن جىبەرمەكپىز، سىزدەردەن تىلەگىم، قاستارىڭىزعا ون شاقتى كىسى الىڭىزدار دا، سول جەرلەردى تۇگەل شولىپ قايتىڭىزدار.
قارتەكەڭنىڭ ويى باسقا جاقتا ما، جوق الدە قارت ادام ول جەرلەردى الىسسىندى ما، ساقالىن سيپاپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
— نەگە ويلاندىڭىز؟
— بىلتىر عانا ەمەس پە ەدى ول جاقتى وبلىستاعىلاردىڭ زەرتتەپ قايتقانى؟
— ول راس، ءبىراق بىزگە بيىلعى كۇيىن ءبىلۋ قاجەت. قۇم ءشوبىنىڭ جازعى ىستىقتا كۇيىپ كەتپەگەنىنە كىم كەپىل. جىلدا كۇز سايىن بارار ءورىستى وسىلاي شولىپ شىعۋ ءبىزدىڭ مۇنان بىلايعى ادەتىمىز بولسىن، سالتىمىز بولسىن. باسقا ايتارلارىڭىز بولماسا ءۇي جاققا بارايىق...
دالاعا شىعىپ ەدىك، قالانىڭ سۇرىقسىز سيقى كوزىمە تاعى ءتۇستى. ناعاشىبەككە ايتقان ماناعى ءازىل-سىقاعىمدى بۇلارعا ايتار-ايتپاسىمدى بىلمەي كەلە جاتىر ەدىم، قاتارىمداعى ءابدىجاپار ول ويىمدى ءبولىپ جىبەردى.
ول:
— ءسىز نە ويلاپ كەلەسىز؟ — دەپ ەدى،- مەن:
— ءجاي، ءوزىمنىڭ وتكەن ءومىرىمدى ويلاپ كەلەمىن، — دەي سالدىم.
— قالاي، وتكەن ءومىرىڭىز قىزىق پا ەكەن؟
— وتە قىزىق سياقتى. ءبىراق. بالا كەزىمدە سىزبەن قاي مەكتەپتە بىرگە وقىعانىمدى ەسىمە تۇسىرە الماي كەلەمىن.
ول جىميىپ كۇلدى دە:
— ءسىز قىزىقتى ءومىرىڭىزدى ايتساڭىز، ول مەكتەپتى ەسىڭىزگە ءتۇسىرىپ بەرەيىن، — دەدى. بۇل سوزىنەن مەنى تانىعان ەكەن دەپ ەدىم، ولاي بولمادى، ءومىر جايىندا ۇلكەن اڭگىمە ايتۋعا مەنەن ۋادە الدى دا:
— مەن بالا كەزىمدە ساعىنبەك دەيتىن بايدىڭ تۇيەسىن باعۋدان باسقا. مەكتەپتى كورگەنىم جوق. ءسىز دە سونداي مەكتەپتە وقىپ پا ەدىڭىز؟ — دەدى كۇلىمسىرەپ. «سول ۇرىلاردىڭ قولىنا تۇسكەن تۇيەشى بالا وسى، وسى، وسى» — دەپ سوقتى جۇرەگىم، ءبىراق سىر سەزدىرگەنىم جوق.
— سولاي ما، وندا مەن قاتەلەسكەن ەكەنمىن.
— قانە، ۋادەڭىزدى ورىنداڭىز.
بۇل كەزدە ءبىز ونىڭ ۇيىنە دە جەتكەن ەدىك. نياز ماشينانىڭ شانىن ءسۇرتىپ تۇر ەكەن. ول ەتە ءبىر قۇپيا سىر ايتاتىن كىسىدەي قىمتىرىلىپ كەلىپ، مەنى وڭاشا شىعارىپ الدى دا:
— ءسىزدىڭ ماناعى تاستاپ كەتكەن ماۋزەرىڭىز ماشينانىڭ ىشىندە جاتىر، — دەدى.
— قالايشا؟
— قالايشا ەكەنىن مەن قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر، جاتىر. ءسىرا، ايەلىڭىز ءسىزدىڭ قارۋسىز جۇرگەنىڭىزدى ۇناتپايتىن بولۋ كەرەك.
ول تاعى بىردەڭە ايتقىسى كەلە جاتىر ەدى، مەن تىڭداعانىم جوق. ماشينانىڭ ەسىگىن اشىپ جىبەرىپ ەدىم، ماۋزەرىم كوزىمە تۇسە كەتتى. مۇنى كورگەندە قانداي قۋانعانىمدى ايتپاسام دا بولار. ىشىمنەن گۇلجانىما العىس ايتتىم دا، ۇيگە بەتتەدىم.
ءبىزدى اۋىزعى بولمەدەن ءۇي يەسى ءمولدىر كوز، قاراتورى كەلىنشەك قارسى الدى.
— تانىسىڭىزدار، — دەدى ءابدىجاپار، — وسى ءۇيدىڭ قارتابايى، قۇرمانكۇل دەيتىن كىسى.
— كوپ جاسا، قاراعىم. قارتابايداي كوپ جاساپ، قارتابايداي باقىتتى بول، — دەدى دە، قارتەكەڭ تەرگى ۇيگە بەتتەدى. سوڭىنان ءبىز دە كىردىك. دۇرىسىندا بۇل تورگى ءۇي ەمەس، ورتالىق بولمە ەكەن. تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن شۇعىلاسىمەن وزگەشە ساۋلەتتەنىپ تۇرعان سالتاناتتى بۇل بولمەگە ونان سايىن كورىك بەرىپ بوتا دەيتىن ەكى جاسار بالا ويناپ ءجۇر. ونىمەن ءبارىمىز دە شۇرقىراسا امانداسىپ ەدىك، ول ۇلكەن كىسىلەرمەن قول الىسىپ امانداسقانىن ماقتان كورەدى مە ەكەن، ناساتتانىپ بارىپ اكەسىن قۇشاقتاي الدى.
— مىنە، ەڭ باقىتتى جاندار، — دەدىم بالاعا قاراڭ — بۇل اكەسى كورگەن قاسىرەتتى كورمەك تۇگىل ەستىمەيتىن دە بولار.
مەنىڭ «اكەسى كورگەن قاسىرەت» دەۋىمدە نە ءمان بارىن بۇل وتىرعانداردىڭ ەشقايسىسى اڭعارعان جوق. تەك، سول بوبەكتەردىڭ كەلەشەگىن اڭساعان قارتەكەڭ:
— ءيا، ەڭ باقىتتى زامان وسىلاردىكى، — دەدى.
سول اڭساۋ ءابدىجاپاردا دا بار-ay دەيمىن. «ءيا!» دەپ، كەۋدەسىن كەرە ءبىر دەم الدى دا، بالاسىن كوتەرىپ ءۇيدىڭ ءىشىن كەزىپ كەتتى. بايقاپ وتىرمىن، ماعان اۋىق-اۋىق كوز تاستاپ، وتكەن ومىرىنە وي جىبەرىپ ءجۇر. مەن كورگەن ءومىر قىزىعىن ءوز ومىرىنەن ىزدەپ ول ءۇنسىز، ءومىر وزگەرىسىن سوزبەن دە، ويمەن دە جەتكىزە الماي مەن ءۇنسىز. قالىڭ كورپە، مامىق جاستىققا جانتايعان سوڭ شارشاعان دەنەسى راقاتتانعان قارتەكەڭ دە، بۇرىشتاعى ستولدىڭ ۇستىنە تەكشەلەنە جينالعان كىتاپتارعا ۇڭىلۋمەن ەرالى دا ءۇنسىز. ءبىراق بۇل ۇنسىزدىك ۇزاققا بارعان جوق. كورگەن قىزىعىن ىزدەپ ءار تاراپقا ءبىر لاققان ويىن تەجەدى دە، ءابدىجاپار وتىرا قالىپ ءسوز باستادى:
— ال، قارتەكە، مىنا كىسىنىڭ ءومىر جايىنداعى اڭگىمەسىن تىڭدايىق، — دەدى ول.
قارتەكەڭ كەسەك ءبىر قوزعالدى دا:
— ءومىر جايىندا دەگەن سوڭ ءوزىم دە ۇيىقتاماي وتىرمىن، — دەپ، ماعان قارادى.
مەن ءقازىر ءوزىنىڭ بالا كەزىندە باسىنان كەشىرگەن ءبىر اۋىر جايدى ايتقالى وتىرعانىمدى ءابدىجاپاردىڭ جۇرەگى سەزگەن بولۋ كەرەك، كۇلىمسىرەي قاراپ، كوزىنە قادالىپ ەدىم، ءونى الدەنەشە قۇبىلىپ كەتتى. قاشان اڭگىمە ايتىلىپ بىتكەنشە مەن دە سول قۇبىلىستان كوز ايىرعانىم جوق:
— اعات ايتسام ايىپ ەتپەڭىزدەر، مەن سىزدەرگە ءوزىمنىڭ بالا كەزىمدە باسىمنان كەشكەن ءبىر جايدى ايتقالى وتىرمىن. بۇل ءبىر عانا مەنىڭ باسىمدا بولعان جاي ەمەس، وسى وتىرعان ءبارىڭىزدىڭ دە باستارىڭىزدان وتكەن بولار دەپ ايتامىن. ونى ايتۋداعى ماقساتىم: بىزدەر كەشە كىم ەدىك، بۇگىن كىم بولدىق، بىزدەر كىمگە، نە ءۇشىن بورىشتىمىز؟ سونى ەسكە ءتۇسىرۋ.
وتىرعاندار تىنا قالدى. مەن ءابدىجاپاردىڭ مۇنان جيىرما بەس جىل بۇرىن جىلاپ وتىرىپ ايتقان سەزىن ەسىمە ءتۇسىردىم دە، بولعان جايدىڭ كورىنىسىن كوز الدىما كەلتىردىم.
— ءالى ەسىمدە، كۇن كەشكىرگەن كەز. تەرىستىكتەن كۇزدىڭ ىزعارلى جەلى سوعىپ تۇر. باسىمدا تىسى توزعاندىقتان ءجۇنى بۇرقىراپ تۇراتىن قارا بورىك. ۇستىمە كيگەنىم كۇن سۋىقتا دەنەنى تەمىردەي قاريتىن تاقىر شالبار مەن تەرى تون. استىمدا ارقاسى جاۋىر شابان قارا بۋرا بار. ءبىر قورا تۇيەنى اۋىلعا قاراي قاپتاتىپ كەلە جاتىر ەدىم، اۋزىن قارا شۇبەرەكپەن بايلاپ العان بىرەۋ شاۋىپ كەلدى دە: «اۋىلىڭنىڭ ادامدارى قايدا؟» — دەدى.
— مەن... — دەي بەرگەنىمدە ءابدىجاپاردىڭ ماعان قادالعان كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى.
— و، تاماشا!
— مەن ونىڭ ۇرى ەكەنىن بىلگەنىم جوق جولاۋشى شىعار دەپ ويلادىم دا، اۋىل ادامدارىنىڭ الىستاعى ءبىر ءقادىرلى ادامنىڭ جانازاسىنا كەتكەنىن ايتىپ ەدىم، ول قۇمنىڭ ىشىنە قاراي شابا جونەلدى. ونىڭ ۇرى ەكەنىن سوندا بارىپ ءبىلدىم. بىلگەنمەن، ەندى امال جوق، تۇيەنى تاستاپ كەتسەم باي ولتىرەدى، تاستامايىن دەسەم ۇرىلار ولتىرەدى. قايسىسىنىڭ قولىندا ءولۋدىڭ ارتىقتىعىن ويلاپ ەدىم، ۇرىلار ولتىرمەس دەگەن ويعا كەلدىم. سويتكەنشە بولعان جوق، قۇمنىڭ ىشىنەن تورتەۋى جەتىپ كەلدى دە، ەن. الدىنعى بىرەۋى مەنى سويىلمەن ءبىر سالىپ وتە شىقتى. ونداي كەزدە ادام باسىن قورعاي بەرەدى ەكەن، مەن وسى قولىممەن باسىمدى قورعاي بەرىپ ەدىم، سەرمەلگەن سويىل قويسىن با، قولىم مەن قابات باسىما دا ءتيىپ تۇيەدەن جۇلىپ ءتۇستى. ۇرىلاردىڭ كوڭىلى وعان دا كونشىر ەمەس، ون شاقتى تۇيەنى ىرىكتەپ ءتىزىپ الدى دا، مەنىڭ قاسىما جەتىپ كەلدى.
— بالام، راسىڭدى ايتشى، سول جەردە قالاي باقىردىڭ؟
— جوق، قارتەكە، راسىمدى ايتسام، مەنىڭ باقىرۋعا دا شامام كەلگەن جوق. ولار كوزىمدى بايلاپ، بىرەۋى ارتىنا مىنگەستىرىپ الدى دا، شابا جونەلدى. ءا دەگەندە، اعاتايلاپ جالىنىپ ەدىم، ونى تىڭدار قۋ ەمەس، وتىرىك مىڭگىرلەپ بىردەڭە دەيدى، ولارىنا مەن تۇسىنبەيمىن، تەك قانا:
ءۇنىڭدى وشىرمەسەڭ — ولەسىڭ» — دەگەن سوزدەرىن عانا ۇقتىم. ءۇن ەشتى، پارا-پاراسى شىققان توننىڭ پاناسى بولماي، دەنە مۇزدادى. قاي جاققا قاراي كەتكەنىمدى دە بىلە الماي، جۇرەگىم قان جىلاپ كەلەدى. بار اڭعارعانىم، جەل سولتۇستىكتەن ەدى، ۇرىلار ءىز تاستاۋ ءۇشىن جۇيتكىپ، ولاي ءبىر كەتەدى، بۇلاي ءبىر كەتەدى، كوبىنەسە جەلگە قارسى جۇرگەندەرىنە قاراپ، سوناۋ ارقادان كەلگەن ۇرىلار ەكەنىن سەزىپ كەلەمىن. ەندى نە بولسا دا دالاعا تاستاماي ەلىنە الا كەتسە ەكەن دەپ كەلە جاتىر ەدىم، ول تىلەۋىم تاعى كەسىلدى. ءبىر مەزگىلدە باسقالارى ءجۇرىپ كەتتى دە، مەنى اكەلە جاتقان ۇرى توقتاي قالدى. ول مەنى جەرگە ءتۇسىردى، كوزىمدى شەشتى، مىڭقىلداپ تۇرىپ: «ەل وسى جاقتا»، — دەپ، قولىن ءبىر سەرمەدى دە، شابا جونەلدى. امال بار ما، مەن جاپان تۇزدە جالعىز قالدىم.
مانادان ازار شىداپ وتىرعان ءابدىجاپار ورنىنان اتىپ تۇردى دا:
— وسى انىق ءوزىڭىز كورگەن جايلار ما؟ — دەدى.
Mەن ءتۇسىمدى سۋىتىپ الدىم.
ءسىز سەنبەيتىندەي ەشتەڭە دە ايتقانىم جوق.
ول ۇيالعانىنان قىزارىپ كەتتى.
— كەشىرىڭىز، ءدال وسىنداي ءبىر ۋاقيعا مەنىڭ باسىمدا دا بولعان ەدى.
— ونى كەيىن ءوزىڭىز ايتارسىز.
— وي، ءابجان-اي، ونداي اۋىر كۇي كىمنىڭ باسىندا بولمادى دەيسىڭ؟ — دەدى دە، قارتەكەڭ ماعان قاراپ، — گويلەي بەر، قاراعىم، — دەدى.
— مەنىڭ اڭگىمەم وسىمەن ءبىتتى، ۇرىلاردىڭ تۇنىمەن جورىتقان جەرىن مەن جاياۋ-اق جورتىپ ەلگە كەلدىم.
مەنىڭ بۇل سوزىمە ولار سەنگەن جوق. شىنىندا، ونىڭ جاپان تۇزدە جالعىز قالعاننان كەيىن نە ىستەگەندەرى ۇزاق اڭگىمە ەدى دە، وعان ءوزىم دە ارالاسۋشى ەدىم. سوندىقتان ەندىگىسىن ءابدىجاپاردىڭ وزىنە ايتقىزعىم كەلدى دە:
— ەندى ءۇي يەسىنىڭ ۇرىلاردىڭ قولىنان قالاي قۇتىلعانىن تىڭدايىق، سونان كەيىن مەن ايتايىن، — دەدىم.
— عاجاپ-اي، ءا؟ — دەپ، ءابدىجاپار. ءبىر نىسانادان كوز الماي تەسىلە قاراپ از وتىردى دا، — جارايدى، ايتسام ايتايىن. مەن دە سونداي ءبىر تۇيە باعىپ ءجۇرىپ قولعا ءتۇستىم. ءتىپتى، استىمداعى كولىگىم دە، كيگەن كيىمدەرىم دە ءسىزدىڭ كولىگىڭىز بەن كيىمدەرىڭىزگە ۇقسايدى. ماعان دا الدى مەن اۋزىن تاڭىپ العان بىرەۋ شاۋىپ كەلىپ، جاڭاعى سىزگە بەرگەن سۇراۋدى بەردى، ءبارى-بارى ۇقساپ تۇر. ەڭ اقىرى ولاردىڭ «ەل وسى جاقتا» دەپ، ات سوعاردى شىعىس جاققا قاراي سەرمەگەنى دە كوز الدىمدا.
— مەن قولىن قاي جاققا سەرمەگەنىن اڭعارماي قالدىم، — دەپ، ءبىر ءسوز تاستادىم دا، — ايتا بەرىڭىز، سونىمەن، قالاي-قالاي قۇتىلدىڭىز؟ — دەدىم.
— سونىمەن، سول جەردە ۇزاق تۇردىم. دىبىس كۇتىپ قۇلاقتى قانشا تىكسەم دە، ءتىسىمنىڭ ساقىلداعانىنان باسقا تۇك ەستي العانىم جوق. وسىلاي تۇرا بەرسەم تاڭ اتقانشا ولەتىنمىن. ەندى نە ىستەرىمدى، اياقتى قاي جاققا قاراي باسارىمدى بىلمەي تۇر ەدىم، جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق دەگەندەي الىستان قاسقىردىڭ ۇلىپ قويا بەرگەنى.
— سەن باقىرعان-اق شىعارسىڭ، — دەدى قارتەكەڭ كۇلىپ.
— ءا دەگەندە باقىرسام دا، داۋىسىمدى ەستىپ قالار دەگەن ويمەن ءوز ءۇنىمدى ءوزىم جۇتتىم. ءبىراق، سول قاسقىردىڭ ۇلىعانى ماعان پايدا بولدى. ەسىمە قاسقىردىڭ وتتان قورقاتىنى ءتۇسىپ ەدى، قالتامدا سىرىڭكە بارى تۇسە كەتتى. جان ۇشىرعاندا ادام جاي وتىنان دا شاپشاڭ قيمىلدايتىن بولۋ كەرەك، ءبىر قۇشاق سەكسەۋىلدى دەمگە جىبەرمەستەن ءۇيىپ تاستاپ استىنا وت قويىپ ەدىم، ءارى جىلىندىم، ءارى اباي بولدى. قاسقىرلار الىستان كورىپ بەزسىن دەگەن ويمەن شالا جانعان سەكسەۋىلدى جالىنىمەن قوسا اسپانعا اتىپ، وزىمە ەندى ەرمەك تە تاپتىم.
— قاراي گور ءوزىن.
— سول وتتىڭ باسىندا كۇن كوتەرىلگەنشە وتىردىم دا، تۇندەگى ۇرىلار مەڭزەگەن جاققا قاراي ءجۇرىپ كەتتىم. ءالى ءجۇرىپ كەلەمىن، ءالى ءجۇرىپ كەلەمىن، ەل قاراسى ءالى جوق. اۋىق-اۋىق تىڭ تىڭدايمىن. ەشبىر دىبىس بىلىنبەيدى. كۇن باتۋعا ەڭكەيىپ بارادى. كۇن ەڭكەيگەن سايىن، مەنىڭ ەنسەم دە ەڭكەيىپ كەتتى. تۇنگە تاعى قالسام ولەمىن-اۋ دەگەن قورقىنىش ىلگەرى باسقان اياعىمدى كەيىن تارتا ما، جوق الدە ابدەن قالجىرادىم با، بىلمەيمىن، ءجۇرىسىم ونبەي قويدى.
كۇن باتتى، قارىن اشتى. دالا كۇڭگىرتتەنىپ، اينالامنان قورقىنىش قورشاي باستادى. ءسىرا، ءالىم جەتەر جەرىنە جەتكەن بولۋ كەرەك، ءبىر جەرگە كەلدىم دە قۇلادىم. قانشا ۋاقىت جاتقانىمدى بىلمەيمىن، ءبىر ۋاقىتتا ەسىمدى جيناسام: بىرەۋ باسىمدى كوتەرىپ اۋزىما سۋ تامىزىپ وتىر، كوزىمدى اشسام اسپاندا جۇلدىز جايناپ تۇر.
— و، بايعۇس بالام، ءتىرىمىسىڭ؟ — دەگەن اكەمنىڭ داۋسى شىقتى.
— اكە، اكە! — دەپ، باسىمدى سۇيەپ وتىرعان ادامدى قۇشاقتاي الدىم. جوق، كوزىنە قاراسام، ومىرىمدە كورمەگەن بىرەۋ.
— ءسىز كىمسىز؟ — دەپ ەدىم، ول:
— اكەم دەپ جاتقان جوقسىڭ با ەزىڭ. مەن سەنىڭ اكەڭمىن، سورلى بالا، ءمىن ارقاما! — دەدى دە، كوتەرىپ الا جونەلدى. ءسول ساتتە ول ماعان تۋعان اكەمنەن كەم كورىنگەن جوق. مەن ءبىر قۇم توبەنىڭ باسىنا شىعا بەرە قۇلاعان ەكەنمىن. ءسىرا، كوزىم قاراۋىتىپ كورە الماي قالعان بولۋىم كەرەك. ايتپەسە قۇمنىڭ جيەگىندە تۇرعان جالعىز قاراشا ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان شىققان وت ساۋلەسى كوزگە ءقازىر ايقىن كورىنىپ تۇر. «اكە، بۇل قاي ەل؟» — دەدىم، شالدىڭ ارقاسىندا كەلە جاتىپ.
بۇل جەردە ەل جوق، شىراعىم. مىناۋ ءۇي — سەكسەۋىلدىڭ كومىرىن ساتىپ كۇن كورىپ وتىرعان مەنىڭ ءۇيىم. سەن ۇيگە بارا بەر، مەن وتتى كورىپ كەلەيىن، — دەدى دە، اناداي جەردە جانىپ جاتقان ءبىر توبە سەكسەۋىلگە قاراي كەتتى.
اينالاعا كوز جىبەرىپ ءبىراز تۇرىپ قالدىم. شىنىندا، وسى جالعىز قاراشا ۇيدەن باسقا ەشبىر ەل جوق. ءۇيدىڭ قاسىندا ءبىر سيىر كۇيسەپ جاتىر. ومان باسقا مال بالاسى دا كورىنبەيدى. اقىرىن باسىپ ۇيگە كىرىپ ەدىم، ورتادا جانعان وتتىڭ ءتور جاعىندا وزىمنەن كىشىرەكتەۋ ءبىر بالا وتقا جىلىنىپ وتىر ەكەن. ءسىرا، قانى جۋىلماعان بەتىم جان شوشىرلىق بولۋ كەرەك، بالا مەنى كورىسىمەن جەردە جاتقان بالتانى الا سالا اتىپ تۇرەگەلدى.
— اپا، مىناۋ نە پالە، جىن با، شايتان با؟ — دەدى. سويتكەنشە بولعان جوق، قۇرۋلى ءشيدىڭ ىشىنەن شەشەسى شىڭعا كەلدى دە:
— استاپىراللا! — دەدى شوشىنىپ.
— شەشە، شوشىماڭىز، دالادا ءولىپ جاتقان جەرىمنەن وسى ۇيدەگى اكەي كەلدى.
— سوقپا وتىرىكتى، اكەمنىڭ ولگەن ادامدى تىرىلتەتىن قۇداي ەمەس ەكەنىن بىلەمىن، — دەپ، بالا بالتانى الا ۇمتىلىپ ەدى، شەشەسى ۇستاي الدى.
— توقتاشى، كۇنىم.
سول ەكى ارادا ءۇي يەسى كەلىپ قالدى دا، مەنى بالانىڭ اشۋىنان تەز قۇتقارىپ جىبەردى. ونىڭ ۇيگە كىرىپ كەلە جاتىپ:
— كەمپىر، جىلى سۋ دايىندا، قانىن جۋايىق سورلىنىڭ، — دەگەن داۋسى قۇلاعىمنان وسى ۋاقىتقا دەيىن كەتكەن جوق.
— وندا سەن ول ادامدارعا ءومىر بويى قارىزدار ەكەنسىڭ.
— ءيا، قارتەكە، ول مەنىڭ ءومىر بويى وتەي الماي جۇرگەن ۇلكەن بورىشىم. امال قانشا، سول كەمپىر-شالدىڭ اتىن دا ۇمىتىپ قالىپپىن.
مەن ەندى شىداپ وتىرا الماي:
— مۇمكىن، سول وزىڭىزگە بالتا الا ۇمتىلعان بالانى ۇمىتپاعان بولارسىز؟! — دەدىم.
— ءتۇسىن كورسەم تانۋىم مۇمكىن، ءبىراق اتىن ۇمىتتىم.
— مۇمكىن، قىزىل ەلتىرى جاعاسى بار توندى ۇمىتپاعان بولارسىز؟
— قايداعى تون؟ — دەپ، ول ماعان قادالا ءتۇستى.
— سول بالتا الا ۇمتىلعان بالا سىزگە ەلتىرى جاعاسى بار تونىن بەرگەن جوق پا؟
— باۋىرىم-اۋ، سەن سول ەمەسسىڭ بە؟
— مۇمكىن، — دەدىم مەن كۇلىمسىرەپ.
— انىق پا، انىق پا؟
ول وسىدان باسقا ءسوز ايتا العان جوق. كوزىنەن جاسى ىرشىپ كەتتى دە، مەنى كەلىپ قۇشاقتاي الدى.
IV
— «قاناعات، بالالار، قاناعات! كەشەگى ءبىر زار زاماندا كۇرسىنۋمەن كۇلە الماي، كۇڭىرەنىپ ەتكەن بابالارىمىزدىڭ نەنى اڭساپ، نەنى كوكسەگەنىن ۇمىتپاڭدار! سول اتا-بابالاردىڭ ءالىمساقتان بەرى ارمان ەتىپ اڭساعانى وسىنداي باقىتتى ءومىر ەدى عوي، كۇفىرلىك ەتپەي قاناعات ەتىڭدەر، قاناعات!»
مۇنان دا باقىتتى، مۇنان دا نۇرلى بولاشاعىمىز تۋرالى ءسوز بولا قالسا، وتكەن ءومىردىڭ اششى زارىن كوپ كورگەن قارتەكەڭنىڭ ايتار ونەگەسى وسى ەكەن. ەرتەرەك كەزدە ايتقان سول سوزىنەن ەندى ءوزى دە ۇيالا ما قالاي؟ ناعاشىبەك سونى ايتقان كەزدە قارتەكەڭ اتىنىن باسىن تارتا بەرىپ:
— وسى سەن مەنىڭ سول ءسوزىمدى قاي جىلى ەستىدىڭ، ەسىڭدە مە؟ — دەدى، جاقتىرماعان تۇر كورسەتىپ.
— ەسىمدە، قىرقىنشى جىلى بولاتىن.
— شىراعىم-اۋ، ءوزىن ءبىر ويلانساڭشى، مەن ول كەزدەگى قارتاباي ەمەسپىن عوي، — دەدى دە، تاعى بىردەڭە دەگەلى ىڭعايلانعان ناعاشىبەكتى سويلەتپەي، — بولدى، بولدى، جارار، — دەدى.
اۋدان ورتالىعىنان شىققالى جول ەرمەگى بولاتىن ءبىر اڭگىمەنى باستاي الماي، ءبارىمىز دە ءۇنسىز كەلە جاتىرمىز. الدىمىزدا ادىر-بۇدىر الاسا بەلەستەرى كوپ، كەڭ دالا جاتىر. سول كەڭ دالانى قاق جارىپ، كوز ۇشىندا كورىنگەن قۇبا بەلگە قاراي تىكە تارتىپ كەلەمىز، ءجۇرىسىمىز كەيدە بۇلكىل، كەيدە بوكەن جەلىس. ءشولدىڭ تومارداي ءتۇيىلىپ، ءار جەرگە ءبىر شوقتانعان الۋان ءتۇرلى وسىمدىكتەرى ات تۇياعىن ءجيى قاعىپ، ءجۇرىسىمىزدى وندىرتپەي كەلەدى.
ماناعىداي ەمەس، ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن دالا وزگەرە باستادى. بىرتە-بىرتە وسىمدىكتەر قويۋلانىپ، ۇزارا باستاعان كولەڭكەسىمەن تۇرلەندىرىپ، دالانى كوز تارتاتىن ءبىر سۇلۋلىققا بولەپ تۇر. كوزىم — دالانىڭ وسى سۇلۋ سۋرەتىندە، ويىم — كەلەشەگىندە. كەيبىر وزىمە بەلگىسىز وسىمدىكتەردىڭ جايىن قارتەكەڭنەن سۇراپ، كەرەكتىلەرىن قالتا داپتەرىمە جازىپ كەلەمىن.
الدىمىزدا تاعى ءبىر كەڭ دالا جاتىر، كەۋدەم ءقازىر سول دالاداي كەڭ سياقتى، اسقاقتاعان ويلاردىڭ الۋان ءتۇرى كەلسە دە، وعان سيا بەرەتىن. ەگەر دە وسى بەتىممەن سوناۋ ارقاعا دەيىن تىكە جۇرە بەرسەم، ءبىر وزىنە بەلگيا سياقتى بەس مەملەكەت تەگىس سىيىپ كەتەتىن بەتپاقتان باسقا دا ەلسىز، سۋسىز دالانىڭ تالايىن كورەمىن. سول دالانىڭ كەلەشەگىنە كوز سالسام، جايناعان جاڭا باقشاسىن، ساۋلەتتى جاڭا قالاسىن كورەمىن دە قۋانام.
مالىن وتارلاپ باعاتىن وبلىستاردىڭ، الدىندا تۇرعان اسقار بەلدىڭ ءبىرى سول ءشول دالانى جايناتۋ ەكەنىن ويلاپ، كەلەشەكتىڭ وزىمە ارتار جۇگىم سالماقتاپ كەلە جاتىر ەدىم، قيىس العا تامان كەتىپ بارا جاتقان قارتەكەڭنىڭ استىنداعى كوك ايعىردىڭ ءجۇرىسى، ءوزىمنىڭ بەرلين تۇبىندە نەمىستەردىڭ، سناريادى ءتۇسىپ ولگەن ءدال وسىنداي كوك تۇلپارىمدى ەسىمە ءتۇسىردى. ەسىمە سول ات ءتۇسىپ ەدى، ونى مايدانعا جىبەرگەن داراباي دەيتىن بەلگىسىز بىرەۋ قوسا ءتۇستى.
داراباي دەيتىن كىسىنى مەن 44 جىلدان .بەرى جۇرەگىمە ساقتاپ ءجۇرمىن. شىعىس پرۋسسيانىڭ شەكاراسىنان كىرگەن كۇنى ءبىر كەزدە ءوزىم باتىپ ولگىم كەلگەن وزەننىڭ جاعاسىندا، اتشىمنىڭ سول كوك تۇلپاردىڭ كەكىلىنىڭ تۇبىنەن قالامنىڭ ۇشىنداي جىڭىشكە قاعازدى تاۋىپ الىپ، ونى ماعان قالاي بەرگەنى دە ەسىمدە. ءبىراق ول قاعازداعى داراباي دەگەننىڭ كىم ەكەنىن، قايداعى ادام ەكەنىن وسى ۋاقىتقا دەيىن بىلگەن ەمەسپىن، تەك: «مايدانداعى باۋىرلارعا: مەن — داراباي»، — دەگەننەن باسقا سوزدەرى ءوشىپ قالعان جىڭىشكە شىتىرلاق قاعازى ءتوس قالتامدا ءالى ءجۇر.
— و، عاجاپ! — دەدىم مەن، مىنا ايعىردىڭ ءمۇسىنى عانا ەمەس، ءجۇرىسى دە سول كوك اتىمنىڭ جۇرىسىنە ۇقسايتىنىنا تاڭدانىپ. — قاريا! ءسىزدىڭ مىنا ايعىرىڭىز مەنىڭ مايداندا ولگەن ءبىر تۇلپارىما قاتتى ۇقسايدى ەكەن.
— ە، شىراعىم، بۇعان ۇقساس تالاي تۇلپار كەتتى عوي. مەن ءبىر عانا وسىنىڭ ۇيىرىنەن ون جەتى تۇلپار جىبەردىم.
مايداندا ولگەن اتىم سول ون جەتىنىڭ ءبىرى دەگەن سەنىممەن:
— ءسىز داراباي دەيتىن كىسىنى بىلەسىز بە؟ — دەدىم.
— جوق، ول كىم ەدى؟
— كىم ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. ايتەۋىر، ماعان وسىنداي ءبىر جاقسى ات جىبەرگەن داراباي دەيتىن قازاقتىڭ بارىن بىلەمىن.
قارتەكەڭ مۇرتىنان كۇلىپ، كوز قيىعىن ءبىر تاستادى دا:
— ات سىيلاعان دوسىڭنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەۋىڭ قالاي؟ — دەدى.
— ونىڭ سەبەبىن كەيىن ايتايىن، جالعىز-اق ءسىز راسىن ايتىڭىزشى، داراباي دەگەن كىسىنى شىن بىلمەيسىز بە؟
— ونداي كىسىنى ومىردە ەستىگەن ەمەسپىن.
— وندا مەن جاڭىلعان ەكەنمىن، — دەپ، قاتارىمداعى اتتاردى ساۋ جەلدىرتىپ كەلە جاتقان كوك ايعىردىڭ اياڭىنا قاراپ ەدىم، تەجەلگەن وي قايتا شارىقتاپ كەتتى دە، كوك تۇلپارىم الدىما كەلىپ تۇرا قالدى. وسى ەكەۋىنىڭ تۇقىمى ءبىر دەگەن ويعا تاعى كەلدىم.
— قاريا، وسى كوك ايعىردى قايدان، قاشان الدىڭىز؟
— ەشكىمنەن العانىم جوق. ءوز بيەمنىڭ بالاسى.
— بيە وزىڭىزدىكى مە؟ جوق، كولحوزدىكى مە؟
— شىراعىم-اۋ، كولحوزدىكى، وزىمدىكى دەيتىن بارام وسى كۇنى، 36 جىلى سوناۋ مەركەدەن كولحوزعا ءوزىم اكەلگەمىن. وندا بۇل ايعىر قۇلىن بولاتىن.
— ال، سونان بەرى مۇنىڭ تۇقىمىن ەشكىمگە بەرگەن جوقسىز با؟
— مايداننان باسقاعا بەرگەن ەمەسپىن.
بۇل ءسوز «ەكەۋىنىڭ تۇقىمى ءبىر، ونى مايدانعا وسىلاردان العان باسقا بىرەۋ جىبەرگەن بولار» دەگەن ءۇمىتتى تاعى دا ءۇزىپ تاستادى. ويتكەنى، ول قىرىق ءتورتىنشى جىلى بەستى بولاتىن. سوندىقتان: «ءسىز مايدانعا جىبەرگەن اتتارىڭىزدىڭ كەكىلىنە ەشتەڭە تاعىپ جىبەرگەن جوقسىز با؟» — دەگەننەن باسقا سۇراۋىم دا قالعان جوق. ءبىراق مۇنان دا ەشتەڭە شىقپادى. ول مەنىڭ بۇل سۇراۋىما نامىستانعانداي ءتۇر كورسەتتى.
— قاراعىم، بايگە اتقا تۇمار تاعاتىن بۇرىنعىنىڭ شالى ەمەسپىن مەن.
— كەشىرىڭىز، قاريا! مەن ونداي ويدان اۋلاقپىن. داراباي دەيتىن ادام ءوزىنىڭ اتىن جازىپتى دا، مايدانعا جىبەرىلگەن ءبىر اتتىڭ كەكىلىنە بايلاپ جىبەرىپتى. تۇمار ەمەس، سول سياقتى حات ەدى مەنىڭ سۇراپ كەلە جاتقانىم.
— اي، بالام-اي، وي تۇبىندە جاتقان وكىنىشىمنىڭ وتىنا ماي قۇيدىڭ-اۋ.
— عافۋ ەتىڭىز...
— باسقاسى ءۇشىن ەمەس، وسى كوكتىڭ ۇيىرىنەن كەتكەن ون جەتى تۇلپاردى اتاپ تۇرىپ ءوز اتىمنان ارناپ جىبەرمەگەنىمە وسى كۇنگە دەيىن وكىنۋدەمىن. ەگەر دە مەن ولاردى ارناپ جىبەرسەم، ءبىزدىڭ باتىرلار، جاۋعا جەتكەن كەزدە: «قارتاباي ءۇشىن»، — دەپ، سەمسەرىن تالاي سەرمەيتىن ەدى عوي. ءتىپتى، ول دا وكىنىش ەمەس-اۋ، قارتاباي ءۇشىن دەمەسە دە، قارتابايدىڭ وتانى ءۇشىن، قارتابايدىڭ حالقى ءۇشىن دەپ، ولاردىڭ سەمسەردى تالاي سەرمەگەنىن سەزەمىن. مەنىڭ وكىنەتىنىم: سول باتىرلاردىڭ تالايى، ءسوز جوق، وسى كۇنى ەلدە ءجۇر. ال، مەن ولاردىڭ كىم ەكەنىن وسى ۋاقىتقا دەيىن بىلمەيمىن، ءتىپتى، ماڭگىباقي بىلەتىن دە ەمەسپىن. ەگەر بىلەتىن بولسام: قالاي بالالار، مەنىڭ كوك تۇلپارىم كوڭىلدەرىڭە ۇنادى ما، سوعىسقا جاراي ما ەكەن؟ قانداي كەمشىلىگى بولدى، جاسىرماي ايتىڭدار، مەن ول كەمشىلىكتى جويىپ، ناعىز ءبىزدىڭ زاماننىڭ باتىرلارىنا لايىق ەتىپ وسىرەمىن دەر ەدىم عوي.
— ءبىزدىڭ زاماننىڭ باتىرلارىنا قانداي تۇلپاردىڭ كەرەك ەكەنىن مەن-اق ايتىپ بەرەيىن، — دەپ ەدىم، ول ات سوعارىن العا قاراي ءبىر سەرمەدى دە:
— جوق، شىراعىم، سەن ونى ايتا المايسىڭ! — دەدى.
— نەگە ايتا المايمىن؟
— ايتا المايتىنىڭ سول — ماعان كەرەگى ءوزىم وسىرگەن اتتاردىڭ جايى. مەن ولاردى جىلى جەردە، قۇم شوبىنە ءوسىردىم. ال، ولاردىڭ قارى قالىڭ ورماندا، ايازى قاتتى دالادا قانداي بولاتىنىن بىلمەيمىن. ماعان سونى ايتا الاتىن، ەستىگەنىن ەمەس، كورگەنىن ايتاتىن، ءدال قارتاباي وسىرگەن قارا كوكتەردىڭ بارلىق سىرىن بىلەتىن ادام كەرەك. ەگەر دە مەن سولاردى جىبەرەردە وسى سوزدەردى جازىپ، جالىنا تاعىپ جىبەرسەم، وسى كۇنى ءبارىن دە ءبىلىپ وتىراتىن ەدىم عوي. امال نە، كەش ويلاپپىن. قۇدايدىڭ ماعان الگى سەنىڭ دارابايىڭا بەرگەن اقىلدى دا بەرمەگەنىن قاراساڭشى.
بۇل قارتەكەڭنىڭ ۇلكەن وكىنىشىنىڭ ءبىرى ەكەنىن وسى سوزدەرىنەن سەزدىم دە، ۇندەگەنىم جوق. ال مەنى اڭساتىپ، قايدا ەكەنىن تاپقىزباي جۇرگەن داراباي دەگەن كىسىگە ەندى ءبىر ساعاتتان كەيىن كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسەتىنىمدى، بەرلين تۇبىندە ولگەن كوك تۇلپار ءدال وسى كوك ايعىردىڭ بالاسى ەكەنىن مەن ءالى سەزگەنىم جوق. ايتپەسە، قۇن السىن، الماسىن مەيلى، مەن قازاق جىلقىلارىنىڭ ءبىرسىپىرا كەمشىلىگى بارىن ايتاتىن ەدىم، ءتىپتى، سول ءوزىمنىڭ ەسىمنەن كەتپەي جۇرگەن كوك تۇلپاردىڭ ءبىر كەمشىلىگى قارعا وسال ەدى. مەن سونى ايتاتىن ەدىم. وسى ويىمدى ءدال سەزگەندەي قارتەكەڭ بەتىمە جالت قاراپ:
— بالام، نە ويلاپ كەلەسىڭ؟ — دەپ ەدى، اڭگىمەنىڭ بەتىن جوقتى ىزدەۋدەن بارعا بۇرعىم كەلىپ:
— كارىلىكتى ويلاپ كەلەمىن، — دەدىم.
— قالاي، كارىلىك جاقسى ما ەكەن؟
— ءسىزدىڭ ماناعى ءبىر سوزىڭىزگە قاراعاندا، جامان ەمەس سياقتى.
— مەن نە دەپ ەدىم؟
— ءقازىر نەشەدەسىز؟
— الپىس سەگىزدەمىن.
— ءسىز مانا: «ول كەزدەگى قارتاباي ەمەسپىن»، — دەپ، سەگىز جىلدى ءبىر-اق سەرپىپ تاستادىڭىز. سوعان قاراعاندا، الپىستان گورى جەتپىستەگى كەز قىزىق پا دەيمىن.
ول «راس ايتاسىڭ با؟» دەگەندەي، بەتىمە تەسىلە پارادى دا، وڭىمنەن ەشتەڭە اڭعارماعان سوڭ:
— ءاي، شىراعىم-اي، ويلاپ قاراساڭ ءوزىن دە مۇنان سەگىز جىل بۇرىنعى قالپىڭدا ەمەسسىڭ عوي. اعات ايتسام ايىپ ەتپە، سەندەر بۇرىنعى ءومىردىڭ زارىن تارتىپ، ۋىن تاتپاعاندىقتان بۇگىنگى ءومىردىڭ ءقادىرىن بىزدەي بىلمەيسىڭدەر. ءاربىر ساعاتىن دەسەم ماقتانعان بولارمىن، مەن ءوز ءامىرىمنىڭ ءاربىر جىلىنا كوز جىبەرىپ، وي تارازىسىنا سالىپ سالماقتاپ وتىرامىن. «ول كەزدەگى قارتاباي ەمەسپىن» دەگەندە مۇنان ون شاقتى جىل بۇرىنعى ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ ەكى قوي مەن ءجۇز ەلۋ ءتورت جىلقىنىڭ سوڭىندا، قارتاباي اتىم اۋىل اراسىنان ۇزاپ شىقپاي جۇرگەن كۇندەرىم ەسىمە ءتۇستى.
— قىرقىنشى جىلى سونداي-اق مالدارىڭىز بار ما ەدى؟
— ءيا، سونداي-اق ەدى.
— ءقازىر قانشا؟
— ءقازىر سونداعى ءجۇز ەلۋ ءتورت جىلقىمىز سەگىز ءجۇز تورتكە، سونداعى ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز ەلۋ ەكى قويىمىز ءقازىر ون جەتى مىڭ ءبىر ءجۇز ەلۋگە جەتتى. ول كەزدە ەكەۋىنىڭ دە فەرما باستىعى مەن ەدىم. ويدىڭ كوزىن ونان ءارى جىبەرسەم، اكە-شەشەدەن توعىز جاسىمدا جەتىم قالىپ، وتىز جىل بويى قۇلشىلىقتا جۇرگەن قاسىرەتتى كۇندەرىمدى كورەمىن. سودان، شىراعىم، بۇل قارتابايدىڭ الپامساداي دەنەسى قاسىرەت تاسىن از كوتەرگەن جوق، اتتەڭ، نە كەرەك، وتىز جىل كەيىن تۋمادىم.
— وندا كارىلىك جاقسى ەمەس ەكەن عوي.
ول «راس ايتا ما» دەگەن ويمەن ماعان تاعى دا قادالدى، قانشا قادالسا دا تاعى ەشتەڭە اڭعارا العان جوق.
— وي، بالام-اي، كارىلىك قانشا ءقادىرلى بولسا دا قايران جاستىققا نە جەتسىن، — دەپ كۇرسىنىپ ەدى، بۇل ءسوزىن ناعاشىبەك ءىلىپ اكەتتى.
— ە، وندا ءسىز جاستىق شاعىڭىزدى سول زامانىمەن قايتىپ بەرسە، العانداي ەكەنسىز عوي، — دەدى ول.
قارتەكەڭ تىزگىنىن تەجەي بەرىپ، وعان جالت قارادى.
— سەنىڭشە ءومىردىڭ ەڭ قىزىقتى كەزى قاي كەز؟
— جيىرما مەن وتىزدىڭ اراسى.
— ەندەشە، سول زاماننىڭ جيىرما مەن وتىزىن سەن-اق ال! مەن زاماننىڭ ءبىر جەتپىسى ەمەس، ءجۇز جەتپىسىنە دە ريزامىن.
ناعاشىبەكتىڭ جەڭەتىنىنە كوز جەتپەي قوزعالمايتىن دا ادەتى بار ەكەن. ول وسى ساپار جەڭەتىندىگىنە كوز جەتكەن سوڭ قوزعالىپتى.
— ەگەر، — دەدى ول قارتتى تاعى دا شامداندىرىپ الار ما ەكەنمىن دەگەندەي قىزارا كۇلىمدەپ، — جاستىق شاقتارىڭىز سونداي سورلى بولسا، ونى نە ءۇشىن كوكسەيسىزدەر؟
— كىم كوكسەپتى؟
— كىم دەرىڭىز بار ما، «احا-حاۋ، جالعان جيىرما بەس ەكى اينالىپ كەلمەيدى ارمان» دەمەيتىن قازاقتىڭ ءبىر شالىن كورگەن ەمەسپىن.
قارتەكەڭ بۇل جەردە ويلانبادى. ويلانعاندا، ناعاشىبەكتى جەڭەتىن ءسوزدى تاباتىن ەدى. سوندىقتان ول: ونى ايتاتىن دا سەندەر دەگەن سياقتى وكتەم وكىم ومىراۋعا سالىپ كەتتى. ال، ناعاشىبەكتىڭ:
— قايران جاستىق دەپ، كۇرسىنەتىن دە ءبىز بە؟ — دەگەن سۇراۋىنا جاۋاپ تابا الماي، ءتىلى كۇرمەلدى دە، كۇلىپ جىبەردى. ونىڭ ءتىلىن كۇرمەگەن ءوزىنىڭ «قايران جاستىق» دەپ جاڭاعى ءبىر كۇرسىنگەنى ەكەنىن سەزدىم دە:
— قاريا، وسىنىڭ جاۋابىن ءسىزدىڭ اتىڭىزدان ناعاشىبەككە مەن بەرسەم قايتەدى؟ — دەدىم.
— بەرشى، قاراعىم، اياماشى. ءوز ءسوزىمنىڭ وزىمە بۇعاۋ بولىپ، ءتىلىمدى بايلاپ كەلە جاتقانىن كوردىڭ بە؟
— ءسىز ازىراق ويلانبادىڭىز. ويلانساڭىز: «قايران جاستىقتى» مەن ايتسام، زامانىمنىڭ تارلىعىنان جاستىق شاقتىڭ قىزىعىن كورە الماعاندىقتان ايتامىن، ال، سونى ەرتەڭ سەن ايتار بولساڭ، زامانىم تار بولدى دەي المايسىڭ. سەن سونى وسى باستان ويلا دا، سوڭىرا «احا- حاۋ، جالعان، جيىرما بەس ەكى اينالىپ كەلمەيدى ارمان» دەپ، كوكىمەيتىن بول. ول ءۇشىن، ومىرگە ىلەسە ءبىل. ىلەسۋ ءۇشىن، سۇيە ءبىل، وقي ءبىل، ۇيرەنە ءبىل ومىردەن» دەر ەدىڭىز.
— ناعاشىبەك، ەستىپ كەلەسىن بە؟
— ەسىتىپ كەلەمىن-اۋ، ءبىراق ادۆوكاتىڭىزدىڭ اقىسىن تولەي الماي بورىشتى بولاسىز با دەپ، قورقىپ تا كەلەمىن.
— قورىقپاي-اق قوي، سەنەن مال سۇرامايمىن.
— قارتەكەڭ جاستىق شاعىندا كورگەن ءبىر قىزىعىن ايتىپ بەرسە، ات بەكەت سوعان ريزا، — دەدىم. ونداعى ويىم! ول زامانداعى جاستاردىڭ ەن قىزىق دەگەنى نە ەكەنىن ءبىلۋ ەدى، بۇل ارادا قارتەكەڭ مەنى جالتارا تاستاپ الداپ كەتسە دە، بۇل اڭگىمەدەن كۇتكەنىمنەن ەستىگەنىم ارتىق بولدى. ومى دەر كەزىندە ايتارمىز، ازىرشە قارتتىڭ اڭگىمەسىن تىڭدايىق.
— ماقۇل، — دەدى ول جۇلىپ العانداي، — مىناداي الىپ دەنەمەن ءجۇرىپ قىزىق كورمەۋىم مۇمكىن ەمەس قوي. مەن وسى الپامساداي دەنەمدەگى عاجايىپ كۇشتىڭ ارقاسىندا جاستىقتىڭ تالاي قىزىعىن كوردىم، ءبارىن دە ايتىپ بەرەيىن. مۇنان كەيىنگى ايتقان ءسوزىمنىڭ بىرەۋى جالعان بولسا، ساقالىمنىڭ اعىنا تاپسىرىڭدار دا، تىڭداي بەرىڭدەر.
— سەرت بەرمەسەڭىز دە سەنەمىز، ايتا بەرىڭىز، — دەدىم.
— جوق، سەرت كەرەك. سەرت بار جەردە دالدىك بار. ول ەتكەن ءومىردى ءدال ءتۇسىرۋ ءۇشىن دە كەرەك. ەگەر ءار ۋاقىت ءدال ءتۇسىرىپ قويماسام، بۇل ءومىردىڭ ءقادىرىن ءدال بىلمەۋىم دە مۇمكىن، — دەدى دە، الدەنەندەي ءبىر سۋرەتتەردى كوز الدىنا كەلتىرگەندەي ءسال بوگەلىپ قالدى. — اكەم اتى اتشابار، اتشاباردىڭ اكەسى ايۋباي، ايۋبايدان: ارالباي، نارباي، اتشابار، سول اتشاباردىڭ بالاسى ۇمسىناي دەيتىن قىز بەن مەن.
تۋعان جەرىم — تالاستىڭ بويىنداعى «تايتوبەنىڭ» ءتۇبى. سول توبە مەن جاڭاعى ءوزىمىز شىققان اقكولدىڭ اراسى الپىس-اق شاقىرىم جەر. ارعى اتامىز قانايدان ماعان دەيىن ءبىزدىڭ تۇقىمنان ءبىر ادام سول اقكولدى دە كورمەپتى عوي. نەتكەن «كەڭ» زامان دەسەڭشى!.. ءيا، سونىمەن نە كەرەك، ول زارلى زامان مەنى دە از زارلاتقان جوق. باقىتسىزدىق ءومىرىم ەن العاش جەتىمدىكتەن باستالدى. توعىز جاسقا جانا جەتكەندە اكە-شەشەدەن جەتىم قالىپ، «تايتوبەنىڭ» ۇڭگىرىندە جالعىز زارلاپ ءبىر قالدىم. ول كەزدە بايلار جايلاۋعا كوشىپ كەتەتىن ەدى دە، قانايدىڭ تۇقىمى كوشۋگە كەلىپ، تىگۋگە ءۇيى جوقتىقتان جەر ۇيشىگىندە قالىپ، اعاش سوقامەن ەگىن سالاتىن ەدى.
قانايدىڭ تۇقىمى ول كەزدە الپىس ءۇي بولاتىن. جالعىز جەتىمدى اسىراۋعا سول الپىس ءۇيدىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ ءحالى كەلگەن جوق. ءار ەسىكتى ءبىر قاعىپ، ءار بوساعادا ءبىر تۇنەپ ءجۇر ەدىم، ءبىر كۇنى ەڭ جاناشىر، جاقىن دەگەن جەڭگەمنىڭ: «جاقسى يت ولىمتىگىن كورسەتپەي ولەدى، يت قۇرلى جوقسىن با؟» — دەگەن ءسوزىن ەستىدىم.
— ونداي ادامدى جەڭگە دەمەسەڭىز دە بولار.
— وي، شىراعىم-اي، زامان تار كەزدە كوڭىل دە تار كەلەدى عوي. ءبىراق جەڭگەيدىڭ سول ءسوزى قانجارداي ءتيدى دە، باسىم اۋعان جاققا قاڭعىرىپ كەتە باردىم. شىركىن، تۋعان جەر، قيىن ەكەن. تاستاپ كەتە الماي تالاستىڭ وزەنىنەن ون رەت ءوتىپ، ون رەت قايتتىم. ءبىراق اۋىلعا قايتىپ بارمادىم. سوڭعى رەت سۋىق سۋعا ءبىر سۇڭگىدىم دە كەتە بەردىم.
سونىمەن نە كەرەك، كورىنگەننەن ءجون سۇراپ، كورىنگەن ەسىككە ءبىر جالدانىپ ون جىلدان سوڭ قايتا كەلدىم. ون جىلداعى تاپقانىم جالعىز تايلاق. ءبىراق جاياۋ كەتىپ ەدىم، تۇيە ءمىنىپ كەلدىم، جالاڭاش كەتىپ ەدىم، مۇزداي كيىنىپ كەلدىم، ول كەزدە بالا ەدىم، ەندى جيىرماداعى جىگىتپىن. ون جىل بويى كورمەگەن ەلىم، بۇرىنعىسىنان جۇدەمەسە، تۇلەمەگەن ەكەن. ساعىنىپ كورگەندىكتەن بە، العاشقى كەزدە اعايىندار جىلى شىرايلى سياقتى ەدى، ولاي ەمەس ەكەن. ولاردىڭ ءومىرى قانداي ىزعارلى بولسا، قاباقتارى دا سونداي ەكەنىن تەز سەزدىم. جەتىم بالانىڭ كەكشىل كەلەتىن ادەتى عوي، سوندىقتان با، بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ماعان اۋىلداعى اكبار دەيتىن شۇبار مولدادان باسقانىن، ءوزى دە، ءسوزى دە تىكەندەي كورىندى. ماعان جىلى جۇزبەن قاراپ، جىلى سويلەيتىن دە تەك سول شۇبار مولدا. ونىڭ ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى: «ءيا، جاپپار حاق. جەتىمدى جىلاتقان، جەتىمنىڭ اقىسىن جەگەن ادامنىڭ كۇناسىن اللا كەشپەيدى!» — دەۋ بولعان سوڭ، مەن ونى ءوزىمنىڭ قامقورشىم كەرىپ، مۇڭىمدى سوعان شاعامىن، زارىمدى سوعان ايتامىن. كەي كەزدە قامىعىپ: «مولدەكە! وسى مەنىڭ قۇدايعا قانداي جازىعىم بار، مەنىڭ دە ادام بولىپ، ەل قاتارىنا قوسىلار كۇنىم بار ما؟» — دەسەم، ول: «ءيا، جاپپار حاق، — دەپ، تاسبيعىن تارسىلداتا تۇسەدى دە: — اللانىڭ اق جولىمەن جۇرسەڭ، مۇراتىنا جەتەسىڭ، بالام، بۇل دۇنيەدە جەتپەسەڭ ول دۇنيەدە جەتەسىڭ. مۇمكىن، سەن اللاتاعالانىڭ سۇيگەن ق ۇلى شىعارسىن، سوندىقتان ول سەنى بۇل دۇنيەدە ەمەس، ول دۇنيەدە جارىلقايتىن بولار» دەيدى. سوقىرعا كۇن مەن ءتۇننىڭ ءبارى ءبىر عوي. ونىڭ اۋزىندا اللا تۇرعان سوڭ قۇلقىنىندا تۇيەم تۇرعانىن كورمەپپىن اڭقاۋ باسىم، ارامزا موللانىڭ ارباۋىنا تۇسكەنىمدى جيىرما جىلدان كەيىن ءبىلدىم.
سونىمەن نە كەرەك، ارادا ءبىر جىل ءوتتى، بىلتىرعى تايلاعىم قۇنان شىعار تۇيە بولدى. تۇيەم — سول موللانىڭ تۇيەلەرىمەن بىرگە، ءوزىم — كورىنگەننىڭ ەسىگىندەمىن. «باس ەكەۋ بولماي مال ەكەۋ بولمايدى» دەگەن ويمەن تۇيەمدى قالىڭ مالعا بەرىپ، بىرەۋدىڭ قىزىن العالى ءجۇر ەدىم، ءبىر كۇنى مولدەكەم شاقىرىپ الدى.
— بالام، الدىما كەلىپ تىزەڭدى بۇك، — دەدى دە، ول ءوزىن-وزى قىلقىندىرىپ جاعاسىنان ۇستاي الدى. — ءيا، جاپپار حاق، ءوزىڭ كەشىرە گور، اتا-اناسىنىڭ قارىزىن وتەمەي جۇرگەن لاعىناتتى بالا دەدىم، كەشىرە گور، جاساعان كەشىرە گور، — دەدى زارلانىپ. زارەمنىڭ كەتكەندىگى سونداي، «تاقسىر-اي، مەن اتا-اناما قانداي قارىزدار ەكەنىمدى بىلمەيمىن عوي، ايتساڭىزشى» دەپ اياعىن قۇشاقتاي الدىم. سول-اق ەكەن، ونىڭ جاعاسىنا جارماسقان قولى بىرتە-بىرتە تومەندەپ كەلىپ، مەنىڭ ماڭدايىمدى سىيپاي باستادى. «ءتاۋبا، ءتاۋبا! — دەدى ول كۇبىرلەپ. — بالام، جانا ءبىلدىم، سەن قۇدايدان قورقىپ، اتا-اناڭنىڭ ارۋاعىن سىيلايدى ەكەنسىڭ. مۇنىڭا مەن دە، قۇداي دا ريزا. ەندى سەن مەنەن ەستىگەنىڭدى ادام بالاسىنا ايتپاسقا انت بەر. مەن ساعان اكە-شەشەڭنىڭ اماناتىن ايتامىن»، — دەدى. ونىڭ قاشان، قايدا، قالاي ايتىلعان امانات ەكەنىن بىلمەستەن مەن انت ەتىپ ەدىم، ول باسىمدى جوعارى كوتەردى دە:
— وتكەن ءتۇنى تۇسىمدە سەنىن، اكە-شەشەڭ ماعان ايان بەردى. سەن مۇنى جان بالاسىنا ايتۋشى بولما! سەپ وسى ۋاقىتقا دەيىن ولار ءۇشىن بىردە-بىر قۇران شىعارتپاپسىڭ؟ — دەدى.
ونىڭ بۇل سوزىنە سەنگەندىگىم سونداي، وسى ءسوزدى ءدال ءقازىر ماعان اكە-شەشەمنىڭ وزدەرى ايتىپ وتىرعانداي سەزىلدى دە:
— تاقسىر-اي، نەتكەن اۋليە ەدىڭىز! — دەپ، جىلاپ جىبەردىم. ول جۇدىرىقتاي جۇتقىنشاعىن ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرتىپ ءبىر قىلقىدى دا:
— مەن ولاردان سەنىڭ بىرەۋدىڭ قىزىنا ۇيلەنگەلى جۇرگەنىڭدى دە ەستىدىم. وسى راس پا؟ — دەدى.
— راس ەدى، تاقسىر.
— قارا تۇيەڭدى قالىن، مال ءۇشىن سول قىزدىڭ اكەسىنە بەرمەك بولعانىڭدا راس پا؟
— راس ەدى، تاقسىر..
— ەندەشە، ەسىڭدە بولسىن، بالام. موينىڭدا اتا-اناڭنىڭ قارىزى تۇرعاندا جيعان مالىن زەكەتسىز، العان ايەلىڭ نەكەسىز. زەكەتسىز مال دا، نەكەسىز ايەل دە حارام. اتا-اناڭنىڭ قارىزىنان قۇتىلماي تۇرىپ ول ەكەۋىنە بوي ۇرساڭ ەكى دۇنيەدە وڭبايسىڭ. ول تۋرالى قۇراندا بىلاي دەگەن، — دەپ، الدەنەندەي ءبىر دۇعانى وقىپ شۇبىرتا جونەلدى دە، — مىنە، قۇراندا وسىلاي دەيدى. ايتۋ ماعان قارىز ەدى. مەن قارىزىمنان قۇتىلدىم. اللاۋ اقپار! — دەپ، بەتىن ءبىر سيپادى دا، قۇرانىن جايىپ، ىشىنەن وقي باستادى.
مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي ءالى وتىرمىن. مال دەگەندە بارىم جالعىز تۇيە، ونى قالىڭ مال ءۇشىن قاينىما بەرمەكشى بولىپ قويعانمىن. مال الماي قاينىم قىزىن بەرمەسە، شۇبار مولدا يمانىن بەرمەيدى، ءبىر تۇيەنى ەكەۋىنە قالاي بولەمىن؟ ۇساق مالعا ايىرباستاپ، ەكەۋىنە ءبولىپ بەرەر ەم، ونى ازسىنىپ، ەكەۋىنىڭ دە المايتىنى ءسوزسىز، ەندى ءقايتتىم؟
وسىنداي الاسۇرعان اۋىر ويدا ۇزاق وتىرسام دا، ەشبىر اقىلىن تابا العانىم جوق. «اقىسىن ەتەيىن، ەكەۋىنە ەكى قۇران شىعارىپ بەرىڭىز!» — دەپ، مولدانىڭ وزىنە جالىنىپ ەدىم، ول باسىن شايقادى.
— جوق، شىراعىم، مەنىڭ ءارى ۋاقىتىم جوق، ءقازىر بىرەۋدىڭ اكەسى ءۇشىن قىرىق قۇران شىعارىپ جاتىرمىن، ءارى نەسيەگە قۇران جۇرمەيدى. ەكىنشىدەن، اكە-شەشەڭنىڭ ارۋاعىن ەكى قۇرانمەن ريزا ەتەم دەپ ويلاما. كەمىندە جەتى-جەتىدەن ون ءتورت قۇران شىعارتۋىڭ كەرەك؛ — دەدى ول.
— سوندا ون ءتورت قۇراننىڭ قۇنى قانشا بولار ەكەن؟
— ءار قۇران سايىن ءبىر قوي، نە بولماسا ءبىر قويدىڭ قۇمى.
— تاقسىر-اۋ، مەنىڭ جالعىز تۇيەمنەن باسقا مالىمنىڭ جوعىن قۇدايدىڭ ءوزى دە بىلەدى عوي، جەتى قوي ءۇشىن ونى بەرسەم دە، قالعان جەتەۋىن ءومىر بويى تابا المايمىن عوي؟ — دەپ ەدىم، ول:
— وندا مەنىڭ جۇمىسىم جوق، ەندى باستى قاتىرما، — دەپ، قاتتى ىزعارمەن قولىن ءبىر-اق سەرمەدى.
ەندى نە ىستەرىمدى بىلمەي ۇيدەن شىعىپ بارا جاتىر ەدىم، ارت جاعىمنان مولدانىڭ: «بالام، توكتاي تۇرشى!» — دەگەن داۋسى شىقتى. جاڭاعىداي ەمەس، ءۇنى دە مايدا، ءتۇسى دە جىلى. مەن نەسيەگە قارايتىن بولار دەگەن ۇمىتپەن قاسىنا جەتىپ بارىپ ەدىم، ول قولىمدى ۇستاي الدى دا:
— اللانىڭ اتىمەن انت ەت، اتا-اناڭنىڭ قارىزىنان انىق قۇتىلعىڭ كەلە مە؟ — دەدى.
— انىق، تاقسىرىم.
ەندەشە بار، تۇيەڭدى اكەل دە ءبىزدىڭ قوراعا بايلاپ قوي. سەم جاڭا ونى جەتى قوي ءۇشىن بەرەر ەدىم دەدىڭ عوي؟ مەن سەنىڭ جەتىمدىگىڭدى ەسكەرىپ، ون قويدىڭ ەسەبىنە الايىن. قالعان ءتورت قۇراننىڭ قۇنىن ءالىڭ كەلگەن كەزدە تولەرسىڭ، — دەدى.
تۇيەنى وعان بەرەمىن دەگەن وي ەش ۋاقىتتا كەلگەن ەمەس ەدى. امال بار ما؟ ول كەزدە مولدانىڭ ءسوزىن ءتاڭىرىنىڭ ءوز سوزىندەي كورەتىن باسىم: ماقۇل، دەدىم دە، ۇيدەن شىقتىم.
مىنە، وعان ەلۋ جىل. قارا تۇيە شۇبار مولدانىڭ وڭەشىندە كەتە بەردى. ال ونىڭ نەشە قۇران شىعارعانىن وسى ۋاقىتقا دەيىن بىلمەيمىن.
— قىز نە بولدى؟ — دەدىم شىداي الماي.
— قىزدىڭ قىزىعى كەيىن، — دەدى قارتەكەڭ، — قارا تۇيەنى شۇبار مولدانىڭ قوراسىنا بايلاپ تاستاپ، ون باسقان بويىمدى بيلەي الماي، نەمەرە اعايدىڭ ۇيىنە قاراي كەلە جاتىر ەدىم، قايدان، قالاي بارعانىمدى بىلمەيمىن، اۋىلدىڭ ەڭ شەتىندەگى قىزدىڭ ۇيىنە بارىپپىن.
— اداسساڭىز دا بەتىڭىز ءجون ەكەن.
— ە، شىراعىم، ەكى بىردەي جاستىڭ قىزىقتى ءومىرى ءبىر تۇيەنىڭ، تابىنىندا قالاتىن زاماندا كىمدەر اداسپادى، كىمدەر الجاسپادى دەيسىڭ، — دەپ قارتەكەڭ اۋىر كۇرسىندى. — بارسام، قايىن اتام ەسىك الدىنىڭ قارىن كۇرەپ ءجۇر ەكەن. مەن مۇندا قالاي كەلگەنىمدى بىلمەي، اڭىرىپ قالىپ ەدىم، ول مەنى كورە سالا ۇيىنە كىرىپ كەتتى. ە، بۇل مەنىڭ قارا تۇيەنى مولداعا بەرگەنىمدى بىلگەن ەكەن. ەندى مەنى كورگىسى كەلمەگەنى عوي، دەگەن ويدا كەتە بەرىپ ەدىم، ۇيدەن كەلىنى جۇگىرە شىقتى دا:
— كۇيەۋجان-اۋ، اتتان ءتۇسىرىپ السىن دەپ تۇرسىڭ با؟ ۇيگە ءجۇر، — دەدى كۇلىمدەپ.
— كەكەتكەنىڭ دۇرىس، ال ۇيگە ءجۇر دەۋىنە جول بولسىن؟ — دەدىم، كەلىنشەكتىڭ ءسوزىن ونشا كەك كورمەي.
— اتاڭ رۇقسات ەتتى، ۇيالماي كەلە بەرسىن دەيدى. سورلى بايعۇس، جۇرەگىڭ جارىلىپ كەتپەسىن، بايقا، — دەپ كەلىنشەك ازىلمەن قاعىتا قولىمنان تارتىپ ەدى، مەن:
— جوق، بارمايمىن، — دەپ كەيىن شەگىندىم.
— Heگe؟ — دەدى كەلىنشەك تاڭدانا قاراپ.
— اتاڭ مەنى شاقىرىپ الىپ ۇرعان يتتەي ەتكەلى وتىر.
— ءپالى، سەن ول كىسىنىڭ ءوزىڭدى تۋعان بالاسىنداي كورەتىنىن بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي. ءسوزدى قوي دا، ءجۇرى ەركەجان دا سەنى كورگەنشە اسىق بولىپ وتىر، — دەپ، قالىڭدىعىمنىڭ اڭساپ وتىرعانىن ەسكەرتسە دە، مەن كەيىن شەگىنە بەردىم.
— سەن ول كىسىنىڭ مەنى بالاسىنداي كورسە، مالدى ونان دا جاقسى كورەتىنىن بىلمەيسىڭ. مەن بۇل ۇيگە بەرگەلى جۇرگەن تۇيەمدى اكبار مولداعا بەرىپ قويدىم.
— نە دەيدى، ماسقارا؟! — دەپ كەلىنشەك شوشىپ كەتتى. — وعان نە ءۇشىن بەردىڭ؟
— اكە-شەشەمە قۇران شىعار دەپ بەردىم.
— اپىراي، انا قۇزعىندى-اي، — دەدى دە كەلىنشەك بىرەۋ ەستىپ قويدى ما دەگەندەي جالت قارادى. — وندا اتايدىڭ ەركەجاندى ساعان بەرمەۋى مۇمكىن.
— مەن دە سولاي بولار دەپ تۇرمىن.
ول كۇيەۋىن مەنسىنبەي جۇرگەن ايەل ەدى. ءبىزدىڭ كۇيىمىز ونىڭ دا قايعىسىن قوزعاپ جىبەردى مە بىلمەيمىن:
— قۇداي-اي، ايەلدەردى وسىنشا سورلى ەتىپ نەسىنە باراتتىڭ ەكەن؟ — دەپ جىلاپ جىبەردى.
بۇل كەزدە ءوزىمنىڭ باقىتسىزدىعىمدى ويلاپ، مەن دە ىشتەي قان جىلاپ تۇر ەدىم. قانشا ويلانسام دا قالىڭدىعىمدى تاستاپ، ءتىرى كەتە الاتىن ەمەسپىن. ول ءۇشىن بىرەۋدەن ولۋگە دە، يا بىرەۋدى ولتىرۋگە دە ءازىر سياقتىمىن. تەك قىزدىڭ بەتىن ءبىلۋىم كەرەك. ەگەر قىز كونسە، ءومىر بويى قاشقىن بولىپ ەتۋگە دە بارمىن. ءبىراق اكە-شەشەنىڭ ريزالىعىنسىز كەتۋ دەگەن ەلدىڭ سالتىندا، زاماننىڭ زاڭىندا جوق. سول سالتتان قىز شىعا الا ما، سول زاڭدى قىز بۇزا الا ما؟ وعان كوزىم جەتپەيدى. ونى ەرتىپ الىپ، ءبىر جاققا قاشقاننان باسقا جول تاعى جوق. وسى جايدى ايتىپ، كەلىنشەكتەن ارامىزعا دانەكەر بولۋىن تىلەدىم دە، قىزدى شاقىرتا جىبەردىم. ونداعى ويىم: قىز ءۇي-ىشىنىڭ اڭدۋىنا تۇسكەننەن كەيىن، مەنىمەن كەزدەسە الماس، ونان دا اكەسى تۇيەنىڭ حابارىن ەستىمەس بۇرىن قاشۋدىڭ جايىن كەلىسىپ قويۋ ەدى. ول ءۇمىتىم دە دالاعا كەتتى.
— نەمەنە، قىز كونبەدى مە؟
كەلىنشەكتىڭ كەتكەنىنە ءبىراز ۋاقىت بولدى. قىز ءالى جوق. كۇننىڭ بۇرقىراعان بورانىنا قاراماستان، قىزعا ايتار ءسوزىمدى ىشتەي سايلاپ، ەسىك الدىندا ءالى تۇرمىن. ءالى كەلەدى، قىز جوق. بىرەسە: «قىز اكە-شەشەنىڭ ريزالىعىنسىز ەشقايدا كەتپەيمىن دەسە ءقايتتىم؟» دەگەن كۇدىكتى ويعا باتامىن. بىرەسە: جوق، ول مەنى سۇيەتىن. سۇيگەن جۇرەك ءبىر تۇيەنىڭ تابانىندا قالۋ مۇمكىن ەمەس، دەپ ۇمىتتەنەمىن. وسىنداي دەلدالدا، كەڭ دۇنيەدەن ءبىر جۇتىم دەم تابا الماعانداي، كەۋدەم قىسىلىپ تۇر ەدى، قىزدىڭ اكەسى شىعا كەلدى.
— ەي، تۇيەڭمەن قوسا جوعالماي بۇ جەردە نەگە تۇرسىن؟ جوعال، كوزىمە كورىنبەي! — دەپ تۇرا ۇمتىلدى. ول ءتىپتى، ايبار كورسەتىپ قانا قويعان جوق، كەلە سالىپ سالىپ جىبەردى. مەن تاياعىن جۇلىپ الىپ، لاقتىرىپ جىبەردىم دە، ۇندەمەستەن كەتە بەردىم. ەندىگى وشىگىپ كەلە جاتقانىم جاناعى كەزى دوس، كوڭىلى قاس كەلىنشەك. ءبىراق ول بەيشارا جازىقسىز ەكەن. ونىڭ ءبىر ءوز كۇيەۋى بولاتىن. ءبىز ەسىك الدىندا سويلەسىپ تۇرعاندا، سول شىرىك قورانىڭ ىشىندە تۇرىپ ءسوزىمىزدىڭ ءبارىن ەستىپتى. تالاي شىرىكتى كورگەن ەدىم، ءدال ءوز ايەلىن ءوزى اڭديتىن سونداي ءوزدى كورگەن ەمەسپىن.
— سونىمەن، قىز نە بولادى؟ — دەدىم شىدامسىزدانىپ.
— ءۇش كۇننەن كەيىن جەڭگەسى ارقىلى قىزدان حابار الدىم. ول سەرتىم سەرت، ولسەم بىرگە ولەمىن، تەك جاز شىقسىن، وعان دەيىن ەكەۋمىزگە كيىم ازىرلەي بەرسىن دەپتى.
— وسى كۇنگى ايەلىڭىز سول كىسى مە؟
— جوق، ول بەيشارا ەرتە ءولىپ كەتتى. سونىمەن نە كەرەك، سول كۇننەن باستاپ قاشۋدىڭ جابدىعىنا كىرىستىم. كيىم الۋ ءۇشىن اقشا كەرەك، ال مەندە نىسپى جوق. سەكسەۋىل جاعىپ، كومىر ساتۋدان باسقا كاسىپ تاعى جوق. ونىڭ ءوزى دە ينەمەن قۇدىق قازعانداي ءبىر ازاپ. قىس بويى ازاپتانىپ ءجۇرىپ ازداعان اقشا تاپتىم دا، وعان ءبىر قابات كيىم الدىم.
التى اي اڭساتقان جاز دا جەتتى. جاز شىعىسىمەن سەرتىمىزگە ءبىز دە جەتىپ، ءبىر كۇنى تۇندە اۋليەاتاعا قاراپ (وسى كۇنگى جامبىل قالاسى) ەلسىز دالامەن جاياۋ قاشىپ بەردىك. كوزگە تۇسپەس ءۇشىن، كۇندىز جاتىپ، تۇندە جۇرۋمەن ارادا ءتورت كۇن ءوتتى. ءتۇننىڭ قىسقالىعىنان ءجۇرىسىمىز ونبەي، جولعا العان ازىعىمىز تاۋسىلدى. ەندىگى ازىعىمىز دا، جول كورسەتەر تەمىرقازىعىمىز دا تالاستىڭ وزەنى. باراتىن قالامىز سول وزەننىڭ بويىندا ەكەنىن كورمەسەم دە بىلەمىن. ءبىراق قانشا جەر ەكەنىن، ءالى دە قانشا جەر جۇرەتىنىمىزدى بىلمەيمىن. سونىمەن نە كەرەك، وسى كۇنگى بەس ساعاتتىق جەرگە بەس كۇندە ازەر جەتتىك. وندا مەنىڭ ءقايبىر سالقىن ءۇي، سالۋلى توسەگىم ءازىر تۇر؟ كۇنى بويى كەزىپ ءجۇرىپ، بىرەۋدىڭ قىستا سيىر قامايتىن سارايىن ۋاقىتشا جالدان الدىم. ەندى كاسىپ ىزدەۋىم كەرەك، ول قايدا؟ قالاي تابۋ كەرەك؟ «مەندىگەرلىكتەن» باسقا ونىڭ جولى جوق.
— «مەندىگەرلىك» دەگەنىڭىز نە؟
— «مەندىگەرلىك» دەپ بازاردا وتىراتىن جۇمىسسىزداردى ايتادى ەكەن. باسقاشا ايتقاندا جۇمىسقا دىلگەرلەردى ايتادى، ونى باسقاراق ايتادى ەكەن، مەن توركىنى دىلگەرلىكتەن شىققان ءسوز بولعان سوڭ «مەندىلگەر» اتاپ كەتتىم. سونىمەن ەرتە بارسام ەرتە وتەرمىن، ەلدەن بۇرىن بارايىن دەگەن ويمەن تان اتار اتپاستان كوشەگە شىقسام، انا جەردە، مىنا جەردە دە: «مەندىلگەر، جالداپ الاتىن كىم بار؟» — دەپ، ايعايلاپ كەلە جاتقاندار. وندايلار ءار كوشەدەن شىعىپ، بارا-بارا كوبەيە باستادى. ءبارىنىن دە ايتاتىنى سول ءسوز. ءبىرازدان - كەيىن سولاردىڭ «انىنە» قوسىلىپ، ايعايعا مەن دە باستىم. سول: «مەندىلگەر، جالداپ الاتىن كىم بار؟» دەپ ايعايلاۋمەن ءجۇرىپ بازارعا بارسام، ءوزىم سياقتىلاردىڭ ەكى جۇزدەي توبە باسىنا جينالىپ قالىپتى. ولاردان باسقا قىبىر ەتكەن جان جوق، بازارعا ەڭ ەرتە كەلەتىن مال ساتۋشىلار دا ەندى-ەندى كەلە جاتىر.
توبە باسىنداعىلار گۋىلدەسىپ، الدەنەگە داۋلاسىپ جاتقانداي ەدى، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن جاقىنداي بەرگەن كەزدە ءبارى جىم بولدى. سالەم بەرىپ ەدىم، ەكى-اق ادام ءۇپ قاتتى. ونىڭ بىرەۋى: «ە، بۇل دا بولسا ءبىزدىڭ سورىمىز عوي»، — دەپ كۇرسىندى دە، ءبىر ەڭگەزەردەي:
— ءاي، ماستەك، ەسەكشە باقىرماي اۋلاق كەت. بار، «مەندىلگەر» بولساڭ باسقا جەرگە بارىپ وتىر، — دەدى. ونىڭ كىشىلىك ەتىپ بەرگەن سالەمىمدى لاس سوزبەن قورلاعانى جانىما باتىپ كەتتى دە، قاسىنا جەتىپ باردىم.
— نە دەيسىڭ؟
— سولاي دەيمىن، ال قايتەسىڭ؟ — دەپ، ول دا تايسالماستان اتىپ تۇردى. ەندى بايقادىم، ونىڭ كوزدەرى بىرىنە-بىرى قاراپ تۇراتىن شاپىراش ەكەن. سول كەمتارلىعىن كورگەن سوڭ اشۋىم قايتىپ، تاستاي تۇيىلە قالعان جۇدىرىعىم جازىلىپ كەتتى. ءبىراق. اۋزىما كەلىپ قالعان ءسوزدى ىركە الماي:
— سولاي دەگەنىڭ ءۇشىن ءبىر كوزىڭدى ءبىر كوزىڭە قوسايىن دەپ ەدىم، اياپ تۇرمىن، — دەدىم.
سونى ايتۋىم-اق مۇڭ ەكەن، كوزى بۇرىنعىسىنان دا بەتەر شاپىراشتانىپ كەتتى دە، ول جاعامنان الا ءتۇستى.
— قاراڭدى وشىرەسىڭ بە، جوق پا؟
— بۇل جەرگە كەلگەن ادام قاراسىن وشىرەتىن بولسا، بۇرىن كەلگەن سەن ءوشىر الدىمەن.
سۇيتكەنشە بولعان جوق، قابا ساقالدى ءبىر ادام اتىپ تۇردى.
— جىگىتتەر، وسى ەكەۋىنىڭ نە ءۇشىن توبەلەسكەلى تۇرعانىن بىلەسىڭدەر مە؟ — دەپ، ول ايعايلاپ ەدى:
— جوق، بىلمەيمىز، بىلمەيمىز! — دەپ، ءبارى دە شۋ ەتە ءتۇستى.
— بىلمەسەڭدەر، تۇرىندار. مۇنداي پەيىلى تار وڭباعانداردى سويۋ كەرەك. اسىرەسە، مىنا شاپىراشتى.. تەك جۇدىرىقپەن، شاپالاقپەن، — دەدى دە، بىزگە جەتىپ كەلدى. — قانە، ەكەۋىڭ تاتۋلاساسىڭدار ما، جوق، سويىلاسىڭدار ما؟
بايقايىم، تۇرلەرى توبەلەس ىزدەپ تۇر.
— اعاتاي-اۋ، مەنىڭ جازىقسىز ەكەنىمدى ءوزىڭىز دە كورىپ تۇرسىز عوي، — دەدىم شاپىراشتىڭ قولىنان بوساعان جاعامدى ەندى ءوزىم ۇستاي الىپ.
— جوق، سەن دە جازىقتىسىڭ. جازىعىڭ سول اتامىز قازاقتىڭ «ءبىر كۇن قارنى اشقان كىسىدەن قىرىق كۇنگە دەيىن اقىل سۇراما» دەگەن وسيەتىن بىلمەگەندىگىڭ. سەن سونى بىلمەيتىندىكتەن، ءوزىن نەشە كۇننەن بەرى الۋشى تابا الماي، قارنى اشىپ، قالجىراپ وتىرعان ادامنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن كوتەرمەدىڭ. ەكىنشىدەن: ول سەنىڭ جاسى ۇلكەن اعاڭ ەدى، اعاڭدى سىيلاي بىلمەدىڭ. مىنە، سەنىڭ جازىعىڭ.
— اعاڭدى سىيلاي بىلمەدىڭ دەگەنىڭىز دۇرىس. ال، اقىلى باسىندا ەمەس، قارنىنداعى ادام ءۇشىن ايىپتاۋىڭىز تەرىس، — دەدىم.
— نەمەنە، سوندا اتالارىمىز ونى بىلمەي ايتقان با؟
— ونى ايتقان اتالارىمىز ەمەس، قارنىنان اس كەتسە، باسىنان اقىلى كەتەتىن وسى سياقتى قۇلقىننىڭ قۇلدارى.
مەنىڭ بۇل سوزىمە باسقالار كۇلسە دە شاپىراش پەن قابا ساقالدى كۇلگەن جوق. وسىمەن جانجال بىتكەندەي بولعان سوڭ، مەن ەڭ شەتتەرىنە بارىپ وتىر ەدىم، جاڭاعى قابا ساقالدى قاسىما كەلدى دە:
— شىراعىم، سەن بۇگىنشە بۇل جەردەن كەتەسىڭ، — دەدى.
— نەگە؟ — دەدىم مەن تاندانا قاراپ.
— ءوزىڭ جاڭاعى شاپىراشتى تانيسىڭ با؟
— جوق، ومىردە كورگەن ادامىم ەمەس.
— ال، ونىڭ ومىردە كورمەگەن سەنىمەن نە ءۇشىن وشتەسكەنىن بىلەسىڭ بە؟
— جوق.
— مىنە، سەن بىلمەيسىڭ، سوندىقتان سەن مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭدا. بۇل وتىرعانداردىڭ ىشىندە وزىنەن زورى بولماعان سوڭ ول ەلدىڭ ەڭ الدىمەن وتەمىن دەپ نەشە كۇننەن بەرى قارنى اش بولسا دا، كوڭىلى توق ەدى. بۇگىن وزىنەن زور سەن كەلە قالعان سوڭ، ونىڭ سول ءۇمىتى ءۇزىلىپ قالدى. بىرەۋدىڭ ريزىعىن تارتىپ الۋمەن وڭبايسىڭ، سەزدى قوي دا بار.
— مەن ەشكىمنىڭ ريزىعىن تارتىپ العالى وتىرعانىم جوق.
— تارتىپ العان ەمەي نەمەنە، ەگەر دە الۋشى بۇگىن عانا كەلگەن سەنى اكەتسە؟ سەن تۇرعاندا ءبىزدى كىم الماق؟ بۇل بايلار دەگەننىڭ اقشاسى كوپ بولعانىمەن اقىلى جوق. كۇشتىڭ بويعا قارامايتىنىن بىلمەيدى.
— نەمەنە، الۋشىلار سونداي-اق از با؟
— از عانا ەمەس، جوق. سوڭعى بەس كۇننەن بەرى ءبىر دە الۋشى كەلگەن جوق. ويلانشى ءوزىڭ، نەشە كۇننەن بەرگى كۇنگە كۇيىپ، زارىعىپ وتىرعان بىزدەر قالا بەرەمىز دە، سەن كەلە سالا ءوتىپ كەتەسىڭ. بۇل بارىپ تۇرعان قيانات ەمەس پە؟ تىم بولماسا ءبىز كورگەن كۇيدى سەن دە ءبىر كۇن كورسەڭشى.
— جارايدى، اقساقال، ولىگى كەتسەم دە شىدادىم، — دەپ، مەن كەتە بەرىپ ەدىم، قابا ساقالدى ەتەگىمنەن ۇستاي الدى.
— سەنىڭ جۇمىس ىستەيتىن اسپاپتارىڭ قايدا؟ — دەدى ول.
— اسپاپتى بايدىڭ ءوزى بەرمەي مە؟
— جوق، شىراعىم، ولار كۇشتىڭ بويعا قارامايتىنىن بىلمەسە دە، بەرمەۋدىڭ جايىن جاقسى بىلەدى. وندايلىق اقىلى بار. سوندىقتان ولار ساعان باس بارماعىن دا بەرمەيدى. مىنە، ءوزىڭ قارا، قۇر قول وتىرعان بىرەۋىمىز جوق.
مەن ەندى بايقادىم، شىنىندا، قۇر قول وتىرعان بىرەۋى جوق ەكەن. ءتىپتى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولىندا بالتا، كەتپەن سياقتى اسپاپتاردىڭ بەس-التاۋى بىردەن وتىر. اركىم ءوز شاماسىنا، ەز ەبىنە قاراي قارۋلانعان، اركىمنىڭ قولىندا ءار ءتۇرلى اسپاپ.
— مۇنى قايدان الۋعا بولادى؟ — دەدىم ءوزىمنىڭ بۇگىن وتپەيتىندىگىمدى ەندى سەزىپ.
— دۇكەندەردەن ساتىپ الاسىڭ.
— ونى ساتىپ الاتىن اقشانى قايدان الامىن؟
— شىراعىم-اۋ، ءوزىڭنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ بالتانىڭ قۇنى ءۇش سوم، ەگەر ءۇش سوم اقشاڭ بولماسا، كۇنگە كۇيمەي ۇيىڭە قايت، — دەدى دە، قابا ساقالدى تۇرىپ كەتتى.
ويلاپ قاراسام، ونىڭ اقىلى دۇرىس سياقتى. ءبىراق كۇننەن قاشىپ ۇيگە بارعاندا نە بىتىرەم، ءۇش سومدى ماعان ۇيدە كىم بەرەدى؟.. قانشا ويلانسام دا سول ءۇش سومنىڭ جولىن تابا الماي، ەندى نە ىستەرىمدى دە بىلمەي تۇر ەدىم، دۇكەن جاقتان شىعىپ قويعا قاراي جۇگىرىپ بارا جاتقان ءبىر قاساپشىنىڭ بەلىندەگى ەسكى بالتاعا كوزىم ءتۇستى. جاعالاپ وتىرىپ، ءار قويدىڭ بەلدەمەسىنە قولىن ءبىر سالىپ قالىپ جۇرگەن سول قاساپشىنىڭ قاسىنا باردىم. ونداعى ويىم قالتامدا ەكى سوم اقشام بار، سول ەكى سومعا قاساپشىنىڭ ەسكى بالتاسىن الۋ ەدى. ءبىراق ونان ەشتەڭە شىقپادى. ادام الۋشىلار جوق بولعانىمەن، قوي الۋشىلار كوپ ەكەن. تۇگىمەن جۇتاتىنداي جۇتىنىپ، اش قاسقىرداي جالاقتاعان قاساپشىلار قويلاردى توپ-توبىمەن اكەتىپ جاتىر. مەن سولاردىڭ قويدى كورگەندە قاسقىر كوزدەنىپ كەتەتىندەرىنە قايران قالىپ تۇر ەدىم، كەيىنگى جاقتان «مەندىلگەرلەردىڭ» شۋىلداعان داۋىستارى ەستىلدى.
— ا، قۇداي، بەرە گور. ءاشىر مىرزا كەلە جاتىر.
— جوق، ول ەمەس.
— تاپ ءوزى، اناۋ بىلتىرعى العان توقالى.
— ول بولسا توقالىنىڭ بەتىنە قاراي كورمەڭدەر.
— قاراسا قايتەدى؟
— تاياق جەيسىڭ دە، ۇيىڭە قايتاسىڭ.
— توقالىنىڭ بەتىندە پەردەسى بار ەمەس پە؟
— بار بولسا دا قاراماڭدار.
— ءوزى سۇلۋ بولۋ كەرەك، ءجۇرىسىنىڭ سۇلۋىن قاراشى!
— ءوشىر ءۇنىڭدى!
— بايقا، ايەلىنىڭ اياعىنا قارايمىن دەپ باسىڭا تاياق ءتيىپ جۇرمەسىن!
قالا جاقتان ەكى ادام كەلە جاتىر. ونىڭ بىرەۋى — مەس قارىن، قۇج مويىن، بۋرىل ساقالدى، قارا كىسى. ەكىنشىسى — بەتىندە پەردەسى بار، نازىك دەنەلى كىشكەنتاي ايەل. «مەندىلگەرلەردىن» ايتىپ وتىرعانى وسىلار. ءسىرا، ولار مالجاندى ادامدار بولۋ كەرەك، ات-اربانى ويداعى ءبىر ۇيدىك، كولەڭكەسىنە توقتاتىپتى دا، وزدەرى جاياۋ كەلەدى. توبەگە ورلەگەن سايىن مەس قارىننىڭ باسى ىشىنە كىرىپ كەتكەندەي كۇجىرەيگەن شۇيدەسى عانا كورىندى دە، ىڭق-ىڭق ەتكەن دىبىسى ەستىلە باستادى. بەتىن «مەندىلگەرلەرگە» قاراي بۇرعان سوڭ، مەنىڭ ولاردا جۇمىسىم بولعان جوق. بەر جاعىنان بارىپ ماناعى شاپىراشتىڭ الۋشى كەلگەن كەزدەگى ءتۇرىن ءبىر كورگىم كەلىپ ەدى، ايادىم دا بارمادىم. جاس توقالدىڭ كوز تارتاتىن دەنەسىنە كوزىم تۇسسە دە، كوڭىلىم بالتالى قاساپشىعا اۋىپ كەتتى. ول ءبىر قورا قويدان ءتورت قويدى تانداپ الىپ، مال يەسىمەن قول سوعىسا باستاعان ەكەن. الاقاندارى سارت ەتكەن كەزدە «وتىز تيىن»، «قىرىق تيىن» دەسىپ تاڭدايلارى تاق ەتە تۇسەدى. بايقاپ تۇرمىن، الاقاندار بەس رەت شارت ەتتى دە، تاڭدايلار بەس رەت تاق ەتتى. قاساپشىنىڭ ون تيىن ءۇشىن وسىنشا ۇزدىگۋىنە شوشىنىپ:
— مىنانىڭ ءتۇرى جامان ەكەن، بالتاسىن ارزان ساتا قويماس، — دەدىم ىشىمنەن. اقىرىندا ەكەۋى كەلىسىپ ەدى، قاساپشىنىڭ ەكى سومى جەتپەي قالدى. ول جەتىم قوزىداي اركىمگە ءبىر تەلمەڭدەپ زىر قاقتى. ءبىراق ەشكىم قارىز بەرەر ەمەس. قالعان داۋلەتىم ەكى سومنىڭ يگىلىگىن ەندى كورەتىن بولارمىن، مىنانىڭ قىسىلىپ تۇرعان كەزىن پايدالانىپ قالايىن دەگەن ويمەن قالتاما قول سالا باستاپ ەم، ول جەتىپ كەلدى دە:
— باۋىرىم، بىر-ەكى سوم بەرە تۇرشى، ءقازىر ەت ساتىلعاسىن بەرەيىن، — دەدى.
— بالتاڭىزدى بەرسەڭىز بەرەيىن.
ول ەكى سوزگە كەلمەستەن بەلىنەن بالتانى سۋىرىپ الدى دا:
— ءما، سەگىز سوم اكەل، — دەدى.
— نانساڭىز وسى ەكى سومنان باسقا تۇك پۇلىم جوق. ءوزى ەسكى بالتا كورىنەدى عوي، وسىنى الىڭىز دا بەرىڭىز.
— جوق، شىراعىم، مۇنداي بالتا بۇل شاھاردە جوق. مىنا ءبىر كوپ پايدادان قالاتىن بولعان سوڭ عانا بەرىپ تۇرمىن. ايتپەسە، ۇڭعىسىنا دەيىن اسىل بالتانى ون سومعا دا بەرمەس ەم. ەگەر اقشاڭ جوق بولسا، مەن ەكى سومىڭا ەسەپتەپ ەكى كۇن توياتىن ەت بەرەيىن، اكەل ەندى، قۇنى جەتتى عوي، — دەپ، ول قولىن سوزىپ ەدى، مەن:
— مۇنداي اقشا بۇل شاھاردە دە جوق. قاعازىنا دەيىن التىن اقشانى قىسىلماسام مەن دە ءبىر بالتاعا بەرمەس ەدىم، — دەدىم دە، اقشانى قالتاما سالىپ قويدىم. ول ماڭدايىنان سورعالاعان اششى تەرىن سىبانۋلى بىلەگىمەن ءبىر سىپىرىپ تاستاپ، اقشانى قايدان تابارىن بىلمەي الاقتاپ تۇر ەدى، كوزى «مەندىلگەرلەردى» اينالدىرا قاراپ، تاڭداپ جۇرگەن جاڭاعى مەس قارىنعا ءتۇستى دە تۇرا جۇگىردى.
مەنىڭ وندا ەندى جۇمىسىم بولعان جوق. وسى ادام ساۋداسى مەن مال ساۋداسىنا قاراۋدان باسقا ىستەيتىن كاسىبىم دە جوق. قويلار توپ-توبىمەن وتكەندە، ءبىزدىڭ بىرەۋىمىزدىڭ ەتپەي قالعانىمىزعا نازالانىپ تۇر ەدىم، جاڭاعى قاساپشىنىڭ:
— ساعان بالتا نە ءۇشىن كەرەك؟ — دەگەن داۋسى ساڭق ەتكىزدى. جالت قاراسام، ول جاڭاعى ءتورت قويدى اكەتە الماي، مىقشىڭداپ تۇر ەكەن.
— «مەندىلگەرلىك» ىستەيىن دەپ ەدىم، سوعان كەرەكتى اسپاپتار ساتىپ الۋعا اقشام بولماي تۇر.
— الاتىن كىسى تابىلدى ما؟
— جوق، الدىمەن قۇرال ساتىپ الۋ كەرەك كورىنەدى.
— ويبوي، اقىماق باۋىرىم-اي، مانادان بەرى سونى ايتساڭ بولماي ما؟ مەن ساعان بارلىق اسپاپتى ءوزى بەرەتىن بايدى تابايىن، سەن ول ءۇشىن مىنا قويلاردى دۇكەنگە جەتكىزىپ بەر.
— الدىمەن سول بايدى تاۋىپ بەرىڭىز، سونان سوڭ اپارايىن، — دەدىم الداپ تۇر دەگەن ويمەن. جوق، ول الداماعان ەكەن، قويدى ماعان ۇستاتا سالدى دا جۇگىرىپ بارىپ جاڭاعى مەس قارىندى بەرى الىپ شىقتى.
— مىرزا، مەن سىزگە ءبىر ءداۋ جىگىت تاپتىم. ەكى كەزى بار دەمەسەڭىز، ناعىز ءداۋدىڭ ءوزى. مەن قويدىڭ ارىق-سەمىزىن قانداي بىلسەم، جىگىتتەردىڭ ءالدى-السىزىن دە سونداي بىلەمىن. ءسوز جوق، ول ءبىر ءوزى ون كىسىنىڭ جۇمىسىن ىستەي الاتىن ادام. جالعىز-اق ونىڭ ەشقانداي اسپابى جوق كورىنەدى. وعان ۇيىڭىزدەگى ەسكى كەتپەن-بالتالاردىڭ بىر-ەكەۋىن بەرەسىز دە، ەڭبەك اقىسىنان ۇستاپ قالاسىز عوي. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، مەنىڭ ەسەبىم قاي جاعىنان بولسا دا دۇرىس شىعىپ تۇر.
ولار اۋلاقتا تۇرسا دا مەن بارلىق ءسوزىن ەستىپ تۇرمىن. مەس قارىننىڭ:
— ول قايدا؟ — دەگەن قۋانىشتى داۋسىن دا ەستىدىم.
— انە، انا تۇر.
— ءاي، بەرى كەل، — دەپ، مەس قارىن قولىن بۇلعاپ ەدى، مەنىڭ قۋانعانىم سونداي، قاساپشىنىڭ قويىن تاستاي جۇگىردىم. ول قويلار كوپ قويدىڭ ىشىنە قوسىلىپ كەتتى. سول ءۇشىن قاساپشى مەنى سىباپ باقىرىپ بارادى. مەن ونى دا ەلەگەنىم جوق، جۇگىرىپ بارىپ مەس قارىننىڭ الدىنا تۇرا قالدىم. ول باس-اياعىما كوزىن ءبىر جۇگىرتىپ ەتتى دە:
— بويداقسىڭ عوي، ءا؟ — دەدى سۇرلانىپ.
— جوق مىرزا، كەلىنشەگىم بار، — دەپ ەدىم، ونىڭ سۇرلانعان ءوڭى جادىراپ سالا بەردى. بۇل قۇبىلىستا نەندەي سىر بارىن كەيىن سەزدىم.
— بىلەگىڭدى، كورسەتشى... و، مىقتى بولعانداي ەكەنسىڭ. قانە، مىنالاردىڭ قاتارىنا وتىر، جوق، ول جەرگە وتىرما، مىنا شاپىراشتىڭ قاسىنا وتىر.
ول بۇيىرعان سوڭ امال بار ما، مانا وزىممەن جانجالداسقان شاپىراشتىڭ وڭ تىزەسىن باسا وتىرا كەتتىم. مەس قارىن بىرەسە الدىمىزدان، بىرەسە جەلكەمىزدەن كەلىپ قارادى دا:
— جىگىت، مەنەن ءبىر جىلىڭا قانشا سۇرايسىڭ؟ — دەدى.
— قۇداي ءبىلسىن، ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، — دەدىم مەن ءوز قۇنىمنىڭ قانشاما ەكەنىن بىلە الماي.
— باسقالارعا وتىز سوم بەرۋشى ەدىم، ساعان قىرىق سوم بەرەيىن. ءبىراق سەن جۇمىستى باسقالاردان ارتىق ىستەيتىن بولاسىڭ.
— باسقالاردان ون سوم ارتىق بەرسەڭىز، ارتىق ىستەيىن.
وسى ارادا شاپىراشتىڭ كەسىرى ءبىر تيە جازدادى. ول ورنىنان اتىپ تۇردى دا:
— قۇرمەتتى مىرزا، مەن سىزدەي مارتەبەلى كىسىنىڭ وتىز بەس سومىنا دا ريزامىن، مەنى الىڭىز، مىرزا! — دەپ، اياعىنا جىعىلا كەتىپ ەدى، مەس قارىن ويلانىپ قالدى.
— وتىز بەس سوم دەيسىڭ بە؟ توقتا، سەن مىنادان قارتاڭسىڭ عوي، وتىز سوم ال دا، رازى بول.
— رازىمىن، مىرزا، وتىز سومعا دا رازىمىن.
— وندا جاس جىگىت، ساعان رۇقسات، — دەپ، مەس قارىن ماعان تۇمسىعىن كورسەتتى. مەن ءدال ءبىر باسىما قونعان باقىتتان ايرىلىپ قالعانداي كۇيىنىپ وتىر ەدىم، باعىما جاس توقالدىڭ سول ساتتە كەلە قالعانى.
— مىرزا، مەن بارلىق دۇكەندى ارالاپ ون ەكى ءتۇرلى نارسە الدىم. ال ءسىز بولساڭىز ءالى ءبىر دە مالاي الماي كۇنگە كۇيىپ ءجۇرسىز، حا-حا-حا! قايتاتىن ۋاقىت بولدى عوي، — دەدى نازدانىپ.
— ماعان مىنا بىرەۋى ۇناپ تۇر، سەن دە كورشى، ءوزى كۇشتى، ءوزى ارزان.
— استاعپىرالدا، — دەدى ايەل شاپىراشتىڭ كوزىنەن شوشىپ كەتىپ، — اۋلاق، اۋلاق، اكەت مىنا پالەندى، قۇداي-اي، ساقتاي گور، تۇسىمە كىرەر مە ەكەن...
شاپىراشتىڭ نە ويلاعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، توقالدىڭ مىنا ءسوزى زىعىرىمدى قايناتىپ جىبەردى. ءبىراق، اتتەڭ زامان-اي دەپ، كىجىنگەننەن باسقا دارمەن مەندە دە جوق.
مەس قارىندا ەس جوق، ول توقالىنىڭ شوشىنعانىنان ءوزى شوشىپ، ءبىر قولىمەن ايەلىن قۇشاقتاپ ءجۇر.
— ا، ا... وندا قويايىن جانىم، قويايىن، — دەيدى قالبالاقتاپ. — تاستادىم ونى. مىنا ءبىر جىگىتتى ۇناتىپ ەدىم، قىمباتتاۋ بولىپ تۇرعانى.
— قاي جىگىت؟
— مىنا ءبىر جىگىت، — دەپ، مەس قارىن مەنى نۇسقاپ ەدى، توقال قادالا قاراپ از تۇردى دا:
— بۇل نە ءۇشىن قىمبات؟ قانشا سۇرايسىڭ؟ — دەدى.
توقالىنىڭ مەنى ۇناتىپ تۇرعانىن سەزىپ قالدى ما قالاي، مەس قارىن:
— ەلدە جوق باعانى سۇرايدى، — دەپ ايتقىسى كەلمەدى.
— ەلدە جوق بولعاندا قانشا؟ ءجۇز سوم سۇراي ما؟ — دەپ، توقال دا قادالىپ بولمادى.
— جوعا.
— جوعا بولسا قانشا؟
— قىرىق...
— وندا وسىنى ال، باسقانى الما، — دەدى دە، توقال ارباسىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. ءسىرا، تىزگىنى سونىڭ قولىندا بولۋ كەرەك، مەس قارىن ءبىر ىڭق ەتتى دە، مەنى ەرتىپ الا جونەلەدى. ارت جاقتان ماناعى قابا ساقالدىنىڭ:
— جىگىتتەر، ادال ادامعا قاشان دا جولدىڭ اشىق ەكەنىن كوردىڭدەر مە، — دەگەن داۋسىن ەسىتىپ مەن ءبىر جاعىنان ءوزىمنىڭ ادال كورىنگەنىمە، ەكىنشى جاعىنان كاسىپ تاپقانىما قۋانىپ ناساتتانىپ كەتتىم.
ءبىراق وسى ارادا تاعى ءبىر كەسەلگە ۇشىراي جازدادىم: ءبىز ارباعا ەندى وتىرا بەرگەن كەزىمىزدە ارت جاعىمىزدان جاڭاعى قاساپشىنىڭ باجىلداعان داۋسى شىقتى. جالت قاراسام، ول بىزگە قاراي جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. ءسىرا، بىرەۋلەرمەن توبەلەسكەن بولۋ كەرەك، جاعاسى دال-دال. كىمدى ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر، بىرەۋدى سىباپ كەلەدى.
— ءتۇس، قىزىلتالاق، ءتۇس جانىڭ بارىڭدا. سول قويلار ءۇشىن سەنى باۋىزداماسام با! — دەپ، ول كەلە سالا مەنى قويىپ-قويىپ جىبەردى. ەگەر دە توقالدىڭ تۇرتپەكتەۋىمەن مەس قارىن اقىرماسا، ول مەنى باۋىزداماسا دا تومپەشتەي بەرەتىن.
— ەي، قۋ تابان، سەنى جىن قاعىپ كەتكەن بە؟ مەنىڭ كىسىمدە نەڭ بار؟ — دەپ ەدى، قاساپشى مەنى تاستاي سالىپ، اتشى مەن توقالدىڭ ارالىعىندا وتىرعان مەس قارىننىڭ تىزەسىن بارىپ قۇشاقتاي الدى.
— مىرزا، قۇداي ءۇشىن، مىنا قىزىلتالاقتىڭ كوزىن قۇرتىڭىز، وتىنەمىن، قۇرتىڭىز. بۇل وڭباعان مەنىڭ ساتىپ العان قويلارىمدى ەلدىڭ قويىنا قوسىپ جىبەرىپ، انالار ءوز قويىمدى بەرمەي جاتىر، قۇداي ءۇشىن سونى الىپ بەرىڭىز.
— ولار قويىندى نەگە بەرمەيدى؟
— سەنىڭ قويىڭ ول ەمەس، مىناۋ دەپ، قايداعى ءبىر ارىق قويلاردى كورسەتەدى.
— ە، ارىق، قويىڭ ءۇشىن سەمىز قوي العىڭ كەپ جۇرگەنى ءوزىڭ دە، بار، ونداي داۋىڭ بولسا، سوتقا بار.
قاساپشىنىڭ سوتقا بارار ءتۇرى جوق، بار ءالى كەلەتىنى مەن. ءبىراق ماعان دا ەندى ءالى كەلمەي قالدى. ول: «ءاي قىزتالاق-اي»، — دەپ، تاعى ۇمتىلا بەرگەن كەزدە، مەن اربانىڭ ۇستىندە وتىرعان بويىممەن كىندىك تۇسىنان تەۋىپ جىبەرىپ، شالقاسىنان ءتۇسىردىم.
توقال ءبىر مىرس ەتتى دە:
— شولدەپ كەتتىم، ايدات! — دەدى بايىنا قاراپ.
ءبىز ءجۇرىپ كەتتىك، قاساپشى مەنى سىباپ قالا بەرد!.
مىنە، شىراقتارىم، مەنىڭ جاس كەزىمدە كورگەن قىزىقتارىم. قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىققانشا مەن مۇنداي «قىزىقتاردىڭ» تالايىن كوردىم. قايران جاستىق شاقتى مەن وسىلاي وتكىزدىم. ونى قىزىق دەيسىندەر مە، جوق الدە قىرسىق دەيسىڭدەر مە، ەرىك وزدەرىڭدە.
— ال توقالمەن ارالارىڭىزدا دا ەشقانداي قىزىق بولعان جوق پا؟
— وي، شىراعىم-اي، ول سايقالدىڭ قاسىرەتىن دە از تارتقانىم جوق-اۋ مەن.
— قالايشا، ول ءسىزدى سۇيەتىن سياقتى ەدى عوي؟
— ونى سەن سۇراما دا، مەن ايتپايىن، — دەدى اۋىر كۇرسىنىپ.
— ونى سەن سۇراما، مەن ايتپايىن...
مەن سۇرايتىن ەدىم دە ول ايتاتىن ەدى، ويىمىز باسقاعا اۋىپ كەتتى دە، اڭگىمەمىز ءۇزىلىپ قالدى.
قارسى الدىمىزدا ءبىر بەلەس جاتقان-دى. سول بەلەستىڭ تومەنگى تۇسىنان بۇرق ەتىپ قالىڭ شان، شىقتى. بۇل كەزدە جەل تىنا قالعان ەدى. تالايدان بەرى جاۋىن كورمەي، كەۋىپ جاتقان شەل توپىراعى ساعىمداي بۇلدىراپ اسپانعا كوتەرىلگەن ەكەن، قارتەكەڭنىڭ كوزىن تارتىپ، كوڭىلىن اۋدارىپ اكەتتى.
— بالالار، انانى ادام دەۋگە بەتى تەرىس، قۇيىن بولار، و؟ — دەدى ول، كەزىنە ءوزى سەنە الماي.
— ءيا، قۇيىن عوي، — دەدى ەرالى.
— جوق، قۇيىن ەمەس، — دەپ، ناعاشىبەك تالاسا كەتتى، — شاپقان اتتىڭ شاڭى، ءوزى بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ، جوق ەكەۋ...
بۇل كەزدە جاڭاعى ءبىزدىڭ قۇيىن دەگەنىمىز بىرتە-بىرتە قويۋلانىپ، سوزىلا تۇسكەن ەدى. ناعاشىبەكتىڭ ەكى جەردەن تۇيدەكتەلگەن شاڭعا قاراپ ايتقان مەجەسى دۇرىس ەكەن. شۋماقتالعان شاڭ سوزىلعان بويىمەن ءبىزدىڭ الدىڭعى تۇسىمىزعا كەلگەندە باران اتتى ەكى ادام كورىنە كەتتى. ولار بىزگە بۇرىلماستان، وڭتۇستىك جاقتا تۇرعان يەسىز تاۋلارعا قاراي اعىزىپ ەتە شىعىپ ەدى:
— اپىر-اۋ، اناۋ بىرەۋى ءبىزدىڭ كۇرەڭ ايعىر عوي. جىلقىعا قاسقىر تيگەن ەكەن عوي، — دەدى دە، قارتەكەڭ شابا جونەلدى. ونىڭ سوڭىنان ەرالى دا كەتتى.
قارتەكەڭنىڭ بار سوزىنە سەنسەم دە، ەكى ءتۇرلى سەبەپپەن، ءدال وسى سوزىنە سەنگەنىم جوق، بىرىنشىدەن، ءبىز ولاردى كەمى بەس شاقىرىمداي جەردەن كوردىك. ەكىنشىدەن، ەكەۋىنىڭ دە اتى باران. جىلقىنىڭ بارانعا قوسىلاتىن ون شاقتى ءتۇرى بار. سونشا جەردەن ونىڭ ەشقايسىسىن دا ايىرۋ مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە، كۇرەڭ مەن جيرەندى، تورى مەن كەردى ايىرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ويىمدى ناعاشىبەككە ايتىپ ەدىم، قارتەكەڭنىڭ جالعان ايتپايتىنىنا سەنسە دە، وسى سوزىنە ول دا سەنگەن جوق. جىلقىنى تۇسىنەن عانا ەمەس، جۇرىسىنەن، اسىرەسە، اياق تاستاسىنان تانۋعا بولاتىنىن ەكەۋمىز دە بىلمەپپىز.
— قارتەكەڭ كەشەگى قاسقىردا كەتكەن كەگىن بۇگىن قايتارادى. الىستان بولسا دا قىزىعىن كورسەك قايتەدى؟ — دەگەن ناعاشىبەكتىڭ نيەتىن مەن دە تەرىس كورمەي، جۇگىرتە جونەلىپ بەلەڭگە شىعىپ ەدىك، ولار ۇزاپ كەتكەن ەكەن. تەك وڭتۇستىك جاقتىڭ ءار تۇسىنان شاڭ بۇرق-بۇرق ەتەدى.
تومەندە قالىن جىلقى جاتىر. ءسىرا، قارتەكەڭنىڭ جاڭاعى كۇدىگى دۇرىس بولۋ كەرەك، جىلقىلار قاسقىر تيگەندەي شوعىرلانىپ قالىپتى. بۇل ءبىر تالاس وزەنىنە تومەن سوزىلىپ جاتقان بەكتەر ەكەن. سول بەكتەردىڭ وزەن جاق جيەگىنە جىلقىشىلاردىڭ كيگىز ۇيلەرى تىگىلگەن. ءار وتاردىڭ ۇيلەرى ور جەردە بولعانىمەن، ىشەر سۋى ءبىر جەردە ەكەنى قوراجاي قونىسىنان كورىنىپ تۇر. ءبىز اتتىڭ باسىن قۇدىققا جاقىنىراق تۇرعان ورتاداعى بوز ۇيگە قاراي بۇردىق.
الدىمىزدا داڭقتى تالاس ولكەسى جاتىر. كوڭىل، شىركىن، قانداي نازىك، مانادان بەرى سۋسىز شەلدى كەزىپ كەلگەندىكتەن بە، تالاستىڭ كەڭ القابى بىزگە الاتاۋدىڭ المالى ساياسىنداي كورىنىپ كەتتى. اتتەڭ، كەزى كەلمەي جاتىر، كەزى جەتسە، سەگىز اي بويى ماۋەلەپ تۇراتىن جەمىستى ەلىمىز وسى ولكەدە دە ەسىرەر ەدى دەگەن ويمەن كوزدى الىسقا جىبەردىم.
كوز ۇشىندا مويىنقۇمنىڭ كوكشەقۇم اتالاتىن بەرگى بولەگى مۇنارتىپ تۇر. سول قۇم مەن ءوزىم كەلە جاتقان وسى جيەكتىڭ اراسى جيىرما، جيىرما بەس كيلومەتردەي بار. قۇشاعىن وسىنشا كەڭ جايىپ جاتقان تالاس القابى مەنىڭ ءبىر كوزدەگەن - جەرىم. قازىرگى كەزدە گ ۇلى سولىن قالسا دا، قاشان قار كەلىپ باسقانشا، كوركىن كۇزگە بەرەر ەمەس. ونىڭ كۇرە تامىرى سەكىلدەنىپ تالاستىڭ وزەنى جاتىر. بۇل دا مەنىڭ نىسانامدا. ءوزىن قىرعىز بەنەن قازاقتىڭ ىرىسى كورەتىن الاتاۋدىڭ بۇل تەنتەك دارياسىن وسى تۇستان ءبىر بايلاسام...
سول وزەننىڭ بويىنداعى ونداعان كولحوزدىڭ ساۋلەتتى قالاسىنا جاقىنداعان سايىن كەلەشەكتەن كۇتكەندەرىم جاقىنداپ كەلە جاتقانداي سەزىنەم. اق كىرىشپەن سىلانعان ادەمى ۇيلەر باتار كۇنمەن باسەكەلەسكەندەي كوزدى وزىنە تارتىپ الدى. كەيبىر كولحوزدىڭ شاڭقان ۇيلەرى ءزاۋلىم اعاشتاردىڭ اراسىنان وزىڭە ۇرلانا قاراعان كەيبىر سۇلۋدىڭ كوزىن ەلەستەتەدى. اعاشتىڭ كوركى جاپىراق بولسا، قالانىڭ كوركى اعاش ەكەنىن وسى كورىنىستەن دە سوزىنە تۇسەسىڭ. اسىرەسە ءدال ورتاداعى «بىرلىك» كولحوزى مەن وعان جالعاس «بوستاندىق» كولحوزىنىڭ جەمىس اعاشتارى بۇل ولكەنىڭ كەلەشەگىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتكىزگەندەي.
باتىس جاقتا جالعىز تۇرعان قوقىر شوقىمىن كولەڭكەسى وزەننىڭ ۇستىنەن كوكتەي ەتىپ، كوشەنىڭ قۇمىنا قاراي ەڭكەيىپ بارادى. كەشكى اۋىلدىڭ ەجەلگى كوركى شۋدالانا كوتەرىلگەن كوك الا ءتۇتىن قازان بايلىعىن كورسەتكىسى كەلگەندەي كەسەك-كەسەگىمەن بۋداقتاپ، سۇرعىلت اسپاندى قۇشىپ جاتقان سەكىلدەنەدى.
— ءتۇتىننىڭ دە سۇلۋ كورىنەتىن شاعى بولادى ەكەن-اۋ! قاراشى، دوسىم! كولبەي ۇشقان كوك ءتۇتىننىڭ جەلسىز تىنىق قوڭىر كەشكە ادەمى ءوڭ بەرىپ تۇرعانىن، — دەپ ەدىم، ناعاشىبەك ءدال ءبىر سونى ءومىر بويى ويلاۋمەن شارشاعانداي اۋىر ءبىر كۇرسىندى دە:
— جاراسقان ەدى عوي. ءبىزدىڭ زاماننىڭ كوشىنە جاراساتىن سۇلۋلىق بار زاماننىڭ، بار ەلدىڭ كوشىنە جاراسا بەرەتىن ءتۇتىن ەمەس، ءيليچتىڭ شامى عوي. اسىرەسە وسىنداي الىس تۇكپىردە جاتقان اۋىلداردىڭ كەشى ءۇشىن ونان اسقان سۇلۋلىق بولا قويماس ەدى.
— ءيا، دارمەنى ازداردىڭ ارمانى قاشاندا ۇلكەن، — دەپ ەدىم، ول مەنىڭ بۇل سوزىمە شامدانىپ قالدى.
— دارمەنى ازىڭىز قالاي؟
— سەندەردەن ەكى ەسە كەدەي ەڭبەكشى قازاق اۋدانىندا ءيليچتىڭ شامى جانبايتىن ءبىر ءۇي جوق. ال ونداي شام سەندەردىڭ كەڭسەلەرىڭدە دە جوق. وعان كىنالى كىم؟
— كىنا ايتىسىپ قايتەمىز. ەگەر كىنالاسار بولساق، مەن جەڭەمىن دە، ءسىز جەڭىلەسىز عوي، — دەدى ول ءوزى كۇلمەسە دە كوزى كۇلىمدەپ.
— كەۋدە شىركىن-اي، ءا؟
ول مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى «ءور كەۋدە» مانىسىمەن تۇسىنسە دە كوڭىلىنە كىدى العان جوق، تاماعىن ءبىر كەنەپ الدى دا، سويلەي جونەلدى.
— مەنى ءدال بۇگىن سىزگە ەرتىپ تالاستىڭ بويىنا اكەلە جاتقان دا سول كەۋدە. قاراڭىز، — دەپ، اتسوعارىن العا قاراي كوتەردى. — الدىڭىزدا سوناۋ قىرعىزدىڭ الاتاۋىنان قۇلاي اعىپ، ىرزىعىن ەكى ەلگە بىردەي شاشىپ تالاستىڭ وزەنى جاتىر. سول وزەنگە سىزدەردىڭ وي بولمەگەندىكتەرىڭىزدەن وسى ۋاقىتقا دەيىن اتام زامانعى ماي شامنان ءالى قۇتىلعانىمىز جوق. وسىعان كىنالى كىم، ءبىز بە، جوق سىزدەر مە؟
— وزگەدەن كىنا ىزدەگەنشە سوعان جەتەر جولدى ىزدەۋ كەرەك ەدى عوي.
— ءبىز كەپتەن بەرى ىزدەنۋدەمىز. ءبىراق تالاستىڭ بىزگە جەتەتىن سۋىنىن، السىزدىگى ءبىزدى السىرەتىپ تۇر. توقتاڭىز، مەن ايتىپ بولايىن. تالاستىڭ سۋىن جوعارعى جاقتاعى ەلدەر ءبولىپ-بولىپ اكەتەدى دە، بىزگە جەتكەن از سۋى جازدىگۇنى تارتىلىپ قالادى. اسىرەسە، ءبىزدىڭ ەلەكتر ستانسياسىن سالامىز دەپ جۇرگەن جەرىمىزدە سۋ قالمايدى. سوندىقتان ەڭ الدىمەن وزەنگە بوگەت سالۋ كەرەك. ءقازىر سول بوگەتتى سالۋعا كىرىسىپ جاتىرمىز. ال، ەندى كەشە وسى اۋداننىڭ جەرى مەن سۋىن زەرتتەۋگە ءسىز باستاعان ۇلكەن ەكسپەديسيا كەلەتىنىن ەستىگەننەن بەرى ماعان مىنانداي ءبىر وي كەلىپ ءجۇر.
— قانداي؟
توقتاڭىز، مەن سىزگە ءبارىن دە ايتىپ بەرگەلى كەلەمىن. مىنا تالاستىڭ سۋى وسىدان ەلۋ كيلومەتر جەردەگى ءۇشارالدىڭ تۇسىنا جەتە بەرە قۇمعا ءسىڭىپ جوق بولادى. كوكتەمدە كولدەي شالقىپ جاتقان سۋدان كوك تيىندىق پاي دا كورمەيمىز. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، نەگە بىزدەر سول ۇشان تەڭىز مول سۋدى دالاعا جىبەرەمىز؟ بىزدەر ونى بايلاپ الىپ، سول ءۇشارالدىڭ تۇسىنان نەگە ۇلكەن كول سالمايمىز! ەسىڭىزدە بولسىن، مەن مۇنى ءبىر عانا ەلەكتر ستانسياسى ءۇشىن ايتىپ كەلە جاتقانىم جوق، ءبىزدىڭ اۋداننىڭ نەگىزگى كاسىبى — مال ءوسىرۋ، وسى وزەننىڭ بويىندا ءبىزدىڭ جيىرما التى كولحوز، ەكى ۇلكەن سوۆحوزىمىز بار. ول سوۆحوزداردىڭ ەكەۋى دە قاراكۇل، قوي سوۆحوزى، ەكەۋى دە بۇكىل وداققا بەلگىلى ۇلكەن سوۆحوز. سول جيىرما التى سوۆحوزدىڭ كۇشى ەرتەڭگى كۇنى جيىرما التى سوۆحوزدىڭ كۇشىندەي بولاتىندىعىنا داۋ تاعى جوق. ول ءۇشىن بىزگە كورەر. تەحنيكانىڭ كۇشى كەرەك. ول ءۇشىن مال شارۋاشىلىعىنىڭ ماشينالى ستانسياسى كەرەك. كول، اسىرەسە، سول ءۇشىن كەرەك. ەگەر دە كولىمىز بولسا، وسى كوز جەتپەستەي كەڭ الا ىرىسىمىزدىڭ قاينار كوزى. سوندىقتان مەن سىزدەن وسى ساپار ءۇشارالدى كورە كەتۋىڭىزدى سۇرايمىن، ال ەلەكتر ستانسياسىن سالاتىن جەرىمىزدى كورمەيمىن دەسەڭىز دە كورەسىز، ويتكەنى ول قاق جولىڭىز.
— ە، ءوزىڭ قويشىلارعا ءۇي ىزدەۋ ءۇشىن ەمەس، ماعان جۇك ارتقالى كەلەدى ەكەنسىڭ عوي.
— ونداي ءۇيدى كابينەتتە وتىرىپ-اق، تابامىز عوي. قاراۋىنداعى ادامداردىڭ جايىن ويلاماعان باستىقتاردىڭ قۇلاعىن تەلەفونمەن ءبىراز شىڭىلداتسام، ۇيدەن دە زورى تابىلادى. ول كۇندەلىك شارۋا. ال سىزگە ايتىپ كەلە جاتقانىم ماڭگىلىك.
ونىڭ ءسوزىن وڭ جاق بۇيىرىمىزدەگى سالادان شىعا كەلگەن قارتەكەڭ ءبولىپ جىبەردى. ونىڭ الدىندا وق بويى جەردە ءبىر ۇلكەن قاسقىر كەلە جاتىر. قاسقىردىڭ ەسىنىڭ شىققاندىعى سونداي، قارسى الدىنداعى بىزدەردى كورەر ەمەس، قۇيرىعىن قىسىپ الىپ، زىتىپ كەلەدى. ءبىراق، جانى قىسىلعانمەن، ءالى تىڭ ەكەن. جاۋدى كورسەك قانىمىزدىڭ قىزىپ كەتەتىن ادەتى عوي، قۋىپ جەتە المايتىنىمىزدى بىلە تۇرا ءبىز دە ۇمتىلىپ كەپ قالىپ ەدىك، ول زىمىراپ كەتتى. دەگەنمەن قارتەكەڭنىڭ قۇتقاراتىن ءتۇرى جوق، داۋسىنىڭ وزىمەن-اق قايىراتىن ءتۇرى بار، كۇندەي كۇركىرەپ، ناجاعايداي اعىپ بارادى. ءبىز ءبىراز جەرگە دەيىن ەرە تۇستىك تە، قاراسىن كورە الماعان سوڭ اتتىڭ باسىڭ جىلقىعا قاراي قايتا بۇردىق.
— ءيا، بۇل قاسقىر دەگەن دە ۇلكەن جاۋ، — دەدى ناعاشىبەك تاعى دا ءبىر ارمانىن ايتقىسى كەلگەندەي كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ، — وتكەن جىلى ءبىر كولحوزدىڭ قاسقىرعا جەگىزگەن قويىن ەسەپتەسەك، ءبىر جىلدا ەلۋگە جەتىپتى. ەگەر دە ءار كولحوزدان ەلۋ قوي قاسقىردىڭ اۋزىندا كەتە بەرسە، بۇكىل قازاقستاننان ءبىر جىلدا ءۇش ءجۇز ەلۋ مىڭ قوي ورىنسىز شىعىن بولادى ەكەن. ال بىزدەر وسىنشا مالدىڭ ىسىراپ بولىپ جاتقانىن ەسكەرمەيمىز.
— ەسكەرگەندە نە ىستەۋ كەرەك؟
— قۇرتۋ كەرەك قاسقىردى.
— قۇرتۋ كەرەك بولسا اڭشىنى نەگە ۇيىمداستىرمايسىزدار؟
— اڭشىلارىمىز بار! ءبىراق ولارعا بوي بەرەتىن ءتۇرى جوق. سوندىقتان جىلىنا ەكى مەزگىل ون كۇندىك جاريالاپ، جاپپاي اتتانىس جاسالماسا قاسقىر قۇرىمايدى. ەڭ الدىمەن جازعا سالىم كۇشىگىن قىرۋ كەرەك، سونان كەيىن كۇزدىگۇنى قار تۇسكەن كەزدە ۇتىلاپ قۋسا اتتىڭ دا تۇگى كەتپەيدى، قاسقىر دا قۇريدى.
بۇل كەزدە ءبىز جاڭاعى بوز ۇيگە جاقىنداعان ەدىك، ناعاشىبەك ەندى قاسقىر جايىن تاستاي بەرىپ اقىرىن كۇبىرلەي باستادى.
— دادەباي دەيتىن باتىرىمىزدىڭ ءۇيى. قاسقىر قۋا كەتپەسە ۇيىندە بولار، سوعا كەتەيىك.
— دادەباي دەيسىڭ بە؟ — دەپ، مەن اتتىڭ باسىن تارتىپ تۇرا قالدىم.
— ءيا، ايتپاقشى ءسىزدىڭ داراباي دەپ جۇرگەنىڭىز سول بولىپ جۇرمەسىن؟
— جوق، مەن ەسكى جازۋدى جاقسى تانيمىن.
— مەن ول كىسىنىڭ قولىن دا تانۋشى ەدىم. قالتاڭىزدا بولسا بەرە تۇرىڭىزشى.
قالتا داپتەرىمنىڭ اراسىنان الىپ ءبىر قارادىم دا، ناعاشىبەككە ۇسىندىم.
ول قاعازداعى سوزدەردى داۋىستاي تۇرىپ وقىپ شىقتى دا:
— جازۋدىڭ داراباي بولىپ جازىلعانى راس. ال مۇنى جازعان كىسىنىڭ وسى دادەباي ەكەنى تاعى راس، — دەدى. قاعازدى قايتا الىپ. قالتاما سالىپ قويدىم، ۇندەگەنىم جوق، ول مەنىڭ سەنە الماي كەلە جاتقانىمدى وسىدان سەزدى دە: — وعان سەنە بەرىڭىز، — دەپ، شىرەنە تۇرا قالدى. — داكە! — دەپ، داۋىستاپ تا جىبەردى. ءۇن قاتقان ەشكىم بولعان جوق. ونىڭ كەيدە وزىنە-وزى سەنبەي قالاتىن مىنەزى بولۋ كەرەك، ءوز داۋسىنا ءوزى سەنبەگەندەي، — ءاۋ، بۇل ۇيدە كىم بار؟ — دەپ، بۇرىنعىدان دا قاتتىراق ءۇن شىعارىپ ەدى، داۋسى بارقىراپ كەتتى. ءبىراق ول قانشا ايعايلاسا دا، جاۋاپ قاتقان ەشكىم بولعان جوق. ەڭكەيە بەرە كيىز ەسىكتى كوتەرىپ ءتورت بۇرىشتى جاسىل قۇلىپتى كورگەن سوڭ بارىپ ونىڭ كوڭىلى تىندى.
— داكەڭ قاسقىردىڭ سوڭىندا، بالالارى وقۋدا، جەڭگەي جىلقىدا ەكەن. ءجۇرىڭىز، قارتەكەڭ كەلگەنشە جىلقىسىن كورە تۇرايىق.
ونىڭ قارتەكەڭدى يە ءۇشىن توسقىسى كەلگەنىن سەزسەم دە، ۇندەگەنىم جوق. ويتكەنى مەن دادەبايدى توسۋىم كەرەك. ەكەۋمىز ەكى ويدىڭ ۇشىن ۇستاپ ماناعىدان گورى جازىلا جايىلىپ، ءبىر دالانى تەگىس الىپ جاتقان قالىق جىلقىعا قاراي بەتتەدىك.
قارتەكەڭ باسقاراتىن فەرمانىڭ بار جىلقىسى وسى جەردە ەكەن. ونىڭ بەرگى شەتىندە بولەك جاتقان دادەباي قارتتىڭ جىلقىسى. قىلشىعىنا شاڭ جۇقپاستاي بولىپ سەمىرگەن جىلقىلار مايدان جۇرە الماي ىرك-ىرك ەتىپ قۇبىلاعا قاراي بەتتەپ بارادى. جەلگە قارسى جۇرە جايىلعان كەيبىر جىلقىلاردىڭ الدىن كەس-كەستەپ، كەيدە كەيىن سەرپىپ تاستاپ ءبىر ايەل ءجۇر.
— كوردىڭىز بە، ءبىزدىڭ جەڭگەيلەر بۇرىنعىنىڭ جەلەكتى نايزا ۇستاعان باتىرى، بۇگىنگىنىڭ مامانى. ولار ءجۇز جىلقىنىڭ ءبىر تۇندە نەشە گەكتار جەردىڭ ءشوبىن جەيتىنىنە دەيىن بىلەدى. ءبىراق مۇنداعىلاردىڭ ءبارى دە قارتەكەڭنەن ءتالىم العان، ءبارى دە ءقازىر قاناعاتسىز. سونىڭ ءبىرى — ءدال وسى جەڭگەي. جوق، مەن شىن ايتىپ كەلەمىن. وتكەن جازدىگۇنى وسىلارعا كەلىپ، الداعى جىلدان باستاپ كولحوز شارۋاشىلىعىن قالاي ەلەكترلەندىرۋ جايىندا بايانداما جاساپ تۇر ەدىم، وسى جەڭگەي ۇشىپ تۇرە كەلىپ: «ءبىز سيىرشىلاردان كەمبىز بە، ولار سيىردى ەلەكترمەن ساۋعاندا ءبىز بيەنى نەگە ەلەكترمەن ساۋمايمىز؟ ءبىز ەگىنشىلەردەن كەمبىز بە، ولاردىڭ ۇيىنە بەرىلەتىن ەلەكتر ءبىزدىڭ كيگىز ۇيگە نەگە بەرىلمەيدى؟» — دەمەسى بار ەمەس پە.
— كيگىز ۇيگە! — دەدىم مەن جات حابار ەستىگەندەي وعان جالت قاراپ.
— ءيا، كيگىز ۇيگە.
— سەن نە دەدىڭ؟
— مەن بولادى دەدىم. مۇمكىن، بۇل تەز ارادا بولا قويماس، ءبىراق، ءتۇبى بولاتىندىعى ءسوزسىز. سولاي ەمەس پە؟
مەن بۇل جونىندەگى ويىمدى اشقانىم جوق. تەك جازعى كەشتە جەكە پروجەكتور ارقىلى جارقىراي تۇرعان جايلاۋ ءتۇنىن، كولحوزشىلاردىڭ ساۋلەلى ءساندى ۇيلەرىن كوز الدىما كەلتىرىپ، سوعان قىزىعا قارادىم.
بىزگە قاراي باسىندا ءتۇبىت ءشالى، ۇستىندە قارا ءپۇلىش پالتوسى بار جاڭاعى جىلقىشى ايەل كەلە جاتتى.
— بۇل كىمنىڭ ايەلى؟،
— سول دادەبايدىڭ ايەلى. داكەڭ قارتەكەڭنەن ون جىلدان بەرى ۇيرەنگەنىن جەڭگەيگە ون-اق ايدا ۇيرەتتى.
ناعاشىبەكتىڭ سوڭعى ءسوزىن جەڭگەي الىستا كەلە جاتسا دا ەستىپ قالعان ەكەن. جارقىن ءجۇزى جايدارى ادام ەكەنىن الىستان كورسەتىپ، الىستان داۋىستادى.
— ناعاش-اۋ، داكەڭدى دارىپتەي بەرمەسەيشى، ۇيرەتۋدەن ەمەس، ۇيرەنۋدەن عوي، — دەدى ول كۇلىمسىرەپ.
جىلقىشى ايەلدىڭ بۇل سوزىنە سۇيسىنگەنىمنەن، بەيتانىس ادام بولسام دا، سىپايىلىق، جاساپ تۇرا المادىم، ناعاشىبەكتىڭ مەنى تانىستىرعان ءسوزىن دە توسىپ تۇرعانىم جوق: «باعارىڭىز كوبەيسىن، جەڭگەي. دۇرىس ايتاسىز، ءبىزدىڭ ۇيرەتۋدەن گورى، ۇيرەنۋىمىز جەتپەي جاتىر»، — دەدىم.
جىلقىشى ايەل مەنىڭ جاقسى تىلەك سوزىمە العىسىن ايتتى دا:
— قانە، ۇيگە جۇرىڭىزدەر، شال دا كەلىپ قالار، — دەپ، جاڭاعى ءوزىمىز سوعىپ وتكەن بوز ۇيگە قاراي ەرتىپ ءجۇردى.
— ول كىسى قايدا كەتكەن؟
— ە، وسىندا ءبىر توپ قاسقىر كەلىپ ەدى، — دەدى دە، جەڭگەي اتىنىڭ باسىن كەنەت تەجەپ، قالتاسىنان ءبىر بۋدا كىلتتى سۋىرىپ الدى. — ناعاش، مىنا كىلتتى الىپ، كىسىنى ۇيگە اپارا بەر، مەن جىلقىنى ءبىر قايىرىپ تاستاپ كەلەيىن.
— ۇيىڭىزدەگى بار تاماقتى ءىشىپ قويامىز عوي، — دەدى ناعاشىبەك قالجىڭداپ.
— وي، ءتايىرى-اي، تاماقتى ايايتىن بولسام، كىلتتى بەرەم بە؟ شەلدەسەڭدەر ۇيدە شۇبات بار، ۇيالماي قۇيىپ ىشە بەرىڭدەر. جالعىز-اق كەرەگەدە قىستىرۋلى تۇرعان . ءبىر نارسەگە قىزىقپاساڭدار بولدى.
— ول نە؟
— بۇگىن عانا ءبىر قاسقىر ىشىك تىگىپ قويىپ ەدىم، قىستىگۇنى جىلقى كۇزەتكەندە ماعان كەرەك ەدى.
— ەگەر دە ءبىر ىشىككە بورىشتى بولساڭىز وعان قىزىقپاي-اق قويايىن.
— وندا داكەڭە ايت. ەندىگى سوققان قاسقىرلارىنىڭ تەرىسىن ساعان ارناسىن، ءوزىم تىگىپ بەرەيىن. ءما، مەن كەشىگىپ قالدىم.
— ويناپ ايتامىن، بارا بەرىڭىز، ءبىز قۇدىقتارىڭىزدى كورە تۇرامىز.
مۇنان كەيىن جەڭگەي دە تالاسقان جوق. ۇزاپ بارا جاتقان جىلقىعا قاراي جورتا جونەلدى.
ءبىز بوز ۇيگە قايتا كەلىپ، اتتى بەلدەۋگە بايلادىق تا، جيەگىندەگى بالشىعى كىشىگىرىم توبەدەي بولىپ جاتقان قۇدىقتىڭ قاسىنا كەلدىك. قۇدىقتىڭ ءۇستىن قالىڭ تاقتايلارمەن جاۋىپ، قاق ورتاسىنان سۋ الاتىن تەسىك قانا قالدىرىپتى. بۇل ءارى قۇدىققا مال ءتۇسىپ كەتپەۋدى، ءارى سۋدىڭ تازا بولۋىن ويلاعان ۇقىپتى ادامداردىڭ ءىسى ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. جيەگىندەگى توبەدەي بالشىعىنا قاراپ قۇدىقتىڭ تەرەڭدىگىن قانداي سەزسەم، تەرەڭدەگى سۋدى قاۋعامەن تارتۋدىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىن ويلاپ، وسىنداي قۇدىققا دا تەحنيكانىڭ كۇشىن جۇمساي باستاعان جاڭا ادامداردىڭ كورەگەن ويىنىڭ تەرەڭدىگىن دە سونداي سەزىپ تۇرمىن. ءبىراق مىنالاردىڭ جىلقىنى سالقىن، قۇدىق سۋى بار تالاستىڭ وزەنىنەن سۋارماي وتىرعاندارىنا تۇسىنگەنىم جوق. ونى ءوزىم ويلاپ تابا الماعان سوڭ ناعاشىبەكتەن سۇراپ ەدىم، ول وزەن جاعاسىنىڭ ءدال ءقازىر تاقىر ەكەنىن، جىلقى سۋ ىشىسىمەن اۋزى شوپكە تيمەسە ىشكەنى ىرىڭدەي بولىپ كەتەتىنىن ايتتى دا:
— قاي جەردە، قاي كەزدە بولسا دا قۇدىقتىڭ قاجەت ەكەنىن ەندى اڭعارعان بولارسىز، — دەدى.
— مەن دەگەن قاعاز ەمەس قوي، سونى ويلاپ كەلەشەك ءۇشىن كەرەك دەگەنىمنىڭ ءبارىن داپتەرىمە جازىپ كەلەمىن. سونىڭ ءبىرى بولىپ ناعاشىبەكتىڭ وسى ءسوزى دە جازىلدى. وعان قوسا — كۇزگى، قىسقى قۇدىقتارعا جەلدىڭ كۇشى پايدالانسىن، — دەگەن ءسوزدى دە جازدىم.
وسى كەزدە سىرت جاعىمىزدان اتتىڭ ءدۇرسىلى ەستىلدى. جالت قاراسام، جورعالى بىرەۋ بىزگە جاقىنداپ قالعان ەكەن.
— ە، ىزدەگەن كىسىمنىڭ ءوزى كەلە جاتىر، — دەدى ناعاشىبەك قۋانىشتى كەسكىنمەن.
— بۇل كىم؟
— بۇل وسى «چكالوۆ» كولحوزىنىڭ باستىعى مۇسىرالييەۆ بايقوشقار دەيتىن باتىر. اتتەڭ، 23 جىلعا دەيىن بايلاردىڭ جىلقىسىن باعامىن دەپ ءجۇرىپ وقي الماي قالعان. ايتپەسە، كوزگە قوراش كورىنگەنمەن، سوناۋ تورسيعان شەكەسى تولعان اقىل.
ناعاشىبەكتىڭ ءبىر قاسيەتى جۇرتتىڭ بارىمەن دا اشىنا جاي ادامدارشا سويلەسىپ، ايتقانىن ورىنداتا بىلەدى ەكەن. ول اتتان تۇسە سالا قول الىسىپ امانداسقان بايقوشقارعا تۇرىنەن ەشتەڭە سەزدىرمەستەن:
— باكە، مۇنىڭىز قالاي؟ «الا جازداي ءان سالىپ، ولەڭنەن قولىم ءتيدى مە» دەپ جۇرگەنىڭىز، — دەدى.
وسى كۇنگى بار قازاقتىڭ بالا كەزدەن باسىنا اباي سالىپ بەرگەن كرىلوۆتىڭ وسى ءسوزى بايقوشقاردىڭ باسىندا دا بار ەكەن. ول سول ۇلى ادامدار وسى ءسوزدى شەگىرتكەگە ەمەس، مەن سياقتىلارعا ايتقان-اۋ دەگەندەي مىرس ەتتى دە:
— ە، «الا جازداي ءان سالساڭ، سەلكىلدە دە بيلەي بەر» دەگەلى كەلگەن ەكەنسىز عوي، — دەدى.
— ءدال ايتتىڭىز. الدىمەن تانىسىڭىز، — دەپ، ناعاشىبەك مەنى وعان تانىستىرىپ الدى دا، — مەن سىزگە سولاي دەگەلى كەلدىم. ءاندى كىم ايتسا، سول سەلكىلدەسىن، سول بيلەسىن. تاقىر مۇزدىڭ ۇستىنە وتىرىپ الىپ بيلەسە دە مەيلى، — دەدى.
بايقوشقار يىعىن قومپاڭ ەتكىزىپ تاعى ءبىر مىرس ەتتى.
— تاقىر مۇزعا وتىرۋدى بايقوشقار ۇمىتقالى قاشان. راس، ەكى ايعا سوزىلعان دۋماننىڭ قىزۋىمەن ءجۇرىپ، بىر-ەكى ءۇيدىڭ تۋىرلىعىن ۇمىتىپ كەتىپپىن. ءبىراق باسقا بولماسا، ول ءۇشىن قينالىپ، قىنجىلاتىن مەن جوق.
ناعاشىبەك سۋىق تۇسپەن جالت قارادى.
— ەگەر دە سول ەكى قويشىنىڭ ارقاسىنان اياز وتەتىن بولسا قينالارسىز.
— اياز الدىمەن ءوزىمدى قۇلاتىپ بارىپ ولاردى سوعار، ايتپەسە سوعا الماس.
— مەن سىزدەن بوس ءسوزدى تاستاۋىڭىزدى سۇرايمىن.
— بوس ءسوز ەمەس، ەكى قويشىنىڭ كيگىز ءۇيىن بىرىكتىرىپ جىبەرىپ ەدىم، بىرەۋىنە ءبۇپ-بۇتىن ءبىر ءۇي شىعا كەلدى. ەكىنشىسىنە ءوز ءۇيىمدى بەردىم.
بۇل سوزگە ىشتەي قۋانا تۇرا ناعاشىبەك ءتۇسىن وزگەرتكەن جوق.
— ءوز ءۇيىمدى.
— ونىڭ تاڭداناتىن نەسى بار؟
— سىزگە ەمەس، ءسىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەيگە تاڭدانىپ كەلەمىن. الدە ءسىز ول ءۇيدى جەڭگەيدەن جاسىرىپ بەردىڭىز بە؟
بايقوشقاردىڭ يىعى تاعى كوتەرىلىپ كەتتى، تاعى مىرس ەتتى.
— وي، ناعاش-اي، — دەدى ول قارا مۇرتىن ءبىر سيپاپ قويىپ، — جەڭگەڭىزدى كورمەگەنىڭىزگە كوپ بولعان ەكەن عوي. ساراڭدىقتى ول ۇمىتقالى قاشان؟
— سولاي ما، ءسىز ءۇشىن ول ءبىر ۇلكەن قۋانىش ەكەن.
بۇل سوزدەن بايقوشقاردىڭ ۇيىندەگى جەڭگەيىمىزدىڭ ساراڭدىق كورسەتىپ، ناعاشىبەكتى ءبىر شوشىتقىنىڭ، بايقوشقاردى ءبىر رەنجىتكەنىن سەزسەم دە، ۇندەگەنىم جوق. ءبىر كەزدە كۇيەۋى بايدىڭ جىلقىسىن باعىپ جۇرگەندە ءوزى بايدىڭ بيەسىن ساۋىپ جۇرەتىن قازاق ايەلدەرىنىڭ وسى كۇنگى باقىتتى ومىرىنە كوز جىبەرىپ، ىشتەي شاتتانىپ كەلە جاتتىم.
الگى سوزدەن كەيىن ناعاشىبەكتىڭ دە ارىنى باسىلعانداي ەدى، كەنەتتەن ويىنا الدەنە تۇسكەندەي بايقوشقارعا جالت قاراپ:
— جەمىس اعاشتارى نە كۇيدە؟ ەشكىلەر قۇلاتىپ جاتقان جوق پا؟~ دەپ ەدى، ءسىرا، ۇيالاتىن ءبىر جاي بولۋ كەرەك بايقوشقار ءمۇدىرىپ قالدى. يەگى قىشىپ بارا جاتقانداي دوڭگەلەك قارا ساقالىن دا ءبىر سيپادى، كوزىن دە سىعىرايتتى، ءبىراق اۋزىنا ءسوز تۇسەر ەمەس. ناعاشىبەكتىڭ ەكى كوزى ءالى سوندا. بايقوشكاردا ءالى ءۇن جوق. ول ۇندەمەگەن سايىن ناعاشىبەكتىڭ ءوڭى بىرتە-بىرتە سۇرلانىپ بارادى.
بۇل كەزدە ءبىز ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىن وتىرعان ەدىك. بايقوشقار قولىن يەگىنەن الماستان ساقالىن قايتا-قايتا سيپاعان كۇيى ويدا ءالى تۇر.
— ساقالىن.ىزدىڭ قانداي ەكەنىن قولىڭىزبەن كورسەتپەسەڭىز دە كورىپ وتىرمىن. ماعان ەگىلگەن جەمىس اعاشتارىن كورسەتىڭىز، — دەپ، ناعاشىبەك زىلدەنە باستاپ ەدى:
— ەگەر دە ەگىلگەن اعاش جوق بولسا نەنى كورسەتەمىن؟ — دەپ، بايقوشقار دا قاتايا ءتۇستى.
— نەگە؟ ءسىزدىڭ ۋادەلى كۇنىڭىز بۇگىن ەمەس پە ەدى؟ ەندى ول اعاشتاردىڭ ءبارى ۇسىككە ۇشىرايدى، سوندا وعان كىم جاۋاپتى؟
— كومۋلى جاتقان اعاشتى ۇسىك الادى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن. مەن ونى بۇگىن كومبەدەن شىعارىن ەككىزبەكشى ەدىم، ءبىر ويمەن ەرتەڭگە قالدىردىم.
— نەندەي وي؟
— وسىعان ءوزىڭىز دە اقىل قوسىپ جىبەرىڭىز. ءبىز ونى ءۇي-ۇيدىڭ اراسىنا ەكپەي، ءوز الدىنا جەر ءبولىپ، ۇلكەن باقشاعا اينالىپ كەتەتىندەي ەتىپ وڭاشا سالساق دەگەن ويدامىز. سول ويدى كەشكە باسقارمانىڭ ماجىلىسىنە سالعالى وتىرمىن. ەگەر دە باسقارما مۇشەلەرى ماقۇل كورسە، كەلەشەكتىڭ ءبىر ۇلكەن باقشاسىن ەرتەڭ تاڭەرتەڭ-اق كەرەسىز.
— تاپ ەرتەڭگى تاڭەرتەڭ بە؟
— ءيا.
— سوعان دەيىن جەرىن قازىپ، اعاشتى وتىرعىزىپ تا ۇلگەرەسىزدەر مە؟
— ۇلگەرەمىز.
— انىق قوي؟
— انىق.
— ۋادەمىزدىڭ انتىمىزداي بەرىك ەكەنىن بىلەسىز عوي؟
— بىلەم.
— وندا مەن ءسىزدىڭ ۋادەڭىزگە ەش ۋاقىتتا سەنبەسپىن، — دەدى دە ناعاشىبەك جەردى ءبىر سالىپ قالدى. سول جەرگە تيگەن قامشى ءوزىنىڭ ار-نامىسىنا تيگەندەي:
— نەگە؟ نە ءۇشىن؟- — دەدى سىلبىر سويلەيتىن بايقوشقار ەندى شاپشاڭ سويلەپ.
— ەندىگارى مۇنداي جالعان ۋادەنى بەرۋشى بولماڭىز.
— ونىڭ نەسى جالعان؟
— نە سول اعاشتاردىڭ تاڭەرتەڭگە دەيىن تەگىس ەگىلەتىنى وتىرىك، نە ونىڭ دۇرىس ەگىلەتىنى وتىرىك. ايتەۋىر، وسى ءسىزدىڭ كىشكەنتاي ءسوزىڭىزدىڭ ىشىندە ءبىر ۇلكەن وتىرىك بار.
— تەگىس ەگىلمەسە — ساناڭىز، دۇرىس ەگىلمەسە — قاراڭىز.
— مىنە، ەكەۋمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن ۋادەمىز وسى. مەن كورەمىن دە سانايمىن، ءسىز كورەسىز دە ساناتاسىز.
— ماقۇل، ءبىراق ۇيالىپ قالماڭىز.
ونىڭ مىقتى سەنىممەن ايتقان بۇل سوزىنە ناعاشىبەك سەنسە دە، مەن سەنگەنىم جوق، ويتكەنى ەكى مىڭ ءتۇپ اعاش وتىرعىزۋ ءۇشىن ەكى مىڭ شۇڭقىر قازىلۋ كەرەك، سونىڭ بارىنە اعاشتى وتىرعىزۋ كەرەك، بۇل سەكىلدى ءبىر كۇندىك جۇمىستى بىرەر ساعاتتىڭ ىشىندە بىتىرە سالۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق بايقوشقاردىڭ جاڭاعى سوزىندە ەشقانداي كۇدىك جوق، مۇندا قانداي سىر بار؟ الدە وسى باتىر «ۇيالىپ قالماعايسىڭ» دەپ تۇرىپ ەرتەڭ ءوزىنىڭ ۇيالاتىنىن سەزبەي تۇر ما؟
وسىنداي ويلار كەلسە دە ۇندەگەنىم جوق. جۇرگىم كەلىپ تۇرەگەلىپ ەدىم، كوزىم قىر جاقتان كەلە جاتقان اتتىلارعا ءتۇستى. بۇلار ماناعى قاسقىر قۋىپ كەتكەندەر ەكەن. ونىڭ ءبىرى ەرالى ەكەنىن مەن دە تانىدىم. ول بىرەۋمەن ءبىر قاسقىرعا تالاسىپ كەلەدى، ويىن ەمەس، شىن تالاسىپ كەلە جاتقاندىعى:
— جىبەر دەيسىڭ.
— جىبەرسەڭ جىبەر، — دەگەن ءزىلدى ۇندەرىنەن سەزىلىپ تۇر. بۇلاردى كورە سالا جان-جاقتاعى وتاردىڭ جىلقىشىلارى اعىلىپ كەلەدى. ءبارىنىڭ بەتى ءبىر قاسقىرعا تالاسىپ جۇرگەن ەكەۋىندە ەمەس، ولاردان جەكە جورتىپ كەلە جاتقان كۇرەڭ اتتىعا قاراي اۋىپ بارادى.
— ساۋعا باتىر، ساۋعا، — دەستى الدىنان شاۋىپ. بارعاندار.
— ساۋعا سۇراساڭدار قاسقىرى كوپ تاۋعا بارىڭدار. ەرىنەسىڭدەر دە ەمىنەسىڭدەر. مىڭ قاسقىر سوقسام دا ءدال سەندەرگە بىرەۋىن سىيلاماسپىن، — دەگەن اڭشىنىڭ داۋسى دا جەدەل شىقتى.
ەرالى مەن تارتىسىپ جۇرگەن قارتەكەڭنىڭ بالاسى قارامولدا دا، ولاردان وقشاۋ كەلە جاتقان شوقشا ساقالدى، قاتقان قارا سۇر كىسى دادەباي ەكەن. قاسقىر قۋعان كەزدە سىرتقى كيىمىن شەشىپ تاستاعان بولۋ كەرەك، ومىراۋىنداعى التىن جۇلدىزى مەن لەنين وردەنى انادايدان جارق-جۇرق ەتەدى.
ءبىز سالەم بەردىك. ول سالەمىمىزدى قابىل السا دا، ۇسىنعان قولىمىزدى العان جوق.
عاپۋ ەتىڭىزدەر، قولىم تازا ەمەس. — ول سونى ايتتى دا اتىنان تۇسە سالىپ، بوكتەرىندەگى ۇلكەن قاسقىردى كوتەرىپ اكەلىپ بوساعاعا ءبىر-اق سوقتى.
— ۇيىرىڭمەن ءۇش توعىز بول.
— سول كەزدە ءۇيدىڭ سىرت جاعىندا:
— شالىم-اۋ، امانسىڭ با؟ — دەگەن جاڭاعى جەڭگەيدىڭ داۋسى شىقتى. — و، سەن، ءتىپتى، ارلانىن سوعىپسىڭ عوي. جالعىز سوقتىڭ با؟
— مەنىڭ بىرەۋگە ورتاقتاسقانىمدى قاشان كورىپ ەدىڭ؟.. انە، انا جاستار، ءبىرىنىڭ اتى جەتسە دە، ءوزىنىڭ كۇشى جەتپەي، ءبىرىنىڭ كۇشى جەتسە دە، اتى جەتە الماي، اقىرىندا ءبىر قاسقىرعا تالاسىپ جۇرگەندەرى. ەي، ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن، بەرىرەك كەلىپ تالاسىڭدار.
ەرالى مەن قارامولدا تارتىسقان بويىمەن كەلىپ، «سەن جىبەر، سەن جىبەرمەن» تاعى تۇرىپ قالىپ ەدى، دادەباي باردى دا:
— ومىرلەرىڭدە قاسقىر سوعىپ كورمەگەندەي بۇلارىڭ نە؟ — دەپ قولدارىنان جۇلىپ الدى.
— ەكەۋىنىڭ تالاسىپ جۇرگەنىنە قاراڭدار، بولتىرىك.
ءبىز بۇل تالاستىڭ جايىن سۇراساق، جىلقىعا تيگەن توعىز قاسقىردى دادەباي مەن قارامولدا تاۋعا جىبەرمەي قايىرعان ەكەن. سولاردان قايمىعىپ، بەت-بەتىمەن قاشقان قاسقىردىڭ ەكەۋىنە قارتەكەڭ مەن ەرالى تاپ بولىپتى دا، ەكەۋى ەكەۋىن قۋىپ كەتە بارىپتى. ەرالى ءوزىنىڭ الدىنا تۇسكەن قاسقىردى تاۋعا شىعارىپ الىپ جەتە الماي قايتىپ كەلە جاتىپ قارامولدا قۋىپ جۇرگەن قاسقىرعا كەزدەسىپتى. ول شارشاپ كەلە جاتقان قاسقىرعا ەركىن جەتسە دە قۇر قول ۇرالماپتى. قارامولدا ءوزى جەتە الماسا دا سويىلىن وعان بەرمەپتى. ەرالى سوعان ەرەگىسەدى دە، قاسقىردى قامشىنىڭ استىنا الىپ، اۋىلعا قاراي ايدايدى، وسى كەزدە قارامولدا دا جەتىپ، قاسقىردى سويىلمەن سوعىپ الادى. ەكەۋىنىڭ تالاسى سول.
— سەن جەتكەنىڭمەن قامشىمەن سوعا المايتىن ەدىڭ، — دەيدى قارامولدا.
— مەن نە اۋىلعا ايداپ كەلەتىن ەدىم، يە ۇزەنگىمەن سوعاتىن ەدىم، — دەيدى ەرالى.
— مەن ارىدەن بولدىرتىپ اكەلمەسەم، سەن جەتە . المايتىن دا ەدىڭ، — دەيدى قارامولدا.
— ءبارىبىر، مەن ونى سەنسىز دە بولدىرتاتىن ەدىم، — دەيدى ەرالى.
ەكەۋى كولحوزداعى وكىمەت باسى دەپ، بايقوشقارعا جۇگىنىپ ەدى، ول قوناقتىڭ جولى ۇلكەن دەپ ماعان سىلتەدى. مەن جاسى ۇلكەن دەپ، دادەباي اقساقالعا سىلتەدىم. ءول كىسى ناعاشىبەككە، ناعاشىبەك جەڭگەسىنە سىلتەدى.
— ال، كەمپىرىم، وسى قاسقىر ەكەۋىنە دە بۇيىرمايتىن ەتىپ ءبىر مىقتى ۇكىمدى ايتىپ جىبەر، — دەپ، داكەڭ ارقاسىن ۇيگە سۇيەي وتىرا كەتتى.
— مەنىڭ ايتقانىما رازىمىسىڭ، ەرالى؟ — دەدى. جەڭگەي.
— ءوز ايەلىمنەن باسقا ايەلدىڭ ۇكىمىنە كومىپ كورگەن جوق ەدىم، دەگەنمەن ايتىپ كورشى.
— جوق، رازى بولماساڭ ايتپايمىن.
— ايەل جۇرەگى ءادىل كەلۋشى ەدى، سول ءادىل جۇرەككە سەنەم، ايتا بەر.
— ەندەشە، سەن ءقازىر كولحوزىڭا بار دا، مىنا ەكەۋىنە ەكى تۋ قوي اكەلىپ سىيلا.
— ول نەنىڭ اقىسى؟
— سەنىڭ كولحوزىندا جيىرما بەس وتار قوي بار، وسى ەكى قاسقىر ءتىرى جۇرسە سول جيىرما بەس وتار قويدان كەمىنەن جيىرما قوي جەيتىن ەدى عوي. قاسقىرعا قيعان قويىڭدى قارامولداعا قيمايمىسىڭ؟
— ە، ونان دا قوناققا سوياتىن قويىم بولماي تۇر، كومەكتەسىپ جىبەر دەسەڭشى. ونداي كەدەي بولساڭدار، اۋىل-ايماقتارىڭمەن جۇرە قويىڭدار. قارامولدا، ءمىن اتىنا، شاپ اۋلىڭا. تەز، ءبىزدىڭ اۋىلعا جەتسىن.
— نەمەنە، ولگەن قاسقىردىڭ سيراعىنان ۇستاعانى ءۇشىن ەرالى توي جاسايتىن بولىپتى دەپ شابايىن با؟
— نە دەپ شاپساڭ دا، تەز شاپ. التى باتىردىڭ اۋلىنا كەلەمىن دەپ، قوناقتاردىڭ اشىققانى ۇيات بولار. بار، تەز!
— تەك، شايتان! — دەپ، ايەلى قىسىلىپ قالعان سوڭ، دادەباي قارت ورنىنا ءبىر قوزعالىپ:
— ويناپ سۇراسا دا، شىنداپ جاۋاپ بەر دەگەن ەدى، ەرالىعا ءوزىم... — دەي بەرىپ ەدى، ەرالى قولىن كوتەرىپ:
— داكە، جەڭگەي مەن قارامولدا دا جەتەر، ءسىز كىرىسپەڭىز، — دەدى.
— ال، قويدىم.
— ەرالى سەن دە قوي، — دەدى قارامولدا جاقىنداپ، — ءسىزدىڭ اۋىلدىڭ ايەلدەرى سالاق كەلەتىن، يتتەرى سۇعاناق كەلىپ، قوناققا سويعان قويدىڭ باسىن ۇرلاپ كەتەتىن. قويدىڭ ۇستىنە تاعى قوي سويىپ اپاتقا ۇشىرارسىڭ، توقتات ەندى.
— ول سەندەرگە اپات كورىنگەنىمەن، بىزشە قوناققا كورسەتىلگەن قۇرمەت، ەكى قوناققا ءبىر قوي سويا الماي تۇرىپ نەسىنە شىرەنەسىڭ؟
جەڭگەي قارامولدانىڭ ءسوزى قاۋدىراپ بارا جاتقانىن سەزدى دە داكەڭە جاقىندادى.
— شالىم، ەرالىعا قاسقىرىڭدى بايلاماساڭ بولماس.
— جوق، مەن ءوزىم سوققان بولتىرىكتى وزگەنىڭ ارلانىنا دا ايىرباستامايمىن. انە، قارتەكەڭ دە ءبىر قاسقىردى اكەلە جاتىر. ول سەنىڭ اكەڭ بولسا دا، مەن سول كىسىنىڭ ۇكىمىنە كوندىم.
ەرالىنىڭ ايتقانى راس، قارتەكەڭ دە قاسقىردىڭ ءبىر كوكجالىن سوققان ەكەن. ول جاقىنداي بەرە:
— ە، جىگىتتەر، قانجىعالارىڭ قاندانا بەرسىن. نەشەۋىن سوقتىڭدار؟ — دەدى.
— ەكەۋىن سوقتىق.
— قولدارىڭدا سويىلدارىڭ، سوڭدارىڭدا تازىلارىڭ بار، ءبىر قورا قاسقىردان سوققاندارىڭ ەكەۋ-اق. وندا اتتاردى بەكەر-اق تەرلەتكەن ەكەنسىڭدەر، — دەي بەرە كۇرەڭ ايعىرعا كوز تاستاپ ەدى، ءوڭى بۇزىلىپ دادەبايعا جالت قارادى. ەگەر دە، ونىڭ ءدال ءقازىر قانداي كۇيگە تۇسكەنىن ءسوز ەتكەن ناعاشىبەك:
— قاناعات، قارتەكە، قاناعات — دەپ قالجىڭداماسا، ال دادەبايعا ءبىر اۋىر ءسوزدى ايتىپ سالاتىن ەدى. دادەبايدى تاستاي بەرىپ ەندى ناعاشىبەككە قادالدى.
— ال مىنا قاسقىردى، — دەدى بۇيىرا سويلەپ، — ءبىراق وسى ءسوزدى ەڭ سوڭعى ەستىگەنىم بولسىن. قارامولدا، سەن قاسقىرىڭدى مىنا كىسىگە بايلا.
ەكەۋىنە بىردەي بۇيىرا سويلەپ، ەكى قاسقىردى بىزگە ىڭعايلاي باستاپ ەدى، قارامولدانىڭ قاسقىرى تالاستا تۇرعانىن ەستىگەننەن كەيىن الدىرىپ قالدى. دادەباي قاسقىردىڭ قالاي سوعىلعانىن، داۋدىڭ نەدەن تۋعانىن باجايلاپ تۇرىپ ايتىپ ەدى، قارتەكەڭ مۇرتىنان كۇلىپ مىرس ەتتى دە، ءوز بالاسىن وسى ارادا ءبىر سىناپ العىسى كەلگەندەي كوزىن سىعىرايتا قاراپ:
— قانە، بالام، وسىنىڭ بيلىگىن ءوزىڭ ايتشى، — دەدى.
— ونىڭ بيلىگى بەرمەۋ، ءوزىڭىز ايتىڭىز. نە ايتساڭىز دا مەن رازىمىن، دەپ، ەرالى كيمەلەي ءتۇستى.
— جوق، مەن اكەلگەن قاسقىردى كورگەننەن كەيىن ول بيلىگىن ءوزى بۇزعان بولار.
— اكەسىنىڭ «مەن اكەلگەن قاسقىردى كورگەننەن كەيىن» دەۋىندە قانداي ءمان بارىن بالاسى دا سەزىپ قالدى. ەندى تالاسۋعا دا دالەلى جوق. ەگەر دە تالاسار بولسا، اكەسىنىڭ قاسقىردى قۇر قول اق اكەلۋى ءوزىن ەرالىعا جىعىپ بەرگەلى تۇر.
ەرالى ءادىل قارتتىڭ الدىندا جەڭىپ شىقسا دا قاسقىردى ولجالانعان جوق. ول وزىنە قاراي قارامولدا سۇيرەپ كەلە جاتقان قاسقىردى الدى دا، دۇكەنباي دەيتىن قارت جىلقىشىنىڭ الدىنا اپارىپ:
— جاسى ۇلكەننىڭ جولى ۇلكەن، سىزدەن ۇلكەن قارتەكەڭ مەن داكەڭە ءدال بۇگىپ بايلايتىن ءجونىم جوق. ەندىگى جول سىزدىكى، ءما، مۇنى ءسىز بايلانىڭىز، — دەدى.
ەرالىنىڭ بۇل قىلىعى وتىرعانداردىڭ بارىنە ۇناپ كەتتى. سول كوپتىڭ نيەتىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي:
— مىنە، بۇل دا ءجون بىلگەندىك، — دەدى قارتەكەڭ. وسىمەن ونىڭ ۇكىم ايتۋى دا ءبىتتى. ماعان ءالى دە كەزەك كەلگەن جوق، قارتەكەڭ تاعى دا ءبىر كەڭ جايدى قوزعاپ كەتتى.
— كەڭەسەتىن ءسوز بار، ءبىزدىڭ ادامدار وتىرىڭدار. ال، ەرالى، سەن ادامدارىڭدى بارا ازىرلە، ەرتەڭ تۇستەن قالماي ءجۇرىپ كەتەتىن بولايىق. سەنىن باستىعىڭ ادام تۇگىلى ۋاقىتقا دا الدانبايتىن پىسىق جىگىت قوي. ەكەۋمىزگە دوسىمبايەۆتىڭ نە تاپسىرعانىن ايتساڭ ءبىر ساعاتتا ءبارىن ازىرلەپ بەرەر.
«ادام تۇگىل ۋاقىتقا دا الدانبايتىن جىگىت» دەپ وتىرعانى — «بوستاندىق» كولحوزىنىڭ باستىعى جىلىمبەتوۆ ورازبەك، قارتەكەڭنىڭ بۇل ءسوزىنىڭ سالماعى وزىنە ءتيىپ جاتقانىن بايقوشقار دا سەزىپ وتىر، ىشتەن كۇلىپ تە وتىر.
ەرالى جونەلە بەرىپ، قايتا توقتادى.
— قارتەكە، بۇل ساپارعا جەر تانيتىن قارتتاردان ەرتكەنىمىز ءجون بولار، ءا؟
— جوق، قارتتاردان مەن بارمىن، جاستاردان ەرت. كورە بەرسىن، ۇيرەنە بەرسىن. ەرتەڭ مال جەمەيتىن «قويان سۇيەكتى» دە تاماشا ءشوپ ەكەن دەپ، ونىڭ اتىن كىتاپتان قاراپ جۇرمەسىن... قوش بول.
ەرالى ءجۇرىپ كەتتى. قارتەكەڭ سونىڭ كەتۋىن كۇتىپ وتىر ەكەن. ول كەتىسىمەن-اق ءوڭى وزگەرە باستادى. دادەبايدىڭ؛ «سىزدەر قايدا بارۋشى ەدىڭىزدەر؟» — دەگەن سۇراۋىنا دا جاۋاپ قاتقان جوق، تەرگە مالىنىپ تۇرعان كۇرەڭ ايعىردى نۇسقاپ:
— مىناۋ نە؟ — دەدى ءزىلدى ۇنمەن.
«مىناۋ نە؟» دەگەن ءسوزدى قارتەكەنىڭ اشۋلى كەزىندە ايتاتىنى وسى وتىرعانداردىڭ بارىنە ءمالىم سياقتى. قاھارلى قارتتىڭ جۇزىنە قاراۋعا شىداماعانداي ءبارى دە، بارىنەن بۇرىن دادەباي، تومەن قاراپ كەتتى. ەشكىمدە ءالى ءۇن جوق، قارتتىڭ كوزى ءالى دە دادەبايدا.
— مەن مۇنى الپىس بىردە جاسى بار، اق بۋىرىل تارتقان باسى بار دادەبايدان، سەنەن سۇراپ وتىرمىن. ەستيمىسىڭ، مىناۋ نە؟
— ءيا، وسىمنىڭ اعاتتىق ەكەنىن مانا قاسقىر قۋىپ جۇرگەندە-اق سەزگەن ەدىم، — دەدى دادەباي قىزارا كۇلىمسىرەپ. — باسقا اتتى ۇستاپ مىنگەنشە قاسقىر ۇزاپ كەتەتىن بولعان سوڭ بايلاۋلى تۇرعان وسىنى مىنە جونەلگەن ەدىم. ەشتەڭە ەتپەس، اقىرعى ەسكەرتۋ بەرەسىز دە ەندى.
— قاسقىردى كورە بىلەسىڭ، باسقا اتتى ۇستاپ مىنگەنشە قاسقىردىڭ ۇزاپ كەتەتىنىن بىلەسىڭ. تەرى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءجوندى ءبىر الىنباعان كۇرەڭ قۇرايعىردىڭ زورىعىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن سوعان دەيىن بىلمەيسىڭ، ءا؟.. اتتەڭ جاقسى كورەتىن دوسىمسىڭ، ايتپەسە مە، ايتپەسە، — دەپ، تىستەنە توقتادى دا، ون جاعىندا وتىرعان دادەبايدىڭ يىعىنان ۇستاي الدى. — ءوزىڭ بەرى قاراشى، 37 جىلى وسى جىلقى ەكەۋمىزگە تاپسىرىلعان كۇنى مەن ساعان نە دەدىم، ەسىڭدە مە؟ «ەي، دادەباي، پارتيا مەن وكىمەت ەكەۋمىزگە سەنگەن ەكەن، ەندى ەكەۋمىز سول سەنىمدى اقتايىق. ول ءۇشىن مىنالاردى ۇمىتايىق. بىرىنشىدەن: جىلقىنى ءوزىنىن، تۇياعىنداي قاتتى ادام عانا ەسىرە الادى، ويتكەنى بۇعان اۋەستەنۋشىلەر كوپ. قىمىزىن ءىشىپ جەلىككىسى، جۇيرىگىن ءمىنىپ جەلگىسى كەلەتىندەر كوپ، كوڭىلشەك بولمايىق. ەكىنشىدەن: جىلقى مالى باپ تىلەيتىن قىران سەكىلدى، باپتاي بىلەيىك. ۇشىنشىدەن: ايداسا — جاۋدىكى، ىسقىرسا — جەلدىكى، سونىڭ بارىنەن دە ساقتاي بىلەيىك. تورتىنشىدەن: جىلقىنىڭ تىزەدەن مايى بولعاندا، بەلدەن قانى بولادى، راقاتىن كورەيىك تە ازابىنا كونەيىك» — دەپ پە ەدىم، دەمەپ پە ەدىم؟
— دەگەنسىز.
— ەندەشە، وسىنى سەن نەگە ۇمىتتىڭ؟ باپتاي بىلگەنىڭ، ساقتاي بىلگەنىڭ وسى ما؟ — دەپ، ءبىر توقتادى دا، ەندى باياۋ ۇنگە سالدى.
— مەنىڭ سەندەردەن جىلقى ايامايتىنىمدى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، ءبىراق استىنا مىنگەن اتتى باپتاۋدى ءالى بىلمەي كەلەسىڭ. مەن تاتقان ءومىردىڭ اششى ءدامىن سەن دە تاتقانسىڭ، مەن كورگەن راقاتتى سەن دە كورىپ وتىرسىڭ، مەن باتىر اتاعىن السام، سەن دە الدىڭ. بىلە بىلسەڭ مىنا وتىرعانداردىڭ ەندىگى قارتابايى سەن ەمەسسىڭ بە؟
وسى ارادا مارشال بۋدەننىيدىڭ: «جىلقىنى بابىن بىلەتىن، جاقسى كورەتىن تاجىريبەلى، سەنىمدى كولحوزشىلارعا باققىزۋ كەرەك»، — دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇستى دە: ەگەر دە كارتەكەڭنىڭ وسى ءسوزىن ەستىسە ول كىسى قۇيعان قۇرىشتاي دەنەسىن ءيىپ تۇرىپ: «جارايسىڭ، شالىم»، — دەپ، ارقاسىنا قاعار ەدى-اۋ، — دەدىم ىشىمنەن.
اۋىق-اۋىق دادەبايعا كوز تاستاپ وسىنداي ويلاردى كەزگەنىم بولماسا، ولاردىڭ كورىسىنە دە، كەڭەسىنە دە ارالاسقانىم جوق. مانادان بەرى دادەبايعا قادالىپ وتىرعان قارتەكەڭنىڭ كونە كوزدەرىنىڭ ەندى وتىرعاندارعا جاعالاي توڭكەرىلگەنىن دە اڭعارعانىم جوق. تەك ونىڭ «تۇسىنەر دوسقا وسى زەكۋىم دە جەتەر»، — دەگەندەي جىلى شىرايمەن دادەبايعا قايىرا قاراعان كەزدە اشۋ بۇلتىنان ايىققان جىلى قاباعىن كوردىم.
— مەن ەرتەڭ مويىنقۇمعا اتتاناتىن بولدىم. كىمدەردى ەرتەتىنىمدى بايقوشقارمەن اۋىلعا بارعان سوڭ، كەلىسەرمىن. سەندەرگە تاپسىراتىنىم (ول مۇنى ايتقاندا وتىرعانداردىڭ ءبارى دەمىن ىشىنە تارتىپ تىنا قالدى)، سەندەرگە تاپسىراتىنىم: بۇل جەردىڭ وتى قاشىپ، ءورىسى الىستاي باستاپتى. «ءالى ۋاقىت كوپ، جەر جەتپەيدى»، — دەپ، قاپى قالماڭدار. ەرتەڭنەن باستاپ قۇمنىڭ جيەگىنە كوشىڭدەر.
— قۇمنىڭ جيەگىنە! — دەپ، دادەباي ونىڭ ءسوزىن بەلدى.
— ءيا، — دەدى دە، قارتەكەڭ الداعى ساپارىنا كەتەتىن ۋاقىتتى ەسەپتەپ از كىدىرىپ قالدى، — وعان دەيىن مەن.دە كەلىپ قالارمىن. ءبىراق مەنىڭ كەلۋىمە قاراماي، ەندى جيىرما كۇننەن سوڭ قولدا قالاتىپ جىلقىلاردى ەكشەي بەرىڭدەر. ەكشەگەندە جونىنا قاراپ توپشىلاماي، جالىن ۇستاپ، قىسقا جەتەر كۇيى بار، جوعىن ساراپقا سالىپ ەكشەڭدەر...
— مەن تۇسىنبەي وتىرمىن، — دەپ، دادەباي ەلدەن بۇرىن ءۇن قاتسا دا، قايتادان ويلانىپ قالدى. ءبىراق قانشا ويلانسا دا ۇقپاعانى راس سياقتى. ول ۇزاق ويلانىپ بارىپ، قۇمعا كوشەتىن جىلداعى كەزگە ءالى ءبىر ايداي ۋاقىت بارىن، بۇل ماڭدا سونى جەردىڭ ءالى دە كوپ ەكەنىن ايتا كەلىپ، — مۇنىمىز تىم ەرتە ەمەس پە؟ — دەپ ەدى:
— جوق، ەرتە ەمەس، — دەدى قارتەكەڭ، — بيىلعى جىل ءبىزدىڭ ەرىستى كەڭەيتەتىن. مويىنقۇمنىڭ قۇمىنان باسقاسىن تەگىس يەمدەنەتىن جىلىمىز. ءبىز بيىل باسقا مالدىڭ وتارىنان ءجۇز شاقىرىمداي ءارى كەتەمىز، مۇمكىن، ءتىپتى، «ۇلانبەلدىڭ» تۇسىنا دەيىن بارامىز. سوندىقتان جىلقىنىڭ مايىن قالىڭداتاتىن وسى كەزىن قۋ تاقىردىڭ ۇستىندە وتكىزىپ جۇرمەڭدەر.
«ءجۇز شاقىرىم»، «ۇلانبەل» دەگەن سوزدەر كوڭىلدەرىنە جاقپادى ما، قالاي، وتىرعانداردىڭ قوزعالماعان بىرەۋى جوق. قايسىبىرەۋلەرىنىڭ كوسىلۋلى اياعى جيىلىپ، ءقايسىبىرىنىڭ كوزدەرى جارق ەتتى. ءبارىنىڭ دە وڭىندە ءبىر سۇراۋ: «بۇل قالاي؟»
— بۇل بەرىك بايلاۋىڭىز با؟ — دەدى دادەباي جانا تۋىپ كەلە جاتقان ايدىن، ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇرعان قارتەكەڭنىڭ بەتىنە تاندانا قاراپ.
— ءيا، بەرىك بايلاۋىم.
— اپىر-اي، مۇنىڭىز قيىن ەكەن.
— نەسى كيىن؟
— «ەلدىڭ ءىشى التىن بەسىك» دەگەن ەمەس پە؟ ەلدەن الىس كەتكەنىمىز وڭاي بولماس دەيمىن.
— التى اي بويى دۇنيەدەن تۇك حابارسىز...
— ەلدەن ەرەك، باياعىنىڭ مالشىلارىنا ۇقساپ كەتكەنىمىز بە؟
— تىم بولماسا كۇندەلىك جەر بولسا ەكەن-اۋ...
— باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداسا دەگەندەي...
— اۋىرماساق تا ەلدەن بولەك كەتۋ اۋىر، — دەگەن سياقتى سوزدەر اركىمنىڭ اۋزىنان شىقسا دا، ءبارى كەلىپ قارتەكەڭنىڭ الدىنا ءتۇسىپ جاتتى.
— شۋلاپ بولدىڭدار ما؟ — دەدى قارتەكەڭ مۇرتىنان:
كۇلىپ، — شۋلاپ بولساڭدار، تىڭداڭدار! قانشا الىستاپ كەتسەڭدەر دە، سول التىن بەسىكتەرىڭ — ەلدىڭ ىشىندەسىڭدەر. ايىنا ەكى رەت اۋداننان، اۋىلدان، قالىڭ وتاردىڭ ورتاسىنداعى ورتالىق شتابتان: ۇگىتشىلەر مەن دارىگەرلەر، انشىلەر مەن كۇيشىلەر ۇزبەي بارىپ تۇرادى. ولارمەن بىرگە نە كەرەكتىڭ بارلىعىن تۇيەلەرگە ارتىپ الىپ ساۋدا ورىندارىنىڭ ادامدارى دا بارادى. ەكىنشىدەن، وندا باراتىن جالعىز ءبىز ەمەس، جاڭاعى «بوستاندىقتىڭ» دا جىلقىلارى قوسىلىپ ءبىر تايپى ەل بولامىز. ۇشىنشىدەن، ءبىزدىڭ راديومىز بولادى. سول ارقىلى اۋدانمەن، ورتالىقپەن كۇنىنە ەكى مەزگىل سويلەسىپ وتىرامىز. مۇنان ارتىق نە كەرەك؟
— ە، وندا دۇرىس.
— دۇرىس بولسا كەلىستىك، ەندى تاراڭدار. ۇيالاسىنان ايرىلعان قاسقىرلار بۇگىن ىزالى، ساق بولىڭدار! — دەپ، قارتەكەڭ ەتەگىن سىلكي تۇرەگەلدى. — قانە، بالالار، ءبىز ەندى اتتانايىق.
— جوق، اتتانبايسىزدار، — دەدى دادەباي، ءتىپتى، شاپشاڭ سويلەپ. — ءبىر مالدىڭ باسىن جەگىزبەي سىزدەردى جىبەرەتىن مەن جوق. قانە، ۇيگە كىرىڭىزدەر.
— جوق، ءبىز اسىعىسپىز. سەنىڭ مالىڭنىڭ باسى قايدا كەتەر دەيسىڭ؟ مويىنقۇمنىڭ باسىن ءمۇجيتىن بولايىق تا.
ناعاشىبەكتە ءۇن جوق ەدى. ەندى ول قاتارىندا وتىرعان بايقوشقارعا سۇيەنىپ تۇرا بەرە:
— باكە، ەكەۋمىزدىڭ مانادان بەرى جۇمىسسىز وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبىن سەزدىڭىز بە؟ — دەدى، الدەنەگە قۋانعان كەسكىنمەن.
— جوق.
— ءسىز ەكەۋمىزدىڭ عوي نەگىزگى كاسىبىمىز — مال شارۋاشىلىعىن باسقارۋ. ەندەشە، مال جايى ءبىر ساعات ءسوز بولعان كەزدە، ءبىر اۋىز ءۇن قاتپاۋىمىزدىڭ سەبەبى نە؟
— بار ايتارىمىزدى قاريانىڭ ءوزى ايتىپ قويسا ءبىز نە ايتامىز؟
— ءيا، ءبىز ايتاتىن ءسوز قالعان جوق. كىمدە-كىم ءوز جۇمىسىن جاقسى ىستەي بىلسە، وعان تەك اقىماقتار عانا اقىل ايتادى. ال وسىنداي تاماشا ادامدارى بار مەنى مەن سىزگە اقىل ايتاتىن اقىلدىلار شىنىندا ءالى كوپ-اۋ، ول نەلىكتەن؟
— قۇداي ءامىرى مەنىڭ ءبىر ادەتىم، كىسى اقىلىمەن باي بولعاننان ءوز اقىلىممەن جارلى بولعاندى ارتىق كورەمىن. جارلى بولماۋ ءۇشىن، جۇمىستى جانىمدى سالىپ ادال ىستەيمىن. مەنىڭ بەس جاسار بەردەن دەيتىن بالام بار، سوعان مۇرا ەتىپ قالدىرار بايلىعىمنىڭ ەڭ ۇلكەنى — وسى ادالدىعىم. — مەن ونىڭ بۇل سوزىنە ريزا بولعان كوڭىلمەن ارقاسىنان ءبىر قاقتىم دا، تۇرەكەلىپ، قوشتاسقالى دادەبايدىڭ قولىن ۇستادىم دا:
— اقساقال، اعات بولسا ايىپ ەتپەڭىز، مەنىڭ سىزدەن سۇرايتىن ءبىر قولقام بولاپ تۇر، — دەدىم.
دادەباي تاڭدانعان كەسكىنمەن بەتىمە تەسىلە قارادى دا، جىلدام سويلەي جونەلدى:
— سۇرا، شىراعىم، ونىڭ تۇك اعاتتىعى جوق، ايتا بەر. مىنا قاسقىردى ءوزىم دە قانجىعاڭا بايلاعالى تۇرمىن، باسقا قولقاڭدى ايتا بەر.
— جوق، كورمەگەنىم قاسقىر بولسىن، — دەدىم دە، ءتوس قالتامنان ماناعى قاعازدى، جان قالتامنان قول فونارىمدى الدىم دا، — مەنىڭ قولقام مىناۋ-اق، ءسىز مىنا قاعازدى تانيسىز با؟ — دەدىم.
ول قاعازدى قولىنا الىپ ۇڭىلە باستادى، مەن فوناردىڭ ساۋلەسىن جارتىسى وشكەن جازۋدىڭ ۇستىنە ءتۇسىردىم. ول ماعان تاڭدانا قارادى، مەن سول قاراستان ۇمىتتەنە ءتۇستىم.
— بۇل قايدان كەلگەن قاعاز؟ — دەدى دە، ول ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي قايتا ءۇڭىلدى.
ات ۇستىندە اسىعىپ قارتەكەڭ تۇر. ونىڭ شىدامسىزدانىپ تۇرعانىن سەزسەم دە كەتە الماي مەن تۇرمىن. دادەباي بىرەسە قاعازعا ۇڭىلەدى، بىرەسە تەرەڭ ويلانىپ دالاعا قارايدى. ءالى ءۇن جوق.
— ەي، — دەدى شىدامى تاۋسىلعان قارتەكەڭ، — ءوزى انا جىلعى مايدانعا جىبەرىلگەن اتتاردىڭ جالىنا، نە كەكىلىنە وسىنداي قاعاز بايلاپ پا ەدىڭ سونى ايتشى ءوزىڭ؟!
— ءيا، ءيا، ەسىمە جاڭا ءتۇستى. باۋىرىم-اۋ، سەن مۇنى قايدان الدىڭ؟ الدە سەن مايداندا بولىپ پا ەدىڭ؟
مەن جاۋاپ قاتقانشا بولعان جوق، قارتەكەڭنىڭ ءزىلدى ءۇنى شىقتى.
— توقتا! سەن ونى مەنەن نە ءۇشىن جاسىردىڭ؟ الدىمەن سونى ايتشى.
— كەشىرىڭىز قاريا، ول كەزدە ءسىز... — دەي بەرىپ ەدى، قارتەكەڭنىڭ «كەشپەيمىن» دەگەن ءۇنى گۇر ەتە ءتۇستى.
ول سونى ايتتى دا ءجۇرىپ كەتتى. مەن دادەباي قارتتىڭ قۇشاعىنا كىردىم.
V
— ءاي، زاۋرەشىم-اي، اكەڭنىڭ وتىز جىلداپ بەرى شىقپاعان اششى تەرىن سەن شىعاردىڭ-اۋ بۇگىن.
قارتەكەڭنىڭ بيىلعى جىلى ورتا مەكتەپتەن قالىپ قويعان زاۋرەگۇل دەيتىن بالاسى بارىن دوسىمبايەۆتىڭ كابينەتىندە ەستىگەنبىز. سول ءۇشىن ءتىلى كۇرمەلىپ، ماڭدايىنان اششى تەردىڭ قالاي شىپشىپ شىققانىن دا كورگەنبىز.
ەل اياۋلىسى اكەسىنىڭ قينالۋىنا سەبەپ بولعان سول بالا، مىنە، الدىمىزدا تۇر. ون ەكى جاسار بالا جەتپىستەگى اكەنىڭ؛ ويلى سوزىنە قايدان ءتۇسىنسىن؟ تۇسىنبەگەنىن تۇرىنەن كورسەتكىسى كەلگەندەي جالت قارادى دا، ورىن كۇتىپ تۇرعان بىزدەردى كورگەننەن كەيىن جالما-جان تەردەگى كىلەمنىڭ ۇستىنە اتلاس كورپەنى توسەي باستادى.
كورپە توسەۋمەن بىرگە جاستىق تاستايتىن بۇل ەلدىڭ ادەتى. زاۋرەگۇل كورپەنى توسەي سالىپ، تەكشەلەنىپ تۇرعان جاستىقتارعا ۇمتىلىپ ەدى، بىرەۋىن الامىن دەپ ءبارىن قۇلاتىپ الدى.
— بالە! — دەدى قارتەكەڭ دە جاستىقتارعا ۇمتىلىپ، — مەن مۇنى كەلەسى جىلى سوناۋ الماتىعا جىبەرىپ تە وقىتامىن دەدىم-اۋ، ءالى.
قارتەكەڭ سونى ايتا ءجۇرىپ، جاستىقتاردىڭ بىزگە كەرەگىن كورپەنىڭ ءتور جاعىنا تاستاپ، كەرەكسىزىن قايتا جيناپ بەرگەندە، اۋىز ۇيدەن ءدىلدا شەشەي كىرىپ كەلدى: — شال-اۋ، نەمەنە شاشىلىپ جاتقانىڭ؟
— بار، بار، جابدىعىنا تەز كىرىس.
جۇك جينالعاننان كەيىن سىرت كيىمدەردى شەشىپ تاستاپ، ازىرلەنگەن ورىنعا ءبىز دە وتىردىق. ءبىز شەشەيدىڭ قارتەكەڭنىڭ قۇلاعىنا الدەنەنى سىبىرلاپ جاتقانىن دا سەزدىك. «ارىق بولىپ جۇرمەسىن» دەگەن تانىس داۋىستى ەستىپ، ءبىز ءۇشىن مال سويىلماۋىن ءوتىنىپ ەدىم، قارتەكەڭ قولىن ءبىر سەرمەدى دە:
— بار، تەزدەت. ەسىڭدە بولسىن، قوناقتا ەرىك جوق، ماي بەرسەڭ دە جەي بەرەدى، — دەدى.
كەمپىرى: «ۇيدە بالالار جوق ەدى، سەن كومەكتەسىپ جىبەرشى»، — دەپ بىزدەن بۇرىن كەلىپ، جاڭا عانا ۇيقىدان تۇرعان نيازدى ەرتە شىعىپ كەتتى.
ەندىگى قالعان تورتەۋمىز، قارتەكەڭنەن ماناعى توقالدىڭ جايىن بالا كوزىنشە سۇراۋدى ۇيات كورىپ، زاۋرەگۇلدىڭ كەتۋىن كۇتىپ وتىرمىز. ءبىراق ول تەرەزەنىڭ الدىنداعى بيىك ستولدىڭ باسىندا شامنىڭ جارىعىمەن كىتاپ وقىپ وتىر، سوزبەن قۋىپ شىقپاسام، كەتەر ەمەس.
— قارتەكە، مىنا بالاڭىز وقۋعا ىنتالى ەكەن، جاقسى وقيتىن بولار، ءا؟!
— ە، بىلتىرعى وقىعاندارىن قايتا وقۋعا ىنتالى.
اكەسىنىڭ وسى مىسقىلدى ايتۋى-اق مۇڭ ەكەن، بالا ۇيالعاننان بەتىن كىتابىمەن قالقالاي بەرىپ ۇيدەن شىعا جونەلدى.
بۇل كەزدە ناعاشىبەك ءوزىنىڭ «ادام بىلمەس» اتتى كۇيىن دىڭقىلداتىپ، ەسكى قارا دومبىرانى مازالاۋدا بولاتىن. مەن اقىرىن قولىنان ۇستاي الدىم دا:
— توكتاي تۇر، وسىنداي وڭاشادا ماناعى توقال مەن قارتەكەڭنىڭ قىزىعىن ەستيىك، — دەدىم.
— دۇرىس-اق، ءسوز قارتەكەڭە بەرىلدى، — دەپ، ناعاشىبەك تە باسىن كوتەرىپ الدى.
وسى كەزدە تاناۋى جەلبەڭدەگەن ءبىر بالا جۇگىرىپ كەلىپ، قولىنداعى كىتاپتاردى ستول ۇستىنە تاستاي سالا جونەلىپ ەدى، قارتەكەڭنىڭ زەكىگەن داۋسىن ەستىگەننەن كەيىن توكتاي قالدى.
— ەي، اقىماق، اعالارىڭا بەرگەن سالەمىڭ قايدا؟ بۇل مەنىڭ ىرىسبەك دەيتىن ىرىستى نەمەرەم. بيىل ءۇشىنشى كلاستا وقيدى، قانە، اعالارىنا ايتىپ جىبەر، بۇگىنگى باعاڭ قانشا؟
بالا ءتورت ساۋساعىن كورسەتە سالىپ، كەتە بەرەيىن دەپ ەدى، قارتەكەڭ ۇستاي الدى:
— وتىر بەرى، بارماعىڭدى بۇك. ەندى قولىڭا قارا! ەگەر دە مىنا بارماعىن شولاق بولسا بالالار سەنى مازاقتاي ما، جوق پا؟
— مازاقتايدى.
— وندا بارماعىڭ نەگە جوق؟
«قانە جوق ەكەنى» دەگەندەي بالا بۇگۋلى تۇرعان بارماعىن جازىپ جىبەردى.
— جوق، سەنىڭ بارماعىڭ جوق، ساۋساقتارىڭنىڭ تورتەۋ-اق ەكەنىن جاڭا ءوزىڭ دە ايتتىڭ عوي.
— مەن ساباقتان العان باعانى ايتامىن.
— مەن دە سونى ايتامىن. ەسىڭدە بولسىن، ساباقتان بەستى الۋدىڭ ورنىنا ءتورت الۋ بارماقتىڭ شولاق بولعانىنان دا جامان. ويتكەنى بارماقتىڭ جوقتىعىنا تەك بالالار عانا كۇلەدى، ۇلكەندەر كۇلمەيدى. ال، وقۋدى جامان وقىپ، باعاڭنىڭ بەستەن ءبىرى كەم بولسا، ەرتەڭ ۇلكەندەر دە، بالالار دا ءبارى، ءبارى كۇلەدى.
بالانىڭ باسى سالبىراپ كەتتى. كىسى كوزىنشە ۇيالتقانى ءۇشىن قاتتى نارازى بولۋ كەرەك، ماڭدايىنان سيپاعان اتاسىنىن قولىن كەرى سەرپىپ تاستادى. اۋزى بۇرتيىپ، قاباقتارى دا تۇيمەدەي ءتۇيىلىپ كەتتى. ەگەر دە اتاسى بىزگە وتىرىك ماقتاپ: «سىزدەر مۇنى ىلعي ءتورت الادى ەكەن دەمەڭىزدەر، بۇل بۇرىن بەستەن ءبىر دە كەم الىپ كورگەن ەمەس، بۇگىن ءبىر قاتەلىك بولعان عوي»، — دەمەسە، ول ساۋساقتارىن، بىرەسە بۇگىپ، بىرەسە جازىپ وتىرا بەرەتىن ەدى.
اڭگىمەمىزدى ۇزە جازداعان بالادان دا قۇتىلدىق. ول كەتىسىمەن ناعاشىبەك باسىن قايتا كوتەرىپ الىپ:
— ءسوز قارتەكەڭە بەرىلدى، — دەدى دە، ول قايتادان جانتايا كەتتى.
— ءيا، قارتەكە، ءسىز سۇراما دەسەڭىز دە، سۇرايمىز.
— ءاي، بالام-اي، سونى سۇراماي-اق قويساڭدار دا بولاتىن ەدى-اۋ، سۇراعاندا ايتپاسام، سۇراۋعا دا زار بولارمىن. .جارايدى، دومبىراڭدى بەرە تۇر، — دەپ، ناعاشىبەككە قول سوزدى. «توقالعا ارنالعان كۇيىڭىز دە بار ەكەي عوي»، — دەگەن ناعاشىبەكتىڭ ازىلىنە جاۋاپ قاتقان جوق. قولىنا بارعان قارا دومبىرانى ءبىراز بەزىلدەتىپ الدى دا، سويلەي جونەلدى.
— ءاشىر بايدىڭ قىرىق سومى قىرىق سەگىز جىلدان بەرى ەستەن كەتكەن ەمەس. تاڭنىڭ اتىسى، شاپاقتىڭ باتىسى جەر قازىپ، وعان سۋ قۇياتىن دا، بالاقتى قارا سانعا دەيىن ءتۇرىپ تاستاپ جالا ن اياق بالشىق باساتىن دا، ونى قالىپقا سالىپ قۇياتىن دا، كۇنگە كۇيگىزبەي، جەلگە تيگىزبەي كەپتىرەتىن دە، ونى تاسىپ ون ەكى بولمەلى ءۇيدى قالايتىن دا مەن. قاسىما قوسىپ بەرگەن ادامدارى زورىعىپ قالدى. ءبىر ايدان كەيىن مەن دە شىدامادىم، ەكى قولىم بىردەي ءىسىپ كەتتى، ەكى تاباننان تاعى ايرىلدىم. ءوزىم سول بايدىڭ دۋالىنىڭ ىشىنەن ءبىر كۇركە جاساپ العان ەدىم. ءتورت تابانداپ سول كۇركەدە ءبىر اي جاتتىم.
اۋىرعانعا دا اقى تولەيتىن زاڭ ول كەزدە جوق، ءاشىر بايدىڭ اقى تۇگىل، ءبىر ءتىلىم نان بەرەتىن دە ءتۇرى جوق. ءبىراق ءوز ايەلىم مەن ونىڭ توقالىنىڭ ارقاسىندا اش تا، جالاڭاش تا بولمادىم. ايەلىم سول ءۇيدىڭ شارۋاسىن ىستەيتىن ەدى، سونىڭ اياقتاپ اكەلگەن اسىن ازىق ەتىپ ول ءبىر ايدى دا وتكىزدىم. كۇپ بولىپ كەتكەن قول-اياققا ىستەيتىن ەمىم — ماي سىڭگەن ەسكى ءشومىش. سول ءشومىشتى وتقا قىزدىرامىن دا الاقان مەن تابانعا كەزەك-كەزەك باسامىن.
سونىمەن نە كەرەك، ءبىر ايدان كەيىن قول-اياق تا جازىلىپ، باياعى اۋىر بەينەتتىڭ استىنا قايتا ءتۇستىم. بۇرىنعىداي ەمەس، دەنەم تەمىر بولىپ كەتكەن سەكىلدى. قانشا شارشاپ قالجىراسام دا ونان كەيىن اۋىرعانىم جوق. اگار تان، شىعار كۇندى سول جەر قازۋمەن، سول بالشىق باسۋمەن ەتكىزىپ، كەلەسى جىلى جازعا سالىم ءۇيدى دە سالىپ بىتىردىك.
قاسىما قوسقان بەس-التى «مەندىلگەرلەرى» بار ەدى، ءۇي بىتكەننەن كەيىن - ولاردىڭ ەسەبىن بەرىپ قويا بەردى دە، مەنى الىپ قالدى. ونىڭ ءبىر دالانى تەگىس الىپ جاتقان دۋالى بولاتىن. ول دۋالدىڭ ءىشى تولعان نەشە ءتۇرلى جەمىس اعاشتارى مەن ءوڭدى سونىڭ كۇتۋشىسى بولدىم. ول ءۇشىن جىلىنا وتىز سوم بەرەتىن بولدى. ونى ازسىنباسام دا، وسى ۇيدەن ەشكىم كەلىن ەدى، توقالدىڭ الداۋىنا ءتۇسىپ قالعان ەكەن، ايەلىم بايعۇس كونبەدى. ونىڭ ايتار دالەلى ەكەۋ. بىرىنشىدەن: ون ەكى اي. تاپقان تابىسىمىز ءبىر كيىنۋدەن ارتىلعان جوق. تاعى قايدا قاڭعىرامىز؟ ەكىنشى دالەل: ەندىگى جۇمىس جەڭىل، باي قاتال بولعانىمەن، توقال مەيىرىمدى. وسىدان جايلى جۇمىس، وسىدان جايلى ادام بىزگە ەندى تابىلماس. امال بار ما، مەن كوندىم. سونىمەن ءتورت اي ەتتى. جازدىڭ ىستىق كۇنى، شاڭقاي تال ءتۇس، وزەنگە شومىلىپ كەلىپ، اعاشتىق كولەڭكەسىندە ۇيىقتاپ جاتىر ەدىم، بەتىمە ءبىر ىستىق قان تامىپ كەتكەندەي بولدى، — دەدى دە، قارتەكەڭ اقىرىن جىميىپ، — كەدەي بولساڭ بايلىعىڭدى، قارتايساڭ ەرلىگىڭدى ايتپا دەگەن ەدى. ەندىگىسىن ايتپاي-اق قويسام قايتەدى، بالالار؟ — دەدى.
— جوق، قاريا، ونىڭىز بولمايدى، — دەپ، ناعاشىبەك تە باسىن كوتەرىپ الدى، — بىزگە كەرەك جەرىنە ەندى كەلدىڭىز.
— الگى قاننىڭ نە ەكەنىن، نەمەن بىتكەنىن ايتساڭىز بولدى، باسقاسىن ءبىز دە سۇرامايىق، — دەدىم اڭگىمەگە جەتەكتەپ.
— نە ەكەنىن ءوزىم دە بىلگەنىم جوق. شوشىپ ويانسام، ماڭىمدا ەشكىم كورىنبەيدى. ءتۇسىم بولار دەپ قايتا جاتىپ ەدىم، ەندى بايقادىم، باس جاعىمداعى تەرەكتىڭ جاپىراعى قوزعالىپ تۇر ەكەن. سول تەرەككە سۇيەنىپ تۇرەگەلسەم، قالىڭ جاپىراقتى اعاشتىڭ ىشىنە قاراي كىرىپ بارا جاتقان بىرەۋدىڭ سىبدىرى ەستىلدى. «بۇل كىم ەي؟» — دەپ، داۋىستاپ تا جىبەردىم. «اقىرىن!» — دەگەن ايەل داۋسى شىقتى. سىبىرلاپ، القىنىپ ايتسا دا تاني كەتتىم، توقالدىڭ داۋسى. مەن اڭ-تاڭ. جۇرەگىم الاسۇرىپ اكەتىپ بارادى.. قوزعالارعا دارمەن جوق. الگىدەن كەيىن توقالدىڭ دا ءۇنى ەشتى. ءبىر باسىپ تەرەكتىڭ سىرتىنا شىقتىم دا، ونان ءارى بارا الماي تۇرىپ قالدىم. تىرس ەتكەن دىبىس، قىبىر ەتكەن جاپىراق تا جوق، تەك جۇرەگىم دۇرسىلدەپ تۇر. سويتكەنشە بولمادى، جاڭاعى جاپىراعى قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنەن توقال شىعا كەلدى دە، بەتىندەگى پەردەسىن اشىپ كەپ جىبەردى.
مەن ونىڭ سۇلۋلىعىنا تاڭ قالدىم با، جوق الدە مەن سياقتى مالاي ءۇشىن ەل عۇرپىن بۇزىپ پەردەسىن الدىما كەلىپ اشقانىنا تاڭداندىم با، نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، شالقامنان. تۇسە جازداپ بارىپ تۋ سىرتىمدا تۇرعان تەرەككە ەكى قولىممەن بىرگە ارقامدى تىرەي تۇرىپ قالدىم.
— حانىم، بۇل قالاي؟
وسىدان باسقا ءسوز ايتا الماي مەن تۇرمىن. اسپانداعى تورعايدى ارباعان جىلانداي كوزىن كوزىمە قاداپ توقال تۇر. ەكەۋىمىزدە دە ءالى ءۇن جوق. ول ماعان قاراي جۇرگىسى كەلەدى، ءبىراق، ءناپسى بيلەگەن دەنەسى قالتىراپ، اياعىن باسا الار ەمەس. سول.،جاق قولىن زورعا كوتەرىپ ءبىر بۇتاقتان ۇستادى دا: . ..
— كەشىر قۇربىم، ،ادال جاردان باسقاعا اشپايتىن اق ءجۇزىمدى نە ءۇشىن اشتىم. سوعان تۇسىنسەڭ، ۇيقىڭدى بۇزعانىمدى كەشىرەرسىڭ، — دەدى.
ول سونى ايتتى دا، بەتىندەگى پەردەسىن قايتا ءتۇسىرىپ جىبەردى. «حانىم، بۇل قالاي» دەگەنمەن باسقا ءسوز مەنىڭ اۋزىما ءالى تۇسەر ەمەس.
— بۇل قالاي ەكەنىن بىلتىر وسى ۇيگە كەلگەن كۇنى، بازار قاسىنداعى توبەنىڭ باسىندا-اق.بىلگەن بولارسىڭ، — دەپ، ول ماعان جاقىنداي ءتۇستى. ول جاقىنداعان سايىن جالاڭاش توسىمە شۇبار جىلان ورلەپ كەلە جاتقانداي دە.نەم دىرىلدەپ بارادى. «قورىقپا، بايدىڭ تىزگىنى مەنىڭ قولىمدا، ول ەرتەڭ تاشكەندەگى ۇيىنە كەتەدى. ول كەلگەنشە مەن سەنىڭ حۇزىرىڭدامىن»، — دەدى ول، مەنى قورقىپ تۇر دەپ ويلاپ.
وسى كەزدە بىرەۋ كەلىپ قاقپانى قاعىپ ەدى، ونىڭ ءاشىر ەكەنىن بىلسە دە توقال سەسكەنگەن جوق.
— مەن سەنى ەرتەڭ ءوز بولمەمدە كۇتەمىن. تەرەزەنى اشىپ قويامىن، — دەدى دە، ۇيگە كىرىپ كەتتى. مەن قاقپاعا قاراي جۇگىردىم. كەلگەن ءاشىر ەكەن، ەسىكتى اشسام، ول اربادان ءتۇسىپ بوساعادا تۇر ەكەن. توقال ەكەۋمىزدىڭ باقشا ىشىنەن شىققانىمىزدى ەسىكتىڭ تەسىگىنەن كورىپ سەزىكتەندى مە، نەگە ەكەنىن وسى ۋاقىتقا دەيىن بىلمەيمىن. ول مەن كورە سالىسىمەن جانىما تيەتىن ءبىر جامان ءسوزدى ايتتى دا، سالىپ-سالىپ جىبەردى.
— تاقسىر-اۋ، جازىعىم نە؟- — دەگەنىمە دە قاراعان جوق، جاۋىرىن ورتامنان قامشىمەن تاعى ءبىر تارتتى دا، ۇيىنە كىرىپ كەتتى. «قاپ، وسى ىزاڭ، ءۇشىن توقالىڭنىڭ تىلىگى الارمىن-اۋ»، — دەدىم ىشىمنەن. ءبىراق وعان ەرەگىسەمىن دەپ ەرىككەن توقالدىڭ ەرمەگى بولعىم كەلمەدى. ونىڭ قولىنا ءبىر تۇسسەم، ءوز قىزىعىمدى ۇمىتىپ، جانىما ەرگەن جالعىز جاس جانعا وپاسىز بولىپ كەتەتىنىمدى تەز سەزدىم، ويتكەنى توقال تىم سۇلۋ. توقالدىڭ ايتقانى راس ەكەن، سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە ءاشىر تاشكەنگە ءجۇرىپ كەتتى. مۇندا قالعان توقال مەن ءبىر كەنجە ءىنىسى. ءىنىسىنىڭ كاسىبى تۇنىمەن قارتا ويناپ، كۇنىمەن ۇيىقتاۋ بولاتىن. ءاشىردىڭ بار سەنەتىن ادامى دا سول. ءبىراق سۇلۋ توقال مەن ءۇشىن ونىڭ دا سەنىمىن ۇرلاپ الدى. ءاشىر كەتىسىمەن وعان اقشانى كۇندەگىدەن دە كوبىرەك بەرىپ، كارتا ويناۋعا جىبەردى. ونىڭ كوزىنشە ماعان: «تۇندە كىم كەلسە دە قاقپانى اشپا!» — دەپ بۇيىردى. مۇنىڭ ءبارى ءبىر مەن ءۇشىن ەكەنىن ىشتەي سەزىپ ءجۇرمىن. سەزگەنمەن امال جوق، جۇرەگىم بارار ەمەس. مەن سياقتى مالايدى وزىنەن بوي تارتادى دەپ ول ەش ۋاقىتتا ويلاماعان بولار. اسىرەسە بايى كەتكەن كۇنى ويلاماعانىن كەلەسى كۇنى وڭىنەن سەزدىم.
مەن باقشانىڭ ىشىنە سۋ جىبەرىپ، دۋالدىڭ تۇپكىر جاعىندا ءجۇر ەدىم، ول پەردەسىن شالقاسىنان قايىرىپ تاستاپ جاپا-جالعىز ساياحاتتاپ كەلەدى ەكەن. باس ءيىپ امانداسىپ ەدىم، ول وتتى كوزىمەن ءبىر قارادى دا، ۇندەمەستەن وتە شىقتى. مەنىڭ ەكى كوزىم ءالى سوندا. كەشەگى گۇلگۇل جايعان تۇرعان وڭىنەن بۇگىن جالعىز تامشى دا قان جوق. سول سۇرلانعان تۇر، سول تاستالعان وتتى كوز ماعان ءبىر كۇدىكتى دە تاستادى. ەسىمە «قىرىق ءۋازىر» ەرتەگىسىندەگى سايقال ايەل ءتۇسىپ ەدى، دەنەم تۇرشىگىپ كەتتى.
ارادا بىرنەشە كۇن ەتتى. بۇل كۇندەردى مەن اۋىر قورقىنىشپەن وتكىزدىم. ويتكەنى بارلىق ويلايتىنىم: ەگەر توقالى شاعىستىرسا، ءاشىردى قالاي سەندىرەمىن. ول سەنبەسە، ءتورت ايدىڭ ەڭبەك اقىسى كەتكەنى عوي. مۇمكىن ول ءوزىم جوقتا توقالىمدى اۋرەلەپتى دەپ جالا دا جابار. سوندا ءقايتتىم؟
وسىنداي اۋىر كۇدىكتىڭ استىندا تاعى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. ءبىر كۇنى ەسىك الدىندا اعاش جارىپ وتىر ەدىم، ول تاعى دا پەردەسىن شالقاسىنان تاستاپ ۇيدەن شىعا كەلدى. مەن تاعى دا باسىمدى ءيىپ امانداستىم. ول ەندى مۇلدەم اشىنعان ەكەن، ءۇنسىز قاراپ از تۇردى دا، قاسىما جەتىپ كەلىپ، تايسالماستان:
— سەن مەنى نە ءۇشىن وسىنشا قينايسىڭ؟ سونى ماعان ايتشى، — دەدى.
— قيناماس ەدىم-اۋ، قورقامىن، — دەدىم مەن ەندى باسقا جاققا قاراي جالتارعىڭ كەلىپ.
— نەدەن قورقاسىڭ؟
— مەن ءسىزدىڭ تەڭىڭىز ەمەسپىن عوي.
ونىڭ ءوڭى جايناپ سالا بەردى.
— ەگەر دە مەن تەڭ كورسەم؟..
بۇل سوزگە نە دەرىمدى بىلمەي تۇر ەدىم، ۇيدەن ايەلىم شىعا كەلدى. مەن سونان ۇيالىپ تەرىس اينالا بەرىپ ەدىم، توقال يىعىمنان ۇستاي الدى دا:
— مىنا سۇلۋىڭنىڭ بەتىنەن ءسۇيشى، كورەيىن، — دەدى.
— ونىڭ سىزگە كەرەگى قانشا؟
— وسىنداي جاقسى كەلىنشەكتىڭ سەندەي ماستەككە قور بولىپ جۇرگەنىنە كۇيگەن جۇرەگىمدى باسايىن دەپ ەدىم.
ايەلىم بۇعان تۇسىنگەن جوق، مەن جارعان اعاشتاردى كوتەرىپ ۇيگە قايتا كەتتى. ونىڭ توقالدىڭ سىرىن ەندى سەزىپ، جەر بولىپ كەتكەنىن مەن دە سەزىپ تۇرمىن.
— قورقاق! — دەدى توقال وڭاشا قالعاننان كەيىپ، نىقتاپ تۇرىپ، — سەندەي قورقاقتى مەن ول ايەلدىڭ وزىنەن دە ساتىن الارمىن ءالى.
مەنىڭ مۇنان ارتىققا شىدامىم جەتپەدى:
— قۇرمەتتى حانىم، بايقاڭىز. مەن ايەلدەردىڭ ساۋداسىنا تۇسەتىن مال ەمەسپىن، — دەپ ەدىم، ول سىقىلىقتان كۇلدى دە:
— ەندى نەمەنەسىڭ؟ — دەدى.
ادام بولا تۇرا مۇنداي ايۋاندىققا توزگىم كەلگەن جوق. «ەندەشە ماعان نەسىنە قىزىعاسىڭ. ونان دا بازاردان ءبىر ايعىر ساتىپ ال»، — دەدىم دە، بالتانى لاقتىرىپ تاستاپ قاقپادان شىعىپ كەتتىم.
ءبىراق الگى سايقالدىڭ قولىندا جانداي جاقىن ادامىم، ءتورت ايعى ەڭبەك اقىم قالعانىن اشۋىم تارقاماسا دا تەز سەزىپ، قايتا بارسام، توقال ەسىك الدىندا ءالى تۇر ەكەن. ونىڭ قازىرگى ءتۇرىنىن، سۋىقتىعى سونداي، جارالى اڭ سەكىلدى. ءبىراق مەن دە ەندى بەكىگەن ەكەنمىن.
— اقىمدى بەر، مەن كەتەمىن، — دەدىم ايعايلاپ. داۋسىمدى ەستىپ ۇيدەن ايەلىم دە جۇگىرىپ شىقتى. ول مەنى كەلىپ قۇشاقتاي الدى دا:
— باستان قۇلاق ساداعا، سۇراما، سۇراما، — دەدى جالىنىپ. مەنىڭ ەكى كوزىم باسقىشتىڭ ۇستىندە تۇرعان توقالدا. زىعىردانىم قايناپ تۇر. ول باسىن شالقاسىنان تاستاپ كوزىن جۇمىپ تۇر.
— جوعال جانىڭنىڭ بارىندا، جوعال، — دەدى دە، سول شالقالاعان بويىمەن تەڭسەلىپ بارىپ جوق بولدى.
ءتورت ايدىڭ ەڭبەگىنەن ءتورت تيىن الا الماي مەن كەتتىم. سونان قايتىپ ونى كورگەنىم جوق.
سونان كەيىن تالاي مەس قارىنداردىڭ ق ۇلى بولدىم. تالاي جەردى تالقانداپ، تالاي سۋدى اعىزدىم. قالاعا بارسام كورەتىنىم سول، دالاعا بارسام باعاتىنىم مال بولدى. مىنە، قىرىققا كەلگەنشە مەنىڭ كورگەن قىزىعىم.
— ال ونان كەيىن؟ — دەدى ناعاشىبەك مانادان بەرى ەستىگەندەرىن تەز ۇمىتقىسى كەلگەندەي ەنتەلەپ.
قارتەكەڭ ويلى كوزىن ءبىر نىساناعا قاداپ از ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى دا، سويلەي جونەلدى.
— ارعى كۇندەردىڭ ازابىن ايتىپ تاۋىسۋ دا، بەرگى كۇننىڭ راقاتىن ايتىپ تاۋىسۋ دا ماعان قيىن... ويتكەنى مەن كوپ جاسادىم، كوپ كوردىم... ويلاپ قاراسام، سوڭعى وتكەن وتىز جىلدىڭ ىشىندە وتىز ەكى كۇن قينالعان ەكەنمىن، ءاي، بۇل وتىز جىلعا مەنىڭ ونان باسقا قويار كىنام جوق شىعار.
— ەندەشە، سول وتىز ەكى كۇننىڭ تاريحىن ايتىڭىز.
— جارايدى، ءبىراق سەندەر مۇنى «توتىنىڭ توقسان تاراۋى» ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭدار. ول ءوزىمنىڭ قاتتى ساسقان كۇندەرىم... 42 جىلى ەلمەن بىرگە ەكى بالام بىردەي مايدانعا كەتتى دە، بار جىلقى كەمپىر مەن ەكەۋمىزگە قالدى. ول كەزدە ەكى جۇزدەي جىلقى بار ەدى. بالالاردى ويلاپ، كوڭىلدە قاياۋ، كەزدە جاس، ەكەۋدەن ەكەۋ ەل شەتىندە، قۇم ىشىندە جاتىرمىز. ول كەزدە اۋدانمەن قازىرگىدەي ءجيى قاتىناسىپ تۇرۋ دەگەن بولمايتىن.
قاتىناسقان ءبىر كىسىدەن رايكومعا سالەم ايتىپ جىبەرىپ ەدىم، جازعىتۇرىم جىلقىنىڭ جۇردەك كەلەتىنىن ەسكە الىپ، وسى ءوزىمىزدىڭ گەروي ورازبايدى تۇيە باعىپ جۇرگەن جەرىنەن ماعان جىبەرىپتى. ەكەۋمىز جىلقىنى كەزەك كۇزەتىپ ءجۇر ەدىك، ءبىر كۇنى تۇندە «اتتانداعان» داۋىس شىقتى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزىپ، دالاعا جۇگىرە شىقسام، جىلقىدا جۇرگەن ورازبايىم وكىرىپ كەلەدى. ونىڭ جىلاپ تۇرىپ ايتقان سوزىنەن تۇك ۇققانىم جوق. بار ۇققانىم، ءۇش تۋ بيەنى ۇرى الىپ كەتىپتى.
مەنىڭ ىزشىلدىگىم بۇل ماڭداعى ەلدىڭ بارىنە ەرتەدەن ءمالىم. سوندىقتان ۇرىلار سىرىمدى ءبىلىپ، ماعان جۋىمايتىن ەدى دە، ومىرىمدە الدىمنان جىلقى جوعالتىپ كەرگەن جوق ەدىم. مىنا حابار توبەمنەن جاي تۇسىرگەندەي بولدى. «ە، قارتاباي قارتايدى، ەندى قارا جەردەن ءىزدى ايىرا المايدى»، — دەگەنى عوي ۇرىلاردىڭ دەدىم دە، قاسىما بىر-ەكى شالدى ەرتىپ الىپ جىلقىعا باردىم. اي جارىق، ءبىراق ۇرىنىڭ سىرى قاراڭعى. «جاۋ جاعادان الىپ جاتقاندا، ءبورى بولىپ ەتەكتەن تارتقان بۇل قانداي لاعىنەت ەدى؟» — بار ويلايتىنىم وسى عانا.
كيىمىمدى سىپىرىپ تاستاپ، بەس ايعىردى ۇستاپ الىپ، ءىزدىڭ ۇستىنە جاتتىق تا، تاڭ اتا ىزگە ءتۇسىپ جونەلدىك. ەكى شالدى ۇرىنىڭ كەلگەن ىزىنە سالدىم دا، قاسىما ورازبايدى الىپ كەتكەن ىزىنە ءتۇستىم. ءا دەگەندە: بۇل مەنىڭ سىرىمدى بىلمەيتىن الىس جەردىڭ ۇرىسى بولار دەگەن ەدىم، جوق ولاي بولمادى، ۇرىلار بىلاي شىعا بەرە بۇلعالاققا سالا باستادى. الىس جەردىڭ ۇرىسى ەمەس ەكەنىن وسى جۇرىستەرىنەن سەزدىرسە دە، قايتا-قايتا مالدىڭ شيىرىنا سالىپ، قايتا-قايتا اداستىرا بەردى. شيىرعا سوقساق اتتان تۇسە قالىپ، ىزگە جاياۋ تۇسەمىز. اقىرىندا ءىزدى اپارىپ كورشى اۋداننىڭ ءبىر كولحوزىنا كىرگىزدىم. ول اۋدانمەن ەكى ارامىز تۇستىك-اق، جەر، ال ءبىز ءۇش كۇندە ازەر جەتتىك. قارا جەردەن ءىزدى ايىرۋدىڭ قيىن ەكەنىن سونان بايقاي بەر.
كولحوزدىڭ سىرتىندا ءبىر توپ جىلقى جاتىر ەكەن. مەنىڭ ءبىر ادەتىم قاي ءىزدىڭ قاشانعى ءىز ەكەنىن ايىرا بىلەتىنمىن. جىلقىشىدان كەلىپ جوقشى ەكەنىمىزدى ايتىپ ەدىم، ول اق بەزەر دە، كوك بەزەر بوپ، ۇرىلاردىڭ ءىزى ءوزىنىڭ ىزىمەن ءبىر ءتۇسىن جاتسا دا، كوردىم دەر ەمەس. مەن ونىڭ جىلقىسى ءتورت كۇننەن بەرى وسى ماڭعا جايىلعانىن جولشىباي ىزىنەن كورىپ كەلگەن ەدىم. بەتى شىمىرىكپەستەن: «جىلقىنى بۇل جاققا بۇگىن عانا شىعارىپ تۇرمىن» — دەگەن سوڭ شىداي الماي، باسىنان وراي تارتىپ جىبەردىم دە، ورازبايعا اقىرىپ:
— بايلا، مەنىڭ ۇرىم وسى، — دەدىم. سول-اق ەكەن، ول اعاتايلاپ قويا بەردى.
— اعاتاي-اي، ايتايىن، ءبىراق مەن ايتتى دەپ جانعا ايتا كورمەڭىز.
ءبىزدىڭ جىلقىنى ۇرلاعان اققازى دەيتىن قاشقىن ەكەن. ول سوناۋ قاراعاندى لاگەرىنەن قاشىپ كەلىپ، وسىنداعى ءبىر جەكجاتىنا پانالاپ جاتقانىنا ءبىرسىپىرا كۇن بولىپتى. قاشقىن مۇنى ابدەن قورقىتىپ تاستاعان ەكەن.
ورازبايدى سول اۋداننىڭ نكۆد-سىنە شاپتىرىپ، ءوزىم جىلقىشىنىڭ قاسىندا قالدىم. اقىرىندا، اققازىنى دا ۇستاتتىم. ءۇش بيەمدى الىپ قايتتىم. ەلگە كەلسەم، اسىل تۇقىمدى كوكتىڭ ءۇيىرى تۇگەلىمەن ىعىپ كەتىپتى. قاتاڭ قايدا، قالاي كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. دۇنيەدە باعىتىن بىلمەگەن قيىن ەكەن. كۇندىز-تۇنى شاپقىلاۋمەن وبلىستىڭ وسى وڭىرىندە جاتقان ءتورت اۋداندى تەگىس ارالادىم. كورگەن، بىلگەن ءبىر جان جوق. ارادا جيىرما كۇن. وتكەندە، ەلسىزدەن بارىپ ءىز كەزدەستىردىم. سول ىزگە ءتۇسىپ كەتە باردىم. ءىز مەنى ەلسىزگە، مويىنقۇمنىڭ شۋ وزەنى جاق بەتىنە قاراي الىپ كەتتى. سول ەلسىز قۇمنىڭ ىشىندە جاپا-جالعىز ءىز قۋىپ تاعى ون ەكى كۇن ءجۇردىم. ۇيدەن شىققانىما ءبىر ايدان دا اسىپ بارادى. ءبىر اي بويى ۇيىقتاپ تۇرعاندا بولماسا، اتتان تۇسكەنىم جوق تا، بەلىمدى ءبىر شەشكەنىم جوق. ءدال وتىز ەكى كۇن بولعاندا، جىلقىمدى سوناۋ بەتپاقتىڭ دالاسىنان تاۋىپ الىپ قايتتىم.
VI
زامان جايىنداعى ويىمىز قيلى-قيلى قياعا تارتىپ، كەلەشەككە قاراي شارىقتاپ كەتتى. ءبىراق «مالدى كىم بارادى؟» دەگەن سۇراۋعا كەلگەندە ءبارىمىز بىردەي ءمۇدىرىپ، ءبارىمىز دە داعداردىق.
— ەگەر دە مال باعۋ جۇمىسىن ءدال وندىرىستەگىدەي ەتسە، وقىعان جاستار دا قىزىعار ەدى. ءتىپتى، دالانىڭ اۋاسى جاقسى دەپ قۇمارلاناتىندار دا كوبەيەر ەدى.
قارتەكەڭ بۇل ءسوزدى ايتقاندا مەن ۇيقىلى-وياۋ كۇيدە جاتىر ەدىم.
— ول زامان ءالى الىس بولسا دا جەتەمىز، — دەدىم دە، ۇيقىعا كەتتىم.
ءتاتتى ۇيقىمەن ءتۇن ءوتىپ، كەلەر كۇننىڭ ىرزىعىن دا تاتا باستادىق. تاڭەرتەڭگى شايمەن ەكى ارادا ناعاشىبەك ەكەۋمىز كولحوزدىڭ سالعالى جاتقان ستانسياسىنىڭ ورنى مەن جانا باقشاسىن دا كورىپ ۇلگەردىك. بايقوشقاردىڭ كەشەگى كەشتە بەرگەن ۋادەسىنە بۇگىن كۇن شىقپاي جەتكەنى ءۇشىن ناعاشىبەك ىشتەي قاتتى ىرزا. ءبىراق ول «ءبارى دە ويداعىداي» دەگەن سوزگە سىرتتاي سەنگەن جوق. كەلەشەكتىڭ جاڭا ءبىر ساۋلەتىن كورگەندەي جاس توپىراققا جالعىز - جالعىزدان قادالعان جەمىس. اعاشتارىنىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر ءۇڭىلىپ ءجۇر. ءبىراق قانشا ۇڭىلسە دە جاقسى ۇمىتتەن باسقانى تابا المادى. ەندى تەك ءبىر عانا كۇدىكپەن اينالاعا كوز جىبەرىپ، داعدارعان ويدا تۇر. ونىڭ ەندىگى ىزدەگەنى بۇل باقشاعا كەلەتىن سۋدىڭ جولى ەكەن. ونى ءوزى ويلاپ تابا الماعان سوڭ بايقوشكاردان سۇراپ ەدى، ول ءبىر جاق شەكەسىنە قيسايتا كيگەن بوركىن توبەسىنە تامان ءبىر سىرعىتتى دا.
— سوناۋ تۇرعان ءبىر توپ ءشيدى كوردىڭىز بە؟ — دەدى مىرتىقتاۋ كەلگەن سۇق قولىمەن ەكى ءجۇز مەتردەي جەردە تۇرعان ءبىر توپ ءشيدى نۇسقاپ، — سول جەردىڭ استىندا مول سۋ بار، وعان ورناتقان ترۋبامىز بار، باقشانى سونان سۋارامىز.
— وعان ورناتاتىن مەحانيزمدەرىڭىز بار ما؟
— بار، اقشاسى تولەنگەن، بۇگىن اكەلەمىز.
— جارايسىز باكە، جارايسىز، — دەپ ارقاسىنان قاعا بەرگەندە ول بەتىن اۋىل جاققا بۇرىپ:
— جارامايتىن ءبىر جەرى بولىپ تۇر-اۋ، — دەن ەدى، ناعاشىبەكتىڭ ارقاعا تونگەن قولى سول كۇيىندە تۇرىپ قالدى.
— ول نە؟
— سوناۋ ۇيلەردى كوردىڭىز بە، كوسە كىسىنىڭ بەتىنە ۇقساپ تۇرعانىن.
— كوسە بولماسىن، ول دا كوگەرسىن.
— كوگەرتۋ ءۇشىن كۇش كەرەك، ەن الدىمەن اعاش كەرەك، سوعان ءسىز ءبىر كومەكتەسىپ جىبەرمەس پە ەكەنسىز.
— ەگەر دە ۇلگەرەتىن بولساڭىزدار كومەكتەسەيىن.
— ۇلگەرەمىز، ءبىراق بۇگىننەن قالساق كەشىگەمىز.
— ماشيناڭىز ءازىر مە؟ — دەدى ناعاشىبەك قالتاسىنان داپتەرىن الىپ جازا باستاپ.
— ماشينا ءازىر. مۇمكىن بولسا ەكى مىڭ، — دەپ، بايقوشقار دا ءتونىپ تۇر.
«ەندى ءبىر بەس يا ون جىلدان كەيىن كەلسەك، تۇندەگى جەلپەك تاناۋ ىرىسبەكتەر سول كەزدە ۇلكەن ازامات بولىپ، قىزدارمەن قولتىقتاسىپ مىنا باقشانىڭ ىشىندە سايران ەتىپ جۇرگەنىن كورسەم-اۋ»، — دەدىم ىشىمنەن.
ناعاشىبەك جازعان قاعازىن بايقوشقارعا ۇسىنا بەرە كىلت توقتاي قالدى.
— توقتاڭىزشى، سىزدەر كوشەنى كوركەيتەمىز دەپ ءجۇرىپ ونان دا ۇلكەن جۇمىستى كەشىكتىرىپ الارسىزدار. وسىنى بىلايشا قويا تۇرساڭدار قايتەدى؟
— قاي جۇمىس؟
— سىزدەر ەلەكتر ستانسياسىنىڭ دايىندىعىنا كىرىستىڭىزدەر مە؟
— و، كومسومولدار امان بولسا، قورقاتىن تۇك تە جوق. ولار باستاعان ءجۇز ادام وسى باقشاعا تاڭعا جاقىن ايدىڭ جارىعىمەن كىرىسىپ ەدى، مىنە، ساعات ونعا جەتكىزبەي ءبىتىردى، ەندى سول ستانسيانىڭ دايىندىعىنا كەتتى، — دەدى دە، بايقوشكار بىزبەن قوش ايتىسىپ ماشيناعا قاراي تۇرا جۇگىردى...
ناعاشىبەك بۇگىنگى كورگەندەرىمەن بىرگە ەرتەڭگى كورەتىندەرىن دە ايتا كىرىپ ەدى، قارتەكەڭ وعان قاناعات ەتكەن جوق:
— ە، شىراقتارىم، قالامىز دا كوركەيەر، مالىمىز دا كوبەيەر. ولاردىڭ قايسىبىرىنە جەتىپ، ءقايسىبىرىن القىمداپ كەلدىك قوي. دالانى ايتساڭدارشى، دالانى.
ول ناعاشىبەكتىڭ «قاناعات قاريا، قاناعات» دەگەن ءازىلىن دە بۇل ساپار ەلەگەن جوق الىستاعى ارمانىن ايتقىسى كەلگەندەي كەۋدەسىن كەرە ءبىر دەم الدى دا:
— ە، شىراعىم، شىنىن ايتقاندا، مەن اسارىمدى اسادىم، جاسارىمدى جاسادىم. ءبىر كەزدە جاس تا بولسام دارمەنىم جوق ەدى. ەندى قارتايسام دا دارمەنىم كوپ، ارمانىم جوق. تەك قانا سوناۋ قۇلازىعان قۋ دالانىن، تۇرلەنىپ، قۇلپىرعانىن مەن دە ءبىر كورسەم دەيمىن دە. ايتپەسە، مۇنداي ومىرگە قاناعات ەتپەيتىن جالماۋىز ەمەسپىن عوي، — دەدى. — ال، بالام، جولىڭ بولسىن، — دەدى ماعان قارال. — سەنەن تىلەر جالعىز تىلەك، كىم ايتسا ول ايتسىن، كيگىز ءۇيدىڭ قىستا ءسانى جوق. بەتى وتقا قىزسا دا، ارقا مۇزداپ وتىرعاندى مەن ءومىردىڭ ءسانى دەمەيمىن. ەكىنشىدەن، مال كوبەيگەن سايىن مالشىلاردىڭ دا كوبەيەتىنىن، قازىرگى قارتتاردىڭ ءبىرازدان كەيىن قاتاردان شىعىپ، جاستاردىڭ مال باعۋدى ۇيات كورەتىنىن وتكەن ءتۇنى ءوزىڭ دە ايتتىڭ. ەگەر مال باعۋ جۇمىسىن وندىرىستەگىدەي قىزىقتى ەتە بىلسەڭدەر قىزىعۋشىلار نەگە تابىلماسىن. ىزدەپ بارعان جەرلەرىڭدى بۇگىنگى بارمەن عانا ولشەمەي، كەلەشەكپەن ولشە. قايىرلى ساپار تىلەيمىن، قوش بول.
تىلەككە وراي تىلەك تىلەپ قوش ايتىستىم دا، ءجۇرىپ كەتتىم. «قىزىقتىرۋ» دەگەن ءسوز قۇلاعىمدا كەتە باردى.
— ءيا، قىزىقتىرۋ كەرەك، ول ءۇشىن مال باعۋدىڭ قىزىقتى ءتۇرىن تابۋ كەرەك.
جول ۇستىندەگى وي تەك وسى عانا. قيال قۇسى شارىقتاپ ءار قياعا ءبىر كەتەدى، ءبىراق تۇيىلە ءتۇسىپ، ىلگەن تۇگى دە جوق. تەك، «ءوندىر.ىستەگىدەي» دەگەن سوزگە قايتا-قايتا ورالا بەردىم.
«ەگەر تەحنيكاسى بولماسا، ءوندىرىستىڭ دە قىزىعى بولماس ەدى-اۋ»، — دەپ ول ويدان تاعى سىرعي باستاپ ەدىم، ەكىنشى ءبىر تىڭ وي كەلدى دە الىسا ءتۇستى. توقتا، جەر استىنىڭ اۋىر جۇمىسىنا قىزىقتىرعان تەحنيكا مال شارۋاشىلىعىنىڭ جۇمىسىنا قالاي قىزىقتىرمايدى. ەندەشە، قىزىقتىرۋدىڭ تەتىگى تەحنيكادا ەمەس پە؟ ءيا، سولاي، كەلەشەكتە مال باعۋ جۇمىسىن قىزىقتى ەتۋگە ابدەن بولادى ەكەن. تەك تەحنيكامىز كۇشەيسىن.
ءومىر قىزىعىنىن تەتىگىندەي كورىنگەن تەحنيكا وسىلاي قۋانتا باستاعانىمەن، ادام تۋرالى وي كەلدى دە ونى تاعى دا باسىپ كەتتى. قوش تەحنيكا مولايسىن-اق، سوندا ونى جۇرگىزە الاتىن ادام قايدا؟
بۇل وي ون سەگىز كيلومەتر جەردەگى «بوستاندىق» كولحوزىنا جەتكەنشە سوزىلدى. ءبىراق كوپتەن بەرى كوكەيدى تەسكەن سۇراۋدىڭ جاۋابىن دا ەندى تاپقان سياقتىمىن. ەندى سول ويىمدى جۇرتشىلىقتىڭ الدىنا سالعىم كەلىپ داپتەرىمدى الدىم دا: «بىزگە قاشان دا بولسىن، التىننان مال قىمبات. سوندىقتان مال باعۋدى التىن قازۋدان كەم كورمەيتىن بولايىق، ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» — دەگەن سۇراۋ قويدىم دا، قيالىما ىلىنگەننىڭ بارلىعىن داپتەرىمە جازا باستادىم.
قۇمعا اتپەن تىكە تارتاتىن جەرگە دە جەتتىم. «بوستاندىق» كولحوزىنان كىسى ەرتپەكشى بولىپ كولحوزدىڭ كەڭسەسىنە كەلسەم، باستىعى وبلىسقا كەتكەن ەكەن دە، پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى جينالىستا وتىر ەكەن.
مەن ەكسپەديسياعا ەرتە جەتۋ ءۇشىن كوپ بوگەلگىم كەلمەي، جينالىس ءجۇرىپ جاتقان ءۇيدىڭ ەسىگىن اشارىن اشسام دا، ءۇي تولى ادامدى كورگەننەن كەيىن باسا-كوكتەپ كىرۋدى ىڭعايسىز كورىپ قايتا شەگىندىم. ءبىراق توردە وتىرعان كەشەگى ەرالى دەيتىن جىلقىشىنىڭ كوزى شالىپ قالعان ەكەن، ول ورنىنان داۋىستاي تۇرەگەلدى:
— اۋ، قايدا باراسىز، كەلە بەرىڭىز.
— مەن سىزدەرگە بوگەت جاسادىم بىلەم.
— ەشقانداي بوگەتىڭىز جوق. وتىرا تۇرىڭىز، ءقازىر 61-تىرەمىز، — دەدى دە، ول وتىرعاندارعا سويلەي جونەلدى.
ول كەشە مالشى ەدى، بۇگىن ءبىر ۇلكەن باسشى سياقتى. مىناۋ جايناپ تۇرعان بولمە وسىنىن كابينەتى ەكەن. توردە كوسەمدەردىڭ سۋرەتى، ءتورت قابىرعاسى تۇگەل جەڭىسكە شاقىرعان ۇراندار مەن العا باسۋدىڭ الۋان ءتۇرلى ەرەجەلەرى. سونىڭ ءبارىنىن ورتاسىندا «العا» اتتى ۇلكەن قابىرعا گازەتى تۇر. ونىڭ بەتىندە وسى كولحوزداعى ءتورت ءجۇز ساۋلىقتان بەس ءجۇز جيىرما توعىز قوزى وسىرگەن بايجانوۆ ىرىسداۋلەت، ناۋرىزبايەۆ وڭعارباي سياقتى ەنبەك ەرلەرىنىڭ سۋرەتى تۇر. ورتاداعى ۇستىنە قىزىل شۋعا جابىلعان ۇزىن ستولدىڭ ءۇستى تولعان ورىسشا، قازاقشا نەشە ءتۇرلى گازەت، جۋرنالدار. تەردەگى بۇرىشتى الا ۇلكەن شكاف تۇر. ونىڭ اينەگىنەن لەنين تومدارىنىڭ تۇپتەرى جارقىرايدى.
وسىلارعا كوز جىبەرىپ، قىزىعا قاراپ وتىر ەدىم، ەرالىنىڭ:
— وسى ماسەلە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ الدىنا قويىلسىن دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەر، — دەگەن ءسوزى وزىنە اۋدارىپ اكەتتى.
ونىڭ ءبىر ۇلكەن ماسەلە ەكەنىن سەزسەم دە سۇراعانىم جوق، كەيىن سول قاۋلىنىڭ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ كۇشىمەن ۇلكەن ءۇي بولعانىن ءبىر-اق كوردىم.
— سۇراۋلارىڭ جوق پا؟
— جوق.
— سۇراۋ، جوق بولسا، جينالىس جابىلدى.
— جوق ەمەس، بار، — دەدى بىرەۋ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، — مەنىڭ سۇراۋىما مىنا كىسىمەن تانىستىرساڭىز ەكەن.
مەن وعان جالت قارادىم. ول دا ماعان كۇلىمسىرەي تۇسىگى قادالىپ تۇر، تارىزىنەن مەنى تانىپ تۇرعانىن سەزسەم دە، ءوزىم ونى تانىعانىم جوق.
ەرالى ولارعا مەنى تانىستىرىپ، ساپارىمنىڭ جەمىستى بولۋى وزدەرىنىڭ يگىلىكتەرى ەكەنىن ايتىپ جاتىر. ال الگى جىگىتتە ءۇن جوق، تەك ىرجيىپ كۇلە بەردى.
— جولداس، سەن نەگە كۇلەسىڭ؟ — دەدىم ورىپسىز كۇلكىسىنە ىزام كەلسە دە، سالماقپەن سويلەپ.
— سارجان اعا، ءسىز مەنى راس تانىماي وتىرسىز با؟ — دەدى ول قولىمدى ۇستاي الىپ.
— سەن كىم ەدىڭ؟ — دەپ مەن قاراي قالدىم. ءبىراق قايدا كورگەنىمدى تابا المادىم.
— سارجان اعا، مەن ءسىزدى ءبىر كورسەم دە ۇمىتقان جوقپىن. ال ءسىز مەنى ءبىر كورگەندە-اق وردەنگە ۇسىنعان ەدىڭىز، قىزدىڭ ايدارىنا بەلگى دە تاققان ەدىڭىز.
مۇنان كەيىنگى ءسوزىن ايتقىزعانىم جوق، سوناۋ پرۋسسيانىڭ شەكاراسىنان وتەتىن كۇنى كوپىر اۋزىندا كەزدەسكەن باتارەيا كوماندير! بازار ەسبولوۆ ەكەنىن ەندى ءبىلدىم دە، قۇشاقتاي الدىم.
— و، تاماشا! — دەگەننەن باسقا ءسوز اۋزىما تۇسكەن جوق.
ول ءوزىنىڭ ءقازىر وسى كولحوزدا اگرونوم ەكەنىن، ەندى مەنىمەن بىرگە مويىنقۇمدى زەرتتەۋگە باراتىنىن، وتىرىك ايتسا جانى شىقسىن، وعان مەن كەلەدى دەگەن سوڭ ءوزى تىلەنگەنىن، بۇگىن ەكسپەديسياعا بارىپ تا قايتقانىن ايتا باستاپ ەدى، جاڭا عانا شىعىپ كەتكەن ەرالى قايتا كەلدى دە:
— ۇيگە جۇرىڭىزدەر. جوق، جارتى-اق ساعات بوگەلەسىزدەر. ات تا، ءبارى دە ءازىر، ءۇيىمىز دە الىس ەمەس، ون-اق ادىم جەردە، — دەپ جەپپەلەتە جونەلدى.
ونىڭ ايتقاندارى راس، ءۇيى دە الىس ەمەس، دايىنداعان ءدامى دە ءازىر ەكەن.
كەڭسەنىڭ سىرتىنداعى كىشكەنە قاقپادان كىرىپ، ەكى بولمەلى ۇيگە كەلدىك. اۋىز بولمەدە ادام جوق، تەك ءپىسۋى جەتكەن ەتتىڭ، قوڭىرسىعان قۇيقانىڭ ءيسى مۇڭكيدى. تورگى ۇيدەن قىزىل شىرايلى كەلىنشەك قارسى الدى.
ءۇيدىڭ ءىشى ءۇي يەسىنىڭ ۇقىپتى ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. ءبىر عانا ۇقىپسىزدىعى قىمىزدى بار ادامعا ءبىر ىدىسپەن بەرەتىن ەسكى ادەتتەرىن ءالى تاستاماپتى، اراقتى ەكى-اق ىدىسپەن بەرەدى ەكەن. ءوزىم بىردەن ارتىق ىشپەيتىن بولعاندىقتان، ۇندەمەپ ەدىم، الدىما سىڭار قۇلاعى سەلتيگەن باس جەتىپ كەلگەن سوڭ:
— ال وسى سىڭار قۇلاق قاي سالتتارىڭىز، — دەدىم.
ەرالى مەنىڭ سۇراۋىما مىرس ەتتى دە:
— ءار ەلدىڭ زاڭى باسقا عوي. ال ءبىز قۇلاقتى بالانىڭ سىباعاسى دەپ بىلەمىز. سوندىقتان ءبىر قۇلاقتى بالانىڭ سىباعاسى دەيمىز دە، ەكىنشى قۇلاقتى بالامىزداي كورەتىن قوناعىمىزعا ارنايمىز، — دەدى.
ول مۇنى ويدان شىعارىپ ايتسا دا، نيەتىنە ىرزا بولىپ تالاسقانىم جوق.
مەن حالقىمىزدىڭ دۇنيەدە ەشبىر تەزدەسى جوق عالامات دارقاندىعىن سول سەلتيگەن سىڭار قۇلاقتان دا كورگەندەي شاتتانا شالقىپ وتىرمىن.
* * *
سولتۇستىكتى بەتكە الا بازار ەكەۋمىز تارتىپ كەلەمىز. جاڭا عانا كوز الدىمدا جايناپ تۇرعان قالانىن، ءبارى دە ارتتا قالدى. قارسى الدىمىزدا تۇنەرىپ كوكشەنىڭ قۇمى تۇر. سول قۇمنىڭ جيەگىندە قىرىق-ەلۋ وتار قوي جاتىر. بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تاستاپ، بىرىنە دە بوگەلمەستەن ايداپ كەلەمىز. تەك قويشىلار ساقالدى ادامدار بولعان سوڭ سالەم بەرمەي ەتە شىعۋدى ۇيات كورىپ الىستان باس يزەيمىن. قاي قويشىعا كەزدەسسەم دە ساقالى بۋىرىل تارتپاعان بىرەۋى جوق، باس يزەمەي قالاي وتەرسىڭ.
وسى قويشىلاردىڭ ساقالى ماناعى ءبىر ويدى تاعى دا اكەلىپ ءۇيىردى. سول وي باسىما ۇيىرىلگەن سايىن اتىما قامشىنى باسا ءتۇستىم.
قورا-قورا قويلار دا ارتتا قالدى. بۇلاڭ قۇيرىق جۇرىسپەن ءجۇرىپ وتىرىپ كوكشەگە دە جەتتىك. كوكشەنىڭ قۇمىنان ءوتىپ، مويىنقۇمنىڭ قويناۋىنا كىرە بەرە توقتاپ، بازاردان جولىمىزدى ۇ الدىم دا، بارار باعىتتى كومپاسپەن بەلگىلەپ الدىم.
ونىڭ ايتىسىنا قاراعاندا مەنىڭ جولداستارىم كەشە ءبىرسىپىرا جەردى زەرتتەگەن ەكەن، ماردىمدى ەشتەڭە تابىلماي كوڭىلسىز قايتىپتى. كوڭىلدەگى ءتۇيىن سول عانا. سوندىقتان دا قاتتى ايداپ كەلەمىن.
ەكسپەديسيامىز التى وتريادقا بولىنگەن. بارىندە دە جەر زەرتتەۋشىلەردىڭ بارلىق ءتۇرى بار. ءبىز بەلگىلەگەن جەرلەرگە بۇرعى سالىپ سۋىن زەرتتەيتىن تاعى ءبىر وترياد كەيىن كەلە جاتىر. ءار كولحوز ءوز جەرىنەن تابىلعان سۋدى ءوزى قازىپ الادى. ولاردىڭ بۇرعى ورناتاتىن ادامى دا سول وتريادپەن بىرگە. ماقساتىمىز — مالشىلاردى قىستىڭ ازابىنان قۇتقارۋ. ول ءۇشىن ءۇي قورا سالۋعا، جاساندى شابىندىق جاساۋعا جارايتىن قوبىلاردىڭ ەسەبىن الىپ، كولەمىن ولشەۋ. استىنداعى سۋ مەن بەتىندەگى تۇكتەرىنىڭ قادىر-قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ. بۇل ماقساتقا جەتەمىز دەگەن ءۇمىتىمىز زور، كۇدىگىمىز دە وسال ەمەس.
بۇل ساپاردىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىن كۇنى بۇرىس ەسكەرگەنبىز. سوندىقتان مۇندا شىعاردان بۇرىن قاي جەردەن قاي جەرگە دەيىن قانشا كۇن كەتەتىنىن، قاي وترياد قاي جەرلەردى قانشا ۋاقىتتا زەرتتەپ بىتىرەتىنىنە دەيىن كارتاعا ءتۇسىرىپ العانبىز. ەندى تەك بارلىق وترياد ءبىرىنىڭ جەرىنە ءبىرى تۇسپەي، قاتار ءجۇرىپ وتىرسا مىڭ شارشى كيلومەتردەي جەردە نە بار، نە جوعىن كورە الامىز.
وسىنداي ويدا كەلە جاتىر ەدىم:
— انە، ءبىزدىڭ ادامداردىڭ بەرگى شەتى، سول جەردە قۇدىق بار، كۇن كەشكىرىپ بارادى، بۇگىن سول جەرگە تۇنەيتىن شىعارمىز، — دەگەن بازاردىڭ داۋسى ءبولىپ جىبەردى.
ول كوز ۇشىندا ءبىر تەبەنىڭ باسىندا تۇرعان بىرەۋدى كورگەن ەكەن. مەن بينوكلمەن قاراپ، ونىڭ مويىنقۇمدى كوپتەن بەرى زەرتتەپ جۇرگەن اناتوليي سەرگەيەۆيچ بورسوۆ دەيتىن ينجەنەر ەكەنىن ءداۋ تىماعىنان تاني كەتتىم. ءبىراق ول نە ءبىر داعدارىسقا ۇشىراپ، نە ءبىر ۇلكەن قۋانىشقا كەنەلسە، ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي كورنەككە شىعىپ، وسىلاي ۇزاق تۇرۋشى ەدى. مىنا تۇرىسى قاي تۇرىس ەكەنىن بىلە الماي كەلەمىن. ەگەردە ولار بۇگىن دە ەشتەڭە تابا الماسا، مەن سول توبەنىڭ باسىنا دا شىعا الماسپىن.
وسى كەزدە تومەنگى ءبىر جىرادان تۇيە جەتەكتەگەن ءبىر سالت اتتى ادام شىعا كەلدى. تۇيەنىڭ ۇستىندە ەكى ادام وتىر. ءسىرا، ازىقتارى بولۋى كەرەك، ارتىپ العان تەڭدەرى بار. بۇل بازاردىڭ قۇدىق قازدىرۋعا الىپ شىققان ادامدارى ەكەن.
— انا اق تۇيە مەنىكى، انا جىلعى ءوزىڭىز كورگەن بوز ىنگەننىڭ كوزىندەي كورىگى جۇرەيىن دەپ بىلتىر ساتىپ العان ەدىم...
تەبە باسىندا تۇنەرىپ تۇرعان اناتوليي سەرگەيەۆيچكە جەتۋگە اسىعىپ، بازاردىڭ بۇل ءسوزىن تىڭداعانىم جوق. مەنىڭ كوڭىلسىز كەلە جاتقانىمدى سەزدى دە، ول دا توكتاي قالدى.
وي قاجىتقان با، جوق الدە ءجۇرىس قاجىتقان با، اناتوليي سەرگەيەۆيچ بىلق-سىلق ەتىپ زورعا ءجۇرىپ كەلەدى. مەن جاقىنداي بەرە ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن ءسوزى «حال قالايدى ايتىپ ەدىم، ول باسىن شايقاپ:
— حال جامان، سارجان مۋراتوۆيچ، كەشەدەن بەرى ەكى-اق قۇدىقتىڭ ورنىن تاپتىق. ال ءۇي سالۋعا قولايلى جەر تابىلار ەمەس، — دەدى.
ونى باسقان اۋىر وي مەنى دە باسىپ كەتتى. الداعى جەردەن تابىلار دەپ ءوزىڭدى جۇباتۋدىڭ كەرەگى از، ويتكەنى ءبىز قالا سالعالى جۇرگەنىمىز جوق. الاقانداي بولسا دا، قۇمنىڭ ءار جەرىنەن الاڭ تابۋىمىز كەرەك. ەگەردە اراسى الىستاپ كەتسە، ونىڭ پايداسى جوق. ەكى كۇننەن بەرگى زەرتتەلگەن جەردىڭ از ەمەس ەكەنىن كورمەسەم دە بەلگىلى، ءبىراق سونشا جەردىڭ يەسىز قالماۋىنا ەندى قانداي جول بارى بەلگىسىز. وسىنى ويلاپ سۇر دالاعا ءۇنسىز قاراپ تۇرمىن. كوز جەتپەيتىن جەردىڭ ءبارى وركەش-وركەش قۇم. كەي جەرىندە تولقىنداي بەدەرلەنگەن مايدا قۇمدار، سولتۇستىك-شىعىس جاعىمىزدى الا تۇرعان قالىڭ سەكسەۋىل كوزگە الدانىش بولاتىن.
ءبىراق كوڭىلگە الدانىش تابىلار ەمەس. شىعىس جاعىمىزداعى ءبىر قۇدىقتىڭ باسىنا كەلىپ ءبىزدىڭ جىگىتتەر شاتىرىن تىگىپ، گۋىلدەسىپ جاتىر. بۇل ماڭداعى ەڭ ويپاڭ جەر سول عانا.
بازار ەكەۋمىز اتتان ءالى تۇسكەنىمىز جوق. .اناتوليي سەرگەيەۆيچ اياعىن سوزىپ جىبەرىپ ويدا وتىر. ول بۇل دالادان كۇدەرىن مۇلدەم ۇزگەندەي باسىن دا كوتەرەر ەمەس.
— اعاي، قاراپ تۇرعانشا جالعىز تال سەكسەۋىل بار توبەنى اينالىپ قايتساق قايتەدى؟ — دەدى مانادان بەرى سول جاقتان كوز الماي تۇرعان بازار.
— ول جاقتا نە بار؟
— سوعىستان بۇرىن سول ماڭنان جالعىز تال جىڭعىلى بار ءبىر جەر كەرگەن ەدىم. جاڭىلماسام سول سەكسەۋىل تۇرعان توبەنىڭ تۇبىندە بولۋ كەرەك.
— جىڭعىل دەيسىڭ بە، انىق جىڭعىل ما؟ — دەپ اناتوليي سەرگەيەۆيچ ونى مىقتاپ تۇرىگى ءبىر سىبادى دا، شابا جونەلدى.
— اۋ، قايدا كەتتىڭىز؟
— ءقازىر كەلەمىن، قوسقا بارا بەرىڭىزدەر.
ول وسىدان باسقا ءسوز ايتقان جوق، ءار توبەنىڭ باسىنان ءبىر كورىنىپ، ءالى كەتىپ بارادى. ءبىز ءالى قاراپ تۇرمىز، ول ازدان سوڭ كوزدەن عايىپ بولدى دا، ءبىز قوسقا كەلدىك.
ءبىر قويدى اق تۇيەگە ارتىپ جىبەرگەنىن بازار مانا ايتقان ەدى. قارا مۇرتتى بىرەۋ سول قويدى ءبىزدىڭ شاتىرىمىزدىڭ قاتارىنا تىگىلگەن قوستىڭ الدىندا سويىپ جاتىر. سامايىنا اق كىرگەن قىرما ساقالدى بىرەۋ وعان:
— كوز بارىندا جايعاپ الايىق تەزدەت، — دەپ دىكىلدەپ تۇر. ەندى بىرەۋلەر جەر وشاق قازاتىن ىڭعايلى جەر ىزدەپ، كەيبىر قازعان شۇڭقىرلارىن قۇم باسا بەرگەن سوڭ ەكىنشى ءبىر جەردى شۇقىلاپ ءجۇر.
مەن اتتان تۇسە سالا قۇدىق باسىنا باردىم. ونداعى ويىم قۇمنىڭ قالىڭدىعىن، سۋدىڭ قانشالىقتى تەرەڭ جاتقانىن ءبىلۋ ەدى. قيىپ تۇرىپ قالىڭ سالىنعان سەكسەۋىل قۇدىقتىڭ قابىرعاسىنان قۇمدى بايقاتقان جوق، سۋ تەرەڭدە ەمەس.
قولىنا كۇرەك الىپ اينالا جۇگىرگەندەردىڭ شەتكى بىرەۋى: «و، تابىلدى ناعىز جەردىڭ ءوزى» — دەپ ايعاي سالدى. ول ءبىر جەردى قازا باستادى، مەن ونىڭ قاسىنا باردىم. بۇل ءبىر ۇزىن جىرانىڭ اياعى ەكەن، مەن سول جىرانى بويلاي جىبەرگەن كوزىم قالىڭ شەڭگەلگە بارىپ تىرەلدى. بازاردى شاتىردان مىلتىق اكەلۋگە جىبەرىپ، ءوزىم جاڭاعى جىرانى قۋالاي ءجۇرىپ وتىرىپ شەڭگەلدەن ءارى ءوتىپ ەدىم، ءبىر كىشكەنە الاڭعا كەزدەستىم. كۇن كەشكىرگەن كەز. ءبىراق، الدەنەندەي ءبىر ءسوزىم مەنى .بيلەپ الدى دا، ىلگەرى اكەتە بەردى. ءار بۇتاعا ءبىر قادالىپ ءاربىر شوپكە ءبىر ۇڭىلەمىن. ءبارى دە قۇمنىڭ تۇگى. سول الاڭنىڭ سولتۇستىك جانىندا جالعىز تال سەكسەۋىلى بار ءبىر توبە تۇر. سول توبەدەن ءبىر قويان زىمىراپ ءتۇستى دە، الاڭنىڭ شەتىنە جەتە بەرە جوق بولدى.'
قۇستان قورعالاي بۇققان بولار دەگەن ويمەن بازاردىڭ قولىنداعى مىلتىقتى الىپ سولاي قاراي ءجۇرىن ەدىم، قارسى الدىمنان قازىقتاي قاقشيعان قىپ-قىزىل ءبىر نارسە كوزگە تۇسە كەتتى. الۋان ءتۇرلى سۇرعىلت وسىمدىكتەردىڭ ورتاسىندا جالعىز جارقىراي تۇرعان بۇل قىزىل قازىقتىڭ نە ەكەنىن ءا دەگەندە ايىرا العانىم جوق.بازاردان سۇراپ ەدىم، ول جان-جاعىنا ويلانا قاراپ ءۇنسىز كەلە جاتتى دا:
— تاپتىم-تاپتىم، — دەپ تۇرا جۇگىردى.
وسى كەزدە ماناعى كەتكەن اناتوليي سەرگەيەۆيچ الدىمىزداعى جالعىز تال سەكسەۋىلى بار توبەنىڭ باسىنا شىعا كەلىپ ەدى، قۋانعاننان ايعاي سالدىم.
ءبىز كەلسەك، بازار بيىكتىگىن ءوز بويىمەن ولشەگىسى كەلگەندەي جالعىز تال جىنعىلدى قۇشاقتاي ۇستاپ تۇر ەكەن.
— مىنانى قاراڭىزدارشى، — دەدى ول قاسىنا كەلگەن بىزدەرگە مۇڭايا قاراپ، — ساباۋداي سيدا بولسا دا بايتەرەكتەي كورىنۋشى ەدى. قامشىنىڭ سابى ەتكىسى كەلگەن بىرەۋ ءۇش جاعىن كەسىپ اكەتىپتى.
— ول ءۇشىن قاپالانبا، بىزدەر ەندى بۇل جەرگە بايتەرەكتىڭ ءوزىن ورناتامىز. سولاي ەمەس پە، اناتوليي سەرگەيەۆيچ؟ — دەپ جىڭعىلدىڭ تۇبىرىنە ءۇنسىز قادالىپ تۇرعان اناتوليي سەرگەيەۆيچكە قارادىم.
ول «سولاي» دەدى دە، سۋمكاسىنان كارتاسىن الىپ ءبىر ءۇڭىلدى دە، اينالاعا كوز جىبەردى. الدىمىزدا كىشكەنە الاڭ جاتىر. ەكەۋمىزدىڭ كوزىمىز سول الاڭدا، ەكەۋمىز ءبىر عانا ويدىڭ جەتەگىندەمىز، ەكەۋمىز دە ءۇنسىز. ءوزىمىز ءۇنسىز تۇرساق تا قيالىمىز مويىنقۇمنىڭ قاي جەرىنە قانشا ءۇي سالاتىنىن جوسپارلاپ سول ۇيلەردىڭ ىرگە تاسىن قالاۋدا.
— بۇل جەر قاي اۋداننىڭ جەرى؟ — دەدىم بازارعا قاراپ.
— ءبىزدىڭ تالاستىڭ جەرى.
— تالاستىڭ قاي كولحوزى؟
— ءبىزدىڭ «بوستاندىق».
— ەندەشە «بوستاندىقتىڭ» قۇمداعى شتابى ءدال وسى جەردەن سالىنسىن، باسشىلارىڭا ەرتەڭنەن قالدىرماي حابارلا، — دەدىم دە، كارتانى الىپ ونىڭ بەتىنە «قىزىل قازىق» دەگەن ءسوز جازىپ، ءار ءتۇرلى بەلگىلەر سالا باستادىم.
مەن كارتاعا نە تۇسىرسەم ونى ءوزىنىڭ قولدان جاساپ العان كارتاسىنا ءتۇسىرىپ بازار ءماز. ونىڭ شاتتىق ويناعان جۇزىنەن بۇكىل ەلدىڭ قۋانىشىن كورگەندەي بىزدەر ءماز.
سولتۇستىك جاعىمىزدا جاڭاعى جالعىز سەكسەۋىل تۇر. ول كەشكە قاراي سوققان جەلدىڭ ەكپىنىمەن «ەلدىم، ءولدىم» دەگەندەي دىبىس بەرەدى.
— ولمەيسىڭ، ولمەيسىڭ، — دەدىم دە ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتىم. الدىمنان ۇيتىلگەن باستىڭ قوڭىرسىعان ءيسى كەلەدى. مويىنقۇم ءقازىر ماعان سول باس سياقتى كورىندى.
VII
— ولمەيسىڭ، ولمەيسىڭ.
وسى ءسوزدى تالاي ايتىپ، تالاي جەردىڭ سۋىن تاتتىم، تالاي جەردىڭ اتىن قويىپ، تالاي جەرگە بەلگى قاقتىم.
ءبىراق بيىلعى قىس جىلداعى كەزىنەن ەرتە ءتۇسىپ، جازىق جەردى تۇگەلىنەن قار باسىپ قالدى دا، كوزدەگەن جەرىمىزگە ەركىن جەتە الماي مەرزىمدى كەزەگىمىزدەن ەرتە قايتتىق.
كۇن اشىق اياز. كەشە كۇنىمەن سوققان بوران ءتۇن ورتاسى اۋا بەرە باسىلعاندى. بۇگىنگى كۇن قانسونار بولعان سوڭ بازار ەكەۋمىز اڭ اۋلاي قايتقالى كەيىن قالعان ەدىك. وتكەن تۇنگى بوران قاردى ءيىرىپ، وي-شۇڭقىردىڭ ءبارىن دە سىقاپ تاستاعان ەكەن. اڭنىڭ ءبارى كەشە ءبىر جاققا ىعىپ كەتكەن بە، جوق الدە قاردىڭ استىندا قالعان با، تۇسكە دەيىن بىردە-بىر اڭ كەزدەسكەن جوق. ەندى زەرىگە باستادىق. وتكەن جىلى وسى قۇمنىڭ ىشىندە ءبىر قابانمەن قالاي ايقاسقانىن ايتقىزىپ، سول زەرىككەن كوڭىلگە تالشىق بولىپ كەلە جاتقان بازاردىڭ وزىنەن ايرىلىپ قالا جازدادىم. قۇلاعىم ونىڭ اڭگىمەسىندە بولعانىمەن كوزىم اڭ ىزدەپ دالانى كەزۋدە ەدى. ءبىر كەزدە ونىڭ باج ەتكەن داۋسى شىقتى. جالت قاراسام ونىڭ اتى توبەسىنەن شانشىلىپ قۇلاپ بارادى ەكەن. اتىنىڭ قۋلاعان ەكپىنىمەن بازاردىڭ ءوزى دە كوبىك قارعا باتىپ كەتتى. ءبىراق ول قارعا تۇنشىعىپ جاتسا دا تىزگىنىنەن ايرىلماي، اتى سىلكىنە تۇرەگەلگەن كەزدە، قاقالا-شاشالا ءوزى دە اتىپ تۇردى.
— اتتىڭ باسىپ قويا بەر دە، قۇيرىعىنان ۇستا! ات سۇيرەپ شىعارماسا شىعا المايسىڭ، — دەپ داۋىستاپ ەدىم، ونىڭ شوشىنعاندىعى سونداي، مەنىڭ داۋسىمدى ەستىگەن جوق. اۋزىندا كەپتەلىنگەن قاردى كوكسوقتالاندىرىپ بىر-ەكى بۇركىپ تاستادى دا، ارعى بەتكە قاراي تۇرا ۇمتىلدى. قابىرعاسىنان كەلگەن قاردى قالاي بۇزىپ شىعارىن بىلمەي قالش-قالش ەتىپ تۇرعان اتىنا دا قارايتىن ەمەس، القىمىنا كەلەتىن قاردى ەكى قولىمەن سابالاپ ءالى كەتىپ بارادى، تەك مەنىڭ كۇلىپ تۇرعانىمدى ەندى سەزىپ:
— ءيا، سىزگە ءبارى دە قىزىق، قاتتىراق كۇلىڭىز، — دەپ وزىنە ىزالانا كۇڭكىلدەپ تە بارادى.
ول قاردىڭ شەتىنە جەتە بەرە توقتاي قالىپ، شاقىرىپ ەدى، قالاي جۇرەرىن بىلمەي تۇرعان اتى ونىڭ ىزىمەن ورعي جونەلدى.
ەكەۋمىز ەندى قاردىڭ ەكى جاعىندا قالدىق. بازار قاراسىن جەرگە شىعىپ الىپ اتىن بۇتاعا بايلادى دا، قويىن-قونىشىنا كىرگەن قاردى تۇسىرە باستادى. مەن وتەر جولدى تابا الماي كوزدى اينالا جۇگىرتىپ كەلە جاتتىم دا، ءبىر تۇيىققا كەلىپ تىرەلدىم. قارسى الدىمدا ءبىر توبەشىك تۇر. سونىڭ عانا بۇتالارى قىلتيىپ كورىنەدى، باسقا جەردىڭ ءبارى جىپ-جىلماعاي.
قاردىڭ وسى سۇرقىن كورگەندە مال. ءوسىرۋدىڭ بارلىق ازابىن كورگەندەي بولدىم. ەگەردە بارلىق جەردىڭ قارى وسىلاي قالىن بولسا، بارلىق مال الدەن كولعا قاراسا جەتەتىن شەپ قايدا؟ ونى جەتكىزەتىن كۇش قايدا؟ حالىقتىڭ بىرنەشە جىلعى ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن دۇلەي تابيعات ءبىر-اق كۇندە جالماپ قوياتىن بولعانى ما؟ ءبىر شاحتانىڭ ءبىر كۇندىك كومىرى تەگىس ورتەنسە دە ونىڭ ورنى ءبىر ايعا جەتپەي-اق تولادى. ال، ءبىر وتارداعى قوي قاردىڭ استىندا قالسا ونىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن كەمىندە ەكى جىل كەرەك. ولاي بولسا جۇت دەگەن ءتىلسىز جاۋ. ونى قالاي جەڭۋ كەرەك؟ مال وزىعىن مولايتۋمەن عانا ما؟ ءيا، سول، ونسىز اسىل مالدار دا ازىپ كەتەدى.
بازارعا كەلگەندە مال باسىنا ءتونىپ تۇرعان وسى قاتەردى ايتا كەلىپ ەدىم، ول ۇندەگەن جوق. ماعان ءالى دە وكپەلى سياقتى، ۇلكەن مۇرنى سورايىپ، تاناۋى قۋسىرىلىپ كەتىپتى. مەن ونى جادىراتقالى ءار ءتۇرلى قالجىڭ دا ايتىپ كورىپ ەدىم، ول:
— اۋرە بولماي-اق قويىڭىز، مەن سىزگە بۇگىن تۋك تە ايتپايمىن، — دەدى دە جەلە جونەلدى.
— اڭشى ەكەنىن راس بولسا كورەرمىن ۇندەمەگەنىڭدى. قويان كورىنسە دە سايرارسىڭ ءالى.
— ءدال بۇگىن قويان تۇگىلى جولبارىس كورىنسە دە ۇندەمەسپىن-اۋ.
— وندا اڭشى ەكەنىڭ وتىرىك.
ول ۇندەگەن جوق. ەكەۋمىزدىڭ ەگەسىمىز وسىمەن ءبىتىپ، ءۇنسىز كەلە جاتىر ەدىك، ءبىر كەزدە ول كەنەت تۇرا قالدى دا:
— انا تاماشانى كوردىڭىز بە؟ — دەدى الىسقا كوز جىبەرىپ.
مەن ونىڭ تاماشالاپ تۇرعان جاعىنا بينوكلىمدى سالسام، جەتى-سەگىز قاسقىر ءبىر توپ كيىكتى قورشاپ الىپ، الىستاعى ءبىر ۇزىن قىردان اسىرا قۋىپ بارادى ەكەن.
سول قىرقانىڭ ارعى بەتىندە قالىڭ قار بارىن، قاسقىرلاردىڭ كيىكتەردى سول قالىڭ قارعا قۋىپ تىعىپ، ءقازىر قاندى قىرعىن سالىپ جاتقانىن سەزىپ ءبىز دە ۇمتىلدىق. ءبىراق جولشىباي كەزدەسكەن ومبى قارلاردى كەسىپ ءوتىپ، قىرقاعا شىققانىمىزشا جارتى ساعاتتاي ۋاقىت ءوتىپ كەتتى.
بۇل ءبىر تاۋدىڭ ۇزىن سالاسى سەكىلدەنگەن جال قۇمى ەكەن. بوران تەرىسكەي جاعىنان سوققاندىقتان كۇنگەي بەتىن جوتاسىنا دەيىن قار باسىپ قالىپتى. قاردىڭ مۇنداي قالىڭ ەكەنىن كورگەن سوڭ، قاسقىرلاردىڭ ءوزى قازعان كورىنە ءوزىن تۇسىرەمىن دەگەن سەنىممەن اتتان تۇسە قالىپ، ايىلىن تارتا باستاپ ەدىم، ات ۇستىندە تۇرىپ.قالعان بازار:
— كيىكتەر قۇتىلىپ كەتىپتى، اۋرە بولماي-اق قويىڭىز، — دەدى الىسقا قادالا ءتۇسىپ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— قاشقان كيىكتەردىڭ جولىن توسقالى جۇرگەن بولۋ كەرەك، جاناعى قاسقىرلاردىڭ بىرەۋى بىزگە قاراي سالىپ كەلەدى. ونىڭ ايتقانى راس، تايىنشاداي ءبىر قاسقىر بىزگە قاراي جورتىپ كەلەدى ەكەن. ءبىراق ونىڭ كيىك قۋار ءتۇرى جوق، اۋىق-اۋىق اسپانعا شاپشىپ، وز-وزىنەن ارسىلداپ كەلەدى.
— اپىر-اي، مىناۋ قۇتىرعان قاسقىر ەكەن عوي. قۇتىرعان قاسقىر جولبارىستان دا ءقاۋىپتى دەۋشى ەدى، ەندى قايتتىك؟ — دەپ بازاردىڭ ءوڭى قاشا باستادى.
ومىرىمدە قۇتىرعان قاسقىردى كورگەن ەمەس ەدىم، ءبىراق ول جونىندە تالاي اڭىز ەستىگەمىن. «قۇتىرعان قاسقىردا قىرىق كىسىنىڭ كۇشى بار، ول قورقۋ دەگەندى بىلمەيدى، ۇرساڭ ورشەلەنە بەرەدى، اتساڭ وعىڭ دارىمايدى»، — دەيتىن. ءبىراق مىنا قاسقىردىڭ سورىنا مەن ونداي ەرتەككە كۇلەتىن بولىپپىن. ءوز قورقىنىشىمدى ءوزىم مازاقتاپ ىشتەي كۇلدىم دە، بازاردىڭ: «قاشساق قايتەدى، قۋا قالسا قار قالىڭ، قاتەر-ay» — دەگەن ءسوزىن تىڭداماستان:
— ۇستا اتتى! — دەدىم بۇيىرا سويلەپ.
جاناعى ەرتەكتى بازار دا بىلەدى ەكەن، ول سونى ايتىپ باجىلداي باستادى. مەن ونى تىڭداعام جوق.
— ءسوزدى قوي دا، كەيىن كەت! مىلتىعىڭدى بايقاپ ال دا، ءازىر تۇر، — دەدىم.
— جالعىز جازىم بولاسىز عوي، مەن قاسىڭىزدا بولايىن، — دەگەنىنە دە كونگىم جوق، ماۋزەرىمدى وققا تولتىرىپ الدىم دا قاسقىرعا قارسى ءجۇردىم.
قاسقىرمەن ەكى ارامىزدا ءبىر كىشكەنە توبەشىك تۇر. مەن ونى سول توبەنىڭ باسىندا توسپاقپىن. توبەگە مەن دە شىقتىم، مەنى كورە سالا قاسقىر دا ۇمتىلدى. ەگەر دە وق تيمەي كەتىپ قاسقىر الىسا تۇسەتىندەي بولسا، تايىپ كەتپەيىن دەپ تابانىمدى قۇمنىڭ قاتتىلاۋ جەرىنە تىرەپ تۇرىپ، وق جەتەر جەرگە كەلگەندە باسىپ سالدىم.
توبەسىنەن زۋلاپ وتكەن وققا قاسقىردىڭ ارس ەتكەنىنە ىلەسە الىستا تۇرعان بازاردىڭ:
— ويباي-اي، قۇرىدىق-اۋ! — دەگەن داۋسى دا شىقتى.
ەرتەكتىڭ ءبىر عانا شىندىعى قۇتىرعان قاسقىردىڭ قورقۋدى بىلمەيتىندىگى ەكەن. ول گۇرس ەتكەن مىلتىقتىڭ داۋسىن دا، قۇلاعىن جالاپ وتكەن وقتىڭ زۋىلىن دا ەلەگەن جوق. تىستەرىن ىرسيتا ساقىلداتىپ اتقىپ كەلەدى، ارسىلداپ كەلەدى. ءدال قازىرگى ءتۇرى جان شوشىرلىق. ەگەر دە وسى ساپار ءمۇلت جىبەرسەم مۇردەم كەتكەنىم، ونىڭ كەلە ايقاساتىن ءتۇرى بار. ەلۋ مەتردەي جەرگە كەلگەندە، نىساناما ىرسيعان تىستەرىن ىلىندىرە بەرە اتىپ جىبەرىپ ەدىم، ول اسپانعا ءبىر اتقىدى دا قۇلاپ ءتۇستى.
وق ەكى كوزدىڭ ارالىعىنان ميىن قاق جارا وتكەن ەكەن. وشپەندىلىك وتى وعان دا باسىلا قويماي، وكپەسىنەن تاعى ءبىر اتقالى قاسىنا جەتىپ بارىپ ەدىم، ءارى وعىمدى قيمادىم، ءارى قينالىپ ءولسىن دەدىم دە:
— راقمەت، گۇلجانىم، — دەدىم ىشىمنەن.
— اعاتاي-اي، جۇرەگىڭىز ءمۇيىز بە، جوق الدە بولات تەمىر مە، اكەلىڭىزشى قولىڭىزدى، — دەپ، بازار كەلە اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ ەدى:
— ءدال سەنىڭ وسى ايتقانىنداي بولسا، ونىڭ جۇرەك بولعاننان جۇمىرىق بولعانى ءتاۋىر شىعار. ءسوزدى قۇر بورسىلداتا بەرمەي، تەز اتتان، — دەدىم دە، قاندى قىرعىن بولىپ جاتقان جەرگە قاراي شابا جونەلدىم.
ولاي اسىققان سەبەبىم كيىكتەرگە تويعان قاسقىرلاردى ۇزاتپاي قىرۋ ەدى. ول كۇتكەنىم بولمادى، قاسقىرلار مىلتىقتىڭ داۋسى العاشقى شىققاندا-اق بەزىپ كەتىپتى. ول جەردەن قىزىل قانعا بويالعان اق قاردى عانا كوردىك تە، ىزگە ءتۇسىپ جونەلدىك.
قاسقىرلاردىڭ جەمتىكتەن شىعا قاشقانىن تىراعايلاعان ىزىنەن كورىپ كەلەمىز. بىلاي شىققاننان كەيىن التاۋىنىڭ باسى قوسىلىپ ءبىر جەرگە شوقتالعان ەكەن. مىلتىقتىڭ ەكىنشى اتىلعانىن سول جەردە ەستىگەن بولۋ كەرەك، تاعى دا تىرقىراي جونەلىپتى. قايسىبىرەۋىنىڭ ىلديعا توڭقالانا اسا قۇلاپ تۇسكەن ءىزى دە سايراپ جاتىر.
بۇل قۇم سالانىڭ اياعى بارىپ ءبىر وزەكشەگە تىرەلەدى ەكەن دە، ونان ارعى جەرى ۇساق ادىرعا ۇقساپ كەتەدى ەكەن. كوز جەتەر جەردە قىبىر ەتكەن جان كورىنبەيدى. تەك الىستا ەكى ۇلكەن ءىز جاتىر.
— اناۋ كولدەنەڭ جاتقان نەنىڭ ءىزى؟
— نەنىڭ ءىزى ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر، قاسقىردىڭ ءىزى ەمەس.
ول ءىز كۇدىك بولسا دا، قاسقىرلاردىڭ وڭتۇستىككە قاراي بۇرىلا تارتقانى ءۇمىت بولىپ، ەكىنشى ءبىر سالاعا شىعا بەرىپ ەدىك، الدىڭعى جاعىمىزدان ايعاي شىقتى.
— و، عاجاپ، بۇل ماڭدا ەل جوق ەدى عوي، — دەدىم دە ايعاي شىققان جاققا قاراي شابا جونەلدىم.
— قارتەكەڭدەردىڭ جىلقىسى كەلىپ جەتكەن - بولار، — دەپ، بازار دا شاۋىپ كەلە جاتىر. كوزگە كورىنگەن ءالى تۇك جوق. ايعاي بىرتە-بىرتە الىستاپ بارادى. ءبىر توبەدەن قۇتىلساق، تاعى ءبىر توبەگە كەزدەسىپ، اتتى ءالى ايداپ كەلەمىز. ءالى كورىنگەن ەشتەمە جوق. ءبىرازدان كەيىن قاسقىرلاردىڭ ءىزىن كەسىپ، وتكەن ەكى اتتىڭ ءىزى كەزدەسە كەتتى.
الدىمىزدا ءبىر بيىك شوقى تۇر. سوعان شىقساق وسى ەكى اتتىنىڭ قاراسىن كورەر ەدىك دەپ، اتتى ايداي ءتۇستىم.
بۇل جولعى ويىم ءدال شىقتى. جاڭاعى توبەگە شىعا كەلسەم كوز ۇشىنداعى ءبىر ۇلكەن قوبىعا قاراي ءتورت كىسى قۇيعىتىپ بارادى. تورتەۋى ءتورت بولەك. تورتەۋى دە دالانى جاڭعىرىقتىرىپ ايعايلاپ بارادى. باسقا ۇشەۋىنىڭ داۋسىن جالعىز ءوزى باسىپ، كۇنشە كۇركىرەي شىققان قارتەكەڭنىڭ داۋسىن تاني كەتتىم دە، اتقا قامشىنى باسا ءتۇستىم.
جاڭاعى الىستان كورىنگەن قوبىعا جاقىنداي بەرگەندە بۇلار ەكىگە ءبولىندى. ەكى قاناتتاعىلار العا .ۇمتىلدى دا، ورتاداعى ەكەۋى قوبىنىڭ قالىڭ قارىنا جاڭا ىلىككەن التى قاسقىرعا تاپ بەردى.
— سوناۋ ورتاداعى ەكەۋدىڭ ون جاقتاعىسى قارتەكەڭنىڭ ءوزى، — دەدى قاتارلاسا شاۋىپ كەلە جاتقان بازار، — قاسىنداعىسى ءازىنىڭ ۇلكەن بالاسى قارامولدا بولۋ كەرەك.
ونىڭ ايتقانى راس، قاسقىرلاردى سوعۋعا ۇمتىلعان سول ەكەۋى ەكەن دە، ەكى بۇيىرىنەن قىسىپ كەلە جاتقان دادەباي مەن دۇكەنباي ەكەن. ورتاداعى ەكەۋ قاسقىرلاردى قوبىنىڭ تۇيىعىنا قۋىپ تىققان كەزدە دادەبايلار دا اعىزىپ بارىپ ايقاسا كەتتى.
— جىبەرمە!
— قۇتقارما!
— جالت بەرىپ جۇرمەسىن!
— قارا تۇمسىقتان سوق.
— جەلكەدەن سوك!
— انا بىرەۋى قۇتىلىپ كەتتى-اۋ، — دەگەن ايقايلارعا ىلەسە سويىلدار سارت-سۇرت ەتتى. قاسقىرلاردىڭ ءبىر كوكجالىنان باسقاسى ەندى قۇتىلا المايتىنىن بىلگەن سوڭ بوكسەسىن قارعا تىعىپ الىپ ارسىلداي باستادى.
وسى كەزدە ءبىز دە جەتكەن ەدىك. ارسىلداپ تۇرعان ءبىر قاسقىردى قارا تۇمسىقتان دالدەپ تۇرىپ سىلەيتتى دە، قارتەكەڭ.جاڭاعى قالىڭ قاردى بۇزا قيالاي تارتىپ ورگە قاراي ورعىپ بارا جاتقان كوكجالدىڭ سوڭىنا ءتۇستى. ءبىراق استىنداعى ءوزىنىڭ كوك ايعىرى ەكەن. ول بەس-التى رەت اتقۋدان ارىگە بارا الماي توقتاپ قالدى. ونىڭ الدىنداعى قاسقىر دا قاردان شىعا الماي الاسۇرىپ جاتىر. ەندى نە ىستەرىن بىلمەي قارتەكەڭ تۇر. ول بوزقىراۋلانىپ كەلە جاتقان ءبىزدى كورە سالدى دا، كىم ەكەنىمدى بىلمەستەن:
— ءاي، كىم بولساڭ دا مىنانى اتپاي نە قاراپ تۇرسىڭ؟ — دەپ ايقاي سالدى.
مەن بۇلاردىڭ قىزىعىنا قارايمىن دەپ وزىمدە مىلتىق بارىن ۇمىتىپ كەتىپپىن. ءبىراق، كەنەتتەن شۇعىل وي كەلگەن كەزدە بويعا ۇيالاي قالاتىن ابىگەرلىكتى قيمىلىمنان كورسەتكەنىم جوق، ءسوزىم دا جايباراقات شىقتى.
— قالاي، قاريا! قارا كوكتەرىڭىزدىڭ قارعا وسال ەكەنىنە كوزىڭىز ەندى جەتكەن بولار، — دەدىم، ماۋزەرىمدى قابىنان سۋىرىپ جاتىپ.
— شىراقتارىم-اۋ، سەندەر قايدان تاپ بولدىڭدار؟
— ونى كەيىن بىلەرسىز. الدىمەن مىنانى جايراتىپ الايىق، — دەپ قاسقىرعا كەزەنىپ ەدىم، ول قاردان كورىنەر ەمەس، نىساناعا تەك قۇلاعى عانا ىلىنەتىن. جاقىنداپ بارۋعا قار قالىڭ، ەندى نە ىستەۋ كەرەك.
قانشا ويلانسام دا ەكى وقتى جەدەل جىبەرۋدەن باسقا جول تابا العانىم جوق. ونداعى ويىم العاشقى وق كۋلاگينا تيسە، قاسقىر ءبىر سەكىرمەي قالمايدى، سول كەزدە ەكىنشى وققا ءوزىن ءىلىندىرۋ ەدى. بۇل جولعى ويىم دا، وعىم دا ءمۇلت كەتكەن جوق. الدىڭعى وق ءبىر قۇلاعىن جۇلىپ تۇسىرگەندە، سوعان شىداي الماي ارس ەتىپ اسپانعا شاپشىعان قاسقىر كەيىنگى وقپەن بىرگە ءوزى دە قۇلاپ ءتۇستى...
* * * *
الدىڭعى قاسقىرعا قاقپان بولعان سول قوبىنىن وڭتۇستىك جاق سىرتىندا مۇنان جيىرما كۇن بۇرىن ءوزىمىز قازىپ كەتكەن ءبىر قۇدىق بولاتىن. ءقازىر سول قۇدىقتىڭ باسىندا ءبىر كيگىز ءۇي تۇر. كوزىم سول ۇيدە، ويىن سول ءۇي تۇرعان جەردە. كوپ ەڭبەكپەن تابىلعان بۇل جەردىڭ جەمىسىن قاشان كورە باستار ەكەنبىز. ءاي، تىم الىس-اۋ دەگەن ويدا كەلەمىن.
قۇم توبەلەردىڭ ءار تۇسىنان شىققان تۇتىندەرى بولماسا، باسقا ۇيلەردىڭ قاراسى كورىنبەيدى. ءبىراق قاپتاعان قالىڭ جىلقى قۇم ساحاراسىن وزگەشە ءبىر سۇلۋلىققا بولەپ تۇر.
مەنىڭ كوزىم ەڭ الدىمەن ورتاداعى ءبىر قوبىنىڭ ىشىندەگى قالىڭ قاردى تالقانداپ جاتقان ءجۇز قارالى جىلقىعا ءتۇستى. باسقا وتاردىڭ جىلقىلارى قاراسىن جەرگە جازىلا جايىلىپ ەركىمەن جاتقاندا بۇل ءبىر توپ جىلقىنىڭ قارمەن الىسىپ جاتقانى قالاي؟ الدە جەردىڭ ازدىعىنان با؟ ولاي دەيىن دەسەڭ ولاردى قارعا قايىرىن جۇرگەن ەشكىم جوق، قايتا جىلقىشىنىڭ ءوزى قاردىڭ قالىڭ جاعىندا ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە اينالاسىنداعى قاراسىن جەرگە بوي ۇرعان بىرەۋ كورىنبەيدى. بولات تۇياقتارى كەلسەڭ كەل دەگەندەي ءبىر ىرعاقپەن سەرمەلىپ، قار تەپكەن سايىن مايمەن جۇمىرلانعان دەنەسى تولقىنداي تولىقسيدى.
— اۋ، كەلىن، جىلقىنى قىرعا شىعارساڭ دا بولار، — دەپ، قارتەكەڭ وعان داۋىستاپ ەدى، سوڭىمىزدا كەلە جاتقان دادەباي:
— نەگە؟ — دەپ ىرشىپ ءتۇستى.
— كەيىن بىلەرسىڭ، — دەپ قارتەكەڭ دە اشىپ ايتقان جوق. ونىڭ «شىعارساڭ دا بولار» دەپ بوس تاستاي سالعان سوزىنە جەڭگەي دە جىلقىنى قايىرا قويعان جوق. «بۇل قارت تاعى نە ويلادى ەكەن»، — دەگەندەي تاڭدانا قاراپ كەلە جاتىر.
داعدىلى ءبىر سەبەپپەن اتى بوگەلىپ قارتەكەڭ تۇرىپ قالىپ جىلقىشى جەڭگەيگە ءبىز بۇرىن جەتكەن ەدىك، ول بىزبەن امانداسا سالىپ شالىنا قارادى:
— اتاي نە دەپ كەلەدى، جىلقىنى قىرعا شىعار دەگەنى نەسى؟
— ە، قۇدايىم ءبىلسىن، ويىنا نە تۇسكەنىن. ءسىرا، جىلقىنىڭ تەبىنىن ۇناتپاعان بولار.
بۇل كەزدە سوڭىمىزدان قۋىپ جەتكەن دۇكەنباي مەن قارامولداعا قارتەكەڭ ءوزىنىڭ بۇيرىعىن بەرىپ كەلە جاتتى.
— ءقازىر ءارقايسىلارىڭ قوستارىڭا بارىپ، ويداعى جىلقىنى قىرعا شىعارىڭدار. كۇن قۇلاقتانىپ تۇر، كەشكە قاراي اياز كۇشەيىپ كەتۋى مۇمكىن، ويدا ءبىر جىلقى قالماسىن. بارىڭدار.
ەكى جىلقىشى ءسوز قاتپاستان جورتىپ كەتە باردى.
بۇل جىلقىلار قارتەكەڭنىڭ ءوزىم قارعا وسال دەپ جۇرگەن قاراكوكتەرى ەكەنىن ەندى سەزدىم دە:
— جىلقىلارىڭىز مۇنداي قاردى بۇرىن كورمەگەن ەكەن عوي، — دەدىم.
— مۇنداي قالىڭ قاردى جەتپىسكە كەلگەن قارتابايدىڭ ءوزى دە بۇرىن كورگەن ەمەس، — دەدى دە، سوڭىمىزدا كەلە جاتقان دادەبايعا داۋىستادى: — ەي، اناۋ شۇباپ كەلە جاتقان نە نارسە؟ سونى مەن دە بىلە الماي كەلەمىن. بىزگە ازىق اكەلە جاتقاندار بولسا بىر-ەكى تۇيەمەن عانا كەلەر ەدى عوي. وزدەرىنىن ءتىپتى، سۇيرەتكىلەرى دە بار.
وسىنداي قىسىر سوزدەرمەن دادەبايدىڭ ۇيىنە جەتكەنىمىزشە جاڭاعى تۇيەلىلەر دە كەلىپ قالدى. ەڭ الدا اق بوز اتتى، قارا كيىمدى بىرەۋ كەلە جاتىر. ءار تۇيەنىن ۇستىندە بىردەن-ەكىدەن ادامدار وتىر. تۇيەنىڭ ءبارى جۇكتى كوتەرىپ تە، سۇيرەتىپ تە كەلەدى. ءار تۇيەگە تىركەلگەن ءبىر-بىر سۇيرەتكى. سۇيرەتكىنىڭ ۇستىنە ۇزىندى-قىسقالى ءار ءتۇرلى اعاشتار، تاقتايلار، تەرەزەنىڭ كەسەكتەرى، ەسىك اعاشتارى، كەيبىر تۇيەنىڭ ۇستىنە ءۇيدىڭ تاقتايمەن قاپتالعان قامىس قابىرعالارى تيەلىپتى. كيگىزبەن قاپتالىپ، اق برەزەنتپەن تىستالعان تاقتاي قابىرعالار، ىرگەلىك ءداۋ قارا كىرپىشتەر تيەلىپتى.
ءبىز اتتان تۇسسەك تە ۇيگە كىرمەي، سولارعا قاراپ تۇرىپ قالدىق. جاڭاعى الدا كەلە جاتقان اق بوز اتتى ادام وزىمىزگە تانىس بايقوشقار ەكەن. ول ءبىر عاسىردىڭ جۇگىن سۇيرەتىپ كەلە جاتقانداي ناساتتانىپ انادايدان داۋىستادى:
— داكە، كوممۋنيزمنىڭ كەرۋەنى الىس تۇكپىردە جاتقان ءسىزدىڭ دە ىرگەڭىزگە كەلىپ جەتتى، ەرۋلىگىڭىزدى ازىرلەي بەرىڭىز.
— قاريا-اۋ، — دەدى دە، دادەباي قۋانعانىنان باسقا ءسوز تابا الماي بايقوشقاردى بارىپ قۇشاقتاي الدى، — باۋىرىم-اۋ، سەن انىق ءوزىمىزدىڭ باستىق بايقوشقارسىڭ با، جوق الدە كوممۋنيزمنەن كەلگەن وكىلسىڭ بە؟
— مىنە، جىگىت، — دەگەننەن باسقا قارتەكەڭ ۇندەگەن جوق. قاشان بايقوشقار كەلىپ امانداسقانشا مەن كەلەشەكتىڭ ءبىر ساۋلەسىن كورگەندەي بويىمدى شاتتىققا بيلەتىن سول ورنىمدا تۇرىپ قالدىم.
بۇل كەزدە تۇيەنىڭ ۇستىندەگىلەر دە توپىرلاپ تۇسە باستاعان ەدى. قارتەكەڭ سول كەلگەندەردىڭ ءبارىن ءبىر-بىر قۇشىپ كوكىرەگىنە قىستى دا، العىسىنان مەنى قۇر قالدىرعان جوق.
— بارلەرىڭ دە كوپ جاساڭدار، قاراقتارىم.
ءجۇز مەتردەي جەردە وسىدان ءبىر اي بۇرىن ءوزى قاققان قارالا قادا تۇر. كوزىم سوعان ءتۇسىپ ەدى، بۇل جەردىڭ اتى قويىلماعانى ەسىمە ءتۇستى دە:
— قاريا، وسى جەردىڭ اتى نە؟ — دەدىم كوزىمدى قادادان الماي.
— بالام-اۋ، ەلى جوق جەردىڭ اتى بولا ما؟
— بۇرىن بولماسا ەندى بولسىن، بولعاندا كەلەشەگىنە ساي بولسىن.
— تاپساڭ ءوزىڭ تاپ، — دەپ قارت كەنەت شيرىعا قالدى. — «بوستاندىق» جەرىنە «قىزىل قازاق» دەگەن جاقسى ات قويىپسىڭ دا، ءبىزدىڭ جەرىمىزدى اتاۋسىز تاستاپ كەتىپسىڭ، بۇل قالاي؟ — قارتتىڭ بۇل قاھارلى سۇراۋىنا جاۋاپ تابا الماي تۇر ەدىم، مەنى ول قىسپاقتان دادەباي قۇتقارىپ جىبەردى.
— اۋ، دانىشپاندارىم-اۋ، — دەدى ول ىشقىنا سويلەپ. — ات دەگەن بالاعا دا تۋعاننان كەيىن قويىلۋشى ەدى عوي. اۋەلى ءوزىن دۇنيەگە كەلتىرىپ الايىق تا مۇنى.
— قايران سەنىڭ وسىناۋ مۇعاللاق باسىڭ-اي. نە ەسكىرمەي، نە جاڭارماي ەكى ورتادا تۇرىپ قالعان، — دەدى قارتەكەڭ مىرس-مىرس كۇلىپ، — اڭساپ كورگەن بالانىڭ اتى انا قۇرساعىندا قويىلمايتىن با ەدى. قاراعىم، سارجان، اتتى كەيىن ويلانا جاتارسىڭ، ءوزىڭ تۋ تىككەن جەرىڭ ەدى، بوساعاسىن ءوزىن بەلگىلەپ بەر.
— الدىمەن سالىناتىن ءۇيدىڭ ءتۇرىن بىلەيىك.
— ءبارى دە جاسالعان، مىسالى مىنانداي، — دەپ، بايقوشقار تاياعىمەن قاردى سىزعىلاي باستادى. كۋحنيادان باسقاسى التى بولمە. ءار بولمەنىڭ كەڭدىگى جيىرما شارشى مەتردەن. ونىڭ ءبىرىنشىسى — كەڭسە، ەكىنشىسى — قىزىل وتاۋ، ءۇشىنشىسى — مەدپۋنكت، ءتورتىنشىسى — قوناق ءۇي، بەسىنشىسى — ساۋدا دۇكەنى، التىنشىسى — اسحانا.
مەن باسقا ءسوز ايتا العانىم جوق. دادەبايدىڭ قولىندا تۇرعان كۇرەكتى الا سالىپ، ءوزىم مانادان ىشتەي بەلگىلەپ تۇرعان جەردىڭ قارىن كۇرەدىم دە:
— قاريا، قايلانى الىڭىز دا مىنا جەردىڭ تۇڭعىش توپىراعىن ءسىز كوتەرىڭىز، — دەدىم.
قارتەكەڭ سوزگە كەلگەن جوق. جاقسى تىلەك تىلەگەن دۇعاسىن ىشىنەن وقىپ بەتىن ءبىر سيپادى دا، جۇگىنىپ وتىرا قالدى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بار كۇشىن بويعا جيىپ قايلانى دارمەنىمەن ۇرىپ تا جىبەردى. ءبىراق، جەر تاستاي بولىپ قاتقان ەكەن، تەمىر مەن تەمىردى ۇرعانداي شاق ەتە ءتۇستى. دەگەنمەن قايراتتى قول بولات قايلانى باتىرىپ-اق جىبەرىپتى، ىرعاي بەرە قايىرىپ قالىپ ەدى، ءبىر كەسەك توڭ ۇشىپ ءتۇستى.
— وي، كارى تارلانىم-اي، ءالى دە جىگىتتەردىڭ جەتەۋىنە توتەپ بەرەسىڭ-اۋ. قونىس قايىرلى بولسىن، جاساعان بالا-شاعاعا يگىلىگىن كورسەتسىن، ەندى ۇيگە جۇرىڭىزدەر. اۋ، ايتپاقشى مەنىڭ تەمىر پەشىم مەن نەمدى اكەلدىڭدەر مە؟ جۇماعۇل، قارىمساق، توباناياق، قايداسىڭدار؟ اكەلدىڭدەر مە، الگىنى، بايقوشقار. مەن سەنەن سۇراپ تۇرمىن، — دەپ دادەباي ءبىر سويلەگەندە بەس كىسىمەن قابات سويلەسىپ ەدى، قارتەكەڭ:
— ءسوزدى قالاي-قالاي ساپىرادى، ءبىزدىڭ جاس تارلان، — دەدى مۇرتىنان كۇلىپ.
دادەباي نارسەلەرىن الۋعا كەتتى دە، ءبىز قارتەكەڭ بايقوشقار ۇشەۋمىز ءۇيدىڭ سىرتىنداعى توبەگە شىقتىق.
كۇن قۇلاقتانعان كۇيى باتىپ بارادى، كولەڭكە باسى ۇزارعان سايىن الا شۇبارلانىپ جاتقان قۇمنىڭ ءىشى بىرتە-بىرتە كۇڭگىرتتەنىپ كەلەدى. ەندى ءبىرازدان كەيىن ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانىپ، كوز جۇبانىشى، كوڭىل الدانىشى بولىپ جاتقان قالىڭ جىلقىنى دا كوزىڭنەن تارتىپ اكەتەدى. سول كەزدە سىرتقا شىعىپ اۋلاققا بارساڭ، جانىڭ دا ءدال وسى دالا سەكىلدى قۇلازىپ سالا بەرەدى.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ويانىسىمەن تاعى ءبىر جاڭالىققا تاپ بولدىم، كوزىمدى اشسام توبەمدە ءتورت كوزدى جارقىراپ تۇر.
بۇل نە عاجاپ؟ مىنا شاڭىراق پەن ۋىق نە؟ جوق مىناۋ تەرەزە نە؟ ومىردە شاڭىراق پەن تەرەزە اۋىل ءۇي قونعان ەمەس ەدى عوي.
وسىنداي ويمەن ءوزىمنىڭ قايدا جاتقانىمدى ەركىن بىلە الماي باسىمدى كوتەرىپ جان-جاعىما قارادىم، ءۇيدىڭ ىشىندە مەنەن باسقا جان جوق ەكەن. اياق جاعىمدا ترۋباسى سۋىرىلعان تەمىر پەش تۇر. تۇندە وتى سونگەننەن كەيىن ترۋباسىن سۋىرىپ، تۇندىكتى جاۋىپ تاستاعان ەدى. تۇندىك سول جابۋلى كۇيىندە ءالى تۇر. بۇل قالاي؟ مىنا تەرەزە تۇندە جوق ەدى عوي؟
وسىنداي دەل-سال كۇيدە وتىر ەدىم، اقىرىن باسىپ جىلقىشى جەڭگەي كىردى دە:
— ءا، ويانعان ەكەنسىز عوي، توڭعان جوقسىز با؟ — دەدى.
— جوق، قايتا ىستىقتاپ كەتىپپىن. سىزدەر مىنا تەرەزەنى قاشان ورناتقانسىزدار؟
— كەشە سىزدەر توبە باسىندا وتىرعاندا ورناتقانبىز. شالىمنىڭ تۋعالى تاپقان اقىلى وسى بولدى-اۋ دەيمىن. ءۇيىمىز ەندى ءارى جارىق، ءارى جىلى. راقات، تىپتەن.
دالاعا شىقسام كۇن نەداۋىر كوتەرىلىپ قالىپتى. كۇن شىتقىل اياز ەكەن. جۇرتتىڭ ءبارى جۇمىس باسىندا ءجۇر. قارتەكەڭ دە، مەنىڭ بازارىم دا سول جەردە ەكەن. ءۇي سالۋشىلاردىڭ بىرەۋى قاردى الىسقا ايداپ، ەندى بىرەۋلەرى تۇيەدەن سەكسەۋىل ءتۇسىرىپ جاتىر. ەندى بىرەۋلەرى قارى تازالانعان جەرگە سەكسەۋىلدى ءۇيىپ قويىپ جەردىڭ تونىن جىبىتكەلى وت قويىپ جاتىر. اناداي جەردەن جەر وشاق قازىلىپتى، وندا ۇلكەن تاي قازان تۇر.
— سارجان اعا، ءبىز بۇگىن وسىندا بولامىز با؟ — دەدى بازار الدىمنان شىعىپ.
— جوق، بۇگىن قايتسەك تە «قىزىل قازىققا» جەتەمىز.
— «قىزىل قازىققا»!
— ءيا.
— وندا مانا ەرتە كەتۋىمىز كەرەك ەدى عوي، ەندى جەتە المايمىز عوي.
— جەتەمىز، اتتاردى ازىرلە.
— وندا بارساڭدار ءالى قىدىرالىنىڭ بالاسىنا كەزدەسەرسىڭدەر. سوعان ۇمىتپاي ايتا سالىڭدارشى، راديو ستانسياسىن تەز جەتكىزسىن، — دەدى دە، قارتەكەڭ تۇيەنىڭ ۇستىندەگى ءبىر ۇلكەن سەكسەۋىلدى وتقا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى.
— ول قايدا ەدى؟
سول راديونى اكەلگەلى كەتكەن ەدى، ءالى جوق. — ونىڭ ەندىگى ءسوزىن جىلقى كۇزەتىنەن جاڭا قايتىپ كەلە جاتقان دادەباي ءبولىپ جىبەردى.
— ىسكە ءسات. جاقسى جاتىپ، جاي تۇردىڭىزدار ما؟ سىزدەر تاپپاساڭىزدار مەن تاپتىم، — دەدى ول، ءسوزدى ساپىرا ءتۇستى دە، مۇرتىنا قاتقان مۇزدى قولىمەن ءجىبىتىپ تۇسىرە باستادى.
— نەمەنە، سەنىڭ تاپقان اتىڭ مۇرتىڭا قاتقان مۇز با؟ — دەدى قارتەكەڭ كۇلىپ.
— جوق، مەنىڭ تاپقان اتىم قۇدايدىڭ اتىنداي. ءبىراق مەنەن باسقانىڭ باسىنا كەلمەيتىن، ەستىگەن ەل يىلە قالاتىن، دوستاردى قۋانتىپ، دۇشپانداردى سۋالتاتىن، بۇگىنگى بىزدەردى عانا ەمەس، ەرتەڭگى ۇرپاقتاردى دا ماقتاندىراتىن ات. قىسقاسىنان ول اتتىڭ اتى — ءوزىمىزدىڭ باس باتىرىمىز، ءوزىمىزدىڭ اقىلگويىمىز قارتاباي قارتتىڭ. اتى.
وسىلاي شۇبىرتىپ كەلىپ توقتادى دا، ءوز سوزىنە ءوزى ناساتتانعانداي قامشىسىن بۇيىرىنە، ەكى اياعىن ۇزەڭگىسىنە شىرەنە تىرەپ تۇرا قالدى.
— مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا؟ — دەدى قارتەكەڭ ماعان قاراپ. مەن بارىپ دادەبايدىڭ قولىن الدىم.
* * *
«قىزىل قازىق» پەن ەكى ورتا الپىس كيلومەتردەن ارتىق ەمەس. ءقازىر ساعات ون. ساعاتىنا سەگىز كيلومەتردەن الساق كەشكى التىلاردا جەتەمىز دەگەن ويىمىز دالاعا كەتتى. ەكى كۇنگى قاتتى جۇرىسكە مويىمايدى دەپ سەنگەن اتتارىمىز ءتۇس اۋا بەرە بوساڭسىپ قالدى. جولشىباي ءبىر قابانعا كەزدەسىپ، سوعان ءبىراز بوگەلدىك، ەكى جەردە ات شالدىردىق. ونان باسقا بوگەلگەنىمىز جوق ەدى. سوندا دا ءبىز «قىزىل قازىقتىڭ» دەڭگەيىنە جەتپەستەن كۇن باتىپ كەتتى.
ءبىراق، كۇننىڭ ايازدىعى دا، ءتۇننىڭ قاراڭعىلىعى دا بازاردىڭ ويىنا كىرىپ شىعاتىن ەمەس، ول بۇگىن ءبىر اجالدان قالعانىنا قۋانىشتى. «ويپىر-اي، ومىرىمدە مۇنداي قورىقپاسپىن، وڭباعاننىڭ اقسيعان اۋزىنان اجال كورىنەدى ەكەن عوي»، — دەپ ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا ايتىپ كەلەدى.
ونى شوشىتقان قابان بىزگە بىلاي كەزدەسكەن ەدى.
ءتۇس كەزىندە ءبىر ىققا كەلىپ ات شالدىرىپ جاتىر ەدىك، مەن ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ءبىر كەزدە مىلتىقتىڭ داۋسىنان شوشىپ وياندىم. الىستان بازاردىڭ ايقايى دا شىقتى. مەنىمەن بىرگە ول دا ۇيىقتاپ قالىپ، اتتاردى ۇزاتىپ العان ەكەن. سويتكەنشە بولمادى، مىلتىق داۋسى تاعى گۇرس ەتتى. ايعاي تاعى شىقتى، ماۋزەرىمدى الا قىرعا جۇگىرىپ شىقسام، بازار ارعى ءبىر قىرقانىڭ باسىندا تۇر.
— قابان! قابان! — دەدى ول قولىن ەربەڭدەتە ايعايلاپ. مەن ەندى اڭعاردىم، ءبىر ءداۋ قابان مەنىڭ تومەنگى تۇسىمنان بازارعا قاراي دومالاڭداپ ءوتىپ بارادى ەكەن. ونى كورە سالا مەن دە ۇشتىم. قابان ەندى ەكەۋمىزدىڭ ارالىعىمىزعا ءتۇستى. ءبىراق بازاردىڭ وعى تاۋسىلعان بولۋ كەرەك، مىلتىقتىڭ ستۆولىنان ۇستاپ قۇنداعىمەن ۇرعالى تۇر. ونىسى ومىرىنە تۇتقا بولا المايتىنىن مەن سەزىپ كەلەمىن. ەگەردە قارا تۇمسىقتان دالدەپ ۇرا الماي قالسا، وندا قاباننىڭ قىلىشتان وتكىر اقسيعان «قىلقيماسى» ونىڭ ءومىرىن قيىپ تۇسەدى، ال مەنىڭ جەتە الار ءتۇرىم جوق، بەتىن وزىمە اۋدارعىم كەلىپ اتقان وعىما قاراعان دا جوق، نە ىستەۋ كەرەك؟ جالعىز عانا ءۇمىت — قىر جوتاعا يىرىلگەن قالىڭ قار بار. قاباندى قاردان شىعا بەرگەندە ۇرعىسى كەلىپ تۇر ما، بازار سول قاردىڭ ۇستىڭگى جيەگىندە تۇر.
قابان ەكپىنىمەن قارعا قويىپ كەتتى دە، مالتىعىپ قالدى. اتتەڭ ءبىر وقتىڭ بازاردا جوعىن-اي! ول وزىنە قاراي جۇلقىنا مالتىعىپ بارا جاتقان قابانعا ۇرەيلەنە قاراپ ءالى تۇر. ەندى ءبىر مينۋت كەشىكسە ونىڭ مۇردەم كەتكەنى. سونى ويلاپ ورگە قاراي ۇشىپ كەلەمىن.
قابان قاردى بۇزا-جارا جيەككە شىعا بەرگەن كەزدە بازار جالت بەرىپ بەرى قاراي سەكىرىپ ءتۇسىپ قاشا جونەلدى. ول باقىرىپ كەلەدى. قابان ىرس-ىرس ەتىگى قۋىپ كەلەدى. ىلديعا قاراي جۇگىرۋ ەكەۋىنە دە وڭاي ءتيىپ كەلە جاتقان جوق، ءدال قازىرگى تۇرىندە قاباننىڭ قارسى الدىندا تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر وعىم ولەر جەرىنەن ءدال تيمەسە، ول ەكەۋمىزدى دە مەرت قىلاتىن. سونى ويلاپ تۇرا قالدىم دا، كەلە قۇشاقتاي العان بازاردى قاباننىڭ جولىنان سۇيرەي جونەلدىم. بۇل ويىم دۇرىس شىقتى. توڭ مويىن حايۋان وزىنە ءوزى يە بولا الماي اعىپ وتە بەرگەن كەزدە اتىپ سالدىم. ءبىراق ول وق تيسە دە جىعىلعان جوق. وشىككەن كەزدە شاپشاڭ دا قيمىلدايدى ەكەن، بۇرىلا سالىپ بۇرىنعىدان دا بەتەر ورشەلەنە تاپ بەردى. مەن ءبىر جىبەرگەندە ءۇش وقتى قابات جىبەرىپ، زورعا دەگەندە قۇلاتتىم.
بازاردىڭ ەسىنەن قالماي كەلە جاتقان قورقىنىشتى جايدىڭ تاريحى وسى بولاتىن. قابانعا كوپ ۋاقىت كەتكەن جوق ەدى، ۋاقىتتىڭ كوبى بازاردىڭ ەسىن جيناۋعا كەتتى دە، تۇنگە قالۋىمىزعا سەبەپ سول بولدى.
كۇن باتتى، قاس قارايدى، اسپاندى بۇلت باستى، بازاردىڭ استىنداعى ات بولدىردى. كوڭىلگە قورقىنىش تا كىرە باستادى. دالاعا جاتا كەتۋگە كۇن سۋىق، ءارى قاباننان قورقامىز.
بازار اتىن جەتەكتەپ جاياۋ كەلەدى. ول مانا مەن وسى جەردى تانىپ كەلەمىن، «قىزىل قازىققا» ءقازىر جەتەمىز دەگەن ەدى، باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتتى ما، جوق، الدە ءۇمىت شىركىن الداپ كەتتى مە، ەندى ونى دا قويدى. اۋىق-اۋىق تۋرا قالىپ الىسقا كۋلاك تىگەمىز. تىرس ەتكەن دىبىس بىلىنبەيدى. ءبىر عانا ءۇمىت مالدىڭ شيىرىنا كەزدەستىك، سول شيىردان وسى ماڭدا ەل بارىن سەزىپ، مىلتىق اتىپ ەدىم، ارت جاعىمىزدان ءيتتىڭ ۇرگەنى ەستىلدى.
— پالە، ءوتىپ كەتىپپىز عوي، — دەپ مەن توقتاي قالىپ ەدىم.
— ءيتتىڭ داۋسى كەمىنەن ون كيلومەتر جەردەن كەلىپ تۇر. وعان جەتەر مەندە حال جوق. مىلتىعىڭىزدى ماعان بەرىڭىز دە ءسىز بارا بەرىڭىز، — دەپ، بازار ءبىر توبەشىككە شىعا بەرە قۇلاي كەتتى.
— جوق، سەن مەنىڭ اتىما ءمىن. ەندى مەن جاياۋ جۇرەيىن.
— ءسىزدىڭ اتىڭىز دا جەتىسىپ تۇرعان جوق.
— وندا ەكەۋمىز دە وسى اراعا تۇنەيىك تە، تۇنىمەن وت جاعىپ وتىرايىق.
وسىعان كەلىسىپ اتتاردى ءبىر ءتۇپ سەكسەۋىلگە بايلاي باستاپ ەدىك، وڭ جاق ءبۇيىر تۇسىمىزدان ءبىر وت كورىندى دە جوق بولدى. قاراڭعىدا كورىنگەن وت قانداي ىستىق، وت العاش كورىنگەندە قۋانعاننان تۇلا بويىم دۋ ەتە تۇسكەندەي بولىپ ەدى، سونگەن وتپەن بىرگە مۇزداپ كەتتى.
— بۇل نە، ءا؟ جولبارىستىڭ كوزى ەمەس پە ەكەن؟
ونىڭ قورقا باستاعانىن داۋسىنان سەزسەم دە ۇندەگەنىم جوق. كىرپىك قاقپاستان زارىعا كۇتىپ جاڭاعى وت كورىنگەن جاققا قادالۋدامىن. ازدان سوڭ وت ءبىر جىلت ەتتى دە قايتا ءوشتى. ءدال جولبارىستىڭ كوزىن اشىپ-جۇمعانىنداي ءبىر جانىپ، ءبىر سەنىپ ءبىراز جىپىلىقتاپ تۇردى دا دىرىلدەپ بارىپ تۇرا قالدى.
— بۇل نە، جانىم-اۋ؟
وزىمە-وزىم وسى سۇراۋدى بەرىپ تۇر ەدىم:
— سارجان اعا! — دەدى بازار قۋانىشتى كەسكىنمەن ەتپەتىنەن جاتا قالىپ، — جاتا قالىڭىزشى، جاتا قالىپ قاراڭىزشى، ەگەر دە اسپانداعى جۇلدىز بولماسا مىناۋ ەلەكتردىڭ ساۋلەسى. انە، قاراڭىز، كوك جيەكتەن جوعارى تۇر.
ونىڭ ايتقانى راس، جاڭاعى ساۋلە كوك جيەگىنەن ءسال جوعارى تۇر ەكەن.
— بۇل نە؟ ەلەكتردىڭ جارىعى دەۋگە ەشبىر مۇمكىن ەمەس، جۇلدىز دەۋگە اسپاندا بۇلت بار. جانعان وت يا بولماسا اڭنىڭ كوزى دەۋگە جەردەن جوعارى ءتۇر. ەندى بۇل نە؟ ءجۇر، نەدە بولسا جاقىن بارايىق.
جەرگە تۇسكەن ەڭسەسىن قانداي شاتتىق كوتەرىپ اكەتكەنىن بىلمەيمىن، بازار جەر باۋىرلاپ جاتقان جەرىنەن اتىپ تۇردى دا، اتىنا مىنە سالىپ تەپەكتەي جونەلدى.
— ءجۇرىڭىز، — دەۋ بولدى بار ايتقانى.
مەن ەرەرىن ەرسەم دە سەنە الماي:
— دوسىم، سەن بەتالدى لاعىپ باراسىڭ-اۋ وسى، — دەپ ەدىم، ول اتىنا قامشىنى باسا ءتۇستى دە:
— جوق، مانادان'بەرى لاقسام دا، ءدال قازىرگى بەتىم دۇرىس، — دەدى.
— ءبىز مىنا وتقا قاراي جۇرمەيمىز بە؟
— جوق، بىزگە ونىڭ ەندى كەرەگى از. ءقازىر بىزگە ءبىر شولاق وزەك كەزدەسەدى. سونى جاعالاپ وتىرساق بولعانى.
— سەن بۇل جەردى تانىپ كەلەسىن، بە؟
ول جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا سۇراۋ بەردى.
— ءوزىڭىز سوناۋ باسىنا جۇلدىز ورناعان توبەنى تانىدىڭىز با؟
— جوق، ول قاي جەر؟
— «قىزىل قازىقتىڭ» سولتۇستىك جاعىندا تۇرعان جالعىز تال سەكسەۋىلى بار قۇم توبە ەسىڭىزدە مە؟ الگى ءوزىڭىزدىڭ «ولمەيسىڭ، ولمەيسىڭ» دەپ كۇلگەن جەرىڭىز.
— سەن ونى سول تەبە دەيمىسىڭ؟
— ءدال سولاي.
دىتتەگەن جەرگە جەتە بەرگەنىمدە ۇيدەن بىرەۋ شىعا كەلدى:
— تەلەۋمىسىڭ، ءاي!
— جوق، مەن سارجان دەگەن بىرەۋ.
— سارجان! — دەدى دە ول كەلە شىلبىرىما ورالا كەتتى. — عاجاپ-اۋ، ءسىزدى مۇندا قانداي تاعدىر ايداپ كەلدى؟
— ەشقانداي تاعدىر ايداپ اكەلگەن جوق، ءوزىم كەلدىم.
مەن ونى داۋسىنان شىرامىتسام دا ەركىن تاني الماي، اتتان تۇسكەننەن كەيىن بەتىنە ۇڭىلسەم، وزىمە تانىس ەرالى ەكەن.
— مىنە، كوردىڭىز بە، بىزدەر ءسىزدىڭ جەردەگى «قىزىل قازىعىڭىزدى» اسپانداعى تەمىر قازىققا اينالدىرىپ جىبەردىك، دەدى ول لەپىرە سويلەپ.
مەن ونى قۇشاقتاي الىپ، ءوزىم بىلەتىن جاقسى سوزدەرمەن قونىس قۇتتى بولسىن ايتتىم دا، توڭىرەككە كوز جىبەردىم. جاپان تۇزگە كەلىپ ورناعان مىناۋ جالعىز ءۇيدىڭ، تەرەزەسىنەن اق قاردى جارقىراتا توگىلگەن ساۋلەنى ءوز كەۋدەمنەن توگىلىپ تۇرعانداي شالقىپ كەتتىم. ەرالى ءالى سويلەپ تۇر.
— ەسىڭىزدە مە، ءبىز وسى جونىندەگى قاۋلىنى ءدال ءسىز كەلگەن جينالىستا العان ەدىك قوي.
مەنىڭ ەسىمە ونىڭ سوناۋ ءبىر جينالىستا: «وسى ماسەلە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ الدىنا قويىلسىن...»، — دەگەن ءسوزى ءتۇستى دە:
— ەسىمدە، — دەدىم.
— ول ەسىڭىزدە بولسا مويىنقۇمنىڭ مەڭىرەۋ دالاسىنا تۇڭعىش سالىنعان وسىنداي سالتاناتتى ءۇي مەن شاشىلعان مىناۋ العاشقى ساۋلە.سول قاۋلىنىڭ جەمىسى ەكەنى دە ىسىڭىزدە بولسىن، — دەدى دە، ول اتتان جانا ءتۇسىپ جاتقان بازارعا بۇرىلىپ، — سەن بازارمىسىڭ، ەي؟ — دەدى.
— ە، ەرەكە، سالەماتسىز با؟سارايىڭىزعا ءسان تولا بەرسىن.
— ءقازىردىڭ وزىندە-اق سارايىمىز ءسان مەن انگە تولى. موسكۆانىڭ ۋاقىتى بولىپ قالدى، جۇرىڭىزدەر.
ول ۇزىن كوريدورمەن باستاپ كەلەدى. كوريدورعا ءالى لامپا قويىلماعان، ءبىراق ءار بولمەنىڭ ماڭدايشاسى اينەكتى ەكەن، ءۇيدىڭ ىشىندەگى ەلەكتردىڭ ساۋلەسى سول اينەكتەر ارقىلى كوريدوردى دا جارقىراتىپ تۇر. ەرالى ءتورت ەسىكتەن ءوتىپ بەسىنشى ەسىكتى اشىپ ەدى، ءبىزدى بۇل ۇيدەن موسكۆانىڭ جانعا جايلى ءتاتتى ءۇنى قارسى الدى.
«تىڭداڭىزدار، تىڭداڭىزدار، تالاستىڭ تاماشا ادامدارى! سىزدەرگە ارنالعان حابارىمىزدى باستايمىز...»
— مىنە، جارالعالى ءۇنسىز جاتقان مەڭىرەۋ دالا، بۇگىن ءۇن قاتتى. موسكۆانىڭ جالىندى ءۇنى بۇعان دا جەتتى، — دەپ ەرالى وتىرا كەتتى. مەن شاتتىق سەزىمنىڭ قۇشاعىندا تۇرىپ قالدىم.
— ءيا، تالاستىڭ ادامدارى تاماشا! قايراتىنا قاراسام بۇل دالانىڭ بەتىندە بولىپ وتكەن كەرەمەتتەردىڭ ەشقايسىسى دا تەڭ ەمەس. وي دۇنيەسىنە كوز سالسام، شالقىعان داريا تەڭىز دە تەڭ ەمەس. مەن ونى ەن العاش، سوناۋ جۇپىنى عانا بولمەنىڭ تورىندە وتىرعان دوسىمبايەۆتان كوردىم. مەن ونى، سوناۋ بويى الاسا، ويى بيىك ناعاشىبەكتەن دە كوردىم. مەن ونى جاسى كارى بولسا دا، جانى جاس قارتاباي مەن دادەبايدان، كوزگە قوراش كورىنسە دە كوڭىلگە كەسەك ساقتالاتىن بايقوشقار مەن مىنا ەرالىدان دا كوردىم. مەن ونى سوناۋ جىلقىشى جەڭگەي مەن بالاسىنىن كەلەشەگىن ويلاپ، دوسىمبايەۆقا حات جازعان قويشى قارتتان دا كوردىم. وسىلاردىڭ بارىنە وي جىبەرىپ قاراسام، قۇت مەكەنىمەن كورگەندەرىم كوپ ەكەن. ءبىراق كەلەشەك ءۇشىن سول كورگەندەرىمنىڭ ءبارى دە ءالى كەم ەكەن.
1948
You Might Also Like
