اتلانتيكانىڭ ارعى بەتى، بەرگى بەتى
الماتى. تۇنگى CAFAT 3. 74ء-ۇي، 15-پاتەر.
پوۆەست
تەلەفوننىڭ تەمىر وڭەشى قىرىلدادى...
اقان ديۆاننىڭ سەرىپپەلەرىن سىقىرلاتىپ اۋناپ ءتۇستى دە، باسىن كورپەمەن تۇمشالاپ الدى. "كەتسىنشى ءارى!— دەپ قويادى جازىقسىز تەلەفوندى ىشتەي سوگىپ.— تۇرمايدى دەگەن سوڭ، تۇرمايدى. ماعان دەسە شاۋىپ ال! كوزى وسى جاڭا عانا ىلىنسە..."
قوس جۇدىرىقتاي تەمىر قوبدي تاعى دا قولدى-اياققا تۇرماي بەزەكتەدى.
بالا، وبالى نە كەرەك، تىرپ ەتپەدى. ءبىراق ۇيقىسى شايداي اشىلىپ كەتتى. كوزىن جۇمىپ، باسىن جاستىققا ىرەي تىعىپ، وزىنشە ويلانعانسىپ جاتىر — بۇل كىم ەكەن؟ اۋىلداعى جەكجاتتار ما ۆوكزالدان سوعىپ تۇرعان؟ توقتا، توق... قىزىق بولعاندا، اجەسى بولىپ جۇرمەسىن. اقان ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ، جىميىپ قويدى. و-و، اقاننىڭ اجەسى الەمدەگى ەڭ بىرەگەي اجە! ەشكىمگە ۇقسامايتىن قىزىق اجە! وتكەن اپتادا تەلەفون سوققان.
— اقانجان، شاعي، ساعي، بارمىسىڭدار، قۇلىندارىم،— دەپ دىبىرلاي جونەلدى.— اۋىلدىڭ ءبىر ادامىنان قۇرت، ماي، ىرىمشىك بەرىپ جىبەردىم. قۇداي-اۋ، سول ءوزى قاشان ەدى؟ كەشە... جوق، الدىڭعى كۇنى.
— وي، اجەتاي، ءبارىبىر ەمەس پە؟— دەپ قىنجىلدى مىنا جاقتان اقان.
— ءا، مۇرناعى كۇن، اق تاۋىق بالاپان شىعارعان كۇن!— دەپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋاندى اجەسى.— كورشىمىز جاقىندا تاۋدان قاراعاي اكەپ تۇسىرگەن. شايىرىن پىشاقپەن شۇقىپ، دورباما جيناپ قويدىم. اكە-اۋ، تاعى نە؟ ە، ايتپاقشى،— دەپ سوزىڭقىراپ تۇردى دا،— وي، تۇرىڭنەن اينالايىن، سارپۇشىعىم!— دەپ ەگىلە سالعانى. سارى پۇشىعىنىڭ ەكى ءجۇز شاقىرىمدىق جەر تۇبىندە تۇرعانىن اجەسى تازا ۇمىتىپتى.— تاڭاۋىڭدى ءسۇرتىپ ءجۇر بىلاي... جامان بالالارعا ۇقساماي!
اقان تابان استىندا تازا جىنداندى دا قالدى. اجەسى ىلعي ءوستىپ بۇلدىرەدى دە جۇرەدى. نەمەرەلەرى ونىنشى كلاستا وقي ما، ءبىرىنشى كلاستا وقي ما، وعان ءبارىبىر، شەتىنەن قاسپاق تاناۋ. اجەسىن، ءبىر ەسەپتەن، جازعىرۋ دا قيىن. ويدا، قىردا، قالادا، دالادا جيىرما شاقتى نەمەرەسى ەرىپ ءجۇر... سولاردىڭ قايسىسى تاناۋىنا نە، قايسىسى جوق، ەسەبىن ابدەن بىتىستىرىپ العان.
تەلەفون ءۇشىنشى رەت شىرىلدادى. جاتىنجايدان ماماسى:
— اقان-اي، و كىم؟ ەسىك قوڭىراۋى ما، قاراشى!— دەدى ۇيقىلى-وياۋ.
بالا مۇرنىنىڭ استىنان بۇل جەردە جوق الدەكىمدى مىڭگىرلەي سوگىپ، ورنىنان سىلبىر تۇرەگەلدى، قورتىق تەلەفوننىڭ بۇكىر تۇتقاسىن كوتەردى.
— الەۋ...
ءبىر بەلگىسىز اپاي:
— ءسىزدى مازالاپ تۇرعان موسكۆا!— دەپ ورىسشالاپ كەپ جىبەرگەنى.
ساسقانىنان تۇتقانى ۇياسىنا تاستاي سالدى. قاراڭعىلىقتىڭ قابىرعاسىنا باقىرايا قاراپ، از-كەم تۇردى. بۇل نە پالە؟ موسكۆاسى نەسى؟
تەلەفون ەسەلەپ شىرىلدادى.
امال جوق، تۇتقانى ويسىز-ساۋلەسىز، بەي-جاي كوتەردى.
جاڭاعى ايەل بۇل جولى ۇرىسپادى، وكپەلەمەدى، روبوتتىڭ كۇڭگىرت ۇنىمەن:
— قۇرامىس وڭعاردىڭ پاتەرى مە؟— دەدى.
— ءيا...
— تەلەفون قاسىنان كەتپەڭىز، دايار وتىرىڭىز. بەس مينۋتتان سوڭ نيۋ-يوركپەن سويلەسەسىز.
ەس جيعانشا ميكروفون قىسقا-قىسقا قيقىلداي جونەلدى. اقان قارا تۇتقانى قۇلاعىنا جاپسىرا قىسىپ، ءالى مەڭىرەيىپ تۇر. دىم ۇقسا بۇيىرماسىن. نيۋ-يورك، نيۋ-يورك؟ ول قايداعى نيۋ-يورك؟ شىنىمەن، امەريكا، اقش پا؟ تۇسىنسە بۇيىرماسىن... اقش قايدا، الماتى قايدا؟ اقش-تىڭ قۇرامىسوۆتاردا نە اقىسى بار؟
دەگەنشە تەرەزە تۇس سالدىرلاپ قويا بەردى. سىرتقا ءۇڭىلىپ ەدى، كوشە ۇراداي قاراڭعى. تەرەزەدەن كوشەگە اقبىلەك جارىق سوزىلىپ ءتۇسىپتى. سونىڭ وتىنەن سارى ءبۇيىر بوشكەلەر سالدىر-گۇلدىر ءوتىپ جاتىر، ىركەس-تىركەس ءوتىپ جاتىر... كۆاس ساتاتىن بوشكەلەر! ياعني ەرتەڭ كۇن ىستىق بولادى، ەڭ تاماشاسى، ەرتەڭ جازعى كانيكۋل باستالادى...
كوكەسى ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان:
— كىم ەكەن؟— دەدى قارلىعىپ.
بالا سەلت ەتتى. اقش، نيۋ-يورك ەسىنە تۇسكەندە جۇگىرىپ بارىپ، ەلەكتر شامىن شىرت ەتكىزىپ جاقتى، جاتىنجايدىڭ ەسىگىن توبەلەدى.
— كوكە! كوكە!
— جاي ما؟
— نيۋ-يورك، ءسىزدى نيۋ-يورك شاقىرادى!
ارعى جاق ءۇنسىز.
— ورنەك پە؟— دەدى سالدەن سوڭ ەش قامسىز بەيبىت ءۇن.
اقان ەسىكتى ۇستى-ۇستىنە پەرگىلەدى.
— ورنەگى نەسى؟ نيۋ-يورك، كوكە، امەريكا!
— امەريكا؟!
ۇيقىسى اشىلىپ كەتكەن بە، ماماسى:
— جۇگىر، كوكەسى! اقانجان ۇيقىسىراپ، بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ جاتىر، بىلەم!— دەپ ءتوندىردى.
كوكەسى مەن ماماسى ءسۇت كەنجەلەرىن قاستارىنا الىپ جاتۋشى ەدى، سول كىشكەنە شاعي:
— قايناق سۋ، شولدەدىم، قايناق سۋ!— دەپ قىڭقىلدادى.
كوكەسى شاشى قوبىراپ، حالاتىن كيە-ميە بەرى شىعا بەردى.
— قايدا، كىم؟— دەيدى الاقتاپ.
"مەن، مەن! ال، قايتەسىڭ؟" دەگەندەي، تەلەفون ەنتىگە قالشىلداپ، تاعى شىرىلدادى. تۇتقانى كوكەسى الدى.
— ءيا، ءيا... قۇرامىسوۆ وڭعار. ارينە... نيۋ-يورك؟!— كوكەسىنىڭ قالىڭ قاسى كەرىلە قالدى. ساسقانى ما، جىن قاعىپ كەتكەندەي قارقىلداپ كۇلدى. اعاتتىعىن تەز اڭعاردى، اۋزىن جيىپ، تەلەفوندى ىنتى-شىنتىمەن تىڭداي باستادى.— قاي ساردار؟ توقتا، توقتاڭىز!— ماڭدايى سىرنايدىڭ جەلقابىزىنداي قاتپارلانىپ تۇر. سۇق ساۋساعىمەن شەكەسىن قاسىدى، كەنەت قۇلاعىن بۇراپ قالعان راديوقابىلداعىشتاي ساڭقىلداي جونەلدى.— ويباي-اۋ، ءسىز ساردار اعاسىز با؟ ءبىزدى قالاي تاپتىڭىز؟ ءسىز ءالى ءتىرى ەكەنسىز-اۋ...— وڭباي اعاتتىق جاساعانىن كەش سەزدى، وڭىنە لىپ ەتىپ ۇياتتىڭ قانى جۇگىردى، ءتىلىن تىستەپ تۇرىپ قالدى. "اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ەلەدى" دەگەن وسى.
ارعى جاقتاعى "ءالى ءتىرى" جۇرگەن ساردار اعا بۇعان ءمان بەرمەدى مە، سويلەگەن ۇستىنە سويلەپ توقتامادى. كەكەسى يىعىن شوشايتىپ، تۇتقانى شىقشىتىنا قىستى دا، شىلىم تۇتاتىپ، ۇستى-ۇستىنە بۇرقىلداتتى. كوزىمەن ورىندىقتى نۇسقادى، "جىلجىت بەرى، وقتاۋ جۇتقانداي سەرەيىپ تۇرا بەرەمىن بە، قولىم شىلىمدا، قۇلاعىم تۇتقادا". اقان "جىلجىتىپ" ەدى، اياعىن اياعىنا ايقاستىرىپ سالىپ، گۇرس ەتىپ وتىرا كەتتى.
— نيۋ-يوركتە تۇرام دەڭىز... يە... نەگە بارماسقا؟ بالا-شاعا، ءۇي-جاي... شۇكىرشىلىك. اقان، ساعي دەگەن ۇلدارىم، شاعي اتتى تەنتەك قىزىمىز بار.— كوكەسى ساردار اعاسى ءداپ قاسىندا تۇرعانداي جاتىنجايدىڭ ەسىگىن يەگىمەن نۇسقادى.— ءقازىر ۇيقتاپ جاتىر. ءيا... حات كۇتەمىز. كەرىسكەنشە، قايىر-حوش!
اكەسى بيىك ءۇيدىڭ ونىنشى قاباتىنا ءولىپ-تالىپ ارەڭ كوتەرىلگەندەي ەكى قولىن تىزەسىنە سالىپ سالبىراتىپ، مەڭ-زەڭ، ۇيقى-تۇيقى بولىپ وتىر. ەكىنشى قايتارا شىلىم تۇتاتىپ ەدى، قولى قالتىراپ، شىرپىنىڭ جالىنى سيگارەتىنە بىردە ءتيىپ، بىردە تيمەي، يت اۋرە بولدى. اقان اڭ-تاڭ. ەندى شە! جەر شارى كىشىرەيە كىشىرەيە كەلىپ، وسى بولمەگە سىيىپ كەتكەندەي.
ماماسى ەسىك قيىعىنان باسىن قىلتيتىپ:
— اۋىل ما؟— دەدى. شاقىرايعان جارىققا تۋرا قاراي الماي، كوزى كىلبيىپ، كىرپىگى ارەڭ قيمىلدايدى.
— اۋىلىڭ نە؟ اۋىلىڭ مىنا تۇرعان جەر ەمەس پە؟— اكەسىنىڭ جۇيكەسى جۇقارىپ تۇر ما، ماماسىنا تيىسىڭكىرەپ سويلەدى. ورنىنان تۇرىپ كەتىپ، قولىن ارتىنا ۇستاپ، بولمەنى ارلى-بەرلى كەزە جونەلدى. تۇرا قالىپ، كەبىسىنىڭ تۇمسىعىمەن ەدەندى نۇقىدى.— مىنە، مىنا جەتى قات جەردىڭ استىنان تەلەفون شالىپ تۇر.
— قايداعىنى ايتپا، بالالاردى وياتاسىڭ.— ماماسى قوساعىنا كۇدىكپەن قارادى. ۇيقىسى شايداي اشىلىپ كەتتى.— جەتى قات جەر استى؟
كوكەسى شالىقتاۋ كۇلدى.
— نيۋ-يورك جەردىڭ ارعى بەتى ەمەي؟ ءبىز — شىعىس، ول — باتىس جارتى شار.
ماماسىنىڭ كوزى الاقانداي.
— كىم ول باتىس جارتى شاردان ءبىزدى ىزدەپ جۇرگەن؟
— كىم، كىم؟ ساردار دەيتىن ناعاشى اعامىز. شاپقىلاعاننان شاپقىلاپ، امەريكا ءوتىپ، نيۋ-يوركتەن ءبىر-اق سوپاڭ ەتىپتى.— كوكەسى تەلەفونمەن جايدارى سويلەسىپ ەدى، ءقازىر، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ىزالى. تەك جۇرمەي نيۋ-يورككە بارىپ قالعان ساردار اعاسىنا تىم اشۋلى سياقتى.
— نە دەيدى؟! ول قايداعى ساردار!
كوكەلەرى اۋىر ۇيقىدان ويانعىسى كەلگەندەي، الاقانىمەن سامارداي بەتىن جوعارىدان تومەن، تومەننەن جوعارى وسىپ-وسىپ سيپادى.
— ءوزىمنىڭ دە توبەمنەن جاي تۇسكەندەي، شەشەسى. ءسابيلا اجەيدى بىلەسىڭ عوي. ءيا، ءيا، انا جىلى دۇنيە سالعان اجەم. كوزىنىڭ تىرىسىندە بۇ دۇنيەنىڭ زارى ەتىپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. "كوزىمنىڭ الاسى مەن قاراسى — جالعىز ۇلىم ءتىرى مە، ءالى مە، ءبىر حابارىن بىلە الماي ءوتىپ بارامىن" دەپ. سول جالعىز ءتىرى ەكەن. نيۋ-يوركتە تۇرادى...
— ول جاققا قايدان بارىپ ءجۇر؟
كوكەسى قولىن سىلتەدى.
— ونى قايتەسىڭ... كەشەگى قاقاعان قاندى سوعىس كىمدى قاي قيىرعا قۋىپ تىقپادى. بۇ دا سول. اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەدى، بۇزاۋ تاياق جەگىزەدى، ءجۇر، شەشەسى، ۇيىقتايىق. اقانجان، سەن دە جاتا قال. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ،— قابىرعا ساعاتىنا قارادى،— تۇنگى ءتورت!— سۇتكە باراتىنىڭدى ۇمىتپا!— كوكەسى جاتىنجايعا كىرە بەرىپ، بەرى بۇرىلدى.— سەن وسى اعىلشىنعا قالايسىڭ؟
اقان جاستىعىن تورسىلداتىپ قاعىپ جاتىپ، كۇڭك ەتتى.
— ءسىز دە قىزىقسىز، كوكە. اعىلشىن تىلىنە يكەمدەلگەن مەكتەپتە وقىمايمىن با؟ ءبىر، ەكى، ءۇش...— ساۋساقتارىن تاربايتىپ، ادەيى داۋىستاپ سانامالادى،— مىنە، بيىل باقانداي التى جىل.
اكەسى قىسىلىپ قالدى ما، ارى قاراپ كەتتى.
— ۇيىقتا، ۇيىقتا، ەرتە تۇرعان ادامنىڭ ءبىر ىرىسى ارتىق.
...استىنا تاس توسەپ قويعانداي اقان ارى اۋناقشىدى، بەرى اۋناقشىدى. قولىن جەلكەسىنە تاراقتاپ جاستاپ جاتىپ، كوپ ويلاندى. ءىنىسى ساعيدىڭ جاتىسى ەجەلدەن جامان: بىرەسە كوسەۋدەي ءارى زىلدەي اۋىر اياعىن اقاننىڭ ىشىنە، بىرەسە كۇيىپ تۇرعان بىلەگىن كەۋدەسىنە ارتادى. ىستىقتاپ جاتىر... ونىمەن قويماي اعاسىنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، قىسىپ-قىسىپ قوياتىنىن قايتەرسىڭ. ال، ومىردە ولاي ەمەس. اۋزى تومپايىپ، ۇرتى بۇلتيىپ، اقان مەن شاعيعا وكپەسى تاۋسىلمايدى. نە وكپە ول، ونىسىن تاعى اشىپ ايتپايدى. ايتەۋىر، ومىرگە كوڭىلى تولماي جۇرگەن ءبىر جۇمباق بالا...
ساعيدى ارى يتەرىپ، قابىرعاعا جاپسىرىپ تاستادى. از جاتقاسىن اياپ كەتىپ، قۇشاقتاپ وزىنە تارتتى.
توبە اعارىپ، تاڭ سەبەزگىلەي باستادى.
"...مۇزارت شىڭدى الاتاۋدىڭ باۋرايىندا، تەڭىز دەڭگەيىنەن 700—900 مەتردەي بيىكتىكتە، كوشەسىمەن سىبدىراپ كاۋسار بۇلاعى اققان، ءزاۋلىم اعاشتارى ۇيلەردى جاپقان ب ا ق قالا بار. ول ءومىرى ءماندى، ءوزى ءساندى الماتى قالاسى.
الماتىنىڭ ورنالاسقان جەرى — ەجەلگى ەلدى مەكەن. مۇندا باعزى زامانداردىڭ وزىندە قىستاۋلار بولعان. بۇل ايماق ءارى كوشپەلى تايپالاردىڭ جاز جايلاۋىنا اينالعان، ال وتىرىقشى حالىق قول ونەركاسىبى مەن ساۋدانى وربىتكەن. ورتا ازيا مەن جۇڭگو اراسىنداعى ساۋدا جولىنىڭ ءبىر تارماعى وسى ارادان وتكەن. مۇنداعى قىستاقتار اتى بىرتە-بىرتە الماتۋ، الماتاۋ، المالى، الماتى بولىپ وزگەرىپ وتىرعان. بۇل اتاۋلار الاتاۋ ەتەگىندە تابيعي جابايى المانىڭ وراسان كوپ وسۋىنە وراي شىققان"...
("ول كىم، بۇل نە؟" كىتابىنان).
الماتى. كەشكى 6. اەروۆوكزال
شاعىرماق كۇن كوز ۇيالتادى. اپتاپ اڭقىتىپ تۇر. ۇلكەن-كىشىلى ۇيلەردىڭ بورتپە بەت بەتون قابىرعالارى، جاس بالانىڭ ەڭبەگىندەي بىلقىلداعان اسفالت جالىن شاشادى. ەكى قاباتتى اەروۆوكزال بال ارانىڭ ۇياسىنداي گۇج-گۇج ەتەدى. مىڭ-مىڭ جولاۋشى ارلى-بەرلى ساپىرىلىسادى. كەم دەگەندە ءبىر پولك اسكەر ءجۇرىپ كەلە جاتقانداي تاقالار تارسىلداپ، وكشەلەر تىقىلدايدى. گۋ-گۋ ءسوز؛ ديكتور ىستىقتاپ شولدەپ وتىر ما، بارىم-قايتىم رەيستەردى سونداي شارشاپ، سونداي ناۋمەز حابارلايدى. كىم جوق دەيسىڭ مۇندا؛ توتىشا تۇرلەنگەن قىزىل-جاسىل تۋريستەر، "سسو" دەگەن ايباق-سايباق جازۋدى جاسىل كۇرتەلەرىنىڭ ارقا، كەۋدە، قارىنا جاپسىرىپ العان قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر، وزدەرىنەن ۇلكەن سومكە سۇيرەتىپ، پىسىناپ جۇرگەن اۋىل ادامدارى... اينەك ەسىك اشىلعان سايىن، ىشتەن الما ءيىسى مەن ادام دەمى اڭقىلدايدى.
ءۇش نويان — سەرگەي، سەرىك، اقان ۆوكزالدىڭ كولەڭكەسىن سايالاپ، ماڭعاز دا سابىرلى پىشىندە ءماسليحات قۇرادى. ءارقايسىسىنىڭ قولىندا ءبىر-بىر پەپسي-كولا. اقان ەكى ساعاتتان كەيىن اۋەلى موسكۆاعا، ارى قاراي امەريكا قۇراما شتاتتارىنا ۇشادى. ارعى تەگى امەريكاندىق پەپسي-كولا دا سول سەبەپتەن ادەيى ساتىلىپ الىنعان. ءبىر ەسەپتەن، بۇل ەرتەدەگى امەريكاندىق ۇندىلەردىڭ اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، بەيبىتشىلىك ترۋبكاسىن تارتقانىنا كەلىپ قالادى. ەكىنشىدەن، اقاننىڭ وسىناۋ ارالارىنان قىل وتپەيتىن ەكى دوسىنا ارناپ شاعىن قوشتاسۋ بانكەت مەزىرەتى بۇل.
ۇشەۋى دە ىشتەي تەبىرەنىستە، ايتسە دە سىرتقا بىلدىرگىسى جوق: ءتىس اراسىنان ساران، ساناپ سويلەيدى، تابان استىنا سىزدىقتاتا شىرت-شىرت تۇكىرەدى. تاكاپپار! ءارقايسىسى وزىنشە جارتى پاتشا.
سەرگەي مەن سەرىك، اشىعىن ايتقاندا، قىزعانىشتان جارىلىپ كەتە جازداپ تۇر. اقان امەريكاعا ۇشادى! بۇل نەتكەن ادىلەتسىزدىك، ءا؟ كلاسس تۇگىل مەكتەپتە، مەكتەپتى ايتاسىڭ، بۇكىل قالادا امەريكانىڭ توپىراعىن ءبىر دە ءبىر وقۋشى باسپاپتى. ال اقان ۇشادى! جانە بۇگىن، كەلەسى ساعاتتا! وندا دا اناۋ-مىناۋ ەمەس، امەريكانىڭ ەڭ ۇلكەن قالاسى — نيۋ-يورككە! بىلاي قاراساڭ، اقاننىڭ بۇلاردان تۇك ارتىقشىلىعى جوق — وينايدى، كۇلەدى، وقيدى، تەنتەكتىك جاسايدى. ءبىراق امەريكاعا سەرىك تە، سەرگەي دە ەمەس، اقان ۇشادى... وسىنى ويلاعاندا قاپىرىق قالادا قالىپ بارا جاتقان ەكەۋى ىشتەي قاتتى كۇيزەلەدى.
مايمۇرىن، سەمىز سەرىك "جۇيكە سوعىسىنا" اقىرى شىدامادى، پەپسي-كولادان قارپىپ ەكى ۇرتتادى. ىرعالىپ-جىرعالىپ، بۇل دۇنيەدە جوق ءبىر سالماقتى اڭگىمە باستادى.
— بايقا! نيۋ-يوركتە مافيوزي قىرعىن،— دەدى سول قالانىڭ باس شەريفىندەي ءشانيىپ.— كەشكە كوشەگە شىقپا. شىقساڭ قالتاڭا براۋنينگ سالىپ ال. وندا پيستولەت، براۋنينگ ءار مۇيىستە ساتىلا بەرەدى.
اقان جىميدى: سەرىك اقىل ايتۋعا سۇمدىق قۇمار. ەڭ وكىنىشتىسى، ول اقىلى باسقالارعا كەرەك پە، جوق پا، وعان باس اۋىرتپايدى. ەسەبىن تاۋىپ اقىل ايتىپ قالسا بولدى، ارعى جاعىندا شارۋاسى شامالى. نە ايتساڭ سوعان سەنەدى، ونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ اقىلدى ەكەنىنە كامىل سەنىمدى.
سەرگەي كەرىسىنشە: قوتىر ءتىل، تارامىسىنا تىرتىسقان قاعىلەز بالا.
— مافيوزي كىسى جەمەيدى. دوس بولايىق دەسە، نەسى بار، دوستاسا سال. ولار جولداس دەسە ولەدى. ارينە، ادال قىزمەت ەتسەڭ... كىم بىلەدى، بەرى ۇشاردا سۋۆەنيرگە دەپ پورتفەلىڭە بايقاتپاي ءبىر كىپ-كىشكەنە اتوم بومباسىن سالىپ جىبەرۋى...— دەيدى بەتى بۇلك ەتپەي.
سەرىك اقاننىڭ يىعىنا قولىن سالىپ:
— سەن رەنجىمە، ول قالجىڭداپ تۇر،— دەدى اۋزىن تولتىرىپ.
اقاننىڭ ەكى كوزى ۆوكزال الدىنداعى اۆتوبۋس، تاكسي ايالداماسىندا. ىزدەگەنى ءازىر كورىنبەيدى. كەلە مە، جوق پا؟
كەلدى-اۋ اقىرى! ءىنىسى مەن قارىنداسى — ساعي مەن شاعي! ماماسى مەن پاپاسى ارتتا، ءداۋ ەكى چەموداندى قولداسىپ كوتەرىپ العان. ساعي ساعات ساناپ ەر جەتىپ كەلە جاتقان بالا عوي، ءوزىن سالماقتى ۇستاۋعا تىرىسادى. وسى جولى دا كاباگى ءتۇيۋلى، ەرنى جىمقىرۋلى. جەل ۇشىرعان باتپىراۋىقتاي قايتا-قايتا جۇلىنىپ كەتە بەرگەن شاعيدىڭ قولىنان تارتىپ قالدى.
— كوزىڭە قارا! ەشقايدا قاشپايدى، انە، تۇر اعاڭ!— كەلگەن بەتتە شاعيدى اقانعا ۇستاتتى.— ءما، قارىنداسىڭىز!— اۋزى تومپايىپ، تەرىس اينالدى.
وعان پىسقىرىپ قاراعان شاعي جوق، اقاننىڭ موينىنا اسىلا كەتتى.
— پەپسي... بالمۇزداق... كەكس!— دەيدى ءتىلىن شايناي سويلەپ. ۇشەۋىن بىردەي اتاۋىنا قاراعاندا، وسى مينۋتتا ءدال قايسىسىن قالاپ تۇر، ونى ءوزى دە انىق بىلمەيدى.
سەرىك پەن سەرەجا شەتكە شىعىپ تۇردى: اعايىندى قوڭىر قازداردىڭ ىشكى شارۋاسىنا قول سۇقپاۋ كەرەك، كوكەسى مەن ماماسى دا بالالارعا بوگەت بولعىسى كەلمەدى، ءسىرا، اەروۆوكزالعا كىرىپ كەتتى.
اقان ساعيدىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— اۋ، شاعي سەنىڭ دە قارىنداسىڭ عوي؟
— جامان قىز...— دەدى ساعي ءارى قاراپ.
— سەن جامان، سەن جامان، سەن مەنى ۇردىڭ!— قارىنداسى ساعيعا قولما-قول جالا جاپتى. شاعي سولاي، ءبىر قۇرتاقانداي ماقساتتارى ءۇشىن ۇلكەن نارسەلەردى وپ-وڭاي قۇربان ەتە سالادى. اقان ايتقىزباستان سەزىپ-بىلىپ تۇر: ساعي ۇرعان جوق. ۇرسا، شاعيعا كەرەگى دە سول، اەروۆوكزالدى باسىنا كوتەرىپ، باقىرىپ جىلار ەدى. جىلاۋ دا، جىلاپ تۇرىپ كۇلە سالۋ دا شاعي ءۇشىن تۇك ەمەس، ءبارى دە قولىنداعى دۇنيە.
— ءاي، سەن نەگە ۇراسىڭ شاعيدى، ءا؟ شاعي ءالى كىپ-كىتتەي بالا ەمەس پە؟— اقان ساعيعا وتىرىك زەكىپ، قوقان-لوقى جاساپ ەدى، شاعي مانادان بەرى قىستىعا تىعىلىپ ارەڭ تۇر ەكەن، كوزىنەن ءمولدىر تامشىلار سورعالاپ قويا بەرسىن. بىردەڭە دەسەڭ بولدى، وكىرىپ جىبەرگەلى تۇر. مىنا قىزىقتى قاراڭىز: وسى مينۋتتە شاعي ساعي سابادى دەگەن ءوز وتىرىگىنە ءوزى سەنە باستاپ ەدى.
— شاعي اعاسىنىڭ ءتىلىن الادى، شاعي جىلامايدى. شاعيدىڭ باسى تولعان اقىل!— اقان كەپ قالعان ءبىر تىقىردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قارىنداسىنىڭ كوز جاسىن ءسۇرتىپ جاتىر.
ەندى ساعي شالا ءبۇلىنسىن! سىقسىڭداي جىلامسىراپ سويلەدى.
— ەرتەڭ ورنەككە قاشىپ كەتەمىن!— كوزىن ۋقالاعان جۇدىرىعىنىڭ استىنان اقان مەن شاعيعا كەرەمەت وشتىكپەن ىشىپ-جەپ قارادى.— سونداي، سونداي جەك كورەمىن! ەكەۋىڭدى دە!
ساعيدىڭ قاشىپ كەتەتىن ورنەگى تاۋ باۋرايىنداعى تىماقتاي عانا كىشكەنە اۋىل. اتاسى مەن اجەسى سوندا تۇرادى. ساعي كىشكەنە كەزىندە سول كىسىلەردىڭ قولىندا وسكەن، كوكەلەرى ايتقانداي، ۇزاق ۋاقىت "ۆىنۋجدەننايا كومانديروۆكادا" بولعان. مەكتەپ جاسىنا تولعان سوڭ، امال جوق، وقۋ كەرەك، توقۋ كەرەك، قالاعا كەلدى. قىسقى كانيكۋلدا، اتاسى مەن اجەسى ايتپاقتايىن، "يت بايلاسا تۇرعىسىز" قالاعا ءبىر كۇن توقتامادى. ورنەككە تايىپ قويدى. سودان ءجۇزى توتىعىپ، شاشى جەلكەسىنە ءتۇسىپ ءبىر-اق ورالدى. كوزى جىلتىراپ، بەتى تورلاما قاۋىنداي جارىلىپ، ون كۇندە قۋتىڭ قاققان اۋىل بالاسىنا اينالا سالىپتى. قالانىڭ جاپسىرما تاربيەسى ولاق سىلاقتاي ءتۇسىپ قالعان. قوس قالتاسى تۇيمەش-تۇيمەش شايىر. قولتىعىندا ەت، ىرىمشىك، قۇرت، سوك، تارى سالعان نەشە دوربا تاعى ءجۇر. "ساباقتا قارنىڭ اشقاندا جە!" دەپ، اجەسى بەرىپ جىبەرىپتى. ساعي الگى ءتاتتى-دامدىنى جاستىعىنىڭ استىنا تىعىپ، كورپە استىنان تىقىرلاتىپ جەپ ءجۇردى.
اقان ءىنىسىن ىشتەي ەپتەپ تۇسىنەدى. ساعي ورنەكتى، اتاسى مەن اجەسىن ولەردەي ساعىنىپ ءجۇر. وقۋى اي بۇرىن بىتكەن، بىتكەنىمەن اۋىلعا ەرتىپ اپاراتىن ادام تابىلار ەمەس. كوكەسى: "امەريكا دەگەن جەر تۇبىنە جۇرەتىن بولدىم" دەگەندە، ءوزىن قوسا الىپ كەتە مە دەپ ۇمىتتەنگەن. جوق، "پليز سانكيۋ!" اقاندى ەرتەتىن بولدى — اعىلشىن ءتىلىن بىلەدى. ساعي بولسا، شاعي دەگەن باقىراۋىق قىزبەن الماتىدا قالادى. قىسقاسىن ايتقاندا، اۋىل دا جوق، امەريكا دا جوق. ال جۇيكەڭ جۇقارماي كور، جىلاماي كور وسىدان سوڭ!
باۋىرمال، اق كوڭىل سەرىك ساعيدىڭ يىعىنان قۇشاقتاپ:
— جىگىت جىلامايدى. ورنەككە بارعاندا نە ىستەمەكسىڭ، سونى ايتشى الدىمەن؟— دەدى.
ساعي ارى قاراپ تۇرىپ:
— وقۋ وقيمىن، اجەتايىم مەن اتاتايىمنىڭ قوينىنا جاتامىن،— دەدى قومپىلداپ.
— ارى قاراي شە؟
— ارى قاراي اسكەرگە، ودان ارى سوعىسقا، اۋعانستانعا كەتەمىن.
سەرىك پەن سەرەجا تەرىس اينالىپ، مىرس-مىرس كۇلدى.
ساعيدىڭ "اسكەرگە، اۋعانستانعا كەتەمىن" دەۋىندە ۇلكەن ءمان جاتىر. اۋعانستانعا بارسا، ساعي، ءسوز جوق، تەزىرەك دۇشپاندار قولىنان قازا تابۋعا تىرىسادى. وندا دا جايدان جاي تىرايىپ ولە سالمايدى، و-و، ساعي تەگىن بالا ەمەس، ساعي ەرلىكپەن قازا تابادى. كوكەسى، ماماسى، اقان، شاعيلار قايتپەك سوندا؟ قايتۋشى ەدى، جەر توقپاقتاپ جىلايدى، "سول ءبىر ەر جۇرەك بالانى كوزى ءتىرى كەزىندە نەگە ەركەلەتىپ قالمادىق، نەگە جابىلىپ ۇرىستىق، ءا؟" دەپ سۇمدىق وكىنەدى. "سەن قىز ءبارىن بۇلدىرگەن، قايتا-قايتا شاعىنىپ، ساعيىمىزعا ءتىل تيدىرتكەن سەن، سەن!" دەپ، ءبارى شاعيدى بۇرەدى.
جالپى، ساعيعا و باستان ءىنى كەرەك ەدى. قۇيىپ قويعان قورعاسىنداي وزىنەن اۋمايتىن ءبىر قارادومالاق سوڭىنان: "ساعي اعا! ساعي اعا!" دەپ، تومپالاڭداپ جۇگىرىپ جۇرسە، قانداي جاقسى! وڭداي اينالىپ كەتەيىن ىنىدەن نەڭدى ايايسىڭ. ساعي ءبارىن دە — اسىقتى دا، ساقانى دا، شايىردى دا سوعان بەرە سالار ەدى. ىنىسىنە بىرەۋلەر تيىسسە، ولارعا اكىرەڭدەپ، اعا بولعانعا نە جەتسىن. مۇنى ۇر دا جىق بىرەۋ استىنا الىپ سوعىپ، يلەكتەپ جاتسا، ءىنىسى جۇگىرىپ بارىپ اتاسى مەن اجەسىنە ايتا قويسا... اتتەڭ، ءىنى بۇيىرمادى، ومىرگە شاعي سەكىلدى تەنتەك تە قىرسىق ءارى پىسىق "جامان قىز" كەلدى. كوكەسى مەن ماماسى كۇنى-تۇنى شاعيدىڭ ۇستىندە. مىسىقتىڭ بالاسىنداي عانا وسى ءبىر جۇدىرىقتاي قىز دەسە تۋرا ولەدى.
وكىنىشكە قاراي، ساعي شىركىن ءوزىنىڭ كۇن سايىن ەسەيىپ، ەر جەتىپ كەلە جاتقانىن بىلمەيتىن. ەركەلىك سابيگە عانا جاراساتىنىن ول تۇسىنبەۋشى ەدى.
...وسى قىزعانىش، وكپە، اشۋ — ءبار-بارى جينالىپ كەلىپ، ساعيدىڭ اۋزىنان ءسوز بوپ اتىلدى. شات-شادىمان شاعيعا تىستەنە قاراپ:
— مەن سەنى وسكەندە المايمىن، ءبىلىپ قوي،— دەدى.
قىران جاپقانداي كۇلكى...
رەپرودۋكتور قىرىلداپ-سىرىلداپ: "موسكۆاعا ۇشاتىن 502-رەيس بيلەتتەرىن تىركەۋ باستالادى. بيلەتتەر 3-ورىندا تىركەلەدى" دەپ، قازاقشا، ورىسشا قاداعالاپ حابارلاپ جاتتى.
كوكەسى مەن اقان سەمىز ەكى چەموداننىڭ قاسىندا، اۆتوبۋسقا شىعاتىن ەسىكتىڭ اۋزىن كۇزەتىپ تۇر. اپىل-قۇپىل قوشتاسۋ باستالدى.
— اقانيا، ەكى قاراپ، ءبىر شوقى: نيۋ-يورك، مافيا! ءبىر بۇرىشتان كوزدەپ اتىپ كەپ جىبەرسە، بۇعىپ قال، ايتپەسە وقتان جالتارىپ كەت!
بۇل — ءازىلقوي سەرەجا.
سەرىك بولپيعان سەمىز قولىن ۇستاتىپ تۇرىپ:
— امەريكانىڭ ۇيلەرى بيىك-بيىك،— دەپ ءبىر قويدى.— جيىرما، وتىز، قىرىق قابات... بايقا، ۇشىپ كەتىپ جۇرمە. ءبىز جەتىم قالامىز،— دەپ قورقىتتى. جان-جاعىنا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ الىپ كەنەت:— سەن ماعان ميككي-ماۋستى الا كەلشى،— دەپ سىبىرلادى.
اقان اڭ-تاڭ.
— ونى قايتەسىڭ؟ قۋىرشاقپەن وينايسىڭ با؟
سەرىك ارلى-بەرلى تەڭسەلىپ، ماڭدايىنا تۇسكەن كەكىلىن الاقانىمەن سيپاپ، باسىپ قويدى. زوردىڭ كۇشىمەن:
— ماعان ەمەس،— دەدى. اناداي جەردە بۇلارعا تۇنجىراي قاراپ تۇرعان ساعيدى يەگىمەن نۇسقادى.— اناعان. كورمەيسىڭ بە، رەنجىپ قالدى.
بالا توپتان جىرىلىپ شىعىپ، ساعيعا بەتتەدى. باۋىردىڭ اتى قاشان دا باۋىر، تومسىرايىپ تۇرعانى سىرت كوزگە ەكەن، ساعيدىڭ ەكى قول، ەكى اياعى ءتورت جاققا كەتىپ، جالباڭداپ قارسى جۇگىردى. كەلە قارعىپ، موينىنا اسىلدى.
اقان ساعيدى قىسا قۇشاقتاپ، قۇلاعىنا سىبىرلادى.
— نيۋ-يوركتەن ساعان نە اكەلەيىن؟
ساعي جاۋاپتى سارت ەتكىزدى.
— اتاما — ناسىباي، كۇمىس شاقشا، اجەمە — بايپاق توقيتىن ءبىز!
ءىنىسىن كەۋدەسىنە قىسا ءتۇستى: "بەرگى جاعىڭ عانا وكپەشىل دە، ارعى جاعىڭ اڭقىلداپ تۇرعان باۋىرمالسىڭ-اۋ! ءالى-اق شاعيمەن تاتۋلاسىپ كەتەسىڭ. شاعي — قىز بالا، قىز بالاعا ەركەلىك جاراسادى". بۇل سوزدەردى تىلىمەن ەمەس، دىلىمەن ايتتى.
— اكەلەمىن، اكەلگەندە قانداي!— امەريكادا ناسىباي شاقشا، ءبىز بار ما، جوق پا، ونى ءوزى دە بىلمەيدى. دەرەۋ جەر بەتىندەگى بارلىق اعالارداي باس ساپ ىنىسىنە اقىل ايتا باستادى.— ماماما ەكى ايتقىزبا، ءتىلىن ال، سەنەن باسقا قولعاناتى جوق. شاعيعا باس-كوز بول، كوشەگە جالعىز شىعىپ كەتىپ جۇرمەسىن، ماشينا باسىپ كەتەدى.
— جارايدى، ايتقانىڭىز ورىندالادى!— ساعي كادىمگى ۇلكەن ادامداي تىم بايىپتى، تىم دۇرىس سويلەدى.
ماماسىنىڭ قاباعى قاتىڭقى. ءوز-وزىن ادەيى سالقىن ۇستاپ، سىر بىلدىرمەي تۇر. ءجىبى ءبىر بوساسا، ارعى جاعى بەلگىلى. ۇلىنىڭ جەيدەسىنىڭ جوعارعى تۇيمەسىن سالىپ جاتىپ:
— بايقا، سۋىق تيگىزىپ الما. مۇحيتتان ىلعي سالقىن جەل سوعىپ تۇراتىن كورىنەدى. كىشكەنە كەزىڭدە برونحيتپەن اۋىرعانسىڭ، ساق بول،— دەيدى اقان اتلانتيكانىڭ ارعى بەتىنە سۋىق تيگىزۋ ءۇشىن بارا جاتقانداي.— بالمۇزداق جەمە!
اقان سەرىك پەن سەرەجاعا كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويدى — ەستىدى مە، ەستىمەدى مە؟ ۇيات-اي! جەتىنشى كلاسقا كوشكەن دارداي جىگىتكە "بالمۇزداق جەمە" دەگەنى نەسى؟ ماماسى ءۇشىن اقان ءارقاشان دا اۋزى-باسى اعال-جاعال، بالمۇزداقتى وڭىنان دا، سولىنان دا اساپ جۇرگەن باياعى ءسابي اقان!
شاعي ماماسىنىڭ يۋبكاسىنان قوس قولداپ مىقتاپ ۇستاپ الىپتى: موپ-موماقان، شاراداي كوزىنە جاس تولىپ، مولتىلدەپ تۇر. اقاننىڭ ەت جۇرەگى ەلجىرەپ سالا بەردى: "قاراشى، اۋىر دا ازاپتى ساپارعا قيماي تۇر اعاسىن..."
— ...502-رەيسىمەن موسكۆاعا ۇشاتىن جولاۋشىلار! سىزدەردى اۆتوبۋسقا وتىرعىزۋ باستالادى!
— ال، پاپاسى، ال، اقانجان!
ماڭدايىن ماماسىنىڭ ەرنى ۇيكەلەدى. ساعي مەن شاعيدىڭ كۇن مەن الما اڭقىعان بەتىنەن ءوزى ءوپتى. سەرىك پەن سەرەجانىڭ نە دەگەنى ەسىندە بىردە بار، بىردە جوق، ولار الدەنەنى وزەۋرەي ايتادى كەپ ايتادى، سوعان قاراعاندا ەڭ كەرەكتى، ەڭ ءتاۋىر سوزدەر، ءسىرا! ەڭ سوڭعى كورىپ قالعان سۋرەتى؛ ساعي قاباعىن ءتۇيىپ، ءبىر قىرىنداي بالاعا ءتان ەمەس دۇنيەاۋي ويعا باتادى: سەمىز سەرىكتىڭ دە قاباعى ءپاس، ءتارىزى، ءمافيوزيدىڭ تۋرالاپ اتقان وعىنان اقان قالاي جالتارىپ كەتەدى، سوعان ميى جەتپەي شارشاپ تۇر، سەرەجا ەكى قولىن باسىنان اسىرا كوتەرىپ، قىسىپ-قىسىپ قويادى؛ "ءتۇبىت تە ەمەس، قاۋىرسىن دا ەمەس، جولىڭ بولسىن، بالاقاي!" ماماسى ورامالىن كوزىنە قايتا-كايتا اپارادى. نە ويلايدى ەكەن؟ الەمدەگى بارلىق ماما بالالارى تۋرالى نە ويلاسا، سونى ويلايدى دا: "قايداعى ءبىر قاعىلعان-سوعىلعانعا كەزدەسىپ، بۇزىلىپ كەتپەسە... كوشەنى كەسە-مەسە جۇگىرەتىن اڭقاۋ ەدى، الدەبىر ماشينا قاعىپ... ءتھا، ءتھا، ءتىلى تاسقا، قايداعى ءبىر جامان ىرىمدى باستاپ! قايدا، قالاي جۇرسە دە، ايتەۋىر، نيەتى ءتۇزۋ جانعا جولىقسىن، جارىعىم!"
كىم ۇستاتقانىن قايدام، شاعي قولىنداعى كامپيتتى كەتىك تىستەرىنە قوسا كورسەتىپ جىميادى. "مەن سەكىلدى قارىنداسىڭدى قيىپ، قالاي تاستاپ باراسىڭ؟!" دەيتىندەي.
...الىپ قالا اياق استىندا كوك تۇمان كورپەنى — گاز بەن شاندى يەگىنە دەيىن تارتىپ، ەمىن-ەركىن كوسىلىپ جاتىر. بۇكىل قالا، ماماسى، شاعي، سەرىك، سەرگەي سول كىلكىگەن كوك تۇماننىڭ استىندا قالىپ بارادى. تەك جيىرما ءتورت قاباتتى "قازاقستان" ءقوناقۇيى شاعيدىڭ وينايتىن كۋبيگىندەي ەرەكشە وقشىرايىپ، مەن مۇندالايدى. كوكتوبەنىڭ باۋرايىنداعى تەلەمۇنارا اجەسىنىڭ تەكەمەتكە شانشىعان تەبەن ينەسىندەي ۇشكىرەيەدى. سەڭگىر-سەڭگىر كوك تاۋلار جەر جارىقتىقتىڭ ءاجىم-اجىم بەتىندە قاتپارلانا ءتۇسىپتى. اق قار، كوك مۇز كوز قاريدى.
كوپ ۇزاماي جەر جيىرىلا - جيىرىلا كەلە ۇلتاراقتاي بولدى. ءار جەردەن بوزعىلت بۇلتتار بۇرق-بۇرق جارىلادى. سامولەت قاناتىنىڭ ۇشىنا كۇمىس كۇن ءىلىنىپ تۇر.
"الماتى جاسىل جەلەككە ورانعان ب ا ق - قالا دەپ ورىندى اتالادى. ول ورنالاسقان 170 شارشى كيلومەتر جەردىڭ تەڭ جارتىسىنان ارتىعى پاركتەر، گۇلزارلار، اعاش پەن كوك مايسا گازوندار الىپ جاتىر..."
— مۇنى قاي كىتاپتان وقىپ وتىرسىڭ، اقانجان؟
— مىنە... "ول كىم، بۇل نە؟"
— بۇل كىتابىن استانانىڭ اۋەسىندە قىسى - جاز بويى كىلكىپ كەتپەي تۇرعان ۋ شاڭ مەن گاز، قىرقىلىپ قۇرىپ بارا جاتقان اعاشى مەن سۋالعان ارىقتارى تۋرالى ەشتەڭە جازباپ پا؟
اكە مەن بالانىن اڭگىمەسىنەن.
اسپان اياسى. "يل—86" جانە قۇرلىقتار مەن مۇحيتتار.
كۇمىس لاينەر تاناۋىن تاڭقيتا كوتەرىپ تاستاپ، الەمنىڭ اسپانعا ەڭ جاقىن قالاسى — نيۋ-يورككە قاراي بوزداپ كەلەدى. سالونداعى جولاۋشىلار الا-قۇلا، كوڭىل كۇيلەرى دە ءارى-سارى؛ ءبىرى گازەت-جۋرنال اقتارادى، ەكىنشىسى جەلكەنى كرەسلوعا تىرەپ، قالعىپ وتىر. سۋ ءىشىپ، باس ءتۇيىستىرىپ، ۇڭكىل-شۇڭكىل سويلەسىپ وتىرعاندار قانشالىق.
اقان دوڭگەلەك يلليۋميناتورعا بەتىن جابىستىرىپ، تومەننەن كوزىن المايدى. اياق استى — ميلليون، تريلليون اق ماقتا...
اۋەدە التىن شار — كۇن ءدىر-دىر بالقيدى. اسپان مەن اق بۇلتتاردىڭ جاناسقان جەرى — التىن بۋ، كۇمىس نۇر... تومەندەگى اق كورپەنىڭ جىرتىعىنان اندا-ساندا مۇحيت كوگەرەدى. وقتا-تەكتە الىپ تەپلوحودتار سورەگە جايىپ تاستاعان اق قۇرتتاي اعاراڭدايدى.
شالقالاي ءتۇسىپ، كوزىن جۇمدى. وڭ جاعىندا كوكەسى قالعىپ - شۇلعىپ وتار. ءار تۇستان اعىلشىن، فرانسۋز، ورىس داۋىستار ەستىلەدى. كوبىنە شەتەل ءۇن باسىم: سوۆەت وداعىنان، باتىس ەۆروپادان تۋريستىك ساپاردان كايتىپ كەلە جاتقان كانادالىق، امەريكاندىقتار... جاستار جاعى، اقان قۇرالپاس بالا از. كوبى موسقال تۋريستەر... كوكەسى: "جاستار ەل ارالاۋعا قارجىنى قايدان تاپسىن. بايلار عوي، "جاس كەزىمدە بەينەت بەر، قارتايعانىمدا زەينەت بەر" دەپ جۇرگەن. بۇلاردىڭ زەينەتى وسى — ال - كۇشتىڭ بارىندا ەل ارالاپ، جەر كورۋ" دەگەن.
امەريكان، كانادالىقتار تازا اعىلشىن، ياعني وكسفورد، كەمبريدج ۇلگىسىنەن وزگەشەلەۋ سويلەيدى ەكەن. ءسال دوعالداۋ، مۇكىستەۋ مە قالاي؟ قازاق پەن قىرعىز ءتىلىنىڭ ۇقساستىعىنا كەلىپ قالادى. بىرەۋلەر فرانسۋزشا سۇيكىمدى بىلدىرلايدى. بۇلار كانادانىڭ كۆەبەك پروۆينسياسىندا تۇراتىن فرانسۋزدار.
ەكى تۋريست ايەل قىر جەلكەدە وتىرىپ الىپ، اۋىز جاپپايدى. جىڭىشكە، اشىق ءۇن:
— روسسيادان مۇنى كۇتپەپ ەم،— دەپ، جاڭالىق اشتى.— ءبىز كينودان نەنى كورىپ ەك؟ جورتىپ جۇرگەن اق ايۋلار... ادامدارى شالا ساۋاتتى... التى اي كۇن، التى اي ءتۇن. جەر شەتىندە وزىمەن ءوزى جاتقان تاعى ولكە...
كورشىسى، كەرىسىنشە، ەسەپسىز تاڭدانىپتى.
— كرەمل، سۋزدال، روستوۆ شە؟ ولاردىڭ قوڭىراۋلارى! بۇقارا، رەگيستان، ياسساۋي! ءبارى دە امەريكانى حريستوفور كولۋمب اشقاننان بۇرىن سالىنىپتى. سامارقان دەگەن قالاسىنا تۇپ-تۋرا ەكى جارىم مىڭ جىل تولعان! ءوز كوزىڭمەن كورمەسەڭ سەنۋ قيىن!
— اراقتى كوش قۇلاش كەزەككە تۇرىپ، ساتىپ الادى. بىزدە وتكىزە الماي سارسىلادى. قىزىق!
— بايقايسىزدار ما، ورىستار بىزدەن كوپ نارسەنى ۇيرەنىپ ۇلگەرىپتى. مىنا اەروسەرۆيس بىزگە، ارينە، قايدان جەتسىن، دەگەنمەن، داياشى قىزدارى سۇلۋ ەكەن،— دەپ، ءبىر الا كوز ميستەر ءوتىپ بارا جاتقان ستيۋاردەسسانى شوقپارداي ترۋبكاسىمەن نۇسقادى. پرەمەر-مينيستر ەمەس دەمەسەڭ، سەر چەرچيلدىڭ1 ناق ءوزى!
جولاۋشىلاردىڭ كوڭىل كۇيىنىڭ كوتەرىڭكى، ساۋ-سالامات بولۋى ءۇشىن جاسالاتىن قولايدىڭ ءبارىن امەريكان، اعىلشىندار "سەرۆيس" دەپ اتايدى. جانە بۇعان قايدا، قالاي، قانداي جاعدايدا جۇرسە دە ۇلكەن ءمان بەرەدى. اعىلىن ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى — "اعىلشىن" روزا نيازوۆنادان بىلەدى مۇنى اقان.
ويانىپ كەتكەن وڭقاڭ مازاسىز. ماڭدايىنا شاشىراپ تۇسكەن شاشىن ارتقا قاراي ءجيى سىلكىپ، بەس ساۋساعىمەن سالالاي سيپايدى. بوتەن ەلدىڭ مىنەز، سالت، تۇرمىسى مەن ءتىلى سامولەت بورتىندا - اق باستالىپ كەتەدى دەپ ويلاماعان. "يزۆەستيا" گازەتىن سىتىرلاتا اۋدارىپ-توڭكەرىپ، شۇقىنىپ وتىردى دا، ورىندىقتىڭ قورجىنىنا جۇمارلاپ تىعا سالدى.
— مىنالار نە دەپ قازشا قاڭقىلدايدى؟ بىزدەر تۋرالى بىردەڭە دەي مە؟
كوكەسى سولاي. ماماسى جوق جەردە وز-وزىنەن مازاسى قاشىپ، بەرەكەسى كەتە باستايدى. اقىرى بىردەڭەگە ۇشىراپ تىنادى. ماماسى ونى بىلەدى، سوندىقتان جىل سايىن كۋرورت، ساناتورييگە ەرە كەتەدى. وسى جولى باراتىن جەرى بالكان تاۋ دا، تەسكەن تاۋ دا ەمەس، اتلانتيكانىڭ ارعى جاعى بولعاسىن امالسىز قالىپ قويدى.
اقاننان ەكى حانىم مەن سەرۆيس قۇمار سەردىڭ جايىنا قانىپ، وڭقاڭنىڭ ءوڭى كىردى.
— ءاپ، بالەم! كورسىن، ءبىلسىن! بۇلار باياعىدا باسقاشا اندەتەتىن.
اقان وي ۇستىندە. قىزىق، امەريكاندىقتار بۇلار تۋرالى قالاي اندەتۋى مۇمكىن؟
وڭقاڭ بالاسىنىڭ ويىن وقىپ قويعانداي ارقاسىنان قاعىپ، جىميىپ كۇلدى.
— ولار ءۇشىن سسسر نە؟ ءسىبىردىڭ قاقاعان ايازى، ازيانىڭ ابوريگەن جابايىلارى... سول جابايىلار ءىۇ—ءۇى عاسىرلاردا ورحون - ەنيسەي جازۋلارىن تاسقا قاشاعان، ارعى شەتى مەن بەرگى شەتى ايشىلىق الىس جەر قاعاندىق قۇرعان. ول كەزدە، ماسەلەن، گەرمان تايپالارى اڭ تەرىسىن كيىمگە جاراتىپ، نۋ ورماننان جارىق دۇنيەگە جاڭا-جاڭا شىعا باستاعان.
ارى-بەرىدەن سوڭ كوكەسى تاعى قالعىپ-شۇلعي باستادى.
اقان سۇق كوزدى سەزدى.
باسىن كوتەرسە، سەرۆيس قۇمار سەر... الاقانداي كوزى تاسىرايىپ، ترۋبكاسىن اقان جاققا شوشايتتى.
— چينا؟—"قىتايمىسىڭ؟" دەگەنى.
اقان باسىن شايقادى. سەر تاقىمداي ءتۇستى.
— دجاپان؟
— نوۋ —"جوق".
— كوريەن؟
— نوۋ. كازاحي، كازاحي... سوۆيەتشن...
سەر ترۋبكاسىن اۋزىنان الىپ — ونىسى كورشىسىنە كورسەتكەن ۇلكەن قۇرمەتى — باسىن يزەگىشتەدى.
— و كەي! و كەي!— نەگىزى جامان ادام ەمەس-اۋ ءوزى، باس بارماعىن شوشايتتى.— ازيا! اتيللا!
اقان بارىنشا سىپايى دا قىسقا سويلەۋگە تىرىسىپ:
— بيزنەسمەن؟— دەدى.
— نوۋ، نوۋ!— ترۋبكاسىن ارلى-بەرلى جايقادى. جالپى، بۇل كىسى ءوز ويىنىڭ كەم دەگەندە تەڭ جارتىسىن ترۋبكانىڭ كومەگىمەن تۇسىندىرەدى ەكەن. ياعني ديريجەر تاياقشاسىمەن وركەسترگە قالاي ىمداسا، سەر دە ترۋبكاسىنىڭ ارقاسىندا ادامدارمەن سولاي تىلدەسەدى.— بيزنەسمەن... ولار اندا!— ترۋبكاسىن سامولەتتىڭ توبەسىنە قاراي شوشايتتى.— ولار — ميلليونەر!— ترۋبكاسىنىڭ سابىمەن كەۋدەسىن شۇقىدى.— مەن — فەرمەرمىن. سەندەردە — كولحيز، سوۆحيز، بىزدە — فەرمەر... ەگىن ەگەمىن، ونى كۇزدە ورىپ ساتامىن. سسسر-گە دە ساتامىز.
"ءماسساعان!— دەپ ىشتەي تاڭداندى اقان.— بۇل كىسى دە تراكتورعا ءمىنىپ، ءدان سەبەدى، ەگىن ورادى... ال، تۇرىنە قاراساڭ، اينىماعان ميستەر تۆيستەر،2 كاپيتاليست!"
— ۋايت كەمپبەل! مەنىڭ ءاتى-جونىم — ۋايت كەمپبەل،— دەپ امەريكاندىق فەرمەر ترۋبكاسىنىڭ شوقپارداي باسىن اقانعا ۇسىندى — تانىسۋ ءراسىمى سول بولۋ كەرەك.— ال، سىزدەر — ابوريگەندەر... جىلقى باعاسىزدار... پامپا!3 مۋستانگ!4 و، وتە جاقسى! بىزدە دە ۇندىلىكتەر بار. ولار رەزەرۆاسيادا تۇرادى. الىستا، الىستا، سولتۇستىكتە.— ول ترۋبكاسىن الدەقايدا باعىت - باعدارسىز سەرمەلەدى. "سىزدەر دە رەزەرۆاسيادا تۇرمايسىزدار ما؟" دەگەن سولاقاي ىمدى اقان انىق ۇقتى. ميستەر ترۋبكاسىن العا شوشايتتى.— انە، اق ءتۇستى ادامدار. ساپالى ادامدار. اتلەتتەر... ەجەلگى ريمدىكتەر سەكىلدى.
شىنىندا دا، الدىڭعى ون شاقتى قاتاردى تۇگەل الىپ، كىل ءبىر سۇڭعاق، يىقتى، جەلكە شاشتارىن ۇزىنداپ جىبەرگەن سويقان جىگىتتەر ارى قاراپ، قازداي ءتىزىلىپ وتىر. كوكپەڭبەك فۋتبولكالارىنا ءىرى ارىپتەرمەن "جالگيريس" دەپ ايداقتاتا جازىلىپتى. لاتۆيانىڭ ايگىلى "جالگيريس" اتتى باسكەتبول كومانداسى! قىر جەلكەسىندەگى بىرەۋ اقاننىڭ يىعىنا قولىن سالدى. بۇرىلىپ قاراسا، اق قۇبا، اق شاشتى ساقا كىسى. مۇنىڭ دا ۇستىڭدە كوكپەڭبەك سپورت كوستيۋمى.
— سابىر ەت،— دەدى ورىس ءتىلىن ءسال سىندىرا سويلەپ.— اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسىن شالا-شارپى بولسا دا ۇعىپ وتىرمىن. وعان رەنجىمە. انا سۇتىمەن سىڭگەن ۇعىمى سول. وعان تار سامولەت ىشىندە ەشتەڭەنى تۇسىندىرە المايسىڭ.
— ول فەرمەر، ەڭبەك ادامى. ەندەشە، ءبىز تۋرالى نەگە جامان ويلايدى؟
الگى كىسى جايلاپ كۇلىمسىرەدى.
— بۇل — امەريكا!— دەدى.— باسقا ەشبىر ەلگە ۇقسامايدى، ءداستۇرى قيلى-قيلى ەل! كوپ ءسوز — ءشوپ ءسوز. ءوز كوزىڭمەن ءالى-اق كورەسىڭ، بىلەسىڭ. كەل، تانىسىپ قويالىق، ارنولداس ۆيتكۋس. لاتىش... مىنا جىگىتتەردىڭ،— سايدىڭ تاسىنداي سپورتسمەندەردى نۇسقادى،— ساۋلىعىن باققان دارىگەر بولامىن. امەريكانىڭ ۋنيۆەرسيتەت كوماندالارىمەن بىرنەشە جولداستىق كەزدەسۋ وتكىزۋ ءۇشىن ۇشىپ بارامىز.
***
"امەريكا قۇراما شتاتتارى — باتىس جارتى شارداعى ءىرى ەل. ونىڭ بارلىق جەرى تۇگەلدەي دەرلىك سولتۇستىك امەريكادا، اقش-تىڭ شىعىسىندا اتلانت مۇحيتى، ال، باتىس جاعالاۋىندا تىنىق مۇحيتى جاتىر.
16 عاسىردا كولۋمب امەريكانى اشقاننان، ەۆروپالىقتار سولتۇستىك امەريكاعا كوشىپ كەلە باستادى. ولار وسى قۇرىلىقتىڭ نەگىزگى حالقى — ۇندىستەردى اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىراتتى. ءتىرى قالعان ۇندىستەر تۇك شىقپايتىن تاقىر جەرلەرگە — رەزەرۆاسيالارعا ىعىستىرىلدى.
ونەركاسىپ ءونىمىن شىعارۋ جونىنەن اقش دۇنيەجۇزىندە ءبىرىنشى ورىن الادى. ەلدە وسى زامانعى ونەركاسىپتىڭ بارلىق سالالارى، اسىرەسە، اۆتوموبيل جاساۋ، ەلەكترونيكا، مۇناي وڭدەۋ، حيميا جانە اتوم ونەركاسىبى دامىعان. اۋىل شارۋاشىلىعى دا وركەندەگەن... دۇنيەدەگى جۇگەرىنىڭ تەڭ جارتىسىنا تاياۋى اقش-تا ەگىلەدى."
"ۇلكەن سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنان"
CAFAT 12. دجون كەننەدي اتىنداعى
حالىقارالىق اەروپورت
تراپقا شىعا كەلگەن اقان ەرىكسىز كوزىن جۇما قويدى: اسپان استى — التىن شاتىر! امەريكانىڭ اسپانى دا، كۇنى دە الماتىدان اۋمايدى ەكەن — سوناۋ شىرقاۋ بيىكتە! ءقازىر عوي الماتى اپتاپ استىندا شالقالاپ، كۇنگە كۇيدىرىلىپ جاتىر.
امەريكادا جىبەك سامال جەلپيدى. ءاپايتوس اتلانت مۇحيتىنىڭ سالقىن دەمى بۇل گەوگرافيا تىلىمەن ايتقاندا، كۇندىزگى بريز...
قول جەتەر جەرگە دەيىن جەر باۋىرلاپ، العا انە، مىنە اتىلايىن دەپ تۇرعان كۇمىس سامولەتتەر... اۋەگە كوتەرىلە بەرگەن، قونۋعا بەتتەگەندەرى قانشاما! اسلان دا سامولەت، جەر دە سامولەت، ىڭ-جىڭ... فيۋزەلياج اتاۋلى — ءتۇرلى-تۇرلى مەملەكەت گەربتەرى، بورت اتاۋلى — اۆيوكومپانيا اتتارى... "بريتيش ەيرۋەيز"— ۇلىبريتانيا، "ەر فرانس"— فرانسيا، "دويتشلاند"— گەرمانيا فەدەراسيالىق رەسپۋبليكاسى، "ەر ماگريب"— اراب ەلدەرى، "ەر الجريەن"— الجير، "اەروفلوت"— سوۆەت وداعى...
انە، ورتالىق اەروپورت ءۇيى الىپ جارتاستايىن قاراۋىتىپ تۇر. قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي، جو-جوق، بۇل نەگر اتاۋلى سولاي بولۋعا ءتيىس دەگەن اقاننىڭ كىتابي تۇسىنىگى، كوفە تۇستەس قوڭىر جىگىت تراپتى بەكىتىپ جاتىر. قىرىق قۇراۋ حالىق تراپپەن تومەن ساۋلاپ ءتۇسىپ بارادى. الگى نەگر جىگىتى، نەگە ەكەنىن قايدام، اقانعا قاراپ، اككەوردوننىڭ كلاۆيشىندەي وتىز ەكى ءتىسىن بىردەي جارقىراتىپ تاستاپ كۇلدى، قارا بيالاي كيىپ العانداي مەڭسىز قولىن بۇلعادى.
بۇلار تاموجنيا باقىلاۋىنان ءوتىپ، ەلەكترون اپپاراتتارعا زاتتارىن، ون بويلارىن تەكسەرتتى، كۇتۋ الاڭىنا شىقتى.
قاپتاعان قاراقۇرىم حالىق. ءبىرىن ءبىرى ءبىلىپ بولمايدى. ءارقايسىسى ءار تۇسقا قاراپ، ءار تىلدە سويلەيدى. اەروپورت ەمەس، اتى شۋلى ۆاۆيلوننىڭ5 ناق ءوزى! سەڭدەي سوعىلىسقان جولاۋشىلاردان باس اينالادى، كوز شۇبارتادى.
وڭقاڭ اقاندى قاقپاقىلداپ، شەتكەرى الىپ شىقتى.
— وڭاشا تۇرايىق. اياقتىڭ استىندا قالىپ قويساق قايتەمىز. ءبىزدى قارسى الۋعا ءتيىس. الدىن-الا حابارلانعان، رەيستى، ۋاقىتتى بىلەدى.
اكەلى-بالالى ەكەۋى جالپاق جۇرتتى سىرتىنان باقتى.
كىم جوق دەيسىڭ مۇندا! ات جاقتى، سوپاق باس، ۇزىن سيراق اعىلشىندار؛ ىقشام كەلگەن، قيىق كوز، قارا تورى جۇڭگو؛ بيىك قاباق، قىر مۇرىن، ەلتىرى قارا شاش لاتىنامەريكاندىق — ءبارى ارالاس-قۇرالاس. شەتىنەن اعىلشىنشا سايراپ تۇر.
مۇندا جولاۋشىلاردى قىزىق-قىزىق قارسى الادى ەكەن. گۇل ۇستاعان نەكەن-ساياق. ايقارا قۇشاقتاسىپ، جالما-جان ءيىرىلىپ تۇرا قاپ، داۋرىعا حال سۇراسىپ جاتقاندار دا سيرەك. ءداستۇرى سول ما، ءولىپ بارا جاتسا دا قول الىسپايدى. قوشتاساردا دا، قارسى الاردا دا يىقتارىنان ءبىر-بىر قاعادى دا، جول قاپشىق، چەموداندارىن ارقالاپ، بىلاي قايقايىپ شىعا بەرەدى. كوستيۋم كيىپ، گالستۋك تاعىپ، سىرەسىپ تۇرعان ەشكىم جوق. جاراسىپ جاتسا، قونىمدى بولسا ءبىتتى، بىلايشا ايتقاندا، "نون پروبلەم"— پروبلەما جوق. شورتى كيىپ، تىرناداي سيداڭداپ جۇرگەندەر مىڭ-مىڭ. قالا ادامى قايسى، اۋىلى قايسى، ايىرىپ بولمايسىڭ. الماتىدا اۋىل، قالا بىردەن كوزگە ۇراتىن.
اقان اقش-تى جاتىرقاعان جوق. اعىلشىن تىلىنە يكەمدەلگەن مەكتەپتە اقش، ۇلىبريتانيانىڭ تاريحىن تۇبىرتەگىنە دەيىن وقىعان. ارناۋلى ديافيلمدەر، فيلمدەر، سپەكتاكلدەر، مۋزىكا، كىتاپتار... و، اقان با، اقان امەريكانى بەس ساۋساقتاي بىلەدى! امەريكا قۇرلىعىن 1542 جىلى يسپاندىق، ارعى ءتۇبى يسنەسيالىق تەڭىزشى حريستوفور كولۋمب اشقان. ول كەزدە كونتينەنتتى وتە جوعارى مادەنيەتى مەن ءداستۇرى بار ۇندىلىكتەر — استەك، ماييا، سيۋ-سيۋ تايپالارى مەكەندەپتى... اۋەلى يسپاندىق، سونان كەيىن امەريكاندىق اق كولونيزاتورلار ۇندىلىكتەردى تايپا تايپاسىمەن قىردى... وتە سەنگىش، اڭقاۋ، ادامعا جاماندىق ويلاماعان سول زامانعى ون ميلليون ءۇندى ءقازىر نە بارى جارتى ميلليون. الەمدەگى ەڭ قۋاتتى ەكى دەرجاۆانىڭ ءبىرى — اقش- تىڭ باستى قالالارى — نيۋ-يورك، ۆاشينگتون، سان-فرانسيسكو، بوستون... ەڭ بيىك ءۇي —104 قاباتتى "ەمپاير ستەيت بيلدينگ"، ەڭ سۋلى وزەن ميسسيسيپي، ەڭ ۇلكەن اڭعار —"ۇلكەن كانون"، ەڭ ۇلكەن سارقىراما نياگارا وسىندا.
دەگەنشە، تۋ سىرتتارىنان:
— و، جەرلەستەر، وتانداستار!— دەگەن قۋناق ءۇن ەستىلدى. جالت قاراسا، ارنولداس ۆيتكۋس... ەكى قولىندا ەكى سپورت سومكەسى. جەر شەتى — امەريكا ەمەس، ءوز ۇيىنە كەلگەندەي جايراڭ قاعادى.
— ءسىز بە؟ اپىرىم، تاعى دا كەزدەستىك پە؟— دەدى وڭقاڭ اڭقالاقتاپ. ىڭ-جىڭنان باسى اينالىپ، جالعىزسىراپ تۇرعاندىقتان با، ارنولداس ۆيتكۋستى قۇشاقتاپ الا جازدادى. ونىسىن اقان ىشتەي جاقتىرمادى. ۇپ-ۇلكەن ادام، ءبۇيتىپ قاڭعالاقتاعانى نەسى؟ ءقازىر كەكەسى تۇگىل، جەتىنشى كلاستىقتار دا وزدەرىن مەيلىنشە سالقىن، سابىرلى ۇستاي بىلەدى.
ۆيتكۋس اعايدىڭ مىنەزى اشىق كۇنگى بالتىق تەڭىزىندەي ساباز ەكەن، ەش ساسپادى.
— قارسى الۋشىلار كورىنبەي مە؟ جۇرىڭىزدەر، ءبىزدىڭ ماشيناعا مىنىڭىزدەر، وتەلگە جەتكىزىپ سالايىق.
اناداي جەردە كوك اۆتوبۋس كولدەنەڭ بايلانىپ تۇر ەكەن، ماناعى ۇزىن تۇرا جىگىتتەر تورعا سالعان الا دوپتى ارقالاپ، سوعان ەكى بۇكتەتىلىپ ەنىپ جاتىر.
كوكەسى قالبالاقتاپ قالدى.
— ءسوز بار ما، ءسوز بار ما. ابدەن رازىمىز. ءقازىر كەلەدى، وسى ءقازىر كەلەدى قارسى الۋشىلار.
— نيۋ-يوركتە ەميگرانت لاتىشتار كوپ تۇرادى. تامىر-تانىس مول. ءبىزدى جانكۇيەرلەرىمىز قوناق ءۇيدىڭ قاسىنان توسىپ الادى. سىزدەردى باراتىن ادرەستەرىڭىزگە جەتكىزىپ سالار ەدى،— دەدى لاتىش تۋىس.
— الدا رازى بولسىن! كوپتەن كوپ راقمەت!
— ساۋ بولىڭىزدار! وتان توپىراعىندا قاۋىشقانشا!
— سىزدەرگە باسكەتبول الاڭىندا جەڭىس تىلەيمىز!— دەپ جىبەردى اقان قاراپ تۇرماي.
دارىگەر اعاي اقاننىڭ شاشىن ۇيپالاقتاپ تاستادى دا، اۆتوبۋسىنا بەتتەدى.
سويتكەنشە ساپىرىلىسقان حالىقتىڭ ىشىنەن:
— وڭعار مىرزا!
- ميستەر وڭعار!— دەگەن اپ-انىق ەكى داۋىس قوسارلانا جەتتى.
قازاق وڭدەس ەكەۋ — سىرىڭكە قارا ۇزىن جىگىت جانە تاپەلتەك سارى كۇنقاعارى كۇرەكتەي كەپكىلەرىن شەشىپ قولدارىنا الىپ، جاقىنداپ كەلەدى. امەريكانىڭ زاڭ - زاكۇنىن كىم ءبىلىپتى، قارسى الدارىنان شىعۋ كەرەك پە، الدە تابانداپ تۇرا بەرە مە، اكەلى - بالالىلار قوزعالاقتاسىپ، نە ىستەرلەرىن بىلمەي تۇر. وبالى كانە:
— اماندىق-ساۋلىقتا بولايىق، وڭعار مىرزا!
— قوش كەلدىڭىزدەر، ميستەر وڭعار!— دەپ، ەكەۋى اكەسىنە كوتەرە - كوتەرە سالەم بەرىپ، جالباقتاپ جاتىر. قولدارىن ۇسىنعان جوق — بۇل جەردە سالەمدەسكەندە قول بەرمەيدى.
— راقمەت! راقمەت! وزدەرىڭىز دە ەسەنشىلىكتە؟— اكەسى ۇلىنىڭ كۇندەلىگىنەن "بەستىكتەردى ىزدەپ وتىرعانداي-اق، ەكەۋىنە كوزىن سىعىرايتىپ كەزەك ۇڭىلەدى. ءسىرا، ساردار تۋىسى قايسىسى، سونى ايىرا الماي ارماندا. قىرسىققاندا كەپكىلى مىرزالار سىر بەرمەدى:
— ىسقاق قابىلان!
— دۇيسەن ەرقوساي!— دەپ، باس يزەۋدىڭ يشاراتىن جاسادى.
كوكەسى ىرعالىپ-جىرعالىپ:
— وڭعار قۇرامىس ۇلى!— دەگەنشە، ەكەۋى تۇعىرى قالىڭ ساعاتتارىنا ءبىر-بىر قارادى دا، جەردە يىق تىرەسىپ، انە-مىنە قۇلايىن دەپ تۇرعان چەمودان، جول قاپشىقتارعا جارماستى.
— تەزىرەك جۇرەيىك، ونسىز دا كەشىگىپ قالدىق!— دەپ، العا ءتۇسىپ، جالاڭداپ بارادى.
ايالدامادا قارا قۇرىم ماشينا ءتىزىلىپ ءتۇر ەكەن، سونىڭ اراسىنان سىرىڭكەنىڭ قورابىنداي "بيۋيكتى الگى ەكەۋى ارەڭ تاپتى. دۇيسەن ەرقوساي — ۇزىن بويلى سىرىڭكە قارا جىگىت ايالداما ءۇشىن تيىن-تەبەن تولەپ جاتقاندا، تاپەلتەك سارى ىسقاق كوكەسىن قولتىقتاي يتەرمەلەپ، كابيناعا تىعىپ جىبەردى. اقان دا ىلە سىپ بەردى. وزدەرى العا جايعاستى. رۋلدە — دۇيسەن ەرقوساي.
— فوتوسۋرەتتەرىڭىز بويىنشا ارەڭ تانىپ تاپتىق.
— ەندى بولماعاندا پلاكات كوتەرىپ، ىزدەيتىن ەك.— دۇيسەن ەرقوساي وڭقاڭ مەن اقانعا قاستارىندا جاتقان اق كارتون قاعازدى كورسەتىپ، كۇلىپ قويدى. وعان قازاقشالاپ: "روسسيادان كەلگەن وڭعار مىرزا! ءبىز ءسىزدى ىزدەپ ءجۇرمىز! بەلگى بەرىڭىز!" دەپ، ايقايلاتىپ جازىپتى.
— ساردار مىرزا كەلە المادى. عافۋ وتىنەدى. جاتا-جاستانا تۇسىندىرە جاتار.
"بيۋيك"6 قونىزداي دومالانىپ، ءتورت كاتار جول ارى، تورت كاتار جول بەرى كەتەتىن جالپاق تراسساعا ءتۇسىپ، تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ كەتە باردى. اعىلعان تەمىر تاسقىن... امەريكاندىق شوفەرلەر ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي اعىزادى ەكەن، پىلدەي جۇك ماشينالارى اجىلداپ-كۇجىلدەپ ءتونىپ قالعاندا، وڭقاڭ دا، اقان دا ەرىكسىز شالقايىپ قالادى.
ەتى ءولىپ كەتكەن بە، دۇيسەن ەرقوساي مۇنى ميزەمەدى. اياق-قولى رۋل، تورموز اراسىندا سارت-سۇرت ەتىپ، تىنىم تاپپايدى. بوس وتىرعان ىسقاق:
— مۇلدەم كەلدىڭىزدەر مە؟— دەدى.
كوكەسى اڭىرىپ وتىر.
— تۇسىنبەي قالدىم، باۋىرىم.
ىسقاق: "بەسەنەدەن بەلگىلى نارسەنى قالاي تۇسىنبەيسىز، وتاعاسى، ونىڭىز بولمايدى" دەگەندەي سوڭىنا بۇرىلىپ، وڭقاڭا باجىرايىپ تۇرىپ قارادى.
— ەمميگرانتسىزدار ما؟ امەريكاعا مۇلدەم كەلە جاتىرسىزدار ما؟— دەدى شىمىر ۇنمەن.
كوكەسى زىر ەتە قالدى.
— جوق، اتاماڭىز، ساردار ناعاشىمىزدى كورىپ جۇزدەسەمىز، جۇزدەسەمىز دە دەرەۋ كەرى قايتامىز. ءبىر-اق اپتا!
ىسقاق مىرزا قالعان اڭگىمەگە قۇلاق سالمادى، العا قاراپ كەتتى. جالپى، ەكەۋىنىڭ اەروپورتقا جەگجاتتىق سەزىمنىڭ جەتەگىمەن ەمەس، ساردار ناعاشىنىڭ قولقاسىمەن كەلگەنى بەلگىلى بوپ قالدى.
— انە، نيۋ-يورك!
ارقاش-جارقاش الىپ جارتاس ۇيلەر اۋەگە ورلەي ءتۇسىپ، بارعان سايىن زورايىپ، جاقىنداپ كەلەدى...
* * *
"نيۋ-يورك — امەريكانىڭ ەڭ ۇلكەن قالاسى. ول — اسا ءىرى ونەركاسىپ ورتالىعى ءارى پورت. قالا اتلانت مۇحيتىنىڭ جاعالاۋىنا ورنالاسقان. نيۋ-يوركتىڭ ەرەكشەلىگى اسپانمەن تىلدەسكەن 60—80 قابات ءزاۋلىم ۇيلەرىندە. بۇلار قالانىڭ كوپتەگەن كۆارتالدارىن كۇن ساۋلەسى تۇسپەيتىن تەرەڭ قۇز، تاس زىندانعا اينالدىرعان؛ وندا اۋا جەتپەيدى، اۆتوموبيلدەردىڭ تۇتىندەرى ادامدى تۇنشىقتىرا جازدايدى.
نيۋ-يوركتىڭ ورتالىعىندا، مانحەتتەن ارالىندا اسا ءىرى امەريكان كاسىپورىندارىنىڭ باسقارمالارى، مەملەكەتتىك جانە قالالىق مەكەمەلەر، بانكتەر ورنالاسقان.
"ۇلكەن سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنان"
تۇستىك برونكس. ساردار-سايمون سايات
كىشكەنە "بيۋيك" جارتاس ۇيلەردىڭ ەتەگىن باسا يت بۇلكەكپەن جەلىپ كەلەدى. قيساپسىز كوپ ماشينالار سەڭدەي سوعىلىسىپ، بىر-بىرىنە جول بەرمەيدى، ءبىر ادىم العا، ەكى قادام كەيىن دەگەندەي ولمەستىڭ تىرلىگى. وڭقاڭ مەن اقان ىشتەن سىرتقا، ءزاۋلىم ۇيلەرگە اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ كوز تىگەدى. اسىرەسە، اقان تاڭ-تاماشا. بۇل ۇيلەردى قالاي سالعان؟ كراندارمەن بە؟ ونداي اسپانمەن تالاسقان كران بار ما بۇل دۇنيەدە؟ جوق، الدە ءار قابىرعاسىن ءداۋ-داۋ ۆەرتولەتپەن كوتەرىپ اپارىپ قوندىرعان با؟ مىناداي بيىكتەن ادامداردىڭ باستارى اينالىپ، قۇلاپ كەتپەي مە؟
تۋ سىرتىنداعى قىبىر-جىبىردى ماڭداي اينەكتەن كورىپ وتىر ما، ىسقاق جوتكىرىنىپ، تاماعىن قىرنادى.
— مانحەتتەن!— دەپ، بۇكىل كوشەنى قۇشاعىنا وراي تارتتى.— انە، اناۋ بانك ۇيلەرىن كورىپ وتىرسىزدار ما؟ بۇكىل الەمنىڭ بايلىعى مەن شايلىعى، التىنى مەن اقشاسى وسىندا! بۇكىل الەمنىڭ!— دەپ، ساۋساعىن جوعارى شوشايتتى. نيۋ-يوركتىڭ بۇكىل بانكىن ءوزى باسقارىپ وتىرعانداي-اق داۋىسىندا ۇلكەن ماقتانىش بار.
ايتسا ايتقانداي، كوككە ورلەپ كەتە بەرگەن زىڭگىتتەي ۇيلەردىڭ بەسىنشى-التىنشى قاباتتارىنا "بانك وف امەريكا"، "چەيز مانحەتتەن بانك"، تاعىسى تاعى دەپ، ەسىكتەي-ەسىكتەي بولات ارىپتەرمەن جازىپ تاستاپتى. باستارىن كۇن ساۋلەسى شالعان، تىزەسىن كولەڭكەگە ماتىرعان سانسىز ۇيلەر شىڭىراۋ، شاتقال كوشەلەرگە اينالىپ، ساي-ساي بولىپ كەتە بارىپتى. سول تەرەڭ شاتقالداردى قۋالاپ جەل سوعا ما، وڭەز سالقىن بوي تىتىركەندىرەدى.
تاڭىرقاي-تاڭىرقاي ەسى شىعىڭقىراپ قالعان اقان:
— ساردار اعاي دا وسىنداي ۇيدە تۇرا ما؟— دەگەندە، ىسقاق پەن دۇيسەن قوسا قاباتىنان كۇلىپ جىبەردى. بالانىڭ: "ساردار اعاي وسىنداي ۇيدە تۇرسا، ءبىز دە سونىڭ ءبىر بۇرىشىن يەلەنىپ قالارمىز" دەگەن ءۇمىتى بەسەنەدەن بەلگىلى ەدى. تەز باستالعان كۇلكى تەز تىيىلدى. دۇيسەن كۇڭگىرت ۇنمەن:— ساردار اعاڭ... تۇستىك برونكستە تۇرادى،— دەدى ءۇزىپ-ۇزىپ.— ءسال سابىر ەت، كەلىپ تە قالدىق.
مىنە، قىزىق!
مانحەتتەننەن سوڭ بىردەن جۇپىنى، قۇبىرداي قۋىس كوشەلەر باستالىپ بەرسىن. ەسىك-تەرەزەلەرى القا-سالقا، ورتتەن شىققانداي كۇيەلەش ۇيلەر... نە بالكون جوق، نە كىرەبەرىستە بەتون ماڭدايشا جوق، اڭعال-ساڭعال لاشىقتار... اينەكسىز تەرەزەلەر دۇنيەگە سوقىراڭداپ، ۇڭىرەيە قارايدى. گازەت قيىندىسى، سەللوفان قاعاز، كونسەرۆ قالبىرلارى اياق استىندا بىقىپ جاتىر. قارالا-تورالا ۇيلەرگە كىرىپ-شىعىپ جاتقاندار از، ازىنىڭ ءوزى دۋدار باس نەگر، جاڭعاق ءتۇستى لاتىن امەريكاندىقتار. ءار قالتارىستا قارا ءتۇستى بالالار، ەرەسەك قىز-جىگىتتەر ەكشەلەنە ءۇيىرىلىپ تۇر. وتكەن-كەتكەنگە ىزدەنىپ قارايدى. سولاردىڭ ءبىرى جايىمەن سىرعىپ كەلە جاتقان بۇلارعا ءتىلىن شىعارىپ ەدى، ەكىنشىسى ودان اسىپ ءتۇستى، قوس ساۋساعىن ۇرتىنا تىعىپ جىبەرىپ، جەر دۇنيەنى جاڭعىرتا ىسقىردى-اي دەيسىڭ.
ىسقاق:
— گارلەم بۇگىن بابىندا ەكەن!— دەگەنشە، كابينا سىرتى داڭعىر-دۇڭعىر ەتە قالدى.
— ءداۋ دە بولسا تاس لاقتىردى،— دەيدى دۇيسەن تۇك بولماعانداي. سوعان قاراعاندا بۇعان ەتى ءولىپ، ابدەن ۇيرەنىپ كەتسە كەرەك.
قارا قوجالاق كوشەلەر جاتاعان كەلگەن قىزىل، جاسىل، كوك بوياۋلى ۇيلەرگە ۇلاستى. كەيبىرىنىڭ ماڭدايشالارىنا تىك تاياق يەروگليفتەر جاپىرلاي جازىلىپتى. قيىق كوز ازيالىقتار قايشى الىسىپ، ساپىرىلىسىپ ءجۇر.
— چاينا تاۋن — جۇڭگو كۆارتالى...— ىسقاق ءسال ۇندەمەي قالىپ، كىدىرىپ-كىدىرىپ ءسوز باستادى.— جاڭاعى مۇنارلارعا نازار اۋدارماڭىزدار. گارلەم — نەگرلەر اۋدانى. سولاردىڭ بەتىمەن كەتكەن تينەيدجەرلەرى — كوشە بالالارى. ءبىزدىڭ ازيالىق، ياعني تۇستىك بروكستەن ەكەنىمىزدى سەزىپ قويدى. ەكى اۋداننىڭ تينەيدجەرلەرى بىر-بىرىنە يت پەن مىسىقتاي ءوش.
...ون قاباتتى ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاتارى. كولەڭكە ۇيىعان قۋىس دالىزدەر، زىلدەي اۋىر شويىن ەسىكتەر... ىسقاق قابىلان ماڭدايشاداعى قارا تۇيمەگە قول سوزا بەردى دە:
— تۇستىك برونكستە ازيانىڭ، لاتىن امەريكاسىنىڭ ءار جەرىنەن اۋىپ كەلگەندەر تۇرادى. مۇندا توناۋ، زورلاۋ، كىسى ءولىمى گارلەمگە قاراعاندا شۇكىرشىلىك،— دەپ، جۇباتىپ قويدى.
ەسىكتىڭ سىرتىنا "سايمون سايات" دەپ لاتىن ارىپتەرىمەن جازىلىپتى. اقان ەكى ۇداي: سايمونى كىم، ساياتى كىم؟ ساردار اعا دا وسىندا تۇرا ما؟
قىرىلداق ءۇن ىشتەن كۇشەنە شىقتى.
— بۇل كىم؟— دەدى اعىلشىن تىلىندە.
— ءبىز، ساردار مىرزا، ءبىز، دۇيسەن، ىسقاق... تۋعاندارىڭ كەلدى!
ءبىر قىزىعى، ىسقاق، دۇيسەندەر قازاقشا سويلەگەندە ڭ، ءو، ءا، ارىپتەرىن ىلعي ن، و، ا دەپ بۇزىپ سويلەيدى.
ەل اراسىنان ەرتەرەكتە جىراق كەتكەن، جات جەردە كوپ تۇرعان ساياق تۇرمىس-تىرشىلىك تىلگە اسەرىن وسىلاي تيگىزەدى.
ىشتەن سول سەكۋندتا الەمەت دىبىستار ەستىلدى: الدەنەلەر كۇلدىرلەدى، سىقىرلادى، سىتىرلادى، كەلەسى مينۋتتا ەسىك سالدىر-گۇلدىر اشىلا بەردى. مۇگەدەكتەردىڭ ەكى اياقتى ارباسى كورىندى، اربادا زور دەنەلى، اق باس ادام كەپتەلىپ وتىر. كوكەسى ساسىپ قالدى ما، نە ارى كىرمەي، نە بەرى شىقپاي، كىرە بەرىستە سەكيىپ تۇر. الگى كىسى كۇرەكتەي جالپاق الاقاندارىن العا لاقتىرا سوزىپ:
— بارمىسىڭ، باۋىرىم وڭعار!— دەپ اڭىرادى.
كوكەسى بالا كەزدە وقىپ كەتكەن ءتاۋىر كىتاپتى ەسەيگەن كەزدە قولىنا قايتا الىپ، ونىڭ مۇقاباسىنا قيماي قاراعان ادامداي ەدى بۇل شاقتا. قاباعىن كوتەرىپ، ماڭدايىن جيىرىپ تۇردى، تۇردى دا، ابىروي بولعاندا، قالپىنا تەز كەلدى، ىشكە باتىلسىزداۋ قادام باستى. ساردار اعا اربيعان الاقاندارىمەن كوكەسىن ءبىر-اق قۋسىرىپ وزىنە تارتىپ، ەسىكتەي كەۋدەسىنە جىعا سالدى، تارعىل ۇندە قارلىعا داۋىستاپ كورىستى.
ۇشىراعان مەن بەيباق
قارعىسىنا حالىقتىڭ –
سودان بەرى ويبايلاپ،
ۋ مەن زارگە قانىقتىم.
قاناتىم سىنىپ قايرىلىپ،
قاپىدا كەتىپ قالىپپىن.
اياق پەن بەلدەن ايرىلىپ،
جەر تىرەگەن ءعارىپپىن.
بوزداعى ەدىم ەلىمنىڭ،
بوز كودەلى جەرىمنىڭ.
ءتىلى، ءتۇرى بوتەننىڭ
ءدام-تۇزىنان جەرىندىم.
قادىر-قۇرمەت مەندە جوق،
ەبەلەكتەگەن جەڭىلمىن.
وسىنشا جىل ويرانمىن،
كورگەنىم جوق جەڭىل كۇن.
كىم دەر ەدىڭ زاتىمدى،
ءبىر كەزدەگى اعاڭمىن.
وڭقاڭ قالتاسىنان ورامال سۋىرىپ كوزىنە اپاردى. شوككەن نارداي ادامنىڭ ەڭكىلدەپ جىلاعانىنا قاراپ ءتۇرۋ قيىن ەكەن، اقان تەرىس اينالدى. ىسقاق پەن دۇيسەن مىرزالار دا كىرپىكتەرىن ساۋساق سىرتىمەن ءبىر-بىر سۇيكەپ ءوتتى. كورشى ەسىكتەن الدەكىمدەردىڭ تۇمسىعى قىلتيدى. ەشكىم دە يتتەن قورىققانداي بەرى شىقپادى، قۇرىعاندا كىم كەلىپ، كىم كەتىپ جاتقانىن سۇرامادى، لەزىمدە ىنگە كىرگەن سۋىرداي جوق بولدى. ەكى مىرزا وڭعاردى ناعاشى اعاسىنىڭ قۇشاعىنان ارەڭ ايىرىپ، توقتاۋ ايتتى. ساردار اعا دوبالداي جۇدىرىعىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، مىرسىلداي جىلاپ، ارباعا شالقالاپ جاتىپ الدى. سۋ ىشكەن سوڭ بارىپ ەسىن جينادى، اقانعا جاڭا كورگەندەي شۇقشيىپ قارادى.
— مىناۋ انەۋگۇنى، تەلەفونمەن ايتقان كۇشىك پە؟ كەل بەرمەن، كانە!— شاپاعاتى مول، قارۋلى قۇشاعىن ايقارا جازدى.
اقان العا قۇلىقسىزداۋ اتتاپ ەدى، و، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، الىپ ادام وز-وزىنەن شەگىنشەكتەپ، قارا كولەڭكە بولمەگە سۇعىنىپ كىرە بەردى. دۇيسەن، ىسقاق مىرزالار اربانى قولداسىپ سۇيرەپ، قاراڭعى دالىزدەن كۇڭگىرت پاتەرگە كىرىپ بارادى ەكەن.
* * *
"— اقش-تا نەگرلەر دە بار؛ بۇلار — افريكادان امەريكاعا ەرىكسىز ايداپ اكەلىنگەن بۇرىنعى قۇلداردىڭ ۇرپاقتارى. اقش-تا قۇلدىق دەگەننىڭ قۇرىعانىنا تالاي زامان ءوتتى، ءبىراق نەگرلەر قازىرگى كۇننىڭ وزىندە دە امەريكان ازاماتتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ەزىلگەن جانە پراۆوسىز جاندار. اق ناسىلدىلەرگە قاراعاندا نەگرلەر اراسىندا جۇمىسسىزدىق كوپ. نەگرلەر، ادەتتە، امەريكا قالالارىنىڭ ەڭ سۇرىقسىز كۆارتالدارىندا — گەتتولاردا تۇرادى".
— بۇل دا، اقانجان، الگى "ول كىم، بۇل نە؟" دەگەن كىتاپتان با؟
— ءيا، كوكە.
— قاي جىلى شىعىپتى بۇل كىتاپ؟
— 1985 جىلى...
— ە، باسە! توقىراۋ كەزەڭىنىڭ سوڭعى جىلى عوي ول. "امەريكا — كىل كاپيتاليستەر مەن قۇلداردان عانا تۇرادى" دەگەن جالاڭ ناسيحاتتىڭ قانى جەرگە تامباي تۇرعان كەز.
اكە مەن بالانىڭ اڭگىمەسىنەن
تال ءتۇس. بەنزوكولونكا. رەددي.
دونالد — اقاننىڭ جاڭا تۋىسى، ياعني سايمون - ساردار اعانىڭ ولگەندە كورگەن جالعىز ۇلى. نەمىس شەشەسى بۇلاردى الدەقاشان تاستاپ كەتسە كەرەك، دونالدتىڭ اپپاق سەلەۋ شاشى "اق ءناسىلمىن" دەسە، قارا تورى ءوڭى "ساردار كوكەم كىم بولسا، مەن دە سول توڭىرەكتەنمىن" دەيدى. اق شاشى مەن قارا تورى ءوڭى ءبىر-بىرىن اشا ءتۇسىپ، وزىنە تىم جاراسادى. ساردار اعا و باستا "داۋرەن اعاڭ" دەپ تانىستىرعان. اعا بولعاندا دا قىرىپ تاستاعانى شامالى، ءبىر-اق جاس ۇلكەن. داۋرەن ساردار اعانىڭ كوزىنشە ءتىس جارمادى. بىلاي شىعا بەرە:
— مەنىڭ اتىم — دونالد،— دەپ كەسىپ ايتتى. شىنى سول، دونالد تا، "داۋرەن"— ساردار اعانىڭ بالاسىنىڭ بولاشاقتا قازاق ەكەنىن ۇمىتپاۋ ءۇشىن قويىلعان ەسىمى.
داۋرەن ازيا، لاتىن امەريكاسىنان كەلگەن كەلىمسەكتەردىڭ بالالارى وقيتىن مەملەكەتتىك مەكتەپكە بارادى. مەكتەپ دەسە ناۋمەز، سالعىرت. وندا جەكەمەنشىك مەكتەپتەرگە قاراعاندا بالالارعا ءبىلىم بەرىپ جارىتپايتىن كورىنەدى — قارجى از بولىنەدى. مىنە، ءبىر اي، جازعى كانيكۋلدا بەنزوكولونكادا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. الىپ كەل دە، شاۋىپ كەل قولعانات. كۇنى ون دوللار. تىم تۇيىق، سوزگە ساراڭ. بۇگىن جۇمىستان موينى بوس. مانا ساردار اعا مەن وڭقاڭ ەكەۋى: "سەرۋەندەپ كەلىڭدەر!" دەپ، ەكەۋىن كۇشتەگەندەي عىپ كوشەگە شىعارعان. شاماسى، وڭاشادا قۇمارلارىنان شىعىپ، شەر تارقاتىپ سىرلاسپاقشى.
دونالد كوشەگە شىققان سول توڭىرەگىنە كوڭىلسىزدەۋ كوز سالىپ تۇردى دا:
— بەنزوكولونكانى، مەنىڭ جۇمىس ورنىمدى كورگىڭ كەلە مە؟— دەدى.
— ول قاي جەردە؟
— قالانىڭ سىرتىندا. سابۆەيمەن بارامىز.
— سابۆەي؟!
— سەندەرشە — مەترو...
— "نيۋ-يوركتىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى —104 قاباتتى "ەمپايرعا" شىعامىز دەمەپ پە ەڭ كەشە؟
دونالد بۇعان ادەتتەگىدەن گورى ۇزاقتاۋ قارادى.
— بىزدە تانىستىق ءراسىمى باسقاشالاۋ،— دەدى ءار ءسوزىن نىقتاپ.— سىي كىسىگە الدىمەن ءوزىمىزدى تانىستىرىپ، سونان سوڭ جۇمىس ورنىمىزدى كورسەتەمىز. جۇمىس ورنى ءبىز ءۇشىن قاسيەتتى جەر.
ەكى قولىن قالتاسىنا سالىپ، وزا بەردى. "ءسوز تالاستىرما، ودان پايدا جوق، ءبارىبىر مەنىڭ ايتقانىم دۇرىس"،— دەگەن ىم بۇل. اقان ىشتەي ىزا. امەريكاندىق اعاسىنا وكپەسى قارا قازانداي. دونالد مۇنىڭ ءبىر دە ءبىر ءسوزىن اياعىنا دەيىن تىڭدامايدى — ماسەلە قايدا! دۇرىسى، تىڭداعانسيدى. بۇل ۇزاپ كەتسە: "و كەي!" دەپ، ورتان بەلىنەن كەسىپ تاستايدى. سوزبەن قۇپتاعانىمەن، بىلاي شىعا بەرە ءوز دەگەنىن ىستەيدى. امەريكان بالالارى سولاي ما، الدە ءۇي، قالا مەنىكى دەگەنى مە، قانعا بىتكەن مىنەزى سول ما، ايتەۋىر، ءبىر بەت، قىڭىر.
دونالدقا سالسا، بۇكىل الەم تەك اقش مەملەكەتىنەن تۇرادى. ال اقش-تىڭ كىندىگى، جۇرەگى، ءسولى، ءنارى — نيۋ-يورك! قالعان مەملەكەتتەر مەن ەلدەر، قۇرىلىقتار مەن مۇحيتتار ءسوز ەتۋگە تۇرمايتىن باكۇن-شۇكىن بىردەڭە. "و، مەن ازيانى جاقسى بىلەمىن،— دەپ، مۇرنى قيسايىپ قاراپ تۇرادى.— كورشىلەرىمىزدىڭ كوبى ازيالىقتار، لاتىن امەريكاندىقتار. ولار كوكاين يىسكەيدى. ساتادى دا. ارالارىندا يوگتار بار. ينە تەراپياسىمەن ەمدەيدى".
نەمەسە ازيا امەريكا قۇراما شتاتتارىنا نە بەرە الادى، سونى بىلەمىن. باستا! باسقا بوس ءسوز دوللار تۇگىل، سەنتكە دە تاتىمايدى".
سابىر، سابىر... دونالد "ەمپاير" شىركىندى بۇعان دەيىن دە كەمى ءجۇز رەت كوردى. 104 قاباتتى سول ءبىر ءۇي وعان تاڭسىق ەمەس. "نيۋ-يورك قوناعىن ىلعي دا اسپەتتەي بەرمەيدى، قاتال قالا. ءومىردىڭ وزىندەي..." دەپ وتىرعان انادا ساردار اعا. ەندەشە، "مەن، مەن" دەپ ەتەكتەپ، كەۋدە سوعۋىنا نە جورىق؟ "باسقا شىركەۋگە ءوز ۋاعىزىڭمەن كىرمە" دەيدى سەرگەي مۇندايدا. ونى دا ويلاۋ كەرەك شىعار.
...بەنزوكولونكانىڭ اينەك ۇيشىگىنىڭ ماڭدايىنا ورىندىقتاي ارىپتەرمەن "ەكسو" دەپ ادىرايتىپ جازىپ تاستاپتى. ياعني بەنزوكولونكا "ەكسو" مۇناي كونسەرنىنە قارايدى. تابىسى — كونسەرننىڭ قالتاسىندا، شىعىسى — موينىندا. الماتىداعىداي ۇزىننان ۇزاق تۇرعان ماشينا كەزەگى مۇندا اتىمەن جوق.
انە، سۇلۋ دا ىقشام "ياگۋار" سىرعىپ كەپ توقتاپ ەدى، اينەك ۇيدەن ۇزىن تۇرا سەكپىل بەت، جيرەن بالا ساقپاننىڭ تاسىنداي اتىپ شىقتى. ماشينا يەسى بالامەن ىشتەن سويلەستى. جيرەن بالا ءاۆتوموبيلدى اينالا جۇگىرىپ، بەنزوباكتىڭ قاقپاعىن اشتى، قۇس تۇمسىق شلانگىنى كەنەرەسىنە ءىلىپ قويدى. ەكى ارادا بوس تۇرماي، "ياگۋاردىڭ" الدىڭعى، ارتقى اينەگىن سىپىلداتىپ سۇرتە باستادى. كابينا تەرەزەسىنەن جولاۋشىنىڭ ۇسىنعان اقشاسىن الىپ جاتىپ، الدەنەگە قوشۋاق بولىپ، كۇلىمدەپ تۇر.
— رەددي وسى!— دەدى دونالد سوناۋ جەردەن بالاعا سۇيسىنە قاراپ.— مەنىڭ سىنارىم...
— نە دەپ جاتىر؟
— نە دەۋشى ەدى، "راقمەت، تاعى دا كەلىپ تۇرىڭىز".
اقان:
— راقمەتتى قايتا ماشينا يەسى ايتۋى كەرەك ەمەس پە؟— دەدى قاقاس ەستىدىم بە دەگەن ويمەن.— بىزدە، الماتىدا سويتەدى.
ەندى دونالد اڭ-تاڭ.
— امەريكادا اقشانى كىم السا، سول العىس ايتادى.— اقاننىڭ ءالى دە اڭىرىپ تۇرعانىن كورىپ:
— بۇل اۆتوسەرۆيس!— دەپ نىقتادى.— بىزدە قىزمەت مۇلتىكسىز بولۋعا ءتيىس! كىنارات كەتسە، ەشكىم دە قايتىپ بۇل بەنزوكولونكاعا جولامايدى. بۇل — بانكروت دەگەن ءسوز.
اقان مىڭعى-دىڭعى. اۆتوسەرۆيسى نە؟ دونالد قىزىق بالا. بالا ەمەس، پالە. ءسابي بولماعانداي، بىردەن وسى دونالد كۇيى دۇنيەگە سالاڭ ەتىپ كەلە سالعانداي.
الدە جالعىز دونالد ەمەس، بۇتكىل امەريكان بالالارى سولاي ما؟
دونالد ونىڭ ءارى-سارى ءحالىن كوردى دە — قالاي دەگەنمەن تۋىس قوي — سانامالاي جونەلدى. قىزىق بولعاندا، ساۋساعىن بۇگىپ ەمەس، بىرىندەپ جازىپ تۇر. بۇعان تاڭ قالۋعا بولمايدى — اقش-تا ءوستىپ سانايدى.
— بەنزوكولونكاشى بالا كومپيۋتەر سەكىلدى جولاۋشىنىڭ ايتقانىن ەمەۋرىنىنەن، جو-جوق، ويلاعان ويىن كوزىنەن سەزىپ، ورىنداي قوياتىن ءابجىل بولۋ كەرەك. بىزدە جاعىمپازدىق، وتىرىك ماقتاۋ، كليەنتتىڭ ىعىنا جىعىلا كەتۋ دەگەن اتىمەن جوق. ءوز ماركاسىن، "ەكسو"-نىڭ فيرماسىن ۇستاي بىلەتىن دجەنتەلمەن — ەكى! و-و، دجەنتەلمەن — ول وتە ۇلكەن ماعىنا! وعان قول جەتۋ ءۇشىن بۇكىل ءومىرىڭدى سارپ ەتۋىڭ ىقتيمال.— دونالد ويلانىپ قالدى، سوعان قاراعاندا الگى دجەنتەلمەندىكتەن ءوزىنىڭ دە دامەسى بار-اۋ.
— ءيا... كليەنت كوڭىلسىزدەۋ وتىرسا، ورايىن تاۋىپ، انەكدوت ايتىپ جىبەرسەڭ تىپتەن جاقسى. نيگگەر، چيكانوس كليەنتتەردىڭ ۇلتتىق نامىسىنا تيمەۋ كەرەك. ءقازىر ولاردىڭ ىشىندە دە الپاۋىتتار كوپ...
— نيگگەر نە، نەگر مە؟
— ۇستىنەن ءتۇستىڭ.
— ال چيكانوس شە؟
— مەكسيكاندىقتار.
— ولار قايدان ءجۇر؟
— مەكسيكادا كۇندەرىن كورە الماي، امەريكاعا اۋىپ كەلگەن. كوشە سىپىرادى. پلانتاسيالاردان جەمىس-جيدەك جينايدى. امەريكانىڭ ەڭ لاس، كىر جۇمىستارى سولاردىڭ موينىندا.
— بۇل دۇرىس ەمەس قوي.
— توقتاپ تۇر.— دونالد ىزىڭداعان ماسانى جاسقاعانداي قولىن سىلتەگىشتەدى.— اڭگىمە اۆتوسەرۆيس تۋرالى. قول بالانى ايتامىن دا، كليەنتتەن ءبىر سەنت ارتىق الماۋعا ءتيىس. شايلىق - پايلىق بەرسە جاعىمسىنباي، وتىرىك كۇلمەي، ادەمىلەپ الا ءبىلۋ كەرەك.
— وي-وي، نەتكەن كوپ ەرەجە! تىپتەن باسىم اۋىرىپ كەتتى.
— كونكۋرەنسيا! كليەنتتى بۇگىن وكپەلەتىپ الساق، كەلەر جولى ول باسقا بەنزوكولونكاعا بۇرىلا سالادى. بۇل ءبىزدىڭ بەنزين وتپەي، كورشىنىڭ باقىتى جاندى دەگەن ءسوز. كۇنىنە قانشا گاللون (3.88 ليتر-اۆت.) بەنزين ساتامىز، بىزگە سوعان لايىقتاپ دوللار تولەيدى. كەنەت اقانعا ءبىر كۇدىكپەن جالت قارادى.— سەن ءوزى... جازعى كانيكۋلدا جۇمىس ىستەيسىڭ بە؟
اقان باسىن شايقادى.
— بىزدە مەنىڭ جاسىمداعى وقۋشىلار جۇمىس ىستەمەيدى.
دونالد ءبىر ەزۋلەپ، مىرس ەتتى.
— سوندا نە، كول-كوسىر بايسىڭدار ما؟ امەريكادان اسقان بايسىڭدار ما؟ الدە پاپۋا ما ولار؟ پاپۋاعا عانا اقشا كەرەك جوق. كوكوس جاڭعاعى، ءبىر اسىم بالىق، باسپانا، ءبىتتى سونىمەن. سولاي ما؟
اقان ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدىنىڭ كەرىمەن:
— كينوعا، بالمۇزداققا اقشانى كوكە، مامامىز بەرەدى،— دەپ سالدى.
دونالد ءسوز قايىرمادى. ودان تۇك پايدا جوق ەكەنىن ءتۇسىندى مە:
— سەن وسىندا تۇرا تۇر. مەن رەدديگە بارىپ كەلەيىن،— دەدى دە اينەكتى ۇيگە قاراي اياڭدادى.
اقان كولەڭكە استىندا كوكا-كولادان ۇرتتاپ قويىپ، ويلانىپ وتىر.
سەرىك پەن سەرەجا نە ىستەپ ءجۇر ەكەن؟ نە سايراندا، نە ءبىرىنشى ماي توعانىندا، ايتپەسە مەدەۋدە كۇنگە كۇيىپ، ايقاسىپ-ايقاسىپ جاتىر، ودان باسقا نە تىندىرىپ ءجۇر دەيسىڭ. ايتپەسە ۇيدە ماگتى ويناتىپ، بي ۇيرەنىپ جاتۋى... "بەنزوكولونكادان "مۇناي سات" دەسە، كونەر مە ەدى؟ ءاي، قايدام! ماماسى اقان "بەنزين ساتايىن" دەسە قايتەر ەدى؟ "ول — ماسقارا! ءبىز ەشكىمنەن كەم ەمەسپىز. دەمال، تىنىق، جازعى كانيكۋل سوعان سول ءۇشىن بەرىلەدى. جالپى، ءبىزدىڭ تۇقىمدا ساۋداگەر جوق"،— دەپ اياعىنا وتىرعىزباس ەدى.
ال، مۇندا وقۋشىلار كوشە سىپىرۋشى، گازەت ساتۋشى، بەنزوكولونكاشى... ءتىپتى وقىپ ءجۇرىپ تە مەكتەپتىڭ اسحاناسىندا ساباقتان تىس ۋاقىتىندا ىدىس-اياق جۋىپ، تيىن-تەبەن تابادى ەكەن.
...اينەكتى ۇيگە كىرگەن دونالد ەكەۋ بولىپ شىقتى. اقان جاققا بۇرىلىپ قارامادى، ءوزارا اجىڭ-كۇجىڭ. رەدديدى ادام تانىعىسىز. كومبينەزونىن سىپىرىپ تاستاپ، سىپتاي كيىنىپ، قۇر اتتاي ويناپ شىعا كەلىپتى. دونالد بولسا، كەرىسىنشە، باستان-اياق سۇر كومبينەزون. باسىندا كۇنقاعارى كۇرەكتەي كوك كەپكا. كەپكانىڭ ماڭدايىنا دا اپپاق ارىپتەرمەن "ەكسو" دەپ ايداقتاتىپ جازىپ تاستاپتى.
رەددي دونالدكە:
— چاو!— دەدى دە، ەسىك پەن توردەي كۇمىس تۇستەس ماشيناعا بەتتەدى. اۆتوموبيل كەلسەڭ كەل دەپ كوسىلىپ، بەلى مايىسىپ تۇر. ەسىكتى سەرپە اشىپ ىشكە كىرىپ ەدى، تەمىر تۇلپار بەلى مايىسىپ بارىپ بىلق ەتتى. كابينا ىشىنەن التىن جالىن جارقىلداپ، سول ساتىندە ءوشىپ كەتتى. التىن جالىن — التىن شاش! التىن شاشتىڭ بىلەگى-اۋ، تەرەزەدەن سىرتقا شىعىپ بۇلاڭدادى.
— حەللو! گۋد باي!
ۇزىن ليمۋزين قالقا استىنان قايقاڭداپ شىقتى دا، تراسساداعى تەمىر تاسقىنعا ارالاسا بەردى.
— ميلليونەردىڭ بالاسى...— دەدى بىرەۋ قۇلاعىنىڭ ناق تۇبىنەن سىبىرعا جاقىن ۇنمەن. دونالد! الگى كۇمىس تۇستەس "تويوتونىڭ" سوڭىنان قىزىعا قاراپ تۇر. تاناۋى قۋسىرىلىپ، وڭ كوزىن سىعىرايتىپ العان.
— ميلليونەردىڭ؟ كىم؟
— رەددي، رەندجينالد.
— ونداي بالا بولسا، بەنزوكولونكادا نە اقىسى بار؟
دونالد: "شىنىڭ با، الدە ادەيى ىستەپ تۇرسىڭ با؟" دەگەن سىڭايدا بۇعان سىناي ۇزاق قارادى.
— ميلليون دوللاردى رەدديدىڭ اكەسى قالاي جينادى دەپ ويلايسىڭ؟ ول دا بەنزوكولونكادان باستاعان. "ۇلىم ءاربىر سەنت، دوللاردىڭ قانداي ەڭبەكپەن كەلەتىنىن ءبىلسىن" دەپ، قارا جۇمىسقا ادەيى سالىپ وتىر.
— "تويوتو" شە؟ نەگە ساتىپ الىپ بەرگەن، ەندەشە؟
— قارىزعا بەرگەن.
— قارىزعا؟ تۋعان بالاسىنا ما؟
— ءيا. ۇزاق مەرزىمگە. امەريكادا استىڭدا ءاۆتوموبيلىڭ بولماسا، ەشكىم ادام دەپ سويلەسپەيدى. اۆتوموبيل — سەنىڭ بەت-بەينەڭ، ايتا بەرسە، پاسپورتىڭ، ماركاڭ. رەددي كوللەدج بىتىرە سالىسىمەن بيزنەسمەن بولماقشى. "تويوتو" انە، سوندا كەرەك. "كاديللاك"، "تويوتو"، "مەرسەدەس"، "ياگۋاردىڭ" يەلەرىنە سەنۋگە بولادى. ولارعا بانكتەر قارىز دا بەرە الادى. بەركلي، ياعني رەدجينالدتىڭ اكەسى مۇنى جاقسى بىلەدى. "ۇيرەنە بەرسىن. اۋەلى ماشيناعا. ماشينانى كەرەك ەتكەن بالا اقشاعا دا ۇمتىلادى" دەيدى ميستەر بەركلي. مىنا كولونكا ونىڭ يەلىگىندە. ءوزى وسىعان ورنالاستىردى. "اياماي جۇمىسقا سالىڭدار. سەندەر ءۇشىن بۇل كىشى بەركلي ەمەس، بەنزوكولونكاشى بەركلي" دەگەن كورىنەدى.
رەددي تاپقان اقشاسىن تۇگەلىمەن بانكىگە سالادى. اكەسى: "كامەلەتتىك جاسقا جەتكەنشە بانكىگە قانشا اقشا سالساڭ، ون سەگىز جاسىڭدا سونى ەكى ەسە عىپ قالتاڭا سالىپ بەرەمىن، سونىمەن قوش-ساۋ تۇر؛ ارى قاراي سوقىر تيىن جوق، نە ىستەيسىڭ، ءوزىڭ بىلەسىڭ،— دەپتى.— ەگەر بانكروتقا ۇشىراساڭ، اشتان ولمەۋ ءۇشىن قول استىما كىشى كلەرك بوپ كىرەسىڭ". رەددي ءقازىر: "اكەمنىڭ كەزىندە ءار دوللاردى قانداي بەينەتپەن تاپقانىن جاڭا ءتۇسىندىم" دەيدى.
اقان قۇلازي باستاعانداي. ءسوز بار ما، دونالد دۇرىس ايتادى. اتتەڭ، بارلىق اڭگىمە تەك دوللار، دوللار تۋرالى... مىنا جەر بەنزوكولونكا ەمەس، كىشىگىرىم بانك كەڭسەسى دەرسىڭ.
— قاسىنداعى قىز كىم؟
— قارىنداسى... ۆيردجينيا.— دونالدتىڭ داۋسى كۇمىلجىپ، كومەسكى جەتتى.— قالادان جيىرما ميل جەردە ءوز ۆيللالارى بار. تەننيس ويناپ، باسسەينگە تۇسۋگە كەتتى.
"امەريكا، ارينە، تابيعي رەسۋرستارعا، پايدالى قازبالارعا وتە باي ەل. الايدا ونىڭ ەڭ باستى داۋلەتى ونىڭ ەڭبەكقور ادامدارى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ماسەلەن، ونىڭ حالقىنىڭ ءۇش-اق پروسەنتى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى، ءبىراق وسى فەرمەرلەر بۇكىل ەلدى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتەدى".
گازەتتەن
سيىرساسكە. بەنزوكولونكا، سۋپەركينوجۇلدىز،
تاعى باسقا ۋاق-تۇيەكتەر
سوزگە الدانىپ تۇرىپ بايقاماپتى، سىلاڭداعان سۇر ماشينا سىپ ەتىپ كەلىپ توقتادى دا، بەپىلدەپ قويا بەردى. دونالد اۋزىنداعى ءسوزىن جۇتا-مۇتا ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ، سولاي قاراي ۇشتى. رۋلدە بيىك قاباق، قىر مۇرىن، قيعاش قارا قاس ءبىر پەريزات وتىر. الاي-دۇلەي قارا شاشى بۇلتتاي بۇرقىراپ كوشەدى.
— حەللو، دونني!— سىلقىم بيكەش وتىز ەكى ءتىسىن جارقىراتىپ سالدى.— ءۇش گاللون!
— ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس، ءۇش گاللون!— دونالدتىڭ ونسىز دا جىپتىكتەي ەرنى ەرنىنە تيمەدى. قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. شلانگىنى باك كەمەرىنە ءىلدى، قولىنا كىلت الىپ، دوڭگەلەكتەردىڭ جارقىراعان نيكەل قاقپاعىن تىرس-تىرس ۇرىپ، تەكسەرگىشتەپ ءجۇر. قولى ىستە، اۋزى سوزدە.
— ميسس رودريگو، ءسىزدىڭ "حۋان جۋان جۇدىرىقتىڭ ولىمىندەگى" بيكەشىڭىز، ءسوز جوق، ادەمى، ءبىراق "بوستوندىق جەندەت" فيلمىندەگى پۋەرتوريكاندىق سىلقىمعا كىم جەتەر! قىز ەمەس، تۇرعان بويى مىڭ دوللار! ءولىپ تۇسەسىز. ءبىز ەكى مارتە كوردىك.
تەمەكىنىڭ حوش ءيىس ءتۇتىنىن اۋەلەتە ۇرلەگەن پەريزات مارقايىپ قالدى.
— و، راقمەت! مۇنى دونالد سەكىلدى اقىلدى جاس وسپىرىمنەن ەستىگەنىمە ەسەپسىز قۋانىشتىمىن!
— مەن ءسىزدىڭ شىلىم شەكپەۋىڭىزدى قالار ەدىم،— دەدى اناۋ كاپوتتى اشىپ، موتوردىڭ ىشەك-قارنىن تۇرتپەكتەپ جاتىپ.
— نەگە ولاي دەدىڭ، دونني؟
— سۇلۋلىق پەن شىلىم ءبىر جەرگە سىيىسا المايدى، مەن بىلسەم. ءسىز شىلىمسىز دا تىم كوركەمسىز، ميسس رودريگو!
— دونني، سەن مىنانى مەڭزەپ تۇرسىڭ با؟— كوفە تۇستەس سۇلۋ قىز تۇقىلدى ساۋساق ۇشىنان سىرت دەگىزىپ ەدى، قوقىس سالاتىن جاشىككە ءدال ءتۇستى.— بۇل نيكوتينسىز شىلىم... ءوز-وزىمدى الداۋ ءۇشىن تارتامىن. ءبىر قورابىن، مىنە، ساعان سىيلاۋىما بولادى.— ميسس رودريگو سىلاڭ ەتىپ، التىن جازۋلى قوراپتى كاپوت ۇستىنە ىسىرىپ تاستادى.
دونالد مايىسىپ-قايىسا قالدى سول ساتتە.
— كوپ راقمەت! جانە دە قينالماساڭىز، اناۋ ءبىر جازۋعا كوز سالىڭىزشى!
اقان جاڭا كوردى: اينەكتى ءۇيدىڭ ماڭدايىنا جارناما قاعازى جاپسىرىلىپتى. قىر ارقاسى ارقاش-جارقاش ارا ءتىس ءبىر برونتوزاۆر اۋزىن ارانداي اشىپ، جارتىلاي جالاڭاش ميسس رودريگونى قىلعي سالايىن دەپ تۇر. ونىڭ استىنا: "نيۋ-يوركتىك مونستردا" ويناعان سۋپەركينوجۇلدىز ماريا رودريگو ءبىزدىڭ 113-بەنزوكولونكادان كۇن سايىن دەرلىك بەنزين قۇيىپ الادى. ول ءار تاۋلىكتىڭ كەز كەلگەن راعات، مينۋت، سەكۋندىندا بەنزوكولونكا قاسىنا توقتاۋى ىقتيمال. كورىپ قالىڭىزدار، كورىڭىزدەر كينو كوكجيەگىندە جارقىراي كورىنگەن جاڭا جۇلدىزدى!" دەگەن جازۋلار ايقايلاپ تۇر.
— ءسوز بار ما، ۇلكەن تاپقىرلىق!— رودريگو بيكەش كابينادان قولىن شىعارىپ، بالانىڭ بەتىن نازىك سيپاپ ەتتى.— سەن مەنىڭ ىنىمنەن اۋمايسىڭ. تەك شاشىن سارى، كوزىڭ كوك. ال، مىنا بەتالىسىڭنان تايماساڭ، ايتپادى دەمە، كۇندەردىڭ كۇنى ءبىزدىڭ پروديۋسەر سەنى رەكلاما بولىمىنە باستىق ەتىپ الادى.
دونالد كەپكىسىن شەشىپ، ريەۆەرانس جاسادى.
— ارينە، ونى پروديۋسەردەن ءسىز تالاپ ەتسەڭىز عانا!
ميسس رودريگو رياسىز سىلق-سىلق كۇلدى.
— ەر جەتە بەر، بالاقاي. سەن ولمەيسىڭ.
— ازىرگە ءبىزدى، تالانتىڭىزعا تابىنۋشى 113-بەنزوكولونكانى ۇمىتپاڭىز!— دەدى دونالد قولما-قول اعىنان جارىلا قالىپ.
— رەدديگە سالەم ايت. مىناۋ بەنزينگە!— كوكقۇيرىق دوللاردى ۇستاتا بەردى.
دونالد قايتارىم ۇسىنىپ ەدى، ميسس ازار دا بەزەر بولدى.
— مەن وينايتىن كينوعا كىرەرسىڭ، دونني! چاو!
ءا دەگەنشە سۇر ماشينا اكۋلاداي كولبەي ءجۇزىپ، جالپاعىنان جاتقان تراسساعا ءتۇستى، لەزىمدە كوز ۇشىنا بارىپ قالدى.
دونالد دوللاردى قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جاتىپ:
— ءبىز اقشا جيناپ ءجۇرمىز. رەددي، رەدجينالد ەكەۋمىز... بانكىدەگى اقشامىز مىنا شايلىق دوللارمەن ەكى مىڭ بولادى،— دەدى.
— ونى قايتەسىڭدەر؟
— ءبىز — رەددي، ۆيردجينيا ۇشەۋمىز جيناعان اقشامىزعا بەنزوكولونكا ساتىپ الامىز. ارينە، مەكتەپ بىتىرگەسىن... ولگەن-تىرىلگەنىمىزگە قاراماي كۇنى-تۇنى جۇمىس ىستەيمىز. تاعى، تاعى بەنزوكولونكا ساتىپ الامىز، اقىر اياعى بايي كەلە "رەدجينالد جانە دونالد" اتتى فيرما قۇرامىز. لاتىن امەريكاسىنان جاڭا مۇناي كوزدەرىن اشامىز. ول كەزدە ارابتاردىڭ، سوۆەتتەردىڭ...
— سوۆەتتەردىڭ؟
دونالد دانەڭە بولماعانداي ءارى قاراي سوزا بەردى.
— ول كەزدە ارابتاردىڭ كول-كوسىر مۇنايى تازا-تاقىر تاۋسىلادى دا، بۇكىل الەم ءبىز اشقان مۇنايعا كوزدەرىن ساتادى.
الىپ تانكەرلەر پورتتاردا قاڭقيىپ-قاڭقيىپ تۇر — تاسيتىن مۇناي جوق. "بوينگتەر" اەروپورتتاردا قاناتتارى قىرقىلىپ، ۇشا المايدى — بەنزين جوق. جىلۋ بەرەتىن ستانسيالار، ءجۇز ميلليونداعان تراكتور، اۆتوماشينا — ءبار-بارى توقتاعان. رەدجينالد ەكەۋمىز وسىناۋ ءساتتى كونيۋكتۋرانى پايدالانىپ، مۇنايدىڭ ءار باررەلىن ... قازىرگى باعاسىنان ون ەسەلەپ قىمبات ساتامىز، ءسويتىپ شاش-ەتەكتەن پايداعا باتامىز.
— ءبىراق... باسقالاردىڭ تەرىسىن سويماي سىپىراسىڭدار عوي؟
— كونكۋرەنسيا زاڭى، باسەكە زاڭى سولاي. سۇرانىس قانشا — باعا دا سونشا.
— ول قىرعىن اقشانى قايتەسىڭدەر؟
— ورنى تابىلادى. دوللار ەشقاشان دا قالتانى تەسپەيدى.
دوللار، دوللار... ءومىر نە بوپ كەتتى ءوزى؟ دونالدتى ەسەبىن تاۋىپ سوزبەن قاعىتىپ، قالاي دا توبىقتان قاققىسى كەلدى. دونالد وسىدان اشۋلانسا، ىزا بولسا عانا بالا قالپىن قايتا تاباتىنداي، دوللاردى ۇمىتاتىنداي. ال، مىنا دونالد بالا ەمەس، باسقا بىردەڭە. باس قاۋاشاعى دوللارعا تولعان وتىرىك بالا...
— جاڭا ميسس رودريگوعا نەگە جالپاڭداپ، جاعىمپازداندىڭ؟
دونالد مىسقالداي دا اشۋلانبادى.
— ميسس ماقتاۋعا ابدەن لايىق،— دەدى سازارا ءتۇسىپ.— امەريكا كينوسىنىڭ وربيتاسىنا كوتەرىلگەن جاڭا جۇلدىز... قيت ەتسە كوز جاستارىن كولدەتىپ توگەتىن سانتيمەنت قىزداردى وينامايدى. برونتازاۆرعا نايزا لاقتىرادى، شپيونداردى اشكەرەلەيدى. ميسس رودريگو، قىسقاسى، بەت-بادەنىنەن اقشا جاسايدى. ونىڭ فيگۋراسى، مۇرنى، شاشى، كوزى تۇنىپ تۇرعان اقشا. باقايىن قىبىرلاتىپ قالسا، دوللار سىلدىراپ توگىلەدى.
— جەردى تەۋىپ قالسا، تەڭگە شىعاراتىن التىن ەلىك...
— نە؟
— بىزدە سونداي ەرتەگى بار.
— امەريكا اقشا جاساي بىلەتىن ادامداردى توبەسىنە كوتەرەدى.
دونالدتىڭ بۇگىن ۇستاتاتىن ءتۇرى جوق. الايدا اقان ەسەبىن تاۋىپ، بىلگىش بالانى قايتسە دە مۇدىرتكىسى بار. شامىنا تيۋ كەرەك، شامىرقانسا قاتەلەسۋى ىقتيمال.
نە بولسا و بولسىن:
— مەن سەنىڭ رەكلاماڭنان ەكى بىردەي كەمشىلىك تاپسام قايتەسىڭ؟— دەدى شالقالاقتاپ.
— امەريكا — دەموكراتيا ەلى. قۇلاعىم سەندە!
— ماريا رودريگو ءوزى تۋرالى جارنامانى نەگە سالعان بەتتەن كورمەدى؟
دونني - دونالد جارناماعا بۇرىلىپ تۇرىپ، ارنايى قارادى.
— بىلسەڭ ايت!
— سەن جارنامانى قاتە ىلگەسىن، دونني. جولدان قيىس تۇرعان اينەك ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنا كىم نازار اۋدارادى، ءوزىڭ ويلاشى...
دونالد ونىڭ ءسوزىن شىدامسىزدانا ءبولىپ جىبەردى.
— سەن مەنىڭ ورنىمدا قايتەر ەڭ؟
— مىنا جەرگە،— بەنزوكولونكا مۇناراسىنىڭ ءتۇبىن كروسسوۆكاسىنىڭ تۇمسىعىمەن ءتۇرتتى،— قالقان ورناتار ەدىم دە، انا جارنامانى سوعان ىلەر ەم. سونسوڭ جارنامانىڭ تەكستىن وزگەرتۋ قاجەت.
— نەگە؟
— مىناۋ تىم ۇزاق. جارناما شىنايى بولۋ كەرەك، وتىرىك سويلەمەۋى كەرەك.
— و-و!— دەپ ىسقىرىپ جىبەردى دونالد.— ساعان امەريكا يگى اسەر ەتىپ جاتقان سەكىلدى... ىسكەر بالاعا اينالىپ باراسىڭ.
— "سۋپەركينوجۇلدىز ماريا رودريگو — ءبىزدىڭ دوسىمىز ءارى تۇراقتى كليەنتىمىز. ول سىزدەرگە تازا اۋا، اشىق كۇن، الىس جول تىلەيدى"،— تەكست وسىلاي بولۋعا ءتيىس.
دونالد قولىن قالتاسىنا سالىپ، ويلانىپ قالدى. باسىن كوتەرىپ ەدى، ءجۇزى جىلىپتى.
— و كەي! قاتەلىك جىبەرگەن ەكەنمىن، ونى مويىنداي ءبىلۋ كەرەك.— ءسال تۇرىپ:— جانە تۇزەتەمىز دە،— دەپ قوستى. اقانعا سىر تارتا قارادى.— سەنى رەددي ەكەۋمىز ءۇشىنشى كومپانون ەتىپ الار ەدىك.
اقان جىميدى.
— راقمەت! مەن ءوز مەملەكەتىمە كەرەكپىن.
قوسىلا كۇلىپ جىبەردى. ەكەۋى دە ارالارىندا قاتىپ جاتقان مۇزدىڭ ءجىبي باستاعانىن سەزدى...
سيگنال ءۇنى سوزاقتادى. ماشينا يەسى كابينادا وبيىپ وتىرىپ العان جوق، سىرتقا شىعىپ، قيسايىڭقىراپ كەتكەن گالستۋگىن تۇزەدى، شاشىن تارادى. قونىمدى ءسۇر كوستيۋمدى، ورتا بويلى كىسى... تىكتەپ تۇسكەن كۇن استىندا جيرەن شاشى قىزعىلت ساۋلە شاشىپ، وتشا جانادى. دونالد جۇگىرە باسىپ، جيرەن شاشتى مىرزاعا جەتىپ باردى. ەكەۋى تانىس ادامدارداي قولداسىپ امانداستى.
— حەللو، ميستەر بەركلي!
"بەركلي؟! رەدديدىڭ اكەسى مە بۇل سوندا؟" دەپ ويلادى ءبىر شەتتە ەكشەلىپ تۇرعان اقان.
— حال قالاي، دونني؟ كليەنت كوپ پە؟
— ازىرگە وكپەمىز جوق. مەنىڭ بۇگىنگى كليەنتۋرامدى ميسس رودريگو باستادى.
— و، وندا كەزەگىڭ ءساتتى باستالىپتى! اناۋ جارنامالارىڭ دا ۇنايدى ماعان. كليەنت پەن دوللاردىڭ ءيسى قايدان شىعادى، بايقايمىن، سەزە باستاپسىڭدار...
ءوز ەلىندە ۇلكەن كىسى اقاندايىن بالانى كورسە، قاسىنا شاقىرىپ: "قاي اۋىلدانسىڭ، كىمنىڭ بالاسىسىڭ، اتىڭ كىم؟" دەپ، ءجون-جوبا سۇرايتىن. جيرەن شاشتىڭ اقاندا جۇمىسى بولمادى.
— ءۇش گاللون!— دەپ، قىسقا ءامىر بەردى.
دونني اۆتوموبيل توڭىرەگىندە از سويلەپ، كوپ ىستەپ ءجۇر.
— رەددي ءبىر ساعات بۇرىن ۆيللاعا كەتتى.
— جارتى ساعاتتان سوڭ كەرى وتۋگە ءتيىس،— دەدى ميستەر بەركلي قول ساعاتىنا قاراپ.— كەشكە دەيىن قالادا بولادى. ول الدىڭعى كۇنى پوكەردەن ماعان ۇتىلىپ قالعان، بەس دوللار بەرەشەك. قارىزدىڭ ۋاقىتى بۇگىن بىتەدى. بەركلي تۇقىمى المايدى، السا ۋاقىتىندا قايتارادى. جابايى باتىس ۇرپاقتارىنىڭ وسىناۋ جازىلماعان زاڭىن مەنىڭ اتىمنان ەسىنە سال.
— قۇپ، سەر بەركلي! سىزدەن — ءۇش دوللار!
ميستەر بەركلي تىعىز دەنەسىن كابيناعا نىعىزداپ تىقتى.
اۆتوموبيل ۇزاي بەردى. دونالد ءۇش دوللارلىق جاسىل قۇيرىقتى كومبينەزوننىڭ ءتوس قالتاسىنا جىتىردى. شايلىققا دەپ بەرگەن تيىن-تەبەندى اۋاعا لاقتىرىپ جىبەرىپ قاعىپ الدى دا:
— بەس-اق سەنت! تاعى دا ميلليونەر دەيدى-اۋ! —دەدى قىنجىلىڭقىراپ.
— كىم ول ميلليونەر؟
— سەر بەركلي!
اقان ايران-اسىر.
— ال، مىنگەن ماشيناسى، كيگەن كيىمى...
دونالد قۇرعاق كۇلدى.
— نەگە "روللس-رويس"، "كاديللاك"، "مەرسەدەستى" كوسىلتىپ مىنبەيدى، نەگە اعىلشىن شيەۆيوتىنان كوستيۋم كيمەيدى دەيسىڭ، ءا؟ ول كينودا عانا. ءومىر باسقاشا.
— قالاي؟— دەدى اڭكى-تاڭكى بولىپ.— كينو شىن ءومىردى كورسەتپەي مە؟— ىلە بۇگىنگى ەڭ ءبىر اڭقاۋ دا اقىماق سۇراعىن قويىپ قالعانىن سەزدى.
— امەريكادا كينو باسقا دا، ءومىر باسقا،— دونالد ەرەسەكتەرشە سالماقتاپ سويلەدى.— ميستەر بەركلي ءبىر ەمەس، ون "كاديللاكتى" قوساقتاپ قويىپ ساتىپ الا الادى. ءبىراق ول قاراپايىم كىسى. جيىرما دوللارلىق كوستيۋم كيەدى. شايلىقتى بەس سەنتتەن اسىرمايدى.
— نەگە؟
— قالىڭ كوپشىلىكتەن بولىنبەۋ كەرەك. قاتارداعى امەريكاندىق قالاي، امەريكان ميلليونەرى سولاي ءومىر سۇرەدى. ونىڭ ۇستىنە ميستەر بەركلي پودۆالدان شىققان ادام.
— پودۆالدان؟
— ءبىزدى جاسىمىزدا ول دا قولبالا بولعان. ءار دوللاردى كەزىندە ۇلكەن مەحناتپەن جيناعان. و، بەركلي تۇقىمىمەن ويناۋعا بولمايدى. رەدديدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى!
اقان ەلەڭ ەتتى.
— ميلليونەر بەركلي رەدجينالدتىڭ...
— اكەسى...
اقاننىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ، سوزدەن قالدى. وي — ون-اۋ. باسىنىڭ دىڭىلداپ كەتكەنى سونداي، بەنزوكولونكانىڭ تۇبىندەگى ۇزىنشالاۋ ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ءوز بالاسىنان پوكەردەن ۇتىپ العان بەس دوللاردى تولەسىن دەيدى.— دونالدقا جالت قارادى.— الدە... وگەي بالاسى ما؟ اسىراپ العان؟
— تۋعان اكەسى... بىزدە دوللار اكەدەن دە، بالادان دا جوعارى تۇرادى. سونسوڭ بولاشاق بيزنەسمەن سوزىندە تۇرۋ كەرەك.
بەنزوكولونكاعا جەڭىل ماشينا ماڭداي تىرەدى.
ەسىك پەن توردەي "تويوتو!" رۋلدە ءتۇتىن تۇستەس جالپاق كوزىلدىرىكتى، مەتالل تۇيمەلى جىلتىر كۇرتكەلى، وڭ ماڭدايىنا قۇلاعان شاشى ۇرپە-تۇرپە ءبىر ساباز قايقيىپ وتىر. قاسىندا — شاشى ديكوبرازدىڭ تىكەنەگىندەي ىستيگەن قىز...
دونالد كابيناعا ەڭكەيىپ، بوزداقتارعا ءتىل قاتتى.
— جول بولسىن، رەددي! و، ۆيردجينيا، سەنى ارەڭ تانىدىم — بۇگىن وتە-موتە كوركەمسىڭ.
— بەنزين قالاي ءوتىپ جاتىر، دونني؟ — دەدى 113-كولونكانىڭ بولاشاق قوجايىنى.
دونني باس بارماعىن شوشايتتى —"بەس!"
— جارايسىڭ! ەكى گاللون بەنزين!
ادام كوركى — شۇبەرەك. ماناعى كەپكى، دجينس كيگەن رەددي بالا دا، مىنا قارا بىلعارى مەن جىلتىر تەمىر قۇرسانعان رەدجينالد كادىمگى جىگىت!
دونالد يەك قاقتى.
— اقان، بەرى كەل!
باردى.
— اقان...— دەدى ءىنىسىن نۇسقاپ.— روسسيادان!—"تۋىسىم، باۋىرىم!" دەمەدى.
— رەددي! — ميلليونەردىڭ پەرزەنتى كابينا ىشىنەن قول سوزدى.— ءسىزدىڭ ەلدە قارا ورىستار دا بار ما؟
— مەن — قازاقپىن!— اقان بىرەۋ بەتىنە ىستىق سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي شالقايىپ قالدى.
رەددي وعان تۇشىركەنبەدى.
— قازاق؟ روسسيانىڭ چيكانوسى ما؟
اقان اشۋ قىسىپ، تۇتىككەننەن سويلەي المادى. چيكانوس كىم — ونى دونالد جاقسىلاپ تۇسىندىرگەن. كورشى مەكسيكادان، لاتىن امەريكاسىنان كۇن كورۋ ءۇشىن قاڭعىپ كەلگەن كەمباعالداردى بۇل ەل ءوستىپ كەمسىتىپ اتايدى.
دونالد شاتاق شىعىپ كەتپەسىن دەدى، ءسىرا، ارا ءتۇسىپ، جان ۇشىردى.
— رەددي، سەن قاتەلەسەسىڭ. روسسيادا چيكانوس تا، نيگگەر دە اتىمەن جوق. ءار تىلدە سويلەگەنىمەن، ءبارى دە تەڭ قۇقىلى.
رەددي: "قازاقتى ەندى كەزدەستىرەم بە، جوق پا، ءبىر قۇداي بىلەدى. ءساتى ءتۇسىپ تۇرعاندا دۇرىستاپ كورىپ الايىن" دەگەندەي ءتۇتىن تۇستەس كوزىلدىرىگىن كوتەرىڭكىرەپ، اقانعا اۋەستىكپەن قارادى. ءسال كۇرسىندى.
— جارايدى، قازاق بولا عوي. ءبىز، امەريكاندىقتار، قايىرىمدى حالىقپىز. سولاي ما، ۆيردجينيا؟— قاسىنداعى ىستىك شاش پەرىشتەگە قاراپ، قىشقىل كۇلىمسىرەدى. اناۋ باسىن يزەدى.—"ءسوز بار ما؟"
كىشى بەركلي دونالدتىڭ قولىنا اقشا قىستىردى، قوشتاسۋدىڭ ىرىمىن جاسادى، گازدى باستى، لەزدە كورگەن تۇستەي، ساعىمداي جوق بولدى.
— برودۆەيگە كەتىپ بارا جاتىر،— دەدى اقاننىڭ امەريكاندىق اعاسى سۋداي سىرعىعان ماشينانى كوزىمەن ۇزاتىپ.
— ول نە؟ پارك پە؟
— كادىمگى كوشە... كينوتەاتر، كازينو، اتتراكسيون، تەاتر — ءبارى سوندا.
— سەن دە باراسىڭ با؟ جۇمىس بىتكەننەن كەيىن؟— دەدى اقان ەش استارسىز. ءوزىن دە ەرتىپ الا كەتسە عوي دەگەن ءۇمىتى زور.
— برودۆەي — قالتالىلاردىڭ مەكەنى. اركىم ءوز ورنىن ءبىلۋى كەرەك. رەددي ەكەۋمىز بەنزوكولونكادا بىرگە جۇمىس ىستەسەك تە، ءار جەردە دەمالامىز، قىدىرامىز. ماعان تۇستىك برونكستىڭ ارزان كينوتەاترلارى دا جەتەدى.
اقان، ارينە، قۇيىسقانعا ورىنسىز قىستىرىلدى، ايتىلعان ءسوز — اتىلعان وق، ءتىلىن تىستەدى. ءبىر بايقاعانى، دونالد وتىرىك ماقتانىپ كوپىرمەيدى، كولگىرسىمەيدى، باردى بار، جوقتى جوق دەپ ءدال ايتادى.
ءيا، امەريكانىڭ بالالارى باسقا ەكەن. دونالد پەن رەددي مانا دوس، جولداس-جورا ەدى. جاڭا، تاپ وسى ازىردە شە؟ ادام تانىعىسىز. كەپكى، كومبينەزون كيىپ، بەنزوكولونكانىڭ قۇلاعىن ۇستاعان رەددي باسقا دا، شىرتتاي كيىنىپ، "روللس-رويستىڭ" رۋلىندە قايقيىپ وتىرعان رەدجينالد باسقا. ياعني سەر بەركلي! دونالد ونى كۇتۋشى بالا! شىنىندا دا، مۇندا اركىم ءوز ورنىن جاقسى بىلەدى.
— بەس-اق سەنت!— دەگەن ءسوز جەتتى. دونالد الاقانىنداعى كۇمىس تيىنعا مىسقىلمەن قارايدى.— شايلىقتى ايتامىن دا.— دونالدتىڭ جۇزىنە قىزىل جۇگىردى.— رەدديدىڭ بەرىپ كەتكەنى.
— شايلىققا؟
"ەكەۋاراڭا شايلىق جۇرە مە؟" دەگەن سۇراقتى ايتپاي تۇسىنگەن دونالد شارت كەتتى. ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن ءبىرىنشى كلاستىڭ وقۋشىسىنا ءمۇعالىم قالاي قاراسا، اقانعا سولاي تەسىلدى.
— بىزدە باسقا ەسەپ، باسقا ماتەماتيكا. جاڭا ءبىز ونىڭ ماشيناسىن بەكەر ءسۇرتىپ، گايكى، ۆولتتەرىن بوسقا تەكسەردىك پە؟
— دوس ەمەسسىڭدەر مە؟— دەدى اقان قىلعىنىپ.
— جۇمىسقا دوستىق جۇرمەيدى. دوستىعىمىزعا جۇمىستان تىس ۋاقىت تا جەتەدى. بىلە بىلسەڭ، ءبىز دوس تا ەمەسپىز. ءبىز — كومپانوندارمىز. بولاشاق كومپانوندارمىز. سەن... سەن، ەڭ دۇرىسى، ءبىزدىڭ ارامىزعا كيلىكپە. بۇلدىرەسىڭ. ەلىڭە قايتقانشا ۋاعىزدارىڭ مەن اقىلدارىڭدى قالتاڭا سالا تۇر. امەريكا ەشكىمنەن اقىل سۇرامايدى.
اقان امالسىز باسىن يزەدى. دونالد وتە اۋىر ايتتى، ايتسە دە ءادىلىن ايتتى.
بۇل كىشىلىك ۇنادى ما، دونالد ءسال جۇمساردى. جالپى، جامان بالا ەمەس، تەك قاتال، قاساڭداۋ.
— سەندەردە مەكتەپتە نە ۇيرەتەدى ءوزى؟ اتا-انالارىڭ شە؟
— وتاندى، تابيعاتتى، اتا-انا، تۋىس، ءىنى، قارىنداستاردى سۇيۋگە.
دونالد وڭ جاعىنا قاراپ، مىرس ەتتى. كەكەسىن كۇلكى.
— قولىڭنان نە كەلەدى، بولاشاقتا كىم بولاسىڭ، ءقازىر بىلەسىڭ بە؟ مەكتەپتەرىڭ ونى ۇيرەتە مە؟
— ونى قالاي بىلۋگە بولادى؟— دەدى اقاننىڭ كوزى الايىپ.
— مىنە، مىناۋ ارقىلى بىلەسىڭ...— دونالد قولىن سوزىپ، الاقاندارىن جايدى.— ەڭبەك ارقىلى... مەنىڭ مەكتەبىم — مىناۋ بەنزوكولونكا!
كوزى دوڭگەلەنىپ كەتتى اقاننىڭ.
— بەنزوكولونكا — مەكتەپ؟
— مەكتەپتەن دە ۇلكەن. مەن بەنزوكولونكادا ەڭبەك ەتەمىن. ال ەڭبەك مەن كىممىن، قولىمنان نە كەلەدى، نەگە قابىلەتىم بار، سونى ايىرىپ بەرەدى. كوممەرسياعا ىڭعايىم بار ما، وندا بەنزين ساتىپ باعىڭدى سىنا. تەحنيكاعا ءتاۋىرمىن بە، وندا ساۋلاپ كەلىپ جاتقان اۆتوموبيلدەردىڭ قاي جەرى تۇزىك، قاي جەرى بۇزىق، بىردەن ايىرۋعا ءتيىسپىن. وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسىنا ىڭعايلىمىن، ەر جەتىپ بۇعانام بەكىگەندە، سول جولمەن كەتەمىن. ميستەر بەركلي دە رەدجينالدتى سول ءۇشىن ادەيى بەنزوكولونكاعا قويعان. ءبارىن دە مەكتەپ ەمەس، ەڭبەك ايقىنداپ بەرەدى.
اقان ءتىل قاتقان جوق. نيۋ-يوركتىك اعاسىنىڭ ءبىر ءسوزى ميىنا كىرمەيدى، ەكىنشىسى كىرەدى. دونالد اقاننان ءبىر جاس ەمەس، ون جاس ۇلكەن سەكىلدى. ەرتە ەسەيگەن. بۇل جاقسى ما، جامان با؟
* * *
"امەريكاندار، اسىرەسە، بالالاردى ەڭبەككە تاربيەلەۋگە اسا قاتتى كوڭىل بولەدى. ولار مەكتەپ جاسىنان-اق گازەت-جۋرنال ساتۋ، بەنزوكولونكاعا جاردەمشى، ءۇي قىزمەتشىسى سياقتى جەڭىل-جەلپى جۇمىستارعا ارالاسا باستايدى. ال، مەكتەپتى بىتىرگەسىن كوبىسى اتا-انالارىنان ىرگە ءبولىپ، پاتەر جالداپ، ەشكىمگە ماسىل بولماي، ءوز بەتتەرىمەن تاۋەلسىز ءومىر سۇرە باستايدى".
گازەتتەن
تاڭەرتەڭگى 9. اياقتالماعان حات. اقان...
اقان اتلانتيكانىڭ ارعى بەتىنە، ساعي مەن شاعيعا حات جازىپ وتىر. بۇل حات جەتكەنشە وزدەرى دە الماتى بارادى، كەشە كەشكە پاپاسى: "ءۇش كۇننەن سوڭ موسكۆاعا ۇشامىز" دەگەن. ءبىراق كورگەندەرى مەن تۇيگەندەرى ىشىنە سىيماي بارادى، ونىڭدى تۇستىك برونكستە باسقا بىرەۋگە اقى بەرىپ تىڭداتا المايسىڭ. ال قاعاز ءبارىن كوتەرەدى، قاعاز تۇسىنگىش، ءدال ءقازىر اق قاعاز اقان ءۇشىن دوس، جولداس جانە باۋىر.
كوكەسىنە ايتار ەدى، ونىڭ ۋاقىتى جوق، ساردار اعانىڭ كۇتىم-باعىمى موينىندا. ءقازىر ساردار اعا ەكەۋى ليفتپەن تومەن ءتۇسىپ، ەسىك الدىندا وتكەن-كەتكەنگە قاراپ، اڭگىمەنى وڭدى-سولدى بوراتۋدا. سول سەبەپتى، امال جوق، حات جازىپ وتىر. ءبىر جاعى، كۇندەلىك ەسەپتى. الماتى بارعان سوڭ ءىنىسى مەن قارىنداسىنا وقىپ بەرەدى. كوڭىلى تۇسسە سەرىك پەن سەرەجاعا دا بەرىپ قالۋى ىقتيمال.
"ساعي، شاعي!— دەپ، قاتاڭداۋ باستادى حاتىن. ويتكەنى اعالار قاشان دا قاتال، ءبىراق ءادىل بولۋ كەرەك ءىنى-قارىنداستارىنا.— مامامنىڭ ءتىلىن الىپ جۇرسىڭدەر مە؟ بالمۇزداقتان بالمۇزداق قويماي اسايسىڭدار، ءا؟ بىلەمىن، بىلەمىن، جاسىرماڭدار. كورىپ تۇرىڭدار، ەرتەڭ تاماقتارىڭ ءىسىپ، اۋىرىپ قالاسىڭدار. كوكەم جوق، مەن جوقپىن اقىل ايتاتىن. جالعىز ىلىكتى مامامدى ابدەن باسىنىپ، ەسىرىپ العانسىڭدار انشەيىن".
قاعاز بەتىمەن سىرعىپ كەلە جاتقان قالامى ءمۇدىردى. ءاي، مىناۋ نە ءوزى؟ ءىنىسى مەن قارىنداسىنىڭ ءحالىن سۇراۋ كەرەك قوي الدىمەن. ونىڭ ورنىنا جەر-جەبىرىنە جەتىپ، ۇرسىپ تاستادى. قوي، بولمايدى. بالا بالمۇزداق جەمەي تۇرا ما. ءوزى دە كەزىندە بالمۇزداقتى وڭدى-سولدى اساعان. بارعان سوڭ دا قوس تەنتەككە ۇرسىپ ۇلگىرەر. ەكى كوزى ءتورت بولىپ، بۇل جاقتان جىلى حابار كۇتىپ وتىرسا-ا... اقان اتلانتيكانىڭ ارعى جاعىنان اكىرەڭدەپ، حات جازىپتى! قايت، قاھارىڭنان، اقانجان، ويباي، قايت! ەرتەڭ سەرىك پەن سەرگەي ەستىسە، كۇلكى ەتىپ، تالكەك قىلار. ودان دا وزدەرىنىڭ امان-ساۋ ەكەنىن نەگە جازبايدى؟ ءبىراق... حات جازعان ەكەنسىڭ، سونىڭ ءوزى اماندىق ەمەس پە. ءبىر پالەگە ۇشىراعان ادام حات جازا الا ما. ەكى بىردەي تەنتەككە ول ءجا دەگەن اعا. كوكەسى مەن ماماسىنا: "وسى ەكەۋىنەن كورەسىنى كوردىم. فلوماستەرىم مەن قالامىمدى كەزەك جىمقىرىپ، تۇك قويمايدى. مەن جوقتا داپتەرىمە شيمايلاپ سۋرەت سالىپتى" دەپ، تورساڭداعانى ۇيدە ەكەن. ويلاپ قاراسا، ەكەۋىنە وزىنەن باسقا اقىل ايتىپ، قامقورلىق جاسايتىن ەشكىم جوق. ەندەشە، باتىس جارتى شاردا وتىرىپ، شىعىس جارتى شاردا ۇيقتاپ جاتقان ساعي مەن شاعيعا دۇرسە قويا بەرگەنى نە جورىق؟
"شىندارىڭدى ايتىڭدار، كانە، مامامدى تىڭداماي جۇرگەن قايسىڭ؟" قىزىق-اي، ءا؟ قالامدى قولعا الىپ ەدى، نە كەرەمەتى بار، كىم ءبىلسىن، جازامىن دەگەن مىڭ ءتۇرلى جاڭالىعى جايىنا قالدى، تاعى دا باس سالىپ ءىنىسى مەن قارىنداسىنا ۇرسا جونەلدى.— ديۆان ۇستىندە كوپ الىساسىڭدار، ءا؟ ەدەن دۇرسىلدەپ، استىنداعى كورشىلەر جۇگىرىپ كەلسە قايتەسىڭدەر؟ سەن عوي، ساعي، جىمپيىپ ءجۇرىپ ءبارىن بۇلدىرەتىن. اڭسارىڭ ىلعي دا ورنەككە اۋادى دا تۇرادى، اۋادى دا تۇرادى. ءبىزدى مەنسىنبەي-اق ءوتىپ بارا جاتىرسىڭ بۇل ومىردەن. سوندا اۋىلداعى ءۇي ءۇي دە، قالاداعى ءۇي مولا ما؟"
قالامى قالت توقتادى. وۋ، بۇل بولمايدى! "ءوتىپ بارا جاتىرسىڭى" نەسى؟ سوعۇرلىم ساعي ەرتەڭ ءولىپ قالا ما؟ ىرىمىنىڭ جامانىن-اي، ءا؟ "قالاداعى ءۇيىڭ مولا ما؟" دەپ كىجىنگەنى قالاي؟ جاڭاعىلاردى سىزىپ تاستاپ، "ءبىزدى وسى نەگە مەنسىنبەيسىڭ، قالا دەسە تىجىرىنا قالاتىن نە جىنىڭ بار؟" دەپ جازدى.
"ساعي، سەن شاعيدى ىزالاندىرىپ جىلاتا بەرمە. سەن وكتيابرياتسىڭ، ال وكتيابريات كىشكەنە بالالارعا قامقور بولۋ كەرەك.
شاعي ءالى كىشكەنتاي، سەن ونىڭ جاسىندا ناعىز قازانبۇزار تەنتەك بولاتىنسىڭ. مىسال ەسەپ شىعارا الماي، باسىم قاتىپ وتىر ەدى، تۋ سىرتىمنان كەلىپ، حوككەي تاياعىمەن پەرىپ كەپ قالعاسىڭ. كوزىم الايىپ، تالىپ قالىپپىن".
شۇيدەسى دىڭ ەتە تۇسكەندەي بولدى. الاقانىمەن سيپاپ ەدى، تۋرا ساعيدىڭ تاياعى تيگەن جەر...
"بيىل سەن ءبىرىنشى كلاستى ءبىتىردىڭ. بىلەمىن، اقىلدى بالاسىڭ. بەت الباتى ارسالاڭداپ، شاپقىلاي بەرمەي، كۇندە كەشكە قارىنداسىڭا ەرتەگى وقىپ بەر. اعالى-قارىنداستى بولىپ، باس ءتۇيىستىرىپ وتىرىپ نەگە ەرتەگى وقىماسقا؟ كەزىندە ەكەۋمىز دە سويتكەمىز..."
مىرس ەتىپ كۇلدى. وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي عىپ وتىرىك جازدى... قايداعى باس ءتۇيىستىرىپ وتىرعان! ساعي تالايدى وقىتار! قايتا مۇنىڭ ەرتەگى كىتابىن جىلاپ-سىقتاپ تارتىپ الىپ، سودان سوڭ بۇرىشقا بارىپ، تەرىس قاراپ ءوزى وقيتىن. اقانعا: "ساعان جالىنسام ەندى! مىنە، مەنىڭ ءوزىم دە وقي الامىن!" دەپ، قىر كورسەتكەنى. ءبىر جولى تۋ سىرتىنان باسپالاپ بارىپ ەدى، اۋزىن باسىپ، مىرسىلداپ كۇلىپ جىبەردى: ءىنىسى كىتاپتىڭ سۋرەتتەرىن توڭقايتىپ، تەرىس قاراتا ۇستاپ "وقىپ" وتىر...
قوي، نيۋ-يوركتە وتىرىپ الماتىدا جۇرگەن ءىنىسىنىڭ شاڭىن قاقپاي-اق قويسىن. ول شىركىن: "اقان اعا امەريكادا، كىل مافيانىڭ ورتاسىندا نە ىستەپ ءجۇر ەكەن، قاسىندا مەن دە جوق كومەكتەسەتىن!" دەپ، ىشتەي ۋايىم جەپ جۇرگەن شىعار.
قالامى اق قاعاز بەتىمەن جورعالاي جونەلدى.
"سەن دەگەن، ساعي، وتە اقىلدى بالاسىڭ! ءوزىڭ ونى بىلە دە بەرمەيسىڭ. كوكەم، مامام، مەنىڭ ءتىلىمدى الىپ جۇرسەڭ، ءتۇبى سەنەن مىقتى پيونەر شىعا ما دەيمىن. وسىنى ۇمىتپاعىن. ال، شاعي...— دەگەنگە كەلگەندە جازۋلارى الاي ءبىر، بىلاي ءبىر كەتىپ، كوزگە قيقى-جيقى بولىپ، بۇزىلىپ سالا بەردى.— ساعي، شاعي، سەندەردى ساعىندىم!" قالامىن ۇستەل ۇستىنە دومالاتىپ تاستاي سالىپ، ورنىنان تۇرەگەپ كەتتى. كوز اياسى اشىپ بارادى. كىرپىگىنىڭ ۇشىن سۇق ساۋساعىمەن قاعىپ تاستاپ ەدى، دىمقىل ەكەن. اشىق تۇرعان بالكونعا شىقتى.
...تۇستىك برونكستىڭ جەتى-سەگىز، ون قاباتتى قوجالاق ۇيلەرى ساتىلاپ بارىپ، اسپانمەن تىلدەسكەن ءزاۋلىم مانحەتتەنگە جەتە جىعىلىپتى. ۇزاق تا قۋاتتى سارىن ەستىلەدى ول جاقتان؛ مىڭداعان ماشينالار گۇرىلدەيدى، سوزاقتاي شىققان سيگنالدار... بەينەبىر الىپ ۇيلەردىڭ اراسىنا مىڭ ارىستان، ءجۇز جولبارىس جاتىپ الىپ، قۇيرىقتارىمەن جەر سابالاپ، ايبات شاقىرىپ، اقىرىپ-باقىرىپ جاتقانداي...
كارى زاڭگى — نەگر مىج-مىج قالپاعىن باسا كيىپ، ءىلبي باسىپ بارادى. جۇمىسسىز... كۇندەگى تىرلىگى وسى — تاڭەرتەڭ باسى اۋعان جاققا كەتەدى. كۇنى بويى نە تىندىراتىنىن قايدام، كەشكە قاراي سەندەلەكتەپ قايتادى، قارسى بەتتەگى ەسىك-تەرەزەسى ۇڭىرەيگەن بيىك ۇيگە كىرىپ كەتەدى. دونالد: "ورتالىق پارككە بارىپ، ورىندىققا قيسايىپ، كارى سۇيەگىن كۇنگە قىزدىرادى، ول جەردە پوليسەي مازالامايدى. تاپقان-تايانعانىنا اۋقات، سىرا-پىرا ىشەدى" دەيدى. ونىسى راس. كەي كۇنى اياعى اياعىنا شالىنىسىپ، وز-وزىمەن "اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ" بارا جاتادى. بارىنەن ايرىلعان — جۇمىس، باسپانا، سەميا... بۇعان قالعانى — تەك ۋايىم-قايعى...
بالكون، بالكونعا ىلىنگەن كىر سارتىلداپ جەلپىلدەيدى. ورتاداعى كىشكەنتاي الاڭقايدا فۋتبول دوداسى قىزا تۇسكەن. سارى باس، كومىردەي قارا باس، كوپەنەك-كوپەنەك كوفە تۇستەس باس، نە كەرەك، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنىڭ باسى مەن شاشى وسىندا. تۇستىك برونكستە فۋتبول — ەڭ ارزان ويىن. توپتى بالانىڭ ورتاسىندا ءبىر تەڭبىل دوپ: قوتان ورنىنداي الاڭعا جينالىپ، كونسەرۆ قالبىرلارىمەن قوس قاقپانى بەلگىلەپ جىبەرسەڭ ءبىتتى، قىزىق تا، شىجىق تا وسىندا.
حاتقا قايتا ءۇڭىلدى. ءىنىڭ مەن قارىنداسىڭدى تىم-تىم جاقسى كورسەڭ، ءتۇبى ءبۇلدىرىپ تىنادى ەكەنسىڭ. كورمەيسىڭ بە، نيۋ-يوركتىڭ جاڭالىقتارىن جىپكە تىزەمىن دەپ قولىنا قالام الىپ ەدى، ايشىلىق الىس جەردەگى ساعي مەن شاعيعا جىن ۇرىپ كەتكەندەي ۇرسا جونەلىپتى.
قۇرىسىن، مۇنداي حاتتى جازباي-اق قويسىن. حاتسىز دا ساعي مەن ءىىىاعي مۇنىڭ ولاردى ساعىنىپ جۇرگەنىن بىلەدى.
* * *
"نيۋ-يوركتىڭ جۇرەگى — مانحەتتەن ارالى. ۇندىستەردىڭ تىلىنەن اۋدارعاندا "ءدوڭ ارال" دەگەن ءسوز. كەزىندە، ياعني 1926 جىلى ۆەست — ينديا كومپانياسىنىڭ ديرەكتورى پەر مينيۋي ارالدى ۇندىستەرگە 24 دوللاردىڭ شىنى سىرعا، القاسىن بەرىپ، ساتىپ العان. نيۋ-يورك بەس اۋداننان تۇرادى. ەڭ ۇلكەنى — مانحەتتەن، ول اۆەنيۋ — كۆارتالدارعا جانە ستريتتەرگە — كوشەلەرگە بولىنگەن. مانحەتتەننىڭ تۋرا ورتاسىندا بۇكىل الەمگە ايگىلى ورتالىق پارك — سەنترال پارك بار. ونىڭ كولەمى 336 گەكتار، ورمان، كول، جارتاستار تابيعي قالپىندا ساقتالعان. ۇلتتىق تاريحي ەسكەرتكىش بولىپ سانالاتىن سەنترال پاركتىڭ جوباسىن وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا فرەدەريك ولمستەد جانە كالۆەرت ۆو جاساعان..."
ۇلكەن سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنان
تاعى دا الماتى مەن اۋىل، كوكەسى، ماماسى،
اتاتايى مەن اجەتايى، اقان، ساعي مەن شاعي!
ەھە-ھە، اقاننىڭ بۇل ومىردە كورمەگەن قورلىعى جوق. جالپى، ەسىڭ بار بولسا، ءبىر ءۇيدىڭ تۇڭعىشى بولا كورمە! ءتۇڭعىش دەگەن اش پالەدەن قاش پالە. بالالاردىڭ ەن كىشىسى — كەنجەباي بولعانعا نە جەتسىن!
اتتەڭ، ءومىر شىركىن دەگەنىڭە كونە بەرمەيتىن تىم-تىم قاتال. قۇرامىسوۆتار شاڭىراعىنىڭ تۇڭعىشى — اقان، ال، ىستەرىڭدى ىستەپ ال! الاي بۇلقىن، بىلاي بۇلقىن، ءبارىبىر، ساعي مەن شاعيعا اعا بولاسىڭ. شاعيدى قويشى، ءوزى كىشكەنە، ءوزى سونداي، سونداي سۇيكىمدى. اقان كورەسىنى ساعيدان كوردى.
ونىڭ بىلەتىنى — تارتىپ الۋ. اۋەلى اقاننىڭ ءسابي كەزىنەن جيناعان ويىنشىقتارىن تارتىپ الدى. قىس كەزىندە اقاننىڭ استىنداعى شاناسى انشەيىن وز-وزىنەن ىنىسىنە اۋىسا كەتتى.
باسقاسىن قويا قويشى، ساعي بالا اقاننىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، اۋىلداعى اتاسى مەن اپاسىن تارتىپ الدى!
ەرتە، ەرتەدە كوكەسى مەن ماماسى ۇيلەنىپ وقۋ بىتىرگەسىن، الماتىعا جۇمىسقا قالىپتى. جىل وتكەندە، باقىرىپ-شاقىرىپ اقان دۇنيەگە كەلەدى. ول كەزدە پاتەر جوق، ەكەۋى جاس بالانى باعا الماي، اۋىلداعى اجەسى مەن اتاسىنا اپارىپ تاستايدى. اقان ەكى جاسقا دەيىن ورنەكتە باعىلىپ-قاعىلىپ، مايراعاي دا تايراعاي ءومىر ءسۇردى. كوكەسى مەن ماماسى پاتەر الا سالىسىمەن، اقان قالاعا قايتتى. ساعي ەدەل-جەدەل دۇنيەگە كەلدى. جاسقا تولماي جاتىپ، ول دا اقان سالعان قاسقا جولمەن اۋىلعا، اتاتاي مەن اجەتايعا جونەلدى. ويتكەنى ماماسى جۇمىسقا شىعۋ كەرەك. ودان ارى شاعي دەگەن سۇيكىمدى قىز بالا روددوم دەپ اتالاتىن "دۇكەننەن ساتىپ الىندى"، ول دا قاز-قاز باسىپ، بالالار باقشاسىنا باردى. سوندا عانا كوكەسى مەن ماماسى ساعيدى الىپ قايتۋ ءۇشىن ورنەككە جول تارتادى. سەبەبى ساعي مەكتەپكە بارۋ كەرەك.
الماتىلىقتار قورجىندارىن ارقالاپ، سومكەلەرىن سۇيرەتىپ، ۇي-ورمانىمەن سالەم بەرىپ كىرىپ بارسا، اتاتاي مەن اجەتاي ەرىندەرىن قۇر جىبىر ەتكىزەدى دە قويادى. كۇيەۋ بالاسى مەن قىزىنىڭ ماڭدايىنان اعاش قۋىرشاق وپكەندەي كوڭىلسىز يىسكەيدى.
اقان:
— اتا-وۋ! اجە-وۋ! مەن سەندەرگە ءۇندى ءشايىن اكەلدىم، مىنە، مىنە!— دەپ ەدى، وعان دا جىبىمەدى. بۇرىنعىداي اينالىپ-تولعانىپ، ۇستىنە تۇسە قالۋ جوق: "اكە-شەشەڭ، انە، سولارعا بارىپ ەركەلە!" دەگەندەي، سىرت اينالىپ، ءۇي شارۋاسىمەن كۇيبەڭدەپ كەتتى.
كوپ ۇزاماي داستارقان جايىلىپ، بۋى مەن ءيىسى بۇرقىراعان ءۇندى ءشايى قۇيىلدى. قوس قارت ەرىندەرىن جىپتەي جىمقىرىپ، ءتىس جارمادى، ءبىر نۇكتەگە تەسىلگەن كۇيى قويىلعان سۇراققا تاق-تۇق، تام-تۇمداپ جاۋاپ بەرەدى، سونىمەن ءتامام.
ساعيىڭ بۇرىن اي-شايعا قاراماي، قورجىن، سومكەگە تىكە قول سالاتىن. بۇل جولى ول جوق. ۇشەۋى سوناۋ الماتىدان وعان ۋكول سالۋعا كەلگەن دوعدىرداي-اق ەرنى تومپايىپ، قاشقاقتاي بەرەدى. اكەسى مەن شەشەسىنىڭ الىپ كەلگەن جىلتىر جەز پورتفەلى، قالام-قارىنداشى، تاعى باسقا اساي-مۇسەيىنە قىزىقپادى. اتاسى مەن اجەسى تۇرسا، ەتەگىنە وراتىلادى، وتىرسا، ارقاسىن قالقالاپ، سول ءبىر بەرىك قورعاننىڭ ارعى جاعىنان، "ءقاۋىپسىز ايماقتان" ۇشەۋىنە ءۇنسىز سىعالاپ قارايدى. ۇلكەن وزگەرىس، ۇلكەن سۋىنۋ بايقالعانداي.
ءسوزدىڭ اشىعى كەرەك، كوكەسى مەن ماماسى يەسىز بوتەن ۇيگە باسا-كوكتەپ، رۇقساتسىز كىرىپ كەلگەندەي قىبىجىقتاي باستادى.
قالانىڭ ءار ساعات، ءار مينۋتى ساناۋلى، جۇمىس ءتارتىبى قاتال، توق ەتەرى، ەرتەڭ استاناعا قايتۋ كەرەك. اكەسى مەن شەشەسى اۋلانىڭ ءبىر بۇرىشىنا بارىپ، سىبىر-كۇبىر، سىبىر-كۇبىر... اقان ماماسىنىڭ: "جوق، جوق، الىپ كەتەمىز بالانى، دۇرىس تاربيە بولمايدى بۇل جەردە، شاڭ-توزاڭ، اۋىلدىڭ بۇزىق بالالارى، قايدان تاربيە!" دەگەن ءسوزىن شالا-شارپى ەستىدى.
ساعي ەل جاتار كەزدە كورشى بولمەدەگى قارتتاردىڭ قوينىنا قويىپ كەتتى. اقان دا وسىندا، جەتىم بالاداي سوناۋ بۇرىشتاعى توسەكتە تىمىرايىپ ءۇنسىز جاتىر. اجەسى ساعيدى: "كرەلكىم مەنىڭ، قارا پۇشىعىم مەنىڭ!"— دەپ، ەركەلەتىپ قويادى. "كرەلكىسى" نە دەسە، كادىمگى گرەلكا، سۋىق تيگەندە ىستىق سۋ قۇيىپ، و جەر، بۇ جەرگە باساتىن رەزينا قاپشىق ەكەن. ساعيىم سوندا كەمپىر-شالدىڭ ءبۇيىرىن جىلىتىپ جۇرگەن گرەلكاسىنا اينالىپتى. و، پالەن!
ابدەن تىراڭداعان "كرەلكى" بالا ءبىر ۋاقتا:
— اجە-وۋ!— دەپ سوزىپ سالدى.
— و نە، قۇلىنىم؟
— ماما بەرشى!
— ونى قايتەسىڭ؟
— يىسكەيىن.
اتاسىنا ءتىل ءبىتتى سول ەكى ارادا.
— بەر ەندى بالاعا... ۇيقىسى كەلمەي جاتىر...
مانادان بەرى ونسىز دا: "وگىزدەي بولىپ ۇلكەن كىسىلەردىڭ قوينىندا جاتقانى نەسى؟ ۇيالمايدى ەششە!" دەپ، ءارى ىزالانىپ، ءارى قىزعانىپ جاتقان اقان ەكى ۇداي. ەرتەڭىندە بىلسە، تۇسىنبەيتىن تۇگى جوق، ساعيەكەڭ ءسابي كۇنىنەن اجەسىنىڭ ومىراۋىن يىسكەپ ۇيىقتايدى ەكەن. بۇزاۋ، ناعىز بۇزاۋ، ودان باسقا نە دەيسىڭ.
ەرتەڭىندە ءسوز قىسقا بولدى.
كوكەسى ۇستەل شەتىندە ءتاپ-تارتىپتى بوپ مونتيىپ وتىر. اتاسى مەن اجەسى شايلەرىن سوراپتاپ، ەكى كوزىن بوساعادان ءبىر السايشى. ءالقيسسانى شەشەسى باستادى. كوكەسى ىلعي دا مۇنداي داۋ-داماي شاتاق شارۋانى شەشەسىنە ىسىرا سالادى. مامالارى كەزىندە ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن، ءوزى ورىس ءتىلىنىڭ مامانى، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، بەلىنەن باسىپ، تۋرا تارتا بەرەدى. ءارى كوكەسى بۇل ۇيگە كۇيەۋ بالا، ادەپ كەرەك، ءتارتىپ كەرەك.
— پاپا، ماما! داستارقان شەتىن وتىرىك شۇقىماي، بەرى قاراڭدار!— سالعان بەتتەن ەڭىسكە سالسا توسكە وزدى ماماسى.— ءبىز ساعيدى الىپ كەتەمىز. بەرسەڭ قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان!— دەپ، وتتىڭ باسىن سابالاي جونەلدى.— ءبارىبىر دۇرىستاپ وقىتا المايسىزدار! كونترول جوق، باقىلاۋ جوق.— ماماسى اپاش-قۇپاشتا "كونترول" مەن "باقىلاۋ" ەكەۋى ءبىر ءسوز ەكەنىن ۇمىتىپ كەتىپتى.— دالا بەزىپ، قاڭعىپ كەتەدى، ەتو ۋج توچنو!
ەكپىنىنەن ءۇي جىعىلاتىنداي بۇل سەرپىنگە كوكەسى شىدامادى، قالتاسىنان شىلىم سۋىرىپ، اۋىز ءۇي كەتتى.
— قالادا بالا راسپيسانيەمەن تۇرادى، رەجيممەن اس ىشەدى. مۇعالىمدەر دە شەتىنەن گراموتنىە، ۋ ۆسەح ۆىسشەە وبرازوۆانيە. پوكوروچە، مەكتەپتە دە وقيدى، مۋزىكالنايا شكولاعا دا بەرەمىز.
ءناتى جۇمساق اتاسى:
— جاس بالانى بىردە قالا، بىردە دالا سۇيرەتىپ، بۇل نە ەتكەندەرىڭ؟— دەپ، جىلى جۇمساقتاي بەرىپ ەدى، اجەسى ەتەگىنەن باسىپ قالدى.
— تەك وتىر، شال! بۇگىندىك بىزگە قالعان ءسوز جوق.— قايىڭنىڭ بەزىندەي قاتىپ-سەمىپ قالىپتى.— بالا سەندەردىكى. بارسا، الا بەرىڭدەر!— دەپ، توبەسىنەن توق ەتكىزدى. كەسەسىن بەس ساۋساعىنىڭ ۇشىندا ويناتىپ، ءلام-ميمسىز وتىر. اجەسى مەن ماماسىنىڭ مىنەزى ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقساس — شاتاق!
جۇدىرىعىنا وتىرىك جوتكىرىنىپ، اكەسى ۇيگە كىردى.
— ساعي قايدا؟— دەپ شانشىلدى ماماسى قوساعىنا.
جاڭا عانا اجەسىنىڭ وڭ قولتىعىنىڭ استىنان سىعالاپ قاراپ وتىرعان بالا — شپانسكيي!
ساعي جوق! ۇرىم-بۇتاعىمەن ورە تۇرەگەلىپ، سىرتقا قوتارىلا شىقتى. اتاتاي مەن اجەتاي عانا نە اسپايدى، نە ساسپايدى. ءبارى ەتەكتەرىنە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ اۋلانى، بۇزاۋ قورانى ءتىنتتى. جەل ۇشىرىپ اكەتكەندەي ءىزىم-قايىم. دۇركىرەپ كوشەگە شىقسا... بۇلار قالادان اكەلگەن باشماعىنىڭ كاۋچۋك تابانى اعاراڭداپ، ساعيىم ءمۇيىستى اينالا زىتىپ بارادى. ارتىنا ءالسىن-الى قاراپ قويادى.
— ساعي! توقتا!
— كەتتى! ويبۋ، كەتتى!
— اۆتوبۋستان كەشىگەمىز.
— ءوي، مىنا بالا تىڭداي ما ءوزى؟
ساعي مۇنى قىستىرمادى، شاڭىن ءار مۇيىستەن ءبىر بۇرق ەتكىزەدى. اتاسى مەن اجەسى تاياقتى بەلدەرىنە كولدەنەڭ ۇستاپ، ارتتا جىبىرلاپ كەلەدى.
— فەرماعا تارتتى!
— اۋ، اقان، ۇستا اناۋ ءپاتشاعاردى!— دەپ، ءۇن قوسقانسيدى. ساعيدى كىنالاۋ ەمەس، قايتا قوشتاپ كەلە جاتقانداي داۋىستارى السىرەپ شىعادى. "العان بەتىڭنەن جارىلقاسىن! ساسپا، الدى-ارتىڭا قاراماي قاشا بەر!" دەيتىندەي. اقان سوڭىنا ءبىر قاراعاندا كورىپ قالدى: اپاسى قولىن العا سەرمەلەپ كەلەدى. سوندا بارىپ، اقان ساعيدىڭ ارتىنا نەگە جالتاقتاپ قاراي بەرەتىنىن ۇقتى. قۋىن-اي، اجەسى مەن اتاسىنىڭ! قىر جەلكەدە جىبىرلاپ كەلە جاتىپ، نەمەرەگە "سيگنال" بەرىپ، قاشىپ تىعىلاتىن جەرىن نۇسقاپ، ءجون-جوبا كورسەتىپ كەلەدى ەكەن-اۋ!
ال اۋىزدارىمەن:
— اپىر-اي، جەلاياعىن-اي! كەتتى عوي يت ولگەن جەرگە، جەر تۇبىنە!— دەپ، وتىرىك كۇيىنەتىنىن قايتەرسىڭ.
ساعيىڭ قۇلدىراڭداپ قاشقاننان قاشىپ وتىرىپ، اۋىل سىرتىنداعى قالىڭ شيگە سىپ بەردى. تەڭىزدەي تولقىعان كول-كوسىر اقباس شيدەن كىشكەنە بالانى ىزدەدىڭ نە، مايا اراسىنان ينە ىزدەدىڭ نە، ەكى ەسەپ، ءبىر قيساپ. بالا سول كەتكەننەن مول كەتتى. ءبىر توپ ادام اي-كۇننىڭ امانىندا ەكى وكپەلەرىن سوعىپ، ايدالادا قوڭىز تەرىپ قالدى.
ۇشەۋى كەشكى اۆتوبۋسپەن قالاعا قۇر قول قايتتى.
مامالارى ايتپايدى، ايتسا قايتپايتىن، ءبىر بەت، وجەت، كەلەر اپتادا الىستاعى اۋىلعا بىلەگىن سىبانىپ جالعىز اتتاندى. نە دەگەنى، ساعيدى قالاي قولعا تۇسىرگەنى بەلگىسىز، قاس قارايا ەكى كوزى دومبىعىپ ىسكەن بالانى دەدەكتەتىپ جەتەلەپ كەلدى.
وي، ساعي ما، ساعيدىڭ قاشان قالاعا ءسىڭىپ كەتكەنشە ىستەمەگەنى بار ما.
حوش، سونىمەن ساعي قالادا... جامان ءتۇس كورىپ، ياكي سول تۇستەن وسى جاڭا شوشىپ ويانعانداي ءبىر مەڭىرەيۋ بار. ءبارى دۇرىس — تاڭەرتەڭ تۇرادى، كيىنەدى، جۋىنادى، اسىن ىشەدى، تەرىس قاراپ توڭقيىپ وتىرىپ، ساباعىن پىش-پىش قارايدى. تىكەلەي قاداپ سۇراق قويساڭ، ەرنىن جىبىرلاتىپ جاۋاپ بەرەدى. سىلقىلداپ ارەڭ سوعىپ تۇرعان اتامزامانعى ەسكى قابىرعا ساعاتى سياقتى ەش ىنتاسىز، سالعىرت، سايابىر.
ماماسى:
— بۇل بالاعا نە بولعان؟ سولبىرەيگەن تۇرىنە قاراپ، نەرۆىم كەلەدى. ءبىزدىڭ تۇقىم مۇنداي ەمەس ەدى. ءاي، پاپاسى، بۇل سەندەردەن جۇققان كەسەل...— دەپ، كوكەسىنە تيىسىڭكىرەيدى.
توق ەتەرى، ساعي قالادا تەك "وقۋ ءۇشىن" ءجۇر. اتاسى مەن اجەسى سولاي ۇعىندىرىپ قويعان. مەكتەپ بىتىرگەسىن، يت بايلاسا تۇرعىسىز قالادا ءبىر كۇن توقتامايدى، دەرەۋ اۋىلعا سىزادى. ەرەسەك قۇرامىسوۆتاردى ءولىپ بارا جاتسا دا "كوكە"، "ماما" دەمەيدى. تەرىس قاراپ، قولىمەن بۇركەپ وتىرىپ، اۋىلداعى "تۋعان اكە-شەشەسىنە" شۇقىنىپ، حات جازادى. نە جازدى، ايتپايدى، كۇنارا بارىپ جاتقان حاتتان نە وقيدى، اۋىل دا اۋىز اشپايدى. ورىسشا ايتقاندا، "سەكرەت فيرمى"...
كوكەسى:
— Aت اينالىپ قازىعىن تابادى، ەسەيگەن سوڭ ءبارىن ءوزى تۇسىنەدى،— دەپ، مۇرتىنان كۇلەدى.
مامالارى امالسىز:
— مۇنى بىلگەندە باياعىدا اۋىلعا اپارماس ەم. اۋزىممەن تىستەپ، ارقاما سالسام دا ءوزىم باقپايمىن با، شال-كەمپىرگە دە وبال. يىستەرى ءسىڭىپ قالعان عوي ساعيعا. نەمەرەنىڭ ءجۇزى ىستىق،— دەيدى.
* * *
"بالالىقتىڭ نە ەكەنىن شال بولعان كەزدە بىلەرسىڭ..."
اتانىڭ اڭگىمەسىنەن
تاڭەرتەڭگى 10. اقان، دونالد،
رەددي. كوكي، تولىق پوليسەي
اقان ءالى دە بالكوندا. كوزى نيۋ-يوركتىڭ كوشەسىندە، كوڭىلى — الماتىدا.
شاعيدى قايدام، ساعي ءقازىر اۋىلدىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، ءايدا، بۇرقىلداتىپ ءجۇر. ول شىركىن تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىمەن اتلانتيكانىڭ ارعى بەتىنە ەتىپ كەتكەن اعاسىن ويلاي ما، جوق پا؟ ءاي، قايدام! ولار سول مينۋتتا نە كورىپ تۇر، سونى ويلايدى. الما، كامپيت، بالمۇزداق تۇرعاندا اعا-جاعا سياقتى كاكىر-شۇكىردى ءقايتسىن!
الماتىنىڭ كوك بازارى بۇل كۇندە گۋ-گۋ. ەرتە پىسەتىن اسحانالىق المالار بالانىڭ بۇيرەك بەتىندەي تومپايادى. اناۋ شەتتە جەر بۇلدىرگەن دە كوزدىڭ جاۋىن الىپ، جايناپ تۇرۋى... ال، توشالا، قىزىل توشالا شە؟ تىسىڭمەن باسىپ قالساڭ، بىرت ەتىپ، قان قىزىل ءسولى ءتىل ۇيىرەتىن قىزىل توشالا!
مەدەۋ مەن كوكتوبە دە ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەيدى — اۋىلدان قىدىرا كەلگەن ۇلكەن كىسىلەر، اتالار، اجەلەر، ابيتۋريەنتتەر... سەرىك بولسا، اۋىلدا اتقا ءمىنىپ، تەر ءيىسى اڭقىعان جالىنا بەتىن كومىپ، ارلى-بەرلى ىزعىتىپ شاپقىلاپ ءجۇر. اتاسى — وردەندى جىلقىشى. ال، سەرگەي كراسنويارسكىگە بارىپ، اق ەزۋ، اق كوبىك تەنتەك انگاراعا قارماق سالادى، حاريۋس اۋلايدى. ناعاشىلارى سوندا ايۋ، قاسقىر، بۇلعىن، بۇلانداردى الىستان قورىپ، سولاردىڭ باس اماندىعىن باعاتىن ورمانشى.
...كوڭىلى بۇزىلىپ، بالكوننىڭ بولمەگە كىردى. ءبىر بولمەلى تاقياداي ءۇي... ساردار اعا وسى پاتەرگە ايىنا ەكى ءجۇز دوللار تولەيدى. ءبىر دوللار بىزدىڭشە 180 سوم شاماسى. مۇنىڭ قاي جەرى ەكى ءجۇز دوللار، اقان ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، ميى جەتپەدى. اقاندار، ماسەلەن، الماتىداعى ءتورت بولمەلى پاتەرىنە، ەلەكتر قۋاتىن قوسقاندا، نە بارى جيىرما بەس سوم تولەيدى. ياعني نيۋ-يوركتەگى ءبىر بولمەلى پاتەردىڭ نارقىنان سەگىز-ون ەسە از. ايى ەكى ءجۇز دوللار پاتەردىڭ قابىرعالارى ايعىز-ايعىز كىر. لينولەۋم ەدەن جەمتىرلەنىپ، جەلىمى اجىراي باستاعان. بۇل پاتەردىڭ ەسىگى ەش جەردە جوق عاجاپ ەسىك. مۇمكىن، بۇكىل الەمدە ءبىر-اق دانا بولۋى. اشىپ-جاپقانشا قارا تەرىڭ شىعادى. كوسەۋدەي ۇزىن شپينگالەتپەن ىشتەن بەكىتىلەدى. ىلمەكتى شىنجىر مۇنىڭ ۇستىندە. ءاستىلى-ۇستىلى ەكى قۇلىپ جانە بار. ساردار اعا كىرگەن-شىققان سايىن وسىنىڭ ءبارىن سالدىرلاتىپ-كۇلدىرلەتىپ جابادى. قالاي جالىقپايتىنىنا، زەرىكپەيتىنىنە تاڭ قالاسىڭ. "قاراعىم، ەكى شوقىپ، ءبىر قارا، ءبارىن قىمتاپ، جابا ءجۇر" دەپ، اقاننىڭ قۇلاق ەتىن جەپ قويدى. اقان، ازىرگە، وبالى نە كەرەك، "ەكى شوقىپ، ءبىر قارايدى". ويتكەنى اعاسىن تۇسىنەدى.
وسى ۇيگە سوڭعى بەس جىلدا ەكى رەت ۇرى ءتۇسىپتى. الاتىن دانەڭە جوق، ەڭبەكتەرى ەش بولىپ، قۇر قول كەتسە كەرەك.
ساردار اعا بۇل دۇنيەگە سەسكەنە، ۇركە قارايدى. ۇيقىعا سۇمدىق سەرگەك. كوكەسى، نە اقان ءتۇن ىشىندە ۇيقىسىراپ ويانسا، ياكي شولدەپ، سۋ ىشكىسى كەلىپ اس ۇيگە بەتتەسە، ساردار اعانىڭ ەسكى ديۆانى قولما-قول "ءتىرىلىپ"، سىقىر ەتە قالادى.
— ساردار اعاڭ سوعىسقا قاتىسقان، كونتۋزيا العان. سودان قالعان ۇرەي،— دەيدى ەرتەڭىندە كوكەسى.
— قاي سوعىسقا؟ قاشان؟
— قانشا سوعىس بار ەدى؟ كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىنا...— دەي بەردى دە، ءسوز اياعىن جۇتىپ جىبەردى.
— ەمدەلمەي مە؟
— ونى ءوزى بىلەدى...—"ەندىگىڭ ارتىق ءسوز، توقتاي قال" دەگەندەي كوكەسىنىڭ قاباعىنا كىربىڭ كىردى.
دونالد — داۋرەن كىرپياز، سىرداڭ. ساردار اعانىڭ جالعىزى ەمەس، وسى ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىن جالداپ تۇرىپ جاتقان پاتەرشىدەي ساياق. تاڭەرتەڭ تۇرادى، كوفە ىشەدى، سەندۆيچىن — بۋتەربرودىن جەيدى، بەنزوكولونكا كەتەدى، قاس قارايا نەمەسە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا قاباعى كىرتيىپ، شارشاپ ورالادى. قايدا، نە ىستەپ ءجۇر، ول ايتپايدى، ساردار اعا سۇرامايدى. اكەسىمەن از سويلەسەدى، وندا دا كۇندەلىكتى تىرشىلىككە بايلانىستى "ءيا"، "جوق". ەكى كۇننىڭ بىرىندە جوعالىپ كەتەدى. اقاندارمەن اقار-شاقار ارالاسا المادى. "كەلسەڭدەر ءتور انە، كەتسەڭدەر جولدارىڭ انە!" شاماداعى سامسوز، سالقىن كەيىپ. سەرىگى، دوسى، سىرلاسى —"شارپ" ماگنيتوفونى. تىڭدايتىن انشىلەرى ساناۋلى — ەلۆيس پرەسلي، مايكل دجەكسون، مادوننا. سۋرەتتەرىن تۇسكيىز ورنىنا ءىلىپ تاستاعان. اسىرەسە، ەلۆيس پرەسلي دەسە شىعاردا جانى باسقا. ول كىسى ون شاقتى جىل بۇرىن ءولىپ قاپتى. بىلتە-بىلتە شاشى كوزىن جاۋىپ، الەمدە نەشە ءتۇستى شۇبەرەك بولسا، سونىڭ ءبارى ۇستىندە.
ايدالاداعى اق وتاۋ، اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋ قىزىق بالا.
بۇگىن تاڭەرتەڭ:
— تۇسكە تامان بەنزوكولونكاعا كەلەرسىڭ. جۇمىستان كەيىن قالانى ارالاتايىن،— دەدى باسقا جاققا قاراپ تۇرىپ.
...ەسىكتى ەكى كىلتپەن جاپتى، سىرتقا شىقتى. كىلتتى شىعار اۋىزدىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان بەس بيەنىڭ ساباسىنداي باقا كوز نەگر ايەلگە تاپسىردى دا، مانحەتتەنگە بەتتەدى. ودان مەتروعا ءتۇسىپ، قالا شەتىنە كەتەدى. بەنزوكولونكا ارعى جاعىندا ءتيىپ تۇر. ساردار اعاسى مەن كوكەسى كورىنبەيدى. جاقىن ماڭداعى قۋىس كوشەلەرگە ءتۇسىپ، سەرۋەندەپ جۇرسە كەرەك.
تۇستىك برونكستەن ءوتىپ، گارلەمگە ەندەپ كىردى.
قوقىس جاشىكتەرىنىڭ تۇسىنان تىنىس الماۋعا تىرىسىپ، جەدەل ءوتىپ كەتتى — سوڭعى ەكى كۇن بويى تازالانباعان. قالانىڭ مۋنيسيپاليتىنە قاراستى كوشە سىپىرۋشىلار، قوقىس تازالاۋشىلار جالاقىعا ريزا بولماي، ەرەۋىل ۇستىندە. مۋنيسيپاليتەت وكىلدەرى بۇگىن تاڭەرتەڭ تۇنجىر قاباق، شالبار بەت، اۋرۋ ادامداي ءبىر بەيشارالاردى تاۋىپ اكەلىپ ەدى، ەرەۋىل جاساۋشىلار جولاتپاي قۋىپ تاستاپتى. سويتسە، ولار ومىردەن ابدەن تورىققان، قورىققان الكوگوليك، ناشاقورلار ەكەن. جاشىك توڭىرەگى كارتون، ءتۇرلى قاعازداردان اياق الىپ جۇرگىسىز. اندا-ساندا جان بىتكەندەي سىتىر-سىتىر قوزعالىپ قويادى: قولتوقپاقتاي كوپەك يتتەر مەن وقتاۋداي توق مىسىقتار تاماق قالدىقتارىن جاۋكەمدەپ جاتىر. باسقانى قايدام، گارلەمنىڭ يت-مىسىقتارى ومىرگە ءدان ريزا: قاشاندا مۇرتتارى مايلانىپ، جۇندەرى جىلتىراپ جۇرەدى. شوقپىت-شوقپىت ءبىر كارى كەمپىر، الدە شال، قوقىس جاشىگىن شۇقىپ، سەللوفان قاپشىققا تەرگەنىن سالادى. كور-جەرى ارتىلعان كوتەك ارباسى قاسىندا. پاناسىز، ۇيسىز-كۇيسىز قاريانىڭ بار بايلىق-شايلىعى، باسپاناسى سول قول اربا.
ءۇي-ۇيدىڭ باسپالداعىندا جاعالارىنا باستارىن تىعىپ، قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعاندار ءبىر قاۋىم. گازەت جىرتىندىلارى ءار جەردە اعاراڭدايدى. اينەكسىز تەرەزەلەر توبەدەن ۇڭىرەيە تونەدى. ءبىرازى ءتۇرلى ءتۇستى سەللۋلويد تاقتايلارمەن بەكىتىلگەن. مۋنيسيپاليتەتتىڭ "ۇيالعان تەك تۇرماس" دەگەندەي، كوز الداعانى. ءتۇن بالاسىندا مۇندا جارىق جانبايدى. كەۋدەسىنە جانى بار ادام كوشەگە باستى شايقاپ-شايقاپ، اينالانى بايقاپ، بايقاپ شىعادى. ال، الكاگوليكتەر مەن ناشاقورلار — پىشەن! پوليسەيلەر بۇل ايماقتا كۇندىز قولدارىن رەزينكا تاياقتان، تۇندە پيستولەت كوبۋراسىنان ايىرمايدى.
انە، ءبىر توپ نەگر بوزبالا كوكا-كولا، الدە سىرا، مۇمكىن ۆيسكي، بوتەلكەنى تۋرا اۋزىنان كەزەكپەن قىلقىلداتىپ ءىشىپ تۇر.
توق ەتەرى، بارلىق جەردە ءومىر قانداي بولسا، گارلەمدە دە سولاي اياڭداپ ءوتىپ جاتىر.
اقان اياعىن تەز-تەز الدى. جاڭاعى تينەيدجەرلەر بۇعان ءارى قىزىقتاي، ءارى سەسپەن قاراپ قويدى. اپپاق قارداي تىستەرى جارق-جۇرق ەتەدى. كوشەنىڭ كولەڭكە ۇيالاعان اياعىنان ءۇزىلىپ بەرمەيتىن ۇزاق گۋىل، سارىن جەتىپ تۇر. 110ء-ستريتتىڭ، ياعني 110-كوشەنىڭ ارعى جاعىندا اتاقتى مانحەتتەن! نيۋ-يوركتىڭ كۇن مەن كولەڭكەسى ءوستىپ كوز ىلەستىرمەي تەز الماسادى. مانحەتتەندەگى تاپ-تازا، جاپ-جارىق ۋوللستريت، ىزى-قىزى، ۋ-شۋ برودۆەي، قارا كۇيەلەش گارلەم، الەم-جالەم جۇڭگو اۋدانى — چاينا تاۋن، قيقى-جيقى تۇستىك برونكس — وسىنىڭ ءبارى نيۋ-يورك!
ءار بۇرىلىسقا ءبىر ءۇڭىلىپ، الاقتاپ كەلە جاتىر ەدى، ءداپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن:
— ەي! ميستەر!— دەگەن بالا ءۇن ەستىلدى.
نەگر مەن لاتىن امەريكاندىقتىڭ قانى ارالاسقان، شوكولاد تۇستەس بالا... نە ءوزى قۇرالپاس، نە بىر-ەكى جاس كىشى. ەكى قولىن قالتاسىنا سالىپ، شەكەسىنەن ءشانيىپ قارايدى. وزىنە جان ادامدى تەڭگەرىپ تۇرعان جوق. توستاعان كوزدەرى قارا الماستاي جارقىلدايدى.
— نە؟— دەدى اقان قوبالجىپ.
— كوكيگە قالايسىڭ؟— دەدى اناۋ ساعىزىن سارتىلداتىپ شايناپ تۇرىپ.
تۇسىنىكتى... پيونەرگە دە جان كەرەك، اقاننىڭ جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى. مىناۋ بالا ەمەس، ناعىز قارا تاجال. امان تۇرعاندا قوس باتەڭكەنى قولتىققا قىسىپ الىپ، تاباندى جالتىراتۋ كەرەك. اناۋ ۇيلەردىڭ قالقاسىنان بۇلاردى تورت-بەس تينەيدجەر اڭدىپ تۇر — بۇعان ءباس تىگۋگە بار. ولار كوكيدى، ياعني كوكايندى وسىنداي قول-اياعى جەڭىل جاس بالالارعا ساتقىزادى. وزدەرى قورقادى، ال، بالالار ۇستالعانىمەن، ولارعا سوت جوق. كوكايندى تينەيدجەرلەرگە مافيوزيلەر بەرەدى. تۇسەتىن پايدانى قالتاعا باساتىن دا نەگىزىنەن سولار. مىنا بالاعا تيەتىنى تيىن-تەبەن عانا. مۋللات بالاعا بىردەڭە دەپ كور، قالعاندارى ءۇي-ۇيدىڭ قالقاسىنان اتىپ شىعىپ، دەمدە جاعىڭدى ۇساتىپ قولىڭا بەرەدى. دونالد تاڭەرتەڭ ءسويتىپ باقاي-شاقايىنا دەيىن تۇسىندىرگەن: "ەسىڭ بار بولسا، ولاردان اۋلاق جۇرگىن!"
دونالد تاعى بىلاي دەيدى: "كوكاين لاتىن امەريكاسى ەلدەرىندە وسەدى. قورس-قوپا دجۋنگليلەردە، تاۋلى ايماقتاردا اينالاسى ات شاپتىرىم كوكاين پلانتاسيالارى بار. ەرتەدەگى ۇندىلىكتەر كوكاين ءدانىن شارشاعان كەزدە شايناپ، از-مۇز ساتكە اۋىر مەحناتتارىن ۇمىتقان. سول ۇندىلىكتەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى كوكاين وسىرەدى دە، مافيا ونى امەريكاعا جاسىرىن تاسىمالداپ جەتكىزەدى. ساتاتىن دا، شاش ەتەكتەن باتاتىن دا سول مافيوزيلار".
— شەكارا، تاموجنيا قايدا؟— دەيدى اقان اەروپورتتا قول جۇكتەرىن قانداي ىجداھاتپەن تەكسەرگەندەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ.
— تاموجنيانىڭ تاماعى تەسىك...
...جەر تۇبىندەگى كولۋمبيادا، ەكۆادوردا وسەتىن سول كوكاين توقسان توعىز وتكەلەكتەن ءوتىپ كەلىپ، مىنە، مۋللات بالانىڭ قالتاسىندا جاتىر.
اقان باسىن شايقادى.
— اقشام جوق.
بالا ءتىس اراسىنان سىزىلتىپ، شىرت تۇكىردى.
— برۋكلين كوپىرىنەن اۆتوموبيلمەن وتسەڭ، اقى تولەيسىڭ. سەن گارلەمدە الشاڭداپ كەلە جاتىرسىڭ. كانە، ساناپ سال الاقانعا جولاقىنى!
اقاننىڭ جاۋىرىن تۇسى ءجىپسىپ بارا جاتقانداي. شارۋا شاتاققا اينالدى. بۇل كوپە-كورىنەۋ ءتيىسۋ، پالە ىزدەۋ. ادىرانداۋىنا قاراعاندا، سول كوكايننەن مىنا بالا دا ساۋ ەمەس.
ساسقانىنان:
— مەن ءتۋريسپىن،— دەپ سالدى.
شوكولاد بالانىن ەكى كوزى شوقشا جاينادى.
— تۋريست!— از-مۇز ويلاندى.— ياپان؟
— سوۆەت وداعى.
— ول قاي ەل؟
— بار ونداي ەل. دۇنيەجۇزىنىڭ التىدان ءبىر بولەگى.
جالعاننىڭ جارتىسىن الىپ جاتقان ەلدەن مۋللات بالا ەشبىر ىقپادى. جاعىراپيانى نە وقىماعان، نە كوكاين ساتامىن دەپ ءجۇرىپ شالا وقىعان، ايتپەسە ءسسسر-دى بىلمەس پە ەدى.
— و، جاقسى، وتە جاقسى. التىدان ءبىر بولىك! باي ەكەنسىڭ. قالتا قالاي؟— ءتىسىن اقسيتىپ، اقاننىڭ قالتاسىن سىرتىنان قاقتى. باسىنۋ، قورلاۋ!
اقاننىڭ باس تەرىسى تىرىسىپ بارادى. ءبىر نارسە ىستەۋ كەرەك، ءبىراق ول نە، انىق بىلمەيدى. الماتى بولسا نە ىستەۋ كەرەك، ونى ەشكىمنەن سۇراماس ەدى. نيۋ-يورك بوتەن، جات قالا. قايتكەن ءجون؟
سول ەكى ارادا ءبىر اششى ىسقىرىق قۇلاعىنىڭ قاعاناعىن جارىپ جىبەرە جازدادى. قوشقىل بالا جەردىڭ جارىعىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي جوق بولدى.
اقان ەسىن جيعانشا، جەڭىل اۆتوموبيل قىشقىرىپ كەپ، قاسىنا لىق توقتادى. توبەسىندەگى شوقپارداي كۇلگىن جارىق شىر اينالىپ، كوز جاسقايدى. ىشتەن ەكى پوليسمەن قويقاڭ قاعىپ تۇسە-تۇسە قالىستى. جالپاق كوكاردالى فۋراجكەسىنىڭ كۇنقاعارىن كوزىنە تۇسىرە كيگەن سەمىزشەلەۋى تاناۋىن اسپانعا كوتەرىپ تۇرىپ:
— كوكي قايدا؟— دەدى گۇر ەتىپ.
اقان:
— مەن كوكي ساتپايمىن،— دەدى.
— جالتارما!— سەمىزشە پوليسمەن رەزينا تاياعىمەن سانىن سابالادى.— دوسىڭ جاڭا عانا قاسىڭدا تۇر ەدى عوي. ول بىزگە باياعىدان بەلگىلى بالا. كوكيىمەن قوسىپ ۇستاي الماي ءجۇرمىز. روبەرت، كانە، كىرىس!— دەدى يمان ءجۇزدى جاس پوليسەيگە يەك قاعىپ.
پوليسمەن دەۋگە قيمايتىن جاس جىگىت اقاننىڭ قالتاسىن سىرتىنا اۋداردى. ءۇش دوللارعا جەتەر-جەتپەس كۇمىس اقشا جەرگە شاشىلدى. جوعارعى بۇرىشىنا اقاننىڭ سۋرەتى جاپسىرىلعان، امەريكاندىق ءمور باسىلعان قاتىرما قاعاز قولدان قولعا كوشتى. سەمىزشە پوليسمەن ءارىپتى جاڭا تانىپ جۇرگەن بالاداي قاتىرما قاعازدى ەجەلەپ ۇزاق وقىدى. اقانعا امەريكا قۇراما شتاتتارىنا ۋاقىتشا كەلىپ قايتۋعا بەرىلگەن رۇقسات قاعاز... سەمىزشە پوليسمەن كۇنقاعارىن ءسال جوعارى كوتەرىپ، الدىندا جەتكىنشەك بالا ەمەس، مارستان تۇسكەن ادام تۇرعانداي ۇدىرەيە قارادى.
— ءسوندىرشى انا جارىقتى جارقىلداتپاي!— دەپ، جاس سەرىگىن نىعىرتىپ الدى دا، اقانعا بۇرىلدى.— سەن شىنىمەن روسسيادانسىڭ با؟
— ءيا...— دەدى اقان ەرنى دىرىلدەپ. ىلدىم-جىلدىم وقيعالار ونى ەسەڭگىرەتىپ تاستاپ ەدى.
— وندا نەگە جالعىزدان جالعىز قاڭعىپ ءجۇرسىڭ؟ ونىڭ ۇستىنە گارلەمدە... گارلەمدە ءجۇرۋ نە، مينالى الاڭعا اياق باسۋ نە، ءبارىبىر.
— اكەم بار. تۇستىك برونكستە. قالانى ارالاپ كورسەم دەپ...
— ونداي اشىق اۋىز، اڭقاۋ اكەڭە بىلاي دە: "نيۋ-يورك اناۋ-مىناۋ قالجىڭدى كوتەرمەيدى. بەيساۋات ۋاقىتتا بالا تۇگىل، ءوزى دە كوشەگە شىقپاسىن". بۇل پوليسيا ينسپەكتورىنىڭ تىلەگى،— دەپ تۇردى دا،— بۇيرىعى!— دەپ قوستى.
— مەن ون ءۇش جاستامىن، — دەدى اقان تىكىرەڭدەپ. جارتى جاستى تابان استىندا قوسىپ جىبەردى. قاي ەلدىڭ شالاسى بولماسىن، "بالا" دەپ كەمىتكەندى ولەردەي جەك كورەدى. اقان دا سول سورتتان ەدى.
پوليسمەن وعان قۇلاعىن دا قاقپادى.
— ويتپەسە اكەڭە شتراف سالىنادى. كەلگەن ۋاقىتشا مەرزىمىن دە وپ-وڭاي قىسقارتا سالامىز. سەن، بايقايمىن، جالپى، جاقسى جىگىتسىڭ. كوزىڭنەن كورىپ تۇرمىن ونى. سولاي، ءا؟
ماقتاعاندى كىم جەك كورسىن، ونىڭ ىشىندە نيۋ-يورك پوليسمەنى ماقتاپ تۇرسا. اقان باسىن قالاي يزەپ جىبەرگەنىن بايقاماي قالدى. سەمىز پوليسمەن وعان ۇناي باستاپ ەدى، "جاقسى جىگىت" كىم، قانداي بولۋ كەرەك. ول جاعىن ويلاعان جوق. ايتەۋىر، ءوزىن ىشتەي جامان بالا دەپ سانامايتىن.
— قايدا باراسىڭ، ءجۇر، اپارىپ سالايىق. امەريكا - ءوز قوناقتارىن ەشكىمگە جابىرلەتپەيدى جانە سىيلاي بىلەدى. كەيبىر جاس مەيماندارى ءتارتىپ بۇزىپ قويسا، كەشىرە دە سالادى،— دەپ نىعىزداندى.— جانە ءۇيىنىڭ ناق تۇبىنە دەيىن امان-ەسەن اپارىپ تاستايدى. مارحابات ەتىڭىز!— شىنداسا دا، ادەيى ىستەسە دە، قورباڭ قاعىپ، ماشينانىڭ ەسىگىن ايقارا اشتى.
سەمىز پوليسمەن ءبىر كورمەگە قاتال ەكەن. ارعى جاعى اڭقىلداپ تۇر ما دەيدى. ماشيناسىنا مىنە سالسا قايتەدى؟ كۇنى ەرتەڭ سەرگەي، سەرىكتەر مىناداي كورنەكتى پوليسمەننىڭ اقانعا ماشيناسىن كولدەنەڭ تارتىپ، قوشەمەت كورسەتكەنىن ەستىسە شە؟ ەستيدى، اقان امان بولسا، وسى جۋىق ارادا ەستىپ قالادى. ەستيدى دە، ءىشى كۇيگەننەن تۇز جالايدى.
كەنەت ەسىنە دونالد، بەنزوكولونكا سارت ەتىپ تۇسە قالماسى بار ما. "جۇمىستان كەيىن قالانى ارالايمىز" دەمەدى مە؟ اناۋ-مىناۋ ەمەس، نيۋ-يوركتى ارالايدى... مىنا پوليسمەن اقاندى "جاقسى جىگىت" دەدى، ال جاقسى جىگىتتەر ايتپايدى، ايتسا كايتپايدى. كەشىكپەي ءدال ۋاعىندا بارادى، ەندەشە، بەنزوكولونكاعا. ءارى ونسىز دا كولەڭكەسىنەن قورقاتىن ساردار اعا پوليسمەندەر قورشاعان اقاندى كورسە شە؟ ونسىز دا ءالسىز جۇرەگى توقتاپ قالىپ جۇرەر. كوكەسى دە كوكي ساتاتىن بالاعا كەزدەسىپ، امەريكان پوليسمەندەرىمەن تاجىكەلەسىپ قالعانى ءۇشىن باسىنان سيپامايدى.
— راقمەت، سەر...
— سەر رەدگرەيۆ!— دەپ، كۇرەكتەي الاقانىن ايامادى، بىلق ەتكىزىپ ۇستاتا سالدى سەمىزشە پوليسمەن.
— سىزگە كوپتەن كوپ راقمەت، سەر رەدگرەيۆ!— دەپ، اقان اعىلشىندارعا ءتان كورگەندىلىكتى بارىنشا تانىتىپ جاتىر.— ءۇي جاقىن. ءوزىم بارامىن.
سارت تا ءسۇرت قيمىلدىڭ ادامى عوي، پوليسمەن كوپ ويلانبادى:
— دەگەنىڭ بولسىن، ميستەر...
— قۇرامىسوۆ!
— ميستەر قۇرامىسوف، اقش-تىڭ قوعامدىق ءتارتىبىنىڭ ساقشىلارى سىزگە ۇيىڭىزگە ساۋ-سالامات جەتۋىڭىزدى تىلەيدى. جانە تەز ارادا!— دەپ، ءسال كۇلىمسىرەپ، كۇنقاعارىنا ەكى ساۋساعىن تيگىزدى.
ماشينا ءدۇر ەتىپ، پىس جەل شىعاردى دا، جونەپ بەردى.
ول جەڭىل كۇرسىندى. قانشاما سىپايى، اق كوڭىل بولعانمەن، پوليسمەننىڭ اتى قاشان دا پوليسمەن! بۇل كىسىلەرمەن الىستان سىيلاسقان ءجون. اۆتوموبيل ۇزاي بەرىپ، تىرق ەتىپ توقتادى. سەر رەدگرەيۆ كابينا ەسىگىن اشىپ، قولىن بۇلعادى.
— ءبىر مينۋتكە!
ءپاس كوڭىلدە ساناپ باسىپ، ماشينانىڭ قاسىنا كەلدى.
— شىنىمەن... اكەڭ جامان ويلاي ما؟ امەريكان پوليسمەندەر! تۋرالى دەيمىن دە.
اقان جىميدى — ول سەمىزشە كەلگەن امەريكاندىق اعايدىڭ نەدەن قۋىستانىپ وتىرعانىن ۇعىپ قويدى.
— جوق، ول سىزدەر تۋرالى جامان ويلامايدى. ول كىسى تەك مەن بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ قويا ما دەپ قورقادى.
پوليسمەن كوپە-كورىنەۋ كوڭىلدەنىپ سالا بەردى.
— براۆو! روسسيانىڭ جاۋجۇرەك پوليسمەندەرىنە بىزدەن كوپتەن كوپ سالەم! ولارعا ءقازىر وڭاي ەمەس. گلاسنوست! پەرەسترويكا! ونى قولداۋشى دا، قارسىلاستار دا كوپ،— دەپ اناۋ الەمگە ايگىلى ەكى ءسوزدى ورىسشا اكسەنتپەن ايتتى. جۇدىرىعىن جوعارى كوتەردى.— ىنتىماقتاسپىز سىزدەرگە! ءتارتىپ سوۆەتتەرگە دە، امەريكاعا دا وتە، وتە كەرەك!
— كورىسكەنشە، ساۋ بولىڭىز!
* * *
"ناركومانيا بۇل كۇندەرى وڭتۇستىك، سولتۇستىك امەريكان مەملەكەتتەرىنىڭ باسىن اۋىرتىپ وتىرعان وتە كۇردەلى ماسەلە".
"بۇگىن الەمدە" تەلەحابارىنان
"ياگۋار" ىشىندەپ كىشكەنە كۇن. اقان — احاۆ؟
ارعى جاعى اقى بەرسە دە ەسىندە جوق
مانحەتتەن اۋىر تىنىستاپ، ەكى يىعىنان ارەڭ دەمالادى. تۋ سىرتىنان سيگنال سوزاقتادى. بۇرىلىپ قاراسا، "ياگۋار" سپورت ماشيناسى. اقان دەرەۋ تروتۋار شەتىنە ىعىستى. مەزەتىڭدە كابينا ىشىنەن اق جالىن بۇرق ەتتى دە، الدەكىمنىڭ نازىك بىلەگى كورىندى. ۆيردجينيا! قولىن بۇلعاپ، ەمەن-جارقىن كۇلىمدەيدى. رۋلدە، قاسىندا جاھۇت كوز جاس ءوسپىرىم جىگىت كىسىمسىپ وتىر. اقانعا سالەم بەرۋ تۇگىل، بۇرىلىپ تا قاراعان جوق، الدىنا بەدىرەيە قاراپ وتىرا بەردى.
— سالەمەتسىز بە، ميسس بەركلي؟ مەنى شاقىردىڭىز با؟— اقان كابيناعا ەڭكەيدى.
— ءدال ءسىزدى! ارينە، ءسىز ميستەر قۇرامىسوف بولساڭىز...— ۆيردجينيا بار ىنتى-شىنتىمەن، ناعىز امەريكاندىق قىزدارداي جارقىراي كۇلدى. جانە ناعىز امەريكاندارداي بىردەن "سەن"-گە وپ-وڭاي كوشىپ الدى.— مەن سەنى اقان دەيمىن. مەلۆيللدىڭ "موبي ديك" رومانىن وقىپ پا ەدىڭ؟
— جوق...
— سول روماندا العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسار، اعاش اياق كاپيتان احاۆ بار.
— اعاش اياق؟
— قورىقپا، ەكى اياعىڭ دا ءوز ورنىندا، كورىپ تۇرمىن. سەنبەسەڭ سيپاپ كورۋىڭە بولادى.
— راسىندا دا، ورنىندا ەكەن.— اقان دا ازىلگە ىلەسىپ، ەكى اياعىن كەزەكپە-كەزەك سىلكىلەپ قويدى.
— و، مەن وتە قۋانىشتىمىن... اياقتارىڭىز ءۇشىن... سەن سول كاپيتان احاۆقا ۇقسايسىڭ. مىنە، مىناداي!— جاس قىز قاباعىن قارس ءتۇيىپ، ۇرتىن قومپايتىپ، قاسىن قايشىلادى.
اقان ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى. كوڭىل كۇيى كوپە-كورىنەۋ كوتەرىلىپ سالا بەردى. الىپ ۇيلەردىڭ ارا-اراسىنان سىزدىقتاپ ءتۇسىپ تۇرعان كۇن ساۋلەسى سەكىلدى-اۋ مىنا ۆيردجينيا!
— اقان — احاۆ! ماعان وتە ۇناپ تۇر مىنا ەسىم! و كەي!
الماتىعا بارا سالىسىمەن دەرەۋ وقيدى "موبي ديكتى!" ۆيكا ول اعاش اياق كاپيتاندى بەكەر ماقتاعان جوق. قايسار دا قاتال احاۆ وعان ۇناپ قالىپتى! شاماسى، احاۆ اعا سان ءتۇرلى تاڭعاجايىپ وقيعالاردى باستان كەشىرىپ، ەرلىكتىڭ نە كوكەسىن جاساعان-اۋ... قويماي ءجۇرىپ وقيدى ول روماندى!
— قايدا باراسىڭ، احاۆ؟— ۆيردجينيا باسىن كابينادان شىعارىپ ەدى، الىپ ۇيلەردىڭ ارا-اراسىن قۋالاي سوعىپ تۇرعان سامال جەل شاشىن تاراعىشتاي جونەلدى.
قايدا، قاشان كورىپ ەدى مىنا قىزدىڭ ەكىنشى سىڭارىن؟ وسى جۋىق ارادا؟ ميسس، ميسس ماريا، ءا، تاپتى، تاپتى، كينو كوگىنىڭ جاڭا جۇلدىزى ماريا رودريگو! ءيا، ءيا، ەكەۋى بىر-بىرىنە ۇقسايدى! تەك ءتۇس جاعىنان ەمەس. ماريا رودريگو توبىلعى تورى دا، ۆيردجينيا اق قۇبا... ەكەۋىنىڭ كۇلگەنى، مىنەز قىلىقتارى ۇقسايدى.
— احاۆ، ۇيىقتاما!
- ؟!
— ەر جۇرەك كاپيتان احاۆتىڭ كومپاسى قاي تۇستى مەڭزەپ تۇر، سونى بىلگىمىز كەلىپ ەدى.
— دوننيعا، بەنزوكولونكاعا!
— و، وندا جولىمىز ءبىر، احاۆ!— قىز ماناعى ماناعى ما، ەندى انىق كۇن ساۋلەسىنە اينالدى. "ياگۋار" ىشىنە ورناي قالعان كىشكەنە كۇن!— ۇلى مۇحيتتىڭ جاس ءبورىسى ءبىزدىڭ ماشينامىزدى مەنسىنىپ، مىنە قويار ما ەكەن؟
اقان دا باستىرمالاتىپ جاتىر. وسىناۋ قىزبەن تىلدەسەتىنىن بىلگەندەي-اق اعىلشىن تىلىمەن التى جىل بويى بەكەرگە اينالىسپاپتى. سونىڭ سەپتىگى، ەندى، مىنە، مىقتاپ ءتيدى! ايتپەسە مىنا جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەن پىسىق قىز قايدا، اقان قايدا!
— كاپيتان احاۆ مۇحيتتىڭ ءتوسىن تىلگىلەپ كەلىپ، ايلاققا ساعات بۇرىن زاكىر تاستادى. ول، ارينە، ابدەن شارشاعان. سوندىقتان ول ءسىز سەكىلدى كوركەم بيكەشتىڭ ماشيناسىنا ءمىنىپ، قىدىرۋعا ءتىپتى دە قارسى ەمەس.
قىز كابينا ەسىگىن ايقارا اشتى.
— وتىنەمىن!
"ياگۋار" ماشينا نوپىرىنە قايناپ ارالاسا بەردى.
بۇلار جارتى ساعاتتان سوڭ بارىپ قۇز، جارتاس كوشەلەردىڭ قىسپاعىنان ارەڭ سىتىلىپ شىقتى. ارى التى، بەرى التى كاتار اسفالت جول ۇزىنىنان ۇزاق سايراپ جاتىر. اتاقتى ۇلتتىق 16-جول! ماشينا قۇيىنداي ۇشىرتىپ كەلەدى. گۋىل ەستىلمەيدى، شينالار عانا ەستىلەر-ەستىلمەس سىبىرلايدى. كابيناداعى شاعىن تەليەۆيزوردان لۋي ارمسترونگ بىرەسە بەت-اۋزىن تىرجىڭداتىپ، كەيدە كوزىن الايتىپ، ساكسوفونىن سۇڭقىلداتادى.
اقان كەنەت كوزىن كەڭ اشىپ، وتىرىپ قالدى: ۆيكا يىق، كەۋدە تۇسى جىپىرلاعان قىزىل جۇلدىز كەۋدەشەنى كيىپ الىپتى. وراق، بالعا دا كوزىنە وتتاي باسىلدى. اقان تاڭ-تاماشا، ايران-اسىر.
قاي جەردە كەلە جاتىر ءوزى، نيۋ-يوركتە مە، الماتىدا ما؟ امەريكان قىزى قىزىل جۇلدىزدى كەۋدەشەنى قالاي، قايدان كيىپ ءجۇر؟ جانە وعان باتىلى قالاي جەتەدى؟
ونىڭ الەم-تاپىرىق وزگەرىسىن كوزى ءجىتى قىز بايقاپ قويدى.
— ساسپا، احاۆ! مەن مۇنى سەنىڭ ەلىڭ، سەنىن قۇرمەتىڭ ءۇشىن بۇگىن ادەيى كيدىم. قوناق ەمەسسىڭ بە بىزگە!
— قايدان ساتىپ الدىڭ؟— دەدى اقان اپالاقتاپ.
— ءقازىر اقش-تا قىزىل جۇلدىز، وراق-بالعانىڭ قانى جەرگە تيمەيدى. سوڭعى مودا! روسسيادا كوپ وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. ءبىز وعان قۋانامىز. ال، ەركىن ەلدە — ەركىن مودا! نە كيگىڭ كەلسە، سول ساتىلادى. تەك تولەيتىن دوللارىڭ بولسىن.
اقان ءارى-سارى. بۇل بۇگىندىككە ميى جەتەتىن شارۋا ەمەس ەكەن — سونى انىق سەزدى. جانە سەزگەنى — امەريكا قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلاتىن قىزىق ەل!
جاھۇت كوز جىگىت ءرۋلدىڭ قۇلاعىنا قونىپ الىپ، زىمعاتىپ كەلە جاتىر. بۇلارعا كوز قيىعىن دا سالمايدى. رۋلدە ادام ەمەس، بەينە ءبىر روبوت وتىرعان سەكىلدى. وسىنىڭ ءوزى كىسىنى جايسىز سەزىمدە قالدىرا ما، اقان ارى-بەرىدەن سوڭ ءۇنسىز قالدى.
ۆيردجينيا كابينا ءشيتىنىڭ جارقىل دا جۇرقىل كنوپكالارىنىڭ ءبىرىن باسىپ قالىپ ەدى، ويىقتان شاعىن بار بەرى اينالىپ، شىعا بەردى. ءىشى كوكا-كولا، پەپسي، نە قيلى سۋسىنعا سىقاپ تۇر.
— شولدەدىڭ بە؟
قىز جاۋاپ كۇتكەن جوق، سىرتى مۇزداي سۋىق ءبىر بوتەلكەنى قولىنا ۇستاتتى. اشىپ ەدى، اۋزىنان اق كوبىگى بۇرقىراپ، سىرتىنا اسىپ توگىلدى. اۋزىنا اپارا بەرىپ، كوز قۇيرىعىمەن شالىپ قالدى: "ياگۋار" دونالدتىڭ بەنزوكولونكاسىنىڭ تۇسىنان زاۋلاپ ءوتىپ بارادى...
— دونني! رەددي! انە!— دەپ، بىلدىراقتاۋعا عانا شاماسى كەلدى، كەنەت باسى اينالىپ، دۇنيەنىڭ استى ۇستىنە شىقتى. قارسى الدى سۋ استىندا قالعانداي سەكۋند ساناپ بۇلدىر تارتىپ بارادى.
— ءاي، بۇل نە؟
ارعى جاعى اقى بەرسە دە ەسىندە جوق.
* * *
"جاسوسپىرىمدەردىڭ قىلمىسقا ارالاسۋى اقش-تا بارعان سايىن قاۋلاپ كەلەدى. بۇل فاكتىلەر سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار قالالارىندا ەرەۋىلدەپ، بوي كورسەتۋدە".
"كومسومولسكايا پراۆدا" گازەتىنەن
ساسكە ءتۇس، ساعات 2. ميسس بەركلي، احاۆ،
تاعى ۋاق-تۇيەك پەندەلەر
— احاۆ! احاۆ!
الدەكىم جاعىن سۇيكەپ قانا سۇيكىمدى شاپالاقتادى. ىڭىراندى دا قويدى.
— احاۆ! مەن ۆيكامىن، ۆيردجينيامىن!
بەتىنە سۋ بۇرىكتى. اقان كوزىن ءجىپسيتىپ اشتى. تاس توبەسىنەن ميسس بەركلي ءتونىپ تۇر. باسى جايلاپ قاڭعىرعانداي. ەرنىن قايشىلاپ، كۇلىمسىرەگەن بولدى. ۆيردجينياعا ءۇنسىز قاراپ جاتىر. مىناۋ ماناعى جۇزىنەن شاپاق شاشقان قىز ەمەس. كادىمگى ميسس بەركلي! شاشى دا جالىنداپ، ساۋلە شاشىپ تۇرعان تۇگى جوق، كۇندە كوشەدە جۇزدەپ كورىپ جۇرگەن جالقىن سارى شاش. ال، ءوزىن، اقاندى ءداۋ الدەكىم تۋ سىرتىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ جىبەرمەيتىن سەكىلدى. كرەسلودا جاتىر ما، نەمەنە؟ موينىن ەكى جاعىنا كەزەك بۇردى. مىناۋ قاي جەر، قۇداي-اۋ؟ ءوڭى مە، ءتۇسى مە؟
اينالاسى ات شاپتىرىم كەڭ بولمە... قارسى الدى — ۇلكەن ۆيدەوەكران. وڭ جاق قابىرعانى الا سان ءتۇرلى عاجايىپ بالىقتار ەرسىلى-قارسىلى، جوعارى-تومەن بويلاپ جۇزەدى. كەيبىرەۋى: "ءتۇسى بوتەن قاي بالا ءوزى؟ مەكەن-جايىمىزعا قايدان قاڭعالاقتاپ كىرىپ كەتتىڭ ەي، سەن؟!" دەگەندەي توقتالىپ تۇرىپ، تۇيمەش كوزدەرىن دوڭگەلەنتىپ اقانعا ۇزاق قارايدى دا، كوڭىلى قالعانداي بۇلاڭ ەتىپ، جالت بۇرىلادى. سويتسە بۇكىل قابىرعانى الىپ تۇرعان ءنان اكۆاريۋم ەكەن. پالما تەكتەس الىپ گۇلدەر توبەنى تىرەيدى. ەدەنگە تۇگى توبىقتان قالى كىلەمدەر توسەلگەن...
— قايدا جاتىرمىن؟ قالاي كەلدىم بۇل جەرگە؟
ۆيكا ءبىر قولىمەن كىلەم تىرەي، ءدال قاسىندا جانتايىپ وتىر.
— ەش قام جەمە، احاۆ. ءبارى دە ءوزىڭ. ءسال شىداساڭ رەددي دە كەلىپ قالار.
جوق، اقان ەكەنى راس بولسا، "ءسال شىداي المايدى!" بۇل نە ماسقارا! مۇنى ماشينا ىشىندە الدەنە ىشكىزىپ ۇيىقتاتىپ تاستاپ، بوتەن جەرگە دوڭبەكتەي سۇيرەپ الىپ كەلىپتى. ال اقان باسقا ەلدىڭ، ونىڭ ىشىندە ءسسسر-دىڭ ازاماتى عوي!
قورلىق، سۇيەككە تاڭبا بۇل! نامىس كەرەك!
ورنىنان قارعىپ تۇرايىن دەپ بۇلقىنىپ ەدى، و عاجاپ، تورعا تۇسكەن تاۋىقتاي تىپىرلادى. قارعىپ تۇرماق تۇگىل قولىن قوزعالتا السايشى. ەكى بىلەزىگىنە اپ-ادەمى ەكى كىسەن ءتۇسىپ قالىپتى. تىم جاراسادى وزىنە. ەكەۋى دە استىنداعى قۇجبان كرەسلونىڭ ەكى جاقتاۋىنا مىقتاپ بەكىتىلگەن. ءبىر كۇدىكپەن اياعىن العا سوزىپ ەدى، بۇعاۋ شىنجىر: "ساسپا، ءوز ورنىمىزدامىز!" دەگەندەي نازىك سىلدىرلادى. بۇعاۋدىڭ جىڭىشكە شىنجىرى كرەسلونىڭ اياعىنا بايلانىپتى.
قىزعا باجىرايا قارادى.
— بۇل نە؟
ۆيردجينيا جاۋاپ قاتپادى. ورنىنان لىپ ەتىپ تۇرەگەلدى، جاس بوتاداي ءتاي-تاي باسىپ بارىپ، بولمەنىڭ الىس بۇرىشىنان ءاستىلى-ۇستىلى پودنوس ۇستەلدى دوڭگەلەتىپ الىپ كەلدى. جوعارعى قاباتى — نە ءتۇرلى الاباجاق تيكەتكالى بوتەلكە، سان قيلى فۋجەرلەر، استىڭعىسى — بەتى جابىلعان تارەلكا، قاسىق، شانىشقى، پىشاق، كىشكەنە مەسكەيلەر... قىز سىرتى قۇج-قۇج بوتەلكەنىڭ اۋزىن اسپەتتەپ اشتى.
— "ۇلكەن كانون"!— سىرتىن الپەشتەپ سيپادى.— بۇل مايكل دجەكسوننىڭ ىشەتىن ايگىلى مينەرالدى سۋى...— فۋجەرگە مولتىلدەتىپ قۇيىپ، اقاننىڭ اۋزىنا تاقادى.— شولدەگەن شىعارسىڭ، احاۆ!
شولدەگەنى راس ەدى. سويتسە دە قىرسىعىپ ىشپەدى.
— مايكل دجەكسون ماعان ادەيى ارناپ جىبەردى مە بۇل مينەرالدى سۋدى؟— دەدى جۇقا اينەكتەي شىتىناپ.
ۆيردجينيانىڭ كوزى دوڭگەلەنە قالدى.
— و، ماريا انام! مايكل دجەكسونعا ءتىل تيگىزبەيىك. ونى بۇكىل الەم مويىنداعان. روك مۋزىكانىڭ ءتاڭىرى! ول امەريكاعا كەمىندە 120 جىل جاساۋعا ۋادە بەردى. ءقازىر تازارتىلعان كيسلورودى بار اپپارات ىشىندە ۇيىقتايدى. كوشەدە قولىنا بيالاي كيىپ، اۋزى-مۇرنىن تۇمىلدىرىقتاپ جۇرەدى. ميكروب جۇقپاۋ ءۇشىن... ول — مۋلتميلليونەر، ونى پرەزيدەنت رونالد رەيگاننىڭ ءوزى قابىلداپ، قولىن قىسقان...
— پرەزيدەنتتىڭ قولىنىڭ ميكروبى جۇعىپ كەتپەپ پە ەكەن؟— دەپ قويىپ قالدى. تىم توتە، ارينە. قايت دەيسىڭ، مىنەز! تەڭىز ءبورىسى احاۆتىڭ مىنەزى! ۆيكاداي قىز ايتقان سوڭ، ءوزى شىنىمەن احاۆقا بولماسا دا ۇقساپ باققىسى بار-اۋ، شاماسى.
كوزى اپ-ادەمى بىلەزىك پەن بۇعاۋعا ءتۇستى، قانى باسىنا شاپتى. ەڭ الدىمەن وز-وزىنە ىزالى. شوك، شوق، وزىنە دە سول كەرەك! وسى ءبىر التىن شاش قىز بىر-ەكى كۇلىمدەپ ەدى، بۇكىل دۇنيەنى ۇمىتتى.
بار پارمەنىمەن جۇلقىندى.
— بۇل نە؟ دەرەۋ بوساتىڭدار! ايتپەسە، ايتپەسە...— ايتپەسە نە ىستەيدى، ونى ءوزى دە بىلمەيدى ەكەن، بار تىندىرعانى، قىزعا وشىگە كىجىنىپ قارادى.
— و، جارتاسقا شەگەلەنگەن پرومەتەي! پرولەتارياتتىڭ بۇعاۋدان باسقا جوعالتارى جوق!— ۋىتتى ءازىلى وزىنە ۇناپ قالدى ما، قىز سىقىلىقتاپ كۇلدى. شالىق كۇلكى... سوعان قاراعاندا اقاندى اي-كۇننىڭ امانىندا بايلاپ-ماتاپ تاستاۋ ۆيكانىڭ وزىنە دە وڭاي تيمەسە كەرەك. اقان تۇڭعىش رەت وعان انىقتاپ قارادى. ءسال-پال ماقتانشاقتاۋ، كينوجۇلدىزدارعا ۇقساپ باققىسى كەلەتىن كادىمگى ءور كوكىرەك قىز بالا... الماتىدا دا وندايدىڭ ونى ءورىپ ءجۇر. اقان بۇل قىزدى اق جالىن، التىن ساۋلەگە تەڭەدى-اۋ تاعى. ويناقتاپ ءجۇرىپ وت باستى. ۆيردجينيانى اقىلدى دەپ جۇرسە، اياق-قولى عانا بوي جەتىپتى. سىقىلىقتاپ كۇلىپ ەدى، ءبىتتى، سەكۋندتىڭ ىشىندە ون ءۇش — ون ءتورت جاسار، جەڭىلتەكتەۋ قىز بالاعا اينالا سالدى.
— سەن قايدان بىلەسىڭ؟
— نەنى؟
— پرومەتەيدى. پرولەتاريات بۇعاۋىن.
— و، مەن ءسىز ويلاعانداي سونشالىقتى اقىلسىز ەمەسپىن، ميستەر احاۆ!— قىز سۇق ساۋساعىن جوعارى شوشايتتى.— دونالد العاشقى كۇنى-اق روسسيادان كەلگەنىڭدى ايتقان. ميلليونەر ەكەنىڭدى دە...
— ميلليونەر؟ كىم؟— تاڭ قالعانى سونشالىق، اقان دەم الا الماي قالدى.
— و، مەن ءبارىن بىلەمىن! قالتاسى قالىڭ ادامدار اقشا تۋرالى اڭگىمەنى جاقتىرمايدى. ءوز اكەم سونداي. ءقازىر ازيادا دا ميلليونەرلەر كوپ؛ جاپون، اراب، گونكونگ، سينگاپۋرلىقتار.
— دونالد نە دەدى سوندا؟
— توقتا، توقتا... مىنە، بىلاي: "بۇلار زاۆود-فابريكا، كولحوز، سوۆحوز دەگەن بانكىدە ميلليونداعان سوم اقشاسى بار ۇيىم كلاندارعا بىرىككەن. ونىڭ مۇشەلەرى "بار ادام بىرەۋ ءۇشىن، بىرەۋ بارلىق ادام ءۇشىن!" دەگەن پرينسيپكە باعىنادى. بىرەۋى اياق استىنان پالەگە ۇشىراپ قالسا، ميلليون سوم كەرەك بولسا دا، ءبارى كوپتەپ-كومەكتەسىپ، اقشا جيناپ بەرەدى".
ءمان-جايعا سوندا بارىپ ءتۇسىندى... بۇلدىرگەن دونالد ەكەن: دونالد الدىڭعى كۇنى: "ال، سەندەردە ميلليونەرلەر بار ما» دەگەندە، نامىسقا باسىپ: "بىزدە ءبارى بار. ميلليونەر كولحوز، سوۆحوز، زاۆود-فابريكالار بار، ءبارىمىز دە سوعان مۇشەمىز، ولار ءبىزدى ەشقاشان دا دالاعا تاستامايدى"،— دەپ وجەكتەپ بوسكەن.
وكىنىشتەن كرەسلونىڭ جاقتاۋىن جۇدىرىعىمەن ۇرىپ-ۇرىپ جىبەردى.
— ساعان نە بولدى، نە بولدى، احاۆ؟ مىنە، سۋ!— ۆيردجيني فۋجەردى مايمىلدەتىپ اكەپ تۇر. ىدىسىنان سۋ لەپ-لەپ توگىلەدى.
— كەشىر، ۆيكا!
ميلليونەر قايدا، بۇلار قايدا، تاپتىشتەپ تۇسىندىرسە شە ءقازىر؟ رايىنان تەز قايتتى. ءبارىبىر بۇ قىزدىڭ قۇلاعىنا بۇگىن ول اڭگىمە كىرمەيدى. اياق-قولداعى اشەكەي بۇعاۋ، كىسەننەن قالاي قۇتىلادى — ماسەلە قايدا؟
— ال مەنىڭ جىلاعىم كەلىپ وتىر.— ۆيردجينيا شاشىن سىلكىپ ەدى، التىن قۇيىن وراي دا بوراي جونەلدى.
— نەگە؟
— كەيدە مەنىڭ ولگىم كەلەدى...
اۋىر تىنىشتىق ورنادى. اقان قول-اياعىن قوزعاي الماي سۇلق وتىر. ولگىسى كەلەتىنى نەسى؟ ۆيكاداي قىزعا ولۋگە بولمايدى. ولار ماڭگى-باقي قارتايماي، التىن شاشى كۇن ساۋلەسىن شاعىلىسا جارقىراپ، اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا پەرىشتەدەي قالىقتاپ ۇشىپ جۇرۋگە ءتيىس... ۆيكاداي قىزدار ءولىپ قالسا، وندا اقاندار قالاي جەر باسىپ جۇرەدى؟
باسىنىڭ اۋىرىپ كەتكەندىگى سونداي، نە بولسا سول بولسىن، ويىنا كەلگەن العاشقى ءسوزدى قابىرعادان قويىپ قالدى.
— پرومەتەي، پرولەتاريات بۇعاۋىن قايدان بىلەسىڭ؟
ۆيكانىڭ كوزى جارق ەتىپ، كۇلىپ جىبەردى — بۇ دا جەر بەتىندەگى بارلىق قىز سەكىلدى ءوزىڭ ماقتاعاندى ۇناتاتىن. جالپى، ولگىسى كەلەتىن قىزدىڭ كۇلكىسى ەمەس. ۆيكا:
— سىزدەردە ون بەس شتات بار.—"كوردىڭ بە، مەن مۇنى دا بىلەمىن، ماقتاي تۇسسەڭ قايتەدى وسى؟" دەگەندەي كوزىن توڭكەردى.
— ون بەس رەسپۋبليكا...
سسسر مەن اقش-تىڭ قىزدارى ماقتانشاقتىق جاعىنان ءبىر بىرىنە قالاي ۇقسايدى، ءا!
— سىزدەر كوسموسقا العاش سامعاعان ەلسىزدەر. جانە ۇلكەن پاتريوتسىزدار.
مۇنىڭ ءبارىن قايدان بىلەسىڭ؟— دەدى ەسەپسىز تاڭىرقاعان مەكتەپتەگى مۇعالىمدەر: "كاپيتاليستىك ەلدەردە سسسر تۋرالى وتە از وقىتىلادى. وقىتىلعان كۇننىڭ وزىندە سسسر-دىڭ تاريحى اينالدىرىلىپ تەرىس وقىتىلادى" دەيتىن.
و، ءبىز سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا سىزدەر تۋرالى كوپ-كوپ "نيۋ-يورك تايمس"، "ۆاشينگتون پوست"، "نيۋ-يورك تريبيۋن" گازەتتەرى سسسر تۋرالى كۇندە-كۇندە جازادى. كوپ-كوپ بىلەمىن سىزدەر تۋرالى. سىزدەر، ماسەلەن، ناندى كەزەكپەن الاسىزدار.
— وتىرىك! شىلعي وتىرىك!— اقان كىسەن، بۇعاۋلارىن سىلدىرماقتاي شىلدىرلاتتى.
ءوزى بىلگىشتىگىنە ءوزى ماسايراعان قىز وسكەن ۇستىنە ەسە ءتۇستى.
— روسسيادا وتە ۇلكەن، وتە كۇشتى ارميا!
اقان بۇعان قارسىلىق ايتا المادى. مەكتەپتە: "سوۆەت ارمياسى — دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ قۋاتتى، ەڭ ايبىندى ارميا" دەيتىنى راس.
ۆيردجينيا ءورشي ءتۇستى.
— وكتيابريات، پيونەر، كومسومول — ءبارى دە سوۆەت ارمياسىنىڭ بويسكاۋتتىق بولىمدەرى. سىزدەر مەكتەپتەن باستاپ، سوعىسقا ەنە باستايسىزدار. ارينە، ءقازىر ولاي ەمەس... ارميانى قىسقارتتىڭىزدار، كوپتەگەن ادامدى تۇرمەدەن شىعاردىڭىزدار...
شۇيدەسىن كرەسلو ارقالىعىنا تىرەپ، جاتىپ قالدى. بۇل جەردە تاجىكەنىڭ پايداسى شامالى. اۋىز اۋىرتىپ كەرەگى جوق. ءبارى دە كەيىن، كەيىن...
— ميسس بەركلي، مەن بۇعاۋدان قاشان بوسايمىن؟
قىز ءۇنسىز. اقىر اياعىندا:
— بۇل ۇزاق اڭگىمە، احاۆ!— دەدى.— كىسەن، بۇعاۋدىڭ كىلتى رەدديدىڭ قالتاسىندا. مەن تەك كۇتۋشىمىن.
- كۇزەتشىمىن دە.
— قالاي ويلاساڭ، سولاي ويلا. اقان:
— مەنى تۇتقىنداۋعا قانداي قاقىلارىڭ بار؟ مەن امەريكا ازاماتى ەمەسپىن. شەت ەلدىكپىن. كۇنى ەرتەڭ بۇل ءۇشىن سەندەردى وڭدىرمايدى،— دەپ نوق جاسادى.
ۆيردجينيا كوزىنە شاشىراپ تۇسكەن كەكىلىن ۇرلەدى.
ءبىز — رەددي، دونالد، تاعى باسقالار برازيليادان بولاشاقتا جەر ساتىپ الماقپىز. ادام اياعى باسپاعان سەلۆادان.7 برازيليادا جەر ارزان. ارينە، كوللەدجدى بىتىرگەسىن. كولونيا قۇرامىز. مافيا، كوكاين، باي، كەدەيى جوق كولونيا! ول ءۇشىن كەمىندە ءجۇز مىڭ دوللار كەرەك. از-مۇز اقشا جيناعامىز. ول جەتپەيدى.
— ءجۇز مىڭ دوللاردى قايدان الاسىڭدار؟
ۆيكا بۇعان: "بۇعان جاۋاپتى سول سەن قايتارساڭ قايتەدى؟ ءسال ويلانشى، مىنە، مىنە، ءوزىڭ دە ءبىلىپ قويدىڭ، انە، ءتىلىڭ ۇشىندا تۇر ول جاۋاپ" دەگەندەي ءسال كۇلە، ءسال مىسقىلمەن قارادى.
— مىنا سەن شە؟
— مەن نە؟
— ءجۇز مىڭ دوللاردى بىزگە سەن بەرەسىڭ.
— مەن؟ قالتامدا ءۇش-اق دوللار بار...
— ءبىز اقشانى سەنىڭ پاپاڭنان الامىز.
— اكەمنەن؟ ءجۇز مىڭ دوللار؟!
— ول اقشانى كولحوز، سوۆحوز، زاۆود، فابريكادان جيناپ بەرەدى. سەندەردە "بارلىق ادام بىرەۋ ءۇشىن، بىرەۋ بارلىق ادام ءۇشىن" ەمەس پە؟
اقاننىڭ قوس شەكەسى سولق-سولق ەتەدى. اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدى. "بار ادام بىرەۋ ءۇشىن، بىرەۋى ءبارى ءۇشىن!" ال، ساعان ميلليونەر كولحوز، سوۆحوز! Eh، قىتىمىر ءومىر!
قىز بۇعان شىن جانى اشىپ سويلەيدى.
— احاۆ، سەن قاسارا بەرمە. بىزدە اقشا ءۇشىن جان پيدا. اكەڭ اقشا بەرمەسە، رەدديلەر سەنى ايامايدى.
ايتىپ ايتپا، امەريكامەن ويناۋعا بولمايدى. ەرتەڭگى كۇنىڭ تۇگىل، كەلەسى ساعات، مينۋتىڭا سەنىپ بولمايدى. وسى بۇگىن تاڭەرتەڭ كوڭىل كۇيى كۇن شۋاعىنداي ەدى. ۇيدەن قىرىق قادام ۇزاماي جاتىپ؛ مۋللات بالا ءتيىستى، پوليسمەندەر ءتىنتتى. ودان قۇتىلىپ ەدى، "ياگۋار" ىشىندە ەس-تۇسىنان تانىپ قالدى. قول-اياعىنا كىسەن تۇسكەن ءتۇرى مىناۋ. اكەسى قولىنا ۇستاپ كورمەگەن ءجۇز مىڭ دوللاردى جەردەن قازىپ تابا ما؟ وي دەگەن بىتىقى-شىتىقى.
— ۆيكا، نە ىستەۋىم كەرەك؟
Aha! قىزدىڭ كوگىلدىر كوزىنەن جاسىل ۇشقىن شاشىرادى.
— سەن اقىلىڭ بار بالاسىڭ، مەن ونى باياعىدا بىلگەنمىن، احاۆ! وسى سۇراقتى قويارىڭدى دا بىلگەنمىن. مەن ءقازىر...
ىتىپ تۇرەگەپ، تايراڭداي جۇگىرىپ، قابىرعامەن قابىرعا ەسىككە كىرىپ، جوق بولدى. قاعاز، قالام الىپ، بەرى شىقتى. ۇستەل ۇستىندەگى بوتەلكە، فۋجەرلەردى شەتكە ىسىردى، قاعاز، قالامدى اقاننىڭ الدىنا قويدى. داۋسى شىڭىلتىر تارتىپ، كورەر كوزگە داۋىرلەپ بارادى.
— بىلاي دەپ جاز: "قىمباتتى پاپا! ابىرجىما، مەن الىستا ەمەس، جاقسى ادامداردىڭ ورتاسىندامىن. بۇلارعا اقشا كەرەك جانە وتە كوپ! جەكە باستارىنا ەمەس، قوعام يگىلىگىنە جاراتادى. حات قولعا تيگەن كۇنى ءجۇز مىڭ دوللاردى بەرە سالىڭىز. ايتپەگەن كۇندە، ايتپەگەندە..."
قىز ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، بولمە ورتاسىندا سوستيا ويلانىپ تۇر. ايتپەگەندە نە بولادى، ونى ءوزى دە بىلمەيدى، زادى. نەمەسە ايتىپ جىبەرۋگە قورقىپ تۇر — ءقايبىر ءتاۋىر نارسە دەيسىڭ ونىسى!
— "ايتپەگەندە" دەگەندى ءوشىرىپ تاستا!— قيىننان قيىستىرىپ جول تاۋىپ كەتكەنىنە قىز كوپە-كورىنەۋ قۋانىپ قالدى.— پاپاڭ، ءسوز جوق، اقىلدى ادام، ارعى جاعىن ءوزى دە تۇسىنەدى. مۇمكىن، كولحوز، سوۆحوزىنا "اقشا جىبەر!" دەپ، تەلەگرامما سوعار. اياق جاعىنا انىق ەتىپ قولىڭدى قوي، اي، كۇندى جاز.
اقان ءويتىپ-بۇيتىپ ۋاقىت ۇتقىسى كەلدى. ارعى جاعىن كورە جاتار.
— جوق، الدىمەن ماعان كەپىلدىك كەرەك،— دەپ كەرگىدى.— كوممۋنا، سوممۋننا! ولارىڭ — بلەف! سەندەر ءجۇز مىڭ دوللارعا قۇرتاقانداي اتوم بومباسىن ساتىپ الىپ، سوۆەت ەلشىلىگىن جارىپ جىبەرەسىڭدەر. قايدا باراسىڭدار، كۇنى ەرتەڭ بىتىرلاتىپ قولعا تۇسىرەدى. تەرگەيدى، ازاپتايدى سەندەردى.— كوزىنىڭ قۇيرىعىن قىزعا تاستادى. جان ءتاتتى بولسا مىناداي قوقان-لوققىدان سوڭ رايىنان قايتىپ قالۋى دا...— بومبانى كىمنىڭ اقشاسىنا ساتىپ الدىڭدار؟ ءبىزدىڭ. سوۆەت تەرروريستەرى — قۇرامىسوۆتاردىڭ قولشوقپارى دەپ ويلايدى سەندەردى. ارى قاراي نە؟ سسسر مەن اقش-تىڭ اراسى ۇشىعادى.
اقان ىشتەي ابدەن شاتتانىپ، ءبوسىپ وتىر. قول-اياقتاعى كىسەن، بۇعاۋدى ۇمىتقان. ۆيكا ايتپاقتايىن، اقىلدى جىگىت ەكەن، ويلاپ قاراسا. ءوزىن ايتادى دا. ماسەلەنى قاي-قايداعىعا اپارىپ تىرەدى، ءا! تۇتقىندا وتىرىپ-اق ەكى دەرجاۆانىڭ اراسىن ۇشىقتىرىپ قويدى. ال، اسىپ-ساسپاي كور، قۋ قىز! اۋسەلەڭدى ءبىر كورەيىك!
راسىمەن، ۆيكانىڭ قاباعى كىرتيىپ، ەكى يىعىنان سۋ كەتىپ، كادىمگىدەي جۇدەپ قالدى. ەندى شە! "اتوم بومباسى"، "تەرروريست" كىمگە وڭاي ءتيسىن.
الدەنەگە بەلىن بەكەم بايلادى، بىلەم، الدەن ۋاقتا ەدەندە تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرىپ، تەز-تەز سويلەدى.
— اۆانتيۋرا ەمەس، اۆانتيۋرا ەمەس بۇل! ايتتىم عوي، بۇل اقشا يگى ماقساتقا جۇمسالادى دەپ. ءبىز كول-كوسىر جەر ساتىپ الامىز، ونى وڭدەيمىز، ەگىن ەگەمىز، ادىلدىك پەن اقيقاتقا نەگىزدەلگەن قوعام قۇرامىز. ءوزىمىز سەكىلدى اق، ادال نيەت ادامداردى جينايمىز جەر-جەردەن. سەنى دە مۇشە ەتىپ الامىز. ءوتىنىش جاساساڭ... ءتۇر، تۇسىڭە قارامايمىز.
— راقمەت!— دەدى اقان مىسقىلمەن.— الدىمەن ءجۇز مىڭ دوللاردى تاۋىپ بەرەيىن دە.
ءوز ويىنا ءوزى ەلىككەن قىز مۇنى قۇلاعىنا ىلمەدى.
— كوممۋنانىڭ اتىن دا ويلاستىرىپ قويدىق.—"سەلۆاداعى ساۋلە!"
— ءجۇز مىڭ دوللاردى ميلليونەر بەركليدەن نەگە المايسىڭدار؟
ءسوز باعىتىن ادەيى باسقا ارناعا بۇردى. مىناۋ باس-اياعى جوق قىپ-قىزىل قيال جالىقتىرا باستادى. بۇل قىزداردى ءتۇسىنىپ بولمايسىڭ. وقۋىن وقىپ، اتا-انانىڭ ءتىلىن الىپ جۇرەدى، جۇرەدى دە، كۇندەردىڭ كۇنى ءوستىپ قاي-جايداعىنى قيالداپ، سەلتەڭدەپ شىعا كەلەدى. ۆيكا قانداي جاقسى قىز ايتپەسە. كوممۋنا، "سەلۆاداعى ساۋلە!"... كىم نانادى بۇعان؟ ۆيكا سەكىلدى اق كوڭىل، اق جارما قىزدار سەنەدى، بۇعان نە دەيسىڭ؟! سەنەتىندىگى سونداي، اقاندى ۇرلاۋعا كومەكتەسكەن. تاعى جاقسىلىق جولىندا كۇرەسىپ ءجۇرمىن دەپ ويلايدى.
بايعۇس قىز اقاننىڭ كەكەسىنىن سەزبەدى، اعىلا بەردى.
— اكەم تىم قاراۋ ادام. وعان قوسا ءبىزدىڭ جوسپارىمىزدى جان ادام بىلمەۋى كەرەك. بىلسە، اكەمنىڭ ءوزى-اق پوليسياعا جەتكىزەدى. ول تەمىردەي ءتارتىپتى سۇيەدى.
اقان ءۇنسىز. "پوليسياعا جەتكىزەدى"، "قاراۋ" دەيدى. اپىر-اۋ، تۋعان اكەسىنە سەنبەي مە سوندا؟ اكە-شەشەلەر ءوز الدىنا، بالالار ءوز الدىنا، جەكە-جەكە، قىزىل شەكە. نيۋ-يوركتىكتەردى ايتادى دا. اقاندار شە؟ ماسەلەنكي، اۋىلداعى اتاسى مەن اجەسى نەمەرەلەرى قالادان اقار-شاقار بارا قالسا، اينالىپ-تولعانىپ، ءولىپ كەتە جازدايدى. نە ءتۇرلى قۇلپىرىپ تۇرعان "قۇلىنىم"، "جارىعىم"، "شىراعىم"، "اينالايىن"... قىستاي ساقتاپ جۇرگەن قۇرت-ىرىمشىگىن الدىنا شاشادى. اكەسى مەن ماماسىنىڭ ۇيرەتىپ جىبەرگەن تارتىپتەرىن تارك ەتىپ، مىسىقتىڭ بالاسىنداي مايراعاي دا تايراعاي...
امەريكاندىقتار ادامدى ىشپەي-جەمەي ماس قىلاتىن "اينالايىنداردى" مۇلدەم بىلمەيدى. ايتا بەرسەڭ، سوزدىكتەرىندە جوق. ونىڭ ورنىنا "ميسس"، "ميسسيس"، "سەر"، "ميستەر"— كىل مىرزا، حانىمدار...
...— احاۆ، ۆيدەو كورسەك قايتەدى؟— ۇزاق قارجاسۋدان قالجىراپ قالسا كەرەك، قىز بەيبىت سويلەدى.
ۆيردجينيا ديستانسيالىق باسقارۋدىڭ قولتوقپاقتاي اپپاراتىن سىرت-سىرت باستى. ۆيدەوعا بەينە، ءتىل ءبىتىپ، ەكراندىق يۋ-قيۋ ءومىر باستالىپ بەرسىن. مىنە، حاس سۇلۋ يەگىنە دەيىن سابىن كوپىرشىگىنە مالىنىپ، شاشىپ ويناپ وتىر.
ۆيكا:
— رەكلاما!— دەدى شارشاپ.
انە، روك انشىلەر قارعىپ-سەكىرىپ ءجۇر... كوسموس كورابلدەرى سەڭدەي سوعىلىپ، ءبىر-بىرىن تىرقىراتىپ قۋىپ بارادى.
— جۇلدىزدار سوعىسى...
ءماسساعان! تەمىر قالپاقتى، قىزىل جۇلدىزدى سوۆەت سولداتتارى... سوۆەت تانكىلەرى امەريكان كوشەلەرىن اياۋسىز تاپتاپ، بەيبىت حالىقتى الدىنا سالىپ، ايداپ كەلەدى. شۇڭگىل كوز، شارشى دەنەلى، ساقالدى ادام سوۆەت اگرەسسورلارىن اياۋسىز تويتارىپ ءجۇر. ارىستانداي الپارىسىپ، جولبارىستاي جۇلقىسادى جەكە باتىرىڭ.
— كريستوفەرسون...— دەدى ۆيردجينيا ەكراننان كوز الماي.
— كىم ول؟
— ۇلتتىق قاھارمان. "امەريكا" اتتى تەلەسەريال... مىناۋ ءبىرىنشىسى. بارلىعى ون ەكى سەريا.
— كريستوفەرسون بىزگە نەگە ءوش؟ وتىرىك، شىلعي وتىرىك!
— اقشا، اقشا!— شىدامسىزدانا ءتىل قاتتى ۆيردجينيا.— امەريكا اگرەسسور ما، روسسيا اگرەسسور ما، ولارعا ءبارىبىر. دوللار ءۇشىن كريستوفەرسون مايمىل بولۋعا دا رازى. جانە بۇل تەلەسەريال ون شاقتى جىل بۇرىن تۇسىرىلگەن. ول كەزدە ءبىز سىزدەرمەن قاتتى قىرعيقاباق بولىپپىز.
— مىناعان... سەنەسىڭ بە؟
پۋلت شىرت ەتىپ ەدى، ەكران ءسونىپ جۇرە بەردى.
— كانە، سەنەم بە، جوق پا؟— پالە قىز ەكى جەپ بيگە شىقتى.
اقان تومەن قارادى.
— كەشىر...
ەكران تاعى سويلەدى. توبەسى كوك تىرەيتىن سابالاق-سابالاق قۇج مايمىل اۋزىن ارانداي اشىپ، بۇلارعا تۋرا ۇمتىلسىن. اقان ەرىكسىز شالقايىپ قالدى. مايلىەكەڭ قالالاردى قيراتىپ، مۇحيتتاعى الىپ كورابلدەردى اسپانعا اتتى...
— براۆو، كينگ-كونگ!8 براۆيسسيمو! ءبىز ساعان سۇمدىق ريزامىز!
بولمەگە قاشان، قالاي كىرگەنى بەلگىسىز، تۋ سىرتتارىندا شاشىن بۇراپ-بۇراپ، وڭ شەكەسىنە سالبىراتا جىعىپ قويعان جاھۇت كوز بوزبالا قول سوعىپ تۇر.
ۆيردجينيا ورنىنان سۇلەسوقتاۋ تۇردى.
— مىنا سەر ەكەۋمىزدى،— جاھۇت كوز يەگىمەن اقاندى نۇسقادى،— وڭاشا قالدىرساڭ، ميسس بەركلي!
قىز كورشى بولمەگە جىلىستادى.
— بالانىڭ شاتتى-بۇتتى ەرتەگىسىنە ۋاقىت ولتىرمەيىك.— جاھۇت كوز جىگىت ۆيدەونى ءسوندىرىپ تاستادى. ەكىنشى كرەسلونى كوتەرىپ اكەپ، اقاننىڭ قارسى الدىنا دىك قويدى، قولىن كەۋدەسىنە، اياعىن اياعىنا ايقاستىرىپ سالىپ، نىعىزدالىپ وتىردى.— كەلىسسوزگە كىرىسەيىك. ءبىز تۇگىل، اقش پەن ءسىزدىڭ رەسپۋبليكاڭىز دا...
— سسسر...
— ءيا، ەكى دەرجاۆا دا كەلىسىپ جاتىر... سول ەكى دەرجاۆانىڭ ازاماتتارى ەكەمىز، ەندەشە، ءبىز دە ورتاق ءتىل تابايىق. قالاي؟— دەدى كوزىن دوڭگەلەتىپ. قانشاما جاسىرسا دا ىزديعان وتىرىسى، سىپايى، سۋىق ءسوزى، سارعىلت جاھۇت كوزى امەريكاندىق ۆەستەرن فيلمدەرىندەگى سايىپقىراندارعا بولماسا دا ۇقساپ باعۋعا تىرىسىپ وتىرعانىن اڭعارتقانداي.
اقان دا جىبىمەدى. و دا جەردە جاتقان تەگىن بالا ەمەس. ءداۋ دە بولسا وسى جاھۇت كوزىڭ اقاندى ۇرلاۋدى ۇيىمداستىرعان مىقتىڭنىڭ ناق ءوزى.
— مىنا اشەكەيدى قايتەمىز؟ كەلىسسوزگە كەرەعار سياقتى،— دەپ، شىنجىردى كوزىمەن نۇسقادى. اقان مينۋت سايىن ەر جەتىپ بارا جاتقانداي — الدىندا وڭاي جاۋ وتىرعان جوق.
جاھۇت كوز ساسپادى.
— و، ايىپتىمىز! كەلىسسوزدى، ادەتتە، تەرەزەسى تەڭ ادامدار جۇرگىزەدى.— قالتاسىنان كىپ-كىتتەي كىلت شىعارىپ، قوس بىلەزىكتىڭ قۇلپىن سىرت-سىرت اشتى.— ريزاسىز با؟
اقان بىلەزىگىن سيپالاپ، ۇيىعان اياعىن ورتاعا قاراي سوزىپ سالدى.
— اياق شە؟ ول دا ون ەكى مۇشەنىڭ بىرەۋى.
— اسىقپاڭىز،— دەدى بوزبالا،— اسىقپايىق. كىسەندى شەشتىك. بۇعاۋ دا قاشپايدى. ول وزىڭىزگە تىكەلەي بايلانىستى.
— وندا بۇل كەلىسسوز ەمەس، ۋلتيماتۋم.— اقان وز-وزىنە كەرەمەت ءسۇيسىندى؛ قىزىق بولعاندا وسىعان دەيىن ءوزىن ءدال مۇنداي الىمدى ديپلومات بالا ەكەمىن دەپ ويلاماعانتۇعىن.
جاھۇت كوز ءبارىن دە باياعىدا ويلاستىرىپ، شەشىپ قويسا كەرەك، ءمىز باقپادى.
— روسسيا ەمەس، امەريكادا وتىرسىز. كىسەن مەنىڭ قولىمدا ەمەس، ءسىزدىڭ قولىڭىزدا. وسىنى ۇمىتپاعايسىز، سەر احاۆ!
— قۇلاعىم سىزدە.— اقان دا مافيا، اگەنتتەر تۋرالى فيلمدەردى از كورگەن جوق. سوندا ەر جۇرەك، قايسار، تەكتى كەيىپكەرلەر ءوستىپ ءتۇسىن بەرمەي، تاكاپپار، ادەمى ءولىپ كەتۋشى ەدى.
— ميسس بەركلي ءبىزدىڭ تالاپ-تىلەگىمىزدى جەتكىزگەن شىعار؟
جاھۇت كوز تىم سىرباز، بۇل دا دجەيمس بوند تۋرالى فيلمدەردىڭ ءتۇبىن تۇسىرگەن قاسقاڭ بولدى.
— ءجۇز مىڭ دوللار ما؟
— ءيا. ءبىر سەنت ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس.
— مەنىڭ اكەم ءجۇز مىڭ دوللار تۇگىل، ءجۇز دوللار تاۋىپ بەرە المايدى.
— ەرتەگى!— دەپ ىسقىرىندى جاھۇت كوز. تەز وزگەردى. استىنان سۋ شىققانداي ورنىنان تۇرىپ كەتتى — اقشا ماسەلەسى شىمبايىنا قاتتى باتادى ەكەن.— وتىرىك ايتاسىز! وتە سەنەتىن، تالاي رەت سىنالعان اگەنتىمىز اكەڭىزگە ءجۇز مىڭ دوللار تۇكىرۋمەن بىردەي دەيدى. بۇكىل الەمنىڭ الپاۋىتتارى بىزگە كەلىپ، اقشا شاشادى. بىزگە كورسەتكەن قۇرمەتتەرى ەسەپتى، ءارى اقش-تا اقشا شاشۋ — ۇلكەن ماركا، جەتىستىك!
— ءبىز نيۋ-يورككە ەمەس، تۋىسىمىزعا كەلدىك.
بوزبالانىڭ كوزى ۇشكىرلەنە قالدى.
— سونسوڭ سالىپ ۇرىپ، لac-ۆەگاسقا، نە گاۆاي ارالدارىنا بەتتەيسىزدەر، ءا؟ رۋلەتكا، كازينو، التىن جاعاجاي...
اقان ىشقىنىپ كەتتى.
— قايداعى لاس-ۆەگاس؟ قايداعى گاۆاي؟ مەن مۇنداي تاڭعاجايىپ جەر اتتارىن تۇڭعىش ەستىپ وتىرمىن. مەنىڭ اكەم "پورشەندە" ىستەيدى.
اناۋ ەلەڭ ەتتى.
— "پورشەن"؟ ول نە؟ كونسەرن بە؟ اكەڭىز كونسەرن ديرەكتورى ما؟
— "پورشەن" زاۆودى بار بولعانى. سوندا ينجەنەر. ايلىعى — نە بارى ەكى ءجۇز سوم.
— جارايدى، سولاي-اق بولسىن!— جاھۇت كوز كرەسلو قىرىنا قۇيرىق باستى.— ءسىز ادەمى جالتارادى ەكەنسىز. شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاۋعا رۇقسات ەتىڭىز!— باسىن ءسال-پال ءيىپ، يشارا جاسادى.— مۇنداي دارىن اركىمنىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەيدى.
اقان ساسايىن دەدى. زامان نە بولىپ بارادى ءوزى؟ "جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ" جەتەكشىسى سەنكيەۆيچ انا بىردە: "جولبارىس شابار الدىندا قۇيرىعىمەن جەر سابالاپ، كوز الدايدى" دەپ ەدى، جاھۇت كوزىڭ ءسويتىپ وتىرماسىن!
— ...مەرزىم — ەرتەڭ تۇسكە دەيىن. ءومىر قىمبات پا، وتىرىك قىمبات پا، ويلانىڭىز. ۋاقىت جەتەدى. كانە، قولىڭىزدى!
ويىندا تۇك جوق، قوس قولىن ىلگەرى سوزا بەردى. جاھۇت كوز اپ-ساتتە بىلەزىكتى كيگىزىپ، سىرت-سىرت كىلتتەدى.
— ويلانىڭىز. ءبىز سەكىلدى جارلى-جاقىبايلاردىڭ كوممۋناسىنا ءجۇز مىڭ دوللار جارناما قوسام دەسەڭىز، ۆيردجينياداي كوركەم قىزعا ايتارسىز. مەرزىم — ءبىر كۇن! ارتىق توسۋعا مۇرشا جوق. ۋاقىت — اقشا.
قايقاڭ قاعىپ، ەسىككە بەتتەدى. جان ۇشىرا اقان:
— اكەم قايدا؟ كوكەم بىلە مە مەنىڭ جاعدايىمدى؟— دەدى شىنجىرىن سالدىرلاتا-گۇلدىرلەتە تالپىنىپ.
— اكەڭىز كەلىسپەي وتىر، تىم ساراڭ ەكەن. ءىرى قيمىلعا جوق. دوللاردىڭ ءجۇزى ىستىق، ءا؟ و جاعىنان بىر-بىرىڭىزگە اينىماي تارتىپسىزدار. چاو!
لىپىلداي باسىپ، قالاي ىبىس-دىبىسسىز كىرسە، سولاي جوق بولدى.
اقان كرەسلو ارقالىعىنا جەلكەسىن جاستاپ، شالقالاپ جاتىر. بۇل نە، مافيا ما؟ جاھۇت كوزىڭ سوعان كەلەدى. ۆيردجينيا شە؟ جوق، جوق! نە جاھۇت كوزدەر التىن شاشتى قىزدى الداپ ءجۇر، نە مىقتاپ قورقىتقان — ەكىنىڭ ءبىرى. الدە، الدە كوممۋناسى راس پا؟ ونداي ءتاۋىر كوممۋناعا ءجۇز مىڭ دوللاردى باسىنان ءۇش اينالدىرىپ، ساداقا دەپ لاقتىرا سالار ەدى، ەگەر... كوكەسى شىنىمەن ميلليونەر بولسا. كوكەسىن قاپشىق-قاپشىق اقشانى باسىپ وتىرعان جۋان قارىن ميلليونەر رەتىندە ەلەستەتىپ كورىپ ەدى، ونداي سۋرەت شىقپاي قويدى.
سول ەكى ارادا ۆيردجينيا بەرمەن شىقتى. جاھۇت كوز بۇعان دا ۋاعىز وقىپ كەتكەن بە، قاباعى كىربىڭ. كوزىندەگى جاسىل ساۋلە ءسونىپتى. ديستانسيالىق باسقارۋدى اقاننىڭ وڭ قولتىعىنىڭ استىنا قويدى دا:
— جالىقساڭىز، قۇزىرىڭىزدا!— دەدى ءتۇسىن بەرمەي.
ۇستەل پودنوستى يەگىنىڭ استىنا جىلجىتىپ اكەلىپ، تىرەپ قويدى.
— تابەتىڭىز اشىلسىن. سەندۆيچ، "فرانك" سوسيسكاسى، ءار ءتۇرلى سۋسىندار، سۋىق تاعام — قايسىسىن قالايسىز، ءبارى وسىندا. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ىستىق تاعام اكەلەمىن. جاقسى جاتىپ، جايلى تۇرىڭىز!— تەرىس قاراپ تۇرىپ، وشىڭكى ۇنمەن:— ولار ەرتەڭ تۇسكە قاراي كەلەدى.
— قاي ۋاقىت ءوزى؟
— قاس قارايىپ قالدى.— بىلەزىگىندەگى ساعاتتى الىپ، ۇستەل ۇستىنە قويدى.— ەرتەڭگە دەيىن!
— كورىسكەنشە!
جايلاپ باسىپ ۇزاي بەردى دە، ون ءتورت جاسار ميسس بەركلي ەكەنى ەسىنە ءتۇستى، ءسال شالقايا كەردەڭدەي باسىپ جونەپ بەردى.
اۆتوموبيل ىشىندە كوكا-كولاعا نە قوسىپ بەرگەنىن قايدام، مىڭعى-دىڭعى باسى لىقىلداپ الىپ بارادى. وڭاشا قالعاندا بارىپ اۋىر ءحالىن انىق تۇشىندى. كوكەسى نە كۇيدە؟ ونسىز دا شوشىمالى ساردار اعا بىردەڭەنى بۇلدىرمەسە جارادى. كوكەسى، ساردار اعاسى مىقتاعاندا پوليسياعا حابارلار. پوليسيا قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قايناپ جاتقان نيۋ-يوركتەن اقاندى يىسكەپ تابا ما؟ سورىنا قاراي، شەرلوك حولمس پەن دوكتور ۆاتسون بۇل ومىردە جوق. ول ەكەۋى كينوفيلمدەردە عانا ۇرىدان ۇرى، قارىدان قارى قويماي شىرىلداتىپ ۇستاپ الادى.
شاقشاداي باسى شاراداي. كرەسلونىڭ جاقتاۋىنا جانتايىپ، قالعىپ كەتتى.
***
"امەريكاندىق جاس جەتكىنشەكتەردىڭ اتا-انادان تىم ەرتە ىرگە ءبولىپ، جەكە ءومىر ءسۇرۋىنىڭ زيان جاعى دا بار: ولاردىڭ ءبىرازى وسكەن ۇياسى مەن وشاعىنا بۇدان بىلاي ماڭگى باقي قايتىپ ورالمايدى. تۋعان ورتادان تىم ەرتە قول ءۇزۋ اتا-انا مەن بالانىڭ اراسىنا ايىقپاستاي سالقىندىق تۇسىرەدى. سول سەبەپتەن دە كەيبىر قىز-جىگىتتەر اكە-شەشەلەرىنىڭ مولاسىنا ءبىر ۋىس توپىراق سالۋعا دا كەلمەيدى".
"سەميا ي شكولا" جۋرنالىنان
تاعى دا سول حولل،9 تاعى دا كۇمىس قوڭىراۋ
كۇلكى، تاعى دا ساعي مەن شاعي
...قوس تۇلىمشاعى سەلتيگەن ءسابي قىز ساق-ساق كۇلەدى كەلىپ، كۇلەدى-اي! اپپاق كىشكەنە كۇمىس قوڭىراۋدى قۇلاعىنىڭ ءداپ تۇبىنەن بىرەۋ جايىمەن ارلى-بەرلى تەربەتىپ، سوعىپ تۇرعانداي.
اقان كوزىن اشتى. موينىن بۇرىپ ەدى، ۆيكا كىلەم ۇستىندە ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىر. ەكى كوزى ەكراندى تەسىپ بارادى. "تىزەڭدى قۇشاقتاما، جامان ىرىم!" دەگىسى كەلدى دە، الماتىدا ەمەس، نيۋ-يوركتە، تۇتقىندا وتىرعانىن ويلادى. اجەسى باياعىدا وزىنە ءوستىپ ۇرساتىن.
ەكراندا كىپ-كىشكەنە اق ۇرپەك قىز كوك شالعىندى بەلۋاردان كەشىپ، جۇگىرىپ كەلەدى. ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ ەستىگەن كۇمىس قوڭىراۋ كۇلكىنىڭ يەسى دە وسى قىز بالا بولدى. الاقانىن تاربايتىپ جازىپ، قالبالاقتاپ ۇشقان اق كوبەلەككە تاپ-تاپ بەرەدى. اينالا تولى كوك گۇلدەر، قىزىل گۇلدەر، نە ءتۇرلى گۇلدەر... اياعى شوپكە وراتىلىپ قالدى ما، قىز بالا ەتپەتىنەن ءتۇستى. تىرباڭداي تەپكىلەنىپ، پورا-پورا جىلاپ جاتىر. انە، اكەنىڭ كۇشتى دە مەيىرىمدى قولدارى قىز بالانى جەردەن لىپ كوتەرىپ الدى، كوتەردى دە، اۋەگە جايلاپ لاقتىرا باستادى. ۇزىن بويلى، كەرميىق كەلىنشەك جارقىراي كۇلىپ، اۋادا دوڭگەلەك اينالعان قىزعا قولىن سوزادى... اناداي جەردە جەتى-سەگىز جاسار جيرەن سەمىز بالا بالپاڭ-بالپاڭ باسىپ كەلەدى. ءتۇپسىز اسپان كوكپەڭبەك-اۋ، كوكپەڭبەك. وبەكتيۆ اۋماعىندا — باقىتتى بالا، اشىق اسپان، دىرىلدەي اينالعان شاربولات كۇن...
ەكران اعارا جۇدەپ، ءسونىپ كەتتى. ۆيردجينيا يەگىن تىزەسىنە توسەپ، ەكى يىعى شوشايىپ، ءولى ەكرانعا ءالى قادالا قاراپ وتىر. ءجۇزى اپپاق قۋداي. ەكى تامشى جاس بەتىن سىزىپ بارادى.
اقان ويدا جوقتا كرەسلو ارقالىعىنا شۇيدەسىن تىرەپ، ال قارقىلداپ كۇلسىن، ال قارقىلداپ كۇلسىن. وكشەسىمەن جەر تەپكىلەپ كۇلدى بولماعاسىن.
ۆيردجينيا ورنىنان ۇشىپ تۇردى، اقاننىڭ جاعاسىنان الىپ، جۇلقىلاپ جاتىر.
— نە بولدى، نە بولدى، احاۆ؟ ەسىڭدى جي!
اقان كۇلكىسىن قالاي باستاسا، سولاي كىلت تىيدى.
— مەن كۇلدىم بە، ۆيكا؟— دەدى قىزعا جارىمەس ادامداي باقىرايا قاراپ.
— سەن نەگە ويتەسىڭ، ءا؟ سەن جاقسى بالاسىڭ، نەگە ويتەسىڭ، ءا؟— قىز جىلايىن دەپ تۇر.
اقان قىزدىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— مەن ادەيى كۇلدىم، ۆيكا!
— نەگە؟— ۆيردجينيا اڭ-تاڭ.
— سەن جىلاپ جىبەرە مە دەپ قورىقتىم. كەشىر.
قىز كۇلىپ جىبەردى.
— قۋ بالا ەكەنسىڭ. "موبي ديكتەگى" احاۆ كۇلمەيتىن. مىناداي قۋلىقپەن ءبىزدىڭ قولىمىزعا قالاي ءتۇسىپ قالدىڭ، سوعان تاڭمىن.— ءۇي ارتىندا بىرەۋ تۇرعانداي سىبىرلاي سويلەدى.— بولادى مۇنداي ءسات. مەن قىزبىن عوي، قىز بالامىن. ال ساعان كوپ راقمەت! دەر كەزىندە كۇلگەنىڭ ءۇشىن...
جۇگىرە باسىپ كورشى بولمەگە بەتتەدى. الدەنەنى ءتۇسىنىپ تە، ءتۇيسىنىپ تە ۇلگەرگەن اقان دەپ جىبەردى.
— اناۋ قىز بالا... كىشكەنە ۆيكا عوي.
ساققۇلاق قىز تابانداپ تۇردى دا قالدى. جايلاپ بەرى بۇرىلدى.
— ءيا،— دەدى ءار ءسوزىن شەگەلەپ. — ول — ۆيردجينيا... ءسابي ۆيكا. ءسابي رەددي. ول كەزدە ءبىز ميلليونەر ەمەس ەك. باقىتتى بولاتىنبىز.
جاي باسىپ، شىعىپ كەتتى.
اقان وڭاشا. ءيا، ۆيكاڭ دا قاپالى، ونىڭ دا مۇڭ-قايعىسى ءبىر باسىنا جەتەرلىك. ويتپەسە نەگە جىلايدى، نەگە: "باقىتتى بولاتىنبىز" دەپ ah ۇرادى؟ سوندا بۇگىندە... باقىتسىز بولعانى ما؟ قاشان ەدى، ءيا، وتكەن جىلى ءبىر كىتاپتان وقىعان: "بالالىق شاعىڭ قالاي يت ىرعىلجىڭمەن وتسە، بۇكىل ءومىرىڭ دە سولاي بولادى". ەكرانداعى كىتتەي ۆيكا باقىتتى. الدىڭعى كۇنگى، كەشەگى، بۇگىنگى ۆيردجينيا شە؟ "ياگۋاردىڭ" ىشىندە التىن شاشى جەلبىرەپ بارا جاتقان قىز... "اكەم قاراۋ. ول پوليسياعا جەتكىزىپ قويادى" دەپ، ءوز اكەسىنەن ءوزى قۋىستانعان قىز... بۇگىن ەكرانعا قاراپ، كوز جاسىن ءۇنسىز بۇلاعان قىز... ءۇش ۆيكا — ءۇش ءتۇرلى.
ەكرانداعى كۇمىس قوڭىراۋ كۇلكى قىز شاعيعا دا ۇقساپ كەتكەندەي. كىشكەنە ۆيكا — اق قۇبا، التىن شاش، شاعي — توبىلعى تورى، قارا شاش. ايىرماشىلىعى سول عانا. ادامنىڭ تۇسىندە تۇرعان ماسەلە جوق. اققۇبا ۆيردجينيا دا، توبىلعى تورى شاعي دا بىردەي كۇلەدى، قۋانادى، جىلايدى.
ساعي شە؟ و، ساعي ىنىشەگى دە ۇپايىنان قاعىلاتىن بالا ەمەس، قۋلىعى ءبىر باسىنا جەتەدى. ءبىراق شاعيداي ورنىن تاۋىپ، ادەمى ەركەلەۋ ءتۇسىپ قالىپ پا وعان! ەرەسەك بالاعا قايتادان ءسابي بولۋ جوق ەكەن. ساعيەكەڭ ونى، سورىنا قاراي، ۇعا قويمادى. قانشاما قاتىرىپ ەركەلەدىم دەسە دە، ءبىر جەرىنەن ءشيى شىعىپ، جاساندى بولادى دا تۇرادى. ەكى دۇنيەدە اقىلمەن ەركەلەۋ مۇمكىن ەمەس.
قارىنداسىنىڭ ەڭبەكتەگەنىن العاش كورگەن — ساعي! شاعي جاتىن بولمەدە تاناۋى پىسىلداپ، ءوز ەرنىن ءوزى ءشوپ-شوپ ەمىپ، ۇيقتاپ جاتقان. قاسىنداعى تاحتادا ساعي تىرايىپ جاتىر. كۇن جەكسەنبى. كوكەسى، ماماسى، اقان ۇشەۋى اس ۇيدە شۇڭكىلدەسىپ، تاڭەرتەڭگى شايدى الدارىنا جاڭا الا بەرگەن. ءبىر ۋاقتا ساعي اس ۇيگە ترۋسيشەڭ، مايكىشەڭ كۇيى تاسىر-تۇسىر ەنتىگىپ جۇگىرىپ كەلدى. ەكى كوزى الاقانداي.
— و نە؟ نە بولدى؟
— ماما، ماما، شاعي قوي سەكىلدى ءجۇرىپ، جايىلىپ ءجۇر!
ءبارى شايدى تاستاي-ماستاي جاتىنجايعا جۇگىردى. شاعي ويانىپ كەتىپ، توسەكتەن قۇلاپ كەتتى مە، الدە توسەكتىڭ شارباعىنا اياعىن قىستىرىپ الدى ما دەگەندە زارە جوق. بەكەر ۇركىپتى. شاعي ءبىر جىعىلىپ، ەكى ەڭسەسىن كوتەرىپ، ەدەندە ءتورت اياقتاپ ەڭبەكتەپ ءجۇر. توسەكتەن ءوزى سىپىرىلىپ ءتۇسىپتى.
ايتپەسە مىنا جاعداي... اۋىلعا ءبىر بارعان تۇسىندا كوكەسى كۇلىپ كەلگەن: ول كەزدە ساعي اتاسى مەن اجەسىنىڭ "Ah!" دەگەندە اۋىزدارىنان تۇسە قالعان "بەل بالاسى". "سونىمەن كوكەسى اۆتوبۋستان ءتۇسىپ، ۇيگە تاقاي بەرسە، ساعي قورا-قوپسى ماڭىندا، بەتى قارالا-تورالا، جەڭىمەن سۋاعارىن الاي ءبىر، بىلاي ءبىر وسىپ تاستاپ ويناپ ءجۇر دەيدى. اناداي جەردە، ءۇي الدىنداعى ساكىدە اپاسى ۇرشىق ءيىرىپ وتىر. بەلىنە كىر جاياتىن ۇزىن، جىڭىشكە ءجىپتى ايقارا بايلاپ الىپتى. ەكىنشى ۇشى ساعيدىڭ بەلىندە. تاڭ-تاماشا كوكەسى:
— مىناۋىڭىز نە، ماما؟ (كوردىڭ بە، كوكەسىنىڭ دە ماماسى بار!) تارتىسپاق ويناپ جۇرسىزدەر مە؟— دەپ كۇلسە، اجەي:
— ءبىر بالا ءبىر كەمپىردى ءولتىرىپتى. ساعان كۇلكى، ماعان ءتۇرپى. مىنا ساعي دەگەن جەردىڭ قۇرتى اياعى شىعىپ، پالە بولدى. ءبىر قۇلدىراڭداپ شاۋىپ كەتسە، جۋىر ماڭدا جەتكىزبەيدى. كەشە بەيۋاقتا ۇستاتپاي، بۇرىلىستان شىعا كەلگەن ماشينانىڭ استىنا كىرىپ كەتە جازداعانى. امالىن تاپتىم، ءوستىپ ارقانداپ، ءبىر ۇشىن وزىمە بايلاپ قويامىن. ارقانداۋلى بۇزاۋداي بۇل مەنەن كەتپەيدى، قاعىلعان قازىقتاي مەن دە ورنىمنان جىلجىمايمىن،— دەپتى.
...ساعيدىڭ اۋىلدان جاڭا كەلگەن "جابايى" كەزى. كۇن جەگەن، بەتى تورلاما قاۋىنداي جارىلعان، سەپ-سەمىز، مايەكتى قارادومالاق بالا. شاتاق ىزدەپ، الاق-جۇلاق ەتەدى. شاعي اپىڭ-تاپىڭ جۇگىرىپ ءجۇر، ول دا سوقتىعارعا جان تابا الماي، كۇنى بويى الەكەدەي جالانادى. "مىناۋ قوجالاق بالا ءبىزدىڭ تاپ-تازا ۇيىمىزگە قايدان كىرىپ كەلدى ءوزى؟" دەگەندەي، ساعيعا ءارى ۇركىپ، ءارى مەنسىنبەي قارايدى. ساعي دا شاشى-كوزى قارا، ءۇستى-باسى جۇنتتاي قىز بالاعا: "وسى سەن بىرەۋگە ۇقسايتىن سەكىلدىسىڭ. "كىمگە ەكەن، ءا؟" دەگەندەي، ءارى تاڭدانا، ءارى توسىرقاي قارايدى. "ماعان ۇقساي ما، ەي، ءوزى؟ و پالەسىن!" دەي مە، شارايناعا كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويادى.
ءۇي شاعيدىكى، ءبىر يىعى قالاي دا جوعارى، الدىمەن شابۋىلدادى.
— سەندەردە تەليەۆيزور بار ما؟
ساعي بەرىسپەدى.
— بار،— دەدى كۇشەنىپ.— اۋىلداعى ماگازيندە تۇر.
...ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ — كۇن سەنبى — ءبارى شوقتاي ءۇيىرىلىپ، تەلەديداردان "تاڭەرتەڭگىلىك پوچتانى" كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ وتىرعان. ماماسى قىزىق كونسەرتتى قيماي، داستارقاندى ماڭعۇلدىڭ اتىنداي جاتاعان جۋرنال ۇستەلىنە جايا سالعان. ءيىسى كوش قۇلاش جەردەن بۇرقىراعان تۇشپارا الدارىندا. ۇيقىدان جاڭا تۇردى ما، ساعي كوزىن ۋقالاپ، بولمەگە كىرىپ كەلدى. تۇشپارانى كورە سالا كەمسەڭدەپ قويا بەردى.
— تۇشپارا...
تەلەديدارعا بەتىمەن جابىسىپ وتىرعان ماماسى مويىن بۇرمادى.
— Ac ۇيدەن ىدىسىڭدى الىپ كەلە عوي،— دەدى. "بەتى-قولىڭدى جۋ!"— دەپ ەسكەرتۋدى دە ۇمىتىپ كەتتى.
— مىنە، ىدىسىم!
ءبارى جالت قاراسا... ساعيەكەڭ ءداۋ مەسكەيدى كوتەرىپ، ەسىك كوزىندە ءشانيىپ تۇر.
...ساعي مەكتەپكە بارعان العاشقى جىلى ونەر شىعاردى. ءبىر كۇنى كلاستا ساباقتان ابدەن زەرىگىپ، تەرەزەدەن سىرتقا قالجىراي قاراپ، اۋىلىن ساعىنىپ سارعايىپ وتىرعان عوي. ول ساعىنىشى قالاعا كەلگەنىنە جارتى جىل وتسە دە، تاۋسىلاتىن ءتۇرى جوق، نە جازىلمايتىن، نە قويمايتىن سارى اۋرۋ سياقتى بىردەڭە. كلاسس، ءمۇعالىم، بالالار — ءبارى دە ۇمىت. ول تەك اۋىلدى ويشا سىعالاپ كورىپ وتىر. انە، اۋىل شىركىن تامىلجىپ تۇر، اۋىلدا — كوكتەم! كوكەك شاقىرادى. قارعا قارقىلداپ، ساۋىسقان شىقىلىقتاپ، تورعايلار ءوزارا توبەلەسىپ، مارە-سارە. يت ەكەش يتتەرگە دەيىن ارسالاقتاپ، بايگەلەتىپ شاپقىلاپ ءجۇر. نەگە شاپقىلاپ ءجۇر، ونى وزدەرى دە بىلمەيدى. اتا-اجەلەر كۇنشۋاققا ءبىر كىسىدەي شىعىپ كەتكەن؛ اتام زامانعى وتكەن-كەتكەندى قوزعاپ، گۋ-گۋ ەتەدى. اۋىل شەتىنە ەگىس دالاسى ءتيىپ تۇر، حايدار اعا تراكتورىن كۇنى بويى گۇرىلدەتىپ، جەر جىرتادى. ال، ءوزى قۇرالپاس دۇيسەن، قوشقارباي، ايبەكتەردى ايتسايشى. لاڭگىنى سارتىلداتىپ سوعىپ، تاقىر ۇستىندە اسىق كوزدەپ، شىر-شىر ۇشىرادى. اسپان استىن سىزعان الا دوپ دۇڭك-دۇڭك ەتەدى.
ساعيىم سول جەردە قالاي دا كلاستان شىعىپ، ويناعىسى كەپ كەتەدى. سىلتاۋدى اقىرى تاۋىپتى. ءساۋىردىڭ جومارت كۇنىنىڭ ءبىر قۇشاق شاعىرماق ساۋلەسى ساعيعا تۋرا دالدەپ ءتۇسىپ تۇرعان عوي. سول كۇنشۋاققا تورسىقتاي شەكەسىن بىلاي بۇرىپ، الاي بۇرىپ، كەزەگىمەن ال، توسسىن، ال، توسسىن. ابدەن ىستىق ءوتىپ، شەكەسى مەيلىنشە قىزدى-اۋ دەگەن كەزدە، قولىن شوشايتىپ كوتەرىپتى.
— ءيا، قۇرامىسوۆ؟
— راقيما ايداروۆنا، مەن اۋىرىپ تۇرمىن،— دەيدى ساعي ءسال سويلەپ.
— راسىمەن الاۋلاپ، قىزارىپ تۇرسىڭ. بەرى كەلە عوي!
ساعي اياعىن سۇيرەتە باسىپ جاقىندايدى. راحيما ايداروۆنا ماڭدايىنا الاقانىن باسادى. شىنىندا دا، ماڭدايى ماڭداي ەمەس، ءورت!
مۇعاليما:
— ۇيگە بارا عوي، ساعي. ماماڭا سالەم ايت: دەرەۋ ەمحاناعا اپارسىن. بايقا، جولدا قۇلاپ قالما. الدە قاسىڭا بالا قوسىپ جىبەرەيىن بە؟— دەپ، بايەك بولادى.
ساعيدىڭ قوس قۇلاعى ەدىرەيە قالادى. "بالا قوسىپ جىبەرەيىن بە؟" التىن ءسوز! سىرتقا شىعۋىن شىعادى-اۋ، ايتسە دە ويناساڭ ويىنىڭ، سويلەسسەڭ ءسوزىڭ جاراساتىن دوس كەرەك. ساعي ويناعاندا دال-دۇلىڭدى شىعارىپ بەرەتىن ءبىر تەنتەك بالانى نۇسقايدى. ول دا بىردەڭەنى دامەتكەندەي بۇعان جىلتىراپ قاراپ قالىپتى.
— ويناروۆ اپارسىن. ول ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىندا تۇرادى.
...اتا-انالار جينالىسىنا بارعان كوكەسىنە مۇعاليماسى بىلاي دەپتى.
— سومكەسىن ويناروۆ كوتەرىپ، ءوزى ءىلبي باسىپ، قاباعى كىرتيىپ، كلاستان ارەڭ شىعىپ ەدى. رۇقساتىمدى بەرۋىن بەرسەم دە: "ترامۆايعا ءمىندى مە، جوق پا؟ جولشىباي الدەنەگە ۇشىراپ قالماسا يگى!" دەپ، ءىشىمدى جيىپ، ىلە ىزدەرىن الا شىقسام... تاڭ قالعانىمنان ءتىلىم بايلانىپ قالدى. اۋرۋ ساعيىم اۋلادا، "قالقام شىركىن، قالقام شىركىن، كوزىڭنەن، قادي-داۋ!" دەپ، ايقاي سالىپ اندەتىپ، سومكەسىن اسپانعا لاقتىرىپ، قارعىپ سەكىرىپ ءجۇر...
ساعي ما، بۇل ساعي ۇندەمەي ءجۇرىپ، "جولىك" بالا عوي. (جاقسى كورگەن سوڭ ايتادى دا. ايتپەسە وعان ناعىز جولىكتەرگە جەتۋ قايدا!)
وتكەن وقۋ جىلىنىڭ العاشقى كۇنى ءبىر راديو ءتىلشى ساعيلاردىڭ كلاسىنا كىرىپ كەلمەي مە. ماگنيتوفونى موينىندا، تاعى باسقا الپىنشاق-سالپىنشاعى بويىندا. وقۋشىلار مازاسىز. ەندى شە! ءتىلشى اپاي ينتەرۆيۋ الادى! شۋاقتى جازدى كىم قالاي وتكىزدى، سونى اسىرماي، جاسىرماي ايتىپ بەرۋ كەرەك. ول ينتەرۆيۋ جەردە قالمايدى، ەرتەڭ تۇستە رەسپۋبليكالىق راديودان وقىلادى.
كەزەك تىقىرشىعان ساعيعا دا كەلەدى-اۋ. ءتىلشى اپاي قول باسىنداي ميكروفوندى نۇسقاپ:
— سەنىڭ ءسوزىڭدى كۇنى ەرتەڭ اۋىلداعى اتا، اجەڭ، جورا-جولداستارىڭ قاز-قالپىندا تىڭدايدى. قىسىلما، قىمتىرىلما، ەركىن سويلە. ءوزىڭ، ماسەلەن، ءدال ءقازىر الدىڭدا اتاڭ مەن اجەڭ وتىر دەپ ەلەستەتىپ كورشى،— دەيدى قولتىعىنا سۋ بۇركىپ.
— ەلەستەتتىم،— دەيدى ساعي ماڭعازدانىپ.
— ەلەستەتسەڭ، سول اتا-اجەڭمەن تاڭەرتەڭگى شاي ۇستىندە قالاي اڭگىمەلەسۋشى ەڭ؟
— شۇڭكىلدەسىپ اڭگىمەلەسەمىز.
— ەندەشە، سويتە عوي.
ساعي باياعىسىندا ءبۇي دەپ "شۇڭكىلدەپتى".
"مەن جازدىگۇنى اۋىلدا بولدىم. قالادان بارا سالا كورشى حايدار اعاعا: "وسى مەن كىمنىڭ بالاسىمىن؟ شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى!" دەپ جاتا جابىستىم. حايدار اعا قارقىلداپ كۇلدى. "سەن قيزاتتىڭ، ءاسيانىڭ بالاسىسىڭ". اتاتاي مەن اجەتايدى ايتادى دا. "باسقالاردىڭ بىلشىلىنا سەنبە. كىشكەنە كەزىڭنەن جايالىعىڭدى جۋىپ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ وسىلار وسىرگەن. ارى-بەرىدەن كەيىن بالا تاپقاندىكى ەمەس، باققاندىكى". مەن قاتتى قۋاندىم. داريعا اپايدان دا (حايدار اعانىڭ ۇيىندەگى اپاي) سۇرادىم: "كىمنىڭ بالاسىمىن؟" دەپ. حايدار اعاعا كەيدە سەنبەيمىن، اندا-ساندا ىشەدى. سول جولى دا كوزى ۇشكىرەيىپ، قىزىڭقىراپ تۇردى. داريعا اعاي: "اكام، مىنا بالا نە دەپ تۇر؟ "كىمنىڭ بالاسىمىنى" نەسى؟ كەمپىر مەن شالدىڭ بالاسىسىڭ!— دەدى.— قالاداعى كوكەڭ، ماماڭ ايتا بەرەدى، ولاردى تىڭداما"،— دەدى. ءيا، ولاردى مەن بىلاي دا تىڭداعىم كەپ جۇرگەن جوق. مەن اتام، اجەم بالاسى ەكەنمىن. وعان كوزىم انىق جەتتى. قالاداعى كوكە، ماما انشەيىن اعا، جەڭگە. اجەم: "ولاردى كوكە، مامام دەپ، ءماز قىپ، وقۋىڭدى وقي بەر. كەيىن، مەكتەبىڭدى بىتىرگەسىن، قۇلىنىم، سەنى ءوز قولىمىزعا الامىز. حايدار اعاڭ سەكىلدى ءالى-اق دودەتتەتىپ تراكتىر ايدايسىڭ"،— دەدى.
ساعيدىڭ كوليىپ بارا جاتقانىن سەزگەن ءتىلشى اپاي توتەننەن كيلىگەدى.
— ساعي، اتا، اجەڭدى، اۋىلىڭدى ايرىقشا جاقسى كورەدى ەكەنسىڭ، وعان كوزىمىز بەك جەتتى. راديو تىڭداۋشى قۇرداس-قۇربىلارىڭا جازعى دەمالىسىڭدى قالاي وتكىزدىڭ، سونى ايتىپ بەرشى،— دەپ، ءتۇزۋ جولعا قاقپاقىلداپ سالۋعا تىرىسادى.
ابدەن الابۇرتىپ، قىزىپ العان بالا ىركىلە مە.
"و-و! قاتىردىم دەمالىستى. قاسقا بۇزاۋعا باس ۇيرەتتىم. سۋعا سۇڭگۋدى ۇيرەندىم. سۋعا سۇڭگۋ وڭاي ەمەس. شەكەمدى سۋ تۇبىندەگى تاسقا وڭدىرماي سوعىپ الدىم. ءبىر اپتا شوقپارداي بولىپ ءىسىپ ءجۇردى. ءدال قاسىمنان سۋ جىلان يرەلەڭدەپ ءجۇزىپ ءوتتى. باسىن قاقشيتىپ كوتەرىپ الىپتى. ءوي، قورىققانىم-اي! قايبىرەۋلەردەي باقىرىپ ايقايلامادىم. ايقايلاي بەرگەندە ءىن ەكەن دەپ، اۋزىما سىپ بەرىپ، ءولىپ كەتسەم قايتەمىن؟ ءولىپ كەتسەم، اتا، اجەم دە قايعىدان ولەدى. تاعى نە؟ ءا، تاۋعا بارىپ، بۇلدىرگەن تەردىك. ءبىرازىن ايۋ جەپ، قالعانىن تاپتاپ كەتىپتى.
كۇزگە قاراي قالاداعى اعا، جەڭگەم بىردەڭەنى جوعالتقانداي القىنىپ جەتتى. ماعان ىلعي وتىرىك كۇلىپ، وتىرىك سويلەيدى. وڭاشادا: "كانە، ءبىزدى پاپا، ماما دەشى، كانە، كوكە، ماما دەشى!"— دەپ، ۇگىتتەدى. مەن بەزەرىپ، ۇندەمەي تۇرىپ الدىم. بۇلاردان تۋماسام، قالاي كوكە، ماما دەيمىن. تاپقان تەگىن بالانى! اجەتايىم دا ءبارىن بىلىپ-سەزىپ ءجۇر عوي، جات تا اشۋلاندى: "بۇلار ءقايسىبىر ءبىزدى ءولىپ-وشىپ ساعىندى دەيسىڭ. ەتتەرى تاۋسىلىپ قالعان، سونسوڭ وتىرىك اڭىراپ جەتىپ كەلگەن دە". گاپ قايدا، اتام ايتپاقتايىن. ءبارىبىر ولار مەنى قالاعا ۋحيت-سۋحيت دەپ الىپ كەتتى. ءبىر شابادان ەتتەرى تاعى بار. ماعان دەپ اجەم سالىپ بەردى. اۆتوبۋسقا مىنەردە اجەمە ءبىر، اتاما ءبىر قاراپ ەم، ولار تەرىس اينالدى. ۋحيت-سۋحيت ەكەۋىنە مەنى قالاي بەرىپ قويدى، ءوزىم دە بىلمەيمىن.
اتاتاي، اجەتاي! مەنى تەزىرەك الىپ كەتىڭىزدەر. شاعي دەگەن ءبىر جاپىراق قىز كۇن كورسەتەر ەمەس. قاعاز-قارىنداشىمدى تىعىپ قويادى. كەشە ءبىر كوزى، ءبىر اياعى جوق بىرەۋدى شيمايلاپ سالدى دا: "بۇل — سەنسىڭ!"— دەدى. اپكەمە ايتىپ ەم: "شاعي سەنى جاقسى كورگەننەن سالدى. قارىنداسىڭنىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتپا!"— دەدى. قايداعى قارىنداس! قارىنداس بولسا مەنى ادەمى عىپ سالماي ما! وتىرىك، وتىرىك ءبارى! ۆوت تاك! (اۋلاداعى ورىس بالالارىنان ۇيرەنگەنى)".
مۇنداي اعىنان جارىلعان شىنشىل ينتەرۆيۋدى ءتىلشى اپاي، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەفيرگە جىبەرە المايدى. كوزىنەن جاسى اققانشا كۇلىپ-كۇلىپ، كاسسەتانى كلاسس جەتەكشىسىنە تاستاپ كەتكەن. مۇعاليما: "ءما، الىڭىزدار، ەسكەرتكىش بولسىن. ساعيدىڭ مەكتەپ بىتىرگەن كەشىندە تىڭدارسىزدار"،— دەپ، ول كاسسەتانى ساعيدىڭ كوكە، ماماسىنا بەرگەن. ولار ۇيگە بارا كاسسەتانى ماگنيتوفونعا سالىپ، تىڭداپ كەپ جىبەرسىن. ساعيدى شاقىرىپ الىپ، قاستارىنا وتىرعىزىپ قويعان: "ءوز داۋىسىڭدى ەستي عوي، قىزىق بولادى". تەمىر ماگ كىمدى اياسىن، ساعيدىڭ داۋسىمەن كوپتەگەن شىندىقتاردى ايتىپ سالادى. قىزىق شىجىققا اينالادى، كوكەسى مەن ماماسى شالقالارىنان تۇسە جازدايدى. ساعي بارقىراپ جىلاپ، اۋىز ۇيگە قاشادى.
ەرتەڭىندە ساعي اۋزى تومپايىپ، سومكەسىن ارقالاپ مەكتەپ كەتەدى. سول كەتكەننەن مول جوعالادى. تۇستەن كەيىن كوكەسى جۇمىستان سۇرانىپ مەكتەبىنە بارسا، جوق تا جوق. كلاسس جەتەكشىسى: "ساعي ساباققا كەلمەدى عوي. اۋىرىپ جاتىر ما؟"— دەيدى. كوكەسى بىرەۋ تاس توبەدەن قوس قولداپ ۇرىپ جىبەرگەندەي ءبىر ورىندا تۇرىپ قالادى. ال سودان ەكى ەتەكتى بەلگە ءتۇرىپ بالانى ىزدەسىن. جوق! ميليسياعا تەلەفون شالادى، "جەدەل جاردەم" ستانسياسىنان ىزدەيدى. سۋعا باتقان تاستاي ۇشتى-كۇيلى جوق. ماماسى باسىن ورامالمەن شارتا تانىپ، ۇھىلەپ جاتىپ قالادى. كوكەسى يت جىلى تاستاپ كەتكەن شىلىمىن قايتا بۇرقىراتادى.
سودان نە كەرەك، تۇنگى ساعات ون كەزىندە تەلەفون شىلدىرلاسىن. جانە ۇزاق، ۇزاق... قالاارالىق تەلەفون! ماماسى جۇلىپ السا... اجەسى! اۋىلداعى بايلانىس بولىمشەسىنەن سوعىپ تۇر.
— ساعي قۇلىنىم بىزدە...
— ويباي-اۋ، ول كوكەشىم سىزدەرگە قايدان باردى؟ بۇگىن تاڭەرتەڭ عانا بىزدە ەدى.
— كەشكە تامان كەلدى. حايدار اعاسى كەشە تاڭەرتەڭ قالا كەتپەي مە. قىزدارى شەتىنەن بۇلبۇل قۇستاي سايراعان ونەرپاز. انا ءبىر الۋا دەگەن ءسۇت كەنجەسىن ان-كۇي مەكتەبىنە ورنالاستىرام دەدى مە، يە، ءسويتىپ جۇرگەن. اندا-ساندا تۋرا جولدان اۋىتقىپ كەتەتىنى بولماسا، پىسىق قوي، حايدار بالا پىسىق... قويامىن دەپ ءجۇر يت ىشكىرىن، قويادى عوي، قويماي قايدا بارادى انا كوگەن كوزدەرى جاۋدىراپ-جاۋدىراپ تۇرعاندا. ءناتى جاقسى بالا.
— وي، ماما، حايدار-سايدارىڭىزدى قويا تۇرىڭىزشى! ساعي قايدا؟
سول كەزدە كوكەلەرى اڭگىمە تەرەڭدەپ بارا جاتقانىن سەزىپ، تۇتقانى ءوزى الادى.
— ءيا، ءيا، ماما، ايتا بەرىڭىز...
— مەن دە سول ساعيجانىمنىڭ جاعدايىن ايتىپ تۇرمايمىن با. بالا قاتتى جۇدەپتى. وقۋ-توقۋ دەپ ميىن شۇقىپ جەپ قويعانسىڭدار عوي. انا قىزعا (ماماسى دا) ايت، بۇيتە بەرسە، اۋىلعا كەلگەندە شاشىن جۇلىپ، قولىنا بەرەمىن.
— قىزىڭىزعا مەن دە ۇرسىپ جاتىرمىن، ماما. ساعي قايدا، ساعي؟
— سودان بۇگىن كەشكە حايدار قارعام اۋىلعا قايتپاي ما. ۆوكزالدان ساعي جارىعىمدى كورىپتى. كاسسير اپايىنا اقشا تىقپالاپ: "ورنەككە دەيىن ءبىر بيلەت!"— دەپ، جالىنىپ تۇر دەيدى. الدا قاراعىم-اي، ءبىزدى ءولىپ-وشىپ ابدەن ساعىنعان عوي!
ماماسى ماڭدايىن باسا تارتىپ العان ورامالىن سىپىرىپ تاستايدى، كوكەسىنىڭ قولىنان تۇتقانى جۇلىپ الادى.
— قاراعىم-ساراعىمدى قويا تۇرىڭىزشى. سىزدەر سول بالانى كوكەشىم، كوگەرشىنىم دەپ بۇزىپ جۇرگەن.
— ەندى ولگەندە كورگەن ءسۇت كەنجەمىز...
— ساعي ءبىزدىڭ بالا، ەستىپ تۇرسىز با، ءبىزدىڭ بالا!— دەپ جىبەردى ماماسى. ول كىسى اشۋلانسا سۋداي قازاقشاعا كوشەتىن.
— ە-ە!— دەيدى اپاسى ەكى ءجۇز شاقىرىم جەردەن كۇرسىنىپ.— سەندەردىڭ كوڭىلدەرىڭ قالادا، بالانىڭ كوڭىلى دالادا. "وقىتامىز، توقىتامىز" دەگەن سوڭ، جىلاي-جىلاي بەرىپ ەك بالانى...
— قايدا ءوزى؟
— ۇيدە. قۇرت پەن مايدى ساعىنىپ قالىپتى...
— قويا تۇرىڭىزشى قۇرت پەن مايىڭىزدى. قۇرت-مايىڭىز قايدا قاشادى. قايدا قويارىڭىزدى بىلمەي وتىرساڭىز، جىبەرىڭىز بىزگە. بالا، بالا قاشىپ وتىر بىزدەن، ەستيسىز بە؟ تەلەفونعا نەگە كەلمەيدى ءوزى؟
— قورقادى، قۇلىنىم. قيت ەتسە اقىرىپ-جەكىرىپ، ابدەن جانىشتاپ، جامان قىپ جىبەرىپسىڭدەر جارىعىمدى.
— سالىپ جىبەرەسىزدەر ەرتەڭ اۆتوبۋسپەن.
— قايدا؟
— بىزگە، بىزگە. وقۋى قالىپ بارادى.
اپاسى سابىرلى.
— بالانىڭ ءوزى بارسا، الا بەرىڭدەر.
— ويبۋ، مەن نە دەيمىن، ءسىز نە دەيسىز؟ پاپام قايدا، تەلەفوندى پاپاما بەرىڭىزشى.
— ە، ول شال قايدا كەتۋشى ەدى. "اقىرزامان ەمەس، سوعىس ەمەس، بالا مەن اتانى ەكىگە ايىرعانىڭ بۇل نە ەتكەنىڭ، جاراتقان؟" دەپ، ساعيدى قۇشاقتاپ...
— بۇگىن، وسى ءقازىر قايدا؟
— بۇگىن نە ىستەۋشى ەدى، ساعي ەكەۋى ۇيدە اسىق ويناپ وتىر...
ءوستىپ-وستىپ ارى قاراي دا كەتە بارادى.
بۇل ءيتىس-تارتىس، اۋىلعا قاشۋ مەن قالاعا كەلۋ قاشان بىتەدى، ازىرگە بەيمالىم. ونى اۋىلداعى اتاتاي مەن اجەتاي دا، قالاداعى كوكەسى مەن ماماسى دا، كەرەك دەسە ساعيدىڭ ءوزى دە بىلمەيدى.
ال، شاعي... وعان ۇرسا دا المايسىڭ. دۇرىسى، ۇرىسقىڭ كەلمەيدى. ويتكەنى كەلىستىرىپ ەركەلەيدى. ساعيداي ەمەس، ءوزى ەپتەپ مەنمەنشىل، پايداكۇنەم. "ارى تۇر"، "بەرى تۇر"، "اياق-تاباققا تيىسپە"، "تەلەديدار، راديولانى شۇقىما" دەگەن ءۇي ىشىندىك جازىلماعان ەرەجەلەردى ەركەلەپ ءجۇرىپ بۇزا سالادى. ءبارى جاراسىمدى، تابيعي. ساعي وسى تابيعيلىقتى قارىنداسىنان، قارا باسقاندا، قىزعانادى. كەيدە اقانعا ارباڭداپ ەركەلەيتىنى بار؛ شاعيدان كورگەنى. تارتەدەي قول-اياعى اقاننىڭ يەگىنە، كوزىنە ءتيىپ كەتە مە، ايتەۋىر، ءبىر وداعايلىق كورىنىپ تۇرادى.
شاعي بالالار باقشاسىن جاقتىرمايدى. تاڭعى ۇيقى ءتاتتى — ءبىر، ەكىنشىدەن، بالالار باقشاسى ايتقانىڭا كونىپ، ايداعانىڭا جۇرمەيدى. قايتا ءوزىڭ تاربيەشىلەردىڭ دەگەنىنە كونۋىڭ كەرەك.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ماماسى وياتىپ ەدى، كوزى كىرتيىپ، ىستىعى كوتەرىلىپ تۇر ەكەن. ءسال وتىردى دا، توسەگىنە قايتا قيسايا كەتتى..
ءۇش بالانىڭ اۋرۋ-سىرقاۋىنان ابدەن زاتتە بولعان ماماسى شىر-پىر.
— ويبۋ، قىزىما سۋىق ءتيىپتى. حولوديلنيكتەن ءسۇت، ايران ىشكىزبە دەپ قاقسايمىن، قاقسايمىن، وڭ قۇلاعىڭنان كىرىپ، سول قۇلاعىڭنان شىعىپ كەتەدى،— دەپ، كوكەسىنە الايدى.— كەشە كوشەگە شىعىپ ەڭدەر، سەن بە كولونكادان سۋ بەرگەن؟— دەپ، ۇيقىسىن اشا الماي، شالبارىن تەرىس كيىپ وتىرعان ساعيعا دا دۇرسە قويا بەردى.
ءۇي ءىشى اپتەر-تاپتەر، ۋ-شۋ.
امان تۇرعاندارىندا كوكەسى زاۆودقا، اقان مەن ساعي مەكتەپكە تايدى.
ۋچاسكەلىك بالالار دارىگەرى كەلەدى ەدەل-جەدەل. ەكى بەتى الماداي شاعي كورپەنى يەگىنە دەيىن تارتىپ الىپ، تاناۋى پىسىلداپ ۇيقىنى سوعىپ جاتىر. وياتادى، شاعي باقىرايعان كوزىن دارىگەردەن ايىرساشى — قورقىپ وتىر.
ۋكول ەسىنە تۇسكەندە شاعي جايلاپ سىڭسي باستايدى، ونىڭ اياعى كادىمگىدەي بوتاداي بوزداۋعا ۇلاسادى.
— تىماۋراتىپ قالدىڭ با، شاعي؟
ازار دا بەزەر بولىپ، باسىن شايقادى.
— تاماعىڭ اۋىرا ما؟
— جوق.
— باسىڭ؟
— ءىھم-م...
— ايتساڭشى ەندى، قاي جەرىڭ اۋىراتىنىن، تاڭەرتەڭ ەكى اياعىمىزدى ءبىر ەتىككە تىعىپ ەڭ،— دەپ تىزاقتايدى ماماسى.
— مەن اۋىرعان جوقپىن.
دارىگەر دە ابىرجىپ ساسادى.
— ءما، ەندەشە، قولتىعىڭا گرادۋسنيك سالا عوي...
گرادۋسنيك سالسا، دۇپ-دۇرىس، 36! دارىگەر كۇلىپ جىبەرەدى.
شاعيدىڭ قۋلىعى بەسەنەدەن بەلگىلى. اۋىرعان جوقپىن دەسە اششى دارىلەر ىشپەيدى، ەڭ باستىسى، ماياداي باقىرتىپ، ارقاسىنا ۋكول سالمايدى. پالەدەن ماشايىق قاشىپ قۇتىلىپتى دەپ جاساعان امالى.
...شاعي ەكى جاستا. اپىل-تاپىل باسىپ، ءتورت بولمەنى تۇگەل كىدىرىپ، "قاڭعىباس بولىپ" كەتكەن. ءتىلى شىعا باستاعان. كوكەلەرى زاۆودتىڭ جولداماسىمەن ماسكەۋدە وقۋدا. شاعي ءبىر كۇنى اس ۇيدەگى ۇستەل استىنا كىرىپ، شكافتاردىڭ قاقپاعىن سارت-سۇرت اشىپ، ءىشىن قارايدى. وي ۇستىندە.
— پاپا جوق!— دەپ، الاقانىن جايادى.
قالتاقتاي باسىپ جاتىنجايعا كىرەدى. كيىم ىلەتىن شيفونەردىڭ ەسىگىن اشىپ، وعان دا باسىن سۇعادى. تاعى دا الاقانىن جايادى.
— پاپا جوق!
تۋمبوچكالاردىڭ سۋىرمالارىنا دەيىن اشىپ، اداقتاپ شىعادى.
— پاپا جوق!
ماماسى ءمان-جايدى سوندا بارىپ تۇسىنەدى. كۇلىپ جىبەرىپ، جۇگىرىپ بارىپ شاعيدى قۇشاقتاي الادى. قاۋىنداي تومپيعان، ءتاپ-تاتتى دەگەندە ءتاپ-تاتتى ەكى بەتىنەن الما-كەزەك شولپىلداتادى.
— تىلىڭنەن اينالايىن بىلدىرلاعان! سەزىپ تۇرسىڭدار ما، كوكەسىن ابدەن ساعىنىپ، قۋىس-قۋىستان ىزدەپ ءجۇر.
كوكەلەرى سوڭعى كەزدە كەشكە قاراي شاعيمەن جاسىرىنباق وينايتىن. شاعي ىزدەيدى، كوكەسى تىعىلادى. قاشىپ بارىپ، شيفونەردىڭ ىشىنە ەكى بۇكتەتىلىپ كىرىپ كەتەدى، ايتپەسە ۇستەل ارتىنا تىعىلادى. كوكەلەرى اي بويى ۇستەل استىندا، شيفونەر ىشىندە جاسىرىنىپ وتىر دەپ ويلاپتى شاعي.
...بولماسا مىنا وقيعا. ءۇي ءىشى بولعاسىن ىدىس-اياق سىلدىراماي تۇرمايدى. ەڭ وكىنىشى، ول سىلدىردى بالالار دا ەستيدى. شاعي ەس ءبىلىپ قالعان. سونىمەن كوكەسى مەن ماماسىنىڭ قاباقتارى ءتۇسىپ، ەكى جاققا تەرىس قاراپ وتىر. شاعي ەكەۋىنە جالتاق-جالتاق قاراپ الادى. ءبىر ارەدىكتە كوكەسىنىڭ قاسىنا جايلاپ بارادى. ءوزىنىڭ ءتامپىش مۇرنىن باسىپ كورسەتەدى.
— پاپا، مىناۋ نە؟
كوكەسى:
— مۇرىن،— دەيدى قىرجيىپ.
شاعي ەندى ماماسىنا بۇرىلادى. كىشكەنە قىزعىلت قۇلاعىن ۇستاپ:
— مىناۋ نە، ماما؟— دەيدى.
— قۇلاق، قۇلاق!— ماماسى ءالى دە اشۋلى.
— اناۋ شە؟— دەيدى ساۋساعىن شوشايتىپ، ماماسىنىڭ سىرعاسىن كورسەتىپ.
— سىرعا...
— مەن ونى قاشان تاعامىن؟
— بويجەتكەنىڭدە، جانىم!— ماماسى ءجىبي باستايدى.
— بويجەتكەن دەگەن نەمەنە؟— دەيدى شاعي كوكەسىنە بەيكۇنا كەيىپپەن قاراپ.
كوكەسى مەن ماماسى كۇلىپ جىبەرەدى. كىشكەنە شاعي ۇلكەن-ۇلكەن بۇلاردى ءوستىپ الداپ سوعىپتى، اشۋلارىن ۇمىتتىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن انانى-مىنانى ادەيى سۇراپ، سوزگە الداندىرىپتى. بالالى ءۇي بازار دەگەن وسى.
...ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن قالىڭداپ-قالىڭداپ قار جاۋىپ، جەر دۇنيەنى باسىپ سالدى. الەم اق كورپەنى ايقارا جامىلىپ بۇيىعىپ جاتىر. اقان ساعي مەن شاعيدى شاناعا سالىپ، الاي دا، بىلاي قۇيعىتىپ ءجۇر. ساق-ساق كۇلگەن ەكەۋى بۇرىلىس-بۇرىلىستا شانادان توپ-توپ دومالايدى. جىلايدى، كۇلەدى. ءۇستى-باستارى اپپاق قار. شاي قايناتىمنان سوڭ ەكەۋى شاناعا جەگىلىپ، اقاندى سۇيرەدى. پالتولارىنىڭ ءوڭىرى اشىلىپ كەتكەن، مامالارىنىڭ: "قار جەمەڭدەر، قولعاپتارىڭدى سۋلاپ الماڭدار!" دەگەن دارىستەرىن تاس ۇمىتقان. ابدەن ىستىقتاعان شاعي قالباقتاپ ۇشقان قارعا الاقانىن توسىپ تۇر.
— اعا! اعا! قار قانداي ىستىق!— قاردان ىستىقتاپ ءجۇرمىن دەپ ويلاپتى.
...سول قوس تەنتەك الىستا، كول-كوسىر اتلانتيكانىڭ ارعى بەتىندە. امەريكادا ساعي مەن شاعي جوق. اعالارىنىڭ قانداي كارىپ حالگە ءتۇسىپ قالعانىن كورسە عوي...
اقان ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ كەتتى. كورگەنى نەسى، ەستىمەسىن، بىلمەسىن. امەريكادا قانداي عاجايىپ وقيعالاردى باستان كەشتى، كەيىن ءوزى باجايلاپ ايتىپ بەرەدى. ءاي، ءبارىبىر سەنبەيدى، وتىرىك ايتاسىڭ دەيدى. قايدان سەنسىن، ولار ءوز ەلىندە، سوۆەت وداعىندا تۇرادى!
***
"اق، سارى، قارا ءتۇستى بالالىق شاق جوق. بالالىقتىڭ ءتۇسى بىرەۋ-اق بولۋعا ءتيىس: ول اق كەپتەردىڭ قاناتى مەن كۇن ساۋلەسىنىڭ ءتۇسى..."
انتۋان سەنت-ەكزيۋپەري
كوگىلدىر جالىن — كوك كويلەكتى كەلىنشەك نەمەسە
"سەن قانداي جاقسى قىز ەدىڭ، ۆيكا!"
...اق شارشى ەكراننان مويىل قارا شاشتى، قيىق قارا كوز، ادەمى قىز مۇڭدى اۋەندى سكريپكادان بوزداتىپ تۇر. اشىق الاڭ كورەرمەنگە اۋزى-مۇرنىنان شىعا تولى.
— ورتالىق پارك. مولل الاڭى،— دەدى ۆيردجينيا اقىرىن.— فيلارمونيانىڭ وركەسترى! زۋبين مەتانىڭ10 ءوزى باسقارىپ تۇر.
بوزداعان اۋەن بىرەسە الىستاپ، بىرەسە جاقىندايدى. اقشاممەن استاسىپ كەتكەن كۇڭگىرت كەڭىستىكتى شارلاپ، بوزتورعايداي ءدىرىل قاعىپ قالىقتايدى. كرەسلوعا يەگىنە دەيىن باتىپ كەتكەن ۆيردجينيا:
— مايۋمي فۋدزيكاۆا. جەرلەسىڭ. سكريپكاشى. چايكوۆسكيي اتىنداعى حالىقارالىق كونكۋرستىڭ جۇلدەگەرى،— دەدى.
— ۆيكا، فۋدزيكاۆا جاپون عوي. ال، ءبىز قازاقپىز.
قىز مۇنى ەستىمەگەندەي:
— چايكوۆسكيي، "مەلانحوليالىق سەرەنادا"،— دەدى ۇنىنە ءدىرىل جۇگىرىپ. مالداس قۇرىپ، بەي-جاي وتىر. مايۋمي فۋدزيكاۆا اقىرعى اككوردتاردان سوڭ ىسقىشتى سەلت ەتكىزىپ كوتەرىپ الىپ ەدى، مولل الاڭى دۋ قول شاپالاقتاپ، تىڭداۋشىلار تەڭسەلىپ كەتتى. ۆيدەو ءسوندى.
— مامام قايتىس بولعان،— دەدى ۆيكا قارسى الدىنا بەزىرەيە قاراپ.
— قاشان؟
— كەشەگى كورگەن كادرلەرىڭ وسىدان ون جىل بۇرىن تۇسىرىلگەن. كينواكتريسا بولاتىن. ەسىڭدە مە، پاپام مەنى شالعىندا جىعىلىپ جاتقان جەرىمنەن كوتەرىپ الدى عوي. رەددي، مامام — ءبارى سوندا، پلەنكادا.
اۋىر ۇنسىزدىك...
— ءقازىر وگەي شەشەم بار. اكەم ەكەۋى لونگ — ايلەندتەگى11 ۆيللادا تۇرادى. رەددي ەكەۋمىز وسى ۇيدەمىز.— قولىن قۋسىرىپ، بۇيىعا ءتۇستى.
اقان:
— قورىقپايسىڭدار ما؟— دەدى اينالاسى ات شاپتىرىم بولمە ءىشىن ءبىر شولىپ شىعىپ.
ۆيكا يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— قايتا وسىلاي جەكە تۇرىپ ۇيرەنگەنىمىز وزىمىزگە جاقسى. بىزدە 14—15 جاسىنان سەمياسىنان كەتىپ قالىپ، وزىنشە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندار دا بار.— كەنەت ۆيكا ءۇنسىز قالدى. سالدەن سوڭ بارىپ:— بۇگىنگى تۇسكى ساعات بىردە ولار كەلەدى،— دەدى ءار ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ.
"ولارى" كىم، اقان جاقسى ءبىلىپ وتىر. كەشەگى سىرتى سىپايى جاھۇت كوز. رەددي دە كەلۋى. دونالد تە. "رەددي، دونالد ۇشەۋىمىز كوممۋنا قۇرامىز"،— دەدى كەشە ۆيكا. الدە اقاندى "ميلليونەردىڭ بالاسى، اقشا ءبىر تابىلسا وسىدان شىعادى" دەپ جاھۇت كوزدى بۇعان ايداپ سالۋشى دونالد پا؟ Eh، دونالد، دونالد، بۇيتكەن تۋىستىعىڭ بار بولسىن. ەركەكشە انىق تا تانىق كەلمەي، اقاننىڭ cay باسىن سىرتتان ساۋدالادى عوي!
— اڭگىمە ايتشى،— دەدى ۆيردجينيا.— جوق، ەرتەگى ايت. ءوز ەلىڭنىڭ ەرتەگىسىن ايت. ءبىزدىڭ ەلدە ەرتەگى جوقتىڭ قاسى.
— ەرتەگىسى جوق ەل بولا ما؟
— ءبارى دە كەزىندە ءار ەلدەن اۋىپ كەلگەن بوسقىن، كەلىمسەكتەر. قىرىق رۋ ەل. ءبىزدىڭ ەل — ەرتەگىسىز ەل. ەرتەگى، ءميفتى تەك ۇزاق تاريحى بار ەلدەر جاسايدى. بەركليلەر، ماسەلەن، ءجۇز ەلۋ جىل بۇرىن انگليادان كوشىپ كەلگەن. ساۋتگەمپتون گرافتىعىنان.
— ۇندىستەر شە، ۇندىستەردى قايدا قوياسىڭ؟ ولار كەزىندە قۋاتتى مەملەكەت قۇرعان. باي مادەنيەتى بولعان. تاريحتان وقىعامىز.
— ولار قۇرىعان حالىق... ەرتەگى، اڭىزدارى دا وزدەرىمەن بىرگە كەلمەسكە كەتىپ بارادى. بارىنىڭ ءوزىن وقىمايمىز. تۇسىنبەيمىز دە.
— حالىق وز-وزىنەن قالاي قۇريدى؟
ۆيردجينيا كوڭىلسىز جىميدى.
— بارلىق رەسەيلىكتەر سەن سياقتى قازىمىر ما؟ ءبىزدىڭ ساياساتتا شارۋامىز شامالى. ال ۇندىستەر؟ ءار ۇلت ءوز-وزىن سىيلاسا، قورعانا دا ءبىلۋ كەرەك. اراقتى كوپ ىشەدى. ءبىر كوسەمى تۇرمەدە وتىر — سونى بىلەمىن. پوليسمەندى ولتىرگەن دەسەدى.
— لەونارد پەلتيەر.
— ءيا، پەلتيەر. وزدەرى رەزەرۆاسيادا كۇنەلتەدى. جامان دا تۇرمايدى — ەجەلگى سالت-سانا، عۇرىپتارىن ساقتاپ قالعان. ال، سەندەر شە، سەندەر قالاي تۇراسىڭدار؟
شىنىندا دا، اقان وزدەرى قالاي تۇرادى، ول تۋرالى ويلانباپتى. ادەت، عۇرىپ، سالت-سانا دەيدى. ول نە، ودان دا حابارى از. مامالارى ورىس ءتىلىنىڭ مامانى. سول سەبەپتەن بە، ءۇش بالاسىن بىردەي سىتىرلاتىپ ورىس مەكتەبىنە بەرگەن.. "قازاقشا وقىساڭدار، كەيىن ينستيتۋتقا تۇسە المايسىڭدار"،— دەيدى. ول ءسوزدىڭ جانى دا بار سەكىلدى. ماسەلەن، اقاندار وقىپ جۇرگەن اعىلشىنعا يكەمدەلگەن مەكتەپ تەك ورىس تىلىندە. قازاق تىلىندە ونداي مەكتەپتەر جوق.
ءبىراق، ءبىراق... مامالارى دا كەزىندە اۋىلدا وسكەن، قازاقشا مەكتەپ بىتىرگەن. پاپالارى دا. وندا قالاي وقۋعا تۇسكەن، قالاي ادام بولعان؟ ال وزدەرى قازاقشا بىلەدى، وندا دا اۋىلداعى اتا-اجەلەرىنىڭ ارقاسىندا... ءقازىر... ءيا، ءيا، قازاق تىلىنەن گورى اعىلشىنشا جاقسى سويلەيدى، اعىلشىن مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىن بەس ساۋساقتاي بىلەدى. كىم كىنالى بۇعان؟
ميى قاتىپ كەتكەن سوڭ، ءبىر شەشىمدى تۇرمەن ۆيكاعا جالت قارادى.
— ءوز ەلدەرىڭدە، اقش-تا بولعان ءبىر وقيعانى ايتىپ بەرەيىن،— دەدى.
— قىزىق پا؟
— تىڭداپ كور.
پەردەلەرى تۇسىرىلگەن حولل الا كولەڭكە. بۇرىش اتاۋلى ارتامان شەگىنىپ، الىستاي تۇسكەندەي.. جەر ۇستىندە جان ادام جوق، ۆيكا ەكەۋى جاپادان-جالعىز وتىر.
— بۇل وقيعانى "ناۋكا ي جيزن" جۋرنالىنان وقىعانمىن.
— نە، نە؟ ناۋكا؟
— بىزدە شىعاتىن جۋرنال. ولار بۇل وقيعانى جيىرما جىل بۇرىن امەريكان گازەتتەرىنەن اۋدارىپ باسىپتى. بۇكىل سوۆەت وداعى تاڭدانا وقىعان. پاپام جۋرنالدىڭ سول ءنومىرىن ساقتاپ قالىپتى.
— قۇلاعىم سەندە...
— يۋتا شتاتى، وتىزىنشى جىلدار... ەكسپرەسس پوەزد دالا بەتىمەن سىرعىپ كەلەدى. اقشام كەزى. جولاۋشىلار تەرەزەدەن سىرتقا جايباراقات كوز سالادى. ءبارى دە ۇزاق جول مەن كۇنى بويعى قاپىرىقتان قالجىراعان. گازەت-جۋرنال وقىپ، قاۋجاڭداپ وزەك جالعايدى. كەنەت جۇرتشىلىق ەلەڭدەسىپ، تەرەزەگە ۇمتىلادى. "بۇل نە، ماريا قۇداي انام!"، "انە، انە!" "ەلەس پە؟ جىن با، سايتان با؟"، "شار ناجاعاي شىعار؟"...
ۆيردجينيا "ءالدي-الدي، اق بوپەشىمدى" راحاتتانا تىڭداعانداي كىلەمدە ەكى قولىن جەلكەسىنە جاستاپ، سۇلق جاتىر.
— سويتسە، قارا كۇڭگىرت دالادا الدەنە ەلبەڭدەي، جۇگىرىپ، پوەزبەن جارىسا قاتار سالىپ كەلەدى ەكەن. كادىمگى ءبىر ءسونىپ، ءبىر جانعان كوگىلدىر جالىن! جالىننىڭ سۇلبا، پوشىمى جالبىر شاش ايەلگە دە كەلىپ قالعانداي. پوەزد زاۋلاعان ۇستىنە زاۋلاپ ۇشىرتادى. ەلبەڭدەگەن كوگىلدىر جالىن ۆاگونداردان وزىپ، ەلەكتروۆوزعا جەتەدى. ەل تەرەزەدەن باس شىعارىپ، تامبۋر-تامبۋرعا تولىپ كەتىپتى. مۇندايدا: "تەرەزەدەن ارى!"، "تامبۋرعا جولاماڭدار!"، "ەسىكتىڭ كوزىنەن كەت!" دەيتىن جول سەرىكتەر دە اۋىزدارىن اشىپ، اڭىرىپ تۇر. كوگىلدىر جالىن پوەزدان وزا بەرە ءبىرتىن-بىرتىن كوگىلدىر كويلەكتى ايەلگە اينالادى. كولبەڭدەپ جول ۇستىنە شىعادى دا: "توقتا! قۇداي ءۇشىن توقتاڭدار!" دەگەندەي ەكى قولىن بىردەي كوتەرىپ، پوەزعا قارسى قالت تۇرا قالادى. ەشەلون ەكى يىعىنان دەمالىپ، پىس توقتايدى. ەل شۋ ەتىپ، ۆاگون-ۆاگوننان تۇسە ەكى وكپەلەرىن قولىنا الىپ، العا جۇگىرەدى. كوگىلدىر جالىن با، كوك كويلەكتى ايەل مە، سۇلبا تۇرعان جەرگە ەنتەلەپ جەتىپ كەلسە، جۇمباق جاننىڭ ءىزى تۇگىل توزى جوق...
— قانداي عاجايىپ ادەمى ەرتەگى!— ۆيردجينيانىڭ كوگىلدىر كوزدەرى مازداپ جانا ءتۇسىپتى، تۇرەگەپ بەلىن جازىپ، بەتىن بەرمەن بەرىپتى.
— ەرتەگى ەمەس، وزدەرىڭدە بولعان وقيعا.— ءوز اڭگىمەسىنە ءوزى ماسايىپ العان اقان ەكىلەنە ءتۇستى.— ايەل تۇرعان جەردە قۇنداقتاۋلى جاس بالا ءالسىز داۋىسپەن ىڭگالاپ جىلاپ جاتىر دەيدى. رەلستىڭ ناق ۇستىندە كولدەنەڭ جاتىر. پوەزد تاياق تاستام جەر جۇرگەندە، ءسابيدى تاپاپ كەتكەندەي ەكەن.
ۆيردجينيا تىنىس الۋعا قورىققانداي كوزى باقىرايا ءتۇسىپ، قاتىپ قالىپتى.
— ءبارى دە كەيىن انىقتالادى. قۇنداقتاۋلى ءسابيدىڭ اناسى جىل بۇرىن تولعاق ۇستىندە كوز جۇمىپتى. اكەسى پوەزد توقتاعان توڭىرەكتە فەرمەر. ەركەك ادام بالا باعا الا ما؛ ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن ەگىس دالاسىندا، باسقا قولعانات، قولعابىس جوق. امال نە، شىرىلداتىپ، جەتىمدەردى باعاتىن پريۋتكە وتكىزەدى. ايەلسىز تۇرۋ قيىن، كىر-قوڭىن جۋىپ، اسىن ازىرلەۋ كەرەك، ەسەبى بىر-ەكى ايدان كەيىن سول ماڭداعى سوقا باستى ءبىر بەدەۋ ايەلدى كىرگىزىپ الادى. ەلبەسىپ-سەلبەسىپ ءومىر سۇرەدى، ايتكەنمەن، ەكەۋارا بالا بولماعاسىن، ۇيدە جىلۋ جوق. "قوي، بولمايدى ەكەن!"— دەپ، پريۋتتەن ءسابيدى الىپ كەلەدى. پريۋتتە باعىلعان، انانىڭ ۋىز ءسۇتىن ەمبەگەن بالادا نە كۇي بار، ءوز اياعىنان جۇرمەيدى، سويلەمەيدى، كۇنى بويى قۇنداقتا باقىرايىپ جاتادى دا قويادى. وگەي شەشە العاشقى كۇننەن ءسابيدى ىشتەي جەك كورەدى. ونىڭ سەبەبى بار: فەرمەر كارى، ءوزى جاس، ءسابي ەر جەتسە، اكەنىڭ جيعان-تەرگەنىن باسىپ قالادى دا، بالا تاپپاعان بەدەۋ ايەلگە ەشتەڭە بۇيىرمايدى.
كۇندەردىڭ كۇنى فەرمەر جاڭبىر استىندا قالىپ، قاتتى جىعىلادى. شاقىرىلعان دارىگەر: "قوس وكپەسىنەن مىقتاپ سۋىق تيگەن. اۋرۋحاناعا اپارۋعا كەش. بۇگىن تۇننەن قالمايدى"،— دەيدى دە تايىپ تۇرادى. فەرمەر ەس-تۇسسىز ساندىراقتاپ جاتىر. بەدەۋ ايەل ونىڭ باسىندا وتىرىپ، كوپ ويلانادى. ەڭ سوڭىندا ءتۇن ورتاسىنا تامان بالا جاتقان بولمەگە ءوز كولەڭكەسىمەن قوساقتاسىپ كىرەدى. ءوز ەرنىن ءوزى سولپ-سولپ سورىپ، ۇيقتاپ جاتقان بالانى قۇنداققا ورايدى دا، سىرتقا الىپ شىعادى. تاس قاراڭعى مەڭىرەۋ تۇندە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ، تەمىر جولعا جەتىپ، قۇنداقتى رەلستىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ قويىپ كەتەدى.
— ال، كوگىلدىر جالىن ايەل...— ۆيكا سامايىن سۇق ساۋساعىمەن شىدامسىزدانا ىسقىلايدى.
— اركىم ءار ءتۇرلى جورامالداپتى. دىنگە سەنەتىندەر كوگىلدىر جالىن — كوك كويلەكتى ايەلدى اسپانداعى جاراتقاننىڭ بالانى قۇتقارۋعا جىبەرگەن پەرىشتەسى دەپتى. ەكىنشى بىرەۋلەر: "بالاعا الىپ پوەزد اجال بولىپ، قارا الباستىداي تونگەندە، انا بايعۇس شىداي الماي، كوردەن شىعا جۇگىرگەن. انانىڭ كوگىلدىر جالىنعا اينالعان رۋحى جاس بالانى تۋرالاپ كەلگەن ولىمنەن سولايشا قۇتقارعان" دەسىپتى.
— ۇندەمە، ۇندەمە، بولدى، بولدى!..— ۆيردجينيا تۇنشىعا سىبىرلادى، كرەسلو جاقتاۋىنا باسىن سالىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلادى. اقان مەلشيىپ وتىر. بۇل جەردە ارتىق ءسوز، ارتىق قيمىل جەلكەدەن ءوسىپ شىققان ءۇشىنشى قۇلاق سەكىلدى مۇلدەم ارتىق ەدى.
جاس قىزدىڭ جان دۇنيەسىندە ءبىر قوپارىلىستىڭ بولعانى انىق: كەشەگى باقىت پەن كۇن ساۋلەسىنە شومعان ءوز اناسى مەن كىشكەنە ۆيكانى ەسكە الدى؛ "مەلانحوليالىق سەرەنادانىڭ" سازى وزەگىنە ءتۇسۋى، ول دا ەمەس، بۇل دا ەمەس، انانىڭ كوگىلدىر جالىن، رۋحقا اينالىپ، كوردەن تۇرىپ بالاسىن قۇتقارۋى ويپاڭ-تويپاڭىن شىعارىپ كەتتى... قىز بالا ءۇشىن تۋعان انانىڭ ورنىن جەر-جاھاننىڭ اسىلى مەن جاسىلى تولتىرا المايدى، قالاي بولسىن، جان دۇنيەنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن جالىنداپ شىققان اھ ۇرۋدىڭ سىرى تەرەڭدە، تىم تەرەڭدە.
اقان سول ءبىر كۇيىك اڭگىمەنى بەكەر باستاعام دەپ وكىندى.
ۆيكا كوز جاسىن الاقانىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ، قارسى الدىنا مەلشيە قاراپ وتىردى دا، ءبىر مەزەتتە بولات سەرىپپەدەي اتىپ تۇردى. اقان ايران-اسىر: مىناۋ تاپ ازىردە سىقسىڭداپ جىلاعان قىز ۆيكا ەمەس، باسقا، بوتەن قىز... تىڭ، جىپ-جيناقى. كوگىلدىر كوزدەرى ۋىتتانا ءتۇسىپتى.
— مەن جىلاعان جوقپىن، ءا، احاۆ؟— دەدى ءار ءسوزىن ناقتاپ.
اقان:
— جىلاعان سەن ەمەس، ول مۇلدەم باسقا قىز، ءالسىز قىز. سەن كۇشتىسىڭ، مىقتىسىڭ، — دەدى شىن نيەتىمەن.
— راقمەت، احاۆ!— ۆيكا ساۋساقتارىن مۇنىڭ بىلەگىنە تيگىزدى.— سەنىڭ... ماماڭ بار ما؟
— بار...
— قانداي باقىتتىسىڭ، احاۆ! سەن ەندى ەلىڭە قايتاسىڭ عوي.
— قايتامىن.
— ماماڭ سامولەتىڭنىڭ الدىنان اق قۇسقا اينالىپ، قارسى ۇشىپ شىعادى — وسىنى ەسىڭدە ۇستا.
ۆيكا قولىن سوزىپ، اقاننىڭ كەكىلىن تيەر-تيمەستەي سيپاپ ءوتتى، دەرەۋ جۇرەلەپ وتىرا قالىپ، قالتاسىنان قۇرتىمداي كىلت الدى، بۇعاۋ، كىسەندەردى شىرت-شىرت اشتى. قوس كىسەن، انە، كىلەم ۇستىندە شاشىلىپ، تەمىر اۋزىن باقاداي اشىپ ءار جەردە دومالاپ جاتىر.
— ەر سوڭىما! تەز!— قىز العا ءتۇسىپ، جونەي بەردى. اقان دا جان دارمەن ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ ەدى، اياعىنان جان كەتىپ، ۇيىپ قالعان ەكەن، كىلەمگە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. ۆيردجينيا كىلت بۇرىلىپ، قاسىنا كەلىپ، قولتىعىنان سۇيەدى.
— ءار مينۋت قىمبات، احاۆ! سىرتتا مەنىڭ ماشينام بار. قاي جەردە تۇراسىڭ، ايت تەزىرەك، اپارىپ تاستايىن.
— تۇستىك برونكس...— ءىلدىم-جىلدىم وقيعالاردان ەسى اۋىڭقىراپ قالدى ما، ىرجيا سالدى. كوزىمەن تەمىر كىسەندەردى نۇسقادى.— مىنانى قايتەمىز؟ ءجۇز مىڭ دوللار شە؟ مەنى نەگە بوساتىپ جىبەردىڭ؟
ۆيكا جالت قاراپ ەدى، اقان كوزىن تايدىرىپ اكەتتى: قىزدىڭ جانارى سۇمدىق قۋاتتى مەيىرىم-شاپاعاتقا لۇپىلدەي تولىپ، شۋاق شاشىپ تۇر ەكەن...
— ەھ، احاۆ، احاۆ! سەنى اقىلدى بالا ما دەسەم...
* * *
"ەكى دۇنيەدە جىرلاساق انا ەرلىگىن، انانىڭ وجەتتىگىن جىرلايىق تا!"
عابيت مۇسىرەپوۆ
تۇستىك برونكس، تۇنگى CAFAT 2. ساردار اعا، كوكەسى جانە اقان
بىرەۋ بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالعانداي ويانىپ كەتتى. تاس قاراڭعى... جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماي دۇكىلدەيدى. سول يىعىن استىنا الىپ جاتىپتى، جۇرەگى جانشىلىپ، سودان ويانعان. باس جاقتا، تۋمبوچكا ۇستىندە تۇرعان ۇستەل ساعاتى ولەۋسىرەپ سوعادى. ارعى قابىرعانىڭ تۇبىنەن عالامات قورىل بىرەسە زورايادى، كەيدە باسەڭدەيدى. نە ساردار اعا، نە كوكەسى... كەشەدەن اندا-ساندا ماشينا سىرىلداپ وتەدى. تۇستىك برونكس — ليمۋزينگە كەدەي اۋدان. مۇندا كوبىنە ەكى اياعىنا سەنگەن جاياۋ جاندار تۇرادى. الدەكىم شىڭعىرىپ جىبەرىپ، كىلت تىندى. كوپ وكشە اسفالتقا ساتىرلاپ ءتيىپ، الىستاي بارىپ ءۇزىلدى. قاراڭعى بۇرىشتا بىرەۋ تونالدى. ءولىپ تە كەتۋى... ءبىر دە ءبىر تەرەزە اشىلمادى، ءبىر پەندە دابىستاپ، اراشا تۇسپەدى: تۇنگى توسىن وقيعالاردى برونكستىكتەر ميزەمەيدى، ەتتەرى ءولىپ كەتكەن.
اقان ورەپكۋلى. استىنا تاس توسەپ قويعانداي قوس جامباسىنا كەزەك اۋنادى. پوليسيا ماشيناسىنىڭ سيرەناسى سوزاقتادى، ىسقىرىق قۇلاقتى كەسە شىرىلدادى. ىلە ارعى قابىرعانىڭ تۇبىنەن:
— ا! و!— دەگەن زور داۋىس شىقتى. توسەك سەرىپپەلەرى مي شاعا سىقىرلاپ، الدەكىمنىڭ اعاراڭداپ، كوتەرىلە بەرگەنى ەسىندە. شام جارق ەتتى.
— حالت! حەندە حوح!12
اقاننىڭ جۇرەگى تاس توبەسىنە شىقتى: ساردار اعاسى بۇعان ءداۋ قارا پيستولەتتى ۇڭىرەيتە كەزەنىپ وتىر. جانارى سىرتىنا تەپكەن بادىراق كوزدەرى توستاعانداي جانە بۇعان يت كورگەن مىسىقتاي جاۋىعا قارايدى. اقان جان ۇشىرىپ، باقىرىپ جىبەردى.
— كوكە! كوكە!
كوكەسى اس ۇيدەن كورپەسىن كوتەرە-سۇيرەتە كىرىپ كەلدى. كەلە ساردار اعانىڭ ۇستىنە قۇلادى. توسەك ءۇستى اپىر-توپىر، ۇمار-جۇمار. ايقاسقان ادامدار مەن اعاراڭداعان كورپە استىنان:
— ساكە، ونىڭىز نە؟ ەسىڭىزدى جيىڭىز! بۇل مەن، وڭعار ناعاشىڭىز! اناۋ اقان بالاڭىز!— دەگەن ءۇن القىنىپ، ۇزىك-ۇزىك ەستىلدى. قاس قاعىمدا پيستولەت تابالدىرىق ۇستىنە توپ ەتتى. ساردار اعا توسەكتىڭ باسىندا، كوكەسى اياق جاقتا، ەكى يىندەرىنەن اۋىر دەمالىپ شوقيىپ-شوقيىپ وتىر. ناعاشىسى ماڭدايىنان شىپ-شىپ شىققان تەردى كورپەنىڭ شەتىمەن ءسۇرتىپ:
— نە، نە بولدى ءوزى؟— دەي بەرەدى.
اقان بوپ-بوز، ەكى كوزى ۇياسىنان شىعا باقىرايىپ، جۇرەلەپ وتىر.
كوكەسى ورنىنان تۇردى، سەندەلەكتەي باسىپ كەلىپ، يىعىنان قۇشاقتادى.
— ءجا، قورىقپا. جۇرەگىڭدى توقتات! ءبارى دە ءوزىمىز. انە، ناعاشى، مىنە، مەن! اعاڭ ءبىر جامان ءتۇس كورىپتى!
ساردار اعا توسەككە سۇلاپ جاتا كەتتى. ولگەن ادامداي توبەگە قاراپ، الايىپ جاتىر. كورپە شەتىن جۇمارلاعان قولى ءدىر-دىر ەتەدى. يەگى سەلكىلدەي مە، تىستەرى بىر-بىرىنە ءتيىپ، ساق-ساق ەتە مە... كوكەسى ساكەڭە جۇگىردى.
— سابىر، سابىر، ساكە! سوقپاڭىز بار ما ەدى ءسىزدىڭ؟
ساردار اعاسى الدەنەنى نۇسقاعانداي، ءيا سۇراعانداي قولىن سوزدى. كوكەسى الاقانىمەن ماڭدايىن شارت ەتكىزدى.
— قاپ، جازعان باسىم!
Ac ءۇي كەتتى، سۋ اكەلدى. سونسوڭ پيستولەتتى قورقا-قورقا كوتەرىپ الىپ، سۋىرماعا سالىپ، سىرتىنان كىلتتەپ تاستادى.
ساردار اعا بىرەۋ تارتىپ اكەتەتىندەي ستاقاندى قوس قولىمەن سىعىمداي ۇستاپ، سۋ ءىشتى. قايتا شالقالاي قۇلادى جاستىققا. ءبىراز جاتتى دا، بەتىن بەرمەن بەرىپ اۋدارىلىپ ءتۇستى. كوكەسى جاۋىرىنىنان قۇشاقتاي سۇيەمەلدەپ، توسەك ۇستىنە تىك قويدى.
— جاتا بەرسەڭىز، جۇرەگىڭىز قىسىلادى.
ساردار مۇنار كوزبەن وڭعارعا، اقانعا جاڭا كورىپ وتىرعانداي توقتالىپ قارادى. بولمەدەگى جۇپىنى زاتتاردى كوزىمەن تۇگەندەدى، بەتىنە قان تەپتى، ءتىرىلىپ ادام قالپىنا كەلدى.
— جۇيكە عوي قۇرىپ قالعىر،— دەدى وڭەشىنىڭ ارعى ءبىر جەرىنەن قىرىلداپ.— سۇم سوعىستان نە جان قالدى دەيسىڭ. قۇر كەۋدە مەن قاڭقانى سۇيرەتىپ، قاڭعالاقتاپ جۇرگەن عوي بىزدىكى. مىنا سيرەناسى قۇرعىر دا بوزداپ... اۋىر ءتۇس كورىپ، باستىعىرىلىپ جاتىر ەم. ە-ە، مەنىڭ دە كۇنىم كۇن ەمەس...— اۋزى قيسايىڭقىراپ، جىميعان بولدى.— عافۋ وتىنەمىن. وسى ۇيگە ۇرى تۇسكەن. بىرنەشە رەت. نە ىزدەيتىنىن كىم ءبىلسىن. سودان شوشىنىپ قالعامىن.— ءسال ويلاندى، كوكەسىنە بۇرىلدى.— كۇيمەمدى اكەپ بەرشى، جيەن.
كوكەسى ارعى بۇرىشتا دوعارۋلى تۇرعان دوڭگەلەكتى اربانى لەپىلدەتىپ الىپ كەلدى. ساردار اعا مۇنداي قايراتتى بولار ما، توسەككە قولىن تىرەپ:
— ءاۋھ!— دەپ ءبىر-اق ىرعىپ ەدى، اربامەن اربا بولىپ، كەپتەلە قالدى.— كەمتار ادامنىڭ كۇنى قۇرىسىن!— مۇگەدەك بولعانىنا ءوزى كىنالىداي، كوكەسى مەن اقانعا جاپاقتاي قاراپ، كۇلىمسىرەگەن بولدى.— جالعىزدىڭ كۇنى ودان دا قاراڭ.— تومەن قاراپ، اۋىر كۇرسىندى.
— ءويتىپ كۇيزەلمەڭىز. داۋرەنىڭىز بار قولىڭىزدا،— دەپ جالپىلدايدى كوكەسى.
ساردار اعا الاقانىن جايدى.
— قايدا سول داۋرەن؟
— كەلەدى ءالى-اق. كەشىگىپ جاتقان بولار.
قولىن سىلتەدى ساردار اعا.
— ول بالا ماعان ەندى جوق. باياعىدا-اق دونالد بولىپ العان. اتتەڭ، كامەلەتتىك جاسقا جەتپەي ءجۇر. سونسوڭ دونالدىڭ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشادى.
كوكەسى تالاسپادى. جاعداي ونسىز دا بەلگىلى ەدى.
ساردار اعا اقانعا مەيىرىمىن توگە قارادى.
— اڭداۋسىزدا شوشىتىپ الدىم با، ۇلىم؟ ونداي-ونداي بولادى قارت مايدانگەردىڭ باسىندا. سەندەردى جەر تۇبىنەن قايدان شاقىرا قالىپ ەم... امەريكا تۇسكىرىنە. جاڭا عوي، قاراعىم، ءتۇن ۇيقىڭدى ءتورت ءبولدىم. ونسىز دا جەتىسىپ جۇرگەن جوقسىڭ. ءبىراز حيكمەتتى باستان كەشتىڭ. ۋايىمداما، جولىكتەر كەلسە، كوكەڭ بار، بەرىسپەي باعارمىز.— ىردۋان اربانىڭ ەسكى تەگەرشىگىندەي سىقىرلاپ كۇلدى، سوعان ءوزى قىسىلىپ قالدى ما، جۇدىرىعىنا تىق-تىق جوتەلدى.— ونسىز دا ۇيقىم اشىلىپ كەتتى، اكەڭ ەكەۋمىز اس ۇيگە بارىپ اجىڭ-كۇجىڭ اڭگىمەلەسەيىك. ەرتەڭ ەلگە كايتاسىڭدار. ارمان كوپ، ارمان كوپ جەردە ءسوز دە كوپ. تۋىستارمەن اقىرعى كۇندى بىرگە وتكىزىپ جاتىرمىن... ارى قاراي بۇل دۇنيەدە قاۋىشاتىن كۇن تۋا ما، جوق پا؟— ءسوز اياعى كۇمىلجىپ بارىپ، ءۇزىلىپ كەتتى. ساردار اعا بىلەگىمەن كوزىن وسىپ ءوتتى. تەز ەسىن جينادى.— وڭقا، كەتتىك اس ۇيگە! اقانجان، سەن الاڭسىز ۇيىقتاي بەر!
...اقان "الاڭسىز" ۇيىقتاي المادى. Ac ۇيدەگى ىدىس-اياق سىلدىرىنا قۇلاق توسىپ جاتىپ، سوڭعى كۇندەرگى قىم-قۋىت وقيعالاردى بىرىندەپ ەسىنە ءتۇسىردى. دونالد، رەددي... تۇتقىن كارىپ ءحالى... ۆيردجينيا... سىپايى جاھۇت كوز... ءبارى دە ەرتەگى سياقتى. باسقاعا ساتىپ الىپ ايتقىزا المايسىڭ. كۇنى ەرتەڭ ەلگە بارعاندا سەرىك پەن سەرەجا بۇعان سەنە مە، جوق پا؟ قايدان سەنسىن. "نيۋ-يوركتە كورگەن كينوڭدى بىزگە ايتپا" دەپ، كەلەمەج، كۇلكى ەتسىن. ءبىر سەنسە، ماماسى سەنەدى. جەر بەتىڭدەگى بۇكىل مامالار سولاي. قاستارىنان كارتا ادىم ۇزاساڭ، ءولىپ قالاتىنداي كورەدى. جوق، ماماسىنا ايتپايدى. ازا بويى قازا تۇرىپ، جۇرەگى اۋىرىپ قالار. "اقانجانىم ازاپ كورىپ جاتقاندا، سەن نە اي قاراپ ءجۇردىڭ؟" دەپ، كوكەسىنە تيىسەدى. اقاندى ماڭگى باقي قاسىنان شىعارمايتىن بولادى. قىز بولسا ءبىرسارى، ۇل ءۇشىن بۇل قيامەت-قايىم ازاپ. اقان — ون ۇشتەن اسقان ازامات. ال، ازاماتتىڭ باسىنان نە ءوتىپ، نە كەتپەيدى. ۇلى وتان سوعىسىندا ۆولوديا دۋبينين، مارات كازەي، كوتيك سەكىلدى باتىر بالالار تۇتقىنعا تۇسپەك تۇگىل شەيىت بولعان. ونىڭ قاسىندا اقاننىڭ باسىنان كەشكەنى — ويىن.
كەيىن ەستىدى، رەددي، دونالدتار مۇنى ويىن دەمەپتى. اۋەلى قوس مۇندار: "كوممۋناعا اقشا كەرەك" دەپ، وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي ەتىپ، ۆيردجينيانى سەندىرگەن. اقاندى قىزدىڭ كومەگىمەن قولعا تۇسىرگەن سوڭ قالا سىرتىنداعى ۆيللادا باقتىرتىپ قويىپ، ساردار اعاعا ۇيالماي-قىزارماي تەلەفون شالىپتى. رەددي، دونالد ەمەس. شاماسى، جاھۇت كوز، ايتپەسە سونىڭ جورا-جولداستارى... "بالالارىڭىز تاس قاماۋدا جاتىر. ءجۇز مىڭ دوللار بەرسەڭىزدەر — شىعارامىز تاس قاماۋدان، بەرمەسەڭىزدەر — بالا جوق. ويلانۋعا — ءبىر سوتكە! ايتقانعا كونسەڭىزدەر، ءبىر سومكە اقشانى تۇنگى ساعات ەكىدە تەرەزەدەن جىپكە بايلاپ تۇسىرەسىزدەر. اقشا ءبىزدىڭ كولعا تيگەن سوڭ، احان با، احاۆ با، الگى ءبىر تۇتقىن بالا تەرەزەدەن تۇسكەن جارىققا شىعىپ، تىرلىگىن بىلدىرەدى. ال پوليسياعا حابارلاساڭىزدار... بالا بۇل دۇنيەدە جوق".
وڭقاڭدا ەس-تۇس قالمايدى. بىردەن تەلەفونعا جارماسىپتى. پوليسياعا حابارلاماق. اعىلشىنشا بىلمەيتىنى ەسىنەن شىعىپ كەتسە كەرەك. ساردار اعا: "وتىر ورنىڭا سەلتەڭدەمەي!— دەپ اقىرىپتى.— مەن بىلسەم، بۇل بالا ۇرلايتىن مافيانىڭ ءىسى ەمەس. ولاردىڭ قيمىل-ارەكەتى باسقاشا، ءىرى-ىرى. كينودان كورگەنىنە ەلىكتەپ، بالالاردىڭ ىستەپ جۇرگەن شالالىعى. جانە مەن بىلەتىن بالالار... جاۋ الىستا ەمەس، جاقىندا. ءجۇز مىڭ دوللار، ءا؟— ەكى يىعى سەلكىلدەپ كۇلىپتى.— تاپتىم جاۋدى! رەددي دەگەن بوزبالانىڭ ۇيىمداستىرعانى بۇل. جاقىن ارادا: "ءجۇز مىڭ دوللار تۇسسە، شىركىن، قولىمىزعا. ون بەنزوكولونكانى بىردەن ساتىپ الىپ، ۇشان-تەڭىز پايدانىڭ استىندا قالار ەك" دەپ، دونالدتى قاجاپ وتىرعان. مىنە، تاپ وسى جەردە، اس ۇيدە. مەنى مۇگەدەك دەپ ادامعا ەسەپتەمەيدى، بار قوياسىن قىسىلىپ-قىمتىرىلماي اقتارا بەرەدى. ارتىن توسايىق، سابىر ەت. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ءبىر حابارى جەتەر، كارى قاسقىر ەكەنىم راس بولسا. بولماسا ءبارىن بىتىرلاتىپ تۇرىپ پوليسياعا ۇستاپ بەرەمىز" دەپتى.
"كارى قاسقىردىڭ" ايتقانى ايداي كەلىپتى. ەرتەڭىندە تۇسكە تامان ۆيردجينيا ون ەكى مۇشەسى ساۋ اقاندى ەسىك الدىنا سالاڭ ەتكىزىپ ءتۇسىرىپ كەتكەن...
قىزىق تا، شىجىق تا وسىمەن ءبىتتى مە دەسە، جاڭا باستالىپتى. جاھۇت كوز بە، الدەكىم تۇستەن كەيىن تەلەفون سوعادى، ساردار اعاعا: "سىزدەر ۇتتىڭىزدار، ءبىز تاقىر مۇزعا وتىردىق. ەندى وقيعانىڭ ءىزى سۋىماي تۇرىپ، وسىنىڭ ءبارىن پوليسياعا حابارلاي قويىڭىزدار" دەپتى. "نەنىڭ اقىسىنا؟" "ءبىزدى پوليسيا ۇستاپ السا، تەليەۆيزور، گازەتتەر شۋ ەتە تۇسەدى. فۋرور13 بولادى" دەيدى الگى مۇندار. "اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە دەيسىڭ عوي باياعى" دەپ، مازاقتاپتى ساردار اعا. اناۋ ءمىز باقپاپتى. "ءيا، ءبىز بۇكىل امەريكاعا ايگىلى بولامىز. بولاشاق كوممۋنيست بالانى امەريكانىڭ پاتريوت بوزبالالارى ۇرلايدى. تاماشا ەمەس پە، ءا؟ "پيونەر، پيونەر دەڭىز. اقان ءالى كوممۋنيست ەمەس" دەپ سىبىرلايدى مىنا جاقتان كوكەسى. "بالا ۇرلاعانىمىز ءۇشىن بىزگە بىر-ەكى-اق جىل بەرەدى ۇزاسا. بالا ولگەن جوق، دەنەسىنە زاقىم تۇسپەگەن. بىر-ەكى جىل تۇرمەدە، جان تىنىشتىقتا وتىرىپ، وسى وقيعالار تۋرالى كىرپىشتەي كىتاپ جازىپ شىعامىز" دەپ كوليەدى تەلەفون تانىس.
"وھو-ھاي!— ساردار اعا قارقىلداپ كۇلەدى.— سەندەر تاعى جازۋشى. ما ەدىڭدەر؟ "ءوزىڭىز باس پايدانى بىلمەيتىن كەششە ەكەنسىز،— دەپ ۇرسادى "بولاشاق جازۋشى".— كوممۋنيست بالانى ۇرلاۋ، ودان العان ءجۇز مىڭ دوللارعا كەدەي-كەپشىكتىڭ كوممۋناسىن قۇرۋ؟ بۇل تەك امەريكا پاتريوتىنىڭ قولىنان كەلەدى. داڭقىمىز دۇرك ەتىپ، جەر جارادى. بارلىق گازەت، جۋرنال، باسپالار جازعان كىتابىمىزدى تالاسىپ-تارماسا باسادى. اقشا، اتاق، ءبارى بولادى. سوندىقتان تەزىرەك پوليسياعا حابارلاي قويىڭىزدار. احاۆ ءبارىن جاسىرماي-جاپپاي ايتىپ بەرسىن. ميسس بەركليدى بۇل ىسكە ارالاستىرمايىق. قىز ەمەس پە، تۇرمەگە شىداماي، قۇسالانىپ ءولىپ قاپ جۇرەر. ساردار اعا ءسوزدى ودان ءارى كوپ سوزباي: "سەندەرگە بۇل عاسىردا اقشا، اتاقتان گورى تۇرمە جاقىن" دەپ، تۇتقانى سالق ەتكىزىپ، تاستاي سالادى...
دونالد سودان بەرى ۇستاتپاي ءجۇر. ۆيكا، رەدديدىڭ قاسىنان شىقپاي، سولاردىڭ ۆيللاسىن پانالايتىن كورىنەدى.
...ەسىك سىقىرلاپ اشىلدى. اقان كوزىن جۇما قويدى. وتىرىك ۇيىقتاعانسىپ جاتىر. كوكەسى اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، توسەك قاسىنا كەلدى. باسىنان سيپاعىسى بار ما، كەكىلىنە قولىن اپارا بەرىپ، جول ورتادا تارتىپ الدى. ۇيقىسىن قيمادى.
كورپەسىن قىمتاپ، شەگىنشەكتەي بەردى.
— نە، كوكە؟
اكەسى توسەك قىرىنا قۇيرىق باستى. ويلانىپ وتىر.
— بالام،— دەدى داۋسى قارلىعىڭقىراپ. اقان ءدىر ەتتى. "بالام" دەگەن ءسوزدى العاش ەستۋى. بۇرىن ىلعي "اقانجان"، "اقانيك" ەدى. وسى جولى قورعاسىنداي سالماقتاپ ايتتى. الدە شىنىمەن... ەر جەتىپ قالعانى ما؟
— بالام،— دەپ قايتالادى اكەسى،— وكىنبەيسىڭ بە؟
اقان اۋەلى تۇسىنبەدى.
— نەگە وكىنەمىن، كوكە؟
— امەريكاعا كەلگەنىڭە. انا بالالارمەن تانىسقانىنا (دونالد، رەدجينالد، ۆيردجينيانى مەڭزەگەنى).
اق كوڭىل، عۇمىرى كىسىگە تىك كەلمەيتىن كوكەسى بالاسىن: "تۇتقىنعا ءتۇسىپ قورلانعانىڭا وكىنبەيسىڭ بە؟" دەگەندى نۇسقاپ وتىر.
بالا بوگەلمەدى.
— وكىنبەيمىن، كوكە. ولار ءسىز ويلاعانداي جامان بالالار ەمەس...
كوكەسى ورنىنان تۇرىپ كەتتى. تەرەزە الدىنا بارىپ، بەتىن بەرمەن بۇردى.
— ارينە، جامان بالالار ەمەس،— دەپ نىعىزداي قايتالادى اقاننىڭ ءسوزىن.— جامان بالالار بولمايدى. وسكەن ورتاسى، تالىم-تاربيەسى جامان بولۋى مۇمكىن، ال بۇزىق بولىپ تۋاتىن بالالار جوق.— ءۇنسىز. ويىن جيناقتاپ تۇر، شاماسى.— نە ۇيرەندىڭ، نەنى ءبىلدىڭ؟
— كىمنەن؟
— جاڭا دوستارىڭنان...
اقاننىڭ جۇرەگى ءلۇپ ەتتى. جان دۇنيەسىنىڭ الىس بۇرىشىنان قۋانىش ەلەس بەرگەندەي. "نەنى ۇيرەندىڭ، نەنى ءبىلدىڭ؟" دەسە، كوكەسى ولاردى كەشىرگەن ەكەن.
— جازعى دەمالىستا بەنزوكولونكادا ىستەيدى، كوكە. بەنزين ساتادى، ماشينا جۋادى، بۇزىلسا تەكسەرەدى...
— مىنە!— دەدى اكەسى سۇق ساۋساعىن جوعارى شوشايتىپ.— بۇلار — مازاسىز بالالار. ەڭبەكقور، بەينەتقور بالالار. بولاشاقتا ولار جەردە قالمايدى، ءبىر جەردەن تەسىپ شىعادى. بۇگىن سەنى ۇرلاپ، ءجۇز مىڭ دوللار الامىز دەپ مىقتاپ قاتەلەستى. ءوز قوعامدارىنىڭ قاتەلىگىن قايتالادى...— كوكەسى ءسال ويلاندى. ءبىر-اق دەممەن:— ايتەۋىر، ادامدى قورلاپ، دوللار جيناۋعا بولمايتىنىن ءتۇپتىڭ تۇبىندە تۇسىنسە جاقسى،— دەپ سالدى.
— كوكە، كوكە، كەلەر جازدا مەن دە جۇمىس ىستەسەم قايتەدى؟ موتوروللەر ساتىپ العىم كەلەدى...
وڭقاڭ شەشىمدى سويلەدى.
— ىستەيسىڭ. قالادان جۇمىس تابىلماسا، ورنەككە باراسىڭ. سوۆحوزدىڭ قاۋىن-قاربىزىن سۋاراسىڭ، باقشا كۇزەتەسىڭ. ءبىز، ەرەسەكتەر، بالالارىمىزدى ىستىق-ىستىق قۇشاقتايمىز دەپ قىلعىندىرۋعا شاق قالىپپىز. ەڭبەكتەن تىس قالدىرىپپىز سەندەردى.
الىستان گۋدوك ءۇنى ەستىلدى. مۇحيت لاينەرىنىڭ ءۇنى... گۋدزون شىعاناعىنداعى پورتتان جەتىپ تۇر. وڭقاڭ دا، اقان دا تىم-تىرىس. بالا اكەسىنىڭ — وزىنە دە، بۇعان دا اۋاداي قاجەت ەڭ باستى سوزدەردى ايتقانىن ىشتەي توقىپ جاتىر. سانا، زەيىنمەن ەمەس، كوڭىلمەن ءتۇسىندى.
— وۋ، جيەن، قايداسىڭ؟— Ac ۇيدەن ناعاشىنىڭ زور ءۇنى جەتتى.
— ۇيىقتا، ۇلىم. ەرتەڭ — الىس ساپار!— كوكەسى شىعىپ كەتتى.
ۇيىقتاي المادى. بۇل ءتۇن جاي ءتۇن ەمەس، سونى ۇققانداي.
ساردار اعا مەن كوكەسىنىڭ سوزدەرى اپ-انىق ەستىلەدى. شاي قاسىق شىنىاياق شەتىنە تىق-تىق تيەدى. ەكەۋى جاڭاعى توسەك ۇستىندەگى "جەكپە-جەكتەن" كەيىن كوفە ءىشىپ، ۇيقى اشىپ وتىر.
...— ەسىمدى وكوپ تۇبىندە جينادىم.— ساردار اعانىڭ ىلعي دا سارى اياز وتىندە جۇرگەندەي قارلىعىڭقى ءۇنى. اقان قۇنىعا قۇلاق تىكتى. "وكوپ" دەگەنىنە قاراعاندا، سوعىس كەزى. سوعىستان اسقان مىقتى اڭگىمە بار ما بۇل دۇنيەدە.
ساردار اعا اعىلعان ۇستىنە اعىلا ءتۇستى.
— بۇرق ەتكەن بومبانىڭ ەكپىنىنەن اناداي جەرگە ۇشىپ ءتۇسىپ، ەسىمنەن تانىپ قالىپپىن. اعاش كەڭىردەگىمە دەيىن توپىراق، موينىم قىلقيىپ شىعىپ جاتىر. تۇك ەستىمەيمىن، تاس كەرەڭمىن. كورەتىن كوز امان، قۇداي ساقتاعاندا. باسىم ون باتپان، ءزىلماۋىر بىردەڭە. كونتۋزيا! ءىلدالدالاپ تۇرا بەرىپ ەم، ارقاما مىلتىق تىرەلدى. تورت-بەس نەمىس سولداتى ارقا-جارقا كۇلىپ تۇر.
ودان ارعى كورگەن قورلىعىم مەن زورلىعىمدى سەن سۇراما، مەن ايتپايمىن. تىكەنەك-تىكەنەك سىم تەمىر كونسلاگەردىڭ سان سورتىن اداقتادىم. كەۋدەدە، ايتەۋىر، قۇر جان بار. تۇتقىندار شىبىنداي قىرىلادى. كۇندىز-تۇنى كارەردە تاس قۇلاتامىز، ونى تاسيمىز. كوجە-كولمەگى يتكە بەرگىسىز. قاشىپ كورگەندەر بولىپ ەدى، ەرتەڭىندە دار اعاشىندا سالبىراپ تۇردى. شەرەنگە الدىندا يتكە تالاتىپ ولتىرەدى. ساڭىراۋلىقتان سول لاگەردە قۇتىلدىم. كارەردە ساپتان قالىپ قويىپ ەم، كوزىڭ اشىلعىر ءبىر نەمىس سولداتى اۆتوماتىنىڭ دۇمىمەن قۇلاق-شەكەمنەن وتىرتىپ جىبەرگەنى. ۇشىپ ءتۇسىپ، قولىممەن جەر تىرەپ، جالما-جان تۇرەگەلدىم. جاتىپ قالساڭ جالىناتىنى ءبىر-اق وق. قۇلاعىمنىڭ قاقاسى اشىلىپ كەتكەن بە، الگى فاشيست: "شنەل! شنەل! شۆاينە ازيات!"14 — دەپ، باق-باق ەتەدى. قۋانعانىمنان: "دانكە! دانكە!"15 — دەي بەرىپپىن. اۆتوماتتىڭ ءدۇمى عوي قۇلاعىمنىڭ قاقاسىن اشىپ جىبەرگەن. ۇرعانى ءۇشىن راقمەت ايتقان تۇتقىندى العاش جانە سوڭعى رەت كورسە كەرەك، فاشيست سولداتى كەيىن ماعان كۇدىكپەن ءارى قىزىقتاي قاراپ ءجۇردى.
سوعىس بىتەتىن جىلى گوللانديا جەرىندە جەر قازدىق. ءوزىڭ بىلەسىڭ، 1944 جىلى جازدا وداقتاستار لا-ماناش بۇعازىنان ديۋنكەرككە عالامات دەسانت ءتۇسىرىپ، دۇركىن-دۇركىن شابۋىلداپ كەلە جاتتى. ساعى سىنعان فاشيستەر ديۆيزيا، ديۆيزياسىمەن بەرىلىپ جاتتى. ءبىزدى دە سول امەريكان، اعىلشىندارعا وتكىزىپ جىبەردى.
كۇكىرت پىر ەتىپ جاندى، كوپ ۇزاماي شىلىمنىڭ كەرمەك ءيىسى اقاننىڭ تاناۋىن قىتىقتادى.
— سودان نە كەرەك، فاشيزم تۇتقىنىنان امەريكان تۇتقىنىنا اينالدىق. باس-باسىمىزعا تەرگەپ، بارلىعىن كارتوچكاعا ىقتياتتاپ ءتۇسىرىپ الادى. وندا شارۋا جوق، "ەلگە قايتامىز" دەگەندە، توبەمىز كوككە ەكى ەلى جەتپەيدى. بىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ، كەيدە كۇلىپ، كەيدە سوراسى اعىپ جىلاپ جۇرگەندەر دە جەتەرلىك.
كۇندەردىڭ كۇنى تەرگەۋ كەزەگى ماعان جەتتى. ءبىر رەڭدى، جايراڭداعان جاس امەريكان كاپيتانى جىلى جۇزبەن قارسى الدى. اۋدارماشى — تۇتقىن. قايدان شىقتىم، قايدان تۇردىم، قاعازعا ءتۇسىرىپ بولعان سوڭ: "روسسياعا قايتقىڭىز كەلە مە"؟ دەدى كورشى سەلوعا جىبەرەتىندەي جەپ-جەڭىل عىپ. "ءسىز شە، ءسىز امەريكا قۇراما. شتاتتارىنا كايتىپ ورالعىڭىز كەلمەي مە؟" دەپ، قارسى سالدىم. كاپيتان جىميىپ كۇلدى. "كەلگەندە قانداي! اسىرەسە، كىشكەنە قىزىمدى كەرەمەت ساعىندىم"،— دەپ، ءتوس قالتاسىنان فوتوسۋرەت الىپ، الدىما تاستادى. كوركەم جاس كەلىنشەك پەن ۇرپەك باس ءسابي كۇلە قاراپ تۇر... فوتوسۋرەتىن وزىنە قايتارىپ بەردىم: "ەندەشە، ماعان جاڭاعى سۇراقتى ارتىقتاۋ قويدىڭىز". كاپيتان ويلاندى. "كەشىرىڭىز،— دەدى سيگارىن قۇلاشتاپ وتىرىپ.— ءسىزدى بارا سالىسىمەن اتىپ تاستايدى. نە ءسىبىردىڭ ماساسىنا تالاتىپ، تىرىدەي شىرىتەدى". كورەتىن كوز بار، قاباعىن شىتىپ، شىنىمەن جانى اشىپ وتىر. "نەگە؟ نە ءۇشىن؟" دەدىم ەسەپسىز تاڭ قالىپ. كاپيتان سۋىرماسىنان سارعايىپ كەتكەن، شەتى جىرىم-جىرىم ەسكى گازەتتى الىپ، الدىما تاستاي سالدى. "سوعىس تۇسىنداعى سوۆەت گازەتى... مىنا جەرىن وقىپ كورىڭىز"،— دەدى مارقايىپ. قانداي گازەت، وعان قاراعان مەن جوق، قىزىل سيامەن استى سىزىلعان سويلەمدەرگە ءۇڭىلدىم. "بىزدە تۇتقىن جوق، تەك ساتقىندار عانا بار..." ءستاليننىڭ اتاقتى 227-بۇيرىعى! كونس-لاگەردە فاشيستەر دە وسىلاي دا وسىلاي دەپ، ۆلاسوۆشىلاردىڭ ارمياسىنا كىرۋگە ۇگىتتەپ، تالاي رەت قۇلاقتى سارسىتىپ ەدى. وتىرىك دەپ سەنبەپ ەك. ەندى ءوز كوزىممەن وقىدىم. اپيىن ىشكەندەي ماڭگىرىپ كاپيتانعا قارادىم. ول سيگارىنىڭ ءتۇتىنىن اۋەگە ۇرلەپ: "تۇتقىنعا تىرىدەي ءتۇستىڭىز — ءبىر. بۇل ساتقىندىقپەن تەڭ. ەكىنشىدەن، كونسلاگەردەن قاشىپ كەتە المادىڭىز، گيتلەرشىلەردىڭ اتاقتى "فاۋ"-لارىنىڭ ستارت الاڭىن قازىپ، ازىرلەدىڭىز — ءۇش. نەمىستەردىڭ قولىنان شەيىت بولعاندا عانا كەشىرىم الار ەدىڭىز"،— دەپ قاراپ وتىر.
مەڭ-زەڭمىن. كوڭىل شىركىن ۇيقى-تۇيقى. تۇتقىنداردىڭ اراسىنا ونداي جەل ءسوز بۇرىن دا جۇگىرىپ ەدى. جاۋ ەمەس، دوس، وداقتاس ارميانىڭ وفيسەرى سونى تاعى قايتالاپ وتىر. كاپيتان ونىمەن قويماي ءتىلماشتى نۇسقاپ: "سەنبەسەڭىز وتانداسىڭىزدان سۇراڭىز"،— دەپ تاعى قايقايدى. "راس، راس،— دەپ، ءتىلماش ءتوندى مىنا جاقتان.— مەن دە قىزىل ارميانىڭ تۇتقىنعا جازاتايىم ءتۇسىپ قالعان وفيسەرى ەدىم. ءبىزدىڭ اسكەرلەر كەنەتتەن شابۋىلداپ، كونسلاگەردى باسىپ قالدى. شاتتىعىمىزدا شەك جوق. ەرەكشە ءبولىمنىڭ وفيسەرى تەرگەپ بەرگەندە، قۋانىشىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلدى. "تۇتقىنعا سوۆەت وفيسەرى تىرىدەي تۇسە مە؟ نەگە ناعىز ەرلەرشە اتىلىپ ولمەدىڭ؟ نەگە تۇتقىننان ەسەبىن تاۋىپ قاشىپ كەتپەدىڭ؟"— دەپ، سۇراقپەن سابادى. كەلتىرگەن دالەلىمنىڭ بىرىنە سەنبەدى. "تريبۋنالدا اۋسەلەڭدى كورەسىڭ"،— دەپ، كاتالاجكىگە جاۋىپ تاستادى. وندا مەن سەكىلدى باقىرباستىڭ ون شاقتىسى وتىر. ءبارىنىڭ ايتاتىنى ءبىر-اق ءسوز — تريبۋنال! تاستايىن دەسەڭ جان ءتاتتى، تاستامايىن دەسەڭ ءومىر قاتتى، ءتۇن ورتاسىندا ىرگەنى قازىپ، اۋپىرىممەن قاشىپ شىقتىق. امەريكاندىق زوناعا كەشە تاڭ اتا جەتتىك".
ويلاندىم. اكەم سارتاۋىلدى 37ء-شى جىلى جازىقسىزدان جازىقسىز ۇستاپ اكەتتى. جۇمىس دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن كىسى ەدى. كولحوز پرەدسەداتەلى بولاتىن. ونىڭ قاسىندا مەن كىممىن؟ سودان قالعان شوشىنۋ، شايلىعۋ ما، سەنبەۋ مە، "ەگەر قالسام..." دەگەن ءسوز اۋزىمنان قاپىلىستا شىعىپ-اق كەتتى. كاپيتان دا سونى كۇتىپ وتىر ەكەن، ۇيرەتىلگەن تازىدايىن قاقشىپ الىپ، كارتوچكىمە سيپاقتاتىپ جازىپ سالدى. "قول قويىڭىز اياعىنا!"— دەپ، قاتىرما قاعازدى الدىما قاراي ىسىردى. امال بار ما، قويۋعا تۋرا كەلدى. "قۇتتىقتايمىن!— تۇرەگەپ، ۇستەلدىڭ ارعى بەتىنەن قولىمدى قۇشىرلانا قىستى.— ەندى ءسىز دەموكراتيالىق داستۇرگە باي بوستاندىق ەلىندەسىز. دالادا قالمايسىز. امەريكا — باي مەملەكەت، قايىرىمدى حالىق. قايراتىڭىز تاسىپ تۇرعان جاس جىگىتسىز، ەكى قولعا ءبىر جۇمىس ءارقاشان دا تابىلادى. ماماندىعىڭىز نە؟" "شوفەر..." "و كەي!— دەپ اۋەلەدى كاپيتان.— امەريكا — تەحنيكانىڭ ەلى. شوفەر اتاۋلىنى ءبىز توبەمىزگە كوتەرىپ قارسى الامىز". "جو-جوق، ءسىز ءسال ايالداڭىز، مەن ءالى دە قابىرعاممەن كەڭەسەيىن"،— دەيمىن تال قارماپ. جايدارمان كاپيتانىم لەزدە شىتىنادى. "قول قويىلدى ما، قويىلدى!— قاشىپ كەتەتىندەي كارتوچكانى الاقانىمەن باسىپ وتىر.— ايدا مارش، بوسات ورىندى! سەن سەكىلدى ون مىڭداعان تۇتقىن بار. ءبارىن سورتتاپ ۇلگەرۋىمىز كەرەك. ونسىز دا ۋاقىتىمدى جەدىڭ. ۋاقىت — اقشا!"— دەپ، كابينەتىنەن قۋىپ شىقتى. ەسىك الدىندا "نە بولدى، ويباي، نە بولدىم؟"— دەپ، باسىم قاڭعىرىپ ءارى تۇردىم، بەرى تۇردىم...
تاعى دا شىرپى پىر ەتىپ جاندى، شىلىم قورپ-قورپ سورىلدى. ساردار اعا جۇك سالعان ىردۋان اربانى ورگە سۇيرەپ شىعارىپ كەلە جاتقانداي اۋىر-اۋىر دەمالادى.
— سودان كەيىن...— دەدى كوكەسى شىدامسىزدانىپ.
— نە بولۋشى ەدى سودان كەيىن؟ 45-جىلى قاڭعىرعان باس ءالى قاڭعىرۋمەن ءجۇر. "ەگەر قالسام..." دەگەن ەكى-اق ءدۇدامال ءسوز تاعدىرىمدى تالقانداپ بەردى. سودان باستاپ "ەگەر" دەگەن سور ءسوزدى اۋزىما العان ەمەسپىن. بىرەۋدەن ەستىسەم، ميىما قان قۇيىلا جازدايدى. نە كورمەدى جازعان باس؟ دوپشا دومالاپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەل باردى. امالسىزدان اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەندىم. ىستەمەگەن جۇمىسىم جوق، جات جەردىڭ جەمەگەن نانى قالعان جوق. وندا دا تابىلىپ تۇرسا... امەريكانىڭ ءوز جۇمىسسىزدارى دا جىرتىلىپ ايرىلادى. قاي جەردەن بولسىن، كورەتىنىڭ قاعاجۋ، قورلىق. ويتكەنى وتانىن ساتقان ازعىنسىڭ، ەميگرانتسىڭ، ويتكەنى قوشقىل قازاقسىڭ، ءتۇرلى ءتۇستىسىڭ. امەريكا دا ساتقىنداردى جەك كورەدى. "ساتقىن ەمەسپىن، الدانىپ قالدىم" دەگەنىڭە كىم سەنەدى. يت قورلىق ءومىر كەشىپ، سوڭىندا وسى قالاعا تابان تىرەدىم. مۇندا دا مەن سەكىلدى وزبەك، قىرعىز، قازاق، تاجىك، تاتار، تۇرىكمەن مۇڭلىقتار بار. كەشەگى ىسقاق، دۇيسەن سەكىلدى پاقىرلار... ەلبەسىپ-سەلبەسىپ كۇن كورەمىز. ون التى جىل بۇرىن وسىنداعى ءبىر نەمىس ايەلىمەن باس قوستىم. سوعىستان سوڭعى اش-جالاڭاش گەرمانيادا كۇن كورە الماپتى. ءبىر-اق جاپىراق نان ءۇشىن امەريكان سولداتىنا ەرىپ كەلگەن. سوقىر اتتى قوتىر ات ىزدەپ تابادى دەگەن وسى.— ساردار اعا قۇرقىلداپ، جاعىمسىزداۋ كۇلدى.— دونالد — داۋرەن دۇنيەگە كەلدى. "ا، قۇداي، ولمەگەن جانعا ءبىر ىرزىق!"— دەپ، ءتاۋباما كەلىپ قالىپ ەم. جەتى-سەگىز جىل بۇرىن كونسەرۆ زاۆودىندا ىشىپ-جەمىمدى ايىرىپ جۇرگەندە، ۇستىمە بالىق تولى بوشكە قۇلاپ، بەلىمدى ءۇزىپ كەتتى. سودان بەرى كوتەك اربانىڭ قوس دوڭگەلەگىنە جالىنعان مۇگەدەكپىن. بار جيعان-تەرگەنىمدى ەمدەگەنى ءۇشىن اۋرۋحانا قالتامدى قاعىپ، الىپ قالدى. ايەلىم مەنى تاستاپ، بىلاي ويناقتاپ شىعا بەردى. كورشى كوشەدە تۇرادى. دونالد ون كۇن شەشەسىنىڭ ۇيىڭدە، ءبىر كۇن مەندە. سىزدەر كەلگەسىن عانا توبە كورسەتىپ ءجۇر. داۋرەن دەگەن اتى بولماسا، بۇتىنىمەن امەريكان بالا.
اۋىر كۇرسىندى.
— ءقازىر قالاي كۇنەلتىپ جاتىرسىز؟— كوكەسى جويداسىزداۋ سۇراق قويعانىن سەزدى مە، شاشالىپ قالدى.
— قالايى بار... جاپادان-جالعىز، قاراقان باسپىن. سىرتقا شىقسام، كىرۋىم قيىن، كىرسەم، شىعا المايمىن. مىنا ۇڭگىر بولمەنى پانالاپ، اپتاسىنا ءبىر رەت كۇن شۋاعىنا جىلىنامىن. وندا دا استىداعى نەگر ايەلى كوتەرىپ، ءتۇسىرىپ شىعارادى. 347 دوللار 50 سەنت پەنسيا الامىن. ونىڭ ەكى ءجۇزى — پاتەر اقى. مۇنىڭ ءوزىن ارزان كۇنىندە الىپ قالدىم. پاتەر اقى جىل سايىن ءورشىپ-ورشىپ وسەدى. قالعانىن كۇندەلىكتى اس، باكۇن-شۇكىنگە جۇمسايمىن. كورىپ تۇرسىڭ، ماعان باسى ارتىق كيىم-كەشەك كەرەك ەمەس. ءبارى — ۇستىمدە. ازىق-تۇلىك ۋداي قىمبات. ەكى ءجۇز ەلۋ گرامنان — باقانداي ءبىر دوللار. ءبىر شىنىاياق كوفە — ەلۋ سەنت.
— مەن مانادان بەرى ءۇش شىنىاياق كوفە ءىشىپ قويىپپىن.
— ءيا، ءبىر جارىم دوللاردىڭ باسىنا سۋ قۇيدىڭ، شىراق. امەريكا ەسەپتى سۇيەدى. تابىناتىن ءتاڭىرى — دوللار. انا دونالد بالانى كورمەيسىڭ بە، اقاندى دوللار ءۇشىن مەرت قىلا جازداعانىن.— داۋرەن ءوز كىندىگىنەن ەمەس، بوتەن، كورشى ادامداي "دونالد بالا" دەپ سىرتقا تەبەدى. اقان ساردار اعاسىن ىشتەي جاقتىرماي قالدى.— مەتروعا ساۋ كەزىمدە ەلۋ سەنت تولەۋشى ەم، ءقازىر دوللارعا جەتىپ قالدى دەپ ەستيمىن. سونى ويلاعاندا كەي-كەيدە اياقتان ايىرىلىپ، مەترومەن جۇرمەي، ۇيدە مەشەل بولىپ، ومپيىپ وتىرعانىما قۋانامىن،— دەپ كەڭك-كەڭك كۇلدى.
— قويىڭىزشى قايداعىنى ايتپاي...— كوكەسى وجارلاۋ ازىلگە تىكسىنىپ وتىر. جالپى، ۇيكۇشىك ءومىر مە، امەريكان ءومىرىنىڭ ەسەپ-قيساپسىز العا باسپايتىن ءداستۇرىنىڭ اسەرى مە، قاتارىنان قالعان كەم ادامنىڭ جان اشۋى دا شىعار، ءبۇل كىسىدەن ەر-ازاماتقا جاراسا بەرمەيتىن تىم اشىق كەتۋ، اشىنۋ بار. امەريكان تۇرمىسىن دا جەرگە تىم تۇقىرتىپ، اسىرە جامانداپ سويلەيدى.
— قايتەيىن، قاسىرەت جۇتقان لاقسانىڭ كۇيىگىنەن شىققان لاقپا دا.— ساردار اعا ءسوز اياعىن جۇتىپ قويدى. راسىمەن جىلاپ وتىر ما؟— ءقايبىر جەتىسكەننەن...
— سابىر ەتىڭىز، بۇعان دا شۇكىر. مىنە، سۋ جۇتىڭىز! تاستاڭىزشى تەمەكىنى بىقسىتپاي! جۇيكەڭىزدى الىپ قويدى تىپتەن.
اقان كوزىن كەڭىنەن اشىپ، توبەگە قاراپ جاتىر. قول-اياعىن قالاي بولسا سولاي تاستاي سالعان، قوزعالتا الار ەمەس. پيستولەت كەزەنگەن ساردار اعاسى مۇنداي كارىپ حالدە ەكەن دەپ ويلاماپ ەدى. ەل مەن جەردەن تىرىدەي ايرىلعان ادامنىڭ ازاپتى جولىن توبەگە ويشا سىزىپ جاتقانداي.
— امەريكا سەكىلدى ۇلكەن ەلدىڭ ازاماتىسىز. دالادا قالدىرماس.
ساكەڭنىڭ ءۇنى قاتقىل، قوتىرلانىپ شىقتى.
— ويتكەن ازاماتتىعى قۇرىسىن. قولىمدا پاسپورت تا جوق. سۋرەت جاپسىرىلعان قاتىرما قاعاز بار. كوك كارتوچكا. انە، ۇستەل ۇستىندە جاتىر شاڭ باسىپ. ساندا بارمىز، ساناتتا جوقپىز. امەريكادا تۇراتىندار ءۇش توپقا بولىنەدى. العاشقىسى — اق تۇستىلەر. بار بايلىق پەن شايلىق سولاردىڭ قولىندا. قالعاندارى ءبىزدىڭ ار جاق، بەر جاعىمىز. ەكىنشى توپتاعىلار — نەگرلەر. ولار ەكى عاسىر بۇرىن دەكلاراسيا جاريالاعان تەڭ پراۆوسىن ءالى تۇگەندەي الماي، ەڭبەگى ەش، تەرى تۇز. ەڭ بەيشارا تومەنگى توپ — ءبىز سياقتى ءار ەلدەن قاڭعىپ كەلگەن تاستاندى قاعىلعان، سوعىلعاندار. ءبىزدىڭ ازاماتتىق قاقىمىز جوق. كورىنگەن قوجا. ەرتەڭ ولە قالساڭ سۇيەگىمىزدى ورتەيدى دە، شاشا سالادى. ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرمايدى بىزگە بۇل ەلدەن. ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنان كورگەن شىعارسىڭ، بۇگىنگى ءاتى-جونىمىز سايمون سايات. كوك كارتوچكىدە سولاي. دونالدتى شەشەسى ءوز اتىنا كوشىرىپ العان. دونالد فوكت. سول بالا عانا امەريكان ازاماتى، ويتكەنى وسى جەردە تۋعان.
— اپىر-اۋ، ءوز فاميلياڭىز قايدا؟ سارتاۋىلوۆ ەدى، ۇمىتپاسام.
— تاستادىم ول فاميليانى. قاشقىنعا فاميليا نە كەرەك. سارتاۋىل دەگەن قازاقتىڭ جاقسى اتىن مەن سەكىلدى جامانعا قور قىلعىم كەلمەدى.
— تاۋسىلماڭىزشى، اعاتاي!— كوكەسى كۇرسىندى.— ودان دا ەلگە قايتپايسىز با؟ ەل ءىشى — التىن بەسىك. اڭداۋسىزدا جاساعان قاتەڭىز كەشىرىلەدى. وتان — ورمانىمىز ءقازىر ۇلكەن وزگەرىس ۇستىندە: قاربالاس ەڭبەك تۇسىندا. بەينەتقور، ادال ادامدار العا شىعىپ جاتىر.
ساردار اعا كوكەسىنىڭ ءسوزىن ءبولدى.
— گلاسنوست، پەرەسترويكا دەگەندى ەستىپ تە، وقىپ تا جاتىرمىز. امەريكان گازەتتەرى كۇندە شۋلايدى. ءارقايسىسى وزىنشە بال اشىپ، ساۋەگەيلىك جاسايدى. وسىنداعى از قازاقتىڭ سايلاپ العان باستىقسىماعى بار. ارعى ءتۇبى شيكى، بۇلدىر. اۋقاتتى تۇرادى. "قازاق ادەبيەتى"، "جۇلدىز"، "مادەنيەت جانە تۇرمىستى" الدىرادى سىزدەردەن. ەل جاڭالىعىن سودان بىلەمىز.
— ەل جاڭالىعىنا الىستان جاتىپ تامسانعانشا، كوزبەن كورىڭىز. قيىندىق، قىزىعىمىزدى بىرگە ءبولىسىڭىز.
— ءبىر كۇندىك ەڭبەگىم مەن تەرىم سىڭبەگەن ەل بەتىن قالاي كورەمىن، نە دەيمىن، وڭعار قاراعىم-اۋ؟ بىلەمىن ءبارىن ونسىز دا. وداقتاس ون بەس رەسپۋبليكانىڭ وتان اياسىندا عۇمىر كەشىپ جاتقانىن جاقسى بىلەمىن. قىزىق تا، شىجىق تا، قيىندىق تا كوپ سەندەردە. ءبىراق ءوز قيىندىقتارىڭ، ءوز وتانىڭ، ءوز توپىراعىڭ، ءوز قىزىقتارىڭ...
— ءبىزدىڭ ءومىردى سىزدەر سىرتتان قاداعالاپ، ءبىلىپ وتىر دەپ ويلاماپ ەك.
— ويپىر-اۋ، سوۆەت ەلىندەگى يگى وزگەرىستەرگە بۇكىل الەم كوز تىگىپ وتىر ەمەس پە. ساۋاتىم بار. ەلدەن سوعىسقا ون جىلدىقتى ءبىتىرىپ اتتاندىم. وسىندا امەريكان كوممۋنيستەرىنىڭ گازەتى شىعادى. انە، جاتىر، "دەيلن ۋوكەر"—"ءبىزدىڭ ءىس". سودان وقيمىن. قالا سىرتىندا بىر-ەكى قازاق ءۇيى باي فەرمەردىڭ مالىن باعادى. كولحوزداستىرۋ جىلدارى اشتىقتىڭ ايداۋىمەن جۇڭگو اسىپتى. ودان تۇركيا اۋىپ، كۇنىن كورە الماي، زورىعىپ وسىندا جەتكەن. "ءبىزدىڭ وتان" گازەتىن الدىرادى. اندا-ساندا حالىمدى سۇراپ كىرىپ شىققاندا، قولتىقتارىنا قىستىرا كەلەدى.
— و، جاقسى!— كوكەسى نە جاقسى، ونى ءوزى دە انىق بىلمەيدى-اۋ، شاماسى، تەك ساكەڭنىڭ كوڭىلى ءۇشىن ايتىپ قالدى.
— ال، ماعان جامان!— ساردار اعا اشۋلى ارىستانداي گۇر ەتتى.— سول گازەت، جۋرنالداردى ماعان پاراقتاپ شىعۋ وڭاي دەيمىسىڭ. اسقار الاتاۋ اياسىنداعى الماتىنىڭ سۋرەتىن كورسەم، كوزىم بۇلدىراپ، جۋرنال مۇقاباسىنا جاسىم سىرت-سىرت تامادى. ءۇپىر-شۇپىر بالالى، نەمەرەلى وشاقتى كورسەم، قولىم قالتىرايدى. سول ءبىر باقىتتى ادامداردان مەنىڭ نەم كەم؟ ەگەر، ەگەر... اتتەڭ، 45-جىلعى سول ءبىر جىلماقاي امەريكان كاپيتانىنىڭ الدىنا قايتىپ بارسام... تىلەۋىمدى كەسكەن ءتىلماشتى قايتا كورسەم... قولىم ولە-ولگەنشە جاعالارىندا كەتەر ەدى. ناعىز سويقانىڭ سول ەكەن، كەيىن ەستىسەم. ءتىلماشتى ايتامىن دا. كۋلاكتىڭ بالاسى ەكەن يت نەمە. سوعىس كەزىندە فاشيستەردىڭ تابانىن جالاپتى. كىمگە قىزمەت ەتسە دە يتكە ءبارىبىر، كەيىن امەريكاندىقتاردىڭ اياعىنا جىعىلعان. ءجۇزى جىلماڭ، ءسوزى سىرداڭ سول نەمە تالاي تۇتقىندى الداپ، تورعا ءتۇسىردى. سول كەزدە-اق امەريكان بارلاۋ ورىندارى كوپ تۇتقىننىڭ ىشىنەن سوۆەت مەملەكەتىنە قارسى جۇمىس ىستەيتىن اگەنتتەردى ىرىكتەپتى. ارينە، مەن سەكىلدى ساۋاتتى، ءبىلىمدى جىگىتتەردىڭ ىشىنەن. كەيىن الگى كاپيتان دا ماعان ەمەۋرىن ءبىلدىردى.
— كونبەگەنسىز عوي، زادى؟—"كونىپ قويا ما؟" دەگەندەي كوكەسى باستىرمالاتا سويلەدى.
— ودان دا تىرىدەي ولگەنىم ارتىق. كونبەگەسىن عوي جاعادان الىپ، كۇل، كۇرەسىنگە لاقتىرىپ تاستاعانى.
ۇزاق سونار ءسوز قاجىتتى ما، اس ءۇي اڭگىمەدەن قالدى. تاڭ سىز بەرىپ، توبە اعارا باستاپتى. بولمە الا كولەڭكە. كوشە جاقتان ماشينا گۋىلى جيىلەدى. اقان لەبىن ىشىنە جۇتىپ، اقىرىن كۇرسىندى — تاڭ جاقىن! تاڭ اتا كوكەسى ەكەۋى دجون كەننەدي اتىنداعى حالىقارالىق اەروپورتقا بەت الادى. ارى قاراي — اتلانتيكا مۇحيتى، موسكۆا، اقباس الاتاۋ، جاسىل الماتى! استانادا بۇلاردى ماماسى، ساعي مەن شاعي، سەرگەي — ەگەر كراسنويارسكىدە جۇرمەسە، سەرىك — ەگەر مويىنقۇمعا كەتىپ قالماسا، قارسى الادى.
اقان جىميىپ قويدى.
- تۋعان جەر ەسىڭىزدە قالدى ما؟ تىم بولماسا بۇلىڭ-بۇلىڭ ەلەسى...
— نەگە ۇمىتايىن، نەگە ۇمىتىلادى؟ ءبارى دە كوكىرەگىمدە حاتتاۋلى، جازۋلى. سەلەۋلى دالا، جارىق كۇن، تازا اۋا... توعىز اي، توعىز كۇن كوتەرىپ، تولعاتىپ تاپقان اناشىم ەسىمدە. سوڭعى كەزدەرى ءجيى-جيى تۇسىمە كىرەدى. كوز الدىمدا كولبەڭدەپ، ءۇنسىز تۇرادى دا قويادى. نە تىكتەپ قارامايدى. "اپا! اپا!" دەيمىن جانىم ىشقىنىپ. ءتىل قاتپايدى. كويلەگى كولەڭدەپ الىستاي بەرەدى، بۇلتقا ارالاسىپ، كوك ءنىل اسپانعا ءسىڭىپ كەتەدى...
كوكەسى از بوگەلىپ، ءسوز جالعادى.
— ءسابيلا اجەنى ءوز قولىمىزدان قادىرلەپ، اق ساپارىنا اتتاندىرىپ سالدىق. "ساردارجانىم جەر باسىپ جۇرسە، ءبىر حابارىن بەرەر ەدى. ساردارجاننىڭ قاسىنا بارايىن" دەپ كەتتى.
ۇستەلدەن قۇلادى ما، شىنىاياق كۇلدىر ەتتى.
كوكەسى ەرىك كۇشىن ءتاس-تۇيىن جيناپ، ىشتەي ابدەن بەكىنىپ العان با، شيراي ءتۇستى.
— ساردار اعا، تاڭ جاقىن... ەرتەڭ جول جۇرەمىز. سىزگە تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن تۇيىنشەككە وراپ الا كەلدىم. ەل مەن جەر اتىنان اكەلگەم جوق. ءسابيلا اپامنىڭ زيراتىنان شىمشىپ الدىم. مىنە!
ساردار اعا ىشقىنىپ كەتتى.
— تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن توسەگىمنىڭ باسىنا ءىلىپ، اقيرەتكە بارعانشا كۇنىنە ءۇش مارتە يىسكەپ قويارمىن. ولگەندە مولاما سەبىڭدەر دەپ وسيەت ايتار ەم، بۇل قالادا ماعان جەر بۇيىرمايدى. قوينىما بويتۇمارداي تىعىپ جاتىپ، كوز جۇمارمىن. ال ەندى ساعان نە ايتايىن، وڭعار اينالايىن؟
"اينالايىن" دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە بارىپ، اقان جىميدى — ۇمىتپاپتى، ۇمىتپاعان ەكەن ساردار اعا! تۋعان جەردىڭ كاۋسار اۋاسى مەن جۋساندى دالاسى، جاس قۇلىننىڭ شاپقىلاپ، شىڭگىر-شىڭگىر كىسىنەگەنى، بوزتورعايدىڭ بيىك-بيىك ءۇنى، دومبىرا بەبەۋى مەن قوبىز سارىنى تۇيسىگىندە ەكەن. ۇمىتپاپتى "اينالايىن" دەگەن اتالى ءسوزدى. ساتقىن دا ەمەس، قاشقىن دا ەمەس، قۋ تاعدىردىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ، قيان شەتتەن شىعىپ قالعان كارىپ-كاسپىر ەكەن مىنا ساردار اعا!
كوزىنەن جاس پارلاپ بارا جاتقاسىن، ەتپەتىنەن اۋدارىلىپ ءتۇسىپ، بەتىن جاستىققا كومە قويدى.
...— و شەتى مەن بۇ شەتى ايشىلىق الىس جول ۇلى وتانعا دۇعاي-دۇعاي سالەم ايت! ەڭبەكتەگەن بالاسىنان ەڭكەيگەن قارتىنا دەيىن ءۇش رەت ءيىلىپ، سالەم بەر! مەنىڭ اتىمنان، وسىنداعى كوپ مۇڭلىقتىڭ اتىنان! تۋعان جەردىڭ اسپانى امان، الا بۇلتتان تازا بولسىن! سوعىس دەگەن سۋىق ءسوزدى قايتىپ ەستىمەڭدەر. سول عوي، سول سۇم سوعىس قوي پايعامبار جاسىما كەلگەندە سەڭ سوققان بالىقتاي سەندەلتىپ قويعان...
— ءاۋمين! ايتقانىڭىز ورىندالادى!
* * *
وتان!!
وتان!
سەن بولماساڭ، نە ەتەر ەم؟
ماڭگىلىك باقىتسىز بوپ وتەر ەم،
ومىردەن بۇل وكىنۋمەن كەتەر ەم.
قۇس ۇياسىز،
جىرتقىش ءىنسىز بولمايدى.
وتانسىز جان ومىرىندە وڭبايدى.
ءوزىن-وزى قورلايدى دا سورلايدى.
ءتىرى ادامعا — سول قايعى!
مۇقاعالي ماقاتايەۆ
اسپان، اۋا، جارقىراعان كۇن...
الىپ لاينەر كۇمىس ساۋلە شاشىپ، اسپاندى توقىمداي ءتىلىپ، زاۋلاپ كەلەدى. قاتار وتىرعان كوكەسى مەن اقان جۇمعان اۋىزدارىن اشپاسا دا، ىشتەي زور تولقۋ، تەبىرەنىستە. ءا دەسە كوكىرەكتەگى قۋانىش سەزىمى ۇمار-جۇمار اتىلىپ، كەك كوگەرشىنگە اينالىپ ۇشىپ كەتەردەي، ورنىن سيپاپ قالارداي. سالون ءىشى كوڭىلدى. پاسساجيرلەر دابىر-دابىر سويلەسىپ، ازىلدەسەدى، وتان جاڭالىقتارىن بىر-بىرىنەن سۇرايدى. "پراۆدا"، "يزۆەستيا" گازەتتەرىنە كومىلىپ وتىرعاندار دا بار. اەروپورتتا كىم، قالاي قارسى الاتىنىن ايتىپ، قاۋقىلداسادى. "يل-86" اەروبۋسىنىڭ ىشىندە قولما-قول تانىسىپ، ادرەس الماسىپ جاتقاندار قانشاما. ءبارى دەرلىك مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنەن تۋعان جەرگە ورالىپ كەلە جاتقان تۋريستەر، ارتيستەر، سپورتسمەندەر، تاعى باسقالار. انە، الدىڭعى قاتاردان ارنولداس ۆيتكۋس اعا بۇلارعا ادەيى بۇرىلىپ تۇرىپ، قولىن كوتەرىپ، ءوز الاقانىن ءوزى قىستى —"سالەم، باۋىرلار!" سونان سوڭ بالالى ۇيرەگى مەن ورتان تەرەگىن جوعارى شوشايتىپ، لاتىننىڭ "V" ءارپىن جاسادى -"جالگيريس" كومانداسى جەڭىسكە جەتىپتى! كوكەسى ۇشىپ كەتەردەي تالپىنىپ، اقاننىڭ قولىن الىپ، سولاڭ ەتكىزىپ جوعارى كوتەردى: "ۇشارعا قاناتىم جوق، اسپان جەر ەمەس، ءتارتىپ بۇزۋعا بولمايدى، ۇلىمىز ەكەۋمىز جەڭىستەرىڭىزبەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىز! ءسىزدىڭ جەڭىس — ءبىزدىڭ جەڭىس!"
سۇيكىمدى جاس كەلىنشەك ءدال قاستارىندا وتىر ەكەن، ول دا كۇلىمسىرەدى: "سىزدەردى ۇعىپ وتىرمىن، قۋانىشتارىڭىزعا مەن دە ورتاقپىن!" اتاقتى ناديا پاۆلوۆا مىناۋ! جاس بولسا دا اتى الەمگە ايگىلى بالەرينا! ونىڭ ار جاعىندا — بۇكىل الەمنىڭ بالەت سۇيەرمەنى توبەسىنە كوتەرەتىن گالينا ۋلانوۆا! ولار دا امەريكادان، گاسترولدەن، ءسات ساپاردان ورالىپ كەلە جاتىر.
تانىس جۇزدەر، تانىس سوزدەر جۇرەككە جىلى-جىلى تيەدى.
اقان تەرەزەدەن تومەنگە كوز سالدى. وركەش-وركەش قاز باۋىر بۇلتتار قالقي قاتىپ تۇر. الىپ تەپلوحودقا ۇقساي ما، الدە مونتيىپ تۇرعان اق بوتانى ەسكە تۇسىرە مە؟ تاپتى، تاپتى، اق باستى الاتاۋعا، تۋعان جەردىڭ تاۋلارىنا ۇقسايدى. اقان اق بۇلتتارعا كوزى تولعانشا قارادى. اق بۇلتتاردىڭ ارعى جاعىندا — امەريكا ەلى... وكىنىشتەن ah ۇرعان ساردار اعا، ۇندەمەس، ءبىر بارماعى ىشكە بۇگۋلى دونالد، ميلليونەردىڭ ەڭبەكقور بالاسى ءارى سەرى رەدجينالد، اق كوڭىل ۆيردجينيا!
بۇلتتار جايلاپ قوزعالىپ، ادام بەينەسىنە كىرىپ، تابان استىندا وزگەرىپ بارا جاتقانداي. تەز-تەز جىلجىعان انە ءبىر مامىق بۇلت — جاس بوتاداي تايراڭداپ، لىپىپ باسقان ۆيردجينيا... مىنا ءبىر مىقشيىپ جاتقان قارالتقىمى — قول اربانى ەرتتەپ مىنگەن ساردار اعا! قاتىپ-سەمىپ، قاباعىنا قار قاتىپ، تاپجىلماستان وتىر.
ساۋلاعان سامولەتكە ىلەسە الماعان جاڭاعى ۇلكەن-كىشىلى بۇلتتار — ساردار اعا، ۆيردجينيا، دونالد، رەددي ءبىرتىن-بىرتىن الىستاپ، قىم-قيعاش ارالاسىپ، قارا ءۇزىپ بارادى.
كورىسكەنشە قوش، مازاسىز امەريكا!
اقان كوزىن ارت جاقتان الىپ قاشىپ، العا اۋداردى. اپپاق بۇلتتاردىڭ ۇستىمەن التىن كۇن سىرعانايدى. انە ءبىر مامىقتاي جەڭىل قوس اق بۇلت لاينەرگە قاراي تەز-تەز جاقىنداپ كەلەدى. اقاننىڭ جۇدىرىقتاي جۇرەگى ءلۇپ ەتتى: الگى بۇلتتار جاقىنداعان سايىن قوس تەنتەك، قوس باۋىرى ساعي مەن شاعيعا اينالىپ بارادى. كۇلمىڭ-كۇلمىڭ ەتىپ، كوكەسى مەن اعاسىنا قۇشاعىن جايىپ، ۇشىپ كەلە جاتقان كۇناسىز قوس پەرىشتە! ونىڭ سوڭىن الا كوگىلدىر كويلەگى كولبەڭدەپ، مامالارى جۇگىرە باسىپ كەلەدى. قوس تەنتەگى سامولەتكە سوعىلىپ قالماسىن دەپ، جانى مۇرنىنىڭ ۇشىندا.
توبەدە كوگىلدىر اسپان — كوگىلدىر جالىن جارقىرايدى. قۇنداقتاۋلى بالاسىن ءتونىپ كەلگەن اجالدان قۇتقارۋ ءۇشىن رۋحقا اينالىپ، پوەزد توقتاتقان كوگىلدىر كويلەكتى انا!
ارمىسىڭ، وتان انا!
* * *
— سونىمەن، اقانجان، 1985 جىلى شىققان مىنا ءبىر كىتابىڭ امەريكا تۋرالى تاعى نە دەيدى؟
— "اقش — وتە باي ەل. ءبىراق وسى داۋلەتتىڭ بار قىزىعىن ات توبەلىندەي الپاۋىتتار عانا كورەدى، اسىپ-تاسىپ، ءسان سالتاناتپەن ءومىر كەشەدى؛ ال ميلليونداعان امەريكان ەڭبەكشىلەرى كوبىنەسە قايىرشىلىقپەن كۇنەلتەدى".
— ءويدويت دەگەن! ەندەشە، الگى قايىرشىلىقپەن كۇنەلتكەن ەڭبەكشىلەر امەريكادان بەزىپ، باسقا ەلدەرگە نەگە اۋىپ كەتپەيدى؟ قايتا الەمنىڭ ءار تارابىنان جىل سايىن اقش-قا ەمميگرانتتار ميلليونداپ ۇستى-ۇستىنە ساۋلاپ كەلىپ جاتادى ەكەن. ءوز كوزىمىزبەن كورىپ كەلدىك قوي. سوقتىرتادى، ءا؟!
اكە مەن بالا اڭگىمەسىنەن
1987 جىل
You Might Also Like
-
قۇلاعىنا توسقان قارا تۇتقالى ميكروفون ۇزىك-ۇزىك قيقىلداپ قويا بەرىسىمەن تەلەفون ۇستىنە بار سالماعىمەن تاستاي سالدى دا، قىزىل-جاسىل بوياۋ قۇتىلارى، اڭ قاعاز، ەسكيزدەر ىبىرسىپ جاتقان بولمەنىڭ وڭ جاڭ بۇ...
