ءبىر ۋىس قار
قۇلاعىنا توسقان قارا تۇتقالى ميكروفون ۇزىك-ۇزىك قيقىلداپ قويا بەرىسىمەن تەلەفون ۇستىنە بار سالماعىمەن تاستاي سالدى دا، قىزىل-جاسىل بوياۋ قۇتىلارى، اڭ قاعاز، ەسكيزدەر ىبىرسىپ جاتقان بولمەنىڭ وڭ جاڭ بۇرىشىنا ۇمتىلا بەرىپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تاس توبەدەن قوس قولداپ ۇرعانداي سول ورنىندا تابانداپ تۇرىپ قالدى. قاتقىل قارا شاشىن ساپىرىپ-ساپىرىپ، كەيىن سالالاپ ەدى، ىرىققا ءبارىبىر كونبەگەسىن ماڭدايىنا قايتا سەبەلەپ شاشتى. «ويلان، ويلانىپ ال اۋەلى، شىراق... سولاي... جيۋري پرەدسەداتەلى جاڭا نە دەدى؟ نە دەۋشى ەدى، جابىڭ بايگەدە سەن سالعان پەيزاج بايگەنى جەڭىپ الدى دەدى. ەشكىم دە ەمەس، توپ جارىپ التىن مەدال العان مەن، تەك مەن عانا...»
مۇنارلانعان جانارى توڭىرەگىن ءتىنتىپ ەدى، مۇنداي ايتا قالارلىق جاڭالىقتى بولىسەردەي، ورتاڭ بولارداي جان ادام جوق ەكەن. جالعىز. قاراقان باسى، ءوزى عانا. اشىق شاشىڭ مولبەرت، ەتيۋدتەر، جاڭادان باستالعان، جارىم-جارتىلاي بىتكەن الەمىش سۋرەتتەر، قارا كولەڭكە بۇرىشتا قۇبىلاعا باسىن بەرە ءتۇبى جارقىراپ، تىراپاي اسقان تورت-بەس سىرا بوتەلكەسى، بولمەدەگى كوپتەن بەرى جەلدەتىلمەگەن اۋانىڭ ءار اتومىنا دەيىن ءسىڭىپ، تۇنىپ تۇرعان بوياۋدىڭ قىشقىلتىم ءيىسى جاس سۋرەتشىنىڭ مىنا شەبەرحاناداعى كۇنبە-كۇنگى باسىنان كەشكەن وي مەحناتى مەن جانتالاسقان ىزدەنىس-قينالىستارىن ەسكە تۇسىرگەنمەن، وسى مينۋتتەگى الاپات قۋانىشىن ەش بولىسە المايتىن — ولار جان، ءتىل، تىرشىلىك اتاۋلىدان ماقۇرىم قالعان جانسىز زاتتار ەدى.
امال تاپپاي جاپاقتاعان كوزى قىدىرا كەلە بۇلتتى ءجۇننىڭ بوزامىق جارىعى الاكەۋىمدەنىپ تۇرعان تەرەزەگە كەزىكتى. كوپتەن بەرى جۋىلماي شاڭ تۇتقان اينەك ارلى-بەرلى وتكەن ادام، اۆتوموبيل تۇرپاتتارىن كىسى كۇلەرلىكتەي ويقى-شويقى ەتىپ ەرسى بۇزعانىمەن ىشكە جەتكىزىپ تۇر. «كوشە! اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسكەن بۇگىنگى قۋانىشتى كوشە، تەك كەڭ كەشە عانا كەۋدەسىنە سىيعىزار...»
جىگىت جۇگىرە باسىپ ىلگەگىنىڭ ۇزىلگەنىنە قاراماستان شەگەدەگى كۇرتەسىن جۇلىپ الدى دا، شالا-شارپى يىعىنا ىلگەن قالپى سۇرىنە-قابىنا كوشەگە اتىپ شىقتى. جاۋ قۋعاننان جامان اسىققانى سونشالىق، شەبەرحانانى كىلتتەپ كەتۋدى دە تاس ۇمىتتى.
سۋىق اۋا قولقا-قولقاسىن ارالاپ، كەۋدەسىن قاپتى. سىزدى اسپان بەتىن ساڭلاۋ قالدىرماي بۇلت تۇمشالاعان. ءداپ كوكجيەككە دەيىن تۇتاسقان بوز بۇلتتاردى بەتىنەن تۇگى شىققان سۇرعىلت تا بيىك ۇيلەر ءتۇزۋ، تىك سىزىقتارمەن الاي ءبىر، بۇلاي ءبىر تارتىپ، كەسىپ-كەسىپ ءتۇسىپتى.
ال سۋرەتشى مۇنى قاپەرىنە دە العان جوق. جاعاسىن تىك شانشىپ تاستاپ، ەكى قولىن شالبارىنىڭ قالتالارىنان ايىرماعان كۇيى ويقاستاپ ءوزى تۇراتىن كوشەنىڭ انا باسىنا ءبىر، مىنا باسىنا ءبىر شىقتى. «التىن مەدال، مەدال... ال...» ءتىل ۇشىنە تىپتەن وڭاي ۇيىرىلە كەتەتىن تىركەستى ايقايلاپ جىبەرمەسەم يگى دەپ قورىققانىنان كوزىن ەرسى ەجىرەيتىپ، قارسى ۇشىراسقان ادامداردىڭ جۇزىنە ەش ماعىناسىز قاراي بەرگەن. الدا-جالدا وسىلاردىڭ ءبىرى جۇگىرىپ كەپ ارقادان قاعىپ، ساۋساقتارىن سىندىرارداي قولىن سىتىر-سىتىر قىسىپ، كىلەڭ جىلى سوزدەردى توكپەكتەتە توپەلەپ قۇتتىقتاپ كەپ جىبەرسە قايتەم دەگەن وي باسىنان اينالشىقتاپ شىقپاي وزىنەن-وزى قىسىلىپ، قارا تەرى شىعىپ كەلە جاتقان قىزىق جاي-جاعداياتى تاعى بار.
سۋرەتشىمىز جيىرما بەس جاستىڭ ەتەگىنە جاڭا ىلىككەن جاس جىگىت ەدى.
جيىرما بەس جاستاعى تال شىبىقتاي سولقىلداعان جىگىت مىقتاپ قاتەلەسكەن ەدى.
كوشە اتتى كەڭ قازاندا قايناپ ساپىرىلىسقان سان-ساپالاق جان مۇنىڭ قولىن قىسىپ قۇتتىقتاماق تۇگىل، باس كوتەرىپ، يتپىسىڭ-كىسىمىسىڭ دەپ بەتىنە قاراعان جوق. كوشە-كوشەنى بۋىپ تۇرعان قاتقىل دا قۇرعاق ىزعار الدىنا سالىپ قۋالاعان ولار ءوز ويلارىمەن وزدەرى الىسىپ الەك: كارى قۇدا قىس قالا سىرتىندا قىلتىڭداپ تۇرسا دا بىرەۋىنىڭ پالتوسى ەسكى؛ ەكىنشىسى كومىر ءتۇسىرىپ الماعان؛ ءۇشىنشىسى العاشقى قارمەن جارىستىرىپ وتكىزبەك بولعان ۇيلەنۋ تويىنىڭ ماشاقاتىمەن باس قاتىرىپ اۋرە. ەندى بىرەۋلەرى ونداي سۇمدىق كۇردەلى حال كەشپەي-اق تىپىڭ-تىپىڭ جورعالاي قۇنىسا ءتۇسىپ: «يششاي، نەتكەن سۋىڭ... مىنا ۇزىن شاش الاپەستىڭ قاقاعان ىزعاردا كەپكا، كۇرتەمەن جىن ۇرعانداي جالاڭ ءتوس ىزعىپ جۇرگەنى قاي جورىق؟» — دەپ ىشتەي سۋرەتشىەكەڭنىڭ جەر-جەبىرىنە جەتىپ بارا جاتقان. قىسقاسى، ەتەك-جەڭى دەلبىرەپ، كوزى جاساۋراپ ارلى-بەرلى قۇستاي ۇشىپ جۇرگەن جاس جىگىت سۇرقاي كوشەنىڭ بۇگىنگى كوڭىلسىز كورىنىسىنە ەش جاراسپايتىن دا، قابىسپايتىن دا.
سۋرەتشى اڭداۋسىزدا ءسۇرىنىپ كەتتى دە قايتادان ەڭسە كوتەرگەنشە سول ەكپىنىمەن تروتۋار شەتىنە شىعىپ قالعانىن ءبىر-اق بايقادى. سوندا عانا اعىلعان جۇرتقا جاڭا كورگەندەي تىڭ كوزبەن قاراپ، ويعا كەتتى.
بايقاپ قاراسا، مانادان بەرگى سالعان الاشاپقىنى ويدا-جوقتا اۋلادان شالا مۇجىلگەن اسىق جىلىك تاۋىپ اپ، سول ولجاعا تاعى كەرەمەتتەي قۋانىپ كەتىپ ارسالاڭداي كوشەگە اتىپ شىققان دۇرەگەي توبەتتىڭ سيقىنداي تىم كەلىسسىز حال ەكەن. دەگەنمەن ول وي ءتۇبى شۇرىق تەسىك ەلەككە قۇيعان سۋداي سۋرەتشى ساناسىندا ەلەس بەرىپ، وتە شىقتى دا كوشەلىكتەرگە دەگەن كىجىنىسى كەلەر ساتتە كەۋدەسىن تىرناي باستادى — ول بۇگىن كوشەگە ءتىپتى دە كىنالاۋ قامىتىن مويىنا ءىلۋ ءۇشىن شىققان جوق قوي. ەندى ونىڭ بويىن ىزا بۋدى. بايگە تۋراسىندا قۇلاققاعىس بولعالى باقانداي ءبىر ساعات وتسە دە ەش پەندەنىڭ باسىنا ءوزىن قۇتتىقتاۋ ءجايلى وي تۇسپەگەنىنە، مۇنىڭ بۇگىنگى ەرنەۋىنەن اسىپ-توگىلگەن اق قۋانىشىن ءتىرى جاننىڭ: «ال، قۇلدىڭ!»— دەپ مويىنداي قويماعانىنا ىزالاندى.
ويتكەنى ول توڭىرەگىندەگى ءتىرى جان اتاۋلىنىڭ شات-شادىمان شاتتىعىن ءوز قۋانىشىنا بالاپ سەزىنىپ تۇيسىنەتىن، «لاي بولسا، سىيعا سىي، سىراعا بال، ءوز بويىنداعى بۇگىنگىدەي توبەسى كوككە ەكى ەلى جەتپەگەن ءساتتى باسقالار دا تاپ «ولاي بولىسەتىن شىعار دەپ سانايتىن سۋرەتشى ەدى. سوسىن قايتسىن، تابان استىنا اسا ءبىر ناشپەن سىزدانا تۇكىرىپ تاستادى دا، جابىڭ بايگەدە التىن مەدال العان مۇنىمەن ءىسى جوق، از-مۇز قۋانىشىنا پىسقىرىپ تا قارامايتىن، بۇدان بۇرىن ۇيتقىعان بوران، سارشۇناق اياز بولماعانداي تەك ەرتە تۇسكەن سۋىقتى ويلاپ قانا باسىپ كەتەردەي ەنتەلەپ اعىلعان الگى سامارقاۋ دا سالقىن جاندارعا قارسى ۇشىپ، ەگەسكەندە بىرەۋىن يىقپەن قاعىپ كەتۋگە تىرىسىپ، جىپىقتاعان، تانا، قيسىق، بادىراڭ، بوتا، قارا، كوك، قىلي، بۇرىس، دۇرىس، يت، قاسقىر كوزدەرگە جانارىن جايىپ، ءۇنسىز بۇرعىلاۋعا كىرىستى. ءبىراق جۇرگىنشىلەر «ويبيۋ، سۋرەتشىمىز ءسويتىپتى، ۇيات بولدى-اۋ»، — دەپ بەتىن شىمشىمادى، بەت شىمشىماق تۇگىل ايىلىن دا جيمادى. ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ قاراداي الا ساتىپ، ارپالىسىپ جۇرگەن مۇنى تەلەگراف باعاناسى قۇرلى كورمەي اسا ەپتىلىكپەن تۋ سىرتىنا اينالىپ ءوتىپ جاتتى، كەتىپ جاتتى.
قالىڭ جۇرتتىڭ قاق ورتاسىن ويىپ، سوقا باسى سورايىپ جاپادان-جالعىز كەزىپ ءجۇردى.
«ال التىن مەدال الا عوي... قۋالاي كەلسەك، سورتتاي كەلسەك سەنىڭ ەنشىڭە تيگەن بايگە كوشەلىكتەردىڭ العان بايگەسى ەمەس. كوشە كوشە دە سۋرەتشى ءوز الدىنا. كىرپىگىمە ۇيقى ءىلىنىپ، قار تالىپ، تاڭدى تاڭعا ۇرىپ، الدەبىر قيسىق سىزىقتار سالدىم، كەنەپ بەتىنە بوياۋلار جاقتىم دەپ تۇلدانىپ، باسىڭنان قۇس ۇشىرماۋىڭا جول بولسىن. سول سىزىق، بوياۋلارىڭدى تۇلداساڭ مىنا ءنوپىر جۇرت سونى تاماشالاۋ ءۇشىن كۇنى ەرتەڭ قالتاسىنان سىلدىراتىپ تيىن ساناپ تولەپ، كورمەڭە كىرەدى. سەنىڭ ەڭبەگىڭە بەرىلگەن باعا، انە، سول ساۋدىراعان كىل جيىرما، ون بەس تيىندىق تەمىرلەر... بىلە بىلسەڭ كوكيە بەرمەي سوعان ريزا بول دا، العىسىڭدى ايت. سولاي، سابىر ءتۇبى سارى التىن، قالقاسى. ەگەر اكىم الدا-جالدا كەۋدەڭدى قۋانىش تىگىس-تىگىسىنەن قاڭىراتا كەرىپ، شىداتپاي باراتسا، كەز كەلگەن كافەگە كىرىپ، شاراپ الدىر دا، سونىڭ ۋىتىمەن ادىراڭداعان اقكوز الاقاي - الاقايىڭدى تۇنشىقتىرىپ، الىگىڭدى باس!».
تىق-تىق باسقان ادىمىن ىشتەي ساناپ كەلە جاتقان ونىڭ ۇستاعان ويى وسى ەدى.
سويتسە دە جازىپ-سىزاتىنداردى ءاماندا العا سۇيرەيتىن، ايتسە دە سوعان قاراماي كەي كەزدە زيانىن دا تيگىزىپ باعار وزىمشىلدىك شىركىن سۋرەتشىنىڭ ءبىر باسىنا جەتىلىپ ارتىلاتىن. سول باسى قاتتى سەزىم الگى ءبىر قاناعات شىركىندى باسا كوكتەي ىلە جىگىت قۇلاعىنىڭ ەتىن جەي باستاعان:
«التىن مەدال... سەن سول اسىل تەمىردىڭ جارقىلىنان جاسقانىپ، تومەن بۇعا بەرمە، سۋرەتشىم. كورمە مىڭ سان جۇرتتىڭ ەڭ زيالى، كوكىرەگىندە كوزى بار زيىندىلارى عانا باس سۇعاتىن مەكە-مادينا. مەدال — سول كىلەڭ ىعاي مەن سىعاي مارقاسقالاردىڭ دۋالى اۋىزدارىنان سەنىڭ ەڭبەگىڭە بەرىلگەن لايىقتى باعا. سەنى ەلەمەيتىندەي، ىزعىرىق استىندا اشىق-شاشىق شاۋىپ جۇرگەن عالامات كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيىڭدى تۇسىنبەيتىندەي قالىڭ توپ سول قۇرلى كىمدەر ەدى؟ »
«ە، باسە، سول قۇرلى كىمدەر ەدى؟» دەگەن سوڭعى سوزدەردى ىشتەي دۇعاعا بالاپ قايتالاعانى سول، ىزا-اشۋى وتقا ماي قۇيعانداي قايتا لاپىلداپ، جانا باستادى. كوڭىل كۇيى وسىلايشا الەمتاپىرىق بوپ كەلە جاتقان سۋرەتشىنىڭ شىرما-شاتۋ مىڭ ايقاسىپ، مىڭ كىرىككەن بوياۋلاردىڭ ءتۇسىن بىرىنەن-بىرىن وڭاي اجىراتىپ ۇيرەنگەن كانىگى كوزى اسفالت ۇستىندەگى قارايعان ءتۇيىر جاڭعاقتى تاپتى. تاپ ازىردە ءوتىپ كەتكەن الدەكىمنىڭ توركوزىنەن ءتۇسىپ قالعان جەتىم جاڭعاق... جىگىت ءقايتسىن، جاقىنداي بەرە قايقايتا تەۋىپ ەدى، جاڭعاق زىمىراعان كۇيى بەس-التى كەز جەردە بۇلت-بۇلت باسىپ بارا جاتقان كەلىنشەكتىڭ توڭ بالتىرىنا سارت ءتيدى. ايەل جامان كوزىمەن جالت قارادى. بۇل دا بەتىنەن ءزارى شىعىپ، بارىنشا ەجىرەيىپ كارىن تىگە قاراپ ەدى، تومەن ەتەك تۇقىم ەمەس پە، اناۋ شىداي الماي كوزىن الىپ قاشتى. شابالاڭداپ ۇرسىسپاق تۇگىل — سۋرەتشى سونى جان-تانىمەن تىلەپ ەدى — ءسوز قاتقان جوق، ۇندەمەدى، ەلەمەدى.
ال ەلەمەۋدەن اسقان قورلىق بار ما؟
جاھان دۇنيەدە سۋرەتشىدەي ءبىر جان جەردى جالپاعىنان باسىپ، بىلعارى كۇرتەسىنىڭ قوينىن شاتتىڭ كەرنەپ، قۋداي جۇلىنىپ شات-شادىمان بوپ ءجۇر-اۋ، الاڭعاسار سۋرەتشىنىڭ سول از-مۇز تىراقاي قۋانىشى قاقاعان قىس تابالدىرىعىن باسقان مىنا قىتىمىر كۇننىڭ جايدارى جاز ەسىگىن جاۋىپ تۇرىپ، اقىرعى رەت جىميعانى-اۋ دەپ ەشكىم تانىمادى.
ەگەسكەندە تانىتۋ كەرەك.
كەڭ ەتەك كيىز قالپاق توڭكەرگەن ءبىر بەيباق بۇلكەكتەي جورتاقتاپ جاقىنداي بەرگەنى ەدى، وقىستا ساپ بەرىپ، جاعاسىنان قوس قولداپ ۇستاپ الدى دا، سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى. الگىنىڭ كوزىلدىرىگىنىڭ وڭ ساباعى قۇلاعىنان شىعىپ كەتىپ، قوڭقاق مۇرنىنىڭ قىزارعان جوتاسىنا ءىلىنىپ، ەپ-ەرسى سالبىرادى دا قالدى. كوزىلدىرىكتىڭ ورنىنان جىلجىماعان سول جاق اينەگىنەن قالپاقتىنىڭ ەش ماعىناسىز باجىرايعان الا كوزى كىرپىك قاقپاستان جاس جىگىتكە قادالىپتى. تاڭدانۋ بىلاي قالسىن، سەسكەنبەدى دە. ەڭ اياعى مىنا قالپاقتى دا مۇنىڭ بىلعارى كۇرتەسىن، شوقشا ساقالىن، سۋرەتشىلىگىن، مەدالىن — ءبارىن دە تارك ەتىپ مويىندامادى.
جىگىت ابدەن شارشاعان، بارىنەن كوڭىلى قالعان بەي-جاي كەيىپپەن تالتىرەكتەپ كەيىن شەگىندى. ماڭايىن مارعاۋ شولىپ ەدى، تروتۋاردىڭ ۇزىنا بويى كولدەنەڭ كوك اتتى قىزىقتاۋشىلارعا شۇپىرلەپ تولىپ قاپتى. كوبى ۇركە، قاۋىپتەنە، ءباز بىرەۋى سوعان قوسا قۇرمەت ارالاس جەڭىمپاز تۇرمەن قارايدى. الاي قۋىپ، بىلاي قۋىپ، اڭىرى جاردىڭ تىك قابىرعاسىنا اكەپ تىققان ءمۇيىزتۇمسىقتىڭ كوزىنە اڭشىلار ءوستىپ قارايتىن بولار. ءيا، ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، تاپ ازىردە ەرەپات قۋانىشتان ەسى شىعىپ، الاقايلاپ جۇگىرگەندە بۇرىلماعان، كوز قىرىن سالماعان قايمانا جاندار جاماندىق باسىنا ۇيىرىلگەندە شوقتاي جينالىپ ۇلگىرىپتى.
— جاستار بۇزىلعان...
— ءجا، قويىڭىزدار!
— ميليسيا شاقىرساق شە؟
ءوزارا ابىڭ-كۇبىڭ سويلەسكەن، بۇعان ءالسىن-الى قاراپ قويىپ، ءبارىن دە بىردەن ۇعىپ قويعان ماعىنانى تانىتاتىن كوزقاراستاردى وڭدى-سولدى الماسىپ جاتقان توپتى ءۇنسىز ءسۇزىپ تۇرىپ سۋرەتشى يىعىنان جۇك تۇسكەندەي جەڭىل كۇرسىندى. ول بويىن قۇرساعان اشۋ-نالانىڭ ارزان تەمەكىنىڭ يىسىندەي تەز سەيىلىپ، تاراپ بارا جاتقانىن سەزىپ قاپ ەدى - قالاي ايتقانمەن قالىڭ توپتى سەلت ەتكىزىپ، ءوز اۋزىنا قاراتتى، بۇلىڭعىر دا سىزدى اسپان استىندا باسقالارمەن قاتار سۋرەتشىدەي ەكى اياڭ، ەكى قولدى جاننىڭ ءومىر سۇرەتىنىن اقىرى تانىتتى.
— قانە، دوكۋمەنتىڭىز...
مۇرتى تەبىندەگەن ميليسيا سەرجانتى بۇگىنگى سۇرەڭسىز كۇنگە ەش جاراسپايتىن اڭ بيالايلى قولىمەن فۋراجكەسىنىڭ كۇنقاعارىن سيپاي مۇنىڭ ءار قيمىلىن قالت ەتكىزبەي باعىپ، كوزىمەن ىشىپ-جەپ تۇر. قىزىل جيەكتى فۋراجكەنى كورگەندە سۋرەتشىنىڭ جۇرەگى زىرق ەتىپ تاس توبەسىنە شىقتى. «مانادان بەرى الاسۇرىپ، كوشەگە، كوشەدەگى ادامدارعا قىر كورسەتىپ جۇرگەنى انشەيىن مەن ىزىڭداسام بۇكىل الەم قولپاشتاپ قوسىلا ءان سالۋى ءتيىس دەيتىن ماسانىڭ، ياعني مەن بايگە السام بولدى، ءبىتتى، جۇرتتىڭ جۇرەگى جارىلارداي جاپپاي قۋانۋعا ءتيىس دەگەن الكەۋدە مەنمەندىگىم ەكەن عوي»، — دەپ ويلادى اياڭ استىنان. ونى ءبىرى ەسەپسىز جەككورىنىشپەن، ەكىنشىسى تاڭدانىس، ال ءۇشىنشىسى ايانىشپەن قاراپ، ءوزىن كۇرگەيلەپ قورشاعان جۇزدەگەن كوزدەر سەزدىرىپ تۇر. لەزدە ابدەن ساسىپ، سالى سۋعا كەتتى. قىسقاسى، التىن مەدالدى سۋرەتشى قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا كۇندەگى كوكتورعاي تاز كەبىن كيدى. مۇندايدا ءوزىن قالاي ۇستاۋدى دا بىلە بەرمەيدى ەكەن، جىپىلىقتاپ، قالتىراعان ساۋساقتارى كۇرتەسىنىڭ جىلتىر وڭىرىمەن جوعارى-تومەندى جىلجىپ، تىنىمسىز سيپالاي بەردى.
— مەن سۋرەتشىمىن....
— دوكۋمەنتتەرىڭىز دەدىم عوي... — سەرجانتتىڭ اق بيالايى سۋرەتشىگە قاراي سوزىلا قالدى.
ابدىراعانى سونشالىق اۋزىنا قانداي ءسوز تۇسكەنىن اڭعارماعان جىگىت:
— التىن مەدال العامىن،— دەپ قابىرعادان قويىپ قالدى.
دۋ كۇلكى.
— ە، ول مەدالدى بوكستان العان عوي، شاماسى.
— جۋان جۇدىرىقتىڭ ءبارى باس ساپ، جاعانى جىرتا بەرسە...
— باسە دەسەيشى.
سۋرەتشىنىڭ ءجۇزى دۋ ەتىپ، بار داۋسىمەن ايقاي سالدى:
— مەدالدى كورمەدە العامىن.
ماناعى ماناعى ما، جۇرت بۇل جولى كۇلكىدەن قىرىلىپ قالدى.
ميليسيونەر ءمىز باقپادى. ول ءوزى سەرجانتتىققا جۋىقتا جوعارىلاتىلعان جاس جىگىت ەدى. ءارى كۇنى بويى ىزعىرىق وتىندە تۇرىپ، سۋىڭ جەل ەتىنەن ءوتىپ سۇيەگىنە جەتكەن ول كەنەتتەن تۇسكەن ىزعىرىققا دەگەن بار قارعىس-نالەتىن كىمنىڭ باسىنا لاڭ ەتكىزىپ اقتارا سالارىن بىلمەي تۇرعان. سويتسە ىزدەگەنگە سۇراعان مىنا الاڭعاسار سۋرەتشى بوپ شىقتى.
— بولىمگە كىرىپ-شىعۋىڭىزعا تۋرا كەلەدى، جولداس. ءبىز بىلمەيتىن مەدالدى قانداي ادىسپەن، قايدا، كىمنەن العانىڭىزدى سول جەردە انىقتاي جاتارمىز. — سەرجانت وكشەسىنەن شىراينالىپ، العا ءتۇسىپ ەدى، ۇستارامەن تاپ-تازا قىرىلعان جەلكەسى جارق ەتتى.
— جانىم-اۋ، قانات پا؟
ىشىنەن: «ماسقارا-اي، ماسقارا...» — دەپ، ءوزىن جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ كۇبىرلەپ كەلە جاتقان سۋرەتشى وسىعان دەيىن ءوزى ەستىگەن ءزىلدى، ءزارلى داۋىستاردىڭ ەشقايسىسىنا ۇقسامايتىن جۇمساق، سونشالىقتى تانىس تا جارقىن ءۇندى ەستىپ قاپ جالت بۇرىلدى. جۇمساق جالتىلدى ۇلكەن كوزدەر... ايجان، ونەر ينستيتۋتىنىڭ ايجانى، ادەمى ايجان، قىلىقتى ايجان، جەرلەس ايجان-ن... جىپىرلاعان قالىڭ توپتان جان شىقتى دەگەندە اڭىرى ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتار جالعىز ادام تابىلعانىنا قۋانعان جىگىتتىڭ جۇرەگى قاتتى-قاتتى سوعىپ كەتتى. سۋىڭ اۋاعا قاقالا:
— ايجان، مەن بۇگىن التىن مەدال الدىم، — دەپ كوشەنى باسىنا كوتەردى.
ونسىز دا جاعدايدى بەس ساۋساقتايىن سارالاپ، ءتۇسىنىپ تۇرعان كوڭىلساق قىز كەزدەيسوق قىزىق قۋۋشىلار قۇراعان مەڭىرەۋ قابىرعادان قۇلاعان جالعىز كىرپىشتەي كوشەدەگى قالىڭ توپتان سىتىلا شىعىپ، ەلبەكتەپ سەرجانتتىڭ الدىن ورادى، سوسىن بەشپەتىنىڭ جەڭىنە سۇق ساۋساعىن تيگىزەر-تيگىزبەس جاقىنداتقان كۇيى:
— بۇل كىسى اعام ەدى. اندا-ساندا ءوستىپ سوعىپ كەتەۋىن ۇستاماسى بار. جۋىقتا عانا اۋرۋحانادان شىقتى، — دەپ جىپ-جىپ سويلەپ جاتىر.
شوشىپ كەتكەن سۋرەتشىنىڭ كوزى اسپاننان ءبىر-اق شىقتى.
— ايجان، سەن، سەن... — ايتسە دە ءۇنى قۇمىعىڭقى ەدى.
— تس-س... ۇندەمە دەگەن سوڭ ۇندەمە.
ميليسيونەر ابدەن ابىرجىدى. سەرجانتتىققا جۋىردا عانا جوعارىلاتىلعان جاس باسى مۇنداي قيىننان قيسىن تاۋىپ كەتۋگە ءالى جاتتىقپاعان ەدى. پۋلەمەتشە ساقىلداپ تۇرعان كوركەم قىزدىڭ سەنىمدى سوزدەرى جىگىتتىكتەن دامەسى تالاي جەر بويداق ميليسيونەردىڭ ءپاسىن باسىپ تاستاعانداي ما، قالاي؟ مىنا تەرى كۇرتە كيگەن، شاشى مەن ساقالى بىلتە-بىلتە، كوزى الاق-جۇلاق پەرى اۋرۋ بولسا اۋرۋ شىعار.
ول ونسىز دا وزىنە ەلبىرەپ قۇيىلىپ تۇرعان قىزىل جيەكتى فۋراجكەسىن تۇزەپ. قويىپ:
— سولاي ما ەدى؟ ۇيلەرىڭىز جاقىن با، قارىنداس؟ — دەدى كەنەت سىبىزعىلانا قالعان ۇنمەن.
ايجان تۇك ويلانباستان قولىن ءتورت قۇبىلانىڭ كەز كەلگەن تۇسىنا سىلتەي سالدى. كوزىندە كىنارات جوق جان ءۇشىن قىزدىڭ ۇزىنىنان-ۇزاق جاتقان بۇكىل ءبىر كوشەنى نۇسقاي سالعانىن بايقاۋ ونشا قيىن ەمەس ەدى. ءبىراق سۇرقاي كۇندە ويدا-جوقتا ەرمەك بولعان وقىس وقيعانىڭ نەمەن تىنارىن تىنىستارى توقتاي جازداپ توسقان ەكى قۇلاعى تاس توبەسىندەگى جالپى جۇرتقا، قىزدىڭ قايدا قول سىلتەگەنىنەن گورى قىزدىڭ وزىنە كوبىرەك قارايلاپ تۇرعان سەرجانتقا ونداي كورىپكەلدىك قايدان دارىسىن.
— وقاسى جوق. — ميليسيونەر نەگە ەكەنىن ءوزى دە اڭعارماي ساۋساق ۇشىمەن كۇنقاعار شەتىن ءبىر مارتە سيپاپ ءوتتى.— وقاسى جوق. ەندەشە ەكەۋىڭىز دە ۇيگە قايتىڭىزدار. ساپارلارىڭىزدىڭ ءساتتى بولۋىنا تىلەكتەسپىن! — ساڭق-ساڭك ەتەدى. ارتىنشا ابايسىزدا شىعىپ قالعان وسى سوزدەرىنىڭ وعاشتىعىن ءوزى دە اڭعارىپ قالسا كەرەك، وقيعانىڭ ءبۇيتىپ وپ-وڭاي شاتاق-جانجالسىز اياقتالا قالعانىنا ريزا بولماي ءوزارا كۇڭكىلدەسىپ تۇرعان ءنوپىر توپقا بۇرىلىپ، ءاي-شاي جوق، قىرىلداي اڭىرىپ جىبەردى: — تاراڭىزدار! كوشە ءتارتىبىن بۇزباڭىزدار! تاراڭىزدار دەيمىن، تۇگە!
جىگىتتى جەتەككە العان ايجان بۇ كەزدە بۇرىش اينالىپ تا كەتكەن.
شىم-شىتىرىق عالامات قيىن تۇيىقتاردان عايىپتان امال تاۋىپ قۇتىلىپ كەتە بارۋدىڭ جول-جوبالارى حاقىندا جورا-جولداستارىنىڭ اراسىندا اياقتى كەسىلىپ تاستاپ، اسا ءبىر راقاتپەن اڭگىمە سوعاتىن، ال سول حيكىمەت كۇندەردىڭ كۇنىندە باسىنا تۇسسە الگى سانسىز سارا جولدىڭ ءبىرىن دە ىسكە جاراتا الماي سۋحانى ۇشاتىن ءوز ارىپتەستەرىنىڭ ادەتىندەي سۋرەتشىنىڭ موينىنان سۋ كەتىپ-اق قالعان. كورمە، بايگەنىڭ ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى قىزۋى مانا-اق قايتىپ ۇلگەرگەن. بار تاپقانى:
— راقمەت، ايجان، ساعان مىڭ دا ءبىر راقمەت! — دەي بەرەدى ءجۇزى بوزارىپ.
ايجان قاس قايشىلاپ ەدى، ماڭدايىنا قوس سىزات قاتارلانىپ ءتۇستى.
— بۇگىن ءوز ومىرىمدەگى ەڭ ءساتتى شىققان ءرولىمدى ويناعان شىعارمىن.
كوشە-كوشە اڭعارىن ىزعار ءالى بۋىپ تۇر. قار بۇرقاقتاپ جاۋار الدىنداعى بەتكە تىكەنەكتەي تيەتىن قاتقىل ۇسكىرىك... ءبىرتۇرلى بوزارا قالعان سىمداردان قوس قولداپ ۇستاپ الىپ، قوپاڭ-قوپاڭ ىزعىتقان تروللەيبۋستاردان ادامدار تۇسكەننەن گورى كىرۋگە اسىڭ. كەنەتتەن ەتەك-جەڭىنەن جەل اڭقىلداي قالعان كۇرتەسىن قاۋسىرىنا ءتۇسىپ، جان-جاعىنا الاقتاي قاراعان جىگىت كوزى كوشەنىڭ وڭ قاپتالىنداعى شىنىلى ءۇيدىڭ ماڭدايىنداعى ءار ءارپى ورىندىقتاي ايباڭ-سايباڭ جازۋلارعا ءتۇستى. رەستوران... «باقانداي ەكى ابىروي — بايگە العان ابىروي، تاپ جاڭا كوشە ورتاسىندا ايرانشا اڭتارىلا جازداپ، قايتا كەمەرىن تاپقان ابىروي ءۇشىن بوي جىلىتىپ شىققان تەرىس بولماس،— دەپ ويلادى جىگىت.— قۇدايدىڭ كۇنى دە شەكەسىنەن شەرۋەن اتىپ، قاقىراپ تۇر». قىزدىڭ قولىنان ۇستاپ، رەستورانعا تارتقىلاپ ەدى:
— نەنىڭ قارىمتاسى؟ توپ ورتاسىنان الىپ شىققاننىڭ ەسەسى مە؟ كىرمەيمىن! — دەدى ايجان ۇزىن ەتەك، قىناما بەل سۋسار ىشىكتىڭ ۇلپا جاعاسىنا ىزعار سورىپ قىزارىپ كەتكەن پىستە مۇرنىن كومىپ تۇرىپ.
— كورمەدە التىن مەدال الدىم! تۇسىنەسىڭ بە، التىن... جاڭا عانا تامام جۇرتقا ون مينۋت بويى جاراپازان ايتىپ تۇسىندىرە الماپ ەم. سەن دە...
قىز جەلگە ارقاسىن توسەپ تىسى-تىسىنە تيمەي دىردەكتەپ تۇرعان بوپ-بوز جىگىتتىڭ ۇسقىنىنا قاراپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءتۇسىندىم جانە سەندىم....
ايجان ايتقانداي، ناعىز اكتريسا-تىن. ول تۋاسى اكتريسا، تەك اكتريسا ەكەندىگىن ءسۇت ءپىسىرىم بۇرىن قانبازار كوشە ورتاسىندا تولايىم جۇرتتىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، تايعا تاڭبا باسقانداي دالەلدەدى. ەستىگەنى مەن كورگەنىن قاعىپ العىش قاعىلەزدىك، سەزىمتال، اسەرشىل جانە سول قاسيەتتەرىن شەبەر جاسىرا بىلۋگە سەبەپ سىپايىلىق— مىنە، وسى قاسيەتتەر ونى وقۋعا تۇسكەسىن ۇزاماي-اق كوپ-كوپ كەشتىڭ الاقانعا سالىپ ايالار جالعىز تال گۇلىنە اينالدىرىپ جىبەردى. مەكتەپتەگى اق جاعالى كويلەگىن ءىشىپ، كەشە عانا ينستيتۋت تابالدىرىعىن قورقا-قورقا اياعىن بيىك الىپ اتتاعان ايجان باس-اياعى ءۇش جىل ىشىندە ءجۇرىس-تۇرىسى بيپاز، ءارى اسا ءدال دە ناقتى، ۇتقىر سويلەيتىن سىنىق مىنەز بيكەشكە اينالىپ ەدى. بۇل جىگىت-جەلەڭ اراسىندا ايجان نارقىن اسپانعا ءبىر-اق شىعارعانمەن، ءار نارسەنىڭ ىلعي دا جاقسى-جامانى، ءاششى-تاتتىسى ۇزەڭگى قاعىسىپ، قامشى سىلتەس تۇستا ىلعي دا قاتار سالىپ وتىراتىندىعى سياقتى، ءسوز جوق، ونىڭ كوڭىلدى كۇپتى ەتەر جاقتارى دا جەتكىلىكتى-تىن. ايجان قالا تابالدىرىعىن اتتاعالى اۋىلدىڭ جالعان سىپايىلىق، قىلت ەتپە ساقتىڭ سياقتى ميمىرت مىنەزدەرىنەن ارىلعانىمەن، قۇمعا قوسا التىن تۇيىرشىكتەردىڭ شايىلاتىندىعى سياقتى قاعا بەرىستە ءبىراز ءتاۋىر قاسيەتتەردەن دە بايقاۋسىزدا ايرىلىپ قاپ ەدى. ونىڭ ۇيالار تۇستارىندا جۇزىنە دۋ ەتىپ، جۇقالاپ اراي شاۋىپ، قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيىن قىزارىپ كەتەتىنى، ياكي اڭگىمە ۇستىندە جولداس-جورالارىنىڭ كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن، ياكي تۇيمەلەرىن شۇقىلاپ، نەمەسە بىلەگىنەن، ساۋساعىنان ورىندى-ورىنسىز ۇستاي بەرەتىن قىزىق قىلىقتارى كەزىندە كوز كورگەندەر ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن تاۋسىلماس اڭگىمە.
توڭىرەكتەن ىلعي دارالىقتى، ەرەكشەلىكتى ىزدەيتىن سۋرەتشى جىگىت جۇرەگىن شايلىقتىرىپ وتىرعان تاعى ءبىر ءجايت — ايجاندى سىلىڭعىر قالا قىزى دەپ ەسەپتەسە سول قالادا ءدال ايجانشا سويلەپ، ءجۇرىپ تۇراتىن، ايجاننان ەش كەم كيىنبەيتىن مىڭداعان، ون مىڭداعان قىزدار دا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان. ياعني ءبىر اۋىلدىڭ بەتىنە قاراعان بەس تاسىنىڭ بىرىنە بالاپ ماڭدايىنا ۇستاپ وتىرعان قىزى — ايجان مىندا الگى قالىڭ قىزداردىڭ كوزگە ارەڭ ىلىنەتىن بولشەگىنە اينالىپ، باعاسىن كۇرت كەمىتىپ العان ەدى. قىسقاسى، سۋرەتشى قاسىندا ءجۇز مىڭداعان تيراجبەن شىعاتىن ءسان جۋرنالىنداعى بىر-بىرىنە عالامات ۇقسايتىن كوپ قىزداردىڭ ءبىرى — ايجان ءبىر ەزۋلەپ قانا تەمەكى ءتۇتىنىن وڭ بۇيىرگە ءۇرىپ وتىرعان. وسى ايتىلمىش سەبەپتەن دە كورمەدەن مەدال العانى، مانا كوشەدەگى سوراڭى وقيعادان ەسەن-ساۋ قۇتىلعانى بار، و باستا رەستورانعا شات رايدا ارسالاڭداپ كىرسە دە، ساعات جارىمنان سوڭ جىگىت قىزۋى مەن جىلۋى مىسقال قايتپاعان قىزبەن ەمەس، قۇرالۋى كەلىستى مانەكەنمەن سۇحبات قۇرىپ وتىرعانداي جالىعىپ كەتتى.
ۋ-شۋلى داڭعازا ورتا دا مەزى ەتتى.
جىگىت بويداق-تىن. سۋرەت ونەرىنە ءۇنسىز تابىنىپ، قۇلشىلىق جاساپ ءجۇرىپ شاڭىراق كوتەرىپ، وتاۋ تىگۋ ويىنا كىرىپ شىقپاعان سۇر بويداق ەدى. بويداقتار، ادەتتە، تاڭەرتەڭ تۇرا سالا توسەك-ورنىن وزدەرى جينايدى. بىلەك ءتۇرىپ، اس ازىرلەيدى. ەدەن، كەرەك دەسە سابىن ەزىپ، كىر جۋادى. ازىق-تۇلىك پەن سۋرەت سالۋعا قات بوياۋلاردى دا زىر جۇگىرىپ، دۇكەن-دۇكەننەن ساتىپ الادى. ەڭ اياعى سۋرەت ەكەش سۋرەتتىڭ ءوزىن دە جوقتان جاساپ شىعارادى.
اينالاسى ات شاپتىرىم رەستوراندا، كەرىسىنشە، ءبارى دە ساقاداي ساي ءازىر ەكەن.
سۋ جاڭا ءبىر سومدىق قاعازدى قۇلاعىنان ءىلىپ اپ، جوعارى كوتەرە قول سىلتەپ قالساڭ، ەستراداداعى ءيىلىپ-قايىسىپ، تىزە ۇرشىقتارىنان اينالىپ تۇرعان تورت-بەس جىگىت جەر دۇنيەدەگى ءان، اۋەن اتاۋلىنى توبە استىن تۇتىپ تۇرعان قارق-قارق كۇلكى مەن تەمەكى تۇتىنىنە توعىتىپ كەپ جىبەرەدى.
شالقاق وتىرىپ، ساۋساڭ سىرتىلداتساڭ، اياڭ ۇشىنان جورعالاپ بيلەگەن داياشى سان ءتۇرلى تاعامدى داستارقانعا جايىپ تاستاپ، جەر شارىنىڭ قاق جارتىسى اس دەگەندە اڭقاسى كەۋىپ، اش وتىرسا دا قالعان بولىگىنىڭ توق تا مايەكتى عۇمىر كەشىپ جاتقانىن دەرەۋ دالەلدەۋگە بار.
قىل اياعى ءتاپ-تاۋىر تالابى مەن سىمباتى، ءبىرشاما اقىلى دا بار قىز دا مىنا ورتاعا كەرەكتى، تەك سوعان جاراسار رەستوراندىق كۇلكىمەن جىميىپ، شەكەلەرى شىنداپ قىزعان قالىڭ توپ قايدا سالسا سوندا كەتتىم ىڭعايمەن لىپىپ، انە-مىنە تالپىنىپ وتىر. مۇنداي ءازىر اسقا تىك قاسىق ەرەجەسىن بويىنا سىڭىرمەگەن، ءار كۇنى بوياۋ، قاعاز، قارىنداش، سانسىز سىزىقتاردىڭ قىم-قيعاش توعىسىندا ءوتىپ جاتقان جوقتان جاساعىش سۋرەتشى قازىرگى ورتاسىن قابىلداي المادى. قالا ورتاسىن ويعان رەستورانداعىلاردىڭ دەنى مۇنىڭ التىن مەدالىنە اۋىزى اڭقيىپ قاراماق تۇگىل، سول كورمەگە سۇيرەپ اپارساڭ موڭكىپ كىرمەيتىن ءيىس الماستار ەدى... ءتىپتى بەرىسى داستارقانداس، دامدەس-تۇزداس، ارىسى اۋىلداس ايجان دا سان ءتۇنىن كىرپىكتەرىنە ۇيقى ءىلىنىپ، قارادان-قاراپ قوق بوپ كۇيىپ، كەيدە سىزىقتىڭ تىڭ تارتىلىسىن تاپسا جاس بالاشا ءماز بوپ وتكىزىپ جۇرگەن سۋرەتشىنىڭ ازاپ-ميحناتىن مويىنداعاننان ەمەس، جىگىتىمىزدىڭ قاق-سوق ارزان قىلىعى، زالالى جوق ءدىنى ادال دوس ەكەنىن بىلەتىندىكتەن عانا رەستوران ەسىگىن اشقان. قىسقاسى، مىناۋ داڭعازا جۇرت ونى كەلەشەگى كەمەل سۋرەتشى رەتىندە ەمەس، رەستوران تابالدىرىعىن توزدىرۋشى ساندالباي كوپتىڭ ءبىرى، كوپشىكتىڭ كىرى دەپ بىلەتىن.
جىگىت ەرنىن بۇرىستىرە اۋزىن قالقالاپ، اسا ءبىر مانەرمەن ەسىنەدى دە، قولىن قالتاعا تەرەڭدەتە سۇعىپ جىبەرىپ، وڭ جاعىنا مويىن بۇرىپ ەدى، ىزا بۋعاننان تۇپ-تۋرا توبەگە تۇكىرە جازدادى. اي جارىم بۇرىن قارجىدان قىسىلىپ، كوزى قارايعان شاقتا پورترەتىن سالدىرىپ، قالتاسىن ەداۋىر قالىڭداتىپ كەتكەن الدەبىر ەتىكشى مىسىق مۇرتىن ەدىرەيتە ءالسىن-الى بۇعان قاراپ كۇلىمسىرەپ: «مەن دە باتىڭكە مەن تۋفلي تابانىنا شەگەنى سارت-سۇرت سوعىپ بۇل دۇنيەنىڭ ءبىر كەتىگىنە كىرپىش بوپ قالانىپ ءجۇرىپ جاتىرمىن»، — دەگىسى كەلگەندەي ساۋساعىن جوعارى كوتەرىپ، كىسى كۇلەرلىكتەي قىبىرلاتىپ قويادى.
وڭ جاقتان جەرىپ، سول قاناتىنا قارادى.
سول قاناتتا تاعى ءبىر توپ دۋ-دۋ ەتەدى. ءۇش جىگىت، ءۇش بيكەش جانە... جالعىز قىز. ونسىز دا ەرىككەننەن ەڭىرەي جازداپ وتىرعان سۋرەتشى قاس قاعىمدا كوز الدىنان ءۇش بيكەش، - ءۇش جىگىت — التاۋىن قولما-قول ىسىرىپ تاستاپ، تەك سوعان، سول قىزعا شۇقشيدى.
قاراپايىم قىز... ەرسى ەڭكەيمەي، تىم شالقايماي ورىندىقتان سۋىرىلعان تىپ-تىك ءپىشىنى بۇل مەكەن-جايعا سيرەك كەلەر مەيمان ەكەنىن بىلدىرگەندەي. ۇرشىعى بىلىنبەس ەتى قالىڭ تولىڭ تىزەلەرىن جۇرەكتى ەرىكسىز قىتىقتار سۇيكىمدى جاسقانشاقتىقپەن قىسا جىمداستىرىپ، قات-قات ءپليستى يۋبكاسىنىڭ ەتەگىن ەكى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ءىلىپ قانا ءالسىن-الى تومەن تارتقىلايدى. قارا شاشى ماڭدايدان باستاپ بەتىنە قاراي تولقىن-تولقىن قۇلاپ، قۇلاقتى باسا تاپ جەلكەدەن توقپاقتاي بوپ ءتۇيىلىپتى. جەلكەنىڭ جەل، كۇن تيمەگەن شاڭقاي اڭ ءتۇسىن جاسىرا كومكەرگەن قوشقار ءمۇيىز ۇلپا شاشتارى ەلپىلدەگەن اسا كەلىستى شاپ ءتۇيىس. دوڭگەلەك كەلگەن ءوڭى كوزگە ەمەس، كوڭىلگە شىم-شىم سەزىلەر، تەك سۋرەتشىدەي تەكتى جاننىڭ قۇماي جانارىنا شالىناتىن بيپاز كولەڭكە كەشكەن اققۇبا. كولەڭكە قاباق استى، كەز جانە ۇرت ۇشىنا ۇيىپتى. شاش، قاس، كىرپىك اراسى دا تۇنعان كولەڭكە. سىلاپ-سيپاپ، تۇڭعيىعىن مولدىرلەپ، جۇمساڭ قارايتىن قوڭىرقاي كەزدەرى سول بۋالدىر كولەڭكە مەن قۇباشا ءتۇس استاسقان الپەتپەن ابدەن ءتىل تابىسىپتى. يۋديف، — دەدى سۋرەتشى ىشتەي. — بوتيچەلليدىڭ بۇلتشا قالقىعان جەڭىل مىنەزدى جاس قىزى ەمەس، دجوردجونەنىڭ اقىلدى دا قايسار، پاڭ دا نازىك ايەلى — ءيۋديفى».
اقىلى مەن قايسارلىعىنىڭ قانشالىقتى ەكەندىگىن كىم ءبىلسىن، ءبىراق ءيۋديفتىڭ نازىكتىگىن پالەن عاسىردان كەيىن قايتالاعان مىنا قىز وسى تۇرقىمەن ايقاي-شۋلى، الاباجاق كورىنىستى رەستوراننىڭ تۇتاستىعىن بۇزىپ وتىرعان، ونىڭ دەنەسىنە تۇسكەن جالعىز جاماۋ ەدى. ءوزى ورتاسىن ويىپ وتىرسا دا، ىشىنەن رەستوراندى مەيلىنشە جەككورىپ تاۋسىلعان جىگىت سول داربازا مەكەنگە ۇيلەسپەيتىندىگىنە بولا قىزعا بار بەيىلىن بەرىپ، قۇلاي باستاعانىن اڭعاردى.
جىگىت جىميىپ قويدى. اياعىن ستول استىنا سوزىپ جىبەردى دە، سۇق ساۋساعىمەن تەمەكى كۇلىن قاعىپ ءتۇسىرىپ جاتقان ايجانعا قارادى. قىز كۇلسالعىش ۇستىندەگى سونبەي قالعان سيگارەت تۇتىنىندەي يرەلەڭدەپ ەرىگەن بۇلىڭعىر دا وزگەرمەلى ءوز ويىمەن الىسىپ اۋرە. ادەمى. اقىلدى. تالعامپاز. ءبارىن ءتۇسىنىپ-بىلىپ ۇلگىرگەن بەي-جاي كوزقاراسىندا ەز ورتاسىنان جەكە-دارا سۋىرىلىپ وزىپ شىقسام-اۋ دەگەن ونداي قىزداردىڭ كوپشىلىگىنە ءتان پەندەلىك وي دا بۇعاۋلانىپ جاتقان شىعار. وزا الماعانىن، قايتا سول ۇمتىلىسى سول توپ قۇرامىن كوبەيتە تۇسۋگە سەبەپكەر ەكەنىن بىلە مە، بىلمەي مە؟ «وزا الماعانى قانداي جاقسى. ارمان اتاۋلىنى بۇعالىقتاپ، قۇلاعىنان شىڭعىرتىپ باسا بەرسەك، بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعى مەن شىجىعى قالا ما؟» سۋرەتشى رەستوران تابالدىرىعىن اتتاعالى ءساتتى ويلاردىڭ جالىنا قولىنىڭ جاڭا تيگەنىن ىشتەي سەزىپ، قۋانىپ تا قالدى.
ال ءيۋديفتىڭ توقپاق شاشتى، توڭ تىزەلى ءسىڭلىسىنىڭ باسىنا ايجاننىڭ ول استام ويى عۇمىرى كىرىپ شىقپاعان شىعار. قاراپايىم. سىپايى. ۇيالشاق پا، قالاي؟ كىرپىگىن دە قاقپاي وتىر. ءسويتىپ، ءسوزىن، كوزىن ويناتۋىمەن، ءولى جاتقاندا. سان ءتۇستى جەيدە-پيدجاگىمەن بولسىن بىر-بىرىنەن بوي اسىرعىسى كەپ داۋرىعا جىنىگىپ وتىرعان قىزعىن قالىڭ توپتان بولەكتەنىپ، بارىنەن دە ات بويى العا شىعىپ كەتكەنىن بايقاماپتى دا.
الدە مەزى ەتىپ ۇلگىرگەن بىركەلكى، ءبىر ءتۇستى، ءبىر داۋىستى توپتىڭ قاتارىن بۇزىپ شىققان جۇرەك جۇتار جاندى كورگىسى كەپ، قۇلشىنعان سۋرەتشى كوڭىلى ونداي پەندەنى تابا الماي تارىعىپ كەپ، امالسىزدان وسى قىزدىڭ سول، ءدال سول ەكەنىنە ءوز-وزىن زورلاپ سەندىرىپ، داتكە قۋات ەتىپ وتىر ما؟ ءيا، قالاي ايتساڭ ولاي ايت، قىز ءبىر توبە دە، قالعانى ءبىر توبە.
كەنەت توبە قىزبەن تانىسقىسى كەپ كەتتى.
مانادان بەرى مۇنىڭ ءار قيمىلىن باعىپ، قۇبىلىستارىن ءۇنسىز تارازىلاپ وتىرعان ايجان:
— تانىس، بار دا تانىس. سەن بۇگىن قايتسە دە بۇرىن كورمەگەن بەيتانىس قىزدى شىعارىپ سالۋىڭ كەرەك،— دەدى سىزدىقتاتىپ.
— سەنى شىعارىپ سالسام شە؟
كۇلدى.
— مەنى وسىدان مىڭ جىل بۇرىن شىعارىپ سالماپ پا ەڭ؟
جىگىت قولىن سوزىپ، ايجان الاقانىنىڭ سىرتىنان مايپاز سيپاپ ءوتتى. قىز بەتىنە قىزىل شاپتى.
ول ءۇش بيكەش، ءۇش جىگىت... جالعىز قىزعا بەتتەدى. ابىڭ-كۇبىڭ اڭگىمەنىڭ قىزىق-شىجىعىنداعى التاۋ بۇعان نازار اۋدارمادى. قىز جالىعىپ تا وتىر ما، بەتىن بۇردى. جىگىت ستول قاسىنا كەلدى. ءتاجىم ەتپەگەنمەن ءسال-پال يۋ ىڭعايلاس سەرى قيمىلدىڭ ىرىمىن جاساپ:
— بۇگىن ءسىزدى شىعارىپ سالارىمدى قالپاعىڭىزداي كورىڭىز، — دەدى.
قىز ۇندەگەن جوق.
ورنىنا ورالسا ايجان تەمەكى مەن سىرىڭكەسىن قول سۋمكاسىنا سالىپ جاتىر ەكەن. ەسەپ ايىرىسىپ، سىرتقا شىقتى.
اسپان استىن قاپتاعان بوز بۇلت قالانىڭ اۋەگە ميلليون كوزبەن قاراعان ەلەكتر شامدارىنىڭ ساۋلەسىن ءسىمىرىپ كولبەي جاتىر.
بۇرىلىستان ۇزىن بەل تروللەيبۋس زىلدەي اۋىر دەنەسىن ورەڭ بيلەپ، بۇرىلا بەرگەندە ايجان بۇعان جالت قاراپ:
— كوزىڭدى جۇم! — دەدى.
جۇمدى.
ەرنى بوياۋ ءدامىن سەزدى.
— شىعارىپ سالما جانە قوش بول! وڭ قۇلاعىڭمەن ەستىپ ال — كورىسكەنشە ەمەس، قوش بول!
قىز كوزىن جاسىرا كىلت اينالدى دا، بالتىرلارى قاراسۋدا جۇزگەن اققايراڭشا ءبىر-بىرىن قۋا بوزامىقتانا لىپىپ، تروللەيبۋستىڭ ايقارا اشىلعان كەبىس اۋزىنا كىرىپ كەتتى.
تەڭسەلەڭدەپ قۇلاعان قار قيىرشىقتارى قاراڭعىلىقتىڭ قارا تاقتاسىن شيمايلاۋعا كىرىسىپتى.
— راقمەت! — دەپ كۇبىرلەدى سۋرەتشى. — مىڭ دا ءبىر راقمەت، ايجان!
ءسويتتى دە سىرت اينالا بەرىپ:
— ءيتپىن، ناعىز ءيتپىن، — دەدى انىق تا سەرگەك داۋىسپەن. ارتىنشا قۇلاعى تۇرىك بىرەۋ ەستىپ قالمادى ما دەگەن قاۋىپپەن جان-جاعىنا الاقتاپ قارادى. رەستوراننان شىعىپ جاتقاندار وزگە تۇگىل، ءوز داۋىستارىن ەستىمەيتىن قىزىق-قىزىق حالگە جەتىپتى. موينىن ىشكە تىعىپ، سولاي قاراي اياڭدادى.
ءۇش بيكەش، ءۇش جىگىت جانە جالعىز قىز — جەتەۋ رەستوران الدىن ءدابىر-دۇبىر ءسوز بەن قارق-قارق كۇلكىگە تولتىرا ەسىك كوزىن بەرمەي توپىرلاپ تۇر. ءالسىن-الى ارالارىنان تەمەكى شوعى قىزىل كوزىن قىسىپ قالادى.
ءىرى-ىرى ادىمداپ، قاستارىنا كەلدى دە:
— جىگىتتەر جانە قىزدار! — دەپ بارق ەتتى. بىر-ەكەۋى سەلك ەتىپ، بۇرىلىپ قارادى. سونسوڭ مىنا جەتەسىز جىندىسۇرەيدىڭ جالعىز دا، وزدەرىنىڭ جەتەۋ ەكەندىكتەرى ەستەرىنە تۇسسە كەرەك، توپ قاق جارىلىپ، ەرميتاجدىڭ كولونناسى سەكىلدى سويتالداي بىرەۋ تەڭسەلە باسىپ بەرمەن شىقتى.
— يە، نە ايتپاقسىڭ؟ — تاپ ءبىر دارعا اسار الدىندا سوڭعى ءسوزىن سۇراعانداي گۇر ەتتى.
— قاستارىڭىزداعى مىناۋ قىزعا قۇدا تۇسۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر! — دەدى قۋناقى دا سەرگەك داۋىسپەن ساق-ساق سويلەپ. كولوننانىڭ دوكىرلىگىنە ىزا بوپ تا، ەرەگىسىپ تە تۇر. سوعان قوسا ءداۋ ۇستىنە قۇلاي كەتسە تورت-بەس شەلەك سۋ، ەكى-ۇش قاپ ەت پەن سۇيەكتىڭ استىندا جانشىلىپ قالارىن بىلە تۇرا ىقپاعان ءوزىنىڭ پىسىقتىعى مەن باتىلدىعىنا ءسۇيسىنىپ قالعان. سول باتىلدىعى ءوزىن ىشتەي سەسكەنتكەن دە سىڭايدا.
— نە ايتاسىڭ، باعيلا؟ — ەكى-ۇش قاپ ەت پەن سۇيەك جانە تورت-بەس شەلەك سۋ قىزعا بۇرىلدى.
باعيلا باس يزەدى.
— بايقا، جىگىتىم! ەرتەڭ ءشيىڭ شىعىپ جۇرسە.. — ءداۋ قولىن قالتاسىنان ايىرماي كۇش-قۋاتى تاسىپ، بويىنا سىيماعانداي وكشەسىن كوتەرىڭكىرەپ، تۇرعان ورنىندا تەڭسەلىپ-تەڭسەلىپ قويدى. سۋرەتشىگە سۇزەگەن بۇقاشا شابىنا قاراپ تۇردى-تۇردى دا، شاماسى، جىگىتتىڭ تاۋى شاعىلىپ، ساعى سىنۋىنا وسى دا جەتەر دەپ ۇقسا كەرەك، بۇرىلىپ باعيلانىڭ قاسىنا باردى.
— Cay بول، قىزىم!
— كورىسكەنشە، اكەتاي!
قارا ءداۋ باستاعان بەسەۋ ءوڭىن قاپالاقتاعان قار بۇزىپ تۇرعان قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ جۇرە بەردى.
...تاكسي كوشە سايلارىن سۋماڭداي قۋىپ، قالا سىرتىنا قاراي سالىپ كەلەدى. قار تۇيىرشىكتەرى ماڭداي اينەككە بىتىراشا سىتىرلاپ سوعىلادى. ۇيلەر، قاداۋ-قاداۋ ەلەكتر جارىقتارى، جۇرگىنشىلەر كوزگە بۇلىڭ-بۇلىڭ شالىنادى. سۋىڭ كۇن مەزى ەتكەن سۋرەتشىنىڭ كوڭىلى سونى تىلەگەندىكتەن بە، ايتەۋىر، تاكسي ءىشى جىلى دا جايلى ءتارىزدى. قىز ەكەۋى ارتقى ورىندىقتا. مۇمكىن سوقىر ءتۇن ىشىندە قيىننان قيسىن تاۋىپ، قولتىعىنا جارماسقان باتىل جىگىت كوڭىلىنەن شىقتى، مۇمكىن قاپالاقتاعان قار مەن سول قار مۇحيتىن ەمىن-ەركىن كەشكەن ءاۆتوموبيلدىڭ دىبىسسىز جايلى ءجۇرىسى وسەر ەتتى، ايتەۋىر، قىز وسى ساعاتتا اعىلىپ سويلەگىش.
— جاڭاعى جىگىت كلاستاس دوس... ون جىل بويى ءبىر پارتادا وتىردىڭ. بۇگىن ونىڭ تۋعان كۇنى... ازىلدەپ مەنى قىزىم دەيدى.— كلاستاس دوسى مەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى سونداي قيسىنسىز قارىم-قاتىناسقا عافۋ وتىنگەندەي قىز بەتىن بەرى قاراتىپ، جىميدى. — بۇگىن ول ماعان مەنى سۇيەتىنىن بىلدىرۋگە ءتيىس-تىن... ال مەنى ساعان نەگە قوساقتاپ جىبەردى دەيسىڭ بە؟ مەنى جاقسى كورەدى، ۇقتىڭ با؟ سۇيەتىنىن بىلدىرمەگەنى قانداي جاقسى بولدى. رەستوراندا ايتىپ قويار دەپ قاتتى قورىقتىم. ول سۇيەتىنىن ايتسا عوي سەنىڭ ورنىڭدا، مىنا مەنىڭ قاتارىمدا ول وتىرار ەدى. الدە-الدە... ايتىپ سالعانى دۇرىس پا ەدى...
سوسىن ول كۇزدىك جۇقا پالتوسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ تاستادى دا، تاكسي بۇرىشىنا ىعىستى. داۋسى كومەسكى، ءۇنى ۇزىك-ۇزىك.
— مامام پەن پاپام اۋىلداعى تۋىستاردى ارالاپ، قىدىرىپ كەتتى. جاپادان-جالعىز ءوزىم قالدىم ۇيدە. تاۋ باۋرايىندا دارا وسكەن اعاشتاي جاپادان جالعىز قالدىم. ورتالىق الاڭداعى سكۆەردى كەرىپ پە ەدىڭ؟ سكۆەردە بۇتاقتارى قايشىمەن ساندەپ قىرقىلعان، ىلعي ءبىر كۇتىم-باعىم ءوتىپ كەتكەن سۇلۋ شىرشالار بار. ءيا، ءيا، تاس قورشاۋدا ءوسىپ، تاۋدى اڭسايتىن شىرشامىن مەن. ءبىر اقىن ماعان ارناپ، جۋىقتا ولەڭ شىعاردى. تىڭداعىڭىز كەلە مە؟
جالعىزدىڭ پەن،
جوقتىعىمدى بولىسەمىن.
ناننىڭ جارتىسى،
اۋانىڭ جارتىسى،
سەنىكى.
شەكسىز جول بىتپەس بولسا،
جارتىسى سەنىكى.
ال جاستىعىڭنىڭ جارتىسى
مەنىكى، مەنىكى، مەنىكى-ى...
ءسوزىنىڭ اياعى بىلدىرعا ۇلاسا كەلىپ، ءۇزىلىپ كەتتى. جىگىت جالت قاراسا، ءبىر شوكىم بوپ قۇنىسا وتىرىپ قالعىپ كەتكەن ەكەن. سۋىقتان قاشىپ، ۇياعا تىعىلعان تورعايدان اۋمايدى. سۋرەتشى كۇرتەسىن شەشىپ، باعيلانىڭ ۇستىنە جاپتى.
ءبىر جاعى قىزدى اياپ وتىرعانمەن سۋرەتشىنىڭ وزەگىن وكىنىش ورتەي باستادى. «كادىمگى مىس الىستاسا كوزگە التىننان ارمەن سان قۇبىلىپ كورىنەدى. باسقا باسقا دا، بۇل قاعيدانى، سۋرەتشى، سەن بىلۋگە ءتيىس ەدىڭ. سولاي... شاشىن كەلىستى تۇيگەن، ءمىنسىز دوڭگەلەك باقىر تيىنداي عانا دوڭگەلەك بەتتى قىزدار ون قادام ۇزاسا يۋديفكە اينالىپ سالا بەرەدى. سويتەدى ەكەن.... ال سول دجوردجونە، بوتنچەلليدىڭ دە توبەسىنە ۇلاعاتتاپ كوتەرگەن ءيۋديفى قولباسشى قوينىنان تۇرماپ پا ەدى...»
اسا ىزبارمەن قىزعا بۇرىلىپ، ساۋساقتارىن بۋىندارىنان بىرت-بىرت سىندىردى.
باعيلا ۇيىقتاپ وتىر...
* * *
تاكسي قالا سىرتىنا شىعىپتى. ۇيلەر مەن توڭىرەكتى ساڭىلاۋ قالدىرماي قاۋسىرمالاپ قورشاعان بوز الەمنىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىن تەسىپ تۇرعان اڭ تاڭداق جارىقتار — تەرەزەلەر تىزبەگى سيرەپ، جول سورابى قايداعى ءبىر كۇڭگىرت سايلار مەن جۇلگەلەردى قۋالاپ كەتتى.
اقىرى تاكسي توقتادى. توقتاسىمەن جول جيەگىندەگى تەلەگراف باعانالارى، اعاشتار جىپ-جىپ قوزعالىسىنان، ىلعي دا ارتقا قاراي سەرەڭدەپ جانتايا قۇلاسىنان وڭاي جاڭىلىپ، لەزدە تىك تۇرعان تاكاپپار دا تۇراقتى بەينەلەرىن اينىماي تاپتى.
اق مۇرت، اڭ مايدان استىنان الدەبىر جانۋاردىڭ تۇمسىعى شىعا كەلىپ، تىستەپ الارداي اسا ساقتىقپەن جەرگە قاراي كىرپياز سوزا بەرگەن ءتۋفليدى قار دىبىسسىز قاۋىپ، كەڭسىرىگىن تازا اۋا جارىپ جۇرە بەرگەندە-اق مىنا اققا ورانعان ساي-جۇلگەلەردە تۇنىپ تۇرعان ۇلان-عايىر ەركىندىك پەن تازالىقتى ءتۇيسىنىپ قاپ، سۋرەتشىنىڭ تۇلابويى ءدىر ەتتى. تارس-تۇرس تيەر اسفالتتان گورى قالاقباس تۋفلي تاقاسىنىڭ سىرعىپ قانا جۇمساق تيەر ەسىلمە قاردى سەزۋى كۇندە مىڭ كورىپ، مىڭ سەزىنىپ، ابدەن زارەزەپ قىلعان تار دا شۋلى كوشە تىرلىگىنەن باسقا قاسيەتتى الەمنىڭ قۇشاعىنا كىرگەنىن سەزدىرگەندەي. سىرداڭ قاردىڭ جەلسىز تۇندە تىك قۇيىلا سۋىلداعان ەستىلەر-ەستىلمەس مايدا دىبىسىنا جان دۇنيەسىنىڭ الدەبىر تۇكپىرلەرىندە ءلۇپ ەتىپ ويانعان جۇرەكسىز عانا شاتتانىسىن قوسقىسى كەلگەندەي، تۋفليىمەن قاردى قۇشىرلانا كوسىپ-كوسىپ جىبەردى. باسىپ قالساڭ شىقىرى كوش جەردەگى ادامنىڭ شەكەسىن شاعار قاسات قار ەمەس، اياز دەمى ءتيىپ ۇلگىرمەگەن بالعىن دا ۇلپا قار... تاپ جول جيەگىنەن بيىكتەپ، اسپانعا قاراي ءۇن-تۇنسىز ورلەي جونەلەتىن جوتالار جوعارىلاعان سايىن اسپاننان قۇلاعان اق پەردەمەن تۇتاسا ءبۇتىن ءبىر عالام قۇراپ، قابىرعاعا اينالىپ، الىستاي بەرەدى ەكەن. سول ەش ولشەمگە سىيمايتىن، مولشەرگە باعىنبايتىن اق قابىرعالاردىڭ ءار قياسىنان الدەكىمدەر تەمەكىنى ۇزدىكسىز سورىپ تۇرعانداي الىستان... جاقىننان... قول سوزىمنان... الدە ماڭگىلىكپەن سانالاتىن قاشىقتىقتاردان با، ءالسىز جارىقتار تالماۋسىراپ كورىنەدى.
— ۇيلەر عوي ول، ۇيلەر، — دەدى تاكسيدەن سوزىلا شىعىپ، شاشىن جوندەپ، ەتەگىن تومەن تارتقىلاپ جاتقان باعيلا. قۇباشا ءجۇزى تۋ سىرتىنان سىعالاعان اق الەممەن كىرىگىپ، قويىنداسىپ كەتكەن.
عاجاپ! جىگىت الدىندا قىز ەمەس، تەك قارا شاش، قارا پالتو، ەتىك جانە قارا سۋمكا... قار ۇستىنە قالاي بولسا سولاي لاقتىرىلىپ تاستالعان كەرەكسىز زاتتارداي اۋادا ءسال دىرىلدەي قالقىپ تۇر.
باعيلا قول سۋمكاسىنان ءتۇبىت ءشالىنى سۋىرىپ ورانعانى سول ەدى، جاڭاعى كوپ قارانىڭ ءبىرى قولما-قول كەمىدى. جىگىت نەشە سومدىق ەكەنىن اڭعارعان دا جوق قولىنا ىلىككەن اقشانى سۋىرىپ، شوفەرگە ۇستاتا سالدى دا قىز سوڭىنان ەردى.
ءدال قازىرگى ساتتە جىگىت رەستوران، تاكسي ىشىندە قىزعا ايتسام، بىلدىرسەم-اۋ دەپ كوپ ويلانعان، دۇعادان ارمەن ىشتەي سان قايتالاپ سايلاعان كوپ ءازىلى مەن جىلى-جىلى كوڭىلىنىڭ قۇيرىعىنان ۇستاي الماي جاڭىلىسىپ قالدى، ەڭ قىزىعى، جاڭىلىستى ما، جوق پا، ول تۋراسىندا پالەندەي باس اۋىرتىپ اۋرەلەنبەدى دە. شاقشاداي باسى ميلليون كيلومەترلەپ سانالاتىن ءيىر-شيىر جۇيكە تامىرعا ەمەس، قارعا سىقاي تولعانداي ەرنى بوزارا قىبىرلاپ: «قار، قار...» — دەپ قايتالاي بەردى. تابان استىنداعى بەتكەيلەردى قيالاعان سوقپاق سورابىن قۋىپ، قىز ءىزىن باسا شاتى ايرىلا جازداپ تايعاناقتاپ، كەيدە انە-مىنە قۇلايمىن دەپ تۇرعان ساتتە باقشاعا تىگىلگەن قاراقشى قۇساپ ەكى قولىن ەكى جاڭقا ەرسى جايىپ، اۋادا دىرىلدەپ قاتا قاپ، سوسىن اۋپىرىممەن تەپە-تەڭدىگىن تاپقان سوڭ ەنتىگە ەلبەكتەپ كەلە جاتقان كۇيى ول قالانى، مولبەرت، ەسكيزدەردى، كورمە بەرگەن التىن مەدالدىڭ قۋانىشىن، كوشەدەگى بۇگىن ءوزى باستان كەشكەن ۇيات ءىستى، ءبار-بارىن تازا ۇمىتتى — اسپان دەگەن اتى بار، ءتۇسى جوق ءتۇپسىز الەمنىڭ كەز كەلگەن جانە بارلىڭ نۇكتەسىنەن سەبەلەي ساۋلاپ، سەبەلەگەنى نەسى، قۇيىلعان قار اعىنى سۋرەتشى بىلەتىن، ول تۇيسىنەتىن زات، تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ بەتىنە اق شاربىنى جايمالاپ جاۋىپ، ۇمىتتىرعانداي.
قىز ەكى-ۇش قادام جەردە كوزگە شالىنار-شالىنباس بۇلىڭ-بۇلىڭ بوزعىلتىم قالىپتا اق القاپتى ەسىپ، جايىمەن ءجۇزىپ بارا جاتتى. قاردىڭ جاۋۋى تاكسي كەتكەن مەزەتتەن بەرى ءبىراز باسەڭدەگەن ءتارىزدى. ونىڭ ورنىن اسپان — جەر اراسىندا قالباقتاعان مىڭ-ميلليون قىلاۋ باسىپتى، قىلاۋ قار تۇيىرشىگىندەي ءىرى ەمەس، ءارى ءتۇن، سودان بولار، كوزدى قانشا ەجىرەيتىپ اشسا دا قىلاۋدىڭ كورىنەتىن ءتۇرى جوق، تۇتاسا، قاناتتاسا بوزعىلتىم مۇنارعا اينالىپ، پەردە بوپ تۇتىپ تۇر. كىرپىكتى كىرپىككە ەرىكسىز ايقاستىرار، ۇيقىنى جاسقانىپ قانا تىلەر جىلى دا جايلى، ۇيالشاق، قىلىقتى مۇنار. بەينەسىن ارەڭ-ارەڭ ەرىنە تانىتقان بەتكەيدەگى ۇيلەردىڭ تەرەزە كاسەگىمەن كاسەك بوپ سىرتقا ۇمتىلعان جارىقتار عانا بوز الەمدەگى مەن مۇندالاعان، قالپىن بۇزباعان ايقىن بىردەن-بىر زات ەكەن: قالعانىنىڭ ءبارى — ارا ءتىس شارباقتار، ءۇي سىرتىن الا تومپاڭ ۇيىلگەن شومەلە دە، جارقاباقتىڭ ۇشار شەتىندەگى بۇتاقتارىن قاۋسىرىنعان قاراعايلار دا بۇلىڭعىر. تاعى ۇيلەردىڭ مۇرجالارىنان سوزىلىپ، كوتەرىلگەن سايىن بوز دۇنيەگە بىرتىندەپ ءسىڭىپ، وشەتىن بۇيرا ءتۇتىن ەمىس-ەمىس سەزىلگەندەي.
سۋرەتشى كۇرتە، كەپكىسىن شەشىپ قولىنا الدى. ۇيپالاق، شاشىنىڭ سەلتيگەن تالدارىن قار ءدىر ەتكىزىپ، جەپ-جەڭىل قونىپ جاتقانىن جىگىت انىق سەزدى جانە ماتەريانىڭ وسى نازىك بولشەكتەرىمەن ءتىلسىز تۋىستىعىن سەزىنگەن كەرەمەتتەي الاوكپە قۋانىش كەڭسىرىگىن اشىتىپ، توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتىپ جىبەردى — قولىنداعى ۇمار-جۇمار كۇرتەنى شيىرىپ-شيىرىپ، اسپانعا الاقايلاپ اتتى-اي دەيسىڭ. قاراقۇسشا قالباقتاپ تومەن سورعالاعان كۇرتەنى قاعىپ اپ، بار كۇش-قايراتىن جيناپ تاعى لاقتىردى. اسپانداعان قارا كۇرتەنى قار قيىرشىقتارى قاقپاقىلداپ، اۋەلەتە ءتۇستى مە، جىم-جىلاس كورىنبەي كەتتى. سوسىن بارىپ-بارىپ، ەتەك-جەڭى دەلبىرەي اۋدەم جەرگە دىبىسسىز قۇلادى. تاپىراقتاپ جۇگىرىپ باردى دا، ەڭكەيىپ كۇرتەنىڭ ەتەگىمەن كوسىپ - كوسىپ، سالقىن ۇلپاعا تۇمسىعىن تىعا قۇمارلانىپ يىسكەدى. تازا ءيىس قولقاسىن قاپتى.
جىگىت اڭتارىلىپ قالدى.
ءدال وسى ءيىستى قاشان، قايدا يىسكەپ ەدى، ءتاڭىر-اۋ؟! تاپ كەشە، بىلتىر بولماسا دا، بەس، ون، ون بەس جىل بۇرىن بۇل مينۋتتەر قايتالانىپ پا ەدى؟!
سۋرەتشى باسىن سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى.
قايتالانعان ەكەن...
قالىڭ ءشيدىڭ ەن ورتاسىندا ءتۇتىنىن كوككە سوزىپ، مامىرا جاي تىرلىك كەشىپ وتىراتىن بەس-التى ءۇيلى اۋىلدا وتكەن بالالىق، شاعىن شىنىمەن ۇمىتقانى ما؟!
ون جاس، جوق، ون جاستان اسىڭقىراعان شاعى. جەلتوقسان قاراشاعا ۇلاسا كەلە اسپان بەتىن اق ايران بۇلت بۇركەسە تەرەزەدەن سىرتقا تەلمىرىپ، بالقۇراق جاس كوڭىلى مازا تاپپاي قومدانىپ، سىرتقا تالپىناتىن. نيەتىن قارا، وزەگىن كىر شالماعان وزىندەي تازا دا، كىرشىكسىز اپپاق العاشقى جاس قاردى اڭساۋشى ەدى، اسپانعا تەلمىرە كوز تىگىپ، جىل ون ەكى ايدا ءبىر اينالىپ كەلەر سول عاشىعىن اڭساي كۇتەتىن...
قار، العاشقى قار جاۋعان كۇنى...
بەلىنەن وراي بۋىلىپ، بوساعاعا بايلانعان قوس ۋىس ءشوپتى تالداپ تارتىپ تالشىق ەتكەن تورت-بەس قوزى، لاقتىڭ استىنان شىققان كۇلىمسى ءيىس ابدەن مەزى ەتىپ، قۇسا بولعان بالا قار قاپالاقتاي باستاسىمەن جيەگى قىرقىلعان جامان قۇلاقشىنىن باسا كيىپ، اۋىل ىرگەسىنەن قاۋ بەرەتىن جالجال قالىڭ ءشيدى ارالاپ كەتۋشى ەدى. سانسىز قار قيىرشىقتارى جايىمەن تەڭسەلىپ، جەرگە قاراي قۇلاپ كەلە جاتادى. بۇكىل دالانىڭ ون بويى سول كورىنىس. توقال تورت-بەس ءۇي، قاراعانى ۇيىسىپ وسكەن تەرەڭ ساي، ساي تابانىنداعى قورعاسىن ءتۇستى قارا سۋى جىلاپ اققان وزەن قايتىپ بۇل عۇمىردا قايتالانباس، التىننان تاۋ تۇرعىزۋعا سەرت ايتساڭ دا، ەندى ەشكىم قولدان جاساپ بەرە المايتىن عاجاپ قوزعالىسقا تۇسەدى: قاپالاق-قاپالاق قار جەرگە قاراي جامىراسا، قارا جەر — وڭكەي ءبىر سارى ۇرپەك باس قالىڭ شي، ونىڭ تۇپ-تۇبىندەگى سۋ ءسىڭىپ بىلجىراپ جاتقان سيىر جاپالارى، شي مۇرتىنا قاتقان مۇز قۇلاسا قۇيرىعى اعاراڭداي قۇلدىراڭداپ كەپ قاشاتىن سۇر قوياندار جانە كەڭ ەتىگىن كۇرپ-كۇرپ سۇيرەتكەن سالپاڭ قۇلاق سارى بالا — ءبارى قوسىلىپ، قيىرشىقتارعا قارسى جايلاپ كوتەرىلەدى. تاماشا ەدى! مۇمكىن بايگەدە مەدال العان سۋرەتشىنىڭ، سول سالپاڭ قۇلاق سارى بالانىڭ ادەمىلىك الەمىنە دەگەن تۇڭعىش ۇمتىلىستارى سول جازيرا دالادا قارعا باعىشتاپ قۇشاعىن جايىپ، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ جىن ۇرعاننان جامان قۇلىپەرەن قۋ تالقان جۇگىرگەنىنەن باس الىپ جاتقان شىعار. ۇزاق-ۇزاق كۇتتىرىپ، كوپ سارعايتقان مىنا مەدالعا سۇيرەگەن العاشقى ادىمدار سوندا-اق اتتالماعانىنا كىم كەپىل. ويلاسا مولبەرت پەن گۋاش ارقالاعان قيىن ساپار باسى ءدال سول جاھان دالا ۇستىندە اۋانى ءۇنسىز كەزگەن ءنوپىر قار قيىرشىقتارىنىڭ قالىڭ ورتاسىنا بوزاڭدانا بىرتىندەپ كىرىپ، مىنا بەتكەيدى شيمايلاعان جالعىز اياق سوقپاق سورابىنداي جوعالىپ جاتىر ەكەن...
ودان كەيىن شە... قالا، اۋديتوريا، شەبەرحانا، ناتۋراشى قىزدار... سارى مايداي ساقتاپ، دالادان قالاعا الىپ كەلگەن قاسيەتتى سەزىم، سول ۋ-شۋلى ءومىر ورتاسىندا تۇنشىعا جازداپتى. ءبارى — قايدا سىلتەسەڭ سىپىلداپ سودان شىعاتىن تاكسي دە، قالىڭ تابان باتىڭكەلى، ىلعي دا اسىعىس، ىلعي دا ىسكەر كوشەنىڭ كوپ جۇرگىنشىسى دە، ەڭ اياعى ءىزىن سول مينۋتتا قىلاۋ قارعا كومدىرىپ لىپىلداپ بارا جاتقان بەس قادام جەردەگى قىز دا سول ءشيلى ولكەگە سۋرەتشىنى جەتەكتەپ اپارار جولدى تاپتاپ، وشىرە جازداپتى...
جانە دە ءوزىن بۇگىنگى بايگەگە اكەپ قوسقان سوقىر سوقپاڭ سول دالاداعى قالىڭ جاۋعان قار ولكەسىنەن باستالسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن سول قاپالاق كاردىڭ قۇرىعاندا جالعىز ءتۇيىرىن — تاپ الدىنداعى قىزعا ۇقساس ءبىر ءتۇيىرىن قاعاز بەتىنە كوشىرۋگە ۋاقىت بولمەپتى-اۋ...
«قاردى سالىپ جارىلقاما، اق كار سەنسىز دە، سەنىڭ سۋرەتىنسىز دە ميلليون جىل جاۋىپ كەلگەن، جاۋىپ تا تۇر، ميلليون جىل ءالى جاۋادى دا، تەك اسپان مەن جەر اراسىنداعى باردى-جوقتى قۇبىلىستاردىڭ ەڭ كىرشىكسىز تازاسى، كۇناسىز پەرىشتەسى — قاردى تاپتاپ لاستاماشى، جارقىنىم». بۇل سوزدەردى ءوزى، الدە بوتەن بىرەۋ قۇلاعىنا سىبىرلاعانىن ايىرا الماي، سۋرەتشى سول مەزەتتە دال بوپ تۇرىپ قالدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قىلاۋمەن كىرىگىپ ارالاسقان قىزعا جاڭا كورگەندەي شۇقشيىپ قاراعان.
...تىك شانشىلىپ ءور باستالدى. باتىڭكە تۇمسىعى تىق ەتىپ تيگەن تاس تەك تۇرماي تارس-تۇرس تومەن قۇلاپ، قۇلديلاپ بەرەتىن كادىمگى تۇيەتايلى قيا. بەتكەيدى قازىپ سالىنعان ۇيلەر مەن ساي تابانىنداعى جولداردىڭ اراسىن قوسۋ ءۇشىن قيادان كەرتىلگەن باسپالداقپەن كوتەرىلگەن قىزدىڭ ەتىكتەرى جىگىتتىڭ كوز الدىندا الماكەزەك لىپىلداپ، تەز-تەز جوعارى كوتەرىلىپ بارادى. قىراتتىڭ تىكتىگى سونشالىق، اۋەدەن ۇلپا قۇلاعان سايىڭ كولبەۋ جاتقان قار قوزعالاقتاپ، سايعا قاراي سىرعىپ اققان قالىپ تانىتادى. الدە بۇلىڭعىر ءتۇننىڭ كوز الداۋى ما، كىم ءبىلسىن.
قىز ەتەگىنەن ۇستاعانداي سوڭىنان ىلدەبايلاپ ارەڭ ىلەسىپ كەلە جاتقاندا باتىڭكەسىنىڭ تۇمسىعى تەپكىشەككە تىرەلىپ قالۋى مۇڭ ەكەن — كۇرتەسىنىڭ ءوڭىرى اشىلا، كوپتەن كورىسپەي، زارىعۋى مەيلىنشە جەتكەن جانداي قۇشاعىن ايقارا اشىپ، سوقپاڭ جيەگىندەگى قالىڭ قارعا كۇمپ قۇلادى. تۇرا قويعان جوق، تۇرعىسى دا كەلمەدى، دەنەسىن قارعا جارتىلاي كومىپ ۇزاق جاتتى. استىنداعى قاردى دەنەسىنىڭ جىلۋى ەرىتىپ، كيىمىنەن سۋ شىم-شىم وتە باستاعانىن، اياق-قولى ءتورت جاڭقا تاربيىپ، بايگە العان سۋرەتشىنىڭ ابىرويىنا ابىروي قوسا قويمايتىن قىزىڭ جاعدايدا جاتقانىن سەزسە دە تىرپ ەتپەدى. «قانداي جۇمساق ەدى، — دەپ ويلادى قاردى اۋىز تولتىرا قاۋىپ. — الىستان اڭساپ كەپ، اسىعىپ قوسىلعان عاشىقتارعا ارناپ سالىنعان توسەكتەي جايلى ەكەن.... ال عاشىقتارىڭ كىم؟»
رابايسىز وڭىس ويىنان ءوزى ۇيالىپ قالدى.
قىز يىعىنان تارتىپ تۇرعىزىپ الدى. قار جۇققان ءۇستى-باسىن قاققىشتاپ، بايەك بوپ ءجۇر.
— وقاسى جوق. ءقازىر تىڭايىپ كەتەسىڭ. ءۇي، انە، كورىنىپ تۇر. ءالى-اق ىستىڭ شاي ىشەمىز،— دەيدى.
ءۇستى-باسى ۇلپا قىز جىگىتتىڭ قىراۋلى كىرپىكتەرى كۇرگەيلەگەن كوزىنە كەنەتتەن ءبىر ۋىس قارعا ۇقساپ كەرىندى. ءيا، ءيا، قاپتاپ جاۋعان جەڭىل ۇلپالاردىڭ ءبىرى عانا... باعيلا شىنىمەن ءبىر ۋىس قارعا اينالسا، تاپ ازىردەگىدەي كۇرتەنىڭ ءوڭىرىن ايقارا اشىپ، ىستىڭ قۇشاققا كومبەي نە تۇرىس؟ جۇرەگى جىلى مەيىرگە شۇپىلدەي تولىپ، ەكى قولىن ىلگەرى سوزا قالباقتاپ قىزعا ۇمتىلا بەرىپ ەدى، قۇداي ۇرعاندا تايىپ كەتىپ قۇشاقتاماق تۇگىل، قىزعا سۇيەنىپ اۋپىرىممەن ارەڭ قۇلاماي قالدى.
قىز ەرنىن جىگىتتىڭ قۇلاعىنا تيەر-تيمەس تاقاتىپ، جىلى دەمىن ۇرلەي:
— ءۇي جاڭىن قالدى،— دەدى.
باعيلا الدا، سۋرەتشى سوڭدا — ەكى نۇكتەلى شولاڭ تىزبەك بەتكەيگە باۋىرىمەن جابىسىپ، تۇمان مەن قىلاۋدان تۇرعان اق قابىرعانى ماڭدايلارىمەن ءسۇزىپ بارا جاتتى.
بيىك اعاشتاردىڭ قار ادىپتەگەن بۇتاقتارى ەمىن-ەركىن جايىلا، مىنبەلەي تاق توبەسىنە ءتونىپ تۇرعان ەكى قابات ءۇي تاقالىپ بارماسا بايقالماستاي ەكەن.
قىز — ءبىر ۋىس قار جوعارى دىبىسسىز كوتەرىلدى، دىبىسسىز كوتەرىلگەنى — ەتىك تاقاسىنىڭ تىقىلىن باسپالداقتاعى كورپە قالىڭدىعىنداي بورپىلداق قار ءوشىرىپ تاستاعان ەدى. بۇل بولسا سەبەلەگەن قالىڭ قىلاۋمەن ارالاسىپ، قالىقتاعان قىزعا اۋىز اشىپ قاراپ تومەندە تۇر. كىلت سىلدىرلادى. كىلت قىز قولىندا ەمەس، كىلكىپ جۇزگەن اڭ مۇناردىڭ ىشىندە قالقي ءىلىنىپ، وزىنەن ءوزى سىلدىرلاعان سىقىلدى ءوڭ مەن ءتۇس اراسىنداعى تىلسىم دا قىزىق حال.
كۇتىمدى زاتتىڭ رەتىمەن ەسىكتىڭ سىقىرسىز اشىلۋى مۇڭ، ەسىك پەن جاقتاۋ قيىلىسىنان سىزىقشالانىپ سىرتقا لاپ بەرگەن جارىق قار ۇستىنە ۇزىننان-ۇزاق سىلق قۇلادى، ال سەمسەر بويىنداي سول جارىقتىڭ ءسۇيىر ۇشى سۋرەتشى ءتۋفليىنىڭ تۇمسىعىنا جەتە جىعىلىپتى. قاراڭعىلىقتى ءبىر-اق سىلتەۋمەن ءتىلىپ تۇسكەن جارىڭ وتىندە ۇلپا قىلاۋلار اۋدارىلىپ-توڭكەرىلە جىلتىلداپ، تابان استىنا قۇلاپ جاتىر، سەبەزگىلەپ جاتىر. جالعىز، بار-جوعى ءبىر ادىم العا باسسا، سول سانسىز قيىرشىقتاردى باسپالداق تاقتايىنا اياۋسىز جانشي جاپسىرىپ سالاتىنىن، سوسىن اعاش، ساي، قىراتتاردىڭ توبەسىندە تەربەلىپ تۇرعان ادەمى الەمنىڭ اكە-شەشەسى قىدىرىستاپ كەتكەن مىنا قىز سياقتى اسەم كىرپىشى سىنىپ تۇسەتىنىن، ءسويتىپ، كوپە-كورنەۋ سىنىپ كوشىپ، سىرى كەتىپ جۇرە بەرەتىنىن ىشتەي سەزىپ تۇر.
— ءجۇر، جۇرسەيشى ەندى!
تۇنشىققان داۋىستىڭ قاي تۇستان ەستىلگەنىن اۋەلگىدە اڭداي الماي ءبىراز جاپاقتاپ، سوڭىنان بارىپ قىز جاڭقا قاراپ ەدى، قالىڭ قىلاۋ مەن مۇناردىڭ تاس قۇشاقتاسىپ قويىنداسقان قابىرعاسى تۇك كورسەتپەي، بۋىپ تۇر. قانات ءبارىبىر قىزدىڭ مىنا قاردى، قاردىڭ ءبىر ۋىسىنداي عانا ءوزىن جىگىتتىڭ باتىل باسىپ، تازا دۇنيەنى تاستاپ باسپالداق ارقىلى قاپىرىق بولمەگە كىرۋىن تىلەپ تۇرعانىن جانى تۇرشىگە سەزدى.
ءبىراق جىگىت بار بولعانى ناعىز سۋرەتشى-تىن.
— ءبىر ۋىس قار... — دەپ ايقاي سالدى دا، ول كىلت بۇرىلىپ، بار پارمەنىمەن كەيىن جۇگىرە جونەلدى. اۋلا بۇرىشىنداعى ۇيشىكتەن اتىپ شىققان تايىنشاداي قارا توبەتتىڭ اپپاق قارداي ازۋ تىستەرى ءبىر شالعايىن الىپ قالعانىن اڭعارمادى دا، تەك اياڭ استىنداعى تازا قارعا تابانىن مەيلىنشە تيگىزبەۋگە تىرىسىپ، بىردەن قۇلديلاپ سالا بەرەتىن سايعا قاراي جۇگىرە باسىپ، بالەت ءبيشىسى قۇساپ قارعي بەردى. ءسۇرىنىپ كەتىپ ەدى، كەپكىسى ۇشىپ تاق الدىنا ءتۇستى. زىرقىراپ وي جاڭقا ۇشقان جالعىز قارا — كەپكانىڭ بۇعان جەتكىزەتىن ءتۇرى جوق، جىعىلىپ جاتقان بۇدان الىستاي بىرتىندەپ ەرىپ، تۇنشىعا، جۇتىلا بەردى.
تىم-تىرىس ۇيىعان تىنىشتىقتى توبەدە قالعان توبەتتىڭ ءىشىن تارتا ۇلىعانى مەن بىلەگىندەگى ساعاتتىڭ سىرتىلى بۇزىپ تۇر.
You Might Also Like
-
ءبىز ۇشەۋمىز — مەن، ايكورگەن، جاقسىلىق نەمەسە ساراڭ سەرى، تىراش، ساتك-وكح. سوڭعى ەسىمدەر لەكسيكانى ماڭگى ەستە قالدىرۋىمىز ءۇشىن قويىلعان سينونيم اتتار، ايدار اتتار. ۇشەۋمىز دە كوڭىلدىمىز. بىلاي...
