اتاقتى ۇرىدان تۋعان اقىلدىلىق
بۇرىڭعى وتكەن زاماندا جىلىسباي دەگەن ءبىر كەدەي ادام بولىپتى. بار كاسىبى ۇرلىق ەكەن. ۇرى بولعاندا انا-مىنا ەمەس، باۋكەسپەنىڭ ءوزى بولىپتى. ونىڭ ۇرلاعان نارسەسىن، دۇنيەدە ادام بالاسى سەزىپ، كوز شالىپ كورمەگەن ەكەن. سيقىرلىعى جوق بولسا دا سيقىرشىلاردان ەپتىلىگى اسقان ۇرى بولىپتى.
جىلىسباي ۇرىنىڭ جاس ورتاسىنا كەلىپ قالعان كەزىندە كورگەن ساپار دەگەن جالعىز بالاسى بولعان ەكەن.
جىلىسباي جاسى ۇلعايىپ، جالعاننان وتەتىنىنە كوزى جەتىپ جالعىز بالاسى ساپاردىڭ ءومىرى تۋرالى قيالدى ءبىر قايعى ويلاپتى. قايعىسى:
— ءومىرىمدى دەرلىك ۇرلىقپەن وتكىزدىم. دۇنيەدەن ۇرلىققا مەنەن ەپتى، مەنەن ىسپار ادام بولمادى. ۇرلىقتىڭ ارقاسىندا قارنىم اش، كيىمىم جىرتىق بولىپ كورگەم جوق. ال ەندى، مىنە ارتىمنان الدىم جۋىق، جاسىم بولسا ۇلعايدى. ەرتە مە، كەش پە، ءبىر ءولىمنىڭ بارى راس. اجالىم جەتىپ ءبىر كۇنى ءولىپ كەتسەم، ساپارىم قالاي كاسىپ ەتىپ، قالاي ءومىر سۇرەر ەكەن. كەدەيلىكتىڭ كەسىرىنەن وقۋ دا وقىتا المادىم. نەمەسە ۇرلىقتان پايدا تاۋىپ، وسىنىڭ ومىرىنە پايدا تيەرلىك مال جيناپ ارتىمدا قالدىرا المادىم. نە ءبىر ونەردىڭ سوڭىنا تۇسكىزىپ، سونىڭ قۇيرىعىن ۇستاتىپ كەتە المادىم. ۇلىما اكەلىك بورىشىمدى وتەي الماي، موينىمدا كەتەتىن بولدى-اۋ. قالاي كۇن كورىپ، كاسىپ ەتەر ەكەن؟ ەندى ويلاعانمەن كەش قالدىم. ءبارىبىر كەشىكتىم دەپ، كوپ ويلانىپ تارىعىپ، اقىرى مىناداي ويعا كەلەدى. ءوزىمنىڭ بار بىلەتىن ونەرىم–ۇرلىق. ۇرلىق ءتۇبى-قورلىق دەگەنىمەن ءوز باسىم قورلىق كورەگىم جوق. ەندى بۇعان سول ۇرلىقتىڭ ءادىس-امالىن ۇيرەتىپ كەتەيىن. ۇرلىقتان قورلىق كورىپ بارىپ، قۇداي ءوزى كەشەيىن دەسە قيىن با؟ بۇل سىردى كەمپىرىنىڭ قاسىندا ايتسا:
— ءاي، ۇرلىعىڭمەن قۇرىعىر! ەندى جالعىز بالانى جارعا جىعىپ جايراتقالى ءجۇرمىسىڭ؟ – دەپ بايبالام سالادى. وناندا وڭاشا جەرگە اپارىپ، ويىمداعىنى ايتىپ، بىلگەن ونەرىمدى ۇيرەتكەن ءجون دەگەن ويمەن بالاسىن قاسىنا ەرتىپ، بادامشالى توعايدىڭ ىشىنە الىپ كەلىپ، قۇپيا سىرىن ايتىپ بەرىپتى.
بالاسى بۇعان نە قارسىلىق، نە رازىلىق بىلدىرمەيدى. اكەنىڭ بالاسىنا قاس ىستەمەۋى ناق، ءوزىڭىز بىلە بەرىڭىز دەپ عانا جاۋاپ بەرەدى. جىلىسباي سوندا بالاسىنا:
— الدىمەن ۇرلىققا ءوزىمنىڭ قانداي ەپتى ەكەندىگىمدى ساعان كورسەتەمىن، سودان كەيىن باسقاداي ءادىس-امالدارىمدى ۇيرەتە جاتارمىن، – دەپ بالاسىن ەرتىپ، توعايدى ارالاپ ءجۇرىپ كەتەدى. كەلە جاتسا ءبىر زىڭ شىنار اعاشتىڭ باسىندا ۇيا باسىپ وتىرعان قارعانى كورەدى.
— انە بالام، –دەپتى سوندا جىلىسباي بالاسىنا الگى ۇيا باسىپ وتىرعان قارعانى كورسەتىپ. مەن انا قارعانىڭ باۋرىندا باسىپ وتىرعان جۇمىرتقالارىن ۇرلاۋعا بارامىن. قارعانى ۇركىتپەي جۇمىرتقالارىن الىپ كەلە السام، ۇرلىق جولىنىڭ ءساتى سەيسەنبى كۇنى تۋعاندىعىمدى دالەلدەر. مەنىڭ قيمىل-اركەتىمدى جاڭىلماي جادىڭدا ساقتا – دەپ اعاشقا جابىسىپ ورمەلەي جونەلگەن اكەسىنىڭ وڭ اياعىنىڭ ەتىگىنىڭ ۇلتانىن پىشاقپەن بۇلدىرمەي سوگىپ الىپ قالىپتى ساپار. بۇل قىلىقتى اكەسى دە سەزبەي، اعاشقا ورمەلەپ كەتە بارىپتى. جىلىسباي سول ورمەلەگەن كۇيى قارعانىڭ ۇياسىنا جەتىپ، قارعاعا سەزدىرمەي، باۋىرىندا باسىپ جاتقان التى جۇمىرتقاسىن قوينىنا سالىپ الىپ، قايتا ءتۇسىپ بالاسىنا كورسەتىپ:
— ەندى سەزدىرمەي ۇياسىنا، قايتا سالىپ كەلەيىن دەپ اعاشقا قايتا شىعا باستايدى. ول قايتا ءتۇسىپ كەلىپ:
— مىنە، بالام، مەنىڭ ۇرلىققا ەپتىلىگىم وسىنداي، كوردىڭ بە؟ – دەپ ازداپ ماقتانعان تۇردە بالاسىنا قاراپ كۇلىپ ارقاسىنان قاعىپ قويادى.
— اكە، زامانىڭىزدا ونەرىڭىز ۇستەم بولعانى كورىنىپ تۇر. وزىڭىزدەن ونەرى، ەپتىلىگى اسىپ كورگەن كىسى بولدى ما، وسى ومىرىڭىزدە؟ – دەپ سۇراپتى ساپار اكەسىنەن.
— جوق، بالام، ومىرىمدە ونداي ادام كەزدەسىپ كورگەن ەمەس. وعان مىنا قارعا دالەل ەمەس پە؟ اڭ بول، ادام بول قارعاداي ساق جان–جانۋار بولمايدى، – دەپتى جىلىسباي بالاسىنا. سوندا ساپار بىلاي دەپ اكەسىنە از عانا وسيەت ايتقان ەكەن:
— ول ءجون عوي، اكە، ەپتىلىگىڭىز جان-جانۋاردان اسقان ەكەندىگى وزىنەن ءوزى-اق كورىنىپ تۇر. ءبىر ازداپ كەمشىلىكتەرىڭىز دە بار ەكەن. ۇرلايتىن زاتتارىڭىزعا بارارعا جاقىنداعاندا، ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز ۇمىتىپ كەتەدى ەكەنسىز، كوردىڭىز بە؟ ءسىز ۇياعا ورمەلەي جونەلگەندە، مەن ءسىزدىڭ ءبىر ەتىگىڭىزدىڭ ۇلتانىن سوگىپ الىپ قالعانىمدى ءالى سەزبەي تۇرسىز عوي، – دەگەندە جىلىسباي ەتىگىنە قاراپ كۇلىپ جىبەرىپتى.
— اكە ءبىر بىلمەستىگىڭىز بار ەكەن، ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز ۇمىتۋ دەگەن اڭعالدىققا جاتادى. وسىنداي ۇلى ءىس جولىندا جۇرگەن ادامعا ماقتان پايدا بولعانى ماسقاراعا ۇرىندىرۋى مۇمكىن. بۇل–جۇيرىككە دە ءبىر تومار دەگەن ءسوز. ەندى ۇيگە بارىپ ۇلتانىڭىزدى جاماپ الىڭىز، – دەپتى ساپار.
جىلىسباي سوندا قاتتى قۋانىپ:
— قۇدايدان تىلەگەن تىلەگىم ورىندالعان ەكەن. ەندى كۇنى بۇگىن ولسەم دە ارمانىم جوق، ۇرلىقتى مەنەن اسىپ ىستەمەسەڭ، كەم تۇسەر ءتۇرىڭ كورىنبەيدى. قانشا ەپتى بولعانىممەن جالعىزدىق كورىپ جۇرگەن جەرىم كوپ ەدى، – دەپ بالاسىن ەرتىپ ۇيىنە كەلىپ، ەتىگىن جاماپ الىپ، ەندى قانداي ۇرلىققا بارۋ جونىندە ساپارعا كەڭەس بەرىپتى.
— حاننىڭ قازىنا سارايىنداعى التىننان جالعىز بولىپ ۇرلاي الماي ءجۇرۋشى ەدىم، ەندى ەكەۋلەپ امالىن تابايىق، سەن ماعان سەرىكتىككە جاراعان ەكەنسىڭ.
ءسويتىپ اكەلى - بالالى ەكى ۇرى حاننىڭ قازىنا سارايىنا كەلەدى. سارايدىڭ اينالاسىنداعى كۇزەتشىلەردىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ەسكىلىكتى تالماسى ۇستاعان ادام بولىپ سەرەڭدەپ تالىپ قالادى. كۇزەتشىلەر تالىپ جاتقان ادامعا كومەكتەسىپ، شۋىلداسىپ جۇرگەندە ساپار سارايدىڭ تەرەزەسىن بۇزىپ ىشىنە ءتۇسىپ، ءوزى كوتەرگەنىنشە التىندى الىپ كەتە بارادى. التىندى ساپار الىپ بولدى-اۋ دەگەن كەزدە جىلىسبايدىڭ تالماسى ءتاۋىر بولىپ، باسىن كوتەرىپ كۇزەتشىلەرگە:
— سىزدەردى ءتاڭىر جارىلقاسىن، قاشاننان وسىنداي ەسكىلىكتى اۋرۋىم بار ەدى، – دەپ جونىمەن كەتە بارادى.
سارايعا تۇندە كىم كەلگەنىن بىلگەن ءبىر دە كۇزەتشى جوق. تاڭ اتىپ، كۇن شىققاننان كەيىن قازىنا سارايدى توناتقاندارىن ءبىلىسىپ، حانعا حابارلاپتى. سوندا حان ويلانىپ وتىرىپ، بۇل ۇرىنىڭ وڭاي ۇرى ەمەس ەكەندىگىن بىلەدى دە، مىناداي جاريا شىعارادى:
— وسىنداي قالىڭ كۇزەتتىڭ بىرەۋىنە شالدىقپاي التىنىمدى ۇرلاعان ۇرى، ۇرى اتاسى ادام بولسا، كەلىپ سول ادىسىمەن تاعى ۇرلاپ كورسىن. كۇزەتشىلەرگە ۇستالىپ قالسا، مەنەن راحىم تابامىن دەمەسىن!.
ءبىراق سول التىندى الىپ كەتىپ سول التىندى الىپ كەتكەن تەرەزەنىڭ الدىنان تەرەڭ ور قازدىرىپ، وردىڭ ىشىنە ادام دەنەسى تولىق سيعانداي كەسپەك ىدىسقا تولتىرا ماي قۇيىپ، مايعا شايىر ارالاستىرىپ قايناتىپ، وردىڭ اۋزىن جۇقالاپ شوپپەن جاۋىپ قويادى. حاننىڭ بۇل جارياسىن ەستىگەن جىلىسباي بالاسىنا:
— بالام، ەلۋ جىل جالعىز ءجۇرىپ، جان ادامعا سەزدىرمەي، جاھاننىڭ جانكەسپەسى بولىپ ەدىم. التىن ۇرلاعان حان مەنىڭ نامىسىما ءتيىپ جاريا شىعارىپ وتىر. نامىسىم قوزىپ، نارتاۋەكەل دەگەلى وتىرمىن. سەن قورىقساڭ، ۇيدە قال. مەن بارىپ، بايقاپ كورەيىن دەگەندە، –ساپار:
— ءبارىبىر عوي! ءسىز ۇستالىپ قالساڭىز، مەنى ءسىزدىڭ بالاڭىز دەپ ۇيدەن دە ۇستاپ الادى ەمەس پە. وناندا ەكەۋىمىز بارايىق، –دەگەن اقىلعا كەلىسىپ، حاننىڭ قازىنا سارايىنا كەلەدى.
حاننىڭ قانداي امال ىستەپ قويعانىن بۇلار سەزگەن جوق. كۇزەتشىلەر كەشەگى وزدەرى بۇزىپ التىن الىپ كەتكەن تەرەزە جاقتا مولىراق جۇرگەندەرىن كورىپ، سول جاقتان كورىنىس بەرىپ قاشىپ كەتىپ قالعاندا، اكەسى سارايدىڭ باسقا جاق تەرەزىن بۇزىپ ىشىنە ءتۇسىپ، التىندى الىپ بولىپ بالاسىنا جالعاستىرىپ جىبەرىپ، ەندى ءوزى شىققالى جاتقاندا، كۇزەتشىلەر ءبىلىپ قالىپ سول تەرەزەگە قاراي ۇمتىلادى. جىكەڭ كەشەگى بۇزىلعان تەرەزەنى قاعىپ جىبەرىپ، سىرتقا قاراي قارعيدى دا حاننىڭ ماي قۇيىپ قويعان كەسپەگىنە شوپ بەرىپ ءتۇسىپ كەتەدى. ساپار سەزىپ قالادى دا كۇزەتشىلەر انا تەرەزەگە ۇيمەلەپ، ىشتەگى ۇرىنى ۇستاپ الامىز دەپ حانعا كىسى جىبەرىپ سىرتتان باسقاداي تاعى ءبىر جارىم كىسى ىزدەسىپ ۋ-شۋ بولىسىپ جۇرگەندە، ساپار كەلىپ اكەسى سەكىرىپ تۇسكەن جەردى كورسە، ىستىق شايىرلى مايعا كۇيىپ باياعىدا دۇنيە سالىپتى.
كوپ ويلانىپ تۇرۋعا ۋاقىت جوق، اكەمنىڭ دەنەسىن تاڭ اتقان سوڭ كورەدى دە، مەنى دە ۇستاپ قۇرتادى. ال بۇگىن دەنەسىن الىپ كەتۋگە، مىنا قاربالاستا شاما كەلمەيدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك، – دەپ از تۇرادى دا، حانعا تانىلماس ءۇشىن، ولىكتىڭ باسىن كەسىپ الىپ، دەنەسىن قۇدىقتىڭ تۇبىنە تاستاپ كەتەدى. بۇل قىلىقتى بىلگەن كۇزەتشى دە حان دا بولعان جوق. ۇرى قازىنا سارايدىڭ ىشىندە دەپ تاڭ اتقانشا بەرىك كۇزەتىپ، تاڭەرتەڭ جارىقتا ۇستايمىز دەپ گۋىلدەسەدى. تاڭەرتەڭ سارايدىڭ ەسىگىن اشىپ قاراسا ۇرى جوق. بۇل ءقايتىپ كەتىپ قالدى دەپ قاراپ جۇرسە، ماي قۇيىپ قويعان قۇدىعىنان باسى جوق ولىك تابىلادى. حان اۋزىن باسىپ، سانىن ءبىر-اق سوعادى.قۇدىقتان ولىكتى شىعارىپ الىپ كەلەدى، ءبىراق كىم ەكەنى، قانداي ادام ەكەنى، كارى مە جاس پا؟ – تۇگى بىلىنبەي، حان تاعى الدانىپ قالادى.
ەكىنشى الدانعانىن بىلگەن حان ەندى قانداي امالمەن الداپ ۇستاۋ كەرەك دەپ ويلاپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ بوي جەتىپ وتىرعان قىزىمەن اقىلداسادى. سوندا قىزى اكەسىنە:
— ۇلى ءسوزدىڭ ۇياتتىعى جوق اكە، حان باسىڭىزعا قاتتى قورلىق بولدى. ءسىزدىڭ ۇلىقتىق نامىسىڭىز قوزسا، ۇرىنىڭ جىگىتتىك نامىسى قوزعان ەكەن. بۇل اقىلدان كەندە ادام ەمەس، ەندى ءبىز مۇنىڭ جىگىتتىك نامىسىنا تيە ارەكەت جاساۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن ەلدەگى ون بەس پەن قىرىق جاس اراسىنداعى ازاماتتاردى تۇگەل جيناپ، سارايدا قوناق ەتىڭىز. مەن جاتقان سارايعا بەرىك كۇزەت قويدىرىڭىز، جينالعان جىگىتتەرگە، مەنىڭ قىزىمنىڭ جاستىعىنىڭ استىندا ويماعى مەن تاراعى تىعۋلى بولادى. وسى قالىڭ كۇزەتكە سەزدىرمەيتىن، سول ويماق پەن تاراقتى الىپ كەتكەن ازاماتقا قىزىمدى قوسامىن دەپ جاريا ەتىڭىز. سول ۇرىدان باسقا ادام ول ىسكە جۇرەگى باتىپ، ماعان ءسوز قاتىپ، ويماق پەن تاراقتى الا المايدى. ونان سوڭعى اقىلدى مەن بەرەمىن – دەپتى.
بۇل دا اقىل ەكەن دەپ، قىزىنىڭ ايتقاندارىن تۇگەل ىستەپ، حان جاتىپ قالادى. بۇل جيىنعا ساپار دا كەلگەن ەدى. حان جينالعان جىگىتتەرگە قوناقاسىن جاقسىلاپ بەرگىزىپ، سىيماعاندارىن اۋلانىڭ ىشىنە، قايدا بولسا سوندا جاتقىزىپ نەشە قابات كۇزەت قويادى. حاننىڭ قىزىنىڭ جاتاتىن بولمەسى جەتى بولمەلى سارايدىڭ ەڭ تۇپكىسى ەكەن. سول جەتى ەسىككە مىقتى جەتى زجىگىت كۇزەتشى قويىلعان ەكەن. جانىنىڭ ءۇمىتى بار ادام، قىز جاتقان بولمەگە كىرەتىندەي ەشبىر مۇمكىندىك جوق ەدى. قالىڭ جىگىتتەردىڭ ىشىندە ساپار دا جاتتى. ول كوپكە دەيىن ۇيقىسى كەلمەي، الۋان ءتۇرلى وي ويلادى. ياپىراۋ، بۇل حاننىڭ قالاي ىستەگەن قىلىعى. جالعىز قىزىن كۇيەۋگە بەرگەندە، ءوزىنىڭ اقىماقتىعىن جۇرتقا بىلگىزىپ، بالاسىنىڭ ارىن ايرانداي توگىپ،حان بولماي، قاس اقىماق بولعانى وزىنە بىلىنە مە ەكەن؟ الدە باسقاداي ويلاعان ويى بار ما ەكەن. سەن حان، مەنىڭ جىگىتتىك نامىسىما ءتيىپ، جىلجىتپا امالمەن ۇستاماق ەكەنسىڭ عوي. ولاي بولسا سەنىڭ نامىسىڭا، شىنبايىڭا مەن دە ءتيىپ، ماسقارالاپ كەتەتىن امالدى ويلاستىرارمىن دەگەن ويمەن ورنىنان قوزعالادى.
الدىرايىن دەگەندە، الجاسا كەتەتىن قاشاڭعى زاڭى ەمەس پە؟ كوپ كۇزەتشى بىر-بىرىنە سەنىپ، ماۋجىراسىپ قالعۋعا كەتىستى. ولاردىڭ قالعىعانىن اڭدىپ تۇرعان ساپار، قاراڭعىنى پايدالانىپ ارا-اراسىمەن ءجۇرىپ، اقىرعى كۇزەتشىگە كەلگەندە، ول وياۋ ەكەن. ەسىكتىڭ الدىندا ارى-بەرى ءجۇرىپ، ەسىككە بارىپ قايتا اينالا بەرگەندە كۇزەتشىنىڭ ارتىنان ساپار دا ەرە جونەلەدى. كۇزەتشى ەسىككە بارعاندا قىز جاتقان ەسىككە جىپ بەرىپ، كىرىپ ۇلگەرەدى. ساپاردىڭ ويى-ويماق پەن تاراق ەمەس، حان قىزىنا جولىعىپ، ونى ماسقارالاپ كەتۋ ەدى. سول ماقساتىمەن كەلگەن بەتتە ىركىلمەي قىزدى وياتتى. قىز دا بىردەن بۇرىڭعى تانىسىنداي، شۇيىركەلەسە كەتتى. ازدان سوڭ ساپار:
— ەبىن تاۋىپ كەزىگىپ تۇرارمىن، – دەپ قىزبەن قوشتاسىپ، قايتىپ كەلگەن جولمەن كەڭگە شىعىپ، اينالا قاراسا، قىز بەس ساۋساعىنىڭ تابىن تۇسىرە، قىزىل رەت جاعىپ جىبەرىپتى.
ساپار باعاناعى جولمەن قىز جاتقان بولمەگە قايتا كىرىپ، قىزدىڭ جاستىعىنىڭ استىنداعى جىبەككە تۇيىلگەن قىزىل رەتتى تاراق، ويماعىن الىپ شىعىپ، ءوزىنىڭ بەتىنە سالعان تاڭباداي تاڭبانى سول ساراي توڭىرەگىندە جاتقان قالىڭ جىگىتتەردىڭ بەتىنە تۇگەل جاعىپ، تاراق پەن ويماقتى ساراي ەسىگىنىڭ الدىنا قىستىرىپ، ءوزى جاتقان ورنىنا كەلىپ، ۇيىقتاپ قالادى.
تاڭنىڭ سىز بەرۋىن اسىعا كۇتكەن قانىشا كۇننىڭ شىعۋىن ارەڭ توستى. تاڭ اتا ءۋازىر، ساردارلاردى قانىشا وزىنە شاقىرىپ الدى. ولارعا تۇندەگى بولعان ۋاقيعانى تۇگەل بايان ەتتى داعى:
— مىنا قوناق بولىپ جاتقان جىگىتتەردى تۇگەل وياتىپ، قاتارعا تۇرعىزىپ، بەتىندە قىزىل رەتى بار جىگىتتى ۇستاڭدار، – دەدى. قانىشا ءوزى باس بولىپ، ۇرى ۇستاۋشى جىگىتتەردى وياتا باستاعاندا، بوياۋ جاعىلعان جىگىت بىردەن كەزىكتى. باس سالىپ ونى ۇستاعان دۇبىرىمەن باسقا جىگىتتەر ويانىپ كەتىپ، باستارىن كوتەرىپ العاندا كوبىنىڭ بەتتەرى قىزىل بوياۋ.
شاش ال دەسە، باس الاتىن جىگىتتەر. مىنە بوياۋلى، انە تاعى، مىنە تاعى، ويباي تاعى جانە بىرەۋ، ۇستاڭدار دەسىپ بوياۋلى جىگىتتەردى شەتىنەن ماتاي بەردى. ۇستالعانداردىڭ ىشىندە ساپار دا تۇردى. قانىشا اڭ-تاڭ، ءوزىنىڭ رەت جاققانى ءبىر-اق ادام. بۇل نە بولىپ كەتتى، ءتىپتى رەت بەتىنە جاعىلماعان ادام قالماپتى. قانىشا داعدارىپ تۇرىپ، امالى تاۋسىلىپ، بۇل جولى دا الدانىپ قالعانىن اكەسىنە كەلىپ ايتتى.
حان دا قالاي الداپ ۇستاۋدىڭ امالىن ويلاستىرىپ باقتى. بۇلجولى مىناداي امال تاپتى. وسى مەنىڭ قولىمداعى باسى جوق ولىكتىڭ تۋىس، جان اشىرى، ونىڭ دەنەسىن كورگەندە ءبىر جىلاماي ءداتى قالاي شىدار ەكەن. وسىنى بارلىق حالقىما تۇتاس كورسەتسەم، ولىكتى كورىپ جىلاعان ادام، مەنىڭ ۇرىم بولادى دا شىعادى ەمەس پە؟ دەگەن شەشىمگە كەلىپ، ارۋاقتىڭ باسى جوق دەنەسىن حاننىڭ ورداسىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا تىك تۇرعىزىپ، سۇيەپ قويىپ، قول استىنداعى ەلدىڭ كارى-جاسىن تۇگەل وتكىزەدى. ءۋازىر، بەك، ساردارلارىنا ولىكتى كورىپ جىلاعان كىم بولسا دا ۇستاڭدار، – دەگەن جارلىق بەرەدى. بۇل جارلىق بويىنشا حالىق شۇبىرىپ ءوتىپ جاتتى. ءبىراق ولىكتى كورىپ جىلاماق تۇگىل سەسكەنىپ كەتىپ جاتتى.
مىنا حاباردى ەستىگەندە ساپار مىقتاپ ساستى. ونىڭ ساساتىن ءجونى دە بولدى. قىرىق جىل وتاسىپ كەلگەن جولداسىنىڭ قورلىقپەن ءولىپ، بولماعاندا دەنەسى ءبۇتىن دە ەمەس، باسسىز دەنەسىن كورگەندە ءداتى شىداماي، شەشەم جىلاپ جىبەرەدى داعى، حان تاپ سول جەرىمىزدەن ۇستايدى، – دەپ ويلاپ ساسقان ەدى.ءبىراق بۇعان دا ءبىر امال تاپتى.
كىشكەنە ءۇيسىماقتارىن جىعىپ، تۇرا كوشەتىن بولادى. جالعىز وگىزى بار ەكەن. بار جۇگىن سوعان ارتىپ بولىپ قالعاندا ساپار شەشەسىنە بىلاي دەيدى:
— شەشە، ءبىز ءقازىر حان ورداسىنىڭ الدىنان وتەمىز. وردانىن الدىندا اكەمنىڭ باسى جوق دەنەسى تۇرعانىن كورەسىز. اكەمنىڭ دەنەسىن كورگەندە ءوزىڭىز دە جىلاماي كەتە المايسىز.
ەگەر ءسىزدىڭ جىلاعانىڭىزدى كورسە، حاننىن سايلاۋىتتارى بۇلتارتپاي ەكەۋىمىزدى ۇستاپ الادى. ءسىز جىلاعاندا مىنانداي سىلتاۋمەن جىلاڭىز. جۇكتىڭ ەڭ ۇستىنە ۇلكەن قازاندى بوس قويايىك. ءسىز جىلاي باستاعاندا، مەن وگىزدى تۋلاتامىن. سودان قازان قۇلاپ، جەرگە ءتۇسىپ سىناتىن بولسىن. سىنعان قازاندى سىلتاۋ ەتىپ، مەنى قارعاپ جىلاي بەرەسىز،–دەپ شەشەسىنە ايتىپ قويادى ساپار.
وگىزىنە جۇكتەرىن ارتىپ، قازاندى بوس باستىرىپ، حاننىڭ ورداسىنا دا جاقىندايدى. جىلىسبايدىڭ باسى جوق ماي مەن شايىر ارالاسىپ جابىسقان، بىلعانىشتى دەنەسىن كورىپ، قورلىقپەن ولگەنىن ەسىنە تۇسىرگەندە، كەمپىردىڭ كونىلى بوساپ ەڭكىلدەپ، جىلاي باستاعانىن سەزە قويعان ساپار:
اتان تۇيە ورنىندا وگىز ارشىن،
ارتىندا ايداپ جۇرۋگە قولدا قامشىم.
بىلعانىشتى ارت جاعىن، مۇرنىڭ ساسىق،
سەن ساسىققا بەرەتىن مەن بە جالشىڭ،– دەپ ايقاي سالىپ، ءبىر اۋىز ولەڭ ايتىپ جىبەرىپ، وگىزدىڭ قۇيىرىعىنا ءبىر قارىس ءبىزدى شانشىپ كەپ جىبەرگەندە وگىز موڭىرەپ بارىپ قارعىپ-قارعىپ كەتەدى. الدىمەن قازان ۇشىپ تاسقا ءتۇسىپ ءتورت بولىنەدى. بالاسىنىڭ تەنتەكتىگىنەن كەمپىردىڭ مىناداي شىعىنعا ۇشىراعانىن حان دا، حالىق تا كورىپ تۇر. جىلاۋدىڭ جىنى قىسىپ جاتقان كەمپىر ويبايىن سالا جونەلەدى. قانعىرىپ جۇرگەندە، قاي قاعىنعان، ويباي، قاعىڭدى العىر-اي! قاپساعاي ۇلى اتامنان قالعان جالعىز مۇرامدى قۇرتتىڭ-اۋ، قۇت بەرەكەمنىڭ ۇيتقىسى بولعان ەدى. قۋ جالعىز، قۇرتىپ تىندىڭ-اۋ،
تەرەڭىنە تايدىن ەتى ءبىر-اق سياتىن ەدى،
شىراق وتىن جاقسام دا شىمىرلاپ قاينايتىن ەدى.
قولا ەمەس شويىن ەدى.
سىنۋ دەگەندى قويىپ ەدى،
كوزىم جۇمىلىپ كورگە كىرگەنشە.
سىندىرماسام دەگەن ويىم-ەدى،
قارا قۇرتتىڭ قاسى كەلگىر،
ەرەگەسپەنىڭ باسى كەلگىر،
تاياقسىز تۇرالمايتىن، توقسانعا جاسى كەلگىر.
قاڭعىرىپ دالاعا كەتكىر،
قازانىمنان ساداعا كەتكىر.
داۋلەتتەن كوزىڭ اشىلماي،
التىنىڭدى دالاعا تەپكىر.
ويباي قۇداي، ويباي،
دۇنيەدەن ءوتىپ ەدىم.
ءبىر كۇن تويماي،
شانىراعىم تاعى سىنىپتى.
قيراتىپ ءبىتتى-اۋ،تۇگىمدى قويماي، – دەپ جەر-كوكتەگى قارعىستى بالاسىنا جاۋدىرعان بولىپ، ويبايىن سالىپ جاتىر.
ءبىراق قارعىستىڭ cوزىنە ءمان بەرگەن ادام بولمادى. شەشەسى قارعاپ ەمەس، العاپ جاتقانىن سەزگەن ادام بولمادى. ازان-قازان دولى قاتىننىڭ بەينەسىمەن جىلاپ-ەڭىرەپ بالاسىن تاسپەن اتىپ قۋىپ جۇرگەندە، ساپار شەشەسىنە ەركەلەگەن جانە وتىرىك قورىققان بولىپ ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلە قاشىپ ءجۇرىپ، ەلدى بىر-بىردەن شۇبىرتىپ ءوتىپ جاتقان جەرگە كەلىپ، اعاتايلار، مەنى جىلدام وتكىزىپ جىبەرىڭدەر. شەشەم قازان سىنعانىن مەنەن كورىپ، قۋىپ ءجۇر. ماعان اتقان تاسى، وزدەرىڭىزگە ءتيىپ كەتىپ جۇرمەسىن، – دەگەندە الگىلەر ءبىرى قاشىپ، ءبىرى قۋىپ جۇرگەنگە ءماز بولىسىپ، مىسقىلداپ كۇلىسىپ ساپاردى وتكىزىپ جىبەرىپ:
— شەشە، ءسىز دە جىلدام ءوتىپ كەتىپ، قايتكەن كۇندە ءوشىڭىزدى الىڭىز دەپ مىسقىلداسىپ، كەمپىردى دە ايلاندىرماي، وتكىزىپ جىبەرىپ قارقىلداسىپ كۇلىسىپ جاتتى. حاننىڭ سايلاۋىتتارى، شەك جەرىنەن وتكەنمەن، شەرمەندە كەمپىر سورلى بالاسىن ءبىرسىپىرا جەرگە قۋىپ، وكپەسى كۇيگەن سوڭ وتىرىپ الىپ ساپارعا قارعىستى جاۋدىرا بەردى.
بۇل قىلىقتى حان دا كورىپ، بەيشارا ءوزى دە اقىر زامان دولى ادام ەكەن. قازىنادان ءبىر ءجۇز ءدىلدا بەرىپ، قازان ساتىپ ال، دەپ اشۋىن باسقىزىپ، جولعا سالىپ جىبەرىڭدەر، – دەپتى.
حاننىڭ جارلىعى ورىندالدى. ءبىر ءجۇز ءدىلدا بەرىلىپ، كەمپىر ءوز جولىمەن جۇگىن ارتىپ كەتە بارعاندا، ساپار دا شەشەسىنىڭ سونىنان ەرىپ كەتىپتى.
وردانىڭ الدىنان ولىكتى كورىپ جىلاماق تۇگىل، قاباق شىتىپ تا وتكەن ادام بولمادى. ۇرى بولسا دا تەگىن ۇرى ەمەس. ۇرىلاردىڭ سىرتتانى ەكەن، – دەگەن ويعا كەلەدى. دەگەنمەن مال اشۋى جان اشۋى دەگەنى راس عوي. حان تاعى ويلانىپ مىنانداي اقىلعا كەلدى-داعى، ول ويىن جاريا قىلىپ تاقتاعا ءىلدىردى. جارياسىندا: ەندى وردانىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا، مىنا باسسىز ولىكتى كورنەكتى جەرگە قويامىن. ەكى بوساعادان قاراما-قارسى قاتارلاستىرىپ، داۋىس شاقىرىم جەرگە سوزىلتىپ، ەكى قاتار اتتى اسكەردى ساپكا تۇرعىزدى. سول ەكى قاتار اسكەردىڭ كوزىنە كورىنبەي، ولىكتىڭ قاسىنا كەلىپ، قايتىپ كەتسە، ۇرلانعان التىنىمدى ۇرىندىگە جىبەرىپ، بارلىق كىلمىسىن كەشەمىن. جۇرەگىنىڭ باتىلدىعىن وسىدان سىنايمىن. بۇعان امال تابا الماسا،توقتى، لاق، جىرىم شەتتىكتىڭ ۇرىسى ەكەن دەپ، – قولىما تۇسكەن كۇندە ادام بالاسى كورمەگەن قورلىقپەن ولتىرەمىن، – دەپتى. مىنا جاريانى كورگەندە ساپارعا مىنانداي ويلار كەلدى. ياپىرىم-اۋ،ءولىم ايداعان تىشقان مىسىقتىن قۇيرىعىمەن وينايدى. سونىڭ كەبىن كيىپ الىسقاندا، ەمەس، ارىستانمەن ويناعاندا نەمەن تىنام.ۇرلىك ىستەپ، مەن نە مارقادام تابام. ۇرلىقتىڭ ءتۇبى-قورلىق ەكەنى دە بەلگىلى نارسە عوي. سورلى اكەم بۇل ۇرلىقتى، ونەر دەپ ماعان ءولىم جولىن ۇيرەتكەنشە، ءومىردىڭ وزىنە ساي، ورمەكشى عۇرلى جان باعاتىن، ءبىر كاسىپتى نەگە قالاپ المادى ەكەن.ۇرلىككا سونداي ەپتى بولعاندا، ومىرگە دە سونداي باي ادام ەمەس پە؟ سول بايلىعىن نە وزىنە، نە حالقىنا تيگىزە الماي، ءوز باسى قور بولىپ ءولىپ ەندى مىنە، مەنىڭ باسىمدى ءولىم ساۋداسىنا سالىپ قويعانى. جارلىق قاتتى جان ءتاتتى. جارلىق قاھارىنان قورقىپ، جان اكەم باسىڭدى ءوز قولىممەن كەستىم. مۇنان قورلىق نە بار. ەكى بولەك دەنەڭدى بىرىكتىرىپ، ءبىر جەرگە كومە الماسام، اكەلىك قارىزىڭدى وتەي الماسپىن.
ارمانى تاۋسىلماي، انام دا زارلاۋمەن وتەر. مىنا حاننىڭ ەندىگى ويى شىجىق قوڭىرسىتىپ، قاقپانعا تۇلكى شاقىرعاننىڭ كەبى ەمەس پە؟
تۇلكى دە قاقپاندى وڭايشىلىقپەن كيىپ المايدى.
امالىن تاۋىپ قاقپاندى شاپتىرماي شىجىعىن تەرىپ جەپ كەتە بەرەدى ەمەس پە؟ تۇلكىدەن ادامنىڭ ءبىر امالى ارتىق دەۋشى ەمەس پە ەدى. مەن ادام ەمەسپىن بە؟ ءبىر امال تاۋىپ، وسى حاندى تاعى دا سانىن ءبىر سوقتىرىپ، شامام كەلسە اكەمنىڭ دەنەسىن دە ۇرلاپ الىپ، باسىنا قوسىپ كومەيىن دەپ ويلايدى دا، وتكەلگە اتپەن بارماق ەكەن. ساپاردىڭ اكەسىنەن قالعان جالعىز اق اتى بار ەكەن. اتىنىڭ ءبىر جاق قابىرعاسىن قازاننىڭ كۇيەسىن مايعا ارالاستىرىپ بولدى. سوندا اتىنىڭ ءبىر جاعى قارا، ەكىنشى جاعى قالپىنشا بولدى. الگى ءتۇنى اي جارىق ەكەن. اتىنا ءمىنىپ الىپ قاراما-قارسى تۇرعان ەكى ساپ اسكەردىڭ ورتاسىمەن جۇرە بەردى. مىنا كەلە جاتقان ادامنىن اتى باران، – دەپ مىنەر جاعىنداعى اسكەرلەر تۇستەپ تۇرسا، قامشى جاقتاعى اسكەرلەر اق اتتى ادام، – دەپ تۇستەپ تۇرادى.
ءبىراق كورگەن جەردەن باس سالماي، ورداعا بارىپ قايتا قايتقاندا، ۇستايمىز دەسىپ تەك بوگەنايىن عانا بايقاپ دايىندالىپ تۇرادى. بۇلار مەنى قايتقانىمدا ۇستاماك بولىپ دايىن تۇر-دەگەندى ساپار جورامالداپ بىلگەن ەدى.
وسىلاي ورداعا دا جەتىپ تامنىڭ قابىرعاسىنا سۇيەۋلى تۇرعان اكەسىنىڭ ولىگىن ءىلىپ الا، جالت بەرىپ قايتا قاشادى.
ساپاردىڭ كەلگەندەگى، مىنەر جاعىندا تۇرعان اسكەر، قامشى جاعىنداعى اسكەردىڭ باران اتتىسىن قۋادى دا، ال قامشى جاعىندا تۇرعان اسكەرلەر، مىنەر جاعىندا تۇرعان اسكەردىڭ اق اتتىسىن قۋادى. وسىلاي جاپا-تارماعاي ۋ-شۋ بولىپ، ءبىرىن-بىرى قۋىپ جۇرگەندە ساپار ءبىر توعايدىڭ ىشىنە كىرىپ اداستىرىپ، اكەسىنىڭ ولىگىنە باسىن قوسىپ جەرلەپتى.
مۇنى ەستىگەن حان اڭ-تاڭ بولادى. حان ەندى ارى-بەرى ويلاپ اقىرىندا مىنانداي شەشىمگە كەلەدى. وسى ۇرى ەرلىگىن دە، اقىلدىلىعىن دا، دانالىعىن دا كورسەتتى. مەن ىزدەپ تاپپادىم. باستابىندا ىزامەن ىزدەدىم. كەلە-كەلە بۇل ءىستىڭ قىزىعىن كورگىم كەلدى، ءبارىن دە كوردىم. ءتىپتى وسى ىستەپ جۇرگەن ەرلىگىنە ءسۇيىندىم. الداۋ-ارباۋ، – دەپ ويلاما. ءوزى ماعان كەلىپ وسى ىستەگەن ءادىس امالداردى، اۋىزەكى ايتسىن. مۇمكىن تەك ءوز باسىڭا عانا ەمەس، حالىققا پايداڭ تيەتىن ادام بولۋىڭ دا ىقتيمال. ەردى كەبەنەك ىشىندە تانى- دەگەن عوي، – دەپ حان جاريا شىعارادى.
بۇل جاريانى كورىپ ساپارعا دا دۇرىس وي كەلەدى. ۇرلىك پەپ سۇمدىقتىڭ سۇرقياسى بولعاننان دا ۇلىلىقتىڭ ق ۇلى بولعانىم ءجون ەكەن. حالىقتى باستاپ وتىرعان حانىمىزدىڭ دا قاس اقىماقتىق قىلىقتارى كوپ. ونى دا اشكەرەلەپ بەرسەم حالىققا قياناتى ازايار. جانىمنان قورقىپ جاسىرىنعانمەن جالعاندى ارقالاپ كەتپەۋىم ناق دەگەن شەشىم ويعا كەلىپ:
— الديار تاقسىر، – دەپ، حانعا كەلىپ سالەم بەردى ساپار. ۇرىم كەلدى دەگەن حاندا دا وي جوق ەدى.
— ءيا، پاقىرىم، قانداي مۇقتاجدىعىڭ بار. تىلەگىڭ ورىندالدى ما ايت؟ – دەدى ساپارعا. ول:
— قۇلدىق تاقسىر، قۇلدىق تاقسىر. الدىڭا كەلسە، اتاڭنىڭ كۇنىن كەش، – دەگەن ەكەن. مەيىرىمىڭىزدى تىلەيمىن. حان ەكەن دەپ قورىقپا، قاتالىعىن الدىنا سال. قارالىعى اسقانمەن قاسيەتىڭدى بىلەر دەگەندى، تاعى سول اتا-بابالارىم ايتقان ەكەن. كەلىپ الىپ نەسىن جاسىرايىن. سىزبەن جاسىرىنباق ويناپ جۇرگەن مەن ەدىم، تاقسىر. حاندىعىڭىزدى بۇلداساڭىز، قاسيەتىڭىز تايار! سارا جولعا تارتساڭىز، باس يەتىندەر دايار! سىزگە وراسان سۇمدىق ەتتىم: جولىنا ءوزى سالار، قۇلدىق ەتتىم! – دەپ ساپار وتىرىپ قالىپتى.
مىنانداي جاس بالا، وسىنداي سۇمدىق، قۋلىكتىڭ كەنىن قايدان ارالاپ تاۋىسىپ ءجۇر ەكەن، – دەپ ويلادى دا، حان، ءۋازىر، بەك ساردارىن جيعىزدى داعى ۇرى ساپارعا سۇراۋ بەرە باستادى:
— ال ۇرىم، اۋەلى ءوزىڭ كىمنىڭ بالاسىسىڭ، ءوز اتىڭ كىم، اعايىن-تۋىسىڭ كىم؟
— شىققاڭ تەگىم، ءقايبىر تەكتى تۇقىم دەيسىز!
اتا-تەگىم ۇرى مەنەن قاراقشى،
ەلدەن شىعىپ، دىننەن بەزگەن اراپشى!
بايان ەتەم تاريحىمدى، كازاپتىك،
قانداي ءىسى ۇنامدى ەكەن، جاراتشى، – دەپ ءبىر اۋىز ولەڭ ايتىپ جىبەرىپ:
—اكەمنىڭ اتى جىلىسباي، ءوز اتىم ساپار، بىزدە جاناشىر اعايىن دەگەن بولمايدى، – دەگەندە حان:
— قارايگورىڭدەر، جامان ءيتتىڭ اتىن ءبورىباسار قويادى دەگەن راس ەكەن-اۋ. مىنانىڭ اكەسى مەنىمەن اتتاس، ءوزى قىزىممەن اتتاس بولىپ شىعا كەلۋىن. مەنىڭ ءوز اتىمدى قالايشا جىلىسباي قويعانىن كىم ءبىلسىن. مەن ءوز بالامنىڭ اتىن ساپار قويعانىم، ءوزىم ءبىر ساياحاتپەن ساپاردا جۇرگەنىمدە تۋعان بالا بولعان سوڭ، قىز دا بولسا اتىن ساپار قويىپ ەدىم، – دەپتى حان جانىنداعىلارعا.
سوندا الگى ۇرى ساپار:
— تاقسىر ونى نەسىنە تانىرقايسىز! مەنىڭ ۇلى اتام ساۋىسقان دەگەن كىسى دە ۇرى بولعان ەكەن. ول كىسى بالاسىنىڭ اتىن ءوزى ساۋىسقانداي ساق ۇرى بولعان سوڭ، جىمسىما ۇرى بولسىن دەپ جىلىسباي قويعان ەكەن. تاڭ بولارى جوق، ءسىز حالىقتىڭ حانى بولساڭىز، مەنىڭ اكەم ۇرىلاردىڭ حان سۇلتانى بولعان شىعار. نەمەسە ءسىزدىڭ دە ۇرلىككا جاقىن جەرىڭىز بولعان شىعار تاقسىر! – دەپ ايتادى. سوندا حان جىلىسباي:
— وللاھي! تىلىڭە شوق ءتۇسسىن، – دەپتى.
— ە،ونى جيىركەنسەڭىز ۇرى جىلىسباي، حان جىلىسباي، ۇرى ساپار، حانىشا ساپار دەپ اتالا بەرەمىز عوي! اتتا تۇرعان نە بار دەيسىز، – دەپتى ۇرى ساپار.
— ءتىلىڭدى تەمىرگە جانىپ، تەگىمە تيە بەرمە! تەرىستىك ءىسىڭدى وڭعا بۇرۋدى ويلان. مىنا وتىرعاندار: مەنىڭ حالقىمنىڭ قامقورشىلارى بولادى دەپ سايلاعان ادامدارىم. الەۋمەتتىلەرىم! ءسوزدى تىڭداعاندا، ءتۇبىرىن، امالى مەن ارباۋىن، ەپتىلىگى مەن تەكتىلىگىن تەكسەرە تىڭداڭدار! جالعىز مەنىڭ ىشىمە جالعىز عانا اياق اس سيادى. كوپتىڭ اقىلى بىرىكسە، كومەسكىنى تابادى. «اششى مەنەن تۇششىنى تاتقان بىلەدى، الىس پەنەن جۋىقتى جورتقان بىلەدى»، – دەگەن ماقالدى ەسكە العاندا، وسى جاس بالا بولعانىمەن، جورتىپ تا، تاتىپ تا كورگەنگە ۇقساپ وتىر. قوي اسىعىن قور تۇتپا، قولىڭا تولسا ساقا تۇت، – دەپ حان كوپشىلىككە ەسكەرتۋ ايتتى دا، ەندىگى ءسوزدى ۇرى ساپارعا بەردى. ول: اكەسىنىڭ قانداي نارسەنى كاسىپ ەتكەندىگى، ۇرلىققا ول كىسىنىڭ نەگە اۋەس بولعاندىعى، ءومىر بويى ۇرلىعى ءبىر سەزىلمەي، اقىرى جۇيرىككە دە ءبىر تومار بولىپ، ۇرى جىلىسبايدىڭ، حان جىلىسبايدان قازاسى بولعاندىعى، باۋلۋ جولىندا حاننىڭ سارايىنا قانداي امالدارمەن كەلىپ، التىن ۇرلاعاندىعى، اكەسىنىڭ ءولۋ جولى، ولىكتىڭ باسىن نەگە كەسكەندىگى، حانشانى قالاي ماسقارالاعاندىعى، ولىكتى كورىپ جىلاعان ادامدى، سونىڭ جاناشىر جاقىنى دەپ ۇستار دەگەن ويمەن شەشەسىن نە امالمەن جىلاتقاندىعى، اكەسىنىڭ تابىتىن قانداي امالمەن ۇرلاپ الىپ كەتىپ، قايدا جەرلەگەندىگى تۋرالى ىستەلگەن امال- ادىستەرىن تۇتاستاي بايانداپ ايتىپ شىعادى.
ۇرى ساپاردىڭ بۇل كەڭەسىن تىڭداۋشىلاردىڭ كەيى كۇلىپ، كەيى تاڭ بولىپ، كەيى ريزا بولىپ، كەيى ىزا بولادى. حان جىلىسباي بۇلارعا نازارىن اۋدارماي، ۇرى ساپارعا تاعى سۇراۋ بەردى:
— سەنىڭ وسى ىستەگەندەرىڭنىڭ ءبارى قىلمىس ەكەن دەپ ويلايسىڭ با؟ ويلاساڭ قانداي قىلمىس! اۋىر ما؟ جەڭىل مە؟ وزىڭە جازا بار ما؟ جوق پا؟ جازاسىز بولساڭ، قالاي جازاسىز بولاسىڭ. ەندىگى ىستە، ءىسىڭدى كىمگە ارناپ، نە ءۇشىن ىستەر ەدىڭ؟ اتاپ ايتقاندا ادال نيەتتى حالكىمنىڭ ءبىرى بولىپ، مەنىڭ حان اتاعىما كىر كەلتىرمەي ىستەر مە ەدىڭ؟ ءوز باسىڭنىڭ مۇراتى ءۇشىن ىستەر مە ەدىڭ؟ وسىنىڭ ءبارىن كەڭ تولعاپ، ويلانىپ، جاسىرماي بۇگىپ قالماي، مەنىڭ دە قاتە ءىسىم بولسا حان ەكەن دەپ كورعانشاقتاماي، موينىما قويا ارىلتىپ ايت تا، قالعان راحاتىڭ مەن بەينەتىڭنىڭ ءبىرىن ال!
— تاقسىر، ءوزىڭىز كەڭشىلىك بەرگەن سوڭ مەندە بۇگىپ قالار نە بولسىن. شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى دەگەن عوي. سوندا مەنىڭ ءبىر سۇراۋىم تۇرعانى، – دەدى قىلمىستى ساپار.
— سۇراپ الىپ، ارىلتىپ ايت! – دەدى جىلىسباي حان.
—مەنىڭ مىنا ىستەگەن قىلمىستارىما ءوزىم عانا قىلمىستىمىن با؟ الدە ەنشىلەس ادام بار ما؟ مەن ويلاسام – اكەم ەنشىلەس قوي. ءبىراق ول مارقۇم دۇنيەدە جوق قوي. تاقسىر! ەندى تىڭداي بەرىڭىز! ەندەشە قىلمىستى جۇكتەيتىن، دۇنيەدە مەن عانا ەمەسپىن، – دەپ ءسوزىن باستاپ كەتتى ۇرى ساپار.
— وسى قىلمىستىڭ ەڭ اۋىرى سىزگە ارتىلادى. عادىلدىك جولعا كەلگەندە ونىڭ ءمانىسى ەندى ايتىلادى. ۇيادان ۇشقاندا بالاپان نەنى كورسە سونى الادى دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. ءوزىڭىز كەڭشىلىك بەرگەن سوڭ، ءسىزدىڭ كەمشىلىگىڭىزدى كەڭىنەن تولعاپ ايتا كەتەيىن. ءوزىڭىز حالىقتىڭ باسىنا شىعىپ الىپ كورنەۋ ۇرلىقپەن جەگەنىڭىزدەن ءتالىم، ۇلگى العان مەنىڭ اكەم سياقتىلار حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنا كىرىپ الىپ، قارالىكپەن جەۋدى ونەر كورىپتى. كوردىنىز بە، مەنىڭ اكەم سىزدەن ءتالىم الىپ ۇرى بولسا، مەن اكەمنەن ءتالىم الىپ ۇرى بولعامىن. مەنىڭ اكەمە قاتىسىم قالاي بولسا، اكەمنىڭ سىزگە قاتىسى ءدال سولاي. ءسىز پاتشا ادامسىز. سىزگە قاراعان الەۋمەت حالىق تۇگەلدەي ءسىزدىڭ بالاڭىز دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز. وسىلاردىڭ باي، كەدەي بولۋى، ۇرى، قاراقشى، جومارت، مومىن، جامان، زالىم، عالىم، شەشەن، دارىگەر، قورعانشاق، باتىر، باتىل بولۋلارى قىسقاسى سىزگە بايلانىستى. وسىنىڭ تۇبىنە جەتە ويلاماپسىز. ءسىز سول مەن ۇرلاعان التىندى، حالىقتان قالاي الىپ، قازىناعا سالۋدى عانا كوزدەدىڭىز. بۇل قىلىعىڭىز كورنەۋ ۇرلىق. ۇرلىق دەيتىنىم، سول مەن ۇرلاعان التىندى حالىقتان جيعىزىپ الىپ، ورنىنا نە بەردىڭىز؟ ءسىزدىڭ بەرگەنىڭىز، مەن سەندەردىڭ حاندارىڭمىن دەگەن اتاعىڭىز عانا ەمەس پە؟ ال سول جيىلعان التىننان حالىققا تيەر پايدا بار ما؟ جوق، بولماسا قارىپ-كاسىرگە جىلىنا ءبىر رەت جەيدە كيگىزبەيسىز. ءسىز حانمىن دەپ حالىققا ەركەلىك ىستەسەڭىز، مەن حاننىڭ ۇلىمىن دەپ سىزگە ەركەلىك ىستەدىم. شىن قامقورشى بولسا، مەنىڭ ءبىر ەركەلىگىمدى كەشىرەر دەپ ەدىم. كەشكەندى قويىپ، كەسەپات جولعا سۇيرەلەپ، اسقىندىرىپ، ءتۇرلى-تۇرلى سۇرقيالىقا ءوزىڭىز جەتەلەپ كەتتىڭىز. مەن ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا حان بولسام، التىندى قازىناعا جيناپ قويىپ كوزىمدى سۋارعانشا، سول التىننىڭ كۇشىمەن حالىققا ءبىلىم تاراتقان بولار ەدىم دەگەندە، حان:
—التىنمەن قانداي ءبىلىم تابىلماق؟ – دەپتى.
—دۇنيەدە ءبىلىم، عىلىمنان كوپ نە بار دەيسىز. التىننان قاقى بەرىپ، ءبىلىمى كوپ عالىم ادامداردى قاتارىڭىزعا الىپ، حالىققا ونەر ۇيرەتۋدى تالاپ ەتسەڭىز، عىلىم ۇيرەتەدى دە الەۋمەت حالقىڭىزعا ونەر تاراپ، قالاعان مۇراتىڭىزعا ءسىز دە، حالقىڭىز دا جەتەدى ەمەس پە؟ ساقتاۋلى تۇرعان التىن سازارعان تاس ەمەس پە؟ حالىققا جانىڭىز اشىپ، باي تۇرمىستى، سالتاناتتى بولعىزايىن دەسەڭىز، عىلىم، ءبىلىمدى كوپ تاراتا بەرىڭىز، عىلىمنىڭ شەشپەيتىن ءتۇيىنى، اشپايتىن كىلتى بولمايدى عوي. باي بولۋ، جومارت بولۋ، شەشەن، ءدىلمار بولۋ، ەرجۇرەك، باتىر بولۋ، تاقۋا عالىم بولۋ، راحاتتى تۇرمىستا بولۋ تەك بىلىمدە عانا ەمەس پە؟
ال حالقىمىزدان جامان، قورعانشاق، ۇرى-قارى، قياڭقى، بەتىمەن كەتۋ، بىرەۋدى-بىرەۋ كۇتىپ، سىيلاۋدى بىلمەۋ، ۇلكەن، كىشىلىك جوق بولۋدىڭ بارلىعى، – وسى ءبىلىم جوقتىققا اكەپ سوعادى. وسىلاردى ويلايتىن ءسىزدىڭ ءوز باسىڭىزدا تۇسىنىك از بولعان سوڭ، مومىن حالىقتىڭ باسىنا كىم اكەپ وسى ءبىلىمدى قۇيىپ جىبەرەر دەيسىز. الدە بولسا كەش ەمەس. بوس تۇرعان التىننىڭ پايداسىن حالىق يگىلىگىنە جۇمساۋدى تىلەيمىن. ۇرلىعىم ءۇشىن جازا كەسەم دەسەڭىز، ونىنىزعا قۇلدىق. جازادان اعارتىپ كەشىپ جىبەرسەڭىز، حالىكقا سالماعىڭىزدى سالىپ قانا بۇرىڭعىشا ءسىز وتىرا بەرسەڭىز، مەن تاعى تىنىش وتىرا الماي قايتادان ءسىزدىڭ الدىنىزعا، جازاعا كەلەتىن بولامىن. سوندىقتان حالىق يگىلىگىنەن ءوزىڭىز باس تارتپايتىن بولساڭىز، قىلمىستى قىلىعىممەن اقتاپ الىپ، وسى ءوزىم ايتىپ وتىرعان ونەردىڭ بىرەۋىن ۇيرەندىرىپ، سول تاپقان ءبىلىمىمدى حالىق يگىلىگىنە ارناۋىما جاعداي جاساۋدى تىلەيمىن. تەك قىلمىسىمدى كەشىرە گور دەپ جانىم ءۇشىن جالىنبايمىن، – دەپ ۇرى ساپار ءسوزىن بىتىرگەن ەكەن.
جىلىسباي حان ۇرى ساپاردىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولىپ، بي، بەكتەرىنە قاراپ:
—و، الەۋمەت ابزالدارىم. ساپار بالانىڭ ايتقان ءسوزى ءىشىمدى ورتتەي جالاپ، سىرتىمدى قاۋىزداي قاۋساتتى. شىنىندا دا ءبىز حالىقتى ءتۇزۋ باستاپ، مۇددەسىن دۇرىس بىلە الماعان ەكەنبىز. قارا باسىمىزدىڭ قامى، اتاق-ابىروي ءۇشىن عانا حالىق باسىندا وتىرىپپىز. ساپاردان ءسوز قالعان جوق، حالىقتىڭ قارىزىن وتەي الماي، ماسقارالىق كەيىپتە ەكەنبىز. ەلدى باستاۋ دەگەندى ءوزىمىز بىلە الماي، بىلگەننىڭ ءتىلىن الماي، ارى قاراي قىرىسساق، حالىقتىڭ قىرسىعىنا ۇرىنامىز. يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق ەكەن. ەندىگى ءومىرىمدى ەل يگىلىگىنە ارنايمىن. ۇرلىقتىڭ جازاسىنا كەلسەك، ورتاق ەكەنىمىز دە ەندى ءبىلىندى. حالىقتان ءبىرىمىز تارتىپ الساق، ءبىرىمىز سول تارتىپ العان التىندى ۇرلاپ كەلىپپىز. ساپار بالام، سەنىڭ ۇرلاعانىڭدى كەشتىم. مەنىڭ قىلىعىمدى سەن دە كەش، سەنىڭ بىلىمىڭە ەلۋ جىگىت، ەلۋ قىز بەرەيىن. ساپاردى ءوزىڭ باستاپ، ونەر جولىن ىزدە، قارجىدان قامتاماسىز ەتىپ، قازىنادان قىرىق مىڭ التىن اقشا بەرەيىن. تەك ساعان قويار شارتىم، ءۇش جىلدا ۇيرەنگەن ونەرلەرىڭنىڭ الدى ەلگە كەلىپ ۇلگى بولا باستاسىن، – دەگەن جىلىسباي حاننىڭ اقىرعى جارلىعى شىققان ەكەن. جارلىق بويىنشا ۇرى ساپاردىڭ وزىنە سىناتىپ، ەلۋ جىگىت، ەلۋ قىز، قىرىق مىڭ التىن اقشا بەرىلىپ، ونەر ىزدەۋ جولىنا سالىنىپتى.
سودان بەرى ساپار اتى ەل اۋزىندا ساقتالىپ قالعان ەكەن.
You Might Also Like
-
ەرتەدە ءبىر كەمپىر مەن شال ءومىر ءسۇرىپتى. مال دەگەننەن ساۋاتىن ءۇش سيىرى بولىپتى. شال كۇن سايىن سيىرىن جايىپ كەلەدى دە، كەمپىرى ءسۇت ءپىسىرىپ، تاماق ىستەيدى ەكەن.
-
ءبىر قارت ادام بولىپ، ءوزى عالىم بولىپتى. ءبىر كۇنى شاھارعا بارىپ، ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتسا ونى ءبىر جاس جىگىت قۋىپ جەتەدى. ول كەلە جاتىپ ءجون سۇراسادى دا، بارار جولى ءبىر بولعاننان كەيىن:
