كەرمەك ءدام
I ءبولىم
ءسىز اۋدان ورتالىعىندا تۇرامىز. اۋدان ورتالىعى — تۇيەتايلى، قوڭىر توبەل جوتالاردىڭ ەتەگىنە جارماسا جاتقان ۋ-شۋى از مومىن قالا. قالانى سىزۋدان ساباق بەرەتىن ءمۇعالىمنىڭ، ستولىنا قاتار تاستالعان سانتيمەترلىك سىزعىشتارعا ۇقساس وقتاي ءتۇزۋ كوشەلەر قۇرايدى. سول سىزعىشتار بويىنداعى كەرتىك بەلگىلەر — كوك، سارى، قىزىل، جاسىل، بيىك، الاسا قاقپالى ۇيلەر. ۇيلەردىڭ ەڭ ەڭسەلى، اجارلىسىندا كوكەم، مامام، كەپتەر، ارىستان جانە مەن تۇرامىن. ادام، اعاش، ءۇي بارلىق قالادان تابىلسا دا، ارىستان كەز كەلگەن ءۇي، كوشە، كوشە تۇگىل قالا ماڭدايىنا جازىلا بەرمەيدى. ارىستان مەنىڭ اعا، ءىنىم ەمەس، ول ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ الدىندا كەسە كولدەنەڭ جاتاتىن سابالاق ءجۇندى ۇلكەن قارا توبەت. انەۋگۇنى باعانالارعا ىلىنگەن «قالادا ءيتتى ۇستاۋ ءتارتىبى» سياقتى حابارلاندىرۋدا كورسەتىلگەندەي ءوزىن شىنجىرلاپ ۇستاسا دا بولار ەدى، ءبىراق ءيتىمىزدى ونداي ازاپقا قيمايمىز. ءوزى تىم كىشىپەيىل. اتىنىڭ ايبارلى ەكەنى جونىندە ارىستان ويىنا قاھارلى پىكىر عۇمىرى قوناقتاپ كورگەن جوق. تىم قۇرىسا جالعىز رەت نە يتتەرگە، نە ادامدارعا قاراپ «اھ!»دەپ ۇرگەنىن ارىستان ارىستان اتالعالى بايقامادىق، قاشان دا قايقى قۇيرىعىن «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك»، «دۋبروۆسكيي» فيلمدەرىندەگى سىلقىم حانىمدار ۇستاعان جەلپۋىششە بۇلعاڭداتىپ ەركەلەي كەتەدى. وعان سالساڭىز مىسىقتاردان باسقا جان-جانۋار بىتكەن ءوزارا دوس، تۋىس جانە باۋىر.
سىپ-سىپ ۇشىپ، قيت ەتسە شار-شۇر توبەلەسۋگە ساقاداي ساي تۇراتىن سۋىق تورعايلارعا قاراعاندا كەپتەر — سالماقتى قۇس. شاشىلعان جەمدى كۇن ساۋلەسىن قاۋىرسىندارىندا قۇبىلتىپ ءجۇرىپ شوقىپ تاستايدى. قاھارلى قولباسشىلارشا شايقالا سەرۋەندەپ جۇرەدى دە، الگى ماڭعازدىقتان بىردەن جاڭىلىپ، اسپانعا شاپۇر-شۇپىر كوتەرىلە بەرىپ بۇرك شاشىلادى. ال قالىقتاسىن، قالىقتاسىن كەپ. اۋدارىلادى، توڭكەرىلەدى، تىك جوعارى اتىلادى، تەمەن زاۋلايدى. باستاعى قالپاق تۇسەدى، مويىن اۋىرادى دەمەسەڭ شالقايىپ كىرپىكپەن كوك اسپاندى تىرە دە زاۋقىڭ سوققانشا قاراي بەر، قاراي بەر — جالىقپايسىڭ ءتىپتى.
ءبىز تاتۋمىز. تاتۋلىعىمىز سونداي، ارىستان مەن دەگەندە قۇيرىعىن جۇلىپ بەرۋگە ءازىر. تاڭەرتەڭ سىرتقا شىعا كەلسەم قۋانىش پەن شاتتىقتىڭ جۇدىرىقتاي شوعىرىنا اينالا اتىلىپ كەۋدەمە اسىلادى. تەگى شالقادان تۇسە جازدايمىن. تاربيەسى ءوتىپ كەتكەن كورگەندى يتتەردەي اۋەلى جەر باۋىرلاي جىلجىپ كەپ اڭىسىن اڭدي ەركەلەۋ ونىڭ پەشەنەسىنە جازىلماعان قاسيەت. سوسىن اتىز جاعاسىن بويلاي بۇلكەكتەپ باقشا بۇرىشىنداعى قارا تورعاي ۇياسى ىسپەتتەس اعاش ۇيشىككە دەيىن شىعارىپ سالادى. اۋىزعا الۋعا ىڭعايسىز ۇياتتى ورىنعا بەت العانىمدى اڭعارىپ، قالىپ تا قويمايدى. قاشان ەسىگىن سىقىرلاتىپ شىققانشا كەزى جاۋدىراي توساتىنى بار. ارىستان سولاي — اڭعال، اڭقىلداق.
ىلعي شۇجىق كەسىندىسىن، توقاشتاردى قالتاما سالا شىعىپ الدىنا تاستايمىن. اساندى ارىستان سوعان بولا جاقسى كورەدى دەپ ەش ويلاماڭىز. كورشى بالالار دا قوينى-قونىشقا تىققاندارىن ارىستاننان اياعان ەمەس. سول ءۇشىن ولارعا توبەتتىڭ ەسى شىعا ەركەلەگەنىن كورسەم قىلشا موينىم تالشا قيىلسىن. ول وندايدا لاقتىرىلعان ناندى سابىرمەن يىسكەيدى، اسپاي-ساسپاي جەيدى، سوسىن العا سوزعان قولدارىنىڭ سايىنا شاۋگىم باسىن تاستاپ جىبەرىپ، جاساۋراعان كوزىن نەمقۇرايدى اشىپ-جۇمادى — «بەردىڭ جەدىم، بەرمەسەڭ تاعى ءوز ەركىڭ، جولداس. ماعان ءبارىبىر».
ارىستاننىڭ ونداي ادالدىعىنا مەنىڭ تاراپىمنان لايىقتى باعا بەرىلىپ تە ءجۇر. ماسەلەن، اپتا بۇرىن تەپكىشەككە شوقيىپ وتىرعىزىپ قويىپ سۋرەتىن سالدىم. ءتۇنى بويى الگىنى سان مارتە تۇزەتكەسىن ەرتەڭىندە كورسەتىپ ەم، ءوزىن جىعا تانىمادى بىلەم، بىلق ەتپەگەنى. ەڭ قۇرىعاندا اۋەگە تۇمسىعىن شوشايتىپ ەكى-ۇش قايتارا ۇرسە ەدى. شىرامىتا المادى ما دەگەن ويمەن سۋرەتتى تۇمسىعىنا تاقاپ ەم، جەر باۋىرلاپ جاسقانشاقتاي جاقىندادى دا قاعاز شەتىن گۇلدەن جامان كوزىن جۇما اسا ءبىر راحاتپەن يىسكەدى. كىم ءبىلسىن، جەلپىلدەگەن، قىتىر-قىتىر قاعازدى شەلپەككە ساناۋى دا ىقتيمال. سوسىن جەر تىرناپ جات تا ىرىلدادى.
ابدەن كۇيىپ كەتتىم. كوردىڭ بە، كىرپىك ايقاستىرماستان قالعىپ-شۇلعىپ سۋرەتىن سالسام، ول ونى جەپ قويعىسى كەپتى. ەرەگىسكەندە تورت-بەس كۇن قاتارىنان ەركەلەتپەدىم.
ارىستان عاجايىپ ۇعىمتال يت. بۇرىنعىداي باسقا قارعىپ، مارە-سارە ەركەلەمەيدى. سىپايى. سىرباز. جاقىندامايدى دا. ايتكەنمەن رەتىن تاۋىپ ايىبىن جۋىپ-شايعىسى بار.
ءبىرىنشى مىسال. كەپتەرگە ارناپ شاشقان جەمگە تورعايلار جاپىرلاي قونىپ، شوقاق-شوقاق شوپىلدەپ تەرە باستاسا، شاۋىپ بارىپ ۇركىتەدى دە، ماعان ءبىر ءتۇرلى ءمۇلايىم كوزبەن قاراي قالادى. وسىنى دا باعالامايسىڭ، سەندە ءوزى كورەتىن كوز، سەزەتىن جۇرەك بار ما دەيتىندەي. ە، قاراسا كوز وزىنىكى. ءتۇس سالىپ، قاباق تۇيە سىرت اينالام. مەيلى، ماعان دەسە مىڭ جەردەن قاراسىن. مەن سالعان سۋرەتكە دە ءدال سولاي ءمۇلايىمسي قاراپ، الباستى باسقاندا ءوزىن تانىمادى عوي.
ەكىنشى مىسال. كوك قاقپانى ماڭدايىمەن يتەرىپ اشىپ كورشىنىڭ قاسقا بۇزاۋى ەدىرەڭدەي كىرىپ كەلدى دە، تالتايىپ تۇرا قاپ، كىندىك استىنداعى جاڭا جاۋعان جاس قاردى دىمداپ، سارى تۇسكە بويادى. سونسوڭ، سۋ-سۋ تۇمسىعىن كوتەرە كوزىن جۇمىپ، ءالى قالىپتاسپاعان جىڭىشكە ۇنمەن موڭىرەدى. انىق اماندىق-ساۋلىق سۇراعان سىقپىتى. قاسقا شىركىننىڭ بىزگە باعىشتالعان بۇل سىپايىلىعى كوپكە ۇزامايدى، قاشا ىشىندەگى ءبۇيىرى جاڭا بۇزىلعان جوڭىشقانىڭ جۇپار ءيىسى وتتەگىگە ارالاسىپ تاناۋىنا جەتىسىمەن ىدىراپ جۇرە بەرەدى. وزىنە ارنالىپ شابىلعاننان جامان ەمپەڭدەي تۋرا، تۋرا بولعاندىقتان تەتە سىزىقپەن قاشا قايداسىڭ دەپ جول تارتادى. ونداي باسسىزدىققا مەن شىداسام دا يتتىك مىندەتىنە ادال (اۋلاداعى جات ءيىس اتاۋلىنى اداقتاپ شىعۋ) ارىستان قاسقا جەتەسىزدى الدىعا ساپ قۇلىپەرەن-قۋ تالقان قۋا جونەلەدى.
قاسقا بۇزاۋ ايران-اسىر، اڭ-تاڭ.. ارت جاعىن جوڭىشقاعا بەرگەن كۇيى وتكىر ازۋلارىن ساقىلداتىپ كەپ قالعان توبەتكە توقال ءمۇيىزىن توسا: «بە-ە!»— دەيدى. ونىسى: «ءاي ەسالاڭ، ەكى اراداعى قىل ەتپەس دوستىق قايدا، سونشا شاپتىعاتىنداي سەنى قاي جىن ۇردى؟»—دەگەنى. ءبىراق ارىستاننىڭ بۇل جولى ءدىنى قاتتى. ويتكەنى، تۋ سىرتىنان قادالعان كوز جەبەمدى قاراماسا دا سەزەدى. ءاي-شاي جوق الىپ تاستايتىننان جامان القىمعا ۇمتىلادى.
قاسقا تەنتەك ءقايتسىن، جاس جوڭىشقانىڭ اۋلا تولى جۇپار ءيىسىن بۇزىپ-جارا قاقپاعا بەتتەي توڭقاڭداپ قاشا جونەلدى. كىرگەن بەتتەگى ەركە توتايلىق عايىپ بولعان. يتتەن قورعانا ءجۇرىپ، سان قيلى ۇزىن-قىسقالى حوردا، كاتەت، گيپوتەنۋزا بويىمەن قاقپا سىرتىنا قاشىپ شىعادى دا، ارىستاننىڭ ادامگەرشىلىگىنىڭ ازدىعىنا، جالپى يتتىگىنە كەرەمەتتەي وكىنىشتىلىگىن ۇزاق-ۇزاق نازالانا مەڭىرەۋمەن تۇسىندىرەدى. مەڭىرەۋ استارىندا جارلى بايىماس پا، بۇزاۋ بۇقا بولماس پا دەگەن قوقاڭ لوقى ءزىل جاتىر.
ارىستان شە؟ ول، ءسوز جوق، كوزىم شالاتىن فوكۋستا مانەرمەن بۇلكىلدەي جەلىپ بارا جاتادى. توڭىرەگىنە نازار اۋدارمايدى. ماعان دا. وزىمەن ءوزى. قىسقاسى، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ...» ساقىلداپ كۇلە جازداپ، زوردىڭ كۇشى ازەر تۇرمىن. قۇداي بىلەدى، ءدال ءقازىر ۇرلانا مەن جاقتى بايقاپ بارا جاتپاسا تۇرعان جەردە توبەمە تاس ءتۇسسىن.
توقتا، كەزەكتى قۋلىق! تۇستان وتە بەرە ءجۇرىسىن جايلاتتى. قارايعان تۇك بولماسا دا پىسىلداپ جەردى قۇشىرلانا يىسكەدى. قار تۇمسىعىنا كىرىپ پىسقىرىپ تا سالدى. ونىسى: «ءجا، ارىستان، بەرى كەل! جارادىڭ، قاسقا تەنتەك تەنتىرەپ، قوڭىز تەرىپ كەتتى. قانە، ارعى قولدى بەرى اكەل، تاتۋلاسايىق»،- دەپ شاقىرسا، سونسوڭ بۇرىنعى يششاي دەسپەگەن شىرايلى شاقتارداي جەلكە جۇنىنەن مايپازداي سيپاسا دەگەن سوقىر ءۇمىت.
باسقا بىرەۋ سيپاپ تا سالار ەدى. ال اسان ونداي اقىماق ەمەس. ارىستان اسان سالعان سۋرەتتەگى ءوزىن تانىماي (ادەيى مە، كىم ءبىلسىن؟) قاعازدى تىستەپ جىرتقىسى كەلدى مە؟ جىرتقىسى كەلدى. ەندەشە اسان ەگەسسە ونىڭ ءوزىن تانىماي قويادى. سول، تانىمايدى دەگەسىن تانىمايدى. قاتار شەرۋ تارتا بەرگەنشە ءبىراۋىق ۇرسىسىپ تا بايقايىق، ارىستان جولداس!
كەيىن ويدا جوقتا جەر بوپ جەڭىلدىم. سايتان تۇرتسە جەڭىلۋ جولى وڭاي ەكەن. كوكەم كەشكە تاماقتانعاسىن ادەتتەگىدەي كۇندەلىگىمدى اۋدارىستىرىپ وتىردى دا، بەتتەردىڭ اراسىنا قاتتاپ سالىنعان ارىستاننىڭ سۋرەتىن تاۋىپ الدى. اينالدىرىپ الاي، دوڭگەلەتىپ بىلاي قارادى. جارىققا توستى. تۇككە تۇسىنبەدى، بىلەم؛ «اسانجان، مىناۋ قاي كورشىنىڭ مىسىعى؟» — دەدى. ءيا، ءار ارپىنە دەيىن ناقتاپ سويدەدى. تىم قۇرىسا مىسىقتىڭ سۋرەتى مە دەسە ءبىر ءسارى. مىسىق ەكەندىگىنە شاكسىز سەنىپ، تەك قاي كورشىنىكى — وڭ، الدە سول جاقتاعى ءۇيدىڭ مىسىعى ما، سونى بىلگىسى كەپ قويىلعان كۇمانسىز سۇراق.
اۋزىم اڭقيدى دا قالدى. ءيا، دەسەڭشى، قايدان قارا باسىپ ارىستان ءوزىن-وزى تانىمادى دەپ كۇدىكتەنىپ ەم. ۇقپاپپىن، ىرىلداعانى سۋرەتتەن ءوزىن ەمەس، مىسىقتى تانىپ ايبات شاقىرعانى بوپ شىقتى. قايتا مىسىقتاي شاقار جاۋىنىڭ سۋرەتىنە ار ەتىپ اتىلىپ قولىمدى قوسا قاۋىپ تاستاماعانىنا ءتاۋبا.
كۇنى ەرتەڭ دەرەۋ ارىستانمەن تاتۋلاسۋدى ۇيعاردىم.
قۇدايشىلىعىمدى ايتسام، ونداي ادال دوستان كوپە-كورنەۋ ايرىلىپ قالۋ شىمبايعا دا باتىپ ءجۇر. قوسىلىپ وينايتىن، ەڭ بولماعاندا كادىمگىدەي الىسىپ، ۇرسىساتىن، بەت تىرناسىپ، باقىرىساتىن نە اعا، نە قارىنداس جوق، قاراقان باس جالعىزبىن. جۇمىستان كەلە ديۆانعا قۋلاي كەتىپ گازەت-جۋرنال پاراقتاۋدان باسقا كوكەمنىڭ بىتىرەرى جوق. مامام كەرەمەت اقىلدى. اقىلدىلار اداممەن استە اڭگىمەلەسپەيدى، تەك ۇرسىپ-جەكۋدى، توكپەلەتىپ اقىل ايتۋدى بىلەدى. تابالدىرىقتان سۇرىنسەم دە، جەپ وتىرعان نانىمدى ابايسىزدا ءتۇسىرىپ السام دا، قولما-قول قالتا-قالتا اقىلى دايىن. سەنسەڭ، كەيدە بەس بولمەلى كەڭ ۇيدە اندىزداعان اقىلدان قاشىپ تىعىلار ورىن تاپپاي ساسامىن. سول پىسىقاي اقىلدار جىلتىر ستول، ورىندىق، شيفونەرگە، تۇككە كەرەكسىز، ماعان سالسا ارىستانعا اس قۇيىپ بەرۋگە عانا جارايتىن سەرۆيز، ۆازالارعا سوقتىعىپ، سان بولشەككە شىتىناي سىنىپ، ون، جۇلگە كوبەيىپ جاتاتىن سەكىلدى. قارا قۇلاعىن بۇراساڭ كەمەڭگەرلىكتىڭ نە قيلىسىن ءتور ۇيدەگى جالپاق بەت تەلەديدار دا توگىپ تاستايدى. قايتا مامام قۇساپ باقىرىپ-شاقىرىپ، ءالسىنالى تاباق، كەسەلەردى جەرگە اتىپ ۇرماي-اق كويلەككە الا گالستۋكتى تاعىپ تاستاپ، جاعىمدى داۋىسپەن سىزىلتادى-اي، تەگى. ال مەن، ا. قايىرسىنوۆ، مي قاريتىن اقىل ورنىنا باس ساپ الىسار، توبەلەسىپ تاتۋلاسار، كەۋدەسىندە جانى، ءجون-جوسىمسىز سويلەيتىن ءسوزى، ويناقتاعان كوزى، ون ۇشتەگى جاسى بار دوس ىزدەيمىن! ەستيسىڭدەر مە، دوس قاجەت!
ول دوستى ءبىزدىڭ اۋلادان كۇندىز شىراق جاقساڭ دا ىزدەپ تابا المايسىڭ. تابىلماسا، جاتا قاپ جەر تىرنايىق پا، مەن دە، ارىستان دا جاپادان-جالعىز، جولداس-جوراسىز قالعاسىن دوس بولدىق، تا قالدىق.
دوس دەمەكشى، ارىستانمەن ارازداسقالى كورشى قۇرداستار الدىنداعى بەدەلىم كۇرت تومەن ءتۇسىپ كەتتى. بۇرىن تايىنشاداي ارىستان ءىزىمدى باسا بۇلكەكتەي ەرىپ جۇرەتىن. اندا-ساندا قايىڭ باسىندا قالعىعان كارى قارعالاردى ۇركىتە قويۋ داۋىسپەن ماڭقىلداپ ءۇرۋشى ەدى. اسانعا باعىشتالعان بۇزىق ويى باردىن، ءناسىلى ءتۇسىپ، ءجۇنجىپ كەتۋىنە سول ايبىن ابدەن جەتەتىن.
ارىستان سوڭعا تۇسپەگەلى كورىنگەن كوز اقيتاتىن بولدى، تۇگە. جايباراقات قىدىرىپ كەلە جاتسام قىزىل، سارى قاقپا استىنان قاندەن يتتەر اتىپ شىعىپ، رۇقسات-سۇراۋسىز بالاقتان الادى. قايداعى سۇلۋ قارا مىسىقتار جولدى ادەيى كەسىپ وتەدى، تەك كەسسە ءبىر ءسارى، توقتاي قاپ، جاسىل كوزدەرىنىڭ ۋىن بەتىمە بۇركە مۇرت تىكىرەيتىپ: «مياوۋ!» دەيتىنى جانعا باتادى.
سۋرەت جايىنداعى كوكەم پىكىرىنەن سوڭ امالسىز ارىستانمەن تاتۋلاستىم. تاتۋلاسۋدىڭ الىپپەسى رەتىندە قاشاعا ۇيىلگەن جوڭىشقا ەتەگىندە قۇمار قانعانشا الىستىق. قۇمار قانعاسىن قارعى باۋىنان مىقتاپ ۇستاپ اۋلادان شىقتىم دا قوس ساۋساقتى ۇرتقا تىعىپ جىبەرىپ جەر دۇنيەنى كوشىرە ىسقىردىم. قاقپالاردان قىرىپ تاستايتىننان قاتتى شابالاڭداي اتىپ شىققان قاندەندەر تالتاڭداعان ءاپايتوس ارىستاندى كورىسىمەن ۇندەرىن قايتا جۇتىپ، ىزىنشە كەرى زىتتى. قارا مىسىقتار جول كەسپەك تۇگىل باعانا باسىنا ورمەلەپ، شاققا باس ساۋعالادى.
كەپتەرمەن دە جورا-جولداسپىز. شەتىنەن كوكەم سياقتى جۋاستىڭ جۋاسى. ادامنان استە قورىقپايدى. شاشقان جەمدى شوقىپ تاستايدى دا ۇشىپ يىققا قونادى. سودان سوڭ مويىل تۇيمە كوزدەرىمەن تۋرا جانارىڭا ۇڭىلەدى دە كوز ارقىلى جۇرەكتەردىڭ جىلى ساۋلەسىن كوكىرەگىڭە تۇسىرەدى، جان دۇنيەنى ەرىككە قويماي قورعاسىنشا ەرىتەدى.
كەپتەر مەنەن گورى ارىستاندى ءىش تارتاتىن ءتارىزدى. جەم شاشقاندا بولماسا يىعىما ءجيى قونا بەرمەيدى. توبەت كوسىلىپ شۋاق وتىنە جاتا كەتسە-اق سونىڭ ماڭىنا ۇيىرىلگىش، توپىرلاعىش. سىپايى. ادەپتى. اۋەلى يتتەن تورت-بەس ادىم جەردەن اينالىپ ءبىراز جۇرەدى. كوڭىل كۇيىنىڭ جاقسى، جاماندىعىنا بارلاي باسپالاعاندارى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان كەيىن اۋەلى بىرەۋى، ىلە ەكىنشىسى ارقاسىنا قونادى. اقىرى ءبارى جاپىرلاپ، توبەت ءجۇنىنىڭ اراسىنا تۇرىپ قالعان نان قيقىمدارىن تەرۋگە كىرىسەدى.
ءبىر كۇنى كەپتەردىڭ قورازى ارىستان تۇمسىعىنداعى قيقىمدى شوقىپ قالعانى. يت ءقايتسىن، سەلك ەتتى دە، اتىپ تۇرىپ تۇمسىعىن تۋ اسپانعا سوزا سۇيىرلەندىرىپ ال كەپ ۇلى. كوگەرشىندەر ءاۋ باستا ءدۇر كوتەرىلگەنمەن، كوپ ۇزاماي تورت-بەس قادام جەرگە ۇيلىعا قوندى. قىزۋلانا ۇزاق قۇرقىلداستى. بايقايمىن، اتا قورازدى ءبىراز جەرگە اپارىپ جازعىرىپ الدى. «قىزىقسىز وسى ءسىز. مىناۋ دەگەن يت دوستى وڭدىرماي شوقىپ الۋعا بولا ما؟ تۇمسىعىڭىز بىزدەي وتكىر ءارى ءمۇيىز، ال توبەتتىكى جۇمساق ەت. الدا-جالدا قيقىم شۇقىدىم دەپ وتكىر دە اسەم تۇمسىعىڭىزدى جازاتايىم كوزىنە تيگىزىپ الساڭىز قايتەدى»،— دەيدى، شاماسى.
قيقىم شوقىعىش قوراز اسەم تۇمسىعىنىڭ استىنان مىڭعىرلاپ اقتالا باستايدى: «بيكەش، بيبىلەر، مەن ناندى عانا شوقىماق ەدىم. تۇمسىقتىڭ ەتكە كىرەتىن ۇشكىرلىگىن يت ءبىلىپ پە. ءجا، شۋلاما، تۇگە!»
مەن كوز جازباي ءبارىن باقىلاپ تۇرامىن دا اتا قورازدىڭ سوڭعى پايىمىنا ىشتەي قوسىلامىن. قايسىمىز قۇلاق، جەلكە، مۇرنىمىزدى كورىپ قارق بوپ ءجۇرمىز؟ ەشقايسىمىز دا. ول تۇگىل، مەن دە وتكەن جەتىدە ساتىپ الىنعان ءۇر جاڭا تريۋموعا قاراپ قانا تاناۋىمنىڭ تامپىشتىگىن العاش رەت مويىندادىم. ايناعا كوز سالماسام تۇمسىعىم تەلەديداردان ءان ايتقىش. «ورەراداعى» گرۋزين اعايلاردىكىنە ۇقساس كەسەك تە ادەمى ەكەن دەپ عۇمىرى كەۋدەمە نان ءپىسىپ وتپەي مە. مەن مەنمىن، ال اتا قوراز سورلى تۇمسىعىنىڭ ۇشكىر دە مۇيىزدەي قاتتى ەكەنىن قاي تريۋموعا قاراپ بىلمەكشى؟ كوك زەڭگىر اسپان تريۋمونىڭ جالتىر بەتىن ەسكە تۇسىرگەنمەن، قالاي ايتساڭ ولاي ايت، اينانىڭ اتى — اينا.
* * *
كوكەم قالانىن قاق ورتاسىنداعى ءۇش قابات قىزىل كىرپىش ۇيدە سوتكەنىڭ سەگىز ساعاتىندا دۇنيەجۇزىنىڭ ەڭ قيىن ەسەپتەرىن شەكىلدەۋىكشە شاعىپ شىعاراتىن بۋحگالتەر! جۇمىر تاستارى جارقىراۋىق شاباقتى بويلاي ەرسىلى-قارسىلى زىرعيتىن ەسەپشوتتى قولتىعىنان ءبىر ايىرمايدى. بايقاۋىمىزشا، دۇنيەجۇزىنىڭ ەڭ قيىن ەسەپتەرىنىڭ سانى سول تاستار سانىنان اسپاسا كەرەك. ەسەپشوتتىڭ سوندايلىق تاماشا سىرىن كوكەم ماعان ەشقاشان اشىپ كورگەن ەمەس. قايتا كوز شالماس جاسىرىن جەرگە تىعىپ قويۋعا قۇمار.
كەيدە، تەنتەك بولسام، قاسىما شاقىرىپ الادى دا قىزىق ەرتەگىلەردى ۇستى-ۇستىنە توكپەلەيدى كەپ. بايقايمىن، مەنىڭ تاربيەمدى كوكەمنىڭ باستان سيپاۋ جانە تازشا بالا، جالاڭاش كورول جايلى بەيبىت اڭگىمەمەن شەكتەۋىنە مامام قاتتى نازالى. مامام ەتە ادەمى، ادەمىلىگى سونداي، كورشى، كۇلشيرا، مايرا، سايرا اپايلار ماماممەن كەزدەسىپ سويلەسە قالسا بۇرىنعىدان بەتەر سۇرىقسىزدانىپ سالا بەرەدى.
مامامنىڭ ويىنشا، تاربيە اتاۋلى ەكى تۇرگە بولىنبەكشى. العاشقىسىنا اڭگىمە ايتۋ، جاقسى كورۋ، باستان سيپاۋ قۇر الىپ تاس جاعىمدىلارى سانالادى؛ سوڭعىسىنا كەرىسىنشە زەكۋ، نۇقۋ، اقىل ايتۋ شامالاس جاعدايسىزدارى جاتادى. مامام ءبىرىنشىسىن كوكەم وزىنە بەيىمدەپ، جۇيكەنى جۇقارتا-جۇقارتا قىرقىنشى ءجىپتىڭ جىڭىشكەلىگىنە جەتكىزەتىن ەكىنشى جاعىن وزىنە يتەرە سالعانىنا ريزا ەمەس. ءوز سوزىمەن ايتساق: «كوكەڭ بارىپ تۇرعان ەگويست!»
اپ-ادەمى مامامنىڭ سۇتتەي ۇيىعان كوڭىلىن ىرىتە سالاتىن كوكەمنىڭ تاعى ءبىر ءقادىرسىز قاسيەتى بار. ماساتى كىلەم ىلىنگەن تورگى بولمەدە ەسەپشوتپەن قاتار ءبۇيىرلى كەلگەن قاز مويىن ۆيولونچەل ءىلۋلى تۇرادى. ونى تارتاتىن كىسى — كوكەم. قوس شەكتە قاتارلاسا قالعىپ وتىرعان دىبىستار اۋدەجار قىلتاياق ءتيىپ كەتسە پىر-پىر ۇشا جوعارى كوتەرىلەدى. ءبىراق جاڭاعى دىبىستار، بولمەدەگى اۋانىڭ اتومدارىن بۇزىپ-جارا مامامنىڭ قۇلاعىنا جەتىپ ۇلگىرگەنشە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كەرەمەتتىڭ كۇشىمەن مىسىق مياۋىنا، ءيتتىڭ ۇرگەنىنە اينالىپ كەتەدى. وندايدا مامام ەڭ تۇپكىردەگى بولمە ەسىگىن تارس كىلتتەپ جاتىپ الادى.
كوكەم بار عوي، بۇل كوكەم تەگىندە ىلعي ەسەپشوت قولتىقتاپ، جورتاقتاپ جۇرە بەرمەپتى. جاس كەزىنەن-اق قاعىنىپ، قوبىز، سكريپكا، ۆيولونچەلدە ويناپ ەنەر باستاعان ەكەن. ءبىر كۇيدى بوزداتسا سوراسى اعىپ جىلاپ، ەكىنشىسىن تارتسا جايراڭداپ سالا بەرىپ، كورشى كەمپىر-كەپشىك، شال-شاۋقانداردىڭ زارەسىن ابدەن ۇشىرعان كورىنەدى. ايتا بەرسە مەكتەپ بىتىرگەسىن كونسەرۆاتورياعا ءتۇسۋدى ارمانداپتى. اقىرى اينالدىرار كونسەرۆاتورياسىنا بىردەن جەتىپ بارماي، اۋەلى مۋزىكا جايلى قيسابى جوق مالىمەت بىلەتىن، بىلگىشتىگى سونشالىق، ۆيولونچەل، ساكسافون، ترومبونداردى بىر-بىرىنەن ايىرا الاتىن ان-كۇي مۇعالىمىنە ءوز ونەرىن سىناتپاق بولىپتى. ءبىلىمپاز ءبىراز شالقاقتاپ كەرگىگەسىن كەلىسەدى. كوكەمە ول شاقتا اسان سياقتى التىن ساقاداي بالاعا اكە بولۋ قايدا، ۇزىن بويلى، ۇزىن شاشتى، ۇزىن ساۋساقتى الاڭعاسار جاس جىگىت-مىس.
قىسقاسى، كوكەم بىلگىشكە گاسپار كاسادونى تارتىپ بەرىپتى. ول كەزدە مەن بۇل دۇنيەدە جوقپىن، جوق بولعاسىن كوكەم كاسادونى جاقسى، الدە جامان تارتتى ما، اعىمنان جارىلىپ دانەڭە ايتا المايمىن. الگى شىركىن ءبىلسىن، بىلمەسىن، نە نارسە بولىپ، قابىرعادان قويىپ قاپ باعا ايتقىش پىسىق ەكەن، كۇي تارتىلعاسىن قۇلاعىن شۇقىپ وتىرىپ ول كوكەمە بىلاي دەپتى: «جاس جىگىت، ءسىز كونسەرۆاتورياعا تۇسپەكسىز بە؟ جاقسى، وتە جاقسى. بىلە بىلسەڭىز، كونسەرۆاتورياعا بارۋ ءۇشىن قايتكەندە دە جەلپىلدەتىپ ۇزىن شاش قويۋدىڭ قاجەتى شامالى. تىم ۇزىن شاشتى ءجيى جۋۋعا تۋرا كەلەدى. ال ءسىز شاشقا قايىزعاق تۇسسە ءتۇبى قانداي اۋرۋعا سوعاتىنىن بىلەسىز بە؟..» ان-كۇي ءمۇعالىمى ءسوزىن اياقتاي بەرە كوپتەن سۋ تيمەگەن شاشىن ءبىر ۇيپالاپ تاستاپ، الدىنا قاراسا... ۆيولونچەلدى بالا ۇيدەن جىلىستاپ شىعىپ كەتىپتى.
كۇزدە كوكەم كونسەرۆاتوريا ورنىنا حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا تۇسەدى.
سودان باستاپ كوكەم قولتىعىنداعى ۆيولونچەلدى ەسەپشوت اۋىستىرادى.
مامام ءۇشىن سول جۇمىر تاستاردىڭ سارتىلداعان ءۇنى كاسادو اۋەنىنەن الدەنەشە ەسە سۇلۋىراق. ەندى شە! ساۋساق سىپىلداتا ەسەپشوت قاعۋ، ەڭبەك ەتۋ — قوعامعا پايدا تيگىزۋ دەگەن ءسوز. ادامدى ەڭبەك ادەمىلەي، ارلەي تۇسەتىنى، بەس جاسار بالاعا دا بەلگىلى. بىلايشا ايتقاندا، جۇمىر تاستاردى تاسقاياقتاي قاعىستىرا جونەلەتىن كوكەم ۆيولونچەلدىڭ پاراللەل پەرنەلەرىن تەرمەلەپ، مىڭ ءتۇرلى عالامات سازداردى اۋەلەتكەن كوكەمنەن گورى الدەقايدا اقىلدى دا ادەمى. ويتكەنى، ءۇش قابات ءۇيدىڭ قارسىسىنا ورناتىلعان تاقتاعا: «ادام ءارقاشان دا ەڭبەگىمەن سۇلۋ»،— دەپ جازىلعان. ودان باسقا سەبەپتىڭ، مامام ءۇشىن قۇنى بەس تيىن. نۇسقاۋ قىسقا، ناقتى، ءدال ايتىلدى ما، ءبىتتى، قايداعى ءبىر ۆيولونچەل، تاكاتتو، ءتورت قادا دەپ باس اۋىرتپاي ەڭبەك ەتۋ كەرەك. ياعني قۇمىرسقا، ءالىڭدى ءبىل، اساننىڭ كوكەسى، شوتىڭدى ءبىل!
مامام سولاي ويلاعانمەن ەسەپشوت پەن ۆيولونچەلدىڭ قارىم-قاتىناسى، ارا سالماعى جايلى مەن تۇيگەن پىكىر مۇلدەم باسقاشا...
ول كۇنى شاپقىلاعاننان شاپقىلاپ ون ءبىر جاستى تولتىرىپ تاستاپتى.'ون ءبىر جاسىم جونىندە پالەندەي ساۋلەلى، سالاۋاتتى وي باسىما كىرىپ-شىقپاسا دا ول كوپتەن بەرى باسقالاردىڭ كوكەيىن تەسىپ جۇرەدى ەكەن. قىسقاسى، العاشقى قار جاپالاقتاپ، اسپان-جەر اراسىنا اقبوز شىت ىلىنگەن كۇننىڭ كەشىندە بەس بولمەنىڭ قابىرعالارىن قوناقتار شىرەي كەرىپ تۇردى. وزدەرى ىلعي ءبىر سەبەپتى، سەبەپسىز قارقىلداپ كۇلگىش ىعاي مەن سىعاي.
دەنساۋلىعىمنىڭ زور بولىپ، ءجۇز جاساۋىم ءۇشىن، سول زور دەنساۋلىق پەن ءجۇز جاستى ۇنەمدى پايدالانا وتىرىپ، قايىرسىنوۆتار ۇرپاعىن ودان ءارى كوبەيتە بەرۋىم ءۇشىن توستار كوتەرىلدى. يەگىم ستول ەرنەۋىنەن ارەڭ اسىپ وتىرعان ماعان وزىمنەن كوپ ەسە ۇلكەن، كەرەك دەسە كەڭ-كەڭ بەس بولمەنىڭ ىشىنە سىيا بەرمەيتىن: «تاۋداي بول! بۋحگالتەر بوپ ءوس! باتىرعا اينال!» — اتتى تەبە قۇيقانى شىمىرلاتار ايبىندى سوزدەر ايتىلدى.
توپ شەكەسى شىنداپ قىزدى. قىزىل شىرايلى، جىلتىر قارا شاشتى تولىق ادامدار ورتاسىندا بىرتىندەپ: «توي يەسى» دەگەن ءقادىرلى اتىمدى قولىمنان سۋسىتا ىستىق شايعا تۇسكەن مايداي ەرىپ، بارعان سايىن كورەر كوزگە كىشىرەيىپ بارا جاتتىم. قاتتى جالعىزسىرادىم. قاسىمدا كوكەم مەن مامام وتىرسا دا جەتىمسىرەپ جۇدەدىم. كورشى سامات، ايگۇل، ەرىك... ءبىر دە ءبىر ءوزىم تۇرعىلاس بالا جوق، تەك تىم كوپ سويلەيتىن قوماعاي دا جات كىسىلەر.
كوڭىلسىزدىك كوكىرەگىمە سۋىق دەمىن جايلاپ ۇرە باستادى. ستول استىنا سۇڭگىپ كەتىپ بايا-شايا باقىرعانىم بار. وسى بولمەدە ايتىلىپ جاتقان جاعىمدى، ءتاتتى سوزدەر ماناعىداي ماعان ارنالسا دا، ءبارىبىر، ءبارىبىر توبەمنەن اسا زۋىلداپ، نىساناسىز قاڭعىپ جاتتى. ارى-بەرىدەن كەيىن دەنساۋلىقتارىنىڭ ەگىزدەي، بالالارىنىڭ كەپ، لاۋازىمدارىنىڭ بيىك بولۋىنا... بىردەڭە-بىردەڭەلەر قۇرمەتىنە جاپا تارماعاي توست كوتەرىستى. سولاردىڭ كەسەك كىرپىش سىقىلداس داراقى دا دورەكى كۇلكىلەرى؛ «تاۋداي بول! بۋحگالتەر بوپ ءوس! باتىرعا اينال!» — دەگەن تىلەكتەردى تاعام مەن بوتەلكە سامساپ تۇرعان ستول ۇستىندە تىپىرىن شىعارماي بۋىندىرىپ جاتقانىن جان ۇشىرا سەزدىم. كەنەت، كوپ قارقىلداقتىڭ ەڭ جۋان داۋىستىسى ءارى قارىندىسى:
— ال، حالايىق، مىنا ماكەن، — بىرتىق سۇق ساۋساعىمەن كوكەمدى نۇسقادى، قالاي ەدى، قوبىز با، سونى ءبىر بوزداتىپ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرماي ما! اناۋ قوبىز قابىرعاعا بەكەر ىلىنبەگەن شىعار. ساحناعا ىلىنگەن مىلتىق اتىلاتىن بولار. بۇل، ءسىرا، پرولەتارياتتىڭ ۇلى جازۋشىسى الەكسەي ماكسيموۆيچ گوركييدىڭ ءسوزى بولار،— دەپ ءسوزىن اياقتاپ ساۋساعىن توبەگە شوشايتا قويدى.
جۇرت شۋلاپ كەتتى.
— دۇرىس ايتاسىز، تاكە!
— ءبىز ونەردى قادىرلەيمىز!
— مەن «ءشيلى وزەن قامىس-اي، ءبىزدى ويلاي ءجۇر تانىس-ايدىڭ» تارتىلۋىن تىلەيمىن.
كوكەم تۇرىپ بەشپەتىنىڭ ەتەگىن قولى دىرىلدەي تومەن تارتتى، قۇمىعا قاتتى-قاتتى جوتكىرىندى. سوسىن مەن جەككورەتىن جالىنىشتى جۇزبەن ماماما قارادى. مامام داستارقان شەتىن سەرپىپ تاستاپ، قابىرعادان ۆيولونچەلدى سالدىر-گۇلدىر جۇلىپ الدى دا، كوكەمنىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— تاكەڭ ايتقاسىن بالسىنبەي وينا ەندى!
ول ويناي جونەلدى. شەكتەر ۇستىندە قالتىراعان بەس ساۋساق — باس بارماق، بالاڭ ۇيرەك، ورتان تەرەك، شىلدىر شۇمەك، كىشكەنە بوبەك شەت-شەكسىز دىبىستار دۇنيەسىنەن ماعان جۇمباق كەلىسىمدى قارىم-قاتىناستار ىزدەپ تاۋىپ جاتتى دا، اۋىز-مۇرىنداردان كوتەرىلگەن كومىرقىشقىل جانە شارام ءيىسىن ۇداي تولقىعان مۇڭدى ءۇن ىعىستىرا باستادى.
«دۇرىس ايتاسىز، تاكە!» — سەكسيمە شاش، قۋشىق جاۋىرىن ايەلىنىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ سىبىرلاپ ەدى — ول شىڭعىرعان، ياكي كۇلگەنى بەيماعۇلىم ەرەپايسىز دىبىس شىعاردى دا، كۇيەۋىنىڭ اەرودرومداي جازىق جاۋىرىنىنا سالىپ قالدى.
— «ءبىز ونەردى سۇيەمىز!» — قىزىپ قالعان بىرەۋدى بولمەدەن شىعارا الماي الەك.
«ءشيلى وزەن قامىس-اي، ءبىزدى ويلاي ءجۇر، تانىس-اي»، — بوبىراڭقى شاش، قازان باس قالعىپ وتىر. قاسىنداعى تويعا سەرىكسىز كەلگەن كەلىنشەكتىڭ اقشىلت يىعىنا تۇمسىعى ءتيىپ كەتكەن سايىن اناۋ ءسۇيىر مۇرنىن — سويتسە سۇيكىمدى كورىنەتىنىن ءوزى دە بىلەتىن بولسا كەرەك — جۇرت كوزىنە شالىنار دارەجەدە كىرجيتە قويادى.
تاكەڭ اۋزىن قالقالاپ ەسىنەدى دە، كورشى بولمەگە شىعىپ كەتىپ، ماگنيتوفوندى قوستى، ءسويتتى دە تىم تولىق دەنەسى جايلى جۇرت اراسىنا تاراپ كەتكەن اڭىزداردى تۇپ-تۇگەل جوققا شىعارىپ، مامامدى دوڭگەلەنتە جونەلدى. مامام جۇزىنە الاۋ جۇگىرىپتى، ءوزى كۇلە بەرەدى. جۇرت ماگنيتوفونى بار بولمەگە ىعىستى. كوكەم ءتىرى جان جوق اراق-شاراپتى بولمەنى تالاق تاستاي ۆيولونچەلىن قولتىقتاپ، ساندالاقتاي سىرتقا شىقتى. مەن ىلەسە كەتتىم.
تاس قاراڭعى ءتۇن... قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. جاپالاقتاي قار جاۋىپ ءتۇر. اۋا تاڭقالارلىق جىلى، جايلى. قىس زاڭى بويىنشا اۋىز اشىلعان سايىن ساقينالانىپ اۋەگە كوتەرىلەر بۋ دا جوق. قار قيقىمدارى باعانا باسىنداعى شام وتىندە تەڭسەلە ءبىرقالىپتى تومەندەپ، كوشە، ارىق، شارباق، اعاش بۇتاقتارىنا قونعان اق مامىقتى تىنىمسىز قالىڭداتىپ جاتىر. قار تەمەن ساۋلاسا شام كەرىسىنشە ەپپەن توقتاۋسىز جوعارى كوتەرىلىپ بارادى. دۇنيە اتاۋلى اپپاق. ءتىپتى قۇلاعى ەدىرەيىپ تىم-تىرىس تىنىشتىققا قۇلاق توسىپ، اۋلا ورتاسىندا شوقيىپ وتىرعان (ول كەزدە كۇشىك) ارىستاننىڭ ارقاسىنا دا قوس ۋىس قار قوناقتاپتى.
قارا كيىمدى، قارا شاشتى نەكەم عانا بۇكىل تۇلعاسىمەن اق دۇنيەگە انىقتاپ باسىلعان مورگە اينالىپتى.
قارا ءمور — كوكەم كۇشىك ۇيشىگىنىڭ ۇستىنە جايعاسىپ الىپ مەن بىلمەيتىن كۇيدى ويناپ وتىر. ءاماندا ءار تالىنا دەيىن ارتقا جىلميتا تارالاتىن شاشى بۇل جولى سەلكەۋ-سەلكەۋ. جاۋىرىنى كۇرجيە ۆيولونچەلگە تونە ءتۇسىپتى، تۇتاسا كىرىككەن ۆيولونچەل ەكەۋى جالعىز دەنە. ەربەڭدەپ قوزعالعان قىل تاياقتى وڭ قولى سول دەنەنى — ۆيولونچەلدى، ءوزىن بەلدەن ارلى-بەرلى قايشىلاي كەسكىلەيدى، اۋەن ۆيولونچەلدەن ەمەس، كوكەمنىڭ بۇكىل دەنەسىنەن — قۇلاعى، كوزى، مۇرنى، قول-اياقتارى، تىرناقتارى استىنان بوزداي شىعىپ تۇر. كوكەم، جۋاس تا ءوز كوكەم ءقازىر وجەتتەر مەن ىسكەرلەر الەمى — تاكەڭ، مامام، «ءشيلى وزەن قامىس-اي» عالامىنان جۇلىنا قاشىپ، مىنا اقبوز مىلقاۋ دۇنيەنىڭ جولسىز، ساڭىلاۋسىز قۇشاعىندا اداسىپ جۇرگەن اۋەنگە اينالدى.
ءالسىن-الى ءبىرقالىپتى قايتالانا الدەقايدا، جوق، الدەقايدا ەمەس، مىنا بەرىك تاقتايمەن قورشالعان تىنىش اۋلانى بۇزىپ-جارا كەڭىستىك قۇرساعىن كەزىپ كەتۋگە شاقىرعان سيقىرلى ساز، وعان قوسا كوكەم دە بيىكتەپ بارادى.
— كو...— اۋزىمدى اشىپ ەدىم، قارعا قاقالدىم. جىپىرلاعان جاس كوز توستاعانىمدى جۋدى. مەن ءوزىمدى كوكەمنەن ايرىلىپ قالاتىنداي، مىنا ' اسقاق تا بۇرىن ەستىمەگەن الاپات ساز كوكەمدى قاردىڭ، قالباقتاعان اق تۇيىرلەرىنە اينالدىرىپ جىبەرەتىندەي سەزىندىم. اينالدىرعانى نەسى، كوكەم بۇل كەزدە اق كەڭىستىك نوتالارى — قالا، اۋلا ۇستىندە قالباقتاپ اينالىپ جۇرگەن قار تۇيىرلەرىنىڭ ناق ءوزى.
ويباي-اۋ، كوكەم تۇيىرگە اينالىپ كوزدەن بۇلبۇل ۇشسا قارايلاسار كىمىم بار؟ مامام بولسا تولىقتىعىنا قاراماستان تاماشا بيلەيتىن تاكەڭمەن شىر كوبەلەك اينالىپ ماز-مەيرام. وعان قار استىندا قالتىراعان مەنەن گورى تاكەڭ، بي قىمبات.
جۇگىرىپ بارىپ كوكەمنىڭ سۋ-سۋ جەڭىنەن تارتتىم. سازدى ماڭگىلىككە جوعالتارىمدى بىلە تۇرا تارتتىم — اۋەن جوعالسا دا كوكەم قاسىمدا قالادى عوي.
— كوكە، ۇيگە قايتايىقشى.
قىلتاياق زىڭ ەتتى، دىبىس ءبىر ءسات قالقىدى دا، ءۇزىلىن جۇرە بەردى. ول ماعان جالت قارادى. قورىققانىمنان شاتقاياقتاپ كەيىن شەگىندىم. تاس قاراڭعى تۇندە جالت قاراعان ادام ەسەپشوتقا سۋداي جۇيرىك كوكەمنەن باسقا جات پەندە-تىن. قارا بۇيرا شاشى، قاسى، مۇرنى، كيىمىنە دەيىن ءبىزدىڭ ۇيدەگى وتىز بەس جاستاعى ادام... جوق، ءبارىبىر كوكەم ەمەس. ول ەشقاشان دا ءبۇيتىپ اتىپ تاستارداي سۋىق زارمەن قارامايتىن. جاڭاعى سازدىڭ ءتۇن ءتۇسىن قابىلداعان قارا جاڭعىرىقتارى، تولقىنداي اۋەلەگەن الىپ قورعاندى كوكەم ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدان سۋىرا تارتىپ ۇزدىكسىز بيىكتەتىپ جاتتى. كەنەت، كوكەمدى ارباعان وسى اۋەندى ءبىر ساتكە جەك كورىپ تە كەتتىم.
— نە كەرەك؟ ساعان نە كەرەك دەيمىن؟
كۇننىڭ سۋىقتىعى، ۇيگە قايتۋ قاجەتتىگى ءجايلى الدەنەنى مۇرىن استىنان مىڭعىرلادىم.
كوكەم اي-شاي جوق بىلەگىمنەن قاپسىرا ۇستاپ، سىرادان بوساعان بوشكەگە قاراي سۇيرەدى. سوسىن تىعىن اشاتىن اعاش بالعامەن بوس بوشكەنى تومپ-تومپ ۇردى دا، كىلت توقتاپ، قولىما ۇستاتتى.
— وسىدان جاڭىلماي سوق تا وتىر!
ايانايىن با، سوقتىم دا وتىردىم. كوكەم ۆيولونچەلدە وينادى. تاعى دا الدەقايداعى بەلگىسىز دە الىس باعدارعا جەتەلەپ ۇزاعان ماقپال قوڭىر سيقىرلى، ساز، ساز،..
قار ءالى جاۋىپ تۇر.
بالعا استىنان و باستا قۇلاق ەتىن جەپ دورەكىلەۋ شىققان دىبىستار جاپالاق قار قيىرشىقتارىنا وراندى دا، ساز الەمىندە قالىقتاعان اق كەپتەرگە اينالدى، قىلتاياق پەن شەكتەر قيىلىسىنان تۋعان اسەم دىبىستارعا قوسىلدى، اۋلا توبەسى اتتى شاعىن اسپان استىندا قاناتتارى دىرىلدەپ اينالا باستادى. اياق استىنداعى قوزعالماس مىتىم قارا جەر تۇعىرىنان وڭاي اينىپ، ساز ىرعاعىمەن بيلەي جونەلدى. ءبىز — كوكەم، مەن جانە ارقاسىنا قوس ۋىس قار قوناقتاعان جاس كۇشىك ۇشەۋمىز ۆيولونچەل شەگى مەن بالعا استىنان شىققان دىبىستارمەن قىم-قيعاش ارالاستىق تا اسپانعا كوتەرىلە باستادىق.
كەنەت، بۇكىل الەمدى، سول الەمنىڭ قول سوزىمداعى وكىلى — ءبىز اسىراپ العالى اي تولماعان ارىستاندى باس ساپ قۇشاقتاعىم كەلدى. قوس قولىمدى ىلگەرى سوزدىم، قۇشاعىم جاپالاقتاعان قارعا تولدى. ءتورت قۇبىلادان تۇتاس قورشاعان دۇنيەمەن — اق قار، اق قارمەن ارالاسقان جەپ-جەڭىل ساز نوتالارىمەن بىتە قايناستىم دا، ونىڭ بالتامەن شاۋىپ ايىرا الماس بولشەگىنە اينالدىم.
جاس كۇشىك ارىستان قاردىڭ تاۋسىلماس قورى — اسپانعا، دالىرەك ايتقاندا ۇزدىكسىز سورعالاعان قيىرشىقتارعا تۇمسىعىن سوزا شوشايتىپ شابالاڭداپ ءۇردى دە، تۇرعان ورنىندا قۇلاعى سالپاڭداي اۋەن ىرعاعىنا سايكەس ءتورت اياقتاپ قارعي باستادى.
بۇدان بىلاي كۇشىك، كوكەم، مەن، ۆيولونچەل، اق قار بەسەۋمىز ايىرىلىسپاس دوسپىز، جىك جازباس جولداسپىز... بوشكە، اعاش بالعا، ساز جانە سىرا مەن قار سۋى ءسىڭىپ قارايعان بوشكە تاقتايلارى دا سولاي...
...ەرتەڭىندە كوكەم قىزىپ قالعانى حاقىندا مىڭگىرلەپ، كىمنەن ەكەنى بەيمالىم، كەشىرىم سۇرادى، ەسەپشوتى مەن پورتفەلىن قولتىعىنا قىسا ءۇش قاباتتى ۇيگە تارتتى. مامام تومەن قاراپ، الجاپقىشىنىڭ ەتەگىنە قۇرعاق قولىن سۇرتە بەرگەن...
سەنسەڭىز ستول شەتىندەگى مەن، ستول استىنداعى ارىستان مامامنىڭ قىسىلىپ ۇيالعانىنا كادىك كەلتىرمەسەك تە، كوكەمنىڭ شىن كوڭىلىمەن ۇيىپ، كەشىرىم سۇراعانىنا زارەدەي دە سەنگەمىز جوق.
وسى وقيعا بولماسا ءبىز تاتۋ تۇرامىز. كىم ءبىلسىن، كورشى اپايلار سولاي دەسەدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، كوكەم قوڭىزعا دا قيانات ويلامايتىن ءوز ىسىنە بەرىك، مومىن دا (كوشەدەگى ەڭ ۇلگىلى ەركەك)، مامام ءبىردى ەكىگە جەتكىزەتىن پىسىق ايەل (اتتەڭ شايپاۋلاۋ، ايتپەسە...). مەن بولسام كۇندە-كۇندە بەستىكتەردى مەكتەپتەن قاپشىقتاپ قايتۋشى جاقسى وقۋشىمىن (تىم جۋاس پا وسى بالا؟). الدا دا وسىنداي تاماشا سايكەستىكپەن ءتاتۋ-تاتتى تۇرا بەرەر مە ەدىك، قايتەر ەدىك، ەگەر...
* * *
مەن ون ەكى جاسقا تولعان كۇنى ساحناعا ىلىنگەن مىلتىقتىڭ قايتسە دە اتىلاتىندىعى جايىندا پىكىر بىلدىرگەن تاكەڭ تۇپ-تۋرا ەكى جىلدان سوڭ كوشتى دە كەتتى. ماڭدايعا جازىلسا كوشۋ قيىن بوپ پا. قورابى دالاداي ەكى اۆتوماشيناعا مۇكامال-مۇلىگىن اسىعىس تيەدى دە، جۇرتىنا قۇشاق-قۇشاق ءتۇتىن قالدىرا تاكەڭ ءۇرىم-بۇتاعىن «كوشە» اتتى كەڭ دە قىزىق الەمگە باستاي شىعىپ جۇرە بەردى. ول كۇنى مامامنىڭ كوزى قىزارىپ جۇرگەنىمەن ونىڭ ەسەسىنە كوكەم قاراداي كوڭىلدەنىپ قولدارىن قايتا-قايتا قۇشىرلانىپ ىسقىلاي بەرگەن.
سويتسە، تاكەڭ سالىپ ۇرىپ وبلىسقا جوعارىلاسا كەرەك. جوعارىلاعان دەگەن نە، مۇمكىن تاكەڭ تاۋ باسىنا تەرلەپ-تەپشىپ ورمەلەيتىن شىعار، مۇمكىن وبلىس ورتالىعىنداعى بيىك ۇيلەردىڭ ەڭ ۇستىڭگى قاباتىنا قونىستانۋى دا ىقتيمال، وندا مەنىڭ شارۋام شامالى. جاڭا كورشىلەر قانداي، وزدەرىنىڭ مەن تۇرعىلاس بالاسى بار ما؟ يت-كەپتەرى شە؟ اۋلاسىنا يت بايلانسا، بارىنەن بۇرىن مارە-سارە الىسىپ ارىستان بوي جازىپ قالار ەدى.
كوپ ۇزاماي جاڭا كورشىلەر تاكەڭنىڭ اڭىراعان اۋلاسىن اۋزى-مۇرنىنان شىعارا تىراقاي ۋ-دۋعا تولتىردى دا تاستادى. اسىعىس-ۇسىگىس جۇك ءتۇسىرىلدى. بىلەكتەرىن سىبانىپ تاستاپ كوكەم مەن مامام كومەكتەسىپ ءجۇر. مەن بولسام «زيس— 150ء-دى»، قىبىر-قىبىر ادامدار مەن تەڭ-تەڭ جۇكتەردى، بۇتكىل اۋلانى ەكى قادا اراسىنا سىيعىزىپ، شارباققا اسىلا ىشكە ءۇنسىز ۇڭىلەمىن. سونشالىقتى وڭمەڭدەپ ۇڭىلەتىندەي عاجاپ دانەڭە جوق سياقتى. بۇلاردىڭ دا كوكەسى بار. ۇيەلمەندەي قارا كىسى. تەڭدەردى بۇيىم قۇرلى كورمەي اسىقشا اتادى. جيەگىن كىر ادىپتەگەن اق شارشى استىنان قارا شاشى بۇرقىراعان قاتپا ايەل انىق مامالارى.
ۇندەرى ەستىلمەيدى. ۇندەرىنىڭ ماعان ەستىلمەيتىندىگى — ەكى ارادا شىعىرى سەلتيگەن قۇدىق، جەمىسى جينالعان ءيىر-يىر ءجۇزىم بۇتاقتارى، قۋ جاپىراقتارى قالتىراعان ءتۇپ تەرەك بار. ارعى اۋلادان جەر ' باۋىرلاي جىلجىپ جاقىنداعان كوك ءتۇتىن (جاپىراق ورتەۋ ماۋسىمى) وتىندە كورشىلەردىڭ اۋىز، قول-اياقتارى عانا بۇلىڭعىر قيمىلدايدى. اۋىر كۇرسىندىم. يت تە، كەپتەر دە كورىنبەدى. تەك «زيس-تەن» سەبەت-سەبەت ءتۇسىرىلىپ جاتقان قاڭقىلداۋىق ۇيرەك-قازدار... كەۋدەگە سەكىرىپ ارىستانداي ەركەلەي المايتىن، زەڭگىر اسپاندا كەپتەر سەكىلدى اۋدارىلىپ-تەڭكەرىلىپ ۇشا المايتىن، تەك تاباققا تۇسەر، ەتكە جارار داراقى داۋىستى سەمىز ۇيرەك-قازدار...
بۇرىلىپ كەتۋگە اينالدىم.
توكتا، توكتا... مىنا ءبىر شارتىق قارا بالا اسپاننان دىك ەتتى مە، جەردەن شىقتى ما؟ كەكىلى كۇلتىلدەي ماڭدايىنا قۇلاپ تۇر. بەتى بەس تيىندىق، باقىر ءتارىزدى دوپ-دوڭگەلەك. تورسىق شەكە. ادەمى-اق بالا، ءبىراق... قامىت اياق ەكەن. وعان قايعىرا قوياتىن ول جوق سەكىلدى. كىمگە تيىسەرىن بىلمەي توڭىرەگىنە تاسىر كوزبەن قارايدى. ەكى قولدى قالتاعا ساپ اۋلا ورتاسىندا شىرەنىپ تۇردى دا، اي-شاي جوق، مەنى شوشىتا كىسىنەپ-كىسىنەپ تاستادى.
بۇل مايماقتىڭ تۇلا بويى تولعان كەسەل مە ەكەن؟!
كولدەنەڭ جاتقان ەكى قۇلاش تاياقتى ات قىپ ءمىنىپ الدى دا، باسىنداعى ەسكى قۇلاقشىنمەن «تۇلپار» ساۋىرىنا ساپ-ساپ جىبەردى. جىڭىشكە داۋسىمەن قايتارا كىسىنەپ، تۇرعان ورنىندا قوس اياقتاپ سەكىردى-اي كەپ. ونىسى ەر-توقىمدى باۋىرعا الىپ موڭكىگەنى. سوسىن اۋلانى ايلانىپ قۇلدىراڭداي ءايدا شاپ. اياعى ايقاسقان مايماق بولسا دا تابانى جەر يىسكەمەس جۇيرىك ءتىپتى.
ءبۇيتىپ كيۋىم كەلىسپەي ىزا بوپ تۇرعاندا شاڭداتىپ شاپقىلاپ جۇرگەنى شات-شالەكەيىمدى شىعاردى. الدە دە دەرەۋ شاقىرىپ الىپ جۇدىرىعىمدى يىسكەتىپ جىبەرسەم بە؟
— ءاي، بالا!
قۇلاعى ەدىرەيىپ تۇرا قالدى.
— بەرى كەل!
سۇق ساۋساق ۇشىمەن ول جۇرەر سارا جولدى ىمداپ، وزىمە شاقىردىم. تاياقتى قالاي تۇلپارعا اينالدىرسا «اتىن» سولاي تەپ-تەز تاياققا اينالدىرىپ، اۋدەم جەرگە زىمعاتتى دا قولىن وڭ-سولعا رەپەتسىز لاقتىرعىشتاپ تۇرا جۇگىردى. شارباقتى اينالىپ ءوتىپ، قاسىما كەلىپ قالت توقتادى. ساۋساعىن سورا تۇيمە كوزدەرىمەن مەنى ىشىپ-جەپ، ءبىر قولىمەن شالبارىنىڭ اۋىن اقتارا اعىتىپ جاتىر.
— ءما، ناسىباي!
شوشىنعاننان كەيىن ىرشىپ ءتۇستىم. ءوي، مىناۋ نەتكەن بەتپاق بالا! «بەرى كەل!» ءتىپتى دە شالبارىڭدى شەش دەگەن ءسوز ەمەس قوي. قايداعى ءبىر ناسىبايى نەسى؟ جانە ونى قايتپەكپىن؟
مەنىڭ باسىم قاتتى ەكەن دەپ شارتىق ينە جاسۋىنداي دا ساسپادى، شالبارىن تىزەسىنە تۇسىرە ءالى ءشانيىپ تۇر. قايتەيىن، قاتتى ساستىم، تۇرا قاش...
...جوق قاشپادىم. دەس بەرگەندە «زيس» قاپتالىنان شارتىقتان ۇلكەندەۋ، مەنەن از قالىڭقى بالا جۇگىرىپ شىقتى. بۇل دا قارا تورى، ءبىراق بەتى تىم جالپاقتاۋ ما، قالاي؟ جانە تورسىق، شەكە شارتىقتاي قامىت اياق ەمەس.
الگى جۇگىرىپ كەپ باسىن كۇرت ەڭكەيتىپ شارتىقتىڭ كىندىك، ە-ە... ودان تومەنىرەك ۇياتتى تۇسىن قۇشىرلانا يىسكەدى دە، شولاق تاناۋىن تىرجيتا:
— ءاتپىشۋ!— دەپ سالدى.
مايماق ابدەن قاناعاتتانعان قالىپتا شالبارىن كوتەردى.
كەرى بۇرىلدىم دا ۇيگە زىتتىم.
كۇنى بويى ويىم ونعا ءبولىنىپ، شالبار شەشۋ قۇپياسىنىڭ كىلتىن تاپپادىم. كۇن تۇگىل ون كۇن ويلان، ءبىر اقيقاتتىڭ باسى ايدان اشىق — مايماق دەنى ساۋ ادامنىڭ باسىنا كوپ كەلە بەرمەيتىن قىلىقتار جاساۋعا وتە قابىلەتتى بالا. قىرسىققاندا ەرتەڭ بار لىپاسىن سىپىرىپ تاستاپ، قاقپا الدىندا قاسقايىپ تۇرسا شە؟ كوشەدەگى كولدەنەڭ جۇرگىنشىلەر الدىمەن يىق سەلكىلدەتىپ كۇلەر، كوزگە شۇقىپ كورسەتەر، سونسوڭ: «ە، مىناۋ بەس بولمەلى ۇيدە تۇراتىن اسان اتتى بالانىڭ ءىنىسى شىعار»،— دەپ قولدى ءبىر-اق سىلتەيدى. ال مۇعالىمدەر كورسە شە؟
قوي، ودان دا كوكەممەن اقىلداسايىن. كوكەم ۇلكەن ادام، ۇلكەندەر ناسىباي سىرىن ءبىلۋى ءتيىس. ونسىز دا بىزدەن كوپ بىلەتىندەرىن ۇرسىپ-زەكىپ تۇسىندىرە جۇرەدى عوي.
كوكەم اۋەلى بار ىنت-شىنتىمەن كەڭكىلدەپ كۇلدى، سويتسە شالبار شەشۋ قۇپياسى بىلاي ەكەن. جاڭا كورشىلەر اۋىلدان كوشىپ كەپ وتىر. ال اۋىلدا شوقشا ساقال شالدار مەن كيمەشەك كيگەن كەمپىرلەر كوشە سايىن ەرىپ جۇرەدى-مىس. وزدەرى تىستەرى قاۋساپ، سۇيەكتەرى ساۋدىراپ مالكىلدەپ جۇرگەنىنە قاراماستان كىل قىلجاقباستار. ەندى شە! قولدارى بوس، توبەگە تۇكىرىپ جاتىپ پالەنشە سوم پەنسيا الادى. كۇنى بويى شالقادان ءتۇسىپ شىرت تۇكىرە بەرۋ دە، شاماسى، جالىقتىراتىن بولسا كەرەك. الگىلەر زەرىككەسىن كوشەدەن مايماق قۇرالىپتاس بالالاردى ماياداي باقىرتىپ ۇستاپ الادى. ۇستاعاسىن شالبارىن سىر-سىر شەشىپ تىزەسىنە تۇسىرەدى دە، كىندىك تۇسىن جەبە مۇرتپەن قىتىقتاي: «ءاتپىش! ءوي، تاۋداي بول! ناسىبايىڭ كەرەمەت ەكەن! تىنىس كەڭىپ سالا بەردى»،— دەپ قاۋقىلداساتىن كورىنەدى. تىنىستارى شىنىمەن كەڭىپ قالا ما، جوق پا، تۇبىنە جەتىپ زەرتتەگەن تاعى ەشكىم جوق.
بالا ءبىر ۇيالادى، ەكى ۇيالادى. ول ۇيالادى دەپ شالدار شالبار شەشىپ تۇشكىرۋىن، ىلە قاۋقىلداسىپ باتا بەرۋىن قويمايدى. اقىرى سۋ تەگىن باتا الا بەرۋ بالاعا دا مايداي جاعىپ، بىرتە-بىرتە قارسىلاسپايدى دا. قارسىلاسپاق تۇگىل ەتتەرى ۇيرەنگەسىن شوقشا ساقال شال كەزىكسە شالبار شەشەتىن، ءاتپىشىن كەز كەلگەنگە ەش پۇلسىز ۇسىناتىن تاماشا حالگە جەتەدى. قىلىعىنا قاراعاندا مايماق تا سول «مەكتەپتىڭ» پاندەرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن مەڭگەرىپ، كىلەڭ بەستىككە بىتىرگەن-اۋ.
شالبار شەشۋدىڭ مەنى شوشىتقانى سونشالىق، بىر-ەكى اپتا بويى مايماقپەن، ونىڭ جالپاق بەت اعاسىمەن ءتىس جارىپ مامىلەگە كەلە المادىم. مايماق كوشەدە.قارسى كەزدەسسە، ىشقىرىنا كۇدىكپەن كوز تاستاپ قويىپ، تاعى ءبىر پالەگە ۇشىراماي تۇرعاندا قۇتىلعانشا اسىق بولامىن. تاعى سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەپ شالبار شەشە باستاماسىنا كىم كەپىل.
مايماققا قاراعاندا قايتا جالپاق بەت اعاسى جۋاس پا دەپ قالدىم. الدا-جالدا قارسى كەزدەسسە، قيىق كوزىن تەمەن سالىپ، تىمپىڭ-تىمپىڭ باسىپ تەزىرەك ءوتىپ كەتەدى. كەيدە قاراعان-قاراماعانىن بىتىك كوزىنەن اڭعارۋ دا قيىن. وتكىزىپ جىبەرىپ، ءبىراز ۇزاي جالت بۇرىلساڭ عانا كوزىنىڭ شىلبىرىن ساعان تاستاپ بارا جاتقانىن بايقايسىڭ. ءوزى جاقىندا كورسەتىلگەن فيلمدەگى شىڭعىس حاننان اۋسايشى. تەك تىكىرەيگەن مىسىق مۇرتى، قايقى قىلىشى عانا جەتىسپەيدى. اقىرى قيقار قاھانعا تىم ۇقساپ تۇر ەكەن، مەيلى، شىڭعىسحان اتانا قويسىن. انە، كىتاپتان وقىپ، كينودان كورگەن قاھاندى سەگىز عاسىردان كەيىن وسىلايشا سيقىرلاپ تىرىلتەمىز.
ايدار تاعىپ، ات قويۋ ءقايبىر جاقسى قاسيەت دەيسىڭ.، الايدا سول جەكسۇرىن ەسىمدى ويدان قۇرىقتاپ قۋىپ شىقساڭ دا وزىنەن-وزى ءتىل ۇشىنا ساعىزشا جابىسا كەتسە امال نە؟ ونىڭ ۇستىنە قىسقا كۇندە قىرىق جۇزدەسسەك تە، جاسى كىشى بولا تۇرا نىسپىن ايتپاي قىرسىققان وزىنە دە وبال جوق. كورشى بولعاسىن ادام قۇساپ: «مەن بالەنشەمىن، سەن كىمسىڭ؟» — دەپ قول بەرىپ تانىسپاس پا؟ جاقىنداپ كەتسە جارىپ تاستار جولبارىس ەمەسپىن عوي.
كەندىر باۋلى ءيىر ىرعاي ساداقتى قولتىعىنان تاستامايتىن ادەتىن دە بايقاپ ءجۇرمىن. اعاش باسىندا قاننەن-قاپەرسىز شيقىلداسقان تورعايلاردى سىعىرايا كوزدەپ تۇرعانىن سان مارتە كوردىم. كوزى قيتار، ءوزى قيقار، ساداق اسىناتىن، جازىقسىز تورعايعا ايانىشى جوق بالانى
شىڭعىسحان دەپ اتاماعاندا قايتەمىز.
* * *
ءبىر كۇنى ساسكە كەزىندە ۇيدەن شىقسام، شارباق تاسالانعان شىڭعىسحان شاتىر ۇستىندە جەم شوقىپ قۇرقىلداپ جۇرگەن اتا قورازدى كوزدەپ تۇر. جۇگىرىپ باردىم دا، جۇلقىپ-جۇلقىپ جىبەردىم. جالت قارادى.
— نەگە اتاسىڭ؟
— نەمەنە، كوگەرشىن سەنىكى مە ەدى؟
— كىمدىكى بولسا دا، ءبارىبىر اتپايسىڭ.
— ايتارسىڭ.— مۇرنىن ماڭعازدانا تارتتى.— كىشكەنە كەپتەر تۇگىل تۇيەدەي قوي، سيىر، جىلقىلار دا سويۋ ءۇشىن جارالعان.
— ونى كىم ايتتى؟
— كورىپ تۇرسىڭ، ماڭدايىمدا جۇلدىزشا جارقىراعان قوس كوزىم بار. جارقىراعان كوزدەر قارايعان اتاۋلىعا قوسا قوي، سيىر، جىلقىنىڭ پارشالانىپ سويىلاتىنىن كورەدى. ولاردى سوياتىن ادامدار. مەن دە اداممىن. ەندەشە كوگەرشىندى نەگە اتپاسقا؟
وي، مىنا شىڭعىسحان نەگە ءدال كينوداعىداي سۇلۋ سويلەپ تۇر؟ تۋرا ۇلكەن كىسىشە سويلەيدى. «جۇلدىزشا جارقىراعان كوزىم بار... سيىردى ادامدار پارشالايدى... مەم كەپتەردى اتۋعا ءتيىسپىن...» قانشاما سۇلۋ سويلەسە دە، مىنادان بىردەڭە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
تابان استىنا تۇقشيا قاراپ ءالى كۇڭكىلدەپ تۇر.
— و، و، اۋىلداعى تورعايلار شەتىنەن تاقىس، زاندەم، قۇرت-قۇمىرسقا اۋلاعاندا ەڭ ساعىن كۇزەتكە قويادى. ساداق كوتەرىپ كەزەنە بەرسەڭ بولدى: «شيق، شيق، قاش، قاش!..» ۇساق تاستاردى قوس قولداپ قالاي شاشساڭ سولاي جان-جاققا بىتىراپ ءدۇر كوتەرىلەدى. ونىڭ وزىندە دە تارالا ۇشساق جەبە تيمەس دەگەن قۋلىق جاتىر. قالا تورعايلارى مىنا جەم شوقۋدى عانا بىلەتىن اقىماق كەپتەردەن اۋمايتىن كەششە ەكەن. ءدال قاسىنا كەلگەنشە شيقىلداپ وتىرا بەرەدى. قالادا نە كوپ، ماشينا كوپ. سولاردىڭ .ۋ-شۋىنا تورعايلار ابدەن ۇيرەنىپ الىپ، ۇركۋدى دە قويعان. اشامايمەن كوكەسىن تانىتىپ اتپايسىڭدار دا. نەگە اتقىلارىڭ كەلمەسىن، كەلەدى عوي. ءبىراق اتقان تاستارىن تورعايعا تيمەسە — جىپىر-جىپىر ۇيلەردىڭ تەرەزەسىن سىندىراتىنىن، تەرەزە سىندىرماسا — تورعايدان دا كوپ ادامداردىڭ باسىنا تۇسەتىنىن بىلەسىڭدەر دە. انە سولاي، اۋىلدا كىسىلەر باتىر، تورعاي قورقاق بولسا، قالادا ادام قورقاق تا، تورعاي باتىر.
قاپ، مىنا قيسىق كوزدىڭ قورلىعىن-اي! تاپ وسى ساتتە ءبىر جاعىنان بوي بۋعان السىزدىكتى دە اڭعارىپ تۇرمىن. قولمەن قويعانداي تاپ توبەسىنەن ءتۇسىپ ايتسا، بۋماعاندا قايتەدى. تاڭعاجايىپ دۇرىس دالەلدەرمەن قيسىق كوزدىڭ اۋزىن جاپتىرعىم كەلىپ قانشا ويلانسام دا، وقىعان كىتاپتاردان ونداي ءساتتى ءۇزىندىنى ەسكە تۇسىرە المادىم. كەپتەردى اتپاق بولعان جاۋىزدىعىن سىلتاۋراتقان بوپ ءبىر قويىپ، شىقىلىقتاعان نەمەنىڭ اۋزىن قيسايتا قويسام با الدە؟
كەيدە تورعايلاردىڭ وزىنەن ميلليون ەسە ۇلكەن دە كۇشتى، قانات-قاۋىرسىنسىز تىرشىلىككە شەكەسىنەن قاراپ مەنسىنبەي، بۇتاقتا قۋانىشتان ەسى شىعا ماز-مەيرام سايراپ وتىراتىنى دا راس. ونداي كوپە-كورنەۋ ادىلەتسىزدىككە جىنىڭ كەپ كەتىپ، قولعا ىلىككەن كەسەكپەن الگىنى جىبەرىپ ۇرعىڭ كەلەدى. جىبەرىپ ۇرۋدا ءمىن بولمايدى-اۋ، ءبىراق سول لاقتىرعان كەسەك تورعايعا ءدال ءتيۋى ءۇشىن، چينگاچگۋكتەي قۇرالايدى كوزدەن اتقان مەرگەن بولۋىڭ كەرەك. قىرسىققاندا چينگاچگۋك بۇل دۇنيەدە جالعىز-اق دانا. چينگاچگۋك اتپاعاسىن كەسەك تورعايدى جاناي شىرقاپ شىعىپ قايتا سورعالاعان كۇيى قۇيرىعىن تىستەلەگەن ارىستاننىڭ، توبەسىن ويىپ تۇسپەسىنە كىم كەپىل. ويتكەنى، بۇ جەر داليعان دالا ەمەس، قالا ءىشى عوي. ارىستاننىڭ توبەسى ويىلماسا، ءسوز جوق، تەرەزەلەر سىنادى. سوندا، سوندا... مەن ءدال ءقازىر كوگەرشىن قامىن ويلاعاننان گورى ءوز ءۇيىمنىڭ تەرەزەسى سىنباسىن، ارىستاننىڭ توبەسىن تاس تەسپەسىن دەپ شىڭعىسحانمەن .ەگەسىپ تۇر ەكەمىن عوي. كەزدى باقىرايتىپ قويىپ قارا بالا دالەلدەپ بەرسە «ەكەن عوي» ەمەس، ءدال سولاي.
قيىق كوزدىڭ قياس ەكەنى قياس. سويتسە دە ءوزى ماعان ەپتەپ ۇناي باستادى. وسى جاسىما دەيىن سىعىر كوزىن جەرگە قاداپ تۇرىپ ماعان ەشكىم دە مۇنشاما ورىندى سوزدەر ايتىپ كورمەپتى. ەندەشە نە تۇرىس، ءوزىن جەتەكتەپ ءجۇرىپ ارىستان، كەپتەرمەن تانىستىرايىن دا. مەن بىلسەم، بۇل شىركىن اسپاندا كوگەرشىننىڭ اۋدارىلىپ-توڭكەرىلە باۋىرىن كۇن ساۋلەسىنە جالاتا سايران سالاتىن سالتاناتىنان تىپتەن بەيحابار. يىققا قونىپ، ادەمى تۇيمە كوزدەرىمەن جۇزىڭە ۇڭىلە قارار سۇيكىمدى قىلىعىنان دا حابارسىز. ايتپەسە، ساداق كەزەنىپ سونداي عالامات كورىكتى قۇستى بۇرقىلداپ ۇشار قاۋىرسىنعا اينالدىرعىسى كەلەر مە! ادەمىلىكتى سەزبەيتىندەر عانا اياۋدى بىلمەيدى.
تەك كەپتەردىڭ قۇلاشتاي لاقتىرعان كۇمىستەي اسپاندا جارقىلداپ ۇشۋىن كورگەندە عانا قارا بالا اتقان جەبە ولاردىڭ سوڭىنا قۋعىنشى بولىپ تۇسپەيدى.
شىڭعىسحانعا كەپتەرگە شاشىلعان جەمدى، مەنىڭ تۋعان كۇنىم تويلاعان كەشتە بوساعان سىرا بوشكەسىنەن جاسالعان ارىستان ۇيشىگىن، ءوز قولىممەن ۇيشىك سىرتىنا بورمەن ايعىزداپ جازعان: «ۇزدىك وقۋشى ا. قايىرسىنوۆ پەن ءيىسشىل يت ارىستاننىڭ مىزعىماس دوستىعى جاساسىن!» — دەگەن ۇندەۋدى كورسەتتىم. شىڭعىسحان يتكە ۇنادى ما، جوق پا، ول حاقىندا ارىستان ەركەلەپ، ياكي ىرىلداپ اشىق پىكىر بىلدىرمەسە دە، توبەت شىڭعىسحانعا شىنىمەن ۇنادى. جۇنىنەن سيپادى، قارعى باۋىنان تارتىپ كەردى. مىنا ءيتتى سۋرەتتەرى «وگونەك» سىرتىنان تۇسپەيتىن جالپاق، بەتپەنەن، چۋكوتتار قۇساپ شاناعا جەكسە دەگەن تاپقىر ۇسىنىس ايتتى. مەن قىزىپ كەتىپ كەپتەردىڭ قانشا تۇقىمى بولاتىنىنا دەيىن جايىپ سالدىم. «ءۇي كوگەرشىندەرىن قولدان ءوسىرۋ» كىتابىنان ۇزىندىلەردى جاتقا سوعىپ ەدىم، شىن شىڭعىسحاننىڭ سەگىز عاسىردان كەيىنگى ۇرپاعى كوزىن جۇمىپ، اۋزىن اشتى. سويتكەنمەن ءجۇنى قۇبىلا جارقىراعان اتا قورازدى كورگەندە:
— قاۋىرسىنىنان كەرەمەت جەبە شىعار ەدى،— دەپ تاڭداي قاقتى. ساسقانىمنان سول ورىندا قالشيىپ قاتتىم دا قالدىم. بۇل بالا اتا قورازدى ولتىرگەن كۇندە عانا قاۋىرسىنى جەبەگە جارايتىنىن بىلمەي ايتىپ تۇرعان جوق. شىڭعىسحان اتىن قالاي ءدوپ باسىپ تاۋىپ قويدىم دەسەيشى. قالا كورسە-اق تارنا باس ساپ قيراتىپ سالعىش قاھاننىڭ كىشىرەيتىلگەن ناعىز ەكىنشى داناسى. اتتەڭ، بويى كاندەك، كۇشى از، سوڭىنان ەرەتىن قالىڭ قول جوق.
ايتپەسە بار ما...
سول كۇننىڭ كەشىندە توسەكتە دوڭبەكشىپ جاتىپ بالا شىڭعىسحاندى ءتۇزۋ جولعا سالۋدى ۇيعاردىم. سەبەبى ودان جاسىم ۇلكەن... «پيونەر جاسى كىشىگە ءاردايىم قامقورلىق كورسەتىپ، قاشان دا قاسىنان تابىلۋى قاجەت» (مەكتەپ دالىزىندەگى «وقۋشىنىڭ مىنەز-قۇلقى» ەرەجەسىنەن).
باسى جاس، تاربيەگە كونەر. عۇمىرى ءتىسىن ساقىلداتىپ، الدەنەگە زىعىردانى قايناپ جۇرەتىن قاسقىرلار ينديادا اقىلدى ادامنىڭ بالاسىن باۋلي كەلە بورىگە اينالدىرىپتى. ال مىنا اسان، شىنىن ايتسا ورىندى-ورىنسىز ىرىلداپ، قيت ەتسە قوي قىرۋعا ماشىق قاسقىرلارداي ءوزىن ميلى سانايدى.
ارادا اي ءوتتى.
بۇل كۇندە ول ەكەۋمىز كادىمگىدەي دوسپىز. مەكتەپكە بىرگە بارىپ، بىرگە قايتامىز. ءوزى تاپقىر بالا.
ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن اۋلاداعى ءشوپ ەتەگىندە اڭگىمە سوعىپ وتىر ەدىك، ءىشى شۇر ەتتى. جالت قاراپ ەم:
— مىنا كورشىنىڭ كاندەن كۇشىگى سوڭىمنان شابالاڭداپ قالماعاسىن ۇستاپ الدىم دا جۇتىپ قويدىم. سول عوي قىڭسىلاپ جاتقان،— دەدى. كۇلدىم دە قويدىم.
ەرتەڭىنە پورتفەل ارقالاپ، تىسقا شىقسام اق تۇتەك بوران... جەل، قار، جەل، قار... ارى-بەرىدەن كەيىن قوينى-قونشىما قار تولىپ، اققالادان اۋماي قالدىم. اققالادان ايىرمام قوزعالاتىنىم عانا. ەرتە كەتپەك نيەتپەن. شىڭعىسحانعا جولاي سوقسام، تۇرماپتى، تەك كورپە استىنان كوزى جىلتىرايدى.
— ءجۇر مەكتەپكە كەتتىك!
— ءىھم...— باسىن شايقادى.
— نەگە؟
— كەشەگى كۇشىكتى تۋىپ جاتىرمىن.
ساباققا جالعىز كەتۋگە تۋرا كەلدى.
سويتە-سويتە ونىڭ قالا قيراتقىش قوتيىن باباسىنا تەك تۇر جاعىنان ۇقسايتىنىنا كوزىم جەتتى. قۇس اتاتىن قاسيەتىن ەسەپتەمەسە بىلاي ءتاۋىر بالا. مەنىمەن دوستاسقالى ساداق ارقالايتىن جامان قىلىعىن دا قويدى.
ءتىل العىش. پىسىق. ۇعىمتال.
وزىنە ابدەن سەنىپ الدىم. الدا-جالدا ۇيىقتاپ قالسام، ەرتەسىن كوگەرشىندەردى ۇيشىكتەن سول شىعارادى. ارىستاندى سەرۋەندەتەدى. قالتاسىندا وعان ارنالعان توقاشى دا ءازىر. شىڭعىسحانعا ارىستاننىڭ ەتى ۇيرەنگەندىگى سونشالىق، كەيدە قاتار جۇرە قالساق، توبەت اۋەلى قايسىسىنا ەركەلەسەم دەگەندەي ماعان دا، وعان دا كەزەك جۇگىرىپ، ءارى-سارى بوپ قالادى.
ءبىر كۇنى ەڭ سۇيكىمدى اق كوگەرشىن ۇشتى-كۇيلى جوق بوپ كەتتى. ىرگەلەس كوشەدەگى ۇيلەرگە قوسىلعان شىعار، جالىققاسىن ورالار، ت. ت. ويلادىم. ءبىر كۇن توستىم، كەلمەدى. ەكى كۇن توستىم، زىم-زيا. اق كەپتەر ورالمادى. قاپا بولدىم. شىڭعىسحاننان سىر تارتسام كوزىن اسپانعا الارتا قاراپ:
— اق كەپتەردى قارا مىسىق جەدى،— دەدى. ىلە ۇيىنەن قارا مىسىقتى قۇيرىعىنان سۇيرەتە الىپ شىقتى دا تەرەك دىڭىنە قۇلاشتاپ ءبىر-اق سوقتى. مىسىق جامان ۇنمەن باج ەتتى دە قارا دوعا سىزا شارباق اسىپ قارعىدى. شىڭعىسحان تاعى:
— كەپتى قارا مىسىق جەدى،— دەدى ءار ءارپىن ناقتاي.
قارا مىسىققا سەنىم جوق. كوزىندە قوماعايلىق وتى تۇتاپ باقشا ىشىندە بۇقپانتايلاي تورعاي اڭديتىنى راس. قارا مىسىق اق كەپتى جەسە جەگەن شىعار.
ارادا ەكى-ۇش كۇن وتپەي اتا قورازدان ايرىلىپ اھ ۇردىم. جارايدى، اق كەپ اقىلى كەم جاس ەدى، سوندىقتان قارا مىسىق اۋزىنا اڭداۋسىزدا ءتۇسىپ قالدى دەلىك، ال اتا قوراز ءويتىپ اشىقاۋىزدىق جاساي قويمايتىن-دى. اق كەپتى دە، اتا قورازدى دا قارا مىسىق بەلىنەن ءبىر باسىپ قىلعي سالاتىنداي جىن اتىپ جۇرگەن تورعايلار مەن تىشقانداردىڭ شىمىمەن تاۋسىلىپ بىتكەنى مە؟
شىڭعىسحان كەيىنگى كەزدە كەپتەر قوناتىن سورەنى جانىعا تازالاپ، جەم اراسىنان قيىرشىق تاستى تەرىپ تاستايتىن پىسىقتىق كورسەتىپ ءجۇر. اتا قوراز جايلى سۇراپ ەدىم، اسپانعا الارىپ قاراعان كۇيى باس شايقادى.
اتا قورازدى جەردەن الىپ، جەرگە سالدىم. جوعالماسا جوقسىز قالسىن. ءبىر، ەكى، تابانى كۇرەكتەي ءۇش جىل بويى استى-ۇستىنە ءتۇسىپ باققان مەندە ەس جوق. شۇبىرتىپ سانسىز ۇرپاق ءوسىردى. نەمەرەلەرىن ۇشۋعا ۇيرەتتى. نايقالا باسىپ ءداننىڭ ءىرىسىن، تازاسىن شوقىدى. شوقىدى دا جەم شاشقانىنا، باققانىڭا مىقتاپ تۇرىپ ءبىر تۇكىردى، باسى اۋعان جاققا قاڭعىپ ايدالاعا كەتتى.
ءبىر كۇنى مەكتەپتەن قايتىپ كەلە جاتتىم. كەنەت، كەك قاقپالى ءۇيدىڭ اۋلاسىنان قۇرقىلداعان ءۇن، قاناتتىڭ سارتىلى ەستىلدى. تانىس دىبىستار... دۋالدان اسىلىپ ىشكە ۇڭىلسەم...شارباققا بالاعىنان مىقتاپ بايلانعان اتا قوراز تالپىنىپ جاتىر. قانات قاعادى دا اۋدەم جەر كوتەرىلمەي جاتىپ — كەندىر ءجىپتى بىرت-بىرت ۇزەر قايرات قايدان بولسىن— قۇلاپ تۇسەدى. توڭىرەگىندەگى ءبىر توپ ۇساق بالالار ەزۋلەرىن قۇلاققا جەتكەنشە سوزىپ ساندارىن شاپالاقتايدى. دەرەۋ دۋالدان اسىپ اۋلا ىشىنە قارعىپ ءتۇستىم دە: «كانە، پىرس-س، بوبەكتەر!» دەدىم. اناداي جەرگە ىعىسا ۇيلىعىسىپ تۇردى. ەڭكەيىپ كوگەرشىن بالاعىنداعى ءجىپتى شەشە بەرگەنىم سول ەدى، ۇكىدەي سارى بالانىڭ بوزداپ بەرمەسى بار ما.
— ءاي، ساعان نە جوق؟ ءوزىن، قاي ءۇيدىڭ شىبىنىسىن؟
— مەنىڭ كوگەرشىنىم-م...
— نە-ە؟ مىنادان حابارىڭ بار ما؟— جۇدىرىعىمدى يىسكەتتىم.
— كەسە.
— ال مىناۋ شە؟ — ەندى ەكىنشى جۇدىرىعىمدى كورسەتتىم.
— ەكى كەسە.
— دۇرىس ايتتىڭ. ەندى كوگەرشىندى قايدان العانىڭدى ايت.
— باكىگە ايىرباستاعامىن.
— كىمنىڭ باكىسىنە ايىرباستاپ ەدىڭ، كىشكەنتاي عانا ىزىڭداعان شىبىنىم؟
— قاستارىڭا كوشىپ كەلگەن كورشى بالا...
«كورشى بالا...» كورشى بالا كىم بولۋشى ەدى، شىڭعىسحان دا.
كوشەگە اتىپ شىقتىم. كەۋدەمدە بۇرق ەتكەن اشۋ قوينىمدى كەرنەپ كەتتى. جالپاق بەت بالا شىڭعىسحان دەسە شىڭعىسحان ەكەن. ودان دا كەرەك دەسە كۇنى تومەن.
شىڭعىسحان قالالاردى ورتەپ قيراتقانىمەن، دوستارىن ءبۇيتىپ ەشقاشان دا تاقىر مۇزعا وتىرعىزباعان.
اۋلاعا كىرىپ كەلسەم، شىڭعىسحان كەپتەرگە جەم شاشىپ وتىر. بالاپان كەپتىڭ ءبىر يىعىنا قونىپتى. مەكتەپ اۋلاسىنداعى «بالالار ءبىزدىڭ باقىتىمىز جانە بولاشاعىمىز» دەگەن ورىندىقتاي-ورىندىقتاي جازۋى بار پلاكاتتاعى بالادان ءبىر اۋسايشى. وندا دا الما بەت، بۇيرا باس بالا يىعىنداعى كوگەرشىنگە قادالا قاراپ ءماز بوپ تۇر. تەك مىناۋ بۇيرا باس ەمەس، جالپاق ءجۇزدى قيسىق كوز بالا.
شىدامادىم، وڭباعاندىعىن، جاقسىلىقتى بىلمەس كەششەلىگىن بەينەلەيتىن سەزدەردى بەتىنە لاقتىردىم. شىمىرىكپەدى، يىعىنداعى كوگەرشىنگە «شىنىمەن سولاي ما؟» دەگەندەي مويىن بۇرىپ قارادى. ءۇشىنشى كلاستا «انا تىلىنەن» جاتتاعان كرىلوۆتىڭ «قارعا مەن تۇلكى» تاقپاعى ەسىمە تۇسىگى: «ىرىمشىك ۇرلاعان قۋ تۇلكىسىڭ!»—دەپ ەدىم، ۇرتىن تومپايتا:
— وتىرىك ايتاسىڭ، مەن ىرىمشىك ەمەس، كوگەرشىن ۇرلادىم،— دەپ ءوزىمدى ۇيالتىپ تاستادى.
ۇرسىپ-زەكۋدى اياقتاۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى، ويتكەنى ول ەسكەرتتىم. «مىڭ ءبىر تۇندە» ۇرىنىڭ قولىن پاتشالار بالتامەن شاۋىپ تاستاتقانىن ايتايىن دەدىم دە، كىتاپتى كوكەمنىڭ سورەسىنەن ۇرلاپ وقىعانىم ەسىمە ءتۇسىپ، ەداۋىر ىڭعايسىزدانىپ قالدىم.
ءمىز باقپاعاسىن كۇيىپ كەتىپ باسىنداعى قۇلاقشىنىن جۇلىپ الدىم دا، ارقاما جاسىردىم.
— اكەل قۇلاقشىندى! — قولىن سوزدى. •
— قالاي ەكەن كوگەرشىن ۇرلاپ ساتقان، ءا؟ بىلە بىلسەڭ، ۇرلىق — تارتىپ العاننان دا سوراقى سۇمپايىلىق. سەن نەگە...
ۇرىسىپ-زەكۋدى اياقتاۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى، ويتكەنى ول تاناۋىن جايباراقات شۇقىلاپ تۇردى-تۇردى دا، كەپتەردىڭ قاق ورتاسىنا شالقالاي قۇلادى دەيسىڭ. جەلكەسى جەرگە تاڭق ەتتى. كەپتەر بىتكەن ءدۇر كوتەرىلىپ شاتىرعا قوندى.
شىڭعىسحان بەتى تالاۋراي قوس اياقتاپ جەر تەپكىلەيدى.
كوزى اسپانعا اقيا قاراسا، دوڭگەلەنگەن كىشكەنە اۋزى ءۇنسىز ايقايعا تولا كەرىلىپ تۇر.
ساسقانىمنان قولداعى قۇلاقشىندى كۇرتىك قارعا سارت-سۇرت سوعا بەرىپپىن.
شىڭعىسحان ۇيىنەن جالپاق بەت ايەل كەڭ ەتىگىن قورپىلداتا، ەتەگى دەلبىرەپ بەرى ۇشتى. انەۋگۇنگى ورامالدى ايەل. قولىندا سىپىرتقى. شالقاسىنان قيمىلسىز جاتقان ۇلىن شىر اينالىپ ءجۇر.
— ويبيۋ، ءولتىرىپ كەتتى، ءولتىردى! كىم ءتيىستى ساعان، شۇناق قۇداي-اۋ!
كىم تيىسكەنىن ول ويلاعانداي «شۇناق قۇداي» ەمەس، قۇلىن دا قۇلىنى شىعا شىڭعىرعان شىڭعىسحان مەنى مەنى نۇسقاپ كورسەتتى.
— ءا، سەن قاراقۇرت پا ەڭ؟ جەتپەي جەلكەڭنەن ۇزىلگىر، اسپاننان اياعىڭ سالبىراپ تۇسسەڭ دە كورىپ الايىن سەنى!
سىپىرتقىسىن باسىنان اسىرا كوتەرىپ قۋىپ بەردى. جەتپەي جاتىپ جەلكەمنەن ءۇزۋىن توسىپ تۇرايىن با، تۇرا قاشتىم.
* * *
سول كۇنى اۋلا تۇكپىرىندە ەڭ جاقىن كورەتىن «روبينزون كرۋزو» كىتابىنىڭ مۇقاباسىنا الاقان باسىپ تۇرىپ، كەسىر بالامەن قايتا دوستاسپاۋعا انت ەتتىم. شىڭعىسحان سىرت اينالا بەرە جولداستىقتى بار بولعانى ەكى كوگەرشىنگە بالاپ ساتسا، باسقا نە شارا؟
«بادىراق كوز، سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن، اھا-ا-اۋ...» دەپ قانشاما ۋاقىت ىسقىرا اندەتىپ جۇرەر ەدىك، شىڭعىسحان تاعى ءبىر كەسەل باستاماسا. ول ارىستاندى شاناعا جەگۋدى شىعاردى. شىڭعىسحانشا شاناعا يت جەگىپ، اپپاق دالادا قاردى قۇيىنداتا زىرعۋ ءۇشىن تۋ كوتەرىپ تۋندراعا ساپار شەگۋدىڭ قاجەتى شامالى. شانا جاقتاۋلارىنا بايلاۋلى ءجىپتى يت قارعى باۋىنا جالعا دا شىبىرتقىمەن كوكەسىن تانىتا شىقپىرت. ءايدا، بيشىكتى شارتىلداتا اۋانى تىلگىلە دە القاپتى تەنتەك ايقايعا تولتىر كەپ. ءيتتىڭ اتى يت، بىرەر قىڭسىلاۋمەن تالايسىز تاعدىرعا باعىشتاعان نارازىلىعىن بىلدىرەدى دە، العا قۇيىنداي ۇشادى. سونسوڭ مۇرتتى شيراتا (ارينە، بار بولسا) شالقايىپ وتىر. ايتەۋىر توبەت سەنى ولەر جەرگە سۇيرەپ اپارماسى اقيقات.
ارىستاننان باسقا يت بولسا شىڭعىسحاننىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسە قويۋى ەكىتالاي بولار ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ تە« بەت بىرەۋگە قارسى باس كوتەرمەك تۇگىل، الدىنداعى استان ايرىلاتىن اشىقاۋىز. ءبىر مىسال. وتكەن جەتىدە مامام ءتۇن اسقان سورپا-سۋاندى ارىستان تاباعىنا مايمىلدەتە قۇيدى دا ۇيگە كىرىپ كەتتى. توبەت ۇيشىكتەن شىقتى دا، اۋەلى شاتىر ۇستىندە قالعىعان مىسىققا قاراپ اۋزىن ارانداي اشىپ ەڭىرەتە ەسىنەدى. كەرىلدى. مۇنىسى ول تۇرعاندا ەشكىمنىڭ، ونىڭ ىشىندە شاتىر ۇستىندەگى مىسىقتىڭ دا جۇرەگى داۋالاپ سورپاعا تيىسە المايتىنىن مەڭزەۋى. سورپانى سىرعىتا جالاپ باسىن كوتەردى، راحاتتانا كوزىن جۇمدى. قۇداي بىلەدى، ءقازىر تاباقتاعى مايلى ەتتى قالاي ەكى اساپ ءبىر قىلعىتاتىنىن قيالداپ تۇر.
قيالداۋ جاقسى-اق، ايتكەنمەن سونىڭ ءوزى باسقا قالاي ورالدى، سولاي ورىنداۋعا كىرىسپەسەڭ، قول سوزساڭ ۋىسقا جالعاندا تۇسپەيتىن ساعىمعا اينالىپ سالا بەرمەك. نە كەرەك، كەرىلىپ ەسىنەۋ سياقتى قۇرىس-تىرىستى جازاتىن «جاتتىعۋلار» تىم ۇزاققا سوزىلدى. الدەن ۋاقىتتا كوزىن سوڭعى رەت جۇمىپ، قىشقىل اسقازانىنا جەتەرلىكتەي جينالدى-اۋ دەگەن مەزەتتە ارىستان كوزىن اشسا... قىزىل قاقپالى كورشىنىڭ كوك قانشىعى تاباقتاعى كارى جىلىكتى الدىنا وڭگەرىپ قىتىر-قىتىر كەمىرىپ جاتىر. كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن مۇنداي ارسىزدىق ارىستاندى ابدەن ابىرجىتتى. «ويباي، توبەت ابىرجىپ قالدى» دەپ جىلىكتى تاباققا قايتا سالا قوياتىن كوك قانشىق پا؟ سالماق تۇگىل وقشانتاي ءتارىزدى قاز-قاتار وتكىر تىستەرىنىڭ اراسىنا سۇيەكتى قىسىپ اپ، اسا ءزىلدى جەك كورىنىشپەن ىرىلدادى.
ءقايتسىن، ارىستان امالى — قىڭسىلاۋ دا. «قايقى قۇيرىق قارىنداس-اۋ، مۇنىڭىز قالاي؟ ءجا، سابىر، سابىر... اشۋ باسىڭىز، القىنباڭىز. مەنىكى سىزگە جارار قىلىق باسقا ەكەنىن ەسكەرتكەندىك قوي انشەيىن» دەيتىندەي.
اقىرى توبەت شىدامادى (ەركەك قوي)'. اياعىن كوتەرىپ، قانشىقتى تۇمسىعىنان ءتۇرتتى: «پاردون، مادام، قوناققا كەلىپسىز، قارسىلىق. جوق.. ەندەشە الدىعا كەلگەن استى ولە جەگەنشە، بولە جەيىك». ءتورت اياقتى بيكەش داستارقان باسىنداعى سىپايىلىق جايلى پالەندەي ساليقالى وي ءتۇيىپ جاتپادى، اتىلىپ كەپ ارىستاننىڭ باشپايىن شايناپ الدى دا، جىلىكتى تىستەي اۋلادان جىتىپ تۇردى. قان-قان قولىن جوعارى كوتەرە ارىستان ساي-سۇيەكتى سىرقىراتا ۇلىسىن كەپ. شاماسى، ايەل حالقىنىڭ كوكايىلدىعى مەن اسپەن اتساڭ، تاس لاقتىراتىن وپاسىزدىعى حاقىندا ءوزى تۇسىنىگىن بايانداپ وتىرسا كەرەك.
سونىمەن، شىڭعىسحان الپامساداي يت جەگىلگەن شانادا شىرت تۇكىرىپ شالقايىپ وتىر.
تاماشالاپ تۇرايىن با، جۇگىرىپ بارىپ توبەتتى شەشتىم دە، جىگەرسىزدىگى ەزدىگى ءۇشىن كەرىلىپ تۇرىپ، بوكسەدەن تەپتىم، قاڭق ەتتى دە، زىتىپ بەردى. شىڭعىسحان قارسىلىق تا بىلدىرمەدى، راحمەت تە ايتقان جوق، بەتىنەن ايازى شىعا سازارىپ، شانا ۇستىندە وتىرىپ قالعان.
ەكى-ۇش كۇن ءوتتى. اۋلاداعى قاردى كۇرەپ ءجۇرىپ، كوشە جاقتان شىققان ايقاي-شۋدى ەستىدىم. دۋالدان باس قىلتيتىپ قاراسام، قاز-قالپى اناۋ جولعى كورىنىس. قيسىق-كوزدىڭ قولىندا شىپ-شىپ ويناعان شىبىق استىندا ارىستان شانانى تارتا الماي قانسورپا. شىڭعىسحان ءوزى جالعىز ەمەس ەكەن: ارتىنا باياعى شالبار شەشكىش مايماق جابىسىپتى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق.
شانا مىسقال دا ىلگەرى جىلجىماعاسىن شىڭعىسحان مويىن بۇرىپ مايماققا الدەنەنى سىبىرلادى. قيسىق اياقتارى اۋادا شەڭبەرلەر جاساي مايماق ۇيگە بەتتەپ، قۇلىپەرەن قۋ تالقان ۇشسىن كەپ.
نە دە بولسا ەكى نۇكتە — شىڭعىسحان، مايماقتىڭ قايتا بىرىگىپ باس قوسۋىن توسۋدى ۇيعاردىم. ارىستاندى تاما كەلسە ءتۇتىپ جەگىم بار. كورسە كىسى قىزىعار بالعاداي قول-اياعى اناۋ. اپپاق وتكىر ازۋلارىن قايدا قويارسىڭ. قاۋىپ قىرماسىن، قۇرىعاندا قۇلاق جىميتىپ، ءتىس ساقىلداتسا شىڭعىسحان دا، مايماق تا ءشىلدىڭ قۇمالاعىنداي شاشىلىپ، باۋىرساقتاي بىتىراپ قاشپاس پا ەدى.
ءوزىن كۇشىك كەزىندە الىس جاماعايىننان اسىراپ العانبىز. ارىستان ءبىزدىڭ قولعا كەلمەس بۇرىن بۇعىپ جاتىپ بالاقتان الاتىن قاباعان بولىپتى. ءوسىپ توبەتكە اينالعاندا جاماعايىن ارىستاندى يت بازارىنا سالىپ، ساتپاق ەكەن.
«سەكسەن سومعا تۇسەتىن شىعار. سەكسەن سومعا ساتىلاتىن بۇل ءپاتشاعار كەشە سىيلى قوناقتىڭ ءجۇز سەكسەن سومدىق كرەمپلين كوستيۋمىن جىرتىپ، چەرت ۆوزمي... سوسىن ايۋعا تاياق ناماز ۇيرەتىپتى دەگەندەي... ءسىز سونىڭ ۇستىنە ءتۇستىڭىز. ال تەر سىزدىكى، جوعارى شىعىڭىز!» (ارىستاندى اۋلا اينالدىرا بيشىك استىنا الىپ ءجۇرىپ جاماعايىننىڭ، كوكەمە ايقايلاپ ايتقان سوزدەرىنەن).
«سول... كىرسەم الگى نەمە ءيتتىڭ ءراسۋاسىن شىعارىپ... تەگى ايانىشتى. قالتادان سەكسەن سومدى سۋىرىپ اپ: «ءما، جۇمىرىڭا جۇق، بولسىن، تەك يتكە تيىسكەنىڭدى تىيشى، جارقىنىم!»—دەدىم دە كۇشىكتى قارعى باۋىنان جەتەكتەي شىعىپ كەتتىم (كوكەمنىڭ ماماما ايتقان اڭگىمەسىنەن كەلتىرىلگەن ءۇزىندى).
«اقىلىنىڭ قۇنى بار-جوعى سەكسەن-اق سوم تۇراتىن كەۋەك باستار سەكسەن سومدى دا ءوز ورنىمەن ۇستاي المايدى» (مامام شىبىن ۋىنا سۋ قۇيىپ جاتىپ، كوكەمە وسىنى ايتقان).
كۇشىك ءبىزدى جاتىرقاعان جوق. بيشىكتەن تۇسكەن بىلەم-بىلەم جاراسى جازىلدى. جۇنتتاي بوپ سەمىردى. مىنەز-قۇلقى وزگەردى. ارىستان ەندى جاماعايىن ۇيىندەگى باياعى ىزاقور كۇشىك ەمەس. ءتۇن تۇسە كورشى قۇربى-قۇرداستارىمەن قۋتىڭداپ وينايتىندى شىعاردى. ءبىراق، بيشىك قۇدىرەتىنىڭ ارقاسىندا ۇيرەنگەن ءبىر قاسيەتىنەن جاڭىلمادى. ول — ادام اتتى ەكى اياقتى پەندەگە قارسى شىقپاۋ، «جات!» دەسە جەر باۋىرلاپ جاتا قالىپ توپىراق يىسكەۋ، «ۇش!» دەسە جەلمەن جارىسىپ العا زىمىراۋ.
«اھ-اھ، زىمىراماسقا كۇش قايدا، ادام قولىندا مەنىڭ دە پىشاقتاي وتكىر ازۋلارىمنان دا قورقىنىشتى قارۋلار بار: جىلانداي ىسىلداعان بيشىك، كوشەدە دومالاپ جاتقان كەز كەلگەن تاس پەن كەسەك... اناۋ جۋىقتا كوشىپ كەلگەن قيتار كوز بالانىڭ شىبىرتقىسى دا بيشىكتەن ەش كەم تۇسپەيدى. اھ-اھ-ھ!» (ارىستاننىڭ ءبىز وقي الماعان ويلارىنان كوشىرمە).
ايتپەسە ارىستان اۋلانى جاڭعىرتا ۇرگەندە، ماڭايداعى كۇشىكتەردى ۇيقىدان شوشىپ وياتاتىن كورنەكتى يت قوي.
مايماق ۇيدەن مۇجىلگەن ءداۋ جىلىكتى الىپ شىقتى. شىڭعىسحان دەرەۋ ۇزىن تاياق ۇشىنا الگىنى جىپپەن مىقتاپ شاندىپ بايلادى دا، شاناعا وتىردى. جىلىكتى يت باسىنان اسىرا تۇمسىعىنىڭ الدىنا سالبىراتىپ توستى. ارىستان قۇرمەت ارالاس سەزىممەن جىلىكتى جاسقانا يىسكەگەنىمەن ورنىنان قوزعالمادى. شانا ماڭىنداعى ۇساق بالالار ۇلارداي شۋلاستى.
— وتىرىك ايتىپتى!
— ارىستان سۇيەك سوڭىنان جۇگىرمەدى.
Aha، ءتۇسىندىم! شىڭعىسحاننىڭ ويىنشا مىنا قوماعاي توبەت ءدال قارا تۇمسىعىنىڭ ۇشىندا تەربەلگەن جىلىككە جەتەم دەپ قان سورپاسى شىعىپ، قۇستاي ۇشۋعا ءتيىس. ول جۇگىرگەن سايىن جىلىك تە سوعان سايكەس جىلدامدىقپەن قاشىپ وتىرادى. ياعني ەن الدىمەن جىلىك اۋادا قالقىپ زىتادى، ونىڭ سوڭىنان اقىماق ارىستان جىلىككە جەتپەك ۇمىتپەن ءتىلى سالاقتاپ كەپ شاپقىلاماق. ال توبەت جەگىلگەن شانادا اقىلدى شىڭعىسحان مەن مايماق راحاتتانىپ وتىرماقشى.
ارىستاندارعا قاراي بەتتەدىم. شەكە تامىرىم لىپىلداپ سوعىپ، كوز الدىمداعى الەم بۋالدىر تۇمان ىشىنە شىم-شىم تەرەڭدەپ سىڭە بەردى. العا تاستاعان ادىم سانى كوبەيگەن سايىن ميىمنىڭ جىقپىل-جىقپىل قاتپارىنان شىققان ۇزىك-ۇزىك دىبىستار كۇشەيە ءتۇسىپ، باس سۇيەگىمدى شىتىناتىپ بارا جاتتى. «كىم اقىلدى... كورەرمىز... شىڭعىسحان اقىلدى، باسقا دۇنيە اقىماق قوي... ءقازىر، ءقازىر...» ەرنىم قىبىرلاپ كەلە جاتسا دا، بۇل سوزدەردى ءوز باسىم ەستىگەن جوقپىن.
الدىمەن ارىستاننىڭ موينىنداعى ءجىپتى شەشتىم. شانا ۇستىندەگى جاپىرايعان شىڭعىسحاندى جۇلىپ الىپ، شەشە الماستاي تۇيىنشەكتەپ جاڭاعى ءجىپتى بەلىنە بايلادىم. شىبىق باسىنداعى سۇيەكتى ارىستانعا ارناپ ۇيدەن الا شىققان شۇجىقپەن اۋىستىردىم. ەندى اسان شىراق، شاناعا شالقايىپ وتىر دا، شۇجىقتى قيسىق كوز بالانىڭ مۇرنىنا توسىپ قويىپ ايت ءشۇۋ، العا تارتا بەر!
نەسى بار، ءسويتتىم دە.
— تارت، كانە!
مەن بىلسەم، بۇل بالا قارا جەر قاق ايىرىلسا دا شانانى تارتپايتىن شىعار! قونجيىپ شاناعا وتىرۋىن وتىرعانىممەن وسىنى ويلاعامىن. وكىرىپ جىلاسا، تومپاق، اۋزىنان وڭكەي جالىنىشتى سوزدەردى كەرۋەن-كەرۋەنىمەن اعىتسا جەلكەسىنەن ادەمىلەپ ءبىر ءتۇيىپ، قارعا قازان باسىن شانىشپايمىن با؟ سوسىن سۇيرەپ تۇرعىزبايمىن با، كيىمىنە جۇققان قاردى تازارتىپ، ادام بولۋدىڭ ناقتى-ناقتى تورت-بەس جولىن ۇيرەتپەيمىن بە، ۇيىنە اپارىپ سالمايمىن با.
شىڭعىسحان تارتتى! جانە قانداي! قوس تابانداپ تۇرىپ مىقشىڭداپ سۇيرەلەيدى. توڭىرەكتەگىلەر ماز-مەيرام. ونى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيدى. كوزىنە بوتالاپ جاس تولسا دا مىقشىنداۋىن قويار ەمەس. قايسار بالا ماعان دەگەن ءۇنسىز قارسىلىعى مەن جەك كورىنىشىن وسىلاي ءبىلدىردى!
كۇن استىندا كۇمىسشە جىلتىلداپ اسپاننان قۇلاعان قىلاۋ قاماعان قارشاداي بالا كەسىر، قايسار بولسا دا بۇل دۇنيەنىڭ ءوز بوياۋ، بەينەسى بار ءبىر بولشەگىن قۇرايتىنىن سولايشا دالەلدەپ كەلە جاتىر!
بۇرق ەتكەن اشۋدى بىلەككە ءشۇيىرىپ جينادىم دا؛ «ولەر جەرىڭ وسى، تاپ ارقاڭنىڭ تۇسى!» دەپ جاۋىرىنىنان شىبىرتقىمەن تارتىپ جىبەردىم. تاس توبەمدە قايناپ تۇرعان ايازدى اۋا ءتىلىنىپ ءتۇستى دە، شىڭعىسحان شاتقاياقتاي ەتپەتتەپ قۇلادى. جاۋ جىعىلسا تىزە بۇككەنى. يىلگەن باستى قىلىش كەسپەيدى. شانادان ءتۇسىپ قولتىعىنان سۇيەپ تۇرعىزدىم دا بەلىندەگى ءجىپتى شەشتىم.
— ارىستاندى نەگە ۇردىڭ؟ ۇرۋ جاقسى بولسا جاڭا عانا كوردىڭ، عوي.
— ارىستان يت تە، مەن اداممىن. ءيتتى ۇرۋعا بولادى، كوكەمنەن باسقا ەشكىمنىڭ مەنى ۇرۋعا قاقىسى جوق. ال سەن ءتىپتى دە كوكەم ەمەسسىڭ. بار عوي، ەندى سوعىپ كور... سوتقا بەرەمىن.
— كوگەرشىن ۇرلاپ ساتقانىڭ ءۇشىن، جازىقسىز ءيتتى شىبىرتقى استىنا العانىڭ ءۇشىن سەنى كىم سوتتايدى؟ — دەدىم. ءسوزىمنىڭ كىتاپ جولدارىنداي جاتىق شىققانىنا ءارى ءسۇيسىنىپ،ءارى تاڭىرقاپ قالدىم.
سۋاعارىن سۇرتە باتەڭكە تۇمسىعىمەن قاردى قارش-قارش تەۋىپ تۇرىپ مىڭق ەتتى
— مەن، مەن ادەيى ىستەگەم جوق. سەنبەسەڭ كالەنداردىڭ كەشەگى بەتىن قارا. سونىڭ سىرتىنا سالىنعان سۋرەتتە مەنەن اۋمايتىن بالا شىبىققا بايلانعان جىلىكتى شاناعا جەگىلگەن يت تۇمسىعىنىڭ الدىنا توسىپ زىمىراپ بارادى. كالەندار قاتەلەسپەيدى، ءبارىن دە دۇرىس كورسەتەدى. اي اتىن، كۇننىڭ قاشان شىعىپ، باتاتىنىن، ءتىپتى ورىستىڭ ۇلى اقىنى الەكساندر. سەرگەيەۆيچ پۋشكيننىڭ قانشا جاسقا تولعانىنا دەيىن ءدال ەسەپتەيدى.
ايتاتىنى جوق، شىڭعىسحان ءبىر-اق اۋىز سوزبەن اۋزىما قۇم قۇيدى. ساسقانىمنان اڭقيىپ اۋەگە قارادىم — شاڭىتىپ تۇر-اۋ، اياز بۋىپ شاڭىتىپ تۇر. ايتەۋىر ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ شىڭعىسحاننىڭ اۋزىن جاپتىرارسىڭ، ال، A. س. پۋشكيننىڭ قانشا جاسقا تولاتىنىن ءدال ەسەپتەيتىن كالەندارعا قارسى نە ايتارسىڭ.
...كەنەت جەردى جالپاعىنان باسقان قوس تابانىم كوتەرىلىپ جۇرە بەردى دە ۇيىلگەن كۇرتىك قار كوز ىلەسپەس كەرەمەت جىلدامدىقپەن ماعان جاقىنداي باستادى. ىلە قويىن-قونىش، جاعام قارعا سىقاي تولىپ، كۇرتىككە باسپەن تىك شانشىلعانىمدى اڭعاردىم. تۋ سىرتىمدا قيسىق كوز، بەتى جەز لەگەن تۇبىندەي جايپاق تا جىلتىر بەت ايەل جەڭىن ءتۇرىپ شابىنىپ تۇر. وي، مىناۋ شىڭعىسحاننىڭ انەۋگۇنگى قارعاپ-سىلەۋگە شەبەر سىپىرتقىلى شەشەسى عوي.
كومەيىمە كەپەلەپ تولعان قار ەرىسىمەن ەڭ دورەكى دىبىستاردى جامىراتا پورا-پورا ەڭىرەپ جىلاعىم كەلدى،
تاناۋ تىرجيتىپ، كوز توستاعانىما جاس شاقىرا بەرگەندە ويدا-جوقتا ساۋلەلى وي ساپ ەتتى: اۋ، جىلاپ-سىقتاپ سورا اعىزاتىنداي مەنىڭ قانداي كىنام بار؟ ينە جاسۋىنداي دا ايىبىم جوق. شىڭعىسحان مەنىڭ ءيتىمدى ۇرسا، ونى مەن ۇردىم. سىيعا سىي، سىراعا بال. ەسەپ 1:1. ويتسە تىستەي قاتىپ جاق قارىستىرىپ، ەگەسكەندە جىلاماۋ قاجەت.
مي قاباتتارىمنىڭ ساي-جۇلگەلەرىنە بۇعىپ قالعان «كوز جاسى»، «جىلاۋ» ءتارىزدى زات ەسىم، تۇيىق ەتىستىكتەردى ۇركىتپەك ويمەن قاردى قاۋىپ-قاۋىپ الدىم دا، «شىڭعىسحان» كىتابىنداعى (اۆتورى يان، اتىن بىلمەدىم) قاتىگەز قاھان شەشەسىنىڭ اتىن ويشا ىزدەستىرە باستادىم. تۇرقان قاتىن! جوق، ول حورەزم شاحىنىڭ شەشەسى-تىن. قانشا باس قاتىرسام دا شىڭعىسحان شەشەسىنىڭ، اتى تۇگىل، شىڭعىسحاننىڭ شەشەسى دەگەن كۇردەلى انىقتاۋىشتى تاپپاي قاپا بولدىم. ايتپاقشى، كىتاپتا ونداي ايەل تۋرالى جازىلماعان ەكەن عوي. قويشى، جالپاق بەت اپاي جەلكەدەن قۇديتىپ تۇيگەندە نەگە عانا ات تاۋىپ بەرمەدىڭ، دەپ ۇرماعان شىعار!
جالپاق بەت اپاي شىڭعىسحاندى جەتەلەي ۇيگە تارتتى. ولار ۇيگە ابدەن كىرىپ كەتكەسىن ەكى قولىممەن قار، دۇرىسى، جەر تىرەپ تۇرەگەلدىم. ءتورت قۇبىلا تىرق-تىرق كۇلكى، پىش-پىش ءسوز... باسقا ۋاق بولسا بوزداپ قويا بەرەر ەم، كىشكەنە عانا «قۇلىنشاقتاردىڭ» مىنا ءبىراۋىزدى كىسىنەسىنەن كەيىن ول ويدان اينىپ قالدىم. جوق، كۇلەگەشتەر، اسان كوزىنەن شۇبىرىپ اققان جاستى كورگەنشە ىشەكتەرىڭ كوگەرەر!
مەن ءتىپتى دە بوتاداي بوزداۋ ءۇشىن شىڭعىسحاندى شاناعا جەككەنىم جوق.
ارىستان وشاق، ورنىنداي قاردى قۇيرىعىمەن تۇنشىقتىرىپ، ءتىلىن سالاقتاتا توڭىرەگىنە الاق-جۇلاق قاراپ وتىر. نەمەنەگە ىرجاقتاپ جەتىسە قالعان دەسەيشى؟ جالپاق بەت اپاي ەنەمدى ەتبەتىنەن تۇسىرگەندە دە ءوستىپ شات-شادىمان بولدى ما ەكەن؟ كينوداعى ەلدىڭ ءيتى يەسى جەر قۇشىپ جاتقاندا ءبۇيتىپ شات-شادىمان ءتىل سالاقتاتپاق تۇگىل، جاۋ ارقاسىنا اسىلا كەتىپ، جەلكەسىن قيىپ تۇسەدى، ارىستان ونداي عاجاپ ەرلىك جاساماي-اق قويسىن، قۇرىعاندا شىڭعىسحاننىڭ شەشەسى مەنى جەلكەدەن وتىرتقاندا تۇمسىعىن شوشايتا بىرەر مارتە ءۇرىپ بولسا دا، قوقان-لوقى كورسەتسە ەتتى.
كوكىرەكتەگى سىرەۋ-سىرەۋ كەپتەلگەن ىزا-اشۋدى تابان استىنا ىزعارلانا شىرت تۇكىرىپ تاستادىم. ۇنگە بەت الدىم.
...سورپاعا تىڭقيىپ تويىپ العاسىن سامپىلداپ سويلەۋ، ءاي، قيىننىڭ قيىنى. شىدا، شىداما، ءبىزدىڭ ۇيدە قالىپتاسقان تەمىر ءتارتىپ سولاي. كۇنى بويى كىم نە ىستەپ، نە قويدى قىرىندىسىنا دەيىن قالدىرماي ءالفاۆيتتىڭ قىرىق ءتورت ءارپىنىڭ كومەگىمەن جاتار الدىندا سۋرەتتەپ شىعۋى قاجەت. ماسەلەن: «تاڭەرتەڭ تۇرعاسىن ەڭىرەتە ەسىنەپ تەرەزەگە قاراسام، ءداۋ سارى كۇن كۇلمەڭ-كۇلمەڭ ىشكە ءۇڭىلىپ، اينەكپەن جوعارى ورمەلەپ بارادى ەكەن. كوز ۋقالاي سىرتقا شىقتىم. باقشا تۇكپىرىندەگى اعاش ۇيشىكتىڭ شەكەسىنە قوناقتاپ وتىرعان ساۋىسقان تىنىمسىز شىقىلىقتايدى. ءۇنى تەگى سۇيكىمسىز. نe كۇي، نە ءان ەمەس. تاس اتىپ ۇركىتىپ جىبەردىم دە ىشقىر كوتەرىپ قويىپ، الگى باقشا تۇكپىرىندەگى ون، ون بەس ەسە ۇلكەيتىلگەن قارا تورعايدىڭ ءۇياسى ۇقساس ۇيشىك ەسىگىن اشىپ ىشكە كىردىم...» ودان ءارى كىممەن توبەلەسىپ، كىممەن قويدىم، شاتىم ايرىلا جازداپ قاي ارىقتان قارعىدىم، قىسقاسى، كۇندىك ءومىرىم كوركەم جازۋ داپتەرىنىڭ ادەمى تۇسكەن ءبىر جولىنداي كوكەم، مامام الدىندا جازىلىپ جاتۋى قاجەت.
ايتپەسە تەلەديدار پروگرامماسىن بىلەسىڭ بە؟ كادىمگى قاشان، قانداي مۋلتفيلم، سپەكتاكل، كونسەرتتەر كورسەتىلەتىنى ساعات، مينۋتىنا دەيىن تاپتىشتەلىپ جازىلعان قوس بەت پروگرامما. مەن دە ءبىر كۇنىمدى سول پروگرامما دالدىگىنەن اۋدارماستان بايانداۋعا مىندەتتىمىن. ياكي اقىل-ەسى ءجۇز پروسەنت ءبۇتىن بالا تۇنگى ساعات ون شاماسىندا تەلەپروگرامماعا اينالىپ، اكە-شەشە الدىندا سۋ جاڭا ون سومدىقتاي شىتىرلاپ جاتۋى كەرەك.
سوسىن كوكەم، مامام: «بۇل فيلم ەسكى»، «ويباي، ون بىردە «دوسمۇحاسان» بار»، «دوسمۇحاسان؟.. سونى كۇندە تىڭداپ قۇلاق سارسىتىپ ءجۇرمىز عوي، ودان دا جاپون ەستراداسىن كورەيىك»،— دەپ ءسوز الماساتىندىقتارى سياقتى كوزدى باقىرايتىپ قويىپ، كۇنى بويعى جاقسى-جامان قىلىقتارىمدى جىلىك، مۇشەلەرگە ءبولىپ ساراپتايدى. ەكەۋى بولىمسىزعا بورداي توزىپ، قيت ەتسەڭ قوجاڭداعىش قازىمىر ادامدار ساناتىنا قوسىلماعانمەن ءبارىبىر، ءبارىبىر ءار كۇنى كەشكە ساپاسىز بوزعىلت قاعازعا باسىلعان (باعاسى بار بولعانى ەكى-اق تيىن!) پروگرامماعا اينالىپ، مايلىق-سۋلىققا جاراتىلۋ كىمنىڭ شەكەسىن شىلقىتا قويسىن.
ءوزىڭ كەكە، ماما بولماعاسىن كورەر كۇن وسى دا.
بۇگىن دە كەشكى استان سوڭ ادەتتەگىدەي پروگرامماعا اينالدىم دا جارتى ساعاتتان سوڭ قايتادان ون ءۇش جاسار سۇيكىمدى بالا قالپىما ءتۇستىم. شىڭعىسحانمەن شەكىسكەنىمدى جاسىرعام جوق. تاياق جەگەنىمدى دە ايتتىم.
ەكەۋى بىر-بىرىنە ءماندى كوز تاستادى دا تورگى بولمەگە كىرىپ ەسىك جاپتى. مەن تەرەزەنى تۇتقان تۇنگە قاراپ ەسىنەدىم. قۇداي بىلەدى، ءدال ءقازىر تورگى بولمەدە كوكەم، مامامنىڭ قول-اياق، بۇتكىل دەنەمدى «ءسوز» اتتى سۋىق سەمسەرمەن اياۋسىز بۇتارلاپ جاتقانىنا ءباس تىگۋگە بارمىن.
قابىرعا ساعات دىڭىلدادى. سەلك ەتتىم. مامام ەسىكتى لاقتىرا كاسەككە جاپسىرىپ تىسقا شىقتى. ءتور ۇيدەن ىلەسە شىققان كوكەم ورىندىققا جايعاستى دا سۇق ساۋساعىمەن ستول بەتىن تىقىلداتا باستادى. بارىنشا ماعان قاراماۋعا تىرىسادى. تاق-تۇق، تاق-تۇق... تىرناقتارى وسكەن ساۋساقتارى باس سۇيەكتى تەسىپ ەتىپ، ميىما ءتيىپ جاتقانداي تەگى شىداي الار ەمەسپىن.
ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن سىقىرلاپ سىرتقى قاقپا اشىلدى. ارىستان ءۇردى. بىرەۋلەر دابىرلاي اۋلاعا كىردى. ىلە ەسىك اشىلىپ، اۋەلى شىڭعىسحان، سوڭىنان اكە-شەشەسى، مامام كىرىپ كەلدى.
اكەسىن قول سوزىم جاقىننان كورۋىم وسى بولار. باكەنە بويلى، ءتورتپاق. قامىت اياق. تامىرلارى كونتۋر كارتاداعى قاراقۇم كانالىنداي ادىرايعان قولىندا جۇمارلاپ قىسقان بىج-تىج قۇلاقشىنى بار. بيىك تابالدىرىقتى اتتاي بەرە ءسۇرىنىپ كەتىپ ەدى، ءبىسمىللاسى اۋزىنان قوسا شىقتى.
كوكەسى ۇنادى.
شەشەسى كەردەڭدەي كىردى. جەڭى ماناعىداي ءتۇرۋلى. باسىن ارعىماق اتتارداي ورىنسىز كەگجيتىپ شالقايتا بەرەدى. كوز قيىقتارىندا سالقىن ساۋلەلەر قاشىپ ءجۇر. «مەن كەلدىم، ال قايتەسىڭ؟» دەگەن نىعىزدىعىن شاما-شارقى كەلسە تانىتقىسى بار.
كەردەڭدەگەن كىسى ۇناعان جوق.
كوكەم قالبالاقتاپ ورىندىق ۇسىندى. شىڭعىسحاننىڭ ءتورتپاق اكەسى تۇرعان ورنىندا تىپىڭداعانىمەن، بوساعادان ءبارىبىر ۇزامادى. شەشەسى كەرىسىنشە ءىرى-ىرى ادىمداي كويلەگى كولبەڭدەپ قاسىما كەلدى دە، جاس قىزدىڭ ابجىلدىگىمەن جۇرەلەي قاپ، قىشقىشتاي قاتتى ساۋساقتارىمەن مۇرنىمنان شاپ بەردى. قورىققانىمنان باقىرۋعا شاق قالدىم. وڭ قولىندا اياعى انادان. ءبىر، مىنادان ءبىر ءتيىپ شىڭعىسحان ۇشىپ ءجۇر.
— يي-ي، اينالايىن، سۋىق تيگەن بە وزىڭە؟ تاناۋىڭ ءبىتىپ تۇر، تۇگە. قانە، ءسىڭبىرشى — ساسقانىمنان: «كھە، كھە!» دەپپىن.
— قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش، ءتورت كوز تۇگەل تۇرعاندا تاتۋلاسا قويىڭدار، كوكەتايلار! قۇدايى كورشى تۇرىپ يتتەي قىرقىسقاندارىڭ قاي قۇتىرعاندىق؟ ەستىر قۇلاق، كورەر كوزگە ۇيات تا. ايتپەسە، ايتپادى دەمەڭدەر، جەرگە قاعىپ قايتا سۋىرماسام اتىمدى باسقا قويىڭدار. تۋرا پارە-پارەلەرىڭ شىعادى.
ساسقانىمنان باقىرايىپ ماماما قارادىم. ەكى قولىن قۋسىرا ول ماعان تەسىلىپ قارايدى. قالعان كومەكتى كوكەمنەن كۇتىپ، الاقتاي سوعان بۇرىلدىم. كوكەم جار دەگەندە جالعىز ۇلىن ءسوزى كوپ، كوزى كوك دولى ايەلدىڭ پارە-پارەسىن شىعاراتىنىنا قاناعاتتانعان قالىپپەن باسىن ۇستى-ۇستىنە يزەيدى. شىڭعىسحاننىڭ ءتورتپاق كەكەسى ۇمار-جۇمار قۇلاقشىندى باسىنا كەپتەپ كيىپ اپ، جۇلدىز ساناپ تۇرعاننان جامان كوزىن ادىرايتىپ توبەدەن ايىرمايدى.
مامام جۇمساق، جىلى الاقانىمەن باسىمنان سيپادى. ىستىق دەمى بەتىمدى شالدى.
— سويتىڭدەر، تاتۋلاسا سالىڭدار!
كوكەم شىلىم تۇتاتىپ، اۋزىنان كوگىلدىر ساقينالاردىڭ الدەنەشەۋىن ءبۇپ-بۇتىن كۇيى ءبولىپ، جوعارى ۇشىرىپ جىبەردى دە، تۇتىنگە قاقالا-شاشالا:
— ءوھ، ەھ، مەنىڭ بالام اقىلدى. وزىمە شىن تارتسا تاتۋلاسادى،— دەدى.
مامام، كوكەم، شىڭعىسحاندى بىلمەيمىن، ونىڭ اكە-شەشەسى — ءبار-بارى ساندىق تۇبىندەگى كۋالىك قايىرسىن كىندىگىنەن تاراعانىمدى باقانداي ون ءتورت جىلدان بەرى دالەلدەپ جاتسا دا كوكەم بالاسىمىن با، جوق پا، سول كۇدىكتىڭ شىن-وتىرىگىن انىقتاۋدى توسىپ تىنا قالدى.
شىڭعىسحانعا قول ۇسىنىپ، كوكەمنىڭ، بەل بالاسى ەكەنىمدى دالەلدەدىم.
توڭىرەك شۋ ەتتى.
— باياعىدان سويتۋلەرىڭ عوي.
— مىنە، اقىلدى جىگىت!
سولاي، سوقىر قيقاباي، تاتۋلاسۋىم مۇڭ ەكەن، كەرەمەتتىڭ كۇشىمەن اقىلدىعا اينالدىم. سوعان قاراعاندا ادامدارمەن باس ساپ تاتۋلاسا بەرسەڭ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە كەمەڭگەرگە اينالۋىڭ دا مۇمكىن.
* * *
قاتتى جابىرلەندىم. ارىستان ءۇشىن، ارىستانعا دا جابىرلەندىم. توبەلەس-ۇرىس توبەت توڭىرەگىنەن تاراسا دا، ارىستان بۇل اۋلا، كوشە، قالادا، پلانەتادا ءومىر سۇرمەيتىندەي ول حاقىندا جۇمعان اۋىز اشىلماعانىنا نازالاندىم. مەنى قويشى، جەلكەگە تيگەن جۇدىرىقتى دا، قاسات قارعا قۇديىپ باسىمنان تىك شانشىلعانىمدى دا ۇمىتارمىن. كەڭ دە جارىق مەكتەپ، ەكراننان ءسۇت تەكتەس كوگىلجىم جارىق توگىلگەن تەلەديدار، «روبينزون كرۋزوداي» قىزىق كىتاپ، قۇربى-قۇرداستار سەتىنەگەن كوڭىلدى سىلاپ-سيپاپ جازىن جىبەرەر-اق.
ونسىز دا ءومىرى ۇيشىك، اۋلا، كوشە اۋماعىمەن عانا شەكتەلگەن، ماڭايى ارىل-گۇرىل، جالاڭاش تىستەرگە تولى ارىستان شاناعا جەگىلىپ، موينىن قارعى باۋ قاجاپ قيعانىن، جونىنا شىبىرتقى شىپ-شىپ تيگەنىن عۇمىرى جادىنان وشىرە الار ما.
ماماما، كوكەمە باعىشتاعان قارا قازانداي وكپەم جۋىر ماڭدا جىبىمەس. شىڭعىسحان ەكەۋمىزدى تاتۋلاستىرۋ ءۇشىن سونشاما تىراشتانىپ جانىققاندارى نەسى؟ قۇرىعاندا توبەلەس سەبەبىن سۇراسا ەتتى. ولار — ەرەسەكتەر تىلەسە بولدى، ءبىز - بالالار بىر-بىرىمىزگە ارناپ قوينىمىزعا قارا تاس ساپ تۇرساق تا قۇشاقتاسا كەتۋگە ءتيىسپىز. ءيا، سولاي، جاڭا عاپا ۇلكەندەردىڭ جان تىنىشتىعىنا بولا شىڭعىسحان ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى ىشتەي جەك كورە تۋرا سىرتتاي دوس ەكەنىمىزدى جۇرتقا تۇسىندىرمەك بولدىق، سويتتىك. كىمدى الدادىق سوندا؟ ءوزىمىزدى مە؟ شىڭعىسحان بۇدان بىلاي كەپتەردى كورشىلەرگە ساتا ما، ارىستاننىڭ جانىن قيناپ شاناعا جەگە مە، جوق پا، تىم بولماسا ول تۋرالى ءلام-ميم ءسوز قوزعالساشى، «تاتۋلاس، كوگەرشىن ۇرلاپ، يت جەكسە دە، وكپە-باۋىرىڭ ەزىلە ەلجىرەپ ۇرىنىڭ، ۇرعىشتىڭ، مۇباراك قولىن قۇشىرلانا قىسىپ تاتۋلاس، تاتۋلاس... جەر شارىنداعى جانە كورشىلەر اراسىنداعى بەيبىتشىلىك جاساسىن! ۋرا-ا!» ايتارى دا، سىلتەگەندەرى دە سول بولدى عوي.
جانجال سەبەبىن بىلگىلەرى كەلمەسە، بىلمەك تۇگىل جۇمعان اۋىزدارىن اشپاسا شىنىندا دا ءبىز نە، باعاسى ەكى تيىن پروگرامما نە، پارقى ءبىر بولعانى دا. ەگەر مەن ويلاعان ويمەن، باستان وتكەرگەن كۇيىنىش-سۇيىنىشىممەن ساناسقىلارى كەلمەسە، ونىمەن تىنباي الداپ-سۋلاپ تاتۋلاستىرۋعا تىرىسسا، «وزىمە تارتسا تاتۋلاسا سالادى» كەششەگە ساناسا راسىندا دا قۇنىم كوك تيىن ەكەن.
ايتپاقشى، ارىستان ءوزىن-وزى وسى نەگە قورعامايدى؟ قاشانعى ۇستىنە ءتۇسىپ، شىر-پىر بوپ جۇرمەكپىن؟ قىل اياعى قىبىرلاعان قۇمىرسقا دا ۇستاساڭ تىستەپ-شاعىپ، قۇتىلار امالىن قاراستىرىپ جاتادى. توبەت قۇمىرسقا قاسىندا اپان اۋىز قاھارلى جانۋار عوي.
كەي-كەيدە توبەتتىڭ. تىم ولەزدىگىنە كۇيىپ وتىرىپ، ونى وسىنشالىق جۇرەك اينىر ەزدىككە قالاي، قاي جەردە نەندەي امال-ايلامەن ۇيرەتتىك دەپ جات تا ويلانامىن. باسقانىڭ ءيتى شاناعا جەكپەك تۇگىل اۋلاسىنىڭ ماڭىنان ءوتىپ كەتسەڭ ارس-ارس جۇلىنىپ جانىعادى. ال مىناۋ...
سول ەزدىككە ارىستاندى زورلاعانداي بولىپ ءوز قولىمىزدان ۇيرەتتىك قوي، ءبىز ۇيرەتتىك.
...اياعىن باسقان سىيلى قوناقتىڭ بالاعىنان الا ءتۇسىپ، ءجۇز سەكسەن سومدىق كرەمپلين كوستيۋمىن بۇلدىرگەنىنە بولا جاماعايىنىمىز كۇشىك ارىستاندى اۋلانى اينالدىرا قۋىپ ءجۇرىپ، بيشىكپەن ۇزاق سابادى.
..ارىستاندى سەكسەن سومعا ساتىپ اپ، ءبىز اسىراعالى اي دا تولماعان. كۇندەردىڭ كۇنىندە كوپ كەلىمسەك بىرەۋدىڭ تايتىك ۇلى كۇنشۋاقتا قالعىپ جاتقان كۇشىك تۇمسىعىنىڭ ءدال ۇشىنان شەرتىپ قاپ ەدى، تاناۋى تىزىلداپ قويا بەرگەن يت اياسىن با، قاۋىپ تاستادى. ارىستاننىڭ الدىنداعى اياق قاتارىنان ءۇش كۇن اس قۇيىلماي قاڭسىپ جاتتى.
ارىستان اقىرى كوكتەمگى كۇندەر بولماسا الىس-جۇلىستى قويىپ الدى. تالاستى تىيعان جامان ەمەس-تى، قۇلاعى جىرىمدالىپ قاناپ جۇرۋدەن ادا-كۇدە قۇتىلدى. تاباعى ءدامدى سورپا، سۇيەك-ساياققا ءدايىم لىقىلداپ تولىپ تۇرسا يتكە تەمىر نە كەرەك.
قايىن، تاياق ۇستاعان ەكى اياقتى پەندەنىڭ ايتقانىنا كونىپ، جۇمساعانىنا جۇگىرسە، تۇرمىس تا.تۇزەلمەك ەكەن. تاياق پەن تاباق ارىستاننىڭ ساناسىنا وسى قاعيدانى مىقتاپ شەگەلەگەن. سوسىن ءتىپتى ءۇرۋدى قويدى. بادىراق كوز، سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن. سويتسە كورشىلەردىڭ دە، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ دە، ەڭ باستىسى ارىستاننىڭ ءوز قۇلاعى دا تىنىش ەكەن.
ءوستىپ قۇداي دەپ كوك قانشىققا قىرىنداپ ءجۇرىپ جاتقاندا، شىلقىما ءومىردىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى. باعىنۋ، قۇرداي جورعالاۋدىڭ ىلعي دا اياق تولى ءدامدى سورپا سىيلامايتىنىنا شىڭعىسحان ارىستاننىڭ كوزىن مىقتاپ جەتكىزدى. ادەتتەگىدەي قۇرداي جورعالاپ، قۇيرىق بۇلعاپ، شانا سۇيرەپ ەدى، بارعان سايىن شىقپىرتا سابايتىن بولدى. ال شەبەر بولساڭ قۇيرىقتى وڭدى-سولدى بۇلعاڭدات تا شىقپىرتىپ ساباۋدىڭ تەرىستىگىن ءتۇسىندىرىپ كور. شىڭعىسحاندار، شىڭعىسحانشىلار قايتا: «تاياق جاققاسىن مىنا يت قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ تۇر ەكەن. ويتسە تاعى ءبىراز ساباپ الماسا بولماس»،— دەپ تارى تارپا باس سالاتىنىندا ءسوز جوق.
شىڭعىسحانداي قول-اياقسىز دومالاق، پالەدەن ارىستان اۋەلدەن ءوز باسىن اراشالاپ الۋىنا بولاتىن. ونىڭ جولى وڭاي. قيسىق كوز بالا جامان ويمەن جاقىنداي بەرىسىمەن تىستەرىن تۇگەل جالاڭاشتاپ، اسا قاھارلى رايمەن ىرىلداۋى كەرەك-تىن. ياعني «جولداس، جامان، الدە جاقسى بالاسىڭ با، ول اراسىن ونشالىقتى ايىرا المايمىن. سويتسە دە ماعان تىم جاقىنداماعاي. ايتپەسە، وڭدىرمايمىم دەگەن سوڭ، وڭدىرمايمىن. ودان دا ماعان دەيىن بەس ادىم قالعاندا توقتاي قال دا جاقسىلىقپەن اينالىپ ءوت!»
باسقا-كوزگە ساباپ ۇيرەتكەن «ساباق» كەسىرىنەن ارىستان ءوستىپ جاسىپ، قورلىق-مازاققا ەتى ءولىپ، ۇيرەنىپ كەتتى دەلىك. بەسىكتەن بەلى شىقپاعان شىڭعىسحاننىڭ توڭىرەگىنە قاسقىرشا قاراۋىنا نە جورىق؟ اشىق اسپاندا ءۇنسىز اۋەن بولىپ دىرىلدەي قالىقتاعان مومىن كەپتەر ونىڭ ويىنشا قالتاعا سىلدىراپ تۇسەر ءۇر جانا ءۇش، بەس، ون، ون بەس، جيىرما تيىندىق تەمىرلەر عانا. ارىستان — شىڭعىسحاننىڭ ءالى ءوسىپ جەتىلمەگەن قىرسىققا تولى ءجۇز قىرىق قاداقتىق دەنەسىن شاناعا ساپ سۇيرەتۋشى ءتورت اياقتى، قوس قۇلاقتى حايۋان.
ولاي بولسا، توبەت قىزىل قان تۇيىرشىگىنەن، ەت-سۇيەكتەن جارالعان-اۋ، ويتسە قارعى باۋ موينىن قيىپ قينالادى-اۋ دەگەن وي ونىڭ باسىنا قۋالاساڭ كىرمەيدى، كىرمەيتىن شىعار. نەمەسە ىزا بۋىپ تۇمسىعى شوشايىپ ۇرەر، ياكي ەسسىز قۋانىش كەۋدەسىن قاماپ، اۋلا ءىشىن كەزىپ ورعي-ورعي جۇگىرەر، و دا جانى، دەمى بار مىناۋ تىرشىلىكتىڭ قىزىق-شىجىعىنا ورتاڭ-اۋ... جو-جوق، قيسىق كوز بالا ساناسىنداعى بۇل ۇعىمدار ادەمىلەپ تۇرىپ ۇشكىرلەنگەن قارا ءتۇستى قارىنداشپەن باتتيتا سىزىلعان.
بىلمەيمىن، بىلمەيمىن...
* * *
شىڭعىسحاننىڭ مىڭ قۇبىلعان مىنەزىن مىقتى بولساڭ ءتۇسىنىپ كور. دۇرىستاپ دوس بولا المادى. «ە، مەيلى، ەندەشە ارازداسايىق» دەپ ۇرسىسىپ كورىپ ەم، دۇرىستاپ جاۋلاسپادى. كونتەك اۋزى بۇرتيىپ ءجۇردى دە قويدى. اۋزىن بۇرتيتسا اسپان اينالىپ الدىما تۇسە قالماس دەپ الشاڭ باسىپ مەن ءجۇردىم. ول كورىنسە قولىمداعى شىبىقتى زۋ-زۋ سىلتەپ، تىستەنىپ الامىن. سوسىن قولما-قول بەتىنە باقىرايىپ قاراي قالامىن با، قىزىق ەندى.
وسى ءبىر قىرسىق بالانىڭ ىشىندە تاعى نە قايناپ جاتقانىن بىلگىم كەلەتىنى-اي دەسەڭشى!
ءبىر كۇنى ۇيگە كىرىپ بارا جاتىر ەم، قول بۇلعاپ شاقىرىپ الدى. كەزەكتى قياستىق كۇتكەن كۇيى كۇدىكتەنە باسىپ قاسىنا جاقىندادىم.
— قاساپحاناعا بارعىڭ كەلمەي مە؟— دەدى ول پالتوسىنىڭ سىنىق تۇيمەسىن نەمقۇرايدى شۇقىلاپ تۇرىپ.
— قانداي قاساپحانا؟
— ءماسساعان، قاساپحانانى بىلمەيسىڭ بە؟ كوكەم ءقازىر سونىڭ باسىندا.
— كوكەم؟
— نەمەنە، كوكەم، كوكەم... كوكەم — مامامنىڭ كۇيەۋى.
— ول وندا نە ىستەيدى؟
— نە ىستەۋشى ەدى، جۇمىس ىستەيدى. قايدا، مەن مەكتەپكە بارعاننان بەرى قاساپحانادا. بۇرىنعى تۇرعان جەرىمىز جۇمىس ورنىنا الىس بولدى. تاستايىن دەسە اقشاسى، پايداسى كوپ دەيدى. سوسىن امالسىز سەندەردىڭ قاستارىڭا كوشىپ كەلگەمىز. انە — سولاي. ادام جۇمىس ىستەگەن سوڭ قارنى اشادى، قارنى اشقاسىن تاماق كەرەك. سول تاماقتى كوكەمە مىنا مەن اپارىپ بەرەمىن.— ءسويتتى دە قولىنداعى تەرموس، قاعازعا وراۋلى الدەنەلەر سالىنعان توردى سىرتىنان ماقتانىشپەن ۇرىپ قويدى.
قاساپحانا؟! گالاكتيكا، ەلەكترونيكا، قاساپحانا! قالاي-قالاي قيىلىسىپ سىڭعىرلايدى، ءا؟ تۋرا سيمفونيا دەرسىڭ. جۇمباق تا قىزىق زات! سول جۇمباق تا قىزىق، زاتتىڭ اتىن ەستىسەم دە ءوزىن كورمەپپىن. بارسام بارايىنشى. ول ءۇشىن تونىمدى شەشىن الماس. ونىڭ ۇستىنە شىڭعىسحان ەكەۋمىزدىڭ انەۋگۇنگى جانجالىمىز عۇمىر بويعى جانجالعا ۇلاسىپ كەتپەس. كورشىلىگىمىز راس بولسا، ءبارىبىر كۇندەردىڭ كۇنىندە ءتوس سوعىپ، تاتۋلاسۋعا تۋرا كەلەدى، بۇل سىعىرمەن اۋىز جالاسپاساڭ دا ۇرسىسىپ توبەلەسپەي بەيبىت جۇرگەن ءجون.
— كەتتىك!
كوپ ۇزاماي قالانىڭ شىعىس شەتىنە شىقتىق. كۇن شايداي اشىق، جىلى. ءۇپ ەتكەن جەل جوق. تابان استىنداعى قار قاڭتارداعىداي قۇلاق-شەكە شاعىپ شىقىرلامايدى، ءبىر ءتۇرلى جۇمساق. بەتىنە ءمولدىر مۇز قابىرشىقتار سەلدىرەي قاتىپتى. ءار جەرى تەسىلىپ قارايعان توبەشىك ۇستىندە ۇزاق قارعالار شوقاقتاپ سەكىرەدى. پىسىناعاسىن قۇلاقشىندى شەشىپ قولىما الدىم. ارىستان قار بەل ورتاسىنان بىركەلكىلەپ كەسكەن ءتۇپ شي تۇبىندە فوتوعا تۇسەردەي وڭ اياعىن مينۋتقا جۋىق كوتەرە قاتىپ تۇردى، كەنەتتەن پىسقىرىپ سالدى.
كۇن ەداۋىر كوتەرىلگەن. كۇندى مىڭ ميلليون ۇساق بولشەكتەرگە ءبولىپ قابىلداعان قارلى القاپ جارقىراپ جاتىر. قۋراي-شي باستارى قىراۋدان ارىلىپتى: سۋ تارتىپ سولعىن تۇر. بەينەبىر كوپ ساربازدىڭ قاتار-قاتار تۇرا قالىپ، شىرەنە تارتقان سانسىز جەبەلەرى دالا توسىنە ساۋىلداي قۇديىپ قادالا-قادالا كەتكەن سياقتى. تىنىشتىق، ۇلى دا قاھارلى تىنىشتىق! تەك كوز ۇشىنداعى كوكجيەكتى كوكتەي اسىپ بارا جاتقان تىركەمەلى تراكتوردىڭ گۇرىلى تالىپ جەتەدى. تىنىشتىق، ۇلى تىنىشتىق!
قارى سوقتالانىپ قارايعان سوقپاق دوڭنەن اسىپ، ءبىزدى ويپاتتاعى ۇلكەندى-كىشىلى ۇيلەرگە جالعاسقان قورا سىقپىتتاس ۇزىن قورشاۋدىڭ تاپ جەلكەسىنەن اكەپ ءتۇسىردى. سول-اق مۇڭ ەكەن، ۇيىعان تىنىشتىق الىس كوكجيەكتەرگە شەگىنىپ، توڭىرەك جاندانىپ سالا بەردى. قالا، قورشاۋ اراسىنا شەك بوپ تارتىلعان ەلەكتر باعانالارى ءبىرقالىپتى دىڭىلدايدى. قوي-سيىردىڭ موڭىرەگەنى ەستىلەدى. ارا-تۇرا ادامداردىڭ دابىرلاپ سويلەسكەن، ايقايلاسقانى قۇلاققا جەتىپ تۇر. الدە قي ما، ايتەۋىر كۇلىمسى ءيىس سەزىلگەندەي.
شىڭعىسحان كوپە-كورنەۋ كوڭىلدەنىپ جۇرە بەردى. ءدوڭ باسىندا كينوداعى ناپولەونشا تاناۋى دەلديە قولىن قۋسىرىپ قالت تۇرا قاپ، مەن بۇرىن ەستىمەگەن كىسى قىزىعارلىق اشىق، ايقىن داۋىسپەن:
— انە، قاساپحانا! — دەپ ساڭق ەتتى.
قۇلدىراڭداپ تومەن بەتتەدى. ەلەكتر باعاناسى دىڭىلدايدى، سيىرلار مەڭىرەيدى. قوي ماڭىرايدى.
سۇتتەي ۇيىعان تىنىشتىق بۇزىلعان ەكەن..،
* * *
قاساپحانا قاسىنا جەتتىك.
بيىك كەلگەن اعاش قورشاۋعا ماڭداي تىرەلدى. مال ءجۇنى جابىسقان جۋان، جىلتىر باعانالار... ابدەن قيۋلاستىرىپ شەگەلەنگەن قالىڭ قارا تاقتايلار كوكجيەكتى كولەڭكەلەپ تۇر. قانشاما قيۋلاستىرىلسا دا قالىڭ تاقتايلار اراسىنان جىڭىشكەلەنىپ ۇزىنىنان ۇزاق سوزىلعان جارىق، ساڭىلاۋلار قالىپتى. كورىپ تۇرمىن — سول ساڭىلاۋلار قوڭىر، قارا توقال، ءمۇيىزدى ەگىزدەر مەن سيىرلارعا لىقا تولى. اۋىز-مۇرىندارىنان بۋ اتقىلاپ، تۇياق سىرتىلداتا قابىرعانى جاعالاي اينالىپ ءجۇر. وڭكەي ءبىر ءجۇنى جىلتىراعان توق، سەمىز. اسىرەسە، كىشكەنە قىزىل كوزدى ءنان قارا بۇقا عالامات قورقىنىشتى. اۋكەسى قۇرىپ ەتىكتىڭ قونىشىنداي قاتپار-قاتپار. تۇرقى ەسىك پەن توردەي. بەلى سالىڭقى بولسا، جوتاسى كۇدىس. «ءبو-و!» دەپ قويىپ، ءالسىن-الى تۇياقتارىمەن جەر تارپي توڭىرەگىنە اسا ىزعارمەن شاتاق ىزدەپ قارايدى. الدا-جالدا ول قوزعالا قالسا، باسقالارى كوكساۋىر شورتان ىقتىرعان شاباقتارشا جان-جاققا بىتىراي شاشىراپ جول اشادى.
ەكى قاتار ءسۇر ۇيگە جالعاسقان قورشاۋ بۇرىشىنداعى تەمىر ەسىك سىقىرلاي اشىلىپ ەدى، ىشتە قامالىپ، بۋلىعىپ تۇرعان قارا كولەڭكە سىرتقا لاپ بەرىپ، كاسەك بەتىمەن بەت بوپ قارا شارشى قۇرا قالدى. سول قارا شارشىدان ءبولىنىپ، تورت-بەس جىگىت سىرتقا شىقتى. قولدارىنا ۇستاعان تەمىر ىستىكتى اعاش تاياقتارى... جانە جارقىراعان ترانزيستور بار. ىستىك سوڭىنا جالعانعان سىم يرەلەڭدەي ەلەكتر باعاناسىنداعى جۇيەگە جالعاسىپ جاتىر.
شىڭعىسحان جەڭىمنەن جۇلقىدى.
— قارا، انە قاراشى!—قاراۋ ءۇشىن اۋەلى سول «قارا!» دەگەن ادامعا قاراپ الۋ كەرەك. بۇرىلىپ شىڭعىسحاننىڭ بەتىنە قارادىم دا تاڭدانعاننان اۋىز اشىپ قالدىم. قيىق كوزى كادىمگىدەي ۇلكەيە جالتىلداپ تۇر، بەت ۇشىندا ادەمى اراي بار. وسىك تىرناقتارىن شىدامسىزدانا تىستەلەپ، قاساپحانا جاقتان كوز ايىرار ەمەس. ناق ءبىر قالانى الۋعا قامدانىپ جاتقان قالىڭ قولىنا تاعاتسىز قاراپ تۇرعان قاھان دەرسىڭ.
ال قارادىق. قارايتىنداي كوز جاۋىن العان تۇك تە جوق. جىگىتتەر تىستەگەن شىلىمدارىن بۋداقتاتىپ ەزۋلەرىندە ارلى-بەرلى ىرعىتادى. قارقىلداسا كۇلىستى. قارا بۇقاعا كوزدەرىنىڭ سۇرىن قاداپ، تورەرو، كورريدا، يسپاندىقتار جايلى بىرنەشە بايسالدى پىكىر ايتتى. كۇدىس مويىن، قالىڭ قاباقتى بىرەۋى — وي، مىناۋ شىڭعىسحاننىڭ قۇلاقشىن جۇمارلاعىش كوكەسى عوي — تاياق ۇشىن بۇقا جونىنا جاناي تيگىزەر-تيگىزبەس سيپاپ وتە شىعىپ ەدى، الگى ءزىل شويىن دەنەسىن بۇيىم قۇرلى كورمەي ىلگەرى ىتقىپ، سيىر-تورپاقتاردى بۇزىپ-جارا قورشاۋدىڭ قارسى بۇرىشىنا تىعىلدى. ارتقى اياعىن اۋىرسىنا سىلكىلەيدى. كوزى شاتىناپ، كوجەكشە ءدىر-دىر ەتەدى. ءتىپتى قاراۋعا ۇيات.
بۇقا سيركتە سالتو-مورتالە جاساعاننان جامان جىگىتتەر كومەيلەرىنە دەيىن كورسەتىپ ال قارقىلدا، كۇل. ىلە انەكدوت باستاپ كەتتى.
ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، اۋىل ۇستىندە اەروپلان اينالىپ ءجۇرىپتى. يتتەر ۇيشىككە تىعىلىپ، ەشكىلەر ماڭىراپ، اۋىل ازان-قازان. كوز تىرناپ اشقالى مۇنداي قۇبىجىق كورمەگەن ادامدار الگىنىڭ نەتكەن زات ەكەنىن ايىرا الماپتى. سوندا ءبىر پىسىق تۇرىپ: «جولداستار جانە دوستار، مۇنى مولداعا كورسەتەيىك. ول الەمدەگى جۇمباق سىرلاردىڭ ءبارىن بىلۋگە ءتيىس. مولدا اۋەلى قۇراندى دا ەجىكتەپ وقي بىلەدى»،— دەپتى.
سالدەسى باسىنان تۇسە جازداپ مولدا دا اسپانعا كوز الارتىپ كوپ قارايدى. پىرىلداعان .پالەنىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەسىن كوز الارتقانمەن نە پايدا. مولدەكەڭنىڭ ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىعادى. «ءيا... مۇنىڭ نەندەي جىن-سايتان ەكەنىن مىنا ءميعۇلالارعا ايتا الماسام ابىروي ايرانداي توگىلمەك. سالدەدە دە، ساقالدا دا ءقادىر قالمايدى. قايتكەندە بىردەڭە ويلاپ تاپقان دۇرىس». اقىرى مولدا ساقالى شوشاڭداپ تۇرىپ؛ «بۇل ءجۇز جاساعان ماسا!»—دەيدى سۇق ساۋساعىمەن اەروپلاندى نۇسقاي.
ەل ونىڭ بۇل دانىشپاندىعىنا تان، قاپ، جاعالارىن ۇستاپتى. مولدا ساقالىن ۋىستاپ: «كھە، كھە!» دەي بەرسە كەرەك. ۇيالۋدان با، قۋانۋدان با، ونى قۇدايدىڭ ءبىر ءوزى ءبىلسىن.
شىڭعىسحاننىڭ يىعىنان تارتتىم.
— اناۋ تاياقتارى نەسى؟
ول بەتىمە قادالىپ ۇزاق قارادى. بايقايىم، ادام ويلاماس توپاس سۇراقتى قايدان تاۋىپ قابىرعادان قويا قوياتىنىما تاڭ قاپ تۇر. سالدەن كەيىن كوزىندە كەكەسىنگە ۇقساس جاعىمسىز جالتىل ويناي باستادى.
— ءقازىر بىلەسىڭ. ءجۇر، قورشاۋ ىشىنە كىرەيىك. ارىستاندى دا قوسا ەرتىپ ال.
قاقپانى اشىپ، ىشكە كىردىك. جىگىتتەردىڭ جاستاۋى جاقىنداپ كەپ، شىڭعىسحاننىڭ ارقاسىنان قاقتى دا ايقاي سالدى.
— كاكە، كومەكشىڭىز كەلدى، قارسى الىڭىز!
شىڭعىسحان جىمىڭ-جىمىڭ. ماعان ونسىز دا قىسىق كوزىن قىسىپ قويدى دا جاڭاعى جىگىتكە:
— اعا، تاياقتى بەرە تۇرشى!—دەدى.
تاياق قولعا تيگەسىن شىڭعىسحان ساۋساق ۇشىمەن ارىستاندى شاقىردى.
— كا، كا!
سارقىتتان كۇر قالارداي توبەت ارسالاڭداپ قاسىنا جەتىپ باردى. انەۋگۇنى عانا شىڭعىسحاننىڭ شىبىقپەن شىقپىرتىپ، كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتكەنىن تازا ۇمىتىپتى.
— ارىستان، ارىستان، كا!— ول تاياقتى توبەت تۇمسىعىنا سوزدى. رەتى كەپ تۇرعاندا نە زات بولسا دا بالسىنبەي يىسكەپ، ماي ما، نان با، انىقتاپ قالعان دۇرىس. يت پەشەنەسىنە جازىلعان جازمىش وسىلاي بولعاسىن توبەت سىڭسي قىڭسىلاپ، دىمقىل تۇمسىعىن تاياق ۇشىنا جاقىنداتا بەردى. ءماسساعان، نان مەن ماي! تيگىزەر-تيگىزبەستە-اق اششى داۋىسپەن شاڭق ەتىپ، تۇرعان ورنىندا تىراپاي استى. ەكى-ۇش مارتە اۋناپ كەتتى. اقىرى اشىق قاقپادان اتىپ شىقتى دا، ۇلي بەرىپ: «وسى ۇلۋ مەنىڭ قاي تەڭىم، تاعى ءبىر كەسەل-كەسەپاتقا ۇشىراماي تۇرعاندا الدى-ارتقا قاراماي زىتايىن» دەپ شەشسە كەرەك، قار باسقا" قۇلا ءدۇزدى بەتتەپ قاشا جونەلدى.
— حي-حي-حي...— جالت قاراسام، شىڭعىسحاننىڭ شىڭكىل كۇلكىسى يت سوڭىنان ايتاق سالىپ بارادى ەكەن.
ەرنىمنىڭ قانىن شىعارا قىرشىپ الدىم. مۇمكىن، شىپ-شىپ قان شىعۋى دا ىقتيمال. ءۇنسىز شىڭعىرا بۇرق ەتكەن اشۋ مەن ىزانى تاس تۇيىلگەن جۇدىرىعىما جينادىم دا، قيسىق كوز بالاعا بەتتەپ جاقىنداي بەردىم.
اپانى قارا!—شىڭعىسحان ءۇنى شىمىر شابىتپەن شاڭق ەتتى. ەرەكشە ىنت-جىنتپەن العا ۇمسىنا الدەنەگە قۇشتارلىقپەن كوز تىگىپ تۇر.
ۇيلىققان سيىر، وگىزدەر ايقارا اشۋلى تەمىر ەسىككە —قاساپحانانىڭ قارا شىرشى اۋزىنا قاراي اۋىر قوزعالا باستاپتى. جاڭاعى جىگىتتەر تابىننان جىرىلىپ قاشقانداردى جاسقاي توپقا قايتا قۋىپ تىعىپ ءجۇر.
تەك بوساعاعا ءىلۋلى ترانزيستور توڭىرەكتى باسقا كوتەرە ساڭقىلداپ سويلەپ تۇر.
تابىن الدىنداعى قايراۋلى كوك سۇڭگى — كۇدىس مويىن قىزىل كوز قارا بۇقا. جەكە وزىپ، جەردى ويارداي تۇياعىن شيىرە سالماقپەن تاستايدى. شاشاسىنا قاتقان سىرنە-سىرنە كەسەك مۇز اتتاعان سايىن سۋىق سىرتىلدايدى، ءجۇرىپ كەلە جاتقان كۇيى قايقى قىلىش تارىزدەس بۋناق-بۋناق ساقينالى قاراعاي ءمۇيىزىن قاھارلانا شايقاپ، تاناۋ تارتادى. نىقتاپ باسقان كۇيى اناۋ الاقانداي قارا شارشىنى ءقازىر مۇيىزگە ءىلىپ لاقتىرا سالاتىنداي مىعىم ءتىپتى. ال قارا شارشى ودان ارمەن تالاۋراپ، قاراۋىتا تۇسكەن. تابىن بۇقا قۇدىرەتىنە ءۇنسىز تابىنىپ، سوڭىنان شۇباي ەرەدى. بۇقا بولسا بۇل جاھاندا ءتىرى جان وزىنە قارسى كەپ كەۋدەدەن يتەرمەسىنە، ءسىرا، سەنىمدى. مىنا ەكپىنمەن تەمىر قاقپا تاس جابىق تۇرسا دا باسىپ-جانشىپ، تاپاي يلەپ كەتۋگە بار.
قارا بۇقا مىقتاپ قاتەلەسىپتى.
ەسىك اۋزىنداعى بيىك تۇعىردا تۇرعان شىڭعىسحاننىڭ كوكەسى شابىنعان بۇقانى تۇسىنان وتكىزە بەرە قابىرعاداعى قارا نۇكتە — قارا تۇيمەنى باسىپ ەدى، قاقپا سارت جابىلدى دا، ماقاۋ قارا شارشى قارا بۇقانى وپ-وڭاي جۇتا سالدى. ءتورت قۇبىلادان بىرەگەي قىسقان تەمىر قۇشاق قارا بۇقانىڭ تىرپىن شىعارمادى.
زەڭگىر اسپان، تەڭگەدەي بۇلت جوق بيىك اسپان عانا ەش ايقاي-اتتانسىز وراسان زور كوكپەڭبەك جانارىمەن ءۇنسىز ۇڭىلە توبەدەن ءتونىپ تۇر.
ترانزيستور مۇڭ كولەڭكەسى كوشكەن قوڭىر سازدى توگەدى. جاپالاق قار استىندا جالاڭ باس كوكەم تارتقان اۋەن... اۋەنگە قوسا ديكتور ءوز داۋىسىنا ءوزى سۇيسىنە ساڭقىلداپ تۇر. «پورتۋگال جۇرتىنىڭ جەر جۇزىنە داڭقى جايىلعان ۆيولونچەلشىسى گاسپار كاسادونىڭ سىزدەر تىڭداعان تاكاتتوسى جالت ەتىپ كوشپەلى التىنداي زىرعىپ وتكەن جاستىق شاعىن اڭساعان ادامنىڭ ساعىنىشى مەن بۋلىققان وكسىگىن تاپ باسىپ، ءدال بەينەلەيدى...»
تالاي قۇناجىننىڭ كوز قۇرتى بولعان قاتپار-قاتپار اۋكەلى قايران قارا بۇقا اجال سۇيەگەن سوڭعى جانتالاسپەن ىلگەرى ۇمتىلا ەتپەتتەپ قۇلادى...
قورشاۋ ءىشى ىڭ-جىڭ، ۋ-شۋ. ەڭ مىقتىسى، ەڭ سەرىسى قارا بۇقا كەسەپات حالگە ۇشىراعاسىن قالعاندارى قارا شارشىعا جەتە بەرىپ جالت بەرىستى.
كۇلەگەش جىگىتتەر ەزۋ جيماعان كۇيى ەلەكتر تاياقپەن سيىر، تورپاقتى تەمىر قاقپاعا كىرگىزۋ قامىمەن ءالى قايىرعىشتاي قۋالاپ ءجۇر.
كۇلىپ ءجۇرىپ تە تابىت، كۇرەكسىز، كۇرەكپەن بۇرقىراتىپ توپىراق، قازۋسىز ءتىرى جاندى جەرلەۋگە بولادى ەكەن.
شىڭعىسحاننىڭ كوكەسى كەلەسى سيىردىڭ جانىن جاھاننامعا اتتاندىرىپ سان، شىلىم تۇتاتتى. سوسىن كوزى كەڭ اشىلا باقىرايا قاتىپ تۇرعان ماعان قاراي مويىن بۇرىپ، اۋزىن قايشىلاپ بىردەڭەلەر ايتتى. مەن بولسام تۇك ەستىمەيمىن، تاس ساڭىراۋمىن، تەك قاراشىعىممەن عانا قارسى الدىمداعى دۇنيەنى ەش سەزىمسىز تۇگەندەيمىن.
— ءجۇر، جۇرسەيشى. انە، ءبىزدى اعام شاقىرىپ تۇر.
بالەم، ءقازىر ءبىز دە كوكەسىن تانىتىپ سيىرلاردى شانشيمىز. وگىزگە شاما جەتپەسە دە تايىنشا-تورپاقتاردى بار ما... قورىقپاي-اق قوي، تۇيەدەي سەن تۇگىل، تۇستىك اكەلگەن سايىن مەن دە ەكەۋ-ۇشەۋدەن قۇلاتىپ ءجۇرمىن. و باستا باقىرىپ جىلاپ ەدىم. كور دە تۇر، بىرەر كۇن وتكەسىن سەنىڭ دە ەتىڭ ۇيرەنىپ كەتەدى. ساعان اۋەلى قوي-ەشكىنى شانشىتاتىن شىعار.
شىڭعىسحان سامبىرلاي سويلەپ الدىعا ءتۇستى، اكەسىنە قاراي جول باستادى.
مەن...
مەن كىلت بۇرىلىپ، كوكجيەكتى كوكتەي اسىپ كەتكەن ارىستاننىڭ باعىتىنا قاراما-قارسى جاققا جان ۇشىرىپ جۇگىرە جونەلدىم. تۇك ەستىمەيمىن، دانەڭە بىلمەيمىن، ايتەۋىر زىتىپ كەلەمىن. قاڭق ەتكەن ارىستان، قورقىنىشتى قارا شارشىدان قاشىپ، قورشاۋ بويلاعان وگىز-تورپاق، تايىنشالاردىڭ قان ءيىسىن تارتىپ وكىرگەندەرى، ترانزيستور مەن كوكەم ۆيولونچەلىنەن توگىلگەن وكىنىش پەن وكسىككە تولى ساز — مىناۋ كوكشۇڭعىل اسپان مەن قارلى دالا اراسىندا زەڭىگەن بار دىبىس ماڭايىما شوقتاي جيىلىپ شىرق ۇيىرىلەدى، مۇڭلى زارمەن سىڭسي اندەتەدى، جىلايدى.
اپپاق دالا ءتوسىن تەپكىلەپ قانشا قاشسام دا قۇلاعىمدا تۇنىپ تۇرعان بۇقانىڭ وكىرگەن ءۇنى قۇتقارمادى، قايتا ەرەپات كۇشەيە ءتۇستى، جاڭعىرىعى الەمدى شارلاپ، قارسى تۇرار جان-جانۋاردى جەر جاستاندىرا جايىلىپ بارادى. قۇلىنەرەن-قۋ تالقان زىتىپ كەلە جاتقان كۇيى ءسۇرىنىپ كەتىپ ەتپەتىمنەن ءتۇستىم، دۇرىسىندا ادەيى جىعىلدىم. ادەيى جىعىلعانىم بۇقا ءۇنى مەن شىڭعىسحاننىڭ كۇلكىسى ۇستىمنەن سىدىرا ەتىپ كەتسە دەگەن شولاق ويدىڭ قيمىلىما تۇسىرگەن كولەڭكەسى. ەتپەتتەي ءتۇستىم دە دىبىستان قاشىپ، قاسات قاردى باسىممەن ءسۇزىپ-سۇزىپ، تۇينەك تيگەندەي اۋنادىم كەپ، اۋنادىم. مەيلى، اق قارعا قۇلاق قاعاناعىن جارىپ بارا جاتقان ازان-قازان دىبىستار تۇنشىقسىن، كيىمگە جۇققان قان داقتارىن قار الىپ قالسىن، اقتان باسقانىڭ ءبارى قارعا جۇعىپ تازارايىن، ءسويتسىن، ءسويتسىن...
سۋىق قار دەمىنە دەم قوسىپ جاتىپ، بۇرىن باسقا كىرىپ كورمەگەن توسىن ويدىڭ، ۇشىعىن ۇستادىم. تۇنەۋگۇنى شىڭعىسحاندى شىرىلداتىپ بەكەردەن بەكەرگە جەلكەدەن ءتۇيىپپىن. قالىقتاپ ۇشار كوگەرشىندەردىڭ، ادال دا اڭقاۋ ارىستاننىڭ جاۋى مەن ەلەستەتكەندەي كورشى ۇيدەگى قيسىق كوز بالا ەمەس، الىستا، قالا سىرتىندا بوپ شىقتى. ول — قارا بۇقانى، تايىنشا-تورپاقتاردى تابىن-تابىنىمەن قىرىپ سالعىش اعاش قورشاۋلى، تەمىر قاقپالى قاساپحانا.
شىڭعىسحاننىڭ كەكەسى سەمياسىن اسىراۋ ءۇشىن بۇقا سويسا، كۇنى ەرتەڭ ورنىن باسار ءىزباسار تاربيەلەمەك ويمەن جاس بالا قولىنا ەلەكتر تاياق ۇستاتادى. بالاسى تايىنشالاردى مۇردەم كەتىرىپ جاتسا: «جارايسىڭ، جىگىتىم!» — دەپ قۋشىق جاۋىرىنىنان سارت-سۇرت قاعادى. ال شىڭعىسحان، كىشكەنە شىڭعىسحان مىنا جىڭىشكە ەلەكتر تاياقتىڭ قارا بۇقاداي ءداۋدى تىراپاي اسىرعانىنا تەگى تابىنۋلى. ەندى ول ەلەكتر تاياق قۇدىرەتىنە قارسى تۇرا المايتىنداردى — وگىزدى، سيىرلاردى، سوسىن ارىستان، كەپتەردى ءتىرى جان دەپ تانىمايدى.
وتكەن جەتىدە تەلەديداردان كورگەن «حايۋاناتتار الەمى» پروگرامماسىندا تىك قۇلاق قاسقىر بولتىرىكتەرىن اڭ الۋعا ءوستىپ باۋلىعان. كوكجال بۇكەڭدەي جەلىپ، ءىن ماڭايىندا اسىر ساپ جۇرگەن كۇشىكتەرىنىڭ قاسىنا كەلدى دە، ارقاسىنداعى بۇيرا ماڭداي لاقتى باك ەتكىزىپ كۇشىكتەردىڭ ورتاسىنا تاستادى. الگىلەر اۋەلى قورقىپ قاپ ءىن تۇبىنە تىعىلىپ ەدى، كوكجال بۇيرا ماڭداي لاقتى لەزدە قورقىراتىپ ساپ ۇلگى كورسەتتى. ودان كەيىن... اش بولتىرىكتەر شىبىن جانى شىعا قويماي تىپىرلاعان لاقتاي قۇرداسىنىڭ جاس ەتىنە تىستەرىن كىرش-كىرش بويلاتتى.
كەنەت، قار قۇشىن جاتقان كۇيى كوزىم شىراداي جانىپ جۇرە بەردى. شىراداي جانعانى كوگەرشىندى كورشى بالاعا ساتتىرىپ، ارىستاندى شاناعا جەككەن، وگىزدەردى وكىرتىپ-باقىرتىپ و دۇنيەگە جونەلتكەن قاندى قول قاراقشى تابىلدى. ول — قالا سىرتىنداعى قاساپحانا.
پالتومدى قاعىپ-سىلكىپ ورنىمنان تۇردىم دا، نارتتاي قىزىل كۇنگە قارادىم. كۇندى كوكجيەك كەرتىپتى.
قىسقى دالاداعى قاساپحاناعا قارسىلاسۋعا جارايتىن بارلىق تىرلىك يەلەرىن جالعىز نۇكتەگە — ءوز بويىما شوقتاي جينادىم دا، قالا بەتتەپ، ىلگەرى قادام تاستادىم.
قالا ءتۇندى قارسى الۋدىڭ قامىمەن ابىر-سابىر.، كەشكى ىزعار ماڭدايدان ۇرىپ، سۋىق سورعان، ەكى، ءۇش، ءتورت قاباتتى ۇيلەر تەرەزە اتاۋلىعا جىلت-جىلت شام جاعىپ، شىلىم تۇتاتىپ، بوي جىلىتۋمەن ابىگەر. ادامدار ونسىز دا تاپتاۋرىن قاردى شاقىرلاتا باسىپ، گاسترونوم، كينوتەاتر، بيىك قاقپالى اۋلالار اراسىندا زىر جۇگىرىپ اۋرە. ءبارى دە ۇيدى-ۇيگە تەز جەتۋگە، ەسىك-تەرەزەنى سارت-سۇرت جاۋىپ قۇلاقشىن، پالتو، باتىڭكە، شالباردى شەشكەسىن جايلانىپ وتىرۋعا اسىق.
ال مەن...
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ساكىسىنە سىبدىرسىز كىردىم دە قۇتىعا قۇيۋلى جەر مايدى بوس بوتەلكەگە تولتىرىپ قۇيدىم. سيپالانعان ساۋساقتارىما سورەدە الشىسىنان ءتۇسىپ جاتقان قوراپ سىرىڭكە ءىلىندى.
سىرتقا شىقتىم. سول شەكەمە ىلىنگەن اي جۇزىنەن سەبەزگىلەگەن ساۋلە قاساپحاناعا باستار جول ۇستىنە قۇيىلىپ تۇر. ارىستاندى ەرتىپ سول ساۋلە استىنا سۇڭگىپ كەتتىم.
قابىرشىق قاردى سىرت-سىرت سىندىرا تىنىشتىققا تىڭقيىپ تويعان قالادان ۇزاپ بارامىن. الدىنى كەس-كەستەگەن ماناعى بەلەس اقبوزعىلت كەۋدەسىن جايلاپ كوتەرىپ مەزەت سايىن زورايىپ بارادى. اقبوزعىلت بەلەستىڭ جونىن باسىپ ءارى اسسام — قاساپحانا، قارا تۋلى قاندى قاساپحانا!
ارىستان سوڭىنا قاراعىشتاي بەرەدى. سالدەن كەيىن سوقپاق ۇستىنە شوڭقيىپ وتىرا قاپ جالىنىشپەن قىڭسىلادى. سوسىن قۇلاعىن تىكىرەيتىپ: «مەنى قايتەسىڭ؟» دەگەن سىڭايمەن ماعان كوز تىكتى. سەز بار ما، اق بەلەستەن ارى اسۋعا بۇل سابازدىڭ جۇرەگى داۋالاماي وتىر. تىراپاي اسىرعىش تاياق قورقىتىپ تاستاپتى. ادەمىلەپ تۇرىپ تەۋىپ ەم، كەرەمەتتەي قۋانىشپەن قاڭق ەتتى، قۇيرىقتى تىك شانشىپ تاستاپ قالانى بەتتەي قاشىپ بەردى. قارا توبەتتىڭ قار بەتىنە تۇسكەن ءىزى قالاعا قاراي قورقىنىشتىڭ، ەزدىكتىڭ سىزىعىن تارتىپ بارا جاتىر.
قىرقا شوقتىعىنا كوتەرىلدىم. قاساپحانا ماڭى تىم-تىرىس. كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعى. تەك قاقپا ماڭدايشاسىندا جالعىز شام ولەۋسىرەيدى. شام استىندا مىلتىقتى كۇزەتشى كولەڭكەسىن بىردە ۇزارتىپ، كەيدە قىسقارتىپ تەڭسەلەدى.
ءىز تۇسپەگەن قاردى تىزەدەن كەشىپ، اعاش قورشاۋعا جەتتىم دە، جۇرەلەپ وتىرا قاپ تاقتايلارعا جەرماي شاشتىم. ايعا قاراپ ەم، ماڭايدى اقشالاپ ساۋلەگە مالىپ، مەنى سىرتتان ساتىپ تۇر ەكەن. كىجىنە جۇدىرىق، بۇلعادىم. پىشاققا تۇسكەن قارا بۇقا ءمۇيىزى — بۇكىر اي مۇنى ميزەمەدى، كەميەكتەنە شالجايىپ جاتا بەردى. قالتادان سىرىڭكە سۋىرىپ، ءبىر تالىن قوراپ سىرتىنان تارتىپ قاپ سم... كەۋدە تولى اشۋ، ىزا، نالا، كوز جاسىم بۇرق جارىلدى دا جالىنعا اينالىپ شىرپى باسىندا تولىقسىپ تۇرا قالدى. كىرپىك كۇيگىزە جالىنعا ءۇڭىلدىم،
شىرپى ۇشىندا دىرىلدەگەن بارماكتاي عانا وت-جالىن ىشىنەن گۇر-گۇر لاۋلاي جانىپ جاتقان الىپ قاساپحانانى كوزىم انىق شالدى.
الدە بارماق باسىنداي وت-جالىن قاراعاي ءمۇيىزدى قارا بۇقانىڭ تامشى قانى ما ەكەن؟
قارلى دالانىڭ تۇس-تۇسىنان كوتەرىلگەن گاسپار كاسادو تاكاتتوسى بارعان سايىن ۇدەپ، ءتۇپسىز تەرەڭ تۇنگى اسپان استىندا اپپاق باعاناعا اينالا تىك شاپشي ورلەپ بارادى.
* * *
— ءاي، بۇل كىم؟
...قاراڭداعان كۇزەتشى تۇلعاسى ەلەكتر شامى استىن¬دا قالتىراي دىرىلدەپ، بىرتىندەپ جاقىنداي بەردى.
مەن نە دەيىن؟
ءۇن جوق.
II ءبولىم
ارادا ءۇش جىل ءوتتى.
باۋىرىم ەزىلىپ تۇرعانى شامالى. اسپان اتام زاماننان كوكپەڭبەك. ءتاۋىر-تاۋىر كىتاپتا سولاي دەپ تاسقا باسىلعان. ءتۇرلى ءتۇستى تەليەۆيزور، كينوفيلمدەردىڭ، دە اسپانى كوك. اسپان بولسىن، ايران بولسىن، بىردە اق، بىردە كەك قۇيقىلجىعانى ءقايبىر جاقسى دەيسىڭ.
اق اسپاننىڭ كۇنى دە اپپاق. قۇم ءىشى كۇيگەن كوتلەت پەن جۋانىڭ اشقىلتىم يىسىنە — اسحانا يىسىنە تۇنىپ تۇر. داۋدە بولسا اپتاپ قاقتاعان جەمتىك پەن كۇيىپ كەتكەن ءشوپتىڭ ءيىسى. تاز توبەلەر — قۇم توبەلەر ءبىر-بىرىنىڭ يىعىنا قول سالىپ، مويىندارىن ىشكە العان سوقىر ادامدارداي ساعىمى سابىلعان الىس كوكجيەككە قاراي جىبىر-جىبىر اياڭداپ ءتىزىلىپ كەتىپ بارا جاتىر. قىل اياعى قۇم-قۇم اراسىن قۋالاپ كەپ، كەرتەش ماڭداي قىزىل جارتاستاردىڭ قوينىنا سىپ بەرىپ، جوق بولعان بۇراڭ بەل جالپاق وزەننىڭ ءتۇسى دە اقشىل سارى. جاعادان ءتونىپ، ايدىنعا ءموليىپ قاراعان جارتاستار، شورتان جوندى جوتالار، اق ءتۇپ، اپپاق، بوپ قىزعان اسپاندى كەۋدەلەپ مىنە الماي، كوكجيەكتى جاعالاپ، باس ساۋعالاعان قانت تۇستەس بۇلتتار...
اق اسپان...
سارى وزەن...
سابىلعان ساعىم..
ولكە باسقا بوياۋعا تاس ساراڭ.
قۇي ۇنات، قۇي ۇناتپا ءبارىبىر ءبارىبىر بوياۋعا ساراڭ بۇل ايماق باقانداي قىرىق كوگەن كوز — وتىز توعىز قۇرىلىسشى ستۋدەنت پەن مەنىڭ الا جاز بويى. جامباس سارعايتىپ جاتىپ جۇمىس ىستەيتىن مەكەنىمىز ەكەنى تاعى راس.
قۇمدى ولكە ماعان شىجىعان كۇن استىندا قىزدىرىنىپ جاتقان الپىس جاسار كەمپىردەي كورىنىپ كەتتى...
— ەي، قالپاقسىز قالعان جىگىت!
تۋ سىرتىمنان شىققان تاسىر داۋىس جاۋىرىنىمنان سالىپ قالدى. سەلك ەتتىم. سەلك ەتكەنىم — بىرىنشىدەن، داۋىس يەسى قىز ەدى. ەكىنشىدەن، ون جەتى جاس عۇمىرىمدا مەنى «جىگىت» دەپ ەشكىم دە شاقىرىپ كورمەپ ەدى. سەز جوق، مىنا ءۇن مانا تاڭەرتەڭ قالادا اۆتوبۋسقا مىنگەن بەتتە اسا تىقىرشىپ، ىشتەي قوبالجىپ كۇتكەن داۋىستىڭ نازىك تە، اشىق ءۇن وسى ساعاتتا ا. قايىرسىنوۆ ەسىگىن اشىپ، تابالدىرىعىن اتتاعالى تۇرعان جاڭا دا بەيتانىس ءومىردىڭ — قۇرىلىس وتريادىنداعى ءومىردىڭ — مەنى شاقىرعان بۇيرىقتى ءۇنى ەدى.
كىلت بۇرىلسام... توبە ەتەگىندە قارا شاشىن قوس يىعىنا شاشىپ جىبەرگەن جىپتىكتەي قىز ال قىزىل ەرىندەرىنىڭ اراسىنان ءتىسىن ءتىزىلتىپ كۇلە قاراپ تۇر. ىستىق اۋا اعىنىنىڭ ەتىندە تىنىمسىز دىرىلدەپ، بىرەسە بۇلدىراي الىستاپ، بىرەسە قايتا جاقىنداپ تۇر. قۇداي اقى، بۇرىن كەزدەستىرگەن تانىس جان! بۇل قىزدى تاپ وسى ارادا ۇناتىپ قالعانىمدى سەزە قويدىم. بىرەۋ الدا-جالدا ۇناسا بولدى، مۇنى بۇرىن ءبىر جەردە كەزدەستىرگەن بولۋىم كەرەك دەپ ويلاي باستايتىن قىزىق قاسيەتىم بار. جالپى، كەيىنگى كەزدە قارا شاشتى قىزداردى كورسەم ءبىتتى، ءبىر جەردەن مىندەتتى تۇردە كورگەمىن دەپ ءوز-وزىمدى سەندىرە باستايتىن جامان ادەت جابىسىپتى بويىما.
قىز وڭ قولىن بۇلعاپ، اۋاعا شەڭبەر سىزدى.
— بەرى كەل!
تۇيەتايلى قۇم بەتكەيمەن سىرعىپ، ەتەككە ءتۇستىم.
وڭ كوزىن ءسال سىعىرايتىپ، باس-اياعىمدى شولىپ ءوتتى. مەيلى، مۇنىسىن سىپايىلىق سالتى دەپ ساناسا ماعان دەسە مىڭ جەردەن سىعىرايتىپ قاراسىن. ورتاشا بوي، اق قۇبا، جۇمساق قارا شاش — ا. قايىرسىنوۆتىڭ بارى دا، جوعى دا وسى.
اي قاراپ تۇرايىن با، مەن دە قايمىقپاي قىز تۇلعاسىن ءتىنتىدىم. ەگەسىپ ءتىنتىدىم. بار عوي، كەيبىر قىزدىڭ ون مەتر الىستاسا اجەپتاۋىرگە، ال جيىرما مەترگە كەتسە اجەپتاۋىردەن ادەمىگە اينالاتىن سيقىرى بار. قۇم توبەدەن جىپتىكتەي كورىنگەن بويجەتكەنىم ءدال قاسىنا كەلگەندە كادىمگى بۇيرەك بەت، توبىلعى تورى قىزعا اينالدى. ءتىسى مەن ەرنى ادەمى. ونى ەزى دە جاقسى بىلسە كەرەك، رەتىن تاۋىپ سەبەپتى-سەبەپسىز كۇلىپ، قۇرىعاندا جىميىپ قالۋعا تىرىسادى. قىسقاسى، بار الەمدى ەرنى ارقىلى سەزىنەتىن قىز، ءتارىزى. ەتىمەن ەت دجينس شالبار ەزىن قىزدان گورى شالدۋار بوزبالاعا قوسقانداي. شولاق جەڭ جۇقا كوفتاسىنىڭ كەۋدەسىنە كولدەنەڭ تۇسكەن كەك جولاقتار ءتوس تۇسىندا ەكى مارتە مىقتاپ ءبىر تولقىپ وتكەن. «ف» ءارپى قۇساپ، ءبۇيىرىن تايانىپ تۇر. تالتيگەن تۇرىسى ءوز مۇمكىندىگىن كەمىندە ءبىر جارىم ەسە اسىرا باعالايتىن قىز دەيدى. مۇنداي قىزداردى كەرگەن بەتتە الدە تۇستىك، الدە باتىس-شىعىس، مۇمكىن اسپان، ايتەۋىر قۇلاعىڭا شىرىلداعان قۇس ءۇنى كەلەدى دە تۇرادى.
سوسىن «ف» قولما-قول «ر»-عا اينالىپ، قىز سۋمكاسىنان توك، ءبۇيىرلى شاعىن قۇمىرانى سۋىردى. ۇسىنىپ جاتىپ:
— ماسا شاقسا جاعارسىڭ،— دەدى دە «ف» قالپىنا قايتا كوشىپ، تۋ سىرتىمنان سكافاندر كيگەن كوسموناۆتى كورىپ تۇرعاننان قاتتى باسىمنان اسا قاراپ:— اتىڭ كىم؟ - دەدى،
«دجون ستاففورد»،— دەي جازداپ بارىپ زوردىڭ كۇشىمەن:
— اسان،— دەدىم.
— اسان، قاسەن، سارسەن... في، قانداي ۇقساس. مەنىڭ اتىم جامال. سولاي. قانشا جاستاسىڭ؟
—ون جەتى...
— كلاسىڭ قانشا؟
— ونعا كەشتىم.
— جامان وقىعاسىڭ دا. ايتپەسە بيىل ءبىتىرۋىڭ كەرەك ەدى عوي.
— اۋىرىپ قالدىم...
قاساپحانا تاريحىنان كەيىن اۋىرىپ، كلاسىمنان قالىپ قويعانىم راس ەدى. ءبىراق نەمەن اۋىرعانىمدى ءالى كۇنگە دەيىن(ءوزىم دە بىلمەيمىن. دارىگەرلەر ءارى قاراپ، بەرى قاراپ، باس شايقاپ: «اكسەلاراسيا... ەرتە ەسەيۋ... ءبىر توتەنشە وقيعا قاتتى ەسەر ەتىپ، نەرۆ جۇيەسى جۇقارعام»،— دەگەن اقىلدى سوزدەر ايتىستى. اقىرى وقۋدى ءبىر جىل قويا تۇرسىن، ەمدەلسىن دەگەم شەشىمگە كەلەدى. سودان كوكتەمدە سالعاننان سالىپ، كاۆكازداعى بالالار ساناتورييىنەن ءبىر-اق، شىققانمىن.
—... مەن دە بەسەۋ، بەسەۋ، بەسەۋ جانە ەكەۋ...— ون قولىنىڭ ساۋساقتارىن ءۇش رەت اشىپ-جۇمىپ، سوڭىندا ەكەۋىن شوشايتتى.
— سوندا... سەن دە «تاربيەسى قيىن»...— ابىروي بولعاندا دەر كەزىندە اۋزىمدى جيىپ ۇلگىردىم،— سەن دە وقۋشىمىسىڭ؟— بۇل سۇراقتى اۋزىما سالعان كىل ساۋدىراعان ستۋدەنتتەردىڭ اراسىنان ەزىنە ساي سەرىك ىزدەگەن وقۋشىنىڭ جالعىزدىعى مەنىڭ جالعىزدىعىم ەدى.
كۇلدى. سول مۇڭ، تابان استىندا كەم دەگەندە ءبىر جارىم ەسە ادەمىلەنىن كەتتى.
— مەن مەدينستيتۋتتامىن. ەكىنشى كۋرسقا كوشتىم. وسى قۇرىلىس وتريادىنا ءبولدى. جاز بويى سەندەردى ەمدەيمىن. وترياد دارىگەرى دەگەندى ەستۋىڭ بار ما؟ ال مەكتەپتى ون التى جاستا بىتىرگەمىن. سولاي، اسان. كورىسكەنشە، چاو!
كىلت بۇرىلىپ، كەدىسىنىڭ بۇدىرى قىلتا تۇسىندا ءالسىن-الى اعاراڭداپ جۇگىرە جونەلدى. سامال جەل تاراعان شاشى مىڭ-مىڭ كۇن ساۋلەسىن ساپىرادى. وڭ جامباسىنداعى قالتاعا جابىسقان قول باسىنداي قىزىل جولبارىس، قىز العا قادام تاستاعان سايىن قارعىپ-قارعىپ كەتەدى.
قۇم ۇستىنە شوڭقيىپ وتىرا كەتتىم. وڭ جامباسىندا قىزىل جولبارىس قارعىپ جۇرگەن قىز تۋرالى بارىنشا ويلاماۋعا تىرىسىپ باقتىم. ايتسە دە: «قۇرىلىس وتريادىنان بۇزىلىپ قايتپاسام يگى»،— دەپ كۇبىرلەدىم، قىزىل جولبارىس قونعان شالباردىڭ جۋىق ارادا توزا قويماسىن ويلاپ وتىرىپ.—«وڭ جامباستاعى جولبارىس سەكىرۋىن قويماسا، كور دە تۇر، وڭباي بۇزىلامىن». ەتپەتتەپ جاتا قالىپ، قۇم بەتىنە وسى سوزدەردى يرەكتەپ جازعىم كەلدى. وعان قاپشاعايدىڭ قالىڭ قۇمى جەتەر مە.
— جىگىت، باسىڭدى كوتەر!
قارسى الدىمدا تۇرعان ادام ابدەن كۇيگەن قىزىل كىرپىشتەردەن قالانىپتى. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي. ەسىك كەۋدە. كوستيگەن ۇزىن يەك. بالتىرلارى ءبىر تۇتام، ءارى قيسىق. قىسقاسى، دەنەسىنىڭ بار بولت، گايكالارى مىقتاپ بۇرالىپ، بەرىك بەكىتىلگەن كەنتاۆردىڭ ناق ءوزى.
سونىمەن كوزىلدىرىك كيگەن كەنتاۆر ساۋساق ۇشىمەن مەنى وزىنە شاقىردى. كوزىلدىرىگىنىڭ اينەگى كەرەمەت قالىڭ. ۇلكەن، قوزعالمايتىن قاراشىقتارى ادامعا كەمى تىنىق مۇحيتىنىڭ تۇبىنەن قاراپ تۇرعانداي ەسەر قالدىرادى.
وندا دا ادام ەمەس، ۇپ-ۇلكەن كامبالا قاراپ تۇرعان سەكىلدى.
سوزالاڭداپ تۇرا بەرگەنىمدە، ىستىقتان بولار، قۇلاعىم شىڭىلداپ، باسىم اينالدى. كوز الدىمنان قاماعان قارا تۇمان سەيىلگەندە بارىپ، كوزىلدىرىكتى كەنتاۆردىڭ تاڭەرتەڭ تانىسقان وترياد كومانديرى ەكەنىن پايىمدادىم. تەڭسەلە باسىپ، قاسىنا باردىم. كومانديردىڭ توڭىرەگىنە مەنەن باسقا تاعى ءۇش جىگىت جينالىپتى.
— ءقازىر ءتۇس. تورتەۋىڭە تاپسىرما — قاس قارايعانشا انەۋ تاقتايلاردان اجەتحانا سوعىپ بىتىرىڭدەر،— دەپ سۇق ساۋساعىمەن شايىرى سىرتىنا شىپ-شىپ شىققان اپپاق تاقتايلاردى نۇسقادى.— شۇڭقىرى قازۋلى. بالعا، ارا، شەگە، سحەمانى مەنەن الىڭدار. ىسكە ءسات!—كوماندير راديولام تاڭەرتەڭ سوڭعى حابار وقىعان ديكتورداي ەش قاتەسىز ناقپا-ناق سويلەدى.
ۇشەۋدىڭ قىرعىز قالپاق، جۇمىرتقا يەك، قىسىق كوزى شار ەتتى.
— اجەتحانا قايدا قاشار؟ اۋەلى جاتار ورىندى جايلامايمىز با؟
بەس-التى قىزىل ۆاگونعا بەتتەي بەرگەن كەنتاۆر كىلت بۇرىلىپ ەدى، كۇن ساۋلەسى كوزىلدىرىگىن سىزىپ ەتتى.
— ءاشىر!—دەدى قىرعىز قالپاقتى كوزىلدىرىگىمەن جەپ.— ءاشىر، سەنىڭ زات الماسۋ پروسەسىنەن حابارىڭ بار ما؟ حابارىڭ جوق بولسا اناۋ قىز-جىگىتتەردىڭ سوڭىنان سال دا، ءبىلىپ كەل.
شىنىمەن توپ جىگىت قۇم ەسىپ، توقال توبەنى اينالىپ بارا جاتىر ەكەن. وزدەرى زات الماسۋ پروسەسىن بىلەتىندەرىمە ۇيالاتىن سەكىلدى، تىم تۇقشيىڭقى. جامال مەن اسپاز التىن قارسى جوتانى ماڭدايعا الىپتى. قوس جاققا قارامايدى. ءسوز بار ما، تاڭەرتەڭنەن بەرگى تورت-بەس ساعاتتىق، سۇرەن ءجۇرىس ىشكەن-جەگەندەرىن اۋىز-مۇرىننان شىعارىپ، سانسىراتىپ تاستاعان.
كوماندير بىزگە كوزىنە ىلگەن تىنىق مۇحيتىنىڭ تەرەڭ، تۇبىنەن قادالا قاراپ تۇردى دا، بۇيرىقتى ۇقپاي قالدى دەپ ويلادى ما، وڭنان ءبىر، سولدان ءبىر شىعىپ، ءايدا سالدىر-گۇلدىر سويلەسىن كەپ.
— جىگىتتەر، العاشقى كۇننەن باستاپ تەمىردەي ءتارتىپ كەرەك. ەكەۋىڭ ءۇشىن،— ءاشىر مەن نايزاداي تىك، ەلتىرى شاشتى شۇڭەيت كوز قارا تورى جىگىت قوزعالاقتاسىپ قالدى،— قۇرىلىس وتريادى جاڭالىق بولماس. ال مىنا جىگىت،— ەندى قالىڭ قارا قاستى، ۇزىن بويلى، ەڭكىشتەۋ بوزعىلت جىگىت قوزعالاقتادى، بىزگە العاش كەلىپ وتىر. ارالارىڭدا تاربيەسى قيىن بالا بار. وعان ۇلگى كورسەتۋ كەرەك. كوزىلدىرىگىنىڭ ساباعىن تۇزەپ، بويى وزىمەن شامالاس «تاربيەسى قيىن بالاعا»—ماعان شەكەلەپ قارادى. سوسىن نايزا جىگىتكە بۇرىلدى.— يسا، سەن وسى ۇشتىككە بريگاديرسىڭ. ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى.
نىق باسىپ، ۆاگونعا قاراي قارىشتادى.
يسا ميىعىنان كۇلىپ تۇر. قىرعىز قالپاقتىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلىپتى. كومانديردىڭ مويىن بۇرعىزبايتىن دالمە-دال نۇسقاۋلارى اپىگىن باسىپ، تاۋىن شاعىپ تاستاسا كەرەك. جالپى، ءبىر اتۋىن اتىپ سالسا دا، سوعان ءۇش كۇن بارماعىن شايناپ وكىنىپ جۇرەتىن جىگىت سياقتى. ال ەڭكىش جىگىت ودان ارمەن يميە ءتۇسىپتى. ءبىر كورگەننەن جۇزىندە قىزعا ۇقساس ءبىر نازىك ءوڭ بار ەكەنىن بايقاپ قاپ ەم. ءقازىر تىپتەن بوپ-بوز.
يسا ەكەۋمىز ءجۇز مەترلىك جۇگىرۋ جولى سەكىلدى وقتاي ءتۇزۋ تاقتايلاردى ولشەپ كەسىپ، سوسىن جەرگە قاتارلاي سۇلاتىپ سالىپ، كولدەنەڭ رەيكىلەر قاداپ، سارتىلداتىپ شەگەلەي باستادىق. قىرعىز قالپاق — ءاشىر مەن نازىك ءوڭدى جىگىت — باقتيار الدىن الا قازىلىپ قويعان شۇڭقىر ءتۇبىن كور-قوقىس، توپىراق، ۇساق تاستاردان تازالاپ اۋرە. ۆاگون جاقتان قارش-قۇرش ۇرىلعان بالتا مەن سارتىلداپ سوعىلعان بالعا ءۇنى، ىدىس-اياق سالدىرى تىنباي جەتىپ تۇر. قالعان قىز-جىگىتتەر جاتار ورىن قامداپ، توسەكتىك ساكىلەردى شەگەلەپ، جانتالاسىپ ءجۇر.
ءسۇت پىسىرىمنەن سوڭ ىسسىلاعان يسا جەيدەسىن سىپىرىپ تاستاپ ەدى، مەن ەرىكسىز اۋىز اشىپ قالدىم... يىق، بىلەك، قار ەتتەرى، قارىن، كەۋدە تۇسى شاقپاق-شاقپاق، بۇجىر-بۇجىر. بەلى قىلدىرىقتاي. قايدا، قاي ۋاقتا كۇنگە كۇيگەنىن كىم ءبىلسىن، قايىستاي جىلتىر قارا. قالاداعى زووپاركتەن قۇنتيعان قارشىعا — بۇل جىگىت بۇدان باسقا تۇك تە ەمەس. شاشى ەلتىرىدەي بۇيرا، قاپ-قارا. قارالىعى سونشالىق، شاش اراسى ماڭگى ارىلماس قارا مور تۇتىنگە تۇنىپ تۇر. الدا-جالدا مۇنداي موردىڭ اراسىندا قالساڭ ەكەۋىنىڭ بىرەۋى — ياكي وڭ-سولىڭدى بىلمەي اداسىپ، قوڭىز تەرىپ كەتەسىڭ، ياكي قاقالىپ-شاشالىپ تۇنشىعىپ، قۇتقار دا قۇتقارعا سالاسىڭ. قيمىلى ءابجىل، قۋناقى. قولىنا تۇسكەن شەگە، بالعانى ءبىر سىلتەگەننەن قالماي تاقتايعا سۇڭگىپ كەتىپ جاتىر. ءۇش-تورت قۇلاش تاقتايىڭدى بۇيىم قۇرلى كورمەي اسىقتايىن اتادى. ادامعا كوپ قارامايدى، ءبىر قاراسا، ونىسى — كەمى ءبىر ءجۇز سوم. جارلاۋىت قاباعىنىڭ استىنان كوز ەمەس، قارا قابىلان ارعى-بەرگىڭدى قازىپ، قادالا قالادى.
بىرەۋ تۋ سىرتىڭنان قابىلان كوزبەن قاراپ جۇرسە ءىسىڭ تەگى ماندىمايدى ەكەن. نامىسقا سالىپ، تاقتايدى اتكوپىر كەسىپ تاستاماق ەدىم، ارا قيسىق كەتتى. سوسىن-اق قابىلان كوزدىڭ يەسىنە دەگەن ءبىر ىزا تۇتاندى كەۋدەمدە. بوي جازدىم دا، ماڭداي تەردى سىپىرىپ تاستاپ، مەن دە يساعا: «كەلسەڭ كەل، كورىپ الدىق قانە»،— دەگەن قوقاڭ-لوقىنى جازىپ العان الا كوزبەن قارادىم. وسى ساتتە مەن دە وعان قابىلان كوزبەن قاراعان شىعارمىن دەپ ويلادىم. ءبىراق يساعا مەن قابىلان ەمەس، اشەيىن توقال ءمۇيىز جاس تەكەشىك كوزبەن قاراسام كەرەك، جايلاپ جىميدى. ەرىكسىز كوزىمدى كوزىنەن تايدىردىم. تەنتەك تەكەشىكتى قابىلاننىڭ مىسى باستى»
— قالادان كەلىپ پە ەدىڭ؟
باس يزەدىم.
— جاسىن قانشادا؟
بۇل جولى باس يزەمەدىم. سۇراعىنىڭ ءتۇرىن. جاس سۇراپ، قىر سوڭنان قالماي تاقىمدايتىن جاننان جەك كورەر پەندەم جوق. جالپى، بەسىنشى كلاستان بەرى بىرەۋ جاس سۇراسا جيىرىلا قالاتىن كارى قىزدىڭ مىنەزى سەكىلدى ادەت تاپتىم. جاستا تۇرعان نە بار؟ جەتپەسە ءوز قالتاسىنان قوسىپ بەرە مە؟ جاقسى ادامدار قانشا بەرسە سونشا جاستامىز. ماسەلەن، قويعا قانشا جاستاسىڭ دەسە ماڭىرار ما ەدى؟ اقىماق قوي عانا ماڭىرار ەدى.
...كەش. بۇكىل وترياد قىزىلدى-جاسىل ۆاگوندار كۇرگەيلەپ قورشاعان شاعىن الاڭدى قىرىق ادامدىق وقتاي ءتۇزۋ ساپپەن قاق ەكىگە ءبولىپ، كوماندير مەن كوميسساردىڭ اۋزىنا قاراپ تۇردى. كەنتاۆر ۇزاق سويلەدى. ۇزاق اڭگىمەنى كوپ تىڭداي المايتىن جىنىم بار، ءسوزى بىردە قۇلاعىما جەتسە، بىردە جەتپەيدى. باتىستى الا كولبەگەن قىراتتىڭ قىر جەلكەسىنە قونجيىپ ۇلگىرگەن كۇننىڭ قيا تۇسكەن ءالسىز ساۋلەسىمەن شارپىسىپ، سۋىق ساۋلە شاشقان كوزىلدىرىگىنە بويلاي قارادىم دا تۇردىم. كەنتاۆر ءقازىر وتە سەستى .الدە ءسان سالتاناتىنىڭ سونداي سيقىرى بار ما، ايتەۋىر تالاي تالتايعان اياقتار جيىلىپ، تالاي جون ارقالار تۇزەلىپ، سىرەسە قالىپتى. كەنتاۆر شاڭقىلداپ كوتەرىلگەن تۇستاردا ءتىپتى تىتىرەپ كەتە جازداپ تۇردىق.
...يسا شورمانوۆ، ءاشىر... باقتيار... اسان قايىرسىنوۆتاردىڭ تاپسىرمانى ساپالى دا تىندىرىمدى، ءارى قىسقا مەرزىمدە ورىنداپ شىققانى ءۇشىن العىس جاريالايمىن!
ايتپا، كەنتاۆر تورتەۋمىزدى ماقتامەن باۋىزدادى. ساسقانىمنان ءتىپتى تىنىسىم توقتاپ قالا جازدادى. «ساپالى دا تىندىرىمدى ءارى قىسقا مەرزىمدە ورىندالعان تاپسىرمانىڭ» توركىنىن مىنا حالايىق بەس ساۋساعىنداي ءبىلىپ تۇر. «قويدى باعا بىلمەگەن قۋىپ ءجۇرىپ ولتىرەدى، قۋىپ ءجۇرىپ ولتىرەدى...» بىلتىر جازدا جايلاۋعا بارعاندا ناعاشى اتام ماعان ءوستىپ ۇرسىپ ەدى.
كۇبىر-سىبىر، مىرس-مىرس كۇلكى. ءاشىر ءماز. يسا تۇك بولماعانداي تىم سالعىرت. اق قۇبا باقتيار سول اق قۇبا كۇيى ۇيىقتاپ تۇر. مەن قوس قۇلاعىمدى ەدىرەيتىپ، تەنور، بەماجور، باريتون كۇلكىنىڭ اراسىنان ءبىر عانا دىبىس تولقىنىن جانتالاسا اۋلادىم. ول — جامالدىڭ كۇلكىسى. جوق! قىز تۇقىمى كۇلمەپتى. ەكى يىعىمنان اۋىر جۇك ءتۇستى.
ىلە ەكى قىزدى كوزىممەن شارلاپ ىزدەي باستادىم. جاپ-جايپاق سارى بەت... اسپاز قىز — التىن! بيگۋدي تۇتەلەگەن سارى شاشى كۇنباعىستىڭ شاشاقتارىنان اۋماي دوڭگەلەك ءجۇزىن دوپ-دوڭگەلەك بوپ كومكەرىپ تۇر. ابدەن كەمەلىنە كەلىپ ءپىسىپ تۇرعان كۇنباعىس بەت... مۇنداي كول-كوسىر بەتتەر ءجيى كۇلمەۋگە ءتيىس. كۇلسە ءبىتتى، تاۋ تەڭسەلىپ، مۇحيت شايقالىپ، جەر سىلكىنبەك. الەمنىڭ كەڭدىگىن، جەر شارىنان بارىمىزگە دە ورىن تابىلاتىندىعىن وسى الپەتتەس جومارت بەتتەر دالەلدەمەك.
ءبىر قىرىن تۇرعان جامالدىڭ ءجۇزىن كورە المادىم، كوزىم تەك دجينس شالبارعا ءتۇستى. وڭ قالتاعا جابىسقان قىزىل جولبارىس قارعىماي دا، سەكىرمەي دە سۇلق تۇر، سۇمدىق سۇلۋ جولبارىس. كوزىمدى جولبارىستان جوعارى كوتەردىم. جەتىلمەگەن مىقىن، جىڭىشكە بەل، اسپاندى اتىپ تۇرعان تەڭ ءبۇيىرلى ءۇش بۇرىش تەس، تولقىن-تولقىن قارا شاش، ءسۇيىر يەك، قىزعىلت ەرىن، الەمدى ءار مينۋتتا سەزىنۋگە دايار تۇراتىن تولىق، ەرىن، دىرىلدەگەن ەرىن...
نە ويلاپ تۇرمىن، قۇداي-اۋ!
جانارىمدى ءۇشى ءسال-پال كەرتىلىپ كەلگەن مۇرنىنان جوعارى جىلجىتا بەردىم دە، سەلك ەتە ءتۇستىم. قولىن قالتاسىنان سۋىرماعان كۇيى بار سالماعىن سول اياعىنا سالا سالعىرت تۇرعان يساعا جامال قادالا قاپتى. تاباندا قانىم قارايدى. «ە-ەي، وسى تۇرىسىندا بۇل قىز نە اقىلدى نارسە ويلادى دەيسىڭ،— دەدىم ىشىمنەن.— نايزاداي تۇلعا، ەلتىرى شاش، شۇڭىرەك اش كوز... سول عوي، سول».
ال ول وتىرىك نە؟
كۇيىپ كەتىپ، تابان استىنا شىرت تۇكىردىم.
كوز سالىپ تۇرعان قىزىڭ باسقا بىرەۋگە ءولىپ-وشىپ قاراي قالسا، ودان اسقان قورلىق بار ما، ءسىرا؟
...كەلەر كۇنى قاۋىپسىزدىك تەحنيكاسىنان ساباق ءوتتى. تۇسكە تامان اۋداندىق شتابتان وكىلدەر كەلدى دە، وتريادتىڭ جالپى جينالىسىن اشىپ، شتاب قۇرامىن، بريگاديرلەر تاعايىندادى. بريگاديردىڭ ىشىندە يسا دا بار — ءاي، ءوزى ءبىر اقجولتاي جىگىت ەكەن دە. ال تۇيىقتاۋ جۇرەتىن باقتيار اياق استىنان وترياد كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارىنا سايلاندى. ۋنيۆەرسيتەتتە ستەپەنديات بولسا كەرەك.
...وي، اللا-اي، جەر سىلكىندى.
جامباسىمداعى ساكى سىقىرلاپ، زار جىلادى. «قايدا جاتىرمىن؟ ساكى نەگە بەبەۋ قاقتى؟ جاعامدى جىرتا ما مىناۋ ءوزى؟» دەگەن وقىس سۇراقتار كوزىن جاڭا عانا جىرتيتىپ اشقان سانانى دويىردىڭ استىنا الىپ دۇرەلەدى دەيسىڭ.
جەر قايتارا سىلكىنگەندە بۇلعاقتاعان باسىم موينىمنان ساباقتايىن ءۇزىلىپ، ايدالادا قالا جازدادى. اقىرى امال نە، اۋەلگى سىلكىنىستەن سوڭ، الدى-ارتىنا قاراماي قوينىمنان قاشىپ شىقسا دا، كوپ ۇزاماي اياق ۇشىنان دىبىسسىز باسىپ، قايىرىلىپ كەپ كورپە شەتىن كوتەرگەن سالبا شاش ۇيقىنىڭ كەۋدەسىنە كىرپىكتەرىمدى تىرەي قويىپ، تاك-تاكتاپ، كوز اشىپ ەم... زارەم ءزار تۇبىنە كەتىپ، شىڭىراۋلاتىپ شىڭعىرۋعا شاق قالدىم. ۆاگون ىشىندەگى كولەڭكە مەن تاڭعى بوزامىق ساۋلەنىڭ مىڭ ءسۇزىسىپ قارپىسقان مايدانىنان سۋىرىلىپ، جىن با، پەرى مە، بەلگىسىز بىرەۋ توبەمنەن ءتونىپ، كوزىمەن انشەيىن ىشىپ-جەپ تۇر ءجۇز جاسىرماق، بولىپ، كورپە شەتىن قارمانىپ ەدىم، الگى قۇبىجىق داڭگىرلەپ قويا بەردى.
— ت-ا-ڭ ا-ت-ت-ى! س-ا-پ-ق-ا ت-ۇ-ر-ا-م-ى-ز!
وي، اللا-اي، كوزىلدىرىك استىنان ۇڭىلگەن ۇلكەن كوز، جايىن اۋىز جاڭاعى قۇبىجىق كادىمگى كوماندير ەكەن.
كەلەر مينۋتتا كەنتاۆردىڭ ءجۇزى وڭ كوزىمنىڭ كوكجيەگىنە قاراي اۋناپ، جوعالىپ كەتتى.
تايداي تۋلاعان جۇرەگىمدى توقتاتا الماي ءال كەتىپ، ءمۇسىنشىنىڭ كوڭىلى تولماي قولىن قول، بۇتىن بۇت بۇزىپ، قوقىس سالاتىن جاشىككە لاقتىرا سالعان گيپس بولشەكتەردەي توسەك ۇستىندە شاشىلىپ جاتىرمىن. تەك جاتپاي، كومانديردى جەردەن الىپ، جەرگە سالامىن. كۇنىگە ءبۇيتىپ وياتا بەرسە الا جازداي شوشىمالى اۋرۋعا اينالامىز. قۇرىعاندا كوزىلدىرىگىن السا ەتتى. قۇلقىن سارىدەن قىلقىلداپ، تۇسىنەن شوشىعان با؟ قۇلقىن سارىدەن، قۇلقىن ءسارى، ءسارى...
— ساعات التى. اسان، تۇر ەندى!— ءاشىردىڭ داۋسى. اكەم-اۋ، قۇلقىن ءسارىمىز تاڭعى التى ەكەن، ايت، ايتپا، كەنتاۆر ناعىز كوماندير! بىزدەن كەمىنەن العاندا جارتى ساعات بۇرىن تۇردى، كيىندى، جۋىندى، ءسۇرتىمدى... كەشە عوي بارىمىزدەن كەش جاتتى. جاڭا قونىس، جانا تانىستىق ساتىمەن ساتىپ الىنعان جاڭا كويلەكتىڭ قىزىعىنداي ءبارىمىزدى كوپكە دەيىن الاقىزدىرىپ، كىرپىك ىلدىرمەگەن. شتاب — ۆاگوندا كوماندير مەن كوميسسار الدەنەنى جازىپ-سىزىپ، كوپ وتىردى. سوسىن كومسورگ باقتياردى شاقىرىپ الىپ، قابىرعا گازەتى جايلى ەداۋىر اڭگىمەلەسكەن. اقىر سوڭىندا اسحانا جاقتا اسپاز التىنمەن الدەنەگە كەلىسە الماي كەرىلدەسىپ جاتتى. ونىڭ ءوزى تۇنگى ساعات ءبىر شاماسىندا...
توسەكتەن اتىپ تۇردىم. الاگەۋىم ساۋلەنىڭ ۆاگون تەرەزەسىنەن ىشكە سوزعان اق بىلەگى ءتۇن قۇشاعىنان اق تاقتايلى ساكىلەردى اجىراتىپ الا باستاپتى. كولەڭكە اتاۋلى سۇتكە تيگەن ۇرى مىسىق ءتارىزدى ورتاداعى ستول، ورىندىقتاردىڭ استىن پانالاپ، باستارىن ىشكە تىعا شوگىپ-شوگىپ جاتىر. باسقا ساكىلەر جينالىپ، ءبىر-بىر جاستىق جۇمىرتقا باسىپ وتىرعان تاۋىقتاي توسەك ۇستىنە قونجيا-قونجيا قالىپتى. جولاي شەگەدەگى ورامالدى مويىنعا ىلە سالىپ، سىرتقا جۇگىردىم.
كوكجيەك — قىلپىلداي دىرىلدەگەن كوك قانجار، ۇزىننان-ۇزاق سۇلاعان ءتۇپ-تۇزۋ كوك قانجار كۇندى تۋرا القىمنان ورىپ، قورقىراتىپ تاستاپتى. قانعا بوگىپ، قىزىلعا بەلشەسىنەن باتىپ جاتسا دا، جانسەبىلدىك جاساپ، ۇزدىكسىز ۇلعايا بىرتىندەپ كوتەرىلىپ كەلەدى. قارا جەردىڭ كيتتەرى — جۇمىر جون جوتالار مەن تاز توبەشىكتەرگە پىشاق ءجۇزى جۇقا التىن جۇعىپتى. مويىندارىڭا ورامال اسقان بەلۋاردان جالاڭاش جىگىتتەردىڭ لىپ-لىپ العان وكشەلەرى كۇن بەتىنە ءالسىن-الى ۋىستاپ، التىن شاڭ شاشادى. اۋەلەتىپ وي ايتقىم كەلدى. ايتپەسە ۆاگون باسپالداعىنا وتىرا قالىپ، سۋرەت سالسا... تاماشا سۋرەت شىعار ەدى.
— ون مينۋتتان كەيىن ساپقا تۇرىڭدار!
كومانديردىڭ قاتقىل بۇيرىعى جاڭاعى اسەردىڭ بىت-شىتىن شىعاردى. تۇنگى سىزدىڭ سالقىن الاقانى سيپاعان قۇمدى كەشىپ، قولجۋعىش باسىنداعى جىگىتتەرگە قوسىلدىم.
...كەشە كەشكە قازىلىپ، جيەگىنە اق اسبەست كىرپىش قالانعان ءتۇزۋ سىزىققا ۇشكىر، جالپاق، ۇيرەك تۇمسىق، باقا باس، قىزىل قوڭىر، قارا باتىڭكەلەردىڭ تۇمسىعىن مالىپ تۇرعان ساپتى كوماندير شولىپ ەتىپ:
— امانسىڭدار ما، جىگىتتەر!— دەدى ءتورت كوزىمىز تۇگەل تۇرسا دا، امان ەكەنىمىزگە سەنبەگەندەي.
سالەم ءارى-سارى شىقتى. بىرەۋ جەلكەسىن قىتىر-قىتىر قاسىدى. ەكىنشىسى قۇلاعىمنىڭ ءدال تۇبىنەن ەڭىرەتىپ تۇرىپ ەسىنەدى. جالت قاراسام، ارانداي اشىلعان اۋزىمەن اۋا اۋلاپ تۇرعان ءاشىر. ەسىنەگەنى ءوز الدىنا، قوس سىزىق — جىرتيما كوزىن ويناڭداتىپ قىسىپ قويادى.
...وترياد جالاۋى كوتەرىلسىن! جالاۋ كوتەرۋ قۇرمەتىن وترياد مۇشەسى اسان قايىرسىنوۆقا جۇكتەيمىن!
بار سالماقتى ون، اياعىما ءتۇسىرىپ، ەكى قولدى قالتاعا تەرەڭ سۇڭگىتە، بارىنشا تاۋەلسىز كەيىپتە تالتيىڭكىرەپ تۇرعامىن. مۇنداي پوزاداعى ادامدى كىم-كىمنىڭ بولسىن بۇيىردەن نۇقىپ جىبەرگىسى كەلىپ، قولى قىشىپ تۇراتىنىن بىلسەم دە ىزديىڭقىراپ تۇرمىن. ويتكەنى، ۇيقى قانباعان، ويتكەنى، كەشەگى جۇمىس قول-اياقتى قوزعالتپاي سالدىراتىپ تاستاعان، ويتكەنى، كومانديردىڭ جاڭاعى داڭعىر-داڭعىرىنا زىعىردانىم قايناپ تۇرعان. وزىنە اناۋ ايتقانداي قۇلاق سالىپ تۇرماسام دا كەرەك، سەبەبى، قاساپحانا ورتەنە جازداعان اقپان ايىنان كەيىنگى كوپ تالقىلاۋ، جينالىس، قاتقىل ءۇن ەستىسەم بولدى، جۇرەكتى كىلكىتىپ، اينىتاتىن تاماشا جاعدايعا جەتكىزگەن. مامام، مەكتەپتەگى پەدسوۆەت، كورشىلەردىڭ كۇڭكىل ءسوزى....
ە، ويلاپ، وتىرسام، ول كۇندەردى سىرتىلداپ سوققان ساعات، مينۋتتار ەمەس، ىبىر-جىبىر كۇڭكىل سوزدەر، قاتال دا قاساڭ، ارا-تۇرا جان اشىر، ايتەۋىر سوزدەر تىزبەگى قۇراپتى عوي.
— ۇيىقتاپ تۇرمىسىڭ، شىق ساپتان!
سوندا بارىپ، يەكتى كەكجيتە كوزدى ەجىرەيتىپ، ساناپ باسىپ، ساپتان شىقتىم. سوڭىما بۇرىلىپ قاراعانىم جوق. ءبارىبىر پالەن پار كوز — ءبىرى اشىقتان-اشىق كۇلىپ، ەكىنشىسى مۇسىركەپ — جاندى شاباقتايتىنى دا وسى قۇرىپ قالعىر مۇسىركەۋ، ال ءۇشىنشىسى سىناي قاراپ تۇرعانىن تۋ سىرتىممەن سەزىپ كەلەمىن. كەي-كەيدە باستاعى ميدا الدىڭ تۇگىل، تۋ سىرتىڭداعىنى اينىتپاي فوتوعا ءتۇسى» رەتىن وسىنداي كورگىش ءدۇربى پايدا بولا قالاتىن نەسى ەكەن؟
«سەزگىشسىڭ، سەزگىشكە اينالدىڭ، قانداي سەزگىش بالاسىڭ...» ءار كلەتكاما دەيىن قۇرىستاعان قىرىس مىنەزدى سىرت كوزگە سىر ەتىپ شاشپايىن دەگەن نيەتپەن وسى سوزدەردى اششى ىشەكتەي سوزا ىڭىلداپ، قالقالارىم كەلگەنشە نىق باسۋعا تىرىسىپ، جالاۋ جاققا بەتتەدىم. تاز تارانا قالسا قىرسىققاندا تاراق سىنادى، تابان استىنداعى قۇم سالماعىما شىداماي ويىلىپ كەتىپ، تەپە-تەڭدىكتەن ايرىلىپ، سۋعا كەتىپ بارا جاتقان ادامداي ەكى قولىم وراشولاق ەربەڭدەدى دە قالدى. اۋپىرىممەن سىرىققا جەتىپ، ەبى قاشىپ دىرىلدەي قالعان ساۋساقتارىممەن جالاۋ ءجىبىن شاۋجايلاپ وزىمە تارتتىم. دىم بۇركىپ، يلەكتەنگەن جالاۋ ادەپكىدە جالقاۋ كەلىنشەك سۋدان سۋىرعان شالىدەي سوزالاڭداپ كوتەرىلسە دە، سىرىق ۇشىنا جەتە بەرە جەلپ ەتىپ ءدۇر ويانىپ، قانات قاققان كوگەرشىنگە ۇقساپ، اسپان-جەر اراسىندا وڭدى-سولدى ىزعىعان اۋامەن ايمالاسا جالت-جۇلت قۇلپىرىپ، جەلبىرەپ بەردى.
— ۋرا!
— ۋر-ررا!
«ا-ا-اا»-نىڭ جاڭعىرىقتارى قۇم بەلدەۋدەن جەڭىل ىرعىپ ءوتىپ، الىس-الىسقا ۇزاپ كەتىپ جاتتى. كىل ەرەسەك جىگىتتەردىڭ اراسىندا بالالىق پەن شالالىقتى بىلدىرمەۋ ءۇشىن كەشە قالادان شىعا سالىسىمەن ىشتەي مىڭ قايتارا جاتتاعان ءجۇرىپ-تۇرۋ ەرەجەلەرىن تابان استىندا تاس ۇمىتتىم دا، شاتىم ايرىلعانشا قوس اياقتاپ سەكىردىم-اي كەپ! اۋىزدى اۋاعا ارمانسىز تولتىرىپ، ايقايدى سالدىم دەيسىڭ. بۇتكىل ساپتىڭ الدىندا بانانعا تويىپ العان ورانگۋتانگشە ويناقتاپ ورعۋ ون جەتى جاستاعى بوزبالا باسىما جاراسپايتىن قىلىق ەكەنىن تاس ۇمىتىپپىن. سەبەپ؟ سەبەپ سول — كەۋدەمدى كەشەدەن بەرى كەمىكتەپ كەمىرگەن قاي-جايداعى كۇدىكتەر مەن جاققا ورتانى جاتسىنۋ تاڭعى ساعات التى جارىمدا جەلبىر جالاۋ ارتىندا، تازا-تاقىر سەيىلمەسە دە، شەتى سەتىنەي باستاپتى. ول كۇدىك — ينستيتۋت، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كەپ قاباتتى كورپۋستارىنان دۇنيەنىڭ توبەسىنەن قاراعان — ەھ، كوركەم-سۋرەت ۋچيليششەسىنە تۇسەتىن كۇن قاشان تۋار ەكەن، ءيا، توبەسىنەن قاراعان ستۋدەنت قىز-جىگىتتەر «تاربيەسى قيىن». ا. قايىرسىنوۆقا وسقىرىنىپ قاراماس پا، ارپا ىشىندەگى ءبىر بيدايدىڭ، ياعني كوپ ستۋدەنتتىڭ اراسىنداعى جالعىز وقۋشىنىڭ بەيشارا ءحالىن كەشىپ، ايدالادا قالىپ، قوڭىز تەرىپ كەتپەسەم يگى دەگەن ۇرى كۇدىك-تىن. وندا دا ءقايبىر شەكەسى شەرۋەن اتىپ، وڭىپ تۇرعان وقۋشى دەيسىڭ، «تاربيەسى قيىن» وقۋشى... ساپ نەمەنەگە ۋرالاپ تۇر، ونى قايدان بىلەيىن، وعان وي جۇگىرتكەن دە جوقپىن، ايتەۋىر ءوز باسىم مىنا ءبۇتىنى دە، ءتۇتىنى دە ىشىندە يساعا، شام-كوز، ايتسە دە اق كوڭىل، كەك، ءزىل ساقتامايتىن اشىرگە، «مەدينستيتۋتتىڭ ەكىنشى كۋرس ستۋدەنتى جانە قۇرىلىس ءوتريادىنىڭ دارىگەرى بولىپ تابىلاتىن» جامالعا، سىرت كوزگە قاتال دا قاساڭ، ءبىراق ءادىل — ءادىل مە؟— كومانديردىڭ ۋراسىنا ۋرامدى، قيقۋىنا قيقۋ قوسىپ، ءبىر تابان بولسا دا جاقىنداي تۇسكەنىمە قۋانىپ ايقاي-سۇرەن سالدىم.
— قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر! جولداستار!— كومانديردىڭ شاڭقىلداعان ءۇنى جامىراعان بەرەكەسىز كوپ ايقايدىڭ جاعىنام تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.—دوستار! ىسكە كىرىسەيىك! - ءسال-پال توقتالىپ قالدى. سوعان قاراعاندا تاپ ءقازىر قانداي ىسكە كىرىسۋ كەرەك ەكەندىگىن ءوزى دە بىلمەي قالدى، بىلەم.
ساپتان سۇيرەپ شىققان بۇيرىق ساپقا قايتا قوسار دەگەن ءۇمىتتىڭ جەتەگىندە مەن تۇرمىن. بۇيرىق اتاۋلىعا ىتىرىنا قارايتىن باسىم بۇل جولى سول بۇيرىقتاردىڭ دەگەنىنە كادىمگىدەي مويىنسۇنىپ، ءبىر ءتۇرلى كونە قالعىم كەلىپ، ەلپىلدەپ قالعاندايمىن. بۇيرىق، ءامىر ىلعي دا ءجابىر جاساماق — وسىعان دەيىنگى ۇعىمىم وسىنداي-تىن. سويتسە ونىڭ ءوزى دە ءتۇرلى-تۇرلى ەكەن. تاربيەسى قيىن جاس ءوسپىرىم رەتىندە قۇرىلىس ءوتريادىنىڭ تىزىمىنە تىركەپ جىبەرەتىن بۇيرىق بار دا، العىس جاريالايتىن بۇيرىق بار بولىپ شىقتى. ازىردە عانا جالاۋدى، قۇرىلىس ءوتريادىنىڭ نامىسى مەن ارىنىڭ ولشەمى — قىزىل جالاۋدى سىرىق باسىنا كوتەرسەم ول دا بۇيرىقتىڭ كۇش، كەرەمەتى. ءبىراق، ءبىراق بۇل بۇيرىق مامامنىڭ: «كانە، كۇندەلىگىڭدى كورسەت»، «شىڭعىسحانمەن تاتۋلاس دەگەن سوڭ تاتۋلاس!»، «كينودان شىققاننان كەيىن بارعان ىزىڭمەن كەرى قايت!»— دەگەن دىكىلىنەن مۇلدەم وزگەشە، باسقاشا بۇيرىقتار، قۇلاققا تيگەن بەتتە ورىنداعىم كەلىپ قۇلشىنىپ تۇراتىن قىزىق بۇيرىقتار...
كەۋدەمدى قۋانىش كەرىپ، سىرىق توڭىرەگىندە ارلى-بەرلى ساندالىپ جۇرە بەرسەم كەرەك، ابىروي بولعاندا راقمەت جاۋعىر بىرەۋ ەتەگىمنەن تارتىپ، ساپ قاتارىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
...— سولاي...— كوماندير كىدىردى. ءاپ دەگەن العاشقى كۇننەن ىسكەر دە تالاپ قويعىش باسشى بولۋدى ويلاپ تۇرعاندا كورسەتىپ قالعان جاڭاعى ايباتى ءوزىن دە سەسكەنتىپ تاستاسا كەرەك، بۇل جولعى ءۇنى باياۋ.— كەشە تۇندە كوماندير، كوميسسار جانە پروراب بولىپ سالىنىپ جاتقان گەس باسشىلارىمەن تىلدەسىپ كەلدىك. كورىپ تۇرسىزدار، ولار ءبىزدى قۇشاق جايىپ دەگەندەي قۋانىشپەن قارسى الىپ وتىر. الاڭسىز ەنبەك ەتۋگە جاعداي بار. الدا دا كومەكتى ايامايدى .ءبىز وعان ەڭبەكپەن جاۋاپ بەرەمىز. بەرۋگە ءتيىسپىز، بىلايشا ايتقاندا. وترياد ەكىگە بولىنەدى. وزەن ۇستىنەن بولاشاقتا اۆتوموبيل كوپىرى سالىنادى. ءتورت ادام سول كوپىر تىرەۋى تۇسەتىن جارتاستى جارىپ، الاڭ ازىرلەيدى. جۇمىس قيىن. كادىمگى كوك تاسپەن الىساسىڭدار، جولداستار! سوندىقتان تىرەۋگە وزدەرىن جاقسى جاعىنان كورسەتىپ ۇلگىرگەن جولداستاردى بولدىك. ولار — كەشە كەشكە العىس جاريالانعان جىگىتتەر. بريگاديرى — يسا شورمانوۆ. ال ءوتريادتىڭ نەگىزگى بولەگى گەس قۇرىلىسشىلارىنا ارناپ ءۇي سالادى...
كومانديردىڭ ودان ارعى سوزدەرىن ەستىمەدىم. «وزدەرىن جاقسى جاعىنان كورسەتىپ ۇلگىرگەن جولداستار!» ول — يسا، ول — ءاشىر، ول — باقتيار، ول — ا. قايىرسىنوۆ! مۇنداي دا جىلى-جىلى، جۇمىر سوزدەردى ەستيتىن جاقسى كۇندەر تۋادى ەكەن! جەر بەتى جازىق، جەر بەتى جازيرا ەكەن، جولداستار جانە دوستار! ۋر-را!
..ءتورت كەتىكتى قىسقا تىزبەك — يسا، ءاشىر، باقتيار جانە مەن كۇنباتىس بەتتەگى كەرتەش ماڭداي قىزىل جارتاستاردىڭ قوينىن قاق جارا كىرىپ جوعالعان وزەن جاراسىن بويلاپ تارتىپ كەلەمىز. قوستان شىققالى الدىعا ءتۇسىپ اپ، قالتاقتان قاشقان كولەڭكەلەرىمىزدىڭ بويى قىسقارعان ۇستىنە قىسقارىپ، باۋىرعا كىرىپ بارادى. ايدىن جاقتان بالدىر ءيىسى ەسەدى. قۇم توبەلەردىڭ ەتەگىن ويىپ، سۇعىنا كىرگەن شاعىن شىعاناقتاردىڭ بەتىنە كوك اسپان، وزەن جيەگىن كومكەرگەن قامىس-قاۋدانداردىڭ ەكىنشى سىڭارى شالقالاي-شالقالاي ءتۇسىپ قاتىپ جاتىر. كەنەت بىزدەن ۇرىككەن الاقانداي جاسىل باقا جاعادان سۋعا سەكىرىپ ەدى، شىعاناق بەتى اۋزىنا بايقاۋسىزدا ميا ءتۇسىپ كەتكەن جاننىڭ جۇزىنەن اۋماي بىرىسىپ-تىرىستى دا قالدى. بالىق شورشيدى. شاعالا شاڭقىلدايدى. ۇشكىل قانات شاعالانى تەلەدەن، «جانۋارلار دۇنيەسىنەن» تاماشالاماسام بىلتىر جايلاۋدا كورگەن قۇنتيعان كۇيكەنتايمەن شاتىستىرار ما ەدىم، قايتەر ەدىم. قىر-سىر ەتكەن ءسۇت تۇستەس ءتورتپاق ەكران مىڭ-مىڭ شاعالانى كورسەتە العانىمەن، وزەن اڭعارىنا ۇدايى وسكەن بالدىر مەن تۇز، جالبىز ءيىسىن قايدان تاپسىن. تەلەدەگى وزەندى يىسكەپ كور، بالدىرمەن جالبىزدىڭ ورنىنا كۇيگەن تەمىردىڭ قاقسىعان ءيىسى كەڭسىرىك جارسىن، بالەم. ءبىر ادىمىڭدى ەكى ەتىپ كەلە جاتقان كاۋسار اۋانى قايدا قويارسىڭ. ەكران قۇشاعىنا سىيمايتىن سونداي اۋانى تاناۋىمدى ەدىرەيتىپ تۇرىپ سىمىرە بەرگەنىم سول، ءبىر سۋماقاي شىركەيدىڭ سۇڭگىپ كەتكەنى. اۋزىمدى اڭقايتا اشىپ، ءبىر ىنت-جىنتىممەن تۇشكىرىپ ەدىم، تولقىن جاعاعا شىعارىپ تاستاعان تومارعا ءسۇرىنىپ كەتىپ، ءاشىردىڭ ارقاسىنداعى «سسو قازگۋ» دەپ سويداقتاتىپ جازىلعان اپپاق ارىپتەردى ءسۇزىپ ەتتىم. ول الايا قارادى.
— كوزىڭە قاراسايشى، بالام-اۋ.
ميىعىمنان كۇلدىم. ءاشىردى كورسەم بولدى، قيمىل-قوزعالىسى، مىنەزىنە، دەنە تۇرقىنا لايىق وڭتايلى ات قويعىم كەپ ءتىلىم قىشيدى دا تۇرادى. ايتارى جوق، تۇزى جەڭىل جىگىت. موسەلەنكي، مەركۋسيونىڭ تەرەزەسى بۇعان تەڭ كەلە مە؟ ءاي، قايدام. مەركۋسيوسى بار بولعىر تىم اقىلدى جىگىت قوي. ەكەۋىنە ورتاق بىردەڭەلەر بار، ءبىراق ءاشىر مەركۋسيو ەمەس، وعان تالاس جوق. اشىرگە قاراعاندا مەركۋسيو قايدا-ا، بالەكەت جىگىت. توقتا، توقتا، الدىنا كەلگەندى تىستەپ، ارتىنا كەلگەندى تەۋىپ جىبەرىپ شولاق، قۇيرىعىن سابالاپ، شىبىن قۋىپ تۇراتىن شادىر اتتى نە دەن اتاۋشى ەدى؟ بىلتىر جايلاۋدا اتام سونداي وسپادار اتقا قانداي ايدار تاعىپ ەدى؟ قارا، قارا ما ەدى، قۇداي- اy... Eh، دۇرىس، قارا شولاق ءدال سونىڭ ءوزى! ارقاسى جاۋىر، ءوزى شوبىر قارا شولاق بولدى، ءبىتتى، بۇگىن تاڭەرتەڭگى ساعات جەتىدەن باستاپ ءاشىردىڭ اتى قارا شولاق! موينى ىرعايداي قيتار كوز قارا جىگىت — قارا شولاقتان نەسى كەم.
ءاشىر قارا شولاق بولسا باقتيار ۇيقىداعى ارۋدىڭ ناق ءوزى. چايكوۆسكييدىڭ ۇيقىداعى ارۋى. نە الاق-جۇلاق ءىسى جوق، نە سالدىر-گۇلدىر ءسوزى جوق، قالعيدى دا جۇرەدى، قالعيدى دا جۇرەدى. ءدال ءبىر ءىشى اۋىرىپ، ونىسى نە قويمايتىن، نە تازا تاقىر جازىلمايتىن اۋرۋ ادام دەرسىڭ. ءسويتىپ ءجۇرىپ كومسورگ سايلانىپ كەتكەنىنە تاڭىم بار، الدە بۇل دا ىشكى سىرى وزىندە، ءبىر قايناۋى تاعى ىشىندە، ءساتتى ساعاتىن جىمپيىپ توسىپ جۇرگەن جىلىم جىگىت پە؟ ءوي، باقتياردىڭ كومسورگ سايلانىپ كەتۋىندە دە مەن بىلمەيتىن گاپ جاتىر-اۋ... ال يسا ەكەۋىمەن سالىستىرعاندا سال-سەرىنىڭ ناق ءوزى (عالامات جۇيرىك تۇلپارى بار سەرى تۋرالى بىلتىر قالىڭ رومان وقىعامىن). مىنەزىن قايدام، سەرىنىڭ تۇلعاسى بار. مىنەزىن قويشى، سول سەرىلەردىڭ ىشىندە دە سوزگە ساراڭ تۇيىقتارى كەزدەسكەن شىعار، ءبارى دەرلىك قۋ جانىن جەگەن جىندى سۇرەي، الكەۋدە بولماعان شىعار. اناۋ قايقى ءتوس، بۇيرەك بەت، جالپاق جاۋىرىن، قىپشا بەل تۇرعاندا مىنەز-سىنەز كىمگە ءدارى!
ءوستىپ ۇشەۋىنە مىنەزدەمە بەرىپ تاستايمىن. ەندى نەسى جەتپەي تۇر، ءا، تاپتىم، تاپتىم! قولما-قول تازا اۋاعا كوزىممەن ويشا سىزىقتار سالا باستادىم. ماسەلەن، ۇشەۋى — قارا شولاق، ۇيقىداعى ارۋ، سەرى سول قاسيەتتەرىمەن باس قوسا قالدى دەلىك. الگى سىزىقتار ۇشەۋىنىڭ سونداعى سۋرەتىن تولىق جاساپ بەرۋگە ءتيىس.
ياعني سەرى، قارا شولاق جانە ۇيقىداعى ارۋ! قارا شولاق جانە سەرى! ەھە، سەرىمىز قارا شولاققا قارعىپ ءمىنىپ الۋعا ءتيىس — ءىس ءبىتتى، قۋ كەتتى. ال ۇيقىداعى ارۋدى قايتەمىز؟ جارايدى، ۇيقىداعى ارۋ ءىلبىپ باسىپ قالعىپ-مۇلگىپ جۇرەتىن شوبىر اتقا اينالا سالسىن. سوندا شىبجىڭداپ قۇيرىعىمەن شىبىن قاققىشتاعان قارا شولاققا مىنگەن جۋاس سەرى كەگجەڭدەپ كوتكەنشەكتەگەن شوبىردى جەتەككە الا سالماي ما؟
باسىمدى كوتەرىپ الىپ ەم... شىنىمەن الدا ءاشىر قايقاڭداي باسىپ كەتىپ بارادى دا، سوڭىندا مىنبەلەگەن يسا، ال يسانىڭ ارقاسىنا تۇمسىعى تيە جازداپ باقتيار مۇلگىپ بارا جاتىر. كۇلىپ جىبەردىم.
— ەي، كىمگە كۇلىپ كەلەسىڭ. وزىڭە مە؟
قارا شولاق مەنىڭ ساۋىرىما ازۋىن سالىپ جىبەرىپ، وڭدىرماي قىرشىپ الدى.
* * *
ءسۇت پىسىرىمنەن سوڭ، وزەن ارناسىنا وتىز گرادۋس شاماسى قيىس قازىلعان زىمىران كانال قارسى كەزىكتى. كانال تابانىنداعى ادامدار ساۋساق، باسىنداي عانا بولىپ كورىنەدى. بولاشاقتا الدىن پلوتينا بوگەگەسىن وزەن مىنا زىمىران كانالعا بۇرىلۋعا ءتيىس. كانال اياعى — اناۋ اپان اۋىز تۋننەل. تۋننەلدىڭ ارعى بەتى — گەس.
كانالعا كولدەنەڭ تۇسكەن تەمىر كوپىردەن ءوتىپ، تىك قيا بەتكەيگە تىرمىسىپ كوتەرىلە باستادىق. بوزعىلت جاسىل ءنىلدى جۋسان بۇتكىل بەتكەيدى الىپ، سىڭسىپ تۇر. كەرمەك ءيىس، ايتسە دە قۇمارلانىپ يىسكەي بەرگىڭ كەلەتىن جۋسان ءيىسى تاناۋ جارادى. تەگى قۇرامىندا «تەاترالنىي»، «يريس» سەكىلدى ءتاپ-تاۋىر كونفەتتەردىڭ دە، ءبىزدىڭ مەكتەپتەگى حيميالىق لابوراتوريادان عۇمىرى ارىلمايتىن ءسپيرتتىڭ دە ءيىسى قويان-قولتىق ارالاسىپ جاتىر-اۋ دەيمىن. جونىن قىزعىلت كوك قىنا الەمىشتەگەن قويتاستار دا جىپىرلاي جۋساپ جاتىر. الىستان قارايىپ كورىنگەن ءبىزدىڭ بەس-التى ۆاگونىمىز مىنا جەردەن بالالار ويناپ-ويناپ، جالىققاسىن ارىق جاعاسىنا تاستاپ كەتكەن سىرىڭكە قوراپتارى سياقتى كىپ-كىشكەنتاي كورىنەدى.
تىرەۋ الاڭىن وسى توڭىرەكتەن ازىرلەيمىز،— دەدى يسا ماڭدايىن ورامالمەن ءسۇرتىپ، قويتاس ۇستىنە وتىرا بەرىپ.— ءسال-پال تىزە بۇگەيىك. كوپىردى سالاتىن قۇرىلىس باسقارماسىنىڭ پرورابى ۋادە بويىنشا كەلىپ قالۋعا ءتيىس.
— پروراب كەلىپ تۇر!
مەسوسوپرانو داۋىستىڭ قۇلاعىمىزدىڭ تاپ تۇبىنەن شىققاندىعى سونشالىق، شالقادان ءتۇسىپ قالا جازدادىق. اسىرەسە، يسa مىقتاپ ساستى. تىزە بۇگە بەرۋ مەن قويتاس ۇستىنە قۇيرىق باسۋدىڭ اراسىنداعى قولاپايسىز قىزىق قيمىل جاساپ، قاتتى دا قالدى.
وتىز-وتىز جەتى جاستاعى قوڭىرقاي شاش، سەكپىل بەت جىگىت جەردەي شىققانى، اسپاننان تۇسكەنى بەيمالىم، شەگىر كوزى كۇلىمدەپ تاپ قاسىمىزدا تۇر.
— تانىسىپ قويالىق — سامات قالييەۆيچ بوركوبەنوۆ، سامات اعا، ايتپەسە جاي عانا سامات.
كەزەكپەن قولىمىزدى قىسىپ جاتىر. الدەبىر جاقسى دوسىنان كەزىندە ايرىلىپ قاپ، كوپتەن بەرى ىزدەپ كەلىپ، ەندى سول دوسىن بىزدەن تاپقانداي بەتىمىزگە عاشىق كوزبەن قارايدى. ءناتى شاعىن، ءبىراق دەنە تۇرقى قايراق تاستاي تۇتاس تا مىعىم. قارىمى قارۋلى. جالپى، مىنا كىسىمەن تانىسا قالعان ادام شىنىنىڭ ۇستىندە وتىرعانداي ىڭعايسىز سەزىنەتىن شىعار-اۋ ءوزىن.
— يسا...
— باقتيار...
— ءاشىر...
— اسان...
سامات قالييەۆيچ، بوركوبەنوۆ، سامات اعا، ايتپەسە جاي عانا سامات لىپ ەتىپ، تاسقا قارعىپ شىعىپ، شاشىن جالعىز جەلپىپ، جەلكەسىنە شاشتى دا، ساڭكىلدەپ سويلەپ كەتتى.
— دوستار! جولداستار! بۇگىن بۇكىل رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى كوز تىگىپ وتىرعان الىپ قۇرىلىستىڭ توپىراعىن باسىپ وتىرسىزدار.
«مىناۋ كىسى ولتىرەتىن شىعار»،— دەپ ويلادىم ىشتەي.
— مىنە، سول وقيعاعا بايلانىستى سىزدەردى جول سالۋ مەكەمەسىنىڭ اتىنان قۇتتىقتاپ قويۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر. ەمدى ىسكە كوشەلىك. وسى تۇرعان تورتەۋىڭىز الا جازداي مىنا بەتكەيدەن كوپىر تىرەۋى تۇسەتىن الاڭ دايىندايسىزدار. الان ەپيسەنترى اناۋ جاتقان قويتاس. الاڭنىڭ ۇزىنى وتىز دا، ەنى جەتى مەتر. گوريزونتتىڭ بۇرىشى — توقسان گرادۋس. جۇمىس جوسپارى مەن الاڭ سحەماسىن تۇستەن كەيىن قولدارىڭا تيگىزەمىن. سەندەردى قۇرال-سايمان، باسقاداي جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ، جۇمىس ساپالارىڭدى باقىلاۋ، نارياد جابۋ مەنىڭ موينىمدا. ايتپاقشى، بريگادير شورمانوۆ كىم؟—جاۋاپ توسقان جوق، شەرلوك حولمستىڭ ءوزى: «بريگادير شورمانوۆ مىناۋ!»—دەپ، قۇلاعىنا سىبىرلاپ كەتكەندەي بىردەن يساعا بۇرىلدى. يساعا بۇرىلماۋ دا قيىن ەدى،— سەنبىسىڭ؟ ال، يسا، بۇگىننەن باستاپ سەنى تىرەۋ ورنىنداعى قۇلاعىم، كوزىم، ايتا بەرسە ءوزىم دەپ ەسەپتەيمىن. اۋەلگى جۇمىس — الاڭ اۋدانىنان جۋسان، ءشوپتى، جۇمساق توپىراقتى قىرىپ الىپ تاستاپ، جالاڭاش كوك تاستىڭ بەتىن اشاسىڭدار، بۇرعى سول كەك تاسقا تۇسەدى. كۇرەك، سۇيمەن، تاس ۋاتقىش پنيەۆماتيكالىق بالعانى كانالدىڭ ارعى بەتىندەگى قىزىل ۆاگوننان الاسىڭدار. قۇرال-سايمان قوياتىن قويمالارىڭ دا سول قىزىل ۆاگون. باسقاداي بوتەن سۇراق جوق پا؟ جوق. ەندەشە كەتتىك قىزىل ۆاگونعا!
پرورابتىڭ سوڭىنان سار جەلىپ كەلە جاتىپ: «ارتيست!— دەپ ويلادىم ىشىمنەن.— ناعىز ارتيست! كەرەمەت وقىس وقيعا عانا مۇنى ارتيستەن پروراب جاساعان. ال ادامدار ساحنادا عانا ويناي ما؟»
— ساحنادا عانا ويناي ما؟—دەپ كۇبىرلەدىم دە، ءوز ويىما ءوزىمدى قاپتىرىپ اپ، اۋزىمدى جيىپ الا قويدىم.
مىڭ-مىڭ جۋسان تامىرلارى شيىرلاعان توپىراقتىڭ قاباتى الىنعاسىن قابىرشاق تاستار قاباتى كورىنە باستادى. قابىرشاق تاس قىرسىق ەكەن. تۇرتىنەكتەگەن كەميەك كۇرەكتى ميزەمەدى. سۇيمەنگە سيىناتىن كۇن تۋدى.
ءبىر ساعات ءوتتى.
كۇن ەداۋىر كوتەرىلىپتى. كۇن كوتەرىلسە كىشىرەيىپ، الىستاي تۇسەدى ەكەن. قالادا ونى كىم بايقاپتى. اششى تەر سامايدى سىزىپ مويىنعا قۇيىلادى. قوس جاۋىرىننىڭ سايىن قۇدايعا مانا-اق تاپسىرعامىز. الاقانىمنىڭ ءار جەرى سۋلانىپ، كۇلدىرەي باستاعاسىن قول ورامالىمدى قاق ايىرىپ، تاڭىپ تاستادىم. كوك تەمىردەن سومداپ سوعىلعان سۇيمەن سىلتەگەن سايىم قولقانى سۋىرا جازدايدى. سۇيمەن ەمەس، سىرىق سىلتەگەن سياقتىمىن.
ەكىنشى ساعاتتى ارتقا سالدىق.
مەن جاڭىلىپپىن. كۇن كىشىرەيمەپتى، الىستاماپتى، مۇمكىن باسقا ولكەنىڭ كۇنى كوتەرىلگەن سايىن جەردەن الىستاپ، كىشىرەيە تۇسەتىن شىعار. ال قاپشاعاي كۇنى كوتەرىلگەن سايىن جەرگە جاقىنداعان ۇستىنە جاقىنداپ، تومەن تۇسەدى. كۇن مەن جەر بىر-بىرىنە جاناسپايدى دەگەن قاعيدا دا جالعان تەورەما. سول ەرەجەنى ايتقان عۇلاما قاپشاعاي كۇنىنىڭ استىندا ەكى ساعات بويى سۇيمەن سىلتەسە ول ءسوزىن قايتىپ الار ەدى، كۇن جەرگە جاناسادى دەگەن پىكىردى موينىنا بەلبەۋ سالىپ، مويىندار ەدى. ءبىز بىر-بىرىنە جاناسقان جەر مەن كۇننىڭ اراسىندا قالىپ قويدىق. وت بوراننىڭ ىشىندە اداستىق. قۇلاق شۋىلدايدى. باس اينالادى. سۇيمەننىڭ جارقىراعان ۇشى كوز قاريدى. تاسقا تيگەن تەمىر نايزانىڭ تەپكىنىڭ قارىم سەزسە دە، شاق« شاق ەتكەن دىبىسىن ەستۋدەن مانا قالعامىن. سۇيمەن تيگەن تاستان شىققان ءتۇتىننىڭ جىپ-جىڭىشكە جىپتەرى تەز ەرىپ كەتپەي، وق جىلانداي قايقاڭداپ، باياۋ تەربەلىپ تۇرىپ الادى. كەنەت، سول ءتۇتىننىڭ ءبىر ورامى «و» ارپىنە، ءوزىم ءبىر جەردەن كورگەن «و» ءارپىن قۇراي قالدى. قارعىس اتقىر بۇل «و»-نى قايدان كوردىم؟ «و»-دان باستالاتىن نە بار وسى؟ و... وشاق... وت... وچەرك... دۇرىس، وچەرك! گازەتتە جاريالانعان وچەركتىڭ باس ءارپى! بىلتىر جازدا قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەر جايلى گازەتتە جاريالانعان تاباقتاي و-وچەرك! قالاي ەدى، قالاي باستالۋشى ەدى سول o-وo-وچەرك؟.
ءا، ەسىمە ءتۇستى. بىلاي... «كەش. گيتارانىڭ التى شەگىنەن تاراعان ويناقى اۋەن الىسقا كەتىپ جاتىر. جۇزدەرى توتىققان، شارشاعان، ايتسە دە باقىتتى قىز-جىگىتتەر قوسىلىپ، «گرەنادا» ءانىن باستاپ كەتتى. تاماشا! وسى تىمىق كەشتە اۋىزعا تۇسكەن ءسوز وسى بولدى»... تاماشا! پاپا! 'اتاسىنىڭ باسى تاماشا! سول وچەركتى جازعان مىقتى ەشقاشان دا قولىنا سۇيمەن تۇگىل، كۇرەك تە ۇستاماعان قاسقا شىعار. قاپشاعايدىڭ تاسىنا سالسا، «گرەنادانى» ايتپاق، تۇگىل، قاسقىرشا ۇلىر. تاپقان «تا-ما-شا»-نى! مىنا ءزىلماۋىر سۇيمەندى قارشىلداتىپ، سىلتەسە عوي، ول قاسقا و تاماشاسىنا ينە جۇتقان يتتەي قاقالار.
Yءشىنشى ساعات...
كوك تاستىڭ قۇرىش كەۋدەسىن دالدەپ، سۇيمەندى قۇشىرلانا سىلتەيمىن كەپ. بەتتەمەدى، دۇرىسىندا بەتتەتپەدى، تايىپ ءتۇستى. كىجىنىپ كەپ ۇرامىن. تاس بەتىندە سىزات پايدا بولدى. «ءا، سولاي ما؟—دەيمىن تەردى سىپىرىپ تاستاپ.— مىناعان قالايسىڭ؟» كىرش ەتىپ، سۇيمەن سىزاتقا كىردى. قولما-قول تىزەگە سالىپ، باسىپ قالىپ ەم، قازانداي تاس ولگەن قۇرت-قۇمىرسقالار جابىسقان تارعىل باۋىرىن اسپانعا كورسەتە اۋدارىلىپ ءتۇستى. تاس ەمەس، تاۋ توڭكەرگەندەي سەزىندىم ءوزىمدى-وزىم. قوس قۇلاعىمدى تاس توبەمە تىكىرەيتىپ الىپ، توڭىرەككە قوقي كوزبەن قارادىم. قارا، قارا، قاراعاندا ساعان قارار ادام بار ما ەكەن؟ اركىم ەل تىرلىگىمەن اۋرە. اپتاپ استىندا اسپانعا تاس-توپىراق بۇرقىراتىپ، الەك-شالەك. ءبارىبىر بەتكەي بەتسىز ەكەن، مۇرتى كەتىلمەي مىزعىماستان جاتىر. كۇنگە كۇيىپ كەتكەن توبەلەر ساپ-سارى. كۇرسىندىم. بۇيتە بەرسە تاس اۋدارامىن دەپ ءجۇرىپ، تاستىڭ استىندا قالعانىڭدى بىلمەسسىڭ. كينو مەن تەلەديداردىڭ تاۋلارى مەن جوتالارى عوي كوكپەڭبەك. توبەلەر وندا شەكەلەتىپ كيەر كوك ماۋىتى قالپاقتاي ومپايىنان ءتۇسىپ جاتادى. مىنا جەر باۋىرلاپ جاتقان جوتالار كوك ماۋىتى قالپاقتان ساداعا كەتسىن!
— دامىل الايىق.— يسا، بريگادير يسا ەڭسەسىن جازدى.— بەرى جاقىنداڭدار.—بريگاديردىڭ باس بارماعى مەن بالالى ۇيرەگى ءتورت شىرپىنى قاتارلاپ ۇستاپتى.
جەرەبە!
— مىنا شىرپىلاردىڭ بىرەۋى سىنىق. سىنىق شىرپىنى كىم سۋىرسا سۋ اكەلۋگە سول بارادى. ال باستادىق.
العاشقىسىن ءاشىر سۋىردى.
ءبۇپ-بۇتىن.
— كەل، كومسورگ!
ءدىن امان.
— سەن ال، اسان!
شىرپى قۇيرىعى شولتاڭ ەتتى.
يسا قارسى بەتكە تامعان تامشى قان — قىزىل قويمانى يەگىمەن نۇسقادى.
— ىنىشەك، قويمادان شەلەكتى ال دا، بەتكەيدەن ارى اسىپ ءتۇس. ار جاعى — بۇلاق.
ونسىز دا ءتىلىم اۋزىما سىيماي تۇر ەدى، قۇلدىراڭداپ شاۋىپ كەتتىم.
* * *
...ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم.
تۇما قوجىر-قوجىر جارتاستىڭ ءتۇپ ەتەگىنەن جىلاپ باستالىپتى. كوزى ءبىر سومدىق كۇمىس تيىننىڭ كولەمىندەي-اق. باقىلدايىن دەپ وتىرعان باقانىڭ تاماعى ءتارىزدى بۇلكىلدەپ اتقىلاعان تۇما استىنان ۇساق قۇم بۇرقىلداپ كوتەرىلە بەرە ءار جاققا تەڭ راديۋستا تاراپ، قايتا شوگىپ جاتىر — پەرپەتيۋم موبيلەنىڭ شاعىن ۇلگىسى! تۇما كوزى شۇبالعان بالدىردان، تۇما باسى بورسىعان باتپاقتان، مال قيىنان ادا. كوز وتىن سۋىراتىن وڭكەي مايدا اق تاستار ارنا تابانىنا توسەلىپ قاپتى. اتتەڭ، تۇمانىڭ سول سۇيكىمدى تاعدىرى تىم قىسقا ەكەن: ون بەس-جيىرما قادامنان كەيىن جينالا كەلە ءبىزدىڭ ءۇش بولمەلى پاتەردىڭ ورنىنداي شاعىن كولشىككە اينالىپتى. كولشىك پەن بۇلاق جاعاسى كوكمايسا قۇراق: ىرعالعان سارى، كوك گۇل، جالبىز... بەس تيىندىق باقىر سەكىلدى باقباق گۇلدەرى سارى كوزىن جاساۋراي اشىپ، ساباق، ۇشىندە ەلبىرەپ تۇر.
كوك قۇراق جاعا ادىپتەگەن بۇلاق، وز-وزىمەن ۋىلدەپ ويناپ، بىلدىر-بىلدىر...
تىزە بۇگىپ، تۇما كوزىنە ەڭكەيە بەرىپ ەم... الاقانداي ايدىن ءتۇبىت يەك بوزبالانىڭ باتتاسقان شاڭ-توپىراق تۇتقان بەتىن تەربەپ تۇردى. بۇرىن ءجيى كەزدەسپەسەم دە كورگەن، ەستە قالعان تانىس ءجۇز... اۋ، تانىس دەيمىن، مىناۋ ون جەتى جاسار اسان قايىرسىنوۆتىڭ ءوزى عوي! ءبىراق ەسەيگەن، وزگەرگەن. ءبىر كۇندە ەسەيگەن... بالالىقپەن قوشتاسقانىڭدى بالالىقپەن كەزدەسكەندە بارىپ بىلەدى ەكەنسىڭ. قايعىسىز، قامسىز بالالىقتىڭ شىنىمەن قوش-قوش ايتىن، قول بۇلاي الىستاپ، الىستاعان سايىن بۇلدىراپ، ءوشىپ بارا جاتقانىن ءسابي قىلىقتى تۇما كوزىنە قاراپ ءبىلدىم. ويتكەنى... تۇما تۇبىنەن ماعان مازاسىز دا تارپان بوزبالا، بەت اۋزىنا جاستىق اتتى بەيمالىم كەزەڭنىڭ ۇلپا شاڭى جۇققان بوزبالا سىناي ءۇڭىلىپ تۇردى. «اسان بالا، قالاي، ءدام-تۇزىمىز جاراسىپ، قۇشاعىمىز ايقاسىپ كەتە الا ما، جوق پا»؟— دەيتىندەي. «بۇل كۇنگە قانداي ازىرلىكپەن كەلدىڭ، جاستىقتىڭ قيىن دا قىزىق كەزەڭدەرى شوشىتپاي ما، قورقىتپاي ما؟»—دەپ سىناي قارايتىنداي.
سانى جوق سۇمدىق قيىن سۇراقتار تۇنىپ جاتىر تۇما كوزىندە.
قولىمدى سۋعا كوسىپ جىبەرىپ، شايقاپ-شايقاپ قالىپ ەم، بوزبالانىڭ بەتى جۇزگە ءبولىندى.
الگى سۇمدىق قيىن سۇراقتار ەكى يىقتان قارا الباستىداي باسىپ، بەلىمدى ءۇزىپ بارا جاتتى. تىزەم بۇگىلە باستادى. «شارشادىم،— دەدىم ىشتەي.— ابدەن شارشادىم. قويا تۇرشى كوپ سۇراقتارىڭدى جاڭبىرشا جاۋدىرتپاي، جاڭا تانىس، جاقسى تانىس. ساعان سالعان جەردەن سالىمدى جاۋاپ تاۋىپ ايتا الماسپىن دا. بىرىندەپ، بىرتىندەپ جۇزدەسەرمىن. ءسال دە بولسا تىنىعىپ الۋعا مۇرسات بەر، اپتاپتى، اپتىقپالى ون جەتى جاسار بوزبالالىق! كۇرەك-سۇيمەن، پييەۆ بالعانى ارقالاي كەلگەن بوزبالالىق!»
قولىمداعى قاڭىلتىر شەلەك شىر كوبەلەك اينالىپ بارىپ تاس تۇبىنە ءتۇستى دە، توڭقالاڭ استى. قۇرىپ كەتسىن كوپ سۇراق! جالپى مەن ۋايىمشىلمىن. اركىمنىڭ ىشىندە سۇراقتار مەن ۋايىمدى باسىپ شىعاراتىن ماشينا بولسا، مەنىڭ ماشينام باسقاعا قاراعاندا كۇندىك نورماسىن ىلعي اسىرا ورىندايدى، بىلەم. قۇرىسىن! ايدىن بەتىندەگى بوزبالا ءجۇزى شايقالا ءتۇستى دە، ءوشىپ جۇرە بەردى، بۇل مەن جاعاعا جانتايا كەتتىم دەگەن ءسوز. گازەت قالپاقتى بەتىمە توڭكەردىم. قالپاق مەنى جاڭاعى اندىزداعان كوپ سۇراقتاردىڭ قاماۋىنان قۇتقارىپ الدى. گازەت قالپاق شاڭىتقان دالا، شاقىرايعان كۇن، الاقان اتاۋلىنى كۇلدىرەتىپ ويىپ تاستاي بەرەتىن شاقىر-شۇقىر كۇرەك-سۇيمەنگە قارسى قولما-قول سوققان كىشكەنتاي قامالىمنىڭ ءبىر قابىرعاسى. كەرىسكەنشە قوش، مازاسىزدىق! سۋ دا تاسىمايمىن. جەر قازىپ، تاس تىستەپ، شاڭعا دا قاقالا قويماسپىن. مىنا اپتاپ جەر تانابىن قۋىرداقتاي قۋىرۋىن قويماسا كۇنى ەرتەڭ سالىپ ۇرىپ ۇيگە قاشار بۇل اسان! كوپىرگە دە، كوپىردىڭ تىرەۋىنە دە تۇكىرىپ قويدىم، تۇگە. دالاعا تاستاي الماي جۇرگەن جانىم جوق. ءالى دا وڭ، سولىن ايىرا قويماعان جاسپىن، ماسپىن بىلگىلەرى كەلسە. ەشكىم دە مەنى قاپشاعاي اتتى قۋراعان ولكەدە ۇستاپ تۇرا المايدى. ۇستاماق تۇگىل قاقىسى دا جوق. ءبىزدىڭ كلاستىڭ سورپا بەتىنە شىعارلارى عوي ءقازىر قالالىق پاركتە شاحمات سوعىپ، شەكەلەرى شەرۋەن اتىپ وتىر. ايتپەسە ماگنيتوفون، ويناتىپ بىرەۋىنىڭ پاتەرىندە جانا ءبيدى ۇيرەنىپ جاتىر. ال مەن شە... التىن باسىم قور بولدى عوي، قور بولدى. جاس شىلاعان كوزىمە تاربيە كورمەگەن ءداندۇرىس شىبىن قونا قالىپ ەدى، ۇركىتىپ جىبەردىم. كوزگە كوك شىبىن ءوستىپ ۇيمەلەيتىن بولار. سورىم - سورپا بولدى دەگەن وسى.
تاناۋ شۋىلدادى. اڭعال ارىستاندى، جۋاس كوكەمدى، بىردە جاز، بىردە قىس مامامدى، قياس شىڭعىسحاندى ساعىندىم. كوكەم عاجاپ قايىرىمدى-تىن. مامام بەت بىتكەننىڭ بادەندىسى. ارىستان قورقاعى قورقاق، ايتسە دە عاجاپ ۇعىمتال يت. ءقازىر عوي ونىڭ جەلكە جۇنىنەن ءبىر سيپاسام بولدى، شارشاعانىمدى مۇقىم ۇمىتار ەدىم. كەيىن كەسىر-كەساپاتتى قاساپحانانى تاستاپ، باسقا جۇمىسقا اۋىسقان، بالا تاربيەسى جايلى بروشيۋرالار وقۋمەن اينالىسىپ كەتكەن شىڭعىسحاننىڭ كەكەسىنىن تۇك قاپتاعان قالىڭ بەتى ادام ايتىپ جەتكىزگىسىز كەرىم بولىپ ەلەستەدى. انە، سونداي التىن ادامداردىڭ الەمىن تارك ەتىپ، قوس ەتىكتى بەلگە قىستىرىپ قۇرىلىس وتريادىنە قاشىپ، مەكەر بولىپپىن، تەككە بولىپپىن...
قالعىپ كەتىپپىن...
جەر شارى تىتىرەپ كەتتى. ۇيقى شايداي اشىلدى. تىتىرەگەن جەر شارى ەمەس، تۇما جاعاسى ەكەن. شوكىم بۇلت جوق اشىق اسپان كۇركىرەپ قويا بەردى. وزەننىڭ ارعى قاباعىنداعى بەتكەيدەن قىلتيا قالعان الىپ قارا ساڭىراۋقۇلاق سەكۋند سايىن وسە ءتۇسىپ، اسپانعا شاپشىپ بارادى. مەن اۋىز اشىپ قاراپ قاپپىن. قارا ساڭىراۋقۇلاق ءىرىپ، قارنى قامپايا ءتۇسىپ، قالىڭ شاڭ، مەن تۇتىنگە اينالا باستادى. جەر باۋىرلاي جاپىرىلا كەشىن، وزەنگە ۇمتىلدى. اسپاندى اينالدىرىپ ورتاعا تۇسىرگەن مىنا اپتاپ قىل اياعى شاڭ مەن ءتۇتىننىڭ دە كەنەزەسىن كەپتىرىپتى. كەپتىرگەندە قانداي، كەپتىرمەسە موينىن قۇرىقتاي سوزىپ، وزەنگە ۇمتىلار ما.
جارىلىستارى جەر جارعان قىرسىق ولكەدە كوز ءىلىندىرۋ دە قيامەت-قايىم شارۋا ەكەن-اۋ...
قارا سورپا بوپ تەرلەپپىن. سەرگىگەن، سەرپىلگەن ىڭعايىم بار. ءتورت قۇبىلاعا شاشىپ جىبەرگەن ەكى قول، ەكى اياعىمدى باۋىرىما جيناي الماي، جيناعىم دا كەلمەي، ءبىراز شالقالاپ جاتتىم. اسپان ءالى اپپاق. كۇن دە سولاي. ءدىر-دىر ەتەدى. دىرىلدەگەن سايىن ۇلكەيىپ جالىنداي ءتۇسىپ، جەرگە وراسان زور جىلدامدىقپەن جاقىنداپ كەلەدى. اعىپ كەلە جاتقان كۇنگە ارى قاراي قاراۋعا باتا الماي تۇرەگەپ وتىردىم.
اق جالىن استىندا بۇلاق بىلدىرلايدى. جارتاستاردى اسپانعا اتىپ، جەر ەكەش جەردىڭ ويران-بوتقاسىن شىعارىپ قوپارعان جارىلىستاردىڭ قاق ورتاسىندا قالسا دا، ءوز ءتىلى، ءوز رەڭى، ءوز اعىسىنان جاڭىلىسار ەمەس. كۇندىز دە، تۇندە دە توقتاۋ جوق. تاندىرى كەپكەن جەمىر جەر جولاي جۇق قالدىرماي ءسىڭىرىپ الۋعا تىرىسسا دا جانتالاسىپ قول سوزادى.
ياپىراي دەسەڭشى!
تۇرماق بولىپ، ءبىر ۇمتىلىپ قويدىم. باسىم اينالىپ، اياعىم شىڭىلداپ سالا بەردى.
شىنتاعىم جۇمساق تا دىمقىل الدەنەنى جانشىپ كەتتى. قاراسام... باقباق! ساباعىن جەزقارماقتاي مايىستىرام اكەپ، باسىن جەرگە جەتكىزدىم دە قويا بەردىم. بەزەر باقباق بەرىسپەدى، سىنبادى، باستاپقى قالپىن تاۋىپ، بوي تۇزەپ تۇرا قالدى. توقسان توعىز پروسەنتى سۋ، قالعان ءبىر پروسەنتى بەلوك پەن حلوروفوستان تۇراتىن نازىك گۇل دە تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسەدى. سوندا اكەمنىڭ تورىندە جاتقانداي شالجيعان ماعان نە جورىق؟
بويىمداعى بار ءال-قۋاتىمدى شاقىرىپ، اۋپىرىممەن ورنىمنان تۇردىم.
قارسى الدىمدا — قارا پەردە. كولشىك تە، تۇما دا، قىرقالار دا كوزىمدى تۇتقان قارا پەردەنىڭ ارتىنا تىعىلىپتى. باس سۇيەگىمنىڭ ىشىندە الدەنە ىزىڭداپ ءجۇر« جانارىمدى كەڭىرەك اشىپ ەم، ىزىڭداعان الدەنە ەمەس گۇلدەن-گۇلگە اۋىسىپ قونىپ، بال جيناپ جۇرگەن ارا ەكەن. جەر بەتىندە ارالاردىڭ ءجۇز ەلۋدەن استام ءتۇرى بار. مەنىڭ ارام «ان-24» سامولەتى سياقتى قارنى قامپيعان ءنان قارا. ىزىڭى ىزىڭنان گورى گۇجىلگە جاقىن. ءداۋ باسىپ قاۋاشاققا سۇعىپ جىبەرگەندە ۇشكىر قۇيرىعى كوك كەۋدەسىن نۇسقاي، قايقيا قالادى. شارشامايدى. ەڭبەكقور. بارماقتاي. ودان دا كىشكەنە.
باقباقتان باستاپ بارماقتاي اراعا دەيىن ءومىر ءۇشىن ارپالىسىپ جاتىر.
ال باقباقتان دا، ارادان دا مىڭ ەسە ۇلكەن مەنىڭ مىنا جاتىسىما نە جورىق؟
مەنىڭ قاپشاعايدان تابىلعان كىپ-كىشكەنە ۇستازدارىم...
بەتىم دۋىلداپ، قانىم باسقا شاپتى.
تۇماعا بارىپ، بەتىمدى شايدىم. مايمىلدەپ تولعان شەلەكتى قۇلاعىنان سۇيرەپ، تىرەۋ ورنىنا بەتتەدىم.
...سول ءوزىم كورگەن سۇرعىلت بەتكەي. ۇشەۋى دە سناريادقا ۇقساس بالعالاردىڭ تۇتقاسىمەن تۇتقا بوپ، قاتىپ قاپتى. اڭعار-اڭعار الگى بالعالاردىڭ تارسىل-گۇرسىلىنە تولىپ، قىراتتاردىڭ قۇلاعى تۇنىپ تۇر. بالعانىڭ تۇمسىعىن تاسقا قاداپ، بار سالماقپەن بەس-ون مينۋت باسىپ تۇرسا نەبىر قازاندايىن قاۋىننان جامان قاق ءبولىپ كەتە بەرەدى. قۇلاقتارىنىڭ تۇبىنە جالعانعان رەزينا تۇتىك قيا بەتكەيدى جىلانشا سىعىپ جاتقان جۋان اۋا قۇبىرىنا جالعاسىپتى. سول قۇبىر مەن شلانگىلەردى جالعاستىرعان قىرلى گايكىلەردى سامات قالييەۆيچ قولىنداعى قوماقتى كىلتپەن بۇراپ ءجۇر.
تورتەۋى شەلەكتى باستارىنا ءبىر-بىر توڭكەرىپ ەدى، ءتۇبى تىقىرلانىپ كورىنىپ قالدى. ماڭدايلارىن بىتىرا تەر جاپتى. سۋعا قايتا جۇمساي ما دەگەن قاۋىپپەن قۋىستانىپ تۇرعاندا، ءاشىر ءسوز باستاپ كەتتى. ءبىر بايقاعانىم — ول ىلعي دا ءسوزدى ەش سەبەپسىز، دايىندىقسىز داڭگىرلەپ باستاپ كەتەدى ەكەن. جانە كىم ءۇشىن قالاي ايتىپ تۇرعانىمەن دە ونشاما شارۋاسى جوق.
— تەحنيكانىڭ اتى تەحنيكا، شىراق!— سويدەدى دە بالعانىڭ ساۋىرىنان الاقانىمەن سالىپ قالدى.— مىنانىڭ نە ەكەنىن بىلگىڭ كەلىپ، تىقىرشىپ تۇرسىڭ-اۋ.
يىعىمدى قيقاڭ ەتكىزدىم. ەشكىمنىڭ دە ول تەمىردىڭ نە عاجايىپ ەكەنىن بىلگىسى كەپ، كەرمەدەگى سايگۇلىكتەي تىقىرشىپ تۇرعانى جوق. ءاشىر سولاي — جوق جەردەن جۇمباق جاساعاندى ۇناتادى.
—...اتى — كومپرەسسور. نەمەسە تاس ۋاتقىش بالعا اناۋ ۇزىن قۇبىرمەن كەلەتىن ون اتموسفەرالىق اۋامەن جۇمىس ىستەيدى. تاستان تاس قويمايتىن كوزەل.
— اشەكە، قاتەلەستىڭىز. مۇنى ءسىز ايتقانداي كومپرەسسور ەمەس، پنيەۆماتيكالىق بالعا دەپ اتايدى. كومپرەسسور — مىنا قۇبىر جوقتا وسى بالعاعا اۋا قىسىمىن جاساپ بەرەتىن دۆيگاتەل.— مۇنى ايتقان ايقاسىپ قالعان شلانگتەردى جازىپ جاتقان يسا.
وعان ايىلىن جياتىن ءاشىر مە.
—...الاقانىڭا تۇكىرىپ تۇر ەكەسىڭ، كەلە عوي مىنا تورپاقتاي تاستى كوكەسىنە كورىستىرىپ جىبەر.
ءاشىر ايتقانداي الاقانىما تۇكىرىپ تۇرماسام دا ويدا جوقتا كەۋدەمدى كەرە قالعان نامىستىڭ جەتەگىمەن پنيەۆ. بالعانى قولعا الدىم. تۇتقاسىنا الپىس ءۇش جارىم كيلوگرامدىق سالماعىمدى سالىپ، نايزا ءۇشىن تاسقا تىرەپ ەم، شىنىمەن «كوكەسىنە كەرىستىرۋ» پروسەسى باستالىپ جۇرە بەردى. كەيىن ۇراتىن تەمىر ەكپىنى بار. تۇتقادان قولعا، ودان بۇتكىل دەنەگە وتكەن ءدىرىل تۋلا بويدى قالشىلداتىپ، اسپان، تاۋ-تاس، جالقىن سارى كۇن، يسا، ءاشىر، باقتيار ءوز بەينەلەرىن وڭاي بۇزىپ، سەلكىلدەي بيلەپ قويا بەردى.
قۇداي قولداعاندا تورپاقتاي تاس كوپ ۇزاماي «كوكەسىنە كورىسىپ»، ەكىگە جارىلدى. بالعا بىر-ەكى بىرق-بىرق جوتەلىپ بارىپ، جاعى سەمدى. ونسىز دا كۇرەك-سۇيمەننىڭ تالاپايىنا تۇسكەن الاقان اشىپ بارادى. ورامالدى قاق ايىرىپ، بايلان تاستاعانىم مۇنداي وندى بولار ما. بىلەك، قار ەتتەرىم مىڭ ينەنى قاتار سۇققانداي شىم-شىم. پنيەۆماتيكالىق بالعا تۇتقاسى جىلتىراپ، كەل-كەل دەپ تۇرعانمەن جەڭىل-جەلپىگە كونە قويمايتىن مىنەزى كىدى اسپاپ ەكەن.
كەش تۇسكەنشە تاس ۋاتىپ، بەتكەيدەن كانال تابانىنا لاقتىرۋمەن بولدىق.
كۇن قىزىليەك كوكجيەككە تابان تيگىزگەسىن-اق تاڭەرتەڭ قارا يت بون سالپاقتاپ سوڭنان ەرگەن كولەڭكەمىزدى الدىعا سالىپ ايداپ، قوسقا قايتتىق.
ماسا شىعىپتى. مويىن، بەتتەن الاقان تيمەگەن، قىزارماعان جەر جوق. اڭعاردى قۋالاپ سوققان ىستىق لەپ وزەن بەتىن جايلاپ ۇتىكتەپ جاتىر. ايتكەنمەن قارا بۇلتتاي قاپتاعان شىركەي-ماسانى نۋ قامىسقا قۋىپ تاستاۋعا تىم ءحالسىز. اسپاننىڭ باتىس بەتكەيىن بوياعان الاۋ سەمگەن سايىن ايباق-سايباق جوتالار، قىر ارقاسى ارا ءتىستى جارتاستار قارا سۇرمەسىن قالىڭداتا جاعىپ، ءۇن-تۇنسىز زورايىپ، بيىكتەگەن ۇستىنە بيىكتەپ بارادى. مۇلگىگەن تىنىشتىق. جاپالاق پەن جارقاناتتىق سىپىلداعان سۋىلى عانا سول تىنىشتىقتىڭ ساۋىرىن قامشىمەن وسىپ-وسىپ وتەدى. گەس، پلوتينا، قوسار كانال ماڭىنداعى ەكسكاۆاتور، «بەلاز»، «كراز»-داردىڭ گۇج-گۇجىن قاقپاق جاۋىرىن قىرقالار تويتارىپ تاستاپ كولدەنەڭ جاتىر.
ال قىزىل شاپاقتى ارقالارىنا جاپسىرعان ۇشەۋىنەن قالماۋعا تىرىسىپ، بۇلكەكتەپ كەلەمىن. قارا بەت ىمىرتقا سايكەس سالماقتى دا سالدارلى ويلاردى قانشاما ويلايىن دەسەم دە باس قاۋاشاعىم اسى اۋدارىلىپ الىنعان تايقازان قۇساپ بوپ-بوس، قاڭىراپ تۇر. «كەش. مۇڭدى وي بيلەگەن مەنى اعاراڭداعان سوقپاق العا جەتەلەپ بارا جاتىر»، دەگەن سيپاتتاعى سىرباز سويلەمدەردى كىتاپتاردان كوپ وقيتىن باسىم كۇنى بويعى شاڭ مەن شۋعا تولىپ قالعان با، ويعا باتۋدىڭ ورنىنا توڭىرەگىمە الاق-جۇلاق قاراۋدى بىلەمىن. قاساقانا ءان ايتايىن دەپ ىڭىل« داپ ەم، شاڭ كەپتەگەن كومەيىمنەن ماندىعان ءۇن شىقپادى. مەنىڭ انىمنەن گورى ماسا-شىركەيدىڭ ىزىڭى ادەمى مە دەپ قالدىم. قىسقاسى، جۇت جاعادان العاندا بەرى ەتەكتەن العان سونداي قىرسىق ءحالدى باستان كەشىپ كەلە جاتتىم.
ماسا دەمەكشى، ىلەنىڭ ماساسى تۇمسىقتارى نايزاداي، ۆەرتولەت سەكىلدى كوزگە كورنەكتى، ءىرى-ىرى ناسەكومدار ەكەن، تۇمسىعىن ىرعاپ-ىرعاپ سالىپ جىبەرگەندە شورشىپ تۇسپەسەڭ دە كادىمگىدەي قايقاڭداي قالاسىڭ. نە جەپ سەمىرىپ جۇرگەن ماسالار ەكەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن.
«ىستىق لەپ وزەن اڭعارىن جايلاپ ۇتىكتەپ جاتىر»، «جارتاستار قارا سۇرمەسىن قالىڭداتا جاعىپ»، «ال قىزىل شاپاقتى ارقالارىنا جاپسىرعان ۇشەۋى»... ىشتەي كەكەسىنمەن كۇلىپ قويدىم. وسى نەگە مەن كەيدە ءوستىپ الاۋ-جالاۋ ويلايمىن؟ كىتاپتاردى كوپ وقىعاندىقتان جانە دە سول كىتاپتاردا سونداي تەڭەۋلەر كوپ كەزدەسەتىندىكتەن بە؟ بۇگىنگىدەي شىجىعان ىستىقتا ءار قۇبىلىسقا ناقتى ءوز باعاسىن بەرىپ، ناقتى سويلەۋ دە قيامەت قايىم ءىس بولار. قىزىپ كەتكەن باستان ءقايبىر سالقىن، سازدى ويلار شىعار دەيسىڭ.
ناق ءبىر كەشىپ ەتەردەي وزەنگە ەنتەلەپ كەلىپ، قالت توقتاعان شوت ماڭداي تاس ءمۇيىستى جيەكتەگەن جالعىز اياق سوقپاقتى قۋالاپ، اينالعانىمىز سول، جاۋىرىنى اسپانداعان جالتىر شەكە بيىك جارتاس قارسى الدىدان تاپ بەردى، سىزىق، جارىقتار وندى-سولدى كەسكىلەگەن قوڭىر قىزعىلت كونە ءجۇزى بىج-تىج. تاپ ەتەگىنەن اۋزىن ارانداي اشقان ۇڭگىر كەشكى اۋانى سولقىلداتىپ سورىپ تۇر. بەينە ءبىر ابدەن قانى قويىلىپ، شولىركەگەن جارتاس اۋزىن ارانداي اشا ايدىنعا جانتالاسا ۇمتىلىپ، ۇمتىلعانىمەن جەتە الماي ەڭبەگى ەش بولىپ، جاعالاۋعا سۇلاي كەتكەن ادام ءتارىزدى.
جارتاس جايلى تەڭەۋ تاپقانىما قۋانىپ قالدىم — دەگەنمەن باس ءالى دە «جۇمىس» ىستەيدى ەكەن.
لەپ بەلگىسىنە اينالىپ، سوقپاق ۇستىنە دىكيىپ تۇرا قالعان يسا سۇق ساۋساعىن ۇڭگىردىڭ اۋزىنا تىعىپ تۇرىپ:
— قايسىلارىڭ ماعان ەرىپ، ۇڭگىرگە كىرەسىڭدەر؟— دەدى.
ءاشىر ماسا قاعىپ كەتتى.
باقتياردى ويدا جوقتا اۋىر وي باسا قالىپ، باتەڭكەسىنىڭ باسىنان كوز المايدى.
«قايسىلارىڭ ماعان ەرىپ، ۇڭگىرگە كىرەسىڭدەر؟» ماعان ارنالعان ءسوز، ارينە. ماعان ەمەس دەر ەدىم— يسا مەن جاققا كوز قىرىن دا سالعان جوق. كۇڭگىرت كەش — كۇڭگىرت گالەرەيادا رەمبراندتتىڭ «اۋليە پەتر مەن پاۆەل» اتتى سۋرەتىن قىزىقتاپ تۇرعاننان جامان ءاشىر مەن باقتياردىڭ بەتىنە كوز سۇعىن قاداي قاپتى. ارينە، «كەلىنىم، سەن تىڭدا، قىزىم، ساعان ايتامنىڭ» كەرى..
ويدا جوقتا بوساي قالعان بەلبەۋىمدى ءبىر تارتىپ، العا شىقتىم.
ايتقانىم ايداي كەلدى — يسا ءسوزىن سايتانعا دا، ساپالاققا دا ەمەس، ماعان ارناپتى. بۇرىلىپ قاراعان دا جوق، ۇڭگىرگە بەتتەدى. سوندا مەنى سىناعىسى كەلگەنى مە؟
ءىزىن باسىپ كەلە جاتىپ، جۇرەگىمنىڭ سوعىسىن سانادىم. ءدۇرسىل ءجيى. بۇل بويىمداعى بار باتىلدىعىمدى قيراتىپ جاتقان ءسوزىمنىڭ پنيەۆماتيكالىق بالعاسى. «سىنا، مىقتى بولساڭ سىناپ كور... كارست ۇڭگىرى... ستالاكتيت، ستالاگميت... توم سويەر جانە بەككي تەچەر... ءاللاديننىڭ سيقىرلى شامى، لۋي ارمسترونگتىڭ ساكسوفونى... شىڭعىسحان جامان بالا ەمەس. ۇڭگىر دە بولسا ءۇيىم-اي، ۇڭگىر دە بولسا ءۇيىم-اي...» وسمانداي ەش قيسىنى جوق، قايداعى ءبىر ۇزىك ويلار باس قاۋاشاعىمنىڭ ىشىندە تەكىرەك قاعىپ، جەلىپ ءجۇر.
باقتيار مەن ءاشىر سوڭىمىزدان قاراپ-قاراپ تۇردى دا، قول سىلتەپ، قوسقا بەتتەدى.
كىرەر اۋزى كىسى بويى ۇڭگىر... تابالدىرىعىن اتتاسىمەن ءىشى كەڭىپ سالا بەردى. ناق ورتاسىندا قوس بولمەلى پاتەردىڭ ورنىنا جۋىق شاعىن الاڭ... قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق! ۇڭگىردىڭ ەپيسەنترىندە جانعان وتتىڭ ورلى ەمىس-ەمىس قارايىپ جاتىر. تاس عاسىرىنان قالۋى دا ىقتيمال، كەشە تۇنەپ كەتكەن بىرەۋلەردىڭ جاعۋى دا ىقتيمال. جەل لەبىن كورمەگەن قاپىرىق قويۋ، قورعاسىنداي اۋىر اۋا تۇنىپ تۇر، اۋزىن بالاداي اشىپ، قاراڭعىلىقتى اۋلاعان كىشكەنتاي اكۋلالارعا ۇقساس «سكۋمبريا»، «كامبالا قالبىرلارى، «جيگۋلي»، «ەكسترا» بوتەلكەلەرى قىرقاي ءتۇسىپ جاتىر. ىس باسقان با، الدە كەلىپ قالعان ءتۇننىڭ تىرلىگى مە، ايتەۋىر ۇڭگىردىڭ الىس بۇرىشتارى تاس قاراڭعى. تىرشىلىك تىنىسى توقتاپ تۇر. كوپتەن بەرى تۇمسىعى قانعا تيمەي ولەۋسىرەگەن ديستروفيك ماسا عانا ءالسىز ىزىنداپ تۇمسىق استىنان ۇشىپ ءوتتى دە، ۇزاي ءتۇسىپ، جاعى سەمدى. اۋىز اشسام بولدى، قويۋ اۋا كومەيىمە كەپتەلەردەي ەرنىمدى جىمقىرا تۇسەمىن. تۇلا بويىم اۋىرلاپ، ءبىر ءتۇرلى جەر تارتىپ تۇرعانداي. قارا الباستى قاراڭعىلىق، اۋىز-مۇرىنسىز دۇلەي قاراڭعىلىق، ءولى قاراڭعىلىق... تۇپ-تۋرا انسەل ادامستىڭ قاتىپ قالعان، ەش بۇزۋعا بولمايتىن فوتوسۋرەتتەرىنىڭ بىرەۋى...
جىلبىسقا دا جۇمساق، قويمالجىڭ اۋانىڭ قىسپاعىنان بويدا كۇش-قۋات باردا قۇتىلىپ قالعىم كەپ، ازەر باسىپ، ۇڭگىر اۋزىنا بەتتەي بەرىپ ەم، بوساعانى يسا كەپتەپ تۇر. ءوزى ايدىن جاققا قاراپ قالىپتى. ءسۇرىنىپ كەتىپ، قۇلاماس ءۇشىن قارماۋ ىزدەپ قول ەربەڭدەتىپ، العا ۇمسىنا بەرىپ ەم، ول جالت بۇرىلدى. سول مۇڭ جاڭا عانا ارقاسىنا ىقتاعان كولەڭكە بەتىمەن بەت، دەنەسىمەن دەنە بولىپ كىرىگىپ، ادام يسا كولەڭكە يساعا اينالدى. بەت-اۋىز، ەرىن، مۇرىن، كوز-كىرپىكتەن ادا، تەك قاراڭعىلىقتان سومداپ قۇيعان ديۋ يسا!
ءدىر ەتىپ تۇرشىگىپ، شاتقاياقتاپ كەيىن شەگىندىم.
كەلەر مەزەتتە شىڭىراۋلاتقان ايقاي قۇلاعىمنىڭ قاعاناعىن جارىپ ءتۇستى. قورىققاندا جۇرەك اۋىزعا تىعىلادى دەۋشى ەدى. قورىققاندا جۇرەك شىركىن سۋ ەتىپ سۇيىققا اينالادى دا، كەۋدە، ءىشتى ارالاي، جىلىنشىككە اعىپ ءتۇسىپ، ونان توبىققا ءوتىپ، وكشەدە ۇيىپ تۇرادى ەكەن. سۋىق تا قۇپ-قۇرعاق جونىن جالاڭاشتاپ، قاراڭعىلىقتا قولىما ۇستاتا قويعان تاس قابىرعانى قارمالاپ، اۋپىرىممەن قۇلاماي قالدىم. اششى ايقاي ۇڭگىر توبەسىن ورتاسىنا تۇسىرەر دەپ ويلاپ ەدىم... جو-جوق، ءويتىپ ويعا باتۋ قايدا، ويلاماق تۇگىل تاس كەرەڭمىن، تۇك ەستىمەيمىن، كوز ايامدى بارىنشا باقىرايتا اشىپ تۇرسام دا تۇك كورەر ەمەسپىن.
وڭدى-سولدى لاقتىرعىشتاعان ۇزىن سيراقتارى مەن قولدارى بىر-بىرىمەن ابدەن بىتىسىپ كەتكەن يسا قاق ورتادا تەكەشە باقىلداپ، قارعىپ ءجۇر. ءومىرى ەستىپ كورمەگەن نە عاجاپ سوزدەردى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن اعىتىپ، باقسىداي قالشىلدايدى. ارا-تۇرا سانىنا قىل بۇراۋ تۇسكەن بۋراداي ول بۋراسى تۇسكىردى بىلتىر جايلاۋدا كورگەمىن — باقىرسىن كەپ. قولىندا، قايدان تاپقانىن قايدام، ۇزىن تاياق. اۋىزدان تۇسكەن بوزامىق ساۋلە مەن ىشتەگى تاس قاراڭعىلىقتىڭ وتىندە قۇيىنداتىپ شىر كوبەلەك اينالعان ءبىر ماقۇلىق. تاياقتى بار پارمەنىنشە سىلتەيدى. ەگەر اۋا قاتتى زاتتان تۇراتىن بولسا ەكىنىڭ ءبىرى — يە تاياق قاق بولىنەر ەدى، نە اۋانىڭ ءوزى سىنار ەدى — يسانىڭ سىلتەسى تىپتەن عالامات! وتتىڭ ورنىن تەۋىپ كەپ قاپ ەدى، قورىس-قوپاسى شىققان كۇل ۇڭگىر ءىشىن تۇمشالاپ، از ساۋلەنىڭ ءوزىن قىلعىپ قويدى. كولەڭكە كۇش الدى.
بۇل كەزدە مەن ەكى قول، ەكى اياعى، قالتاقتاعان باسى بار ءتىرى جان ەكەنىمدى تاس ۇمىتىپ، ۇڭگىردىڭ قابىرعاسىنا ابدەن ەسكىرگەن سورعىش قاعازشا جاپسىرىلىپ تۇر ەدىم. ءبىر كەزدە يسا مەنىڭ بەتىمە پەرعاۋىنداي ءتونىپ كەپ، ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايرادى. سوسىن تارتىلعان جەبەدەي كەرىلىپ، تاياقتى تاسقا قۇلاشتاپ سوعىپ، قاق ءبولدى. ىلە قارقىلداعان كۇلكى قۇلاعىما جەتتى. سوندا بارىپ تەرەڭ تىنىستاپ دەم الدىم، دۇرىسى، مۇرنىمنىڭ شۋىلىن ەستىدىم. جۇرەگىم توقتاعان شىعار دەپ ەم، توقتاماپتى، تايداي تۋلاپ، سوعىپ تۇر.
يسا بىلق-سىلق ەتكەن مەنى قولىمنان سۇيرەپ، سىرتقا الىپ شىقتى. اسپاندا اي بار ما، جۇلدىزدار قايدا، يسا كىم — تۋك تە بىلمەيمىن ولدا-بىلدە، دانەڭە سەزبەيمىن.
يسا قايدا جەتەكتەسە سوندا كەتىپ جۇرگەن بەيشارامىن ءبىر.
يىعىما قولىن سالدى.
— قورىقتىڭ با؟
باس شايقادىم. قورىققانىم راس ەدى. قورىقتىم دەۋگە ءتىلىم كۇرمەلىپ، سويلەي المادىم. «قورىقتىم» دەپ، باس يزەگەننىڭ ورنىنا باس شايقادىم.
— كەشىر! قولىن يىعىمنان الدى. — كەشىرگىن. پيتەكانتروپتار مەكەن ەتكەن ۇڭگىرگە كىرىپ تۇرىپ، ءوزىڭدى ەكى مينۋتكە پيتەكانتروپ سەزىنبەۋ ۇلكەن كۇنا،— دەدى كىرەر كەزدەگىدەي ۇڭگىردىڭ اۋزىنا سۇق ساۋساعىن سۇعىپ تۇرىپ. پيتەكانتروپ - سۇمدىق ءتارتىپسىز جان. تىلەسە قارنىن تىر-تىر قاسيدى. اعاشقا اسىلىپ، ۇزىن باشپايلارىن قىبىرلاتادى. ول سىپايىلىق سالتتارىن ساقتامايتىن سونداي بوستاندىق سۇيگىش ادام. ءبىز بولساق وعان ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن پەندەلەرمىز. باس سۇيەگىمىزدىڭ ءىشى: «كىممەن، قاي جەردە قالاي ءوزىمىزدى ۇستاي ءبىلۋ كەرەك؟»— دەگەن قىبىر-جىبىر سۇراقتارعا تولى. ساناپ باسىپ، سەرگەك جۇرەمىز. ايقايلامايمىز. سەكىرمەيمىز. ىشەتىنىمىز — ايران، ءسۇت، جەيتىنىمىز — جەمىس. سويلەگەندە گرامماتيكالىق قاتە جىبەرمەيمىز. تروتۋارمەن جۇرەمىز. جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەسىپ، سحەما بويىنشا اجەتحانا ورناتاتىنىمىز بار. كور دە تۇر، سويتە-سويتە ەت، نەرۆ، ساقىر-سۇقىر سۇيەك روبوتقا دا اينالامىز. و دا جالىقتىرادى. سوسىن قايتەيىك، وسىلايشا كەشكى ساعات توعىز جارىمدا بار ەرەجە-قاعيدانى تارك ەتىپ، تابانعا سالىپ پيتەكانتروپقا اينالا سالدىق.— قاباعىنىڭ استىنا ءتۇن تۇندىرىپ، ماعان قادالا قارادى.— بالاقاي، وتىرىك-شىنىڭدى قايدام، قورىقپادىم دەدىڭ. قورقۋىڭ كەرەك ەدى. ون جەتىدە قورىقپاعاندا قاي جاسىڭدا قورقاسىڭ. قورقا بىلەتىن جاندى جاقسى كورەمىن. قورىقپاۋ ءۇشىن اۋەلى قورقىپ ۇيرەنۋ كەرەك.
تۇنگى اۋانى بۇزىپ-جارىپ، قوسقا بەتتەدى...
«يسا شورمانوۆ دەگەن ءار ەكى-ۇش شاقىرىم سايىن: «ساق بول! الدىڭدا تايعاق مۇز!». نەمەسە «كوزىڭە يە بول، شوفەر! ىلگەرىدە تار كوپىر!» دەگەن ەسكەرتپە تاقتالار ءون بويىنا ورناتىلعان قىر-سىرى مول تاس جول سياقتى ادام ەكەن دەپ ويلادىم ءىزىن باسىپ كەلە جاتىپ.
«ولەردەي شارشادىم. ى-ىستىق...» وتتاي لاپىلداپ جانعان توسەكتە كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتىپ، وسى ەكى ءسوزدى ساناما جازىپ ۇلگەردىم. الدە وت بوپ جانعان ءوزىم بە؟ بۇرىن جاتار الدىندا ءتاۋىر-تاۋىر ويلارعا كەتۋشى ەدىم. بۇل جولى ودان جازىپ قالدىم. ويلانۋعا مۇرشا كەلمەدى، سەبەبى، بۇل كۇنى باستان كەشكەن وقيعا تىم-تىم كوپ ەدى. سامات قالييەۆيچپەن تانىسۋ، اۋىر جۇمىس، تۇما، ۇڭگىر وقيعاسى... ۇڭگىر ەسىمە تۇسكەندە ءتىپتى ويلانۋعا قورىقتىم.
ءتۇس تە كورگەم جوق.
...الدەكىم ساق-ساق كۇلدى. جوق، ساق-ساق كۇلكىدەن بۇرىن موينىما ۇزىندىعى مەتر دە، جىڭىشكەلىگى سانتيمەتر وق جىلان ورالا كەتتى. وق جىلان ىسقىرىنادى دەۋشى ەدى، مىنادان سىلدىرلاعان اۋەزدى ءۇپ شىعادى. اتىپ تۇردىم.
ساق-ساق كۇلگەن ءاشىر ەكەن. قولىندا قالايى وجاۋ. جالاڭاش سانىپ شاپاقتاپ، ەكى بۇكتەتىلە ءىشىن باسىپ كۇلەدى دەيسىڭ. ونسىز دا و باستا جارىماعان بەتى ءقازىر بىج-تىج بولعان ءبىر ۋىس تەرىگە اينالعان.
— Oho، وھو، ءولدىم-اي! قالاي-قالاي اتىپ تۇرادى، ءا! اش مىسىقتاي بۇراتىلىپ ويانباپ ەدى، بالەم! توبەگە باسىن سوعىپ الا جازدادى. ويانباعان، ارينە، مەن. ءاشىر وسىنداي - ول بىرەۋدى قىرقىلجىڭ سوزبەن اش مىسىقتاي بۇراتىلىپ شاعىپ الۋ، ەكىنشى بىرەۋدىڭ موينىنا سۋ قۇيىپ جىبەرۋ سەكىلدى تۇككە تۇرمايتىن كىشكەنتاي جەڭىستەرگە قۇمار. ماسەلەن، كەشە ءدال ەل ۇيقىعا كەتەر الدىندا جامالمەن بەس مينۋت بويى سۇحبات سوققانىن جاراپازانداپ، قۇلاق، ەتتى جەدى. ەگەر الدا-جالدا مىنەزدىڭ «پارىقسىز» اتتى قاسيەتى كۇندەردىڭ كۇنىندە ادامعا اينالا قالسا وسى اشىردەن اۋمايتىن شىعار. جانە ءبىر قيىنى — مويىنعا سۋ قۇيىپ جىبەرگەنىڭ، ءاي، مەن جەر باسىپ جۇرگەندە كەشىرمەيتىن ءىسىڭ ەدى دەپ، تاعى سوقتىعا المايسىڭ، سوقتىعا قالساڭ: «ويماي، مىناۋ شىبىق، تيسە شىڭق ەتەر ەكەن-اۋ!»—دەگەن جامان ات جەلكەڭە جاربيىپ ءمىنىپ الادى. سوندىقتان مۇندايدا، ەڭ دۇرىسى، كۇلكىنىڭ ىرىمىن جاساي سالۋ كەرەك.
ەزۋىمدى كەرىپ، زوردىڭ كۇشىمەن جىميعان بولدىم. جىميعانىم: «اشەكە، شىرت ۇيقىدا جاتقاندا موينىما سۋ قۇيىپ جىبەرگەنىڭ ەش ءزىلسىز ويىن، ارينە. ونى ءتىپتى دە قاپەرىمە الىپ، كەك تۇتقانىم جوق، ءوستىپ-وستىپ ويناپ تۇرعان جاقسى عوي» دەگەن ويدى بەت قۇبىلىسىمنان باسقالارعا بارىنشا وقىتۋعا تىرىسۋ.
ءبىراق ول جىميىس باسقالارعا جىلاعان سياقتى بولىپ كورىنسە كەرەك، ويتكەنى، تۇكتى ورامالمەن دەنەسىن ىسقىلاپ جاتقان يسا اشىرگە كوزىنىڭ يتىمەن قارادى دا:
— كۇلكىڭ كومىرگە اينالار دەپ قورىقپايسىڭ با؟— دەدى.
ءاشىر جىم بولدى.
— كومىر؟! قانداي كومىر؟
— كادىمگى قاپ-قارا كومىر! وتقا تۇسكەسىن كۇلگە اينالاتىن قارا كومىر.— ىلە يسا ماعان دا جاقتىرماعان رايمەن جالت قارادى — جانجالعا سەبەپكەر جان كىمگە جاعۋشى ەدى.— تەزىرەك جۋىن! ءقازىر ساپقا تۇرامىز.
دىك ەتىپ ساكىدەن ءتۇسىپ، جۋىنا قويۋعا كىم قارسى دەيسىڭ، ايتسە دە سول ساكىدەن سىرعىپ ءتۇسۋ مەن ءۇشىن تالعار شىڭىنان تۇسۋدەن ءبىر كەم بولمادى — اياق-قولىم سالدىراپ، قارا سانىم باستىرتپاي قالىپتى. جۇرگەن سايىن جىلىكتەرىم مايىسىپ-مايىسىپ كەتەتىن سەكىلدى. تەگى ەڭ العاش جاسالعان دۇرەگەي روبوتتار تۇڭعىش رەت ادىمداپ، سويلەگەندە مەن سەكىلدى ادىمداپ، مەن سەكىلدى ويلاپ، مەن سەكىلدى سويلەگەن شىعار. ۆاگوننىڭ باسپالداقتارىن ساناپ باسىپ، ارەڭ-پارەڭ ءتۇسىپ، سيرەتىلگەن كينولەنتاداعى ادامدارداي ءبىر باسىپ ەكى باسىپ، جۋعىش باسىنا ءولىپ-تالىپ جەتتىم ايتەۋىر. سۇيمەن-كۇرەك ويىپ تاستاعان الاقاندارىم كۇلدىرەپ تۇر. سۋ ءتيىپ ەدى، جانىم كوزىمە كورىندى. قولىمدى سۇرتكەنىم دە جوق، التەك-تالتەك باسىپ، ساپقا بەتتەدىم.
...بۇگىنگى ساپ تا كەشەگىدەي قىرىق ادام قۇراعان جالعىز سىزىق. وزگەلەر سىمشا تارتىلىپ تۇرسا تۇرعان شىعار، مەن مەڭ-زەڭمىن. باس بولسا بۇتاقتى تومەن يگەن اپورت الماسى قۇساپ بۇتكىل دەنەمدى تومەن تارتىپ تۇر. وڭ-سولىمدا كىمدەر بار، كىمدەر جوق، ودان دا مالىمەت شامالى. ساماي تامىر لىپ-لىپ سوعادى. كومانديردىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن ۇقپايمىن. مەڭىرەيگەن قالپى كوزىمدى قوس باتەڭكەنىڭ اقجەم تۇمسىعىنان ايىرماسام، كوڭىلىم سول قوس باتەڭكەنىڭ سۋسىما قۇم ۇستىندە قاز تۇرعان قازىرگى قالپىنىڭ اماندىعىن تىلەيدى. قوس باتەڭكەنىڭ قيسايعانى — مەنىڭ دە قيسايعانىم، مەنىڭ قيسايعانىم — تۇرعان جەردە تىراپاي اسا قۇم قاۋىپ، قۇلاپ تۇسكەنىم، ال ودان وتكەن ماسقارا بار ما.
ءدال وسى مينۋتتە قوس قولتىعىمنان ناعاشى اتام ايتا بەرەتىن اق پەرىشتە مەن قارا پەرىشتە سۇيەپ، قولداپ-قولپاشتاپ اپ تۇرعاسىن عانا تابانىمنان تىك تۇرعان سياقتىمىن.
الدەكىم يىعىمنان قاقتى. ءجۇزى بۋالدىر. يسا ما؟
— نە بولدى، اسان؟
سالعىرت باس يزەي سالدىم. نەگە باس يزەگەنىمدى ءوزىم دو بىلمەيمىن، ايتەۋىر سۇراق قويعاندا باسپەن قۇپتاۋ، ءيا قارسىلىق بەلگىسى سياقتى قيمىلدار جاساۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى بىلەمىن.
— ءتۇسىڭ بۇزىلىپ كەتىپتى، اۋرۋ-سىرقاۋدان امانسىڭ با؟
بۇل جولى باس شايقايىن-اق دەپ ەدىم، تاعى دا باس يزەپ سالعانىمدى بايقاماي قالدىم.
— ءتۇس بولماي جاتىپ نەعىپ شىبىنداپ تۇرسىڭ؟ اۋرۋ-سىرقاۋدان امانسىڭ با دەپ سۇراپ تۇرمىن.
ءتۇس بولماي جاتىپ شىبىنداعانىما وڭاي كەلىسىپ، سوعان تاعى ءوزىم تاڭ قالىپ تۇرىپ ۇستى-ۇستىنە باس يزەيمىن. ال شىبىنداعان دەگەننىڭ ءوزى نە؟
يسا الاقانىن ماڭدايىما باستى. ودان كەيىن ساۋساقتارىمدى جازىپ، ورتا ازيانىڭ كارتاسىنا ۇڭىلگەن گەوگرافيا ءپانىنىڭ وقىتۋشىسىنداي ۇزاق قارادى. ءار جەرى كۇلتىلدەپ، ويىلىپ كەتكەن الاقانىمدى كورىپ، باس شايقادى.
— نەگە ايتپادىڭ، پاقىر بالا؟— دەپ ىس ەتە قالدى.
جەلكەسىن قاسىدى. بىلەگىمنەن قاپسىرا قىسىپ، جەتەكتەي جونەلدى.
ساپ تاراپتى.
سوسىن... سونان سوڭ كوزىلدىرىگىن قول ورامالمەن ءسۇرتىپ تۇرعان كومانديردىڭ الدىنا مەنى دىك ەتكىزىپ قويا ساپ اۋانى الاقانىمنىڭ ۇشىمەن ايقىش-ۇيقىش كەسكىلەپ، قىزۋ-قىزۋ سويلەدى دەيسىڭ. ساۋساعىن شوشايتىپ مەنى نۇسقادى. ساۋساعىن شوشايتىپ، كومانديردىڭ ءوزىن نۇسقادى. الاقانىمدى جازىپ، ءار جەرىن ءتۇرتىپ كورسەتتى. كەنتاۆر دا ءۇڭىلدى. ەكەۋى ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىستى. اقىرى كوماندير «بۇگىن دەمالسىن... دارىگەرگە كورىنسىن...»— دەدى دە تەرىس اينالىپ ءجۇرىپ كەتتى. يسا ماعان كوزىن قىستى. مەنىڭ كوز قىسۋعا شامام تەگى كەلمەدى.
يسانىڭ جەتەگىنە قايتا ءتۇستىم. مەنى سۇيرەگەن بەتتە الدەبىر اعاش باسپالداقتارمەن تىرپىلداي كوتەرىلىپ، اعاش ەسىكتى اشىپ، ىشكە كىردى. توردەگى ايرا-جايرا اق توسەكتە ۇيقىسىن اشا الماعان قىزدىڭ كوتەرە بەرگەن اق بالتىرىنا ەدەندە ۇزىننان جاتقان قارا كروكوديل اپان اۋزىن ارانداي اشىپ ۇمتىلىپتى. باقىرىپ جىبەرە جازداپ، قايتا ءبىر قاراسام، كروكوديل ەمەس، قىز قوس قۇلاعىنان كوتەرىپ، بالاعىنا بالتىرىن سۇعا بەرگەن كادىمگى قارا شالبار ەكەن. كەنەت، قىز بىزگە باقىرايا قاراپ، تيسياننىڭ تاڭىرگە جالبارىنعان ماريا ماگداليناسى قۇساپ، تەسىنە الاقاندارىن سارت جاپسىرىپ، قاتتى دا قالدى. قارا شالبار قىلجيىپ ەدەنگە سىرعىپ ءتۇستى. توپىرلاپ دالىزگە قاشتىق. بىرنەشە مارتە قاقىرىنعانىمىز، انىعىندا يسانىڭ قاقىرىنعانى، قاتتى سوقسا سىنىپ قالارداي ساۋساق سىرتىمەن مايپازداپ ەسىكتى قاققانى ەسىمدە. دارىگەر قىز ەسىك اشتى. جاڭا عانا تەسىن جاپقان قولى ەندى شالبارىنىڭ قالتاسىندا. وڭ اياعىن العا سالىپ، سول جاعىنا قيسايىڭقىراپ تۇر. ەكى قولى مىقىنىندا. سول باياعى «ف»! كوزىندە ۇيالىس ەمەس، كۇلكىنىڭ ىزدەرى سايراپ جاتىر. ال كوزى، قۇداي بىلەدى، ەكى ءجۇز ۆولتتىق ەلەكتر شامىنداي جارقىراپ تۇر. بۇل قىز دا اۋىرىپ جۇرگەن جوق پا دەگەن وي باسىمدا جىلت-جىلت ەتە قالدى. ايتەۋىر ەكى كوزى ەكى ءجۇز ۆولتتىق شام. اۋرۋ، ءسوز جوق، اۋىرىپ ءجۇر.
الاقاندارىم اق داكەمەن مىقتاپ تۇرىپ تاڭىلدى. Tاڭىپ جاتىپ، دارىگەر قىز ىستىق لەبىن بارىنشا مەنىڭ بەتىمە ۇرلەۋگە تىرىستى. ءوزى يسا جاققا قاراماۋعا تىرىسادى. وسىنىڭ ءبارىن اۋىرىپ وتىرسام دا جىلتىڭداپ اڭدىپ وتىرعان ماعان نە جوق دەسەڭشى. ودان ارعىسى شالا-شارپى عانا ەسىمدە، بولمەدەن شىعىپ، الاڭدى كەسىپ ءوتىپ، ساكىدەگى توسەككە قۇلاي كەتكەنىم ەسىمدە.
...تاعى دا ءتۇس كورمەدىم. ءقايبىر جاقسى ىرىم دەيسىڭ. مەنىڭشە، سالپاڭ قۇلاق ەسەكتەر عانا ءتۇس كورمەيدى. ال ەسەكتەر ادامداردى جالپى ءتۇس كورۋگە تاتىمايتىن ماقۇلىقتار دەپ ويلايتىن شىعار.
ءتۇس كورمەيتىندەر تۇك قيالدامايتىن، ەش قينالمايتىن، قۋانبايتىن، بۇ دۇنيەنىڭ قىزىق-شىجىعىن بىلمەيتىن سامارقاۋ ادامدار. وسىنى قاي كىتاپتان وقىپ ەم؟ اناۋ اسحاناداعى ۇستىنە وت سالىپ شاباتىن شوركە دە ءبىر، ونداي ادام دا ءبىر. ەندەشە بۇگىن تاڭەرتەڭنەن تال تۇسكە دەيىن ءتۇس كورمەي ۇيقىعا قامشى باسسام ۇزىندىعى ءبىر مەتر، ەنى جارتى مەتر بۇجىر-بۇجىر شوركەگە اينالدىم دەگەن ءسوز.
قۇرىلىس وتريادىنە كەلگەلى وسىنداي قايداعى ءبىر كوڭىلسىز ويلار باسىمنان شىقپايتىن بوپ ءجۇر.
قاپىرىق. قاپىرىقتىعى سونداي ۆاگون ءىشى مىقتاپ جاعىلعان ۇلكەن مارتەن پەشىنە اينالعانداي. زاتتار دا وۋ باستاعى تابيعي بوياۋىنان جاڭىلىپ بىركەلكى ءوڭسىز اق ءسۇر تۇسكە اينالىپتى. باقتياردىڭ تەرەزە الدىندا كوكپەڭبەك بوپ مولدىرەپ تۇراتىن ءشامپۋنى ءقازىر اشىق كوك. جاسىل ەدەن اشىق جاسىل. توبەنىڭ قىزعىلت سىرى قىزعىلتىم عانا.
ەل-سەل تەرلەپپىن. قوس جاۋىرىنىمنىڭ سايى مەن موينىم ۋداي اشيدى. جەزساۋىر شىبىن تاس توبەمدە دۇرىس ەليپسيس سىزىپ اينالىپ-اينالىپ ءجۇردى، ءجۇردى دە، ۇشۋدان جالىقتى ما، بالتىرىما قونا كەتىپ، ارلى-بەرلى جورعالاي باستاپ ەدى، كەشەگى پنيەۆماتيكالىق بالعانىڭ سارتىلى جۇيكە تامىرىمدى ابدەن جۇقارتىپ تاستاعان با،ءوزىمدى تاپ ءبىر وتىز توننالىق شىنجىر تابان تانكتىڭ استىندا قالعانداي سەزىندىم. سىرتقا شىقتىم.
ساعات ون ەكى شاماسى. ساپ تۇراتىن الاڭعا كوز جىبەرىپ ەم، سىرىق ۇشىندەگى جالاۋ سان قولدان وتكەن ەسكى سۇلگىدەي سالبىراپ تۇر. جەلپ ەتكەن جەل جوق، تىمىرسىق. اسحانادان قاسىق، شانىشقىنىڭ سالدىرى ەستىلەدى. الدەن سوڭ اسحانا-ۆاگون ەسىگى سارت اشىلدى دا، كوك شەلەكتى قۇلاقتان تارتقان قوس قوڭىر بىلەك قىلت ەتىپ، سيىر تىلىندەي سۋماڭداي العا قاراي ۇشقان سۋ قۇم ۇستىنە كولبەي توگىلدى. وزگە تىرس ەتكەن دىبىس جوق. تىم بولماسا شەگىرتكە شىرىلداسايشى. بوزتورعايلاردىڭ دا ءۇنى ءوشىپتى. مىنا ىستىقتا بايتال تۇگىل باس قايعى دەپ، بۇتا-بۇتا ءتۇبىن پانالاپ جوعالسا كەرەك. بالاعىن سۋ شالعان قامىس-قياق ەڭكەيە-ەڭكەيە قاپ، ايدىن بەتىنەن ءوز كەلبەتىن تاماشالاپ تۇر. ىشتەن بۇلك-بۇلك قايناپ، شىمىرلاي اعىپ جاتقان لاي وزەن ۇزىننان-ۇزاق سۇلاپ ءتۇسىپ كۇنگە قىزدىرىنعان سارىالا جىلانعا ۇقسايدى. قۇلاق-مۇرنىن باسقان جىم-جىرت تىنىشتىقتىڭ سەبەبىن سوندا بارىپ ءتۇسىندىم. دىبىس اتاۋلىنى مىناۋ الىپ ابجىلان الداپ-ارباپ قاقشىپ سالىپ، تۇك بىلمەگەندەي اندا-ساندا قۇيرىق ۇشىن يرەلەڭدەتە قوزعاپ قويىپ مونتانى جاتىر.
قىزعان قۇم تابانىمدى قارىپ تۇسپەۋى ءۇشىن ەرىكسىز ەسكەكتەي باسىپ، وزەنگە بەتتەگەنىمدە ابجىلاننىڭ مەنى دە ارباي باستاعانىن ءتۇسىندىم. الىپ جىلاننىڭ اۋزىنا مەنى ايداعان مىنا جەر-دۇنيەنىڭ اپشىسىن قۋىرعان اپتاپ. جاقىنداعان سايىن سۇلاعان سارى ايداھار جايىلا ءتۇسىپ، بەتى شىمىرلاپ قايناعان كادىمگى جالپاق بەل، جازىق ءتوس وزەنگە اينالدى. ايدىننىڭ ءار جەرى كەيدە ويىلىپ كەتىپ، سىلق-سىلق، كۇلىپ، ءبىراز جەرگە دەيىن سول كۇيى اعىپ بارادى دا كەنەت، كورىنبەس ءبىر قول سيپاپ وتكەندەي قايتا تەپ-تەگىس قالپىن تابادى. جاقىننان قاراعاندا وزەن كۇنگە قىزدىرىنىپ جاتقان ەمەس، باسى دا، اياعى دا جوق ماڭگىلىك بىتپەس سالبۋرىن جۇرىسكە تۇسكەن جۋان بەل جىلاننان اۋمايدى.
سۋ يەسى سۇلەيمەن پايعامبارعا جالبارىنعانداي قولىمدى جوعارى كوتەرىپ تۇرا قاپ، ءسال سەرپىلە سەكىرىپ، دوعال جاساپ كۇندەگىدەي قارعىعانعا نە جەتسىن. وندايدا ايدىڭ اۋەلى شاپالاقپەن قارىننان، توبەدەن تارتىپ قاپ، سوسىن وكپەلەپ قالدى ما دەگەن الدى اشۋ، ارتى شۋاق مەيىربان اپاداي سالقىن قوينىنا شىم تارتىپ جونەلەر ەدى. بۇگىن ءبىراق ويتە المادىم. سۋعا ءويتىپ سەكىرۋ كەمىندە ون ادام تاماشالاپ تۇرسا عانا قىزىق. دەم ىشىندە ەكى قولىن. ەكى قاناتقا اينالىپ، وزەن بەتىن ارلى-بەرلى سىپىرعىشتاپ تۇراتىن اۋا مۇحيتىندا جەزقارماقشا مايىسىپ، سورعالاپ كەلە جاتقان مۇنداي ءنان قارماقتى كورگەندە تەرەڭدەگى بالىقتاردىڭ دا زارە قۇتى قالماي، شوشىعاننان شالبارلارىن دىمداپ قوياتىن شىعار.
ون ادام تۇگىل، ءبىر ادام كورمەگەسىن جارلاۋىت قاباقتاي جايلاپ ءتۇسىپ، بىرتىندەپ تەرەڭدەدىم. قوس تاباننان قوس دوڭگەلەك جاساي كوتەرىلگەن سۋ بەلىمە تامام تۇتاس شەڭبەرگە بىرىكتى. كەشە ىشىمە تۇسكەن ىستىقتى سالقىن سۋ سورىپ الىپ جاتقانداي تەگى راقات! سۇڭگىپ شىعىپ، شالقالاي ءجۇزدىم. تاق توبەدە شوكىم بۇلت ءتىل تارتپاي ەرىپ بارادى.
باس اينالعانشا ەمىن-ەركىن شومىلىپ، جاعاعا شىقتىم دا، جالعىز اياقتاپ سەكىرىپ، قۇلاققا كىرگەن سۋدى توگە باستادىم.
— قالپاق جوعالتقان جىگىت، بەرى كەل!
جالعىز اياقتاعان كۇيى قيرالاڭداپ بارىپ، قۇم ۇستىنە وتىرا كەتتىم. كەشە قۇم توبەسىندە قالپاق جوعالتىپ تۇرىپ ەستىگەن شىڭىلتىر ءۇن! «قايدا تۇرمىن؟ كەشەگى قۇم توبەدە مە، الدە بۇگىنگى وزەن جاعاسىندا ما؟ قاي ۋاقىت؟!» شىمىرلاعان ىستىق تولقىن قاراتۇياعىمنان قۇيقاما دەيىن ارالاپ ءوتتى: قۋانىشتان با قورقۋدان با، ونى ءبىر ءتاڭىر ءبىلسىن.
— اس-سا-ان...
دۇرىس، ءتىلىن تىستەي سويلەگەن مىنا شولجىق ءۇن كەشە قۇم توبەسىندە تۇرىپ ەستىگەن ءۇن!
بارىنشا سالماقتى راي تانىتۋعا تىرىسىپ، قاسىمدى قايشىلاي، ءسال تەڭسەلىپ بۇرىلا بەرىپ ەم... جوق، وزەن اياڭ اعىسىنان جاڭىلماپتى، ارعى جاعاداعى جارتاستار قاق جارىلا قۇلاماپتى. كۇن ادەتتەگى شىعىس، باتىس دەپ اتالاتىن ميلليارد جىلدىق قاسقا جولىنا ءتۇسىپ اپ، توقتاۋسىز تارتىپ بارادى. دانەڭە دە وزگەرمەپتى، تەك جاعاعا جەتە بەرە ارناسى كۇرت كەڭەيىپ، تەرەڭدەلە ءتۇسىپ، ايدىنعا ۇمتىلاتىن جۇلگە تابانىن جامال جاستانىپ جاتىر ەكەن. دارىگەر قىزدىڭ ال قىزىل دەنەسى قۇم بەتىن دوعال بۇرىشتى قيسىق سىزىقتارمەن قيىپ قانا ەلبىرەپ جاتىر. جەردەن تولاس تاپپاي كوتەرىلگەن ىستىق اعىم قىز جامباسىنا توسەلگەن جاسىل ودەيالونىڭ جيەكتەرىن جەلبىرەتىپ، كەن اسپانعا كەلەسى مينۋتتا ونى شىنىمەن كوتەرىپ الىپ كەتەتىندەي دىرىلدەي تولقىپ تۇر. جانارىمدى الىپ قاشقانمەن شىداي الماي قايتا قاراسام، كۇننەن قالقالاعان الاقانىنىڭ استىنان مەنى قىلمىس جاساپ جاتقاندا ۇستىمنەن ءتۇسىپ، ۇستاپ العانداي مىسقىلمەن قاراعان ۇستەم كوزقاراسىنا جولىقتىم. سول مۇڭ، كەجەگەم كەيىن تارتىپ، كىدىستەندىم دە قالدىم. سوندا دا ءبارىبىر، ءبارىبىر، جاسىل توسەنىش ۇستىندەگى ەڭكەي ءبىر ايرا-جايرا شيرەك، جارتى شەڭبەر، سان ءتۇرلى ەليپسيستەردىڭ تاڭعاجايىپ كوركەم قيىلىستارى —تاماشا گەومەتريا!— تاعى قارا، اق، قوڭىر، قىزىل ءتۇستى بوياۋلاردىڭ— تاماشا حيميا!— بىر-بىرىنەن اجىراتىپ الماستاي كىرىگىپ كەتكەن تاماشا جيىنتىعىنا — دارىگەر قىزدىڭ قاسىنان كەتىپ قالۋعا قۇدىرەت جوق.
— كەل، وتىرسا-اي...
بالقىعان قۇم تابانىمدى قارىپ ءتۇسىپ جاتسا دا، جاڭا مودالى كوستيۋم كيىپ، ساحناعا شىققان مانەكەن قۇساپ، ءورى ىشتەي سول ىزديعان كەيپىمدى ەلەردەي جەك كەرىپ، كىسى كۇلەرلىكتەي شوقاقتاپ باسىپ، توسەنىش شەتىن ءبىر جامباسپەن كەرتىپ قانا وتىردىم. نەمقۇرايدى پىشىندە وزەننىڭ ارعى قاباعىنداعى جارتاس باسىنا گەولوگتار شانشىپ كەتكەن سوپاق، اق تاسقا جانارىمدى تالدىرىپ كەپ قارادىم.
— قايدا قاراپ وتىرسىڭ، اس-سيان؟
اس-سيان... مەنىڭ اتىمدى وسىعان دەيىن كىم ەستىپ ءار ارپىنە دەيىن بالداي ادەمى سوزىپ، ءۇزىلتىپ ايتىپ كەرىپ ەدى؟ ەشكىم دە، ەشكىم ەمەس.
جالعىز تاستان قىزعا كوزىمدى اۋداردىم، توبىلعى تورى قاراپايىم قىز. ءبىز، ياعني مەن، كوكەم، مامام بولىپ وتكەن كۇزدە كوشىپ كەلگەن وبلىس ورتالىعىمدا ونداي قىزدىڭ ءجۇزى، مىڭى كوشە تاپتاپ، جوسىلىپ ءجۇر. كورشى كلاستاعى گيمناست قىز بەت-بادەن جاعىنان مۇنى ەكى وراپ وزادى. قالادا ءجۇزى، مىڭى كوشە تاپتاپ جۇرەتىن قىزداردىڭ ءبىرى — جامالدان كوڭىلىم قالىپ، وزەننىڭ ارعى قاباعىنداعى جالعىز تاسقا ەكىنشى رەت قارادىم. وزىنەن مىڭ ەسە ۇلكەن جارتاستىڭ مىسىن باسىپ، وقشىرايا مەن مۇندالاپ تۇر. سوندا بارىپ توسەنىش جاستانعان توبىلعى تورى قىزدىڭ مەنى ىلعي دا وزىنە تارتىپ تۇرار سيقىرىنىڭ سىرىن اشتىم — جامال ارپا ىشىندەگى ءبىر بيداي، باسقاشا ايتقاندا، قۇرىلىس وتريادىندەگى وتىز سەگىز جىگىتتىڭ اراسىنداعى ەكى قىزدىڭ سىڭارى، ال سىڭار قىز قاشاندا كوپتىڭ اراسىندا كوزدىڭ جاۋى. ەرنىمدى تىستەدىم. سول جاۋ كوزدەردىڭ، جىگىت كوزدەردىڭ ءبىرى، كوپتىڭ ءبىرى مەن ەكەنمىن، Aل كوپ ىشىندە ءقادىرىڭ بولا ما؟
— كوڭىل كۇيىڭ قالاي، اس-يان؟
— جاقسى...
سۇق ساۋساعىممەن قۇم شۇقىلاپ وتىرىپ، ارعى قاباقتاعى شانشىلعان جالعىز سوپاق اق تاس ەسىمە ساپ ەتە ءتۇسىپ ەدى، بىرەۋ وزەن سۋىن ءىلىپ اپ، قوينىما قۇيىپ جىبەرگەندەي دەنەم سۋىپ سالا بەردى — ءدال بۇگىنگى ساسكە تۇستە جامال سويلەسەر، جامال كوڭىل اۋلار جىگىت-جەلەڭ اتاۋلىدان قوس باسىندا جاربيىپ مەن قالىپپىن، ەندەشە قىز ءۇشىن مەم ءۇي سالىپ، تىرەۋ ورنىندا تاس ويىپ جۇرگەن وتىز جەتى بوزداقتىڭ ورنىن ۋاقىتشا بولسا دا جوقتاتپاي تولتىرىپ تۇرار پەندە ەسەبىندە ەكەمىن. اناۋ قاي جاعىنان قاراساڭ دا زاڭعار جارتاستىڭ كوزگە شالىنباي، سول جارتاسقا شانشىلعان جالعىز سوپاق اق تاستىڭ مەن مۇندالاپ تۇراتىنى سياقتى...
— بەرى ەڭكەيشى...
ماڭگىرىپ وتىرىپ ەڭكەيگەنىمدى بايقاماپپىن دا، ىستىق الاقان ماڭدايىمدى سيپادى. «اھ!» دەگەندە اتا جونەلۋگە ءازىر سپرينتەر سياقتى قولىمدى بىلەزىگىمنەن قۇمعا كومىپ، جەر تىرەپ تۇرىپ، جوعارى قاراپ ەم، قىزدىڭ ماڭدايىمدى سيپاعان قوڭىرقاي بىلەگى توبەمدەگى اسپاندى قاق ەكىگە ءبولىپتى. ال يەگىمنىڭ استىنداعى قۇم شۇقىردا ەكى قارا قوڭىز قۇمالاققا تالاسىپ، تىرباڭداپ ءجۇر. قوڭىزداردى دا، قۇمالاقتاردى دا تەرەڭ ەتىپ تەپكىلەپ، قۇم استىنا كومگىم كەلدى.
— ىستىعىڭ قايتىپتى...
سوسىن جەڭىل كۇرسىندى.
— اسان، بيۋستگالتەرىمنىڭ تۇيمەسى اعىتىلىپ كەتتى...
وۋ، بيۋستگالتەرى نەسى؟! ول بيۋستگالتەردىڭ ءجۇز جىل بۇرىن اعىتىلىپ كەتكەن تۇيمەسىندە مەنىڭ قانداي جۇمىسىم بار؟ مەن ابدىراپ قالدى ەكەن دەپ جامال ايىلىن جيار ەمەس، ارقاسىن ماعان بەرىپ، ءارى قاراپ وتىر. قوس جاۋىرىنى كەزەك بۇلكىلدەپ، ەكى يىعىندا كىشكەنە شۇقىرشاقتار دوڭگەلەپ ويناپ، كەبەرسي قويماعان شاشىن تاراعىشتايدى. قىز ارقاسىن بويلاي قارا وزەن ءالسىن-الى بۇلقىنا ءتۇسىپ، بەلىنە قاراي توقتاۋسىز ساۋلاپ اعىپ جاتىر. تارتپا استىن كۇن شالماپتى — قىز ەتى اپپاق.
اياق استىنان تىنىسىم تارىلدى. باس اينالدى. ويبيۋ، ماعان نە بولدى؟ ارينە عوي، كەشە كۇن ءوتىپ كەتكەن. مىناۋ سونىڭ اسەرى، سونىڭ كەسىرى... تارتپانىڭ ەتكە تۇسكەن اقتاڭلاق تابى سەكۋند سايىن ۇلكەيىپ، شاپشاڭ كەلە جاتىر — ەڭكەيىپ بارا جاتىرمىن با سوندا؟ كوزىمدى تاس جۇمىپ، قولىمدى جانتالاسا ىلگەرى سوزدىم. ايتپەسە قىز جاۋىرىنىنا الاقان ەمەس، ەرىن تيەتىنىن سەزە قويدىم. جىلتىر دا جۇمساق ماتەريا... اسپان اينالىپ جەرگە ءتۇسىپ تۇرسا دا قىز ارقاسى ساپ-سالقىن...
— اسان!
— ءيا...
جامال قۇمىعىپ سويلەدى. پاراللەل كلاستاعى گيمناست قىز وتكەن قىستا سۋرەتكە تۇسەم دەپ — ءتۇسىرۋشى مەن — قالا تۇبىندەگى اۋىلدان كەلگەن شالدىڭ كورشى اۋلاعا بايلاعان بيەسىنە اسىلعاندا ول قۇرعىرىڭ قۇلاقتى جىميتىپ الىپ، ازۋ ءتىستى مەيلىنشە شىنىققان بالتىر ەتكە سالىپ كەپ قالىپ ەدى. گيمناست قىز سوندا تىزەرلەپ وتىرىپ ىشتەن تىعىلىپ، قۇمىعىپ كوپ جىلاعان. ال جامال بيە تىستەمەسە دە، بيە جىعىپ كەتكەندەي قۇمىعىپ سويلەدى.
— وسى... يسا قانداي جىگىت؟
قىز جاۋىرىنى الاقان استىنان سۋسىپ كەتتى. مەن سول مينۋتتا تۇك كەرمەدىم، تەك قارسى الدىما باقىرايىپ قاراي بەرۋدى ءبىلىپپىن. اتلانت مۇحيتىنىڭ اق ەزۋ تولقىندارى تايداي تۋلاپ جاتىر. جەر شارى ءوز وسىمەن اينالىپ تۇر. سامولەت گيمالايدىڭ ءۇستىن باسىپ ءوتىپ، سينگاپۋرعا بەت تۇزەدى. تامتام ءۇنى قايتا دۇڭكىلدەپ، كۇرەسكە شاقىرادى. الەم ءوز بوياۋى ءوز اۋەنىمەن قايتا تابىستى. ال مەن شيرەك ساعات بۇرىنعى، بار بولعانى ون بەس مينۋت بۇرىنعى ءوز قالپىمدى، ءوزىمدى-وزىم ەندى قايتىپ تابا الارمىن با؟
—...قانداي جىگىت؟— قايتالاپ سۇرادى.
تاماعىما تاس تىعىلدى. جۇتىنىپ قالدىم. تاماعىمداعى تاستى عانا جۇتتىم با؟ مۇمكىن جانارىمنان شىعىپ ۇلگەرمەگەن كوز جاسىمدى قوسا جۇتقان شىعارمىن.
كىم؟— دەدىم داۋسىم قىرىلداي. ونىڭ كىم ەكەنىن مەنەن جاقسى بىلەتىن جان جەر ۇستىندە بار ما ەكەن؟
— يسانى ايتامىن، يسا...
— يسa ما؟ يسا التىن اسىق... التىن ساقاداي جىگىت!— دەدىم دە تۇرەگەپ، ۆاگونعا بەتتەدىم. جامال قوزعالعان جوق. جامباسىن قىزىل جولبارىس جۇلقىلاپ، تالاپ جاتقان دجينس شالبار كەمپىردىڭ بەتىندەي مىج-مىج بولىپ، اۋدەم جەردە ءتورت بۇكتەتىلىپ جاتىر.
ماقتاسى ءتۇيىر-تۇيىر جاستىقتى قۇشاقتاي ءوز دەمىمدى ءوزىم جۇتىپ جاتىپ، قاپشاعايعا كەلگەلى باستان كەشكەن وقيعالاردى بىرتىندەپ، ويشا تىزبەكتەي باستادىم. كەشەگى ۇڭگىر، يسا، بۇگىنگى جامال حيكمەتى... ءتۇسىنىپ بولمايسىڭ. ستۋدەنتتەردىڭ قۇرىلىس ءوتريادى... اپ-ادەمى ايەل — ميليسيا لەيتەنانتى، بالالار بولمەسىنىڭ باستىعى وسى ءۇش ءسوزدىڭ توڭىرەگىندە وتكەن جەتىدە ساعات جارىم جاراپازان سوققان. ءبارى دە قولمەن قويعانداي ۇعىنىقتى ەدى. «سەنى ءوز قاتارىنا قوسقان قۇرىلىس ءوتريادى قاپشاعاي گەس-ىندە ەكى اي ەڭبەك ەتپەك... گەس — رەسپۋبليكاداعى ەڭ ءىرى قۇرىلىستاردىڭ ءبىرى. وترياد مۇشەلەرى سايدىڭ تاسىنداي جالانعان جىگىتتەر. ستۋدەنتتەر ورتاسى، وزات قاۋىم اراسى.،. ارينە، بارعان بەتتە قيىندىقتار كەزدەسپەي قويمان، ءبىراق ءبارى دە قول ۇشىن بەرەدى، دالاعا تاستامايدى. وترياد كومانديرىنىڭ قامقور كوزىندە بولاسىڭ. كوپ نارسەنى ۇيرەنىپ، كوپ نارسەگە تىڭ كوزبەن قاراپ، شىنىعىپ قايتارسىڭ دەگەن ۇمىتتەمىز. قاپشاعايدا ەتكىزەر ەكى ايىڭدى ءوز ومىرىندە بەتبۇرىس جاسايتىن ايلار دەپ ەسەپتە». بالالار بولمەسىنىڭ باستىعى سولاي دەگەن. مامام، كوكەمنىڭ ايتقان اقىلدارى گرامماتيكالىق جاعىنان باسقاشا قۇرىلعانىمەن مازمۇن جاعىنان وسى شامادا شىققان.
ءبىر اقىل جامان ەمەس. ەكى اقىل ودان دا جاقسى. ءۇش اقىل تىپتەن تاماشا! كوپتەگەن دانا ادامدار ءوستىپ ايتىپ كەتىپتى. سونشا ادام سەندىرگەسىن الدىڭگۇنى تاڭەرتەڭ ستۋدەنتتەر لىقا تولعان اۆتوبۋستىڭ ەسىگىن جاڭا ءومىردىڭ ەسىگى بولعاي دەگەن تىلەكپەن ايقارا اشىپ ەم.
مەن اشۋىن اشتىم-اۋ، ال سول جاڭا ءومىر مەنى ءسويتتى ەكەن دەپ قۇشاق جايىپ قارسى الا قويدى ما؟ مىنا قاڭسىعان ولكەدە وتكەن ءۇش كۇن بۇل ساۋالعا تابان استىندا تاۋىپ، جاۋاپ قايتارا الا ما؟
كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان ادامعا قامبالاشا قارايتىن كوماندير، ءار قادامى قۇپيا يسا، جامباسىنا قىزىل جولبارىس جاپسىرعان جامال، ويىلعان الاقاندار... بۇلار جاۋاپقا جاراي الاتىن وقيعالار ما، جاۋاپ بەرە الاتىن ادامدار ما؟
بىلمەيمىن، ءاي، بىلمەيمىن، باسىم قاتتى، باسىم اۋىردى، بەلىم سىرقىراپ سىزدايدى، قارىم تالىپ تۇر، الاقانى قۇرعىر ۋداي اشيدى، اشيدى...
قالعىپ كەتىپپىن...
* * *
...جۇمىستان ورالعان جىگىتتەر شاڭ كيىمدەرىن قاققاندا قانىن، سوققاندا سەلىن شىعارىپ، سىلكىپ-سىلكىپ الدى دا، مويىندارىنا ورامال اسىپ، وزەنگە جۇگىردى. كىل جالاڭاشتار... ۆاگوننان الىستاعان سايىن ءبارىن وزەن جاعالاپ جوڭكىگەن ساعىم شىمىر-شىمىر قايناعان قازانىنا سالىپ جىبەرىپ ەدى ءارقايسىسى بۇلدىراعان قىزعىلت باعانالارعا اينالدى. جالاڭاش باعانالار تاڭەرتەڭنەن بەرى اەرودرومداي جالپاق تا جازىق جون ارقاسىن كۇنگە توسىپ جاتقان جالاڭاش وزەنگە قۇلاپ-قۇلاپ كەتىپ ەدى، ساق، ساق كۇلكى مەن سۋ شالپىلى، ۇزىك-ۇزىك ايقاي اسپان استىن كەرنەدى.
يسa ويتپەدى. ەڭ الدىمەن پنيەۆماتيكالىق بالعانىڭ شاڭى جۇقالاپ جۇققان شالبارىن اسىقپاي تازالادى. جانە ششەتكەنى سۋلاپ الىپ تازالادى. باتەڭكەسىن كۇنگە شىعاردى.
كويلەگىن بۇكتەپ، سورەگە قويدى. توقسان گرادۋستىق تىك تۇلعاسىنىڭ سىمباتىن بۇزباعان قالپى كەشە ورناتىلعان بىلىك تەمىرگە قاراي اياڭدادى. بۇلشىق ەتى بۇلت-بۇلت وينايدى. بۇلشىق ەتى شىنىققاندار اياعىن وڭعا، سولعا، شىعىسقا، باتىسقا ەرەپەيسىز لاقتىرعىشتاي ەركىن باسىپ جۇرەدى. كىتاپتار سولاي دەپ وقىتاتىن. فيلمدەر ءسويتىپ كورسەتەتىن. ال ءومىردىڭ ادامدار مەن ادىمدارعا بەرەتىن باعاسى باسقاشا ما دەيمىن. بۇلشىق ەتى شىمىر يسا كەرىسىنشە ابايلاي، بارماق ۇشىمەن باسىپ بارادى. تابانىن ىستىق قۇم قاۋىپ، كۇيىپ قالماسىن دەگەنى. تىم ەپتى، ساۋىسقانداي ساق. كەيدە شىداماي كەتە مە، وكشەسىن بىزدەڭدەتىپ، جۇگىرىپ، جۇگىرىپ الادى.
يسا بىلىك تەمىردىڭ استىنا بارىپ تۇردى. قيت ەتسە ارسالاڭداپ، اكەسىنىڭ موينىنا سالاقتاپ اسىلا كەتەتىن ەركە بالاداي ءا دەگەننەن بىلىككە جارماسپادى. الاقانىن قۇمعا ۇگىپ، بالتىرىن سىلكىلەدى. كەنەت، ينە جۇتقان يتتەي يميە قاپ، سەكىرە قولىن جازىپ، لەزدە بىلىك پەن جەر اراسىندا نۇكتەسىز لەپ بەلگىسىنە اينالىپ تۇرا قالدى. نۇكتەسىز لەپ بەلگىسى — يسا بىلىك تەمىرگە اتىلعاندا مەنىڭ اۋزىمنان: «:وھ!» دەگەن لەپتى ءسوز قوسا شىقتى. يسا قايقيا قاپ، اياعىن شىرەنە اسپانعا لاقتىردى. سول مۇڭ، بىلىك تەمىر ەركەتوتاي بالاسىنىن قولىنان مىقتاپ ۇستاپ، اۋادا شىر اينالدىراتىن كورگەندى اكەدەي ءبىر قالىپتى ىرعاقپەن سوم دەنەنى ءوز وسىنەن دوڭگەلەتتى-اي كەپ. يسا اينالىپ-اينالىپ كەپ، جوعارى كوتەرىلە بەرە الاقانىن جازىپ جىبەردى. جەبەدەي اتىلىپ، تراەكتوريا جاساي، اناداي جەرگە دىك ەتتى. قوس تابانى قۇم بەتىنەن قوس شۇڭقىر قازدى. سەرگەك باسىپ، سۋعا بەتتەدى.
سۋدان شىققاسىن الان ورتاسىن كەسە ءبىزدىڭ ۆاگونعا قاراي سالدى. كىتاپتىڭ سارعىلت پاراعىن باس الماي وقىپ كەلە جاتقانداي ساپ-سارى قۇم بەتىنەن كوز ايىرمايدى. Aha! جامال مەن اسپاز قىز التىنعا تيەسىلى كوك ۆاگوننىڭ تەڭ ءبۇيىرلى ءتورت بۇرىش تەرەزەسىنىڭ پەردەسى اپ-ساتتە اق جانە قارا ەكى ءۇش بۇرىشقا اينالدى. اعى — ءبىر شەتى بۇكتەلگەن ماتا پەردەنىڭ جوعارى بولەگى دە، قاراسى — بوس قالعان، اۋا مەم كولەڭكە جايلاعان تومەنگى بولەگى. ۆاگون ءىشىنىڭ قارا كولەڭكە بولاتىنى قىزدار تەرەزە، ەسىكتەرىن كۇندىز-تۇنى جامىلعىشپەن تۇتىپ قويادى. قاپشاعاي قاسقىردان دا، ايۋدان دا امان ەكەنىن بىلسە دە تۇتادى. شاماسى، كەشكى ساعات وننان تاڭعى بەسكە دەيىن تەرەزەدەن باتتيىپ قاراپ تۇرىپ الاتىن قاپشاعايدىڭ سازبەت قارا ءتۇنى قاپشاعايدىڭ قارا ديۋى بوپ ەلەستەيتىن بولسا كەرەك.
ءسوز جوق، ىشتەن بىرەۋ يسانىڭ ءار ادىمىن ساناپ، ءىزىن اڭدىپ تۇر. مۇمكىن ۆاگون ىشىنەن تاڭ سارىدە سىرتقا شىعا الماي قورعالاقتاپ قالىپ قويىپ، كۇنى بويى قىزداردىڭ توسەكتەرىنىڭ استىن پانالاپ، ەندى كەشتىڭ ءتۇسۋىن كۇتىپ، سىرتقا شىعا الماي وتىرعان ءتۇننىڭ ءوزى قاراعان شىعار. الاڭ ورتاسىمەن سانىن سابالاپ، قۇيىن جۇگىرىپ ءوتتى. پەردە جالپ جابىلدى. پەردەنى ءۇش بۇرىشتاپ كوتەرگەن قىز با، ءتۇن بە، ايىرا الماي ءبىر باسىم ەكەۋ. باس قاتىراتىن ەشتەڭە جوق، ارينە، جامال. يسانىڭ تۇك باسقان بالتىرىنا ۆاگون تەرەزەسىنەن قاراپ تۇرىپ، جولبارىس ءجۇرىستى جىگىتتەردەن ءقاۋىپ المايتىن جامالدى جەك كورىپ قالدىم. توسەككە قۇلاي كەتتىم.
سولاي، جەر بولىپ، جەڭىلگەنىمدى مويىنداۋ كەرەك. جەڭىس نەسى — يسا. بريگاديرگە تەڭەلۋ كيىن. بيۋستگالتەرىنىڭ تۇيمەسى اعىتىلعان قىز، پەردە ەكى ءۇش بۇرىشقا ءبولىپ كەتكەن تەڭ ءبۇيىرلى ءتورت بۇرىش تەرەزە، ۆاگون ىشىنە جاسىرىنعان ءتۇن، الدە جامال، ايتەۋىر ءبارى مەنى يسانىڭ استىنا سالىپ بەردى.
سولاي، يسا ءبىرتوعا، سالماقتى. سىرباز. الدە مونتانى ما؟ كەۋدە قاعىپ ماقتانۋدان، قالقىپ-شالقۋدان اۋلاق. ءوزىن ينستيتۋت چەمپيونى دەپ ەستىگەم. بەتتەن ەت جاسايتىن بوكسەر دەسەدى. دەگەن ءاشىر. ءوزى بەتتەن ەت جاساپ جۇرگەنى جايلى اۋىز اشپايدى. اۋىز اشسا، كەۋدە سوعىپ ماقتانسا دەپ تىلەيمىن ىشتەي. سوندا؛ «ە، ىزديعانىڭىزدىڭ بۇتى بەس تيىن، جىگىت. كادىمگى كوپ كوپىرمەنىڭ ءبىرى ەكەنسىز. ءسىز دە كەمشىلىكتەن قۇر الاقان قالماپسىز. جامال سياقتى قىزدار ونىڭىزدى بىلسە عوي...» دەپ ويلار ەدىم. دەر ەدىم دە باس تەرىم ءبىر كەڭىپ قالار ەدى. امال نە، يسانى توڭىرەكتەگەن پەندەگە بۇل دۇنيەدە باس تەرىسىن كەڭىتۋ جوق. ول بوسپەيدى. چەمپيوندىعى تۇگىل، چەمپيوندار جايلى ءتىس جارمايدى، اۋزىن بۋعان وگىزدەي. ايتپەسە ەسكەرتكىش. كادىمگى الاڭ-الاڭدا كوكىرەكتەرى كوك تىرەپ تۇراتىن تاس ءمۇسىن. ال ەسكەرتكىشتەردەن كەمشىلىك تاۋىپ كور. يسادان كەمشىلىك تابۋ ودان دا قيىن.
جاستىققا بەتىمدى كومە تۇسەمىن...
سونىمەن يسا سارباز، سالماقتى، سىمباتتى... وسىنشالىقتى جاقسى قاسيەتتەردى ءبىر ادامنىڭ باسىنا انشەيىن ءۇيىپ توگە سالعان تاعدىر دا ادىلەتسىز. بار ءتاۋىر قاسيەتتى يسا باسىپ وتىرىپ العاندا ءبىز قايتپەكپىز؟ ءاشىر، باقتيار، كەنتاۆر قايتپەك؟
ساكى ۇستىندە ازيا سياقتى تاربيىپ جاتىپ جاستىقتى قاۋىپ قالىپ ەم، اۋزىم ماتاعا تولدى.
كوپتەگەن قاجەتتى قاسيەتتەردىڭ قوجاسى — يسا ۆاگونعا كىردى. اراسى قويۋ كوك تۇتىنگە تۇنىپ تۇرعان ەلتىرى شاشىن سيپاپ، حال-قادار، كوڭىل كۇيىمدى سۇرادى. قالتاسىنا قولىن سۇعىپ، الدەنەنى سۋىردى دا، الاقانىن جازدى، قوشقىل قوڭىر جالپاق تاس... يسا سەكىلدى جىگىت كورسەتكەسىن تاستى استى-ۇستىنە اۋدارىپ، بادالىپ كەپ قارادىم. يىسكەدىم. جالاي جازدادىم. كادىمگى شاقپاق تاس.
— ءولى دە انىقتاپ قاراشى.
تاس بەتىندە كوزگە ىلىگەر-ىلىكپەس جىڭىشكە سىزىقتار قاتارلانىپ ءتۇسىپتى. جاپىراقتىڭ ءون بويىن شيىرلاپ جاتاتىن جىڭىشكە تامىر سياقتى سىزىقتار...
— كوردىڭ بە؟ ميلليون جىل بۇرىن تاس بوپ قاتىپ قالعان پاپوروتنيك جاپىرارى. مىنا قۇمدى ولكە ول كەزدە جايقالعان ورمان بولعان. ءبىلىپ قوي، بۇل دينوزاۆردىڭ ءتىسى تيگەن وسىمدىك. جاڭا جولاي كەشەگى ۇڭگىرگە كىرىپ شىققامىن. تاپقان ولجام وسى تاس. تىلەسەڭ ساعان سىيلايىن. مەكتەپتەگى تابيعات تانۋ مۇيىسىنە تاپسىرارسىڭ. ايتپەسە قاپشاعايدا وتكەن ەكى ايدان بەلگى ەدى دەپ قارتايعاندا ەلجىرەپ قاراپ وتىرارسىڭ.
ەسىككە بەتتەپ بارا جاتىپ، كىلت بۇرىلدى.
— مانا اۋداندىق شتابتىڭ ادامدارى جۇمىس باسىنا كەلىپ كەتكەن. ۋستاۆ بويىنشا قۇرىلىس وتريادىندەگى جاس وسپىرىمدەر تەك تۇسكە دەيىن عانا جۇمىس ىستەۋى كەرەك ەكەن. بۇدان بىلاي جارتى كۇن عانا جۇمىس ىستەيسىڭ. ورنىڭا قۇرىلىس باسقارماسىنان جۇمىسشى ءبولدى. بۋلدوزەرشى. ءبىز ۋاتقان تاستى كانال تابانىنا يتەرىپ تۇسىرەدى. ەشتەڭەگە الاڭداماي جاقسىلاپ دەمال، ەمدەل.
ول شىعىپ كەتتى. مەن توسەكتەن اياعىمدى سالبىراتقان كۇيى وتىرىپ قالدىم.
ولدا-بىلدە، مەن وسى كوڭىلشەكپىن. كىم نە ايتسا سوعان قۇلدىق ۇراتىن بوس بەلبەۋلىكتەن باسقا كوڭىلشەكتىك. جىلى ءسوز ەستىسەم ءىش-باۋىرىم ەزىلىپ جۇرە بەرەتىن كوڭىلشەكپىن. يسانىڭ باسىنا مانادان بەرى قاسىقتاپ جيناعان ىزامدى شومىشتەپ توكتىم. شومىشتەمەك تۇگىل، قازانىمەن قوسا اقتارا سالعىم بار. ەندى شە؟ ارنايى كەلىپ، ءحالىمدى سۇرادى. تاس بولسىن، پاپوروتنيك بولسىن، كوڭىل اۋلاپ سىي تارتتى. حال-جاعداي سۇراسا باقتيار، ءاشىر، كەنتاۆر اي قاراپ، جۇلدىز ساناپ ءجۇر مە؟ از بولا ما، كوپ بولا ما، بىر-ەكى كۇن نىق تىرەستىرىپ، جۇمىس ىستەپ، قولعابىس، سەپتىگىمدى تيگىزدىم. ال ولار... ولار باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداپ جاتقاندا ءحالىمدى سۇراۋعا جارامادى. حال سۇرايتىن مىقتىلىق قايدا، شەشىنىپ تاستاپ، سۋ شالپىلداتىپ ءماز.
«ۋستاۆ بويىنشا قۇرىلىس وتريادىندەگى جاس وسپىرىمدەر تەك تۇسكە دەيىن عانا جۇمىس ىستەۋى كەرەك ەكەن... ەشتەڭەگە الاڭداماي جاقسىلاپ دەمال، ەمدەل...» ءاي، ءوزى ەشقانداي گرامماتيكالىق قاتەسىز سويلەيدى. باستاۋىش، بايانداۋىش، پىسىقتاۋىشى ورىن-ورنىندا، ەشقاشان دا بىر-بىرىمەن اۋىسپايدى، قىزىل كىرپىشتەي قالانىپ تۇرادى. سۇيمەن سۇعىپ بۇزا المايسىڭ. جىك جوق. سۇيمەنىڭ نە، پنيەۆماتيكالىق بالعا دا تۇك تىندىرا المايتىن شىعار،
ونىسى نەسى ەكەن؟
تۇسكى استى قولعا الدىق. اسسورتيمەنت — كوجە-كولمەك، ەتسىز بوتقا. ءىشتىڭ اۋرۋىن قۇدايعا تاپسىرىپ قويىپ، جۇتتاپ كەلگەندەي اپىرىپ-جاپىرىپ سوعىپ جاتىرمىز. قايتەيىك، اسپازدا جازىق جوق، بىزدە ازىق جوق. كەنتاۆر اسحاناعا توپىرلاپ كىرگەنىمىزدە-اق ۇستامدىلىقپەن: «مۇنىڭ ءوزى العاشقى كۇندەرى كەزدەسپەي قويمايتىن ۋاق-تۇيەك اعاتتىقتار جانە جۇرە تۇزەلەتىن كەمشىلىك» دەپ تۇسىندىرگەن. جاپپانىڭ ءىشى جانىپ تۇر. يىق، ارقا تەرىلەرىن ۋلتراكۇلگىن ساۋلەگە الدىرىپ، قوزعالعان سايىن تىرجىڭداپ وتىرعان بەس-التاۋدان باسقاسى بەلۋاردان جالاڭاش. اسحانا تەرەزەسىنەن ارپا ىشىندەگى ەكى بيدايدىڭ ءبىرى اسپاز قىز التىن جالپىمىزعا دا، جەكەمىزگە دە ەمەشەسى ۇزىلە مەيىرباندىقپەن قاراپ تۇر. جىڭىشكە بەل، مىقىمدى سارى قىز ءبۇيىرى شىعىپ، سۇتكە مىقتاپ تويعان بۇزاۋ اۋلا ىشىنە قالاي قاراسا، جاپپا استىنا سولاي قارايدى. كەشە كەشكە ەستىگەن قارا شولاق — ءاشىردىڭ سۇڭقىلى ەسىمە ءتۇستى: « ءبىزدىڭ وتريادتا ەكى گيتارا بار. ءبىرى — مەنىڭ، oتىز ەكى سومعا ساتىپ العان جەتى ىشەكتى گيتارام دا، ەكىنشىسى التىن. مەنىڭ گيتارامنىڭ ىشەگىنە سان ادامنىڭ ساۋساعى ءتيىپ، سان رەت وينالدى، ال التىن قانشا مارتە وينالدى، ولتىرسەڭدەر دە بىلمەيمىن». سوندا باقتيار ءبۇلىندى: « باسقا قانشا ادام وينادى، بىلمەيمىن، ءبىراق ءدال التىن ويناتا قويمايتىن شىعار». ونى قاپەرىنە السا ءاشىر ءاشىر بولا ما: «سەنىڭ دەنەڭ تاۋىق ەتىندەي تىپ-تىعىز...» دەپ اندەتتى. وعان تەك سويلەسە بولدى. ءسوز ول ءۇشىن كۇنىنە اۋىزعا ىرعىتىپ لاقتىرىپ وتىراتىن ۆيتامين، ياكي انالگين سەكىلدى نارسە. ايتپەسە اۋرىپ قالۋى ىقتيمال. ونىڭ دەنەسى ور كلەتكاسىنا دەيىن «ءسوز»-بەن ابدەن سپيرتتەلىپ قالعان. ايدالاعا لاعىپ، اۋىق-اۋىق سويلەپ الماسا ونىڭ باسى اۋىرادى.
التىن — گيتارا. بىلاي قاراعاندا مۇندا تۇرعان ەشتەڭە جوق سياقتى. ءبارىمىز دە قوسانجار اتتان قۇر قالمادىق، ماسەلەن، شىڭعىسحان، مايماق.،، ايتپەسە قارا شولاق، ۇيقىداعى ارۋ، كەنتاۆر... ءبىزىڭ كلاستاعى ءبىر قىزدى كابيرا دەپ تە شاقىراتىنبىز. ءبىراق كوزىنشە شاقىراتىنبىز. ال ءاشىر التىننىڭ سىرتىنان ايتىپ وتىر، ال كوزىنشە: «التىن. التىنكا، التىشا...»
جالپى، التىن ءتاۋىر قىز. مەيىرىمدى قىز. «التىن سەكىلدى قىزدان جاقسى ايەل شىعادى» دەگەن كەشەگى گيتارا تۋرالى اڭگىمە سوڭىندا يسا. ونىڭ كورسەڭ بىلتىر بارعان شۇيگىن ءشوپتى، اڭ-قۇسى مول، قالىڭ ورماندى جايلاۋ، تابىن-تابىن سيىر مەن وتار-وتار قويلار ەسىمە تۇسەدى. جۋانىڭ كەرمەك ءيىسى تاناۋ ۇرادى. ايتەۋىر توقتىقتى سەزىنەسىڭ. تەك ادامعا سۇتكە تويعان بۇزاۋشا قارايتىنى جامان. وزىنەن ىلعي دا ءسۇت ءيىسى جىڭىشكەلەپ جەتەدى دە تۇرادى. وندايلاردىڭ سول بۇزاۋ كوزبەن بەتىڭە قاراپ تۇرىپ، تىكە مەڭىرەپ جىبەرمەسىنە كىم كەپىل. ءسۇزىپ تاستاۋى دا ىقتيمال. ايتەۋىر وسى قىزعا جۋىپ كەتسەڭ بولدى، ءبىر ءتۇرلى ەسىنەپ-قۇسىناپ، ۇيقىڭ كەلە باستايدى.
التىن جىگىتتەردىڭ بەتىنە كەزەكپەن مەيىربان رايمەن قاراي كەپ، ماعان توقتالدى. تۇمسىعىمدى تارەلكەگە تىعىپ، تۇقشىڭداي تۇسەمىن.
— كەل، اسان، ۇستەمە قۇيىپ بەرەيىن!
قۇپ بولادى، التىنجان، التىناي، ايتپەسە التىشكا! ۇستەمەگە ءبىز ءارقاشان دايىنبىز. جۇمىس اۋىر. ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن سۇيمەنمەن الىسۋ، شاۋگىم تاستاردى لاقتىرۋ... جۇمىس اۋىر بولسا تىڭقيىپ تويىپ جۇرگەن ءجون. ايتپەسە دەنساۋلىق كەميدى، كوڭىل كۇي بۇزىلادى. مامام بەرى اتتاناردا وسى تاقىلەتتەس قاعيدانىڭ ونىڭ قالتاما سالىپ بەرگەن. قانشاما كەرەكسىز، پايداسىز دەپ ساناساڭ دا سول ون قاعيدانىڭ كەمىندە ءبىرىن ورىنداعان 1 دۇرىس. بولار بالا سويتەدى.
تارەلكەمدى سورپاعا مايمىلدەتىپ تولتىرعاسىن التىن اي-شاي جوق، زارەمدى ۇشىرىپ، قولىن شاشىمنىڭ اراسىنا سۇعىپ، ساپىرىپ-ساپىرىپ جىبەرمەسى بار ما. شاماسى، كوز الدىن قاماعان كىل تاقىرباستاردان زەرىگىپ كەتسە كەرەك. يسا، كەنتاۆر، باقتيار جانە مەنەن باسقاسى كەلگەن كۇنى كىر-شاڭ ۇستايدى، كۇتۋگە قول تيمەيدى دەپ : باس سالىپ، ءبىر-بىرىنىڭ شاشىن سىپىرعان دا تاستاعان. شەكە تامىرلارى ادىرايىپ، قۇلاقتارى قالقايىپ، شەتتەرىنەن مۇسىلمانعا اينالىپ شىعا كەلگەن.
التىننىڭ الاقانى مايدا دا جۇمساق ەكەن. باسىمدى كوتەرىپ، كوزىنە قاراپ ەم، ولدا-بىلدە، ماعان شىن، سىزگە وتىرىك، توق بۇزاۋ ءموليىپ قاراپ تۇر. شىڭعىرىپ جىبەرە جازداپ، ءتىل تىستەدىم. باسىمدى كەگجەڭ ەتكىزىپ ەم، جەلكەم تەسىكتىڭ قىرىنا سارت ءتيدى. بۇرق ەتكەن كوز جاسىمدى جۇتا-مۇتا، تارەلكەدەگى سورپانى توگىپ-شاشىپ ورنىما بەتتەدىم.
— حا-حا-حا!
كۇلكى يەسى — التىن. قۇداي التىندى دەنە، بەتكە قوسا كۇلكىدەن دە جارىلقاعان. جانە كۇلگەندە دە ەش دايىندىق-ازىرلىكسىز، بىردەن وتە بيىك نوتادا باستايدى دا، كىلت تىنادى. وندايدا كۇلۋىن كۇلسە دە ىلە: «وسى مەن نەگە كۇلىپ تۇرمىن؟» دەگەن وي باسىنا ساپ ەتىپ، كۇرت تىيىلىپ قالاتىن بولسا كەرەك. جالپى، كۇلمەي-اق قويعانى دۇرىس. سويلەمەگەنى ءجون. كۇلسە، سويلەسە، قوزعاما. التىن بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الادى.
جاپپا استىنان شىعا بەرىپ، كەرىلىپ قويىپ، قارسى الدىما كوز تاستاپ ەم، سابىلعان ساعىم ەتىندە جىبىر-جىبىر تولقىپ جاتقان قۇم توبەشىكتەردىڭ قويناۋىنان قوڭىز دومالاپ شىعىپ كەلەدى ەكەن. كادىمگى تەڭبىل-تەڭبىل ەل قالاي كوشەدى. ەل قالاي كوشەدىنىڭ سوڭىنان شۇبالىپ شىققان شاڭ نە شىرقاپ اۋەلەمەيدى، نە قايتا شوكپەيدى، جەردەن ءسال كوتەرىلە قالقىپ، وركەش-وركەش بولىپ قاتىپ تۇر. جوق بوپ كەتىپ، قايتادان قايقاڭ بەلگە اعىپ شىققاندا كۇمىس مۇيىزىنە قوس كۇندى ءىلىپ العان با، جارق-جۇرق ەتىپ، ىلە ءوشتى. كۇمىس ءمۇيىزدى قىزىل قوڭىز بىرتىندەپ، قوس ءبۇيىرى قامپيعان تايقى ماڭداي «جيگۋليگە» اينالدى.
قىزىل ماشينا سۋماقى يتتەي سىپىلداپ، قوس ورتاسىنا كىردى دە، سوڭىنداعى تۇنعان شاڭدى بوكسە-باگاجنيگىمەن ءبىر قاعىپ تاستاپ، لىقسي توقتادى.
— اسانجان!
ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم... «جيگۋلي» ەسىگىن ايقارا اشىپ تاستاعان كەك'كويلەكتى مامام قۇشاعىن جايىپ، بەرى جۇگىردى. جىل اسقان سايىن جاسارا تۇسەتىن مامام، ادەمى مامام، شىرت ەتپە مامام، مەنىڭ مامام... تۇمسىعىمدى يىعىنا تىرەپ تۇرىپ، ەجەلدەن تانىس ءسۇت ءيىسىن ىزدەپ ەدىم، اڭقىعان ءاتىر تاناۋ جاردى. مامام مەنى انا مەن بالا اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك پەن سىيلاستىقتى دالەلدەۋگە جەتەرلىكتەي ۋاقىت كەۋدەسىنە قىسىپ تۇردى.
— جۇدەپسىڭ... جۇمىس اۋىر ما؟.. ايتپاپ پا ەدىم... تابەتىڭ قالاي؟ قاتتى ويلاپ... شىداي المادىق... ۇلىم مەنىڭ! سەن بولماساڭ كىم... اس-سيانجان!
«اس-يانجان، اس-سيان!» قۇداي-اۋ، قايدان ەستىپ ەم وسى ءبىر شولجىڭ ءۇندى؟ وسى جۋىقتا، جوق، جوق تاپ بۇگىن ەستىگەمىن. ەھە، جامال اۋزىنان مانا وزەن جاعاسىندا شىققان ءسوز! ءداپ ءوزى.
اق شالبار اق توركوز كەۋدەشە، قوڭىر كەنەپ تۋفلي كيگەن كوكەم سول ءۇر جاڭا قالپىنا قىسىلعانداي ءبىر قىرىنداپ كەپ، ۇيالشاق جىميىسپەن قولىمدى قىستى.
— حال قالاي، اسان ازامات؟
سوڭىندا ايۋدىڭ قونجىعىنان اۋمايتىن بىرەۋ بالاعىنا جارماسىپ، دومالاڭداپ ءجۇر. قولى ەربەڭ-ەربەڭ ەتەدى. ءتارىزى، مەنى قۇشاقتاعىسى بار. ميلىقتاتىپ كيگەن كەپكىسى — ءسىرا، كوكەمدىكى — بەتىن جاۋىپ العان. ماڭدايشاسىن كوتەرگەندە بارىپ، تۇيمەدەي قوس كوز جىلت ەتىپ، كەپكى استىنان اعىپ ءتۇستى. مايماق! ەشكىمدى وڭايلىقپەن مويىنداي قويمايتىن مايماق!
— سالەم، مايمۋشكا!
ول ۇسىنعان قولدى المادى. اياعىن العا تاستاپ، ءبۇيىرىن تاياندى. ويماقتاي اۋزىن اشىپ قاپ ەدى، اششى شىرىل قۇلاق تۇندىردى.
— ىشىندە بەس بولمەلى ءۇيدىڭ جاتىپ الدىڭ،
كۇلاشتى مەرگەندىكپەن اتىپ الدىڭ.
ءوزىڭ باس بۋح. بولعاسىن ايايسىڭ با،
ۇنەمدەۋمەن تيىندى «جيگۋلي» ساتىپ الدىڭ،
حا-حا-حا!
بالا «قىز جىبەكتەگى» بەكەجان ارياسىنىڭ اۋەنىمەن ولەڭدەتىپ تۇر.
اننەن كەيىن مايماق كوكەمە قاراپ، كوزىن قىستى.
مامام كۇلدى.
مەنىڭ جۇرەگىم اينىدى.
— مىنانىڭ،— مامام كوكەمدى نۇسقادى،— ءبىر قىلجاقباس دوسىنىڭ ۇيرەتكەنى... كوكەڭ كوپتەن كوزدەپ جۇرگەن كولىگىن قولعا قوندىردى، اسانجان. تۇرمىس-تىرشىلىگىڭدى ءبىلىپ قايتايىق دەپ كەلدىك. الىستاعى اعا سالەم بەرەم دەپ قىڭقىلداعاسىن مىنا ازاماتتى ەرتىپ الدىق. كوكەڭنىڭ قىزىل تۇلپارىنا كورىمدىگىڭ قايسى، اسانجان؟
Mەن ۇندەمەدىم. مۇنى وزىنشە جورىدى، بىلەم، مامام كوكەمە ءبىر، ماعان ءبىر قاراپ الدى دا، باسەڭ داۋىسپەن ءۇزىپ-ۇزىپ:
— ۇلىم، بۇل «جيگۋلي» تۇپتىڭ-تۇبىندە وزىڭە بۇيىراتىن كولىك. ءوزىڭنىڭ كولىگىڭ... دەدى نىقتاپ.
مامام شايقالاقتاپ العا ءتۇستى. تاسپالاپ توقىلعان جازعى ءتۋفليىنىڭ بيىك وكشەسى قۇم قاۋىپ قاپ جاتسا دا، تىگىنەن دىك-دىك تۇسەدى.
كوكەم سوڭدا. مايماق دالباڭداپ جۇگىرىپ كەپ، قولتىعىمنىڭ استىنا سۇڭگىپ كەتتى دە، جىمىراڭ-جىمىراڭ كۇلىپ، قالتاسىنان ءبىر سومدىق تيىندى سۋىرىپ الدى.
— كوردىڭ بە، بالەم-اۋ؟ اپكەم بەردى!— اۋدەم جەردە كەتىپ بارا جاتقان ماماما قاراپ قويدى.— ولەڭدى جاقسى ايتساڭ تاعى الاسىڭ دەگەن. جاڭا قاتىردىم، ءا؟ اپكەم تانىستاردىڭ بارىنە ءوستىپ سالەم بەر دەگەن. اسان اعاڭا دا ءسويت دەدى.
مەن بىرەۋ يتەرىپ قالعانداي تەڭسەلىپ كەتىپ، تەپە-تەڭدىگىمدى اۋپىرىممەن ارەڭ ساقتاپ قالدىم. «...تانىستاردىڭ بارىنە ءوستىپ سالەم بەر دەگەن. اسام اعاڭا دا ءسويت...» مامام ءۇشىن سوندا تانىس نە، مەن نە، ءبارىبىر بولىپ شىققانىم با؟!
شاقىرايعان كۇن استىندا ءدىر-دىر قالتىراپ توڭىپ تۇرعان كوكجيەككە كوڭىلسىز جۇزبەن قارادىم. بەس جىل بۇرىنعى قىستا وتكەن تۋعان كۇن تويىنداعى كوڭىلسىزدىك تاعى دا قارا الباستىداي ەكى يىعىما ءمىنىپ العانىن قورقىنىشپەن سەزدىم. ول قورقىنىش — مامامنان الىستاي تۇسكەنىمدى، ارادان اناۋ ايتقان شاڭ-شۇڭ شىقپاسا دا، ەلەۋسىز الىستاي باستاعانىمدى سەزىنگەن قورقىنىش ەدى. ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، كوكەم دە مەنى ساعىنعاندىقتان قۇرىلىس وتريادىنە كەلمەپتى. «مەنى ۇيدەن اتتاندىرىپ سالعاندارىنا بار-جوعى ءۇش كۇن؛ ءۇش كۇندە اياق استىنان قىسا قالعان قاي ساعىنىش، بۇ كەلىسى قاي كەلىس؟»—• دەپ ءوزىم دە ويلاپ ەم. انشەيىن سۋ جاڭا «جيگۋليدىڭ» الا ەكپە قۋانىشى ەكەن عوي مىنا ساپاردىڭ ءمانىسى.
وسىنىڭ ءبارى قالاي باستالىپ ەدى ءوزى؟ ءا، بىلتىر قامسىزداندىرۋ مەكەمەسىنەن كەلگەن جىلپوس جاس جىگىت، ءيا، سودان باستالدى. سول جىگىت جەڭىل ماشينانىڭ ەسىكتەرىنە سۇيەنىپ، سىنىق تۇرعان جاس جۇبايلاردىڭ ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتى باسىلعان رەكلامانى ستول ۇستىنە تاستاپ كەتىپ ەدى. الگى ايەل مەن ەركەكتىڭ جانىندا تاڭدايعا تۇسسە ەرىپ سالا بەرەتىن كونفەتتەي ادەمى ءبۇلدىرشىن تۇرعان.
كۇلىپ جىبەرە جازدادىم.
جارادىڭ، ماما! مىقتاپسىڭ، كوكە! جارناماداعى سول سىلقىمداردان اسىپ تۇسپەسەڭىزدەر دە قۇيرىق تىستەسىپ قالىپسىزدار. قازان اتتاي قىزىل «جيگۋلي»، بارىن كيىپ، باقانىن اسىنعان ايەل، ەركەك جانە ءبۇلدىرشىن... اتا-انانىڭ ۋىسىنان شىعىپ كەتكەن اسان سياقتى ون جەتى جاسار قوڭىر بوزبالا ەمەس، ءبىر سومعا وپ-وڭاي الدانا سالاتىن كونفەت سەكىلدى سۇيكىمدى بالا... جانا ساتىپ الىنعان ماشيناعا تىل-كوز تيمەۋ ءۇشىن كابينا ماڭدايىنا ءىلىپ قوياتىن امۋلەت مايمىل قانداي، سونداي سۇيكىمدى بالا... كوكەم، مامام، مايماق جانە قىزىل «جيگۋلي»— تاپ مىنا قالپىندا سول جارناما قاعازدان ىرشىپ-ىرشىپ ءتۇسىپ، ۆاگونداردىڭ ورتاسىنا تۇرا قالعان سياقتى. تەك كولەمى الدەنەشە ەسە ۇلكەن جارناما قاعازى...
قارادان قاراپ ءىشىم تولىپ كەتتى. كۇنقاعارىنان باسىپ، مايماقتىڭ قالپاعىن كوزىنە ءتۇسىردىم دە:
— شىڭعىسحان قايدا؟ شىڭعىس...— دەدىم تىعىلا سويلەپ.
— اۋىلداعى اتاما كەتتى. تاۋداعى اتاما... تاۋدا ءبارى كوك. تاۋ — كوك، اسپان — كوك، قاراعاي — كوك...
شەكەڭنەن كۇن سولقىلداتىپ سوعىپ تۇرسا قايداعى ءبىر تاۋدا كوك قاراعاي جايقالىپ تۇر ەكەن دەپ قايدان جىرعاي قالايىن، سىرت اينالىپ، ماشيناعا قاراي تارتتىم.
كادىمگى «جيگۋلي»... «جيگۋلي!» ءتىل ۇشىنە جىپ ەتىپ، قالاي-قالاي جەڭىل ورالادى، ءا؟ ناق ءبىر ادەمى جازىلعان ءاننىڭ سوزدەرىنەن الىنعان دەرسىن. قوس-قوستان تىزىلگەن ءتورت شامى قاس سۇلۋلاردىڭ كوزىنشە كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتەدى. رادياتورىنىڭ نيكەل بەلدىكتەرى، دوڭگەلەكتەرى، اينەگى، كابينانى بويلاي تارتىلعان قاپسىرما تەمىرلەرى بار، وسى تۇرقىندا «جيگۋلي» ءتىسىن اقسيتا ەمەن جارقىن كۇلىپ، ماز-مەيرام بوپ تۇرعان باقىتتى ادامنىڭ كەيپىن ەلەستەتەدى ەكەن. مىڭداعان جانسىز ۆولت، گايكا، شايبا، پودشيپنيكتەردەن قۇرالسا دا ماڭدايىنداعى ور زاتقا ادەمىلىك قوسىپ، اسەمدەندىرە تۇسەتىن قاسيەتى بار ما دەپ قالدىم. قىزىل ءاۆتوموبيلدى قاۋمالاي قورشاعان ۆاگوندار ءتىپتى شىمقاي جاسىل، قىزىل. مامام مىنا ماشينانىڭ قاسىندا تۇرسا كەمىندە ون جاسقا جاسارىپ سالا بەرەدى ەكەن. ءارقاشان دا ءبىر توعا، سالماقتى، دەيمىن-اۋ، مۇمكىن جۋاس، ولەز شىعار، كوكەمنىڭ دە بۇگىن ەڭسەسى بيىك، قاباعى اشىق. مايماق بۇرىنعىدان دا سۇيكىمدى. ياعني تەمىر-تەرسەكتەن قۇرالعان ءبىر جانسىز، ءۇش جاندى تورتەۋ — قىزىل «جيگۋلي» جانە كوكەم، مامام، مايماق، «شات-شادىمان كوڭىل جانە ەركە» دەپ اتالاتىن سالتاناتتى سيمفونيانىڭ ءبىر-بىر نوتالارى ءتارىزدى. قۇداي بىلەدى، اپشىنى قۋىرعان اپتاپ كۋا، بىرەۋ وسى تۇرعان تورتەۋدىڭ كوڭىل كۇيىن بەينەلەپ، سيمفونيا جاز دەسە، ءسوز جوق، اتىن «شات-شادىمان كوڭىل جانە اعىل تەگىل بەرەكە» دەپ قويعان بولار ەدىم.
ە، بۇل قىزىل «جيگۋلي» ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جىرىنا اينالعالى قاشان...
ءار كەشكى استى الدىعا العان سايىن مامام مەن كوكەمنىڭ اراسىندا «جيگۋلي» جايىندا اڭگىمە، ال اڭگىمە تەرەڭدەپ كەتسە قىزىل شەكە قاقتىعىس، داۋ-داماي تۋاتىن، ايتىس، اسىرەسە، كوكەم ەڭبەكاقىسىن العان كۇنى لاۋلاي ءتۇسۋشى ەدى. ءالقيسسانى باستايتىن، ارينە، مامام. ونسىز دا تاپ-تازا ستول بەتىن ورامالمەن ەرەكشە ءبىر قاجىرمەن سۇرگىلەگەن ۇستىنە سۇرگىلەي ءتۇسىپ، ەلەۋسىز عانا كۇڭك ەتە ءتۇسۋشى ەدى: «كوكەسى، بۇگىن كاسساعا تيىن-تەبەن سالدىڭ با؟ كەزەك تە كەلىپ قالدى. ايتەۋىر سول كۇنى ەلگە الاقان جايىپ قالمايىق. الگى پراۆو بەرەتىن كۋرستەرىڭ قاشان باستالادى. اۆتوينسپەكسيانىڭ جاڭادان كەلگەن باستىعىمەن تانىسىپ، جاقاۋراتا بەرۋدى دە بىلمەيسىڭ...» وسى سياقتاس اڭگىمە-دۇكەندى، امال جوق، قۇلاققا قورعاسىنداي قۇيىپ وتىرىپ، سول سيقىرلى «جيگۋليدى» ءار ءتۇرلى بەينەدە، قاسيەتتە كوز الدىما ەلەستەتىپ، الەككە ءتۇسۋشى ەدىم.
كەيىن «جيگۋليدى» كوردىم. ءىشى-سىرتى جىپ-جىلماعاي كولىكتى كوكەمنىڭ دوسى ساتىپ الىپ، ءبارىمىزدى ۇيمە-جۇيمە وتىرعىزىپ، تۋىستارىن ارالاپ، كورىمدىك سۇراپ شىققان. بۇرىنعى داۋ-داماي ەندى ودان ارمەن لاۋلاي ءتۇستى. بىرتىندەپ «جيگۋلي» تۋرالى اڭگىمەگە قۇلاعىم ۇيرەنىپ، ابدەن ەتەنە بولىپ كەتتى. تەحنيكالىق تۇستەر كورەتىن بولدىم. تۇسىمدە «جيگۋليمەن»—ساتىپ العان ەكەنبىز دەيمىن — تايبۋرىلداي تالاي قىرقالاردىڭ بەلىن باسىپ، ۇشقان قۇستىڭ قۇيرىعىن تىستەگەمىن. وندايدا قاتارىمدا كورشى كلاستاعى گيمناست قىز وتىرار ەدى. كوكەمنىڭ جازۋ ستولىندا جاتقان «اۆتوموبيل. ءۇشىنشى كلاستى جۇرگىزۋشىنىڭ وقۋلىعىن» وقىپ شىققاسىن ول اۆتوماشينا ويشا سان رەت بولشەكتەلىپ، قايتا قۇرالعان. كەلە-كەلە اۆتوماشينا تۋرالى ارمان. قالتاداعى تاراق، ءاميان، ياكي ءار كلاسس سايىن قايتالاپ وقيتىن «روبينزون كرۋزو» كىتابى سياقتى كەرەك زاتقا اينالعانىن اڭعارعانىم دا جوق.
سول «جيگۋلي» مىنە، تورت-بەس ادىم جەردە جۇتىنىپ تۇر. تۇسىمدە بۇ شىركىننىڭ دوڭگەلەكتەرى جەرگە اندا-ساندا ءبىر ءتيىپ، مۇز-شاتقالداردان قارعىپ كەتە باراتىن دارادىلاۋ ەدى، مىناۋ، بايقايمىن، ودان گورى الدەقايدا سىلقىم، سەرى، مادەنيەتتى. كەيدە اكەسى شەتەلدەن الىپ كەلگەن قىزىل دجينس شالبارىن قۇبىلتا كيىپ، ۇلكەن كوزىلدىرىگىن تاناۋىنا ءىلىپ، تايراڭداپ شىعا كەلەتىن گيمناست قىزداي ءور كوكىرەك. ءبارىبىر، ءبارىبىر ءتورت دوڭگەلەككە .ارتىلعان قىزىل قوراپ كەپ قيالىما ازىق بولعان «جيگۋليىمنەن» ساداعا كەتسىن! ءبىر ءتۇرلى ءمۇعالىم بەس قويام دەپ تۇرىپ، اياق استىنان اينىپ، مول كەۋدە، جۋان بوكسە ءۇشتى قونجيتا سالعانداي قارنىم اشىپ قالدى. الدەنەنى كۇتىپ جاپاقتاعان كوكەمە قۇتتى بولسىن ايتقانىم جوق. «جيگۋلي» باسقا ءۇشىن سىرى كوشپەگەن شىت جانا جيھاز بولسا دا، مەن ءۇشىن، مەيلى تۇسىمدە كورەيىن، مەيلى قيالدايىن، ءبارىبىر، ءبارىبىر گيمناست قىزبەن كوك ءپۇلىشتى ورىندىعىنا نىعىزدالا وتىرىپ الىپ، سان مىڭ شاقىرىمدى ىزعىتىپ ارتقا تاستاپ، توزىعىن شىعارعان سالداما دۇنيە، جالپى، ءتىل الساڭىز، قيالداي كورمەڭىز. قيالداساڭىز بولدى، بۇگىپ كورشى كلاستاعى گيمناست قىز كوپە-كورنەۋ كەرەمەتتىڭ قۇدىرەتىمەن قىز جىبەككە اينالادى. ەرتەڭىندە الگى جەل قيالدان سەيىلگەسىن قاراساڭ، قايداعى قىز جىبەك، كادىمگى سۇڭعاق بويلى سارى قىز. سوندىقتان ەرتەڭ كوڭىلدى، شات شادىمان جۇرگىڭىز كەلسە بۇگىن قيالداي كورمەڭىز. قيال ءجيى الدايدى. اسىرەسە، ۇيىقتار الدىندا قۇيرىق بۇلعاپ كەپ، قوينىڭا كىرىپ كەتۋگە تىرىساتىن قيال اتتى مىسىقتى توسەك ماڭىنان قۋىپ تاستاڭىز. ول مياۋبايدى ەركەلەتكەننەن گورى — قيالداۋ دەپ ۇعىڭىز باستى كورپەمەن تاس وراپ اپ، قور-قور ۇيىقتاعان جاقسى.
«جيگۋليدى» ءبىر جاقتىرماي، ءبىر جاقسى كورىپ، تولقىپ تۇرعاندا كوكەم قولىن يىعىما سالدى. ون. قولى قىزىل ماشينا كابيناسىنىڭ ەسىگىنە . اسىلىپتى. كوكەم مىنا قالپىندا تەتەلەس ەكى بالاسىن — مەنى جانە «جيگۋليدى» ەرتكەن، ومىرگە ءدان ريزا، باقىتتى اكەنىڭ ناق ءوزى! سول قاناتىندا تۇڭعىش ۇلى — مەن، ون قاناتىندا كۇنى كەشە ساتىپ العان كەنجە ۇلى — قىزىل ماشينا!
— وبكاتكادان وتكىزىپ جۇرگەسىن ساعان كەلىپ قايتۋدى ۇيعاردىق. موتورى وگىزدەي كۇشتى، ەڭ سوڭعى ۇلگى! زاۋدە-قالام جارىسا قالسا «ۆولگاڭنىڭ» وزىنەن قالىسپاي ما دەپ قالدىم. اۋلانىڭ بۇرىشىنان گاراج سوقپاقپىن. ارىستانعا دا جۇمىس تابىلدى. گاراجى بار، «جيگۋليى» بار، ون مىڭ سومدى كۇزەتۋ يتكە ۇلكەن ابىروي.
ارعى ءسوزى قۇلاعىما جەتپەدى. تىم ايايتىن، ياكي جەك كورەتىن ادامىمنىڭ ءسوزى قاشاننان زەيىنىمە قونىپ كورگەن ەمەس— كوكەمدى اياپ تۇر ەم. بەس جىل بۇرىن جاپالاق-جاپالاق قار استىندا بوزداتىپ ۆيولونچەل تارتقان كوكەم، شوت تاستارى جانە ۆيولونچەل پەرنەلەرىنە عانا ءامىرى جۇرەتىن جۋاس كوكەمدى ءداپ بۇگىن مىنا «جيگۋلي» كوپە-كورنەۋ تارتىپ العانداي سەزىندىم ءوز-وزىمدى.
ءىشىم قان جىلاپ تۇرىپ، ءبىر جاعىنان ونىڭ جان دۇنيەسىندە قاي قورقاۋ ۇلىپ، قانداي يت ءولىپ جاتقانىن سەزىپ تە تۇرمىن. كوكەم وسىعان دەيىن جالعىز ەدى... ماماما ەر، ماعان اكە بولسا دا جاپالاق قار ىشىندە، قالىن سيفر ىشىندە ماڭىپ جۇرگەن جالعىز ەدى. مامام بولسا ءتۇرلى-تۇستى تەليەۆيزور، سەرۆيز، گارنيتۋر، حرۋستال، كىلەمدەر دۇنيەسىمەن ىشەك-قارنى ارالاسىپ كەتكەن. سول كىل جارقىلداق الەمنىڭ ورتاسىنان مامامدى سۇيرەپ شىعۋ باسقانىڭ قولىنان كەلە مە، جوق پا، كىم ءبىلسىن، ال جۋاس، جاسقانشاق كوكەمنىڭ شاما-شارقى وعان جەتپەدى. مەن بولسام ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىنگى ۋاقىتتى مەكتەپكە، مەكتەپتەگى ءار ءتۇرلى ۇيىرمەلەرگە، كينوتەاتر، كەپتەر مەن ارىستانعا وتكىزىپ قويعامىن. پيونەرلەر سارايىنداعى جاس سۋرەتشىلەر ۇيىرمەسىنە قاتىسقاننان بەرى ساباقتان سوڭ تۇسكى استى شالا-شارپى ىشە سالىپ، كەلگەن ىزبەن كەرى قايتامىن. ۇيىرمەدەن كەيىن كينو بار. سوسىن ءيا شاڭعى، ءيا فۋتبول... كەشكە ۇيگە قارا سامىم ۇزىلەردەي شارشاپ-شالدىعىپ ورالامىن. ساباق تا قيىندادى. الگەبرا، تريگونومەتريانىڭ اريفمەتيكادان، ال داركەمباي وبرازىنىڭ حالىقتىعى تۋرالى شىعارما جازۋدىڭ ديكتانتتى سۇيرەڭدەتە سالۋدان اراسى جەر مەن كوكتەي. جولداس-جورا دا كوبەيدى. تەك قاساپحانا تاريحىنىڭ تۇسىندا اجەپتاۋىر جاقىنداسىپ، ۇعىسقانداي بولدىق تا، باعىتى باسقا-باسقا جەلقايىقتارشا بەت-بەتىمىزگە اجىراپ كەتە باردىق. الىستاعان كوكەم ەمەس، مەن ەدىم. ءبىراق، ءبىراق... تىم تەز ەسەيگەنىمە مەن كىنالىمىن بە؟
ال كوكەمنىڭ كىمى بار؟
ەرىككەندەگى ەرمەگى كانى؟
و، كوكە، سەنى مەنەن باسقا كىم ءتۇسىنۋشى ەدى؟
مەن ءتارىزدى سۋرەت سالىپ، كەپتەر ۇشىرىپ، ارىستانمەن الىسىپ ويناي دا المايدى. ۆيولونچەلىنىڭ ءوزىن كورشىلەر سان-ساققا جۇگىرتىپ، تالتەك ەتە باستاعاسىن قولعا الۋدى قويعان. مامامنىڭ وڭ جاعىنان شىعا الماعان بىرەن-ساران دوستارى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەسىگىن اشۋدى پىشاق كەستى ۇزگەن. مامامنىڭ كوڭىلى قۇپ كورگەندەرمەن كوكەم جۇعىسا المادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ماماما ءمۇيىز بۇعاز كيىز دە، ماماما كيىز كەكەمە ءمۇيىز. ءسويتىپ، ءوز وتىنىڭ باسىنان جىلۋ تاپپاي قىستىعىپ جۇرگەندە ونىڭ دا ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرەتىن كونبىس زات تابىلدى. ول — مىنا «جيگۋلي»، تالپاق تۇمسىق، جىلماڭ «جيگۋلي»! ءرۋلىن وڭعا بۇراسا وڭعا، سولعا بۇراسا سولعا بۇرىلادى. ۇرىسپايدى، كەرىسپەيدى. تەك اپتاسىنا مايلاپ، سۋلاپ، كۇنىگە جاعار ماي قۇيساڭ بولعانى، قايدا سالساڭ سوندا جىلجىپ تۇر. اينەگىن جۋۋ، بوساعان بۇراندالارىن قاتايتۋ، سىنا قالسا جاڭا بولشەك ساتىپ الۋ —اتكوپىر ەرمەك دەگەن وسى. ءتىپتى ءىشىڭ تولىپ بارا جاتسا كورشىڭدى شاقىرىپ ال دا، اۋلا شارباعىنا اسىلىپ تۇرىپ، وسى ءبىر توننادان استام تەمىر تەرسەكتىڭ جايى مەن كۇيى تۋرالى اڭگىمە سوعىپ، قۇماردان شىق. قورىتىندى — جۇمىستان سوڭعى ۋاقىتتىڭ ۇڭىرەيىپ بوس قالعان كەم-كەتىگىن تولتىرىپ كەتكەن «جيگۋليگە» كوكەم ءدان ريزا. باقىتتى! جايىنا تىنىش جۇرمەي كورىنگەن قاساپحاناعا وت الا جۇگىرىپ، پەدسوۆەتتەن پەدسوۆەتكە سۇيرەلەيتىن اساننىڭ ورنىنا «جيگۋليدەي سەنگىش تە كونبىس «بالا»، سەرىك تاۋىپ العانىنا الاقايلاپ، جار سالماعانمەن ىشتەي مارە-سارە. ءوزى سەكىلدى ءيى جۇمساق، ءتىل العىش ماشينا...
و، كوكە، سەنى مەنەن باسقا كىم ءتۇسىنۋشى ەدى!
وندا دا بۇگىن عانا ءتۇسىنىپ تۇرعان سەكىلدىمىن. كوكەمدى «جيگۋلي» تارتىپ الىپ، جالعىزدىقتى وسى ءسات كەرەمەت سەزىنىپ تۇرعاندا عانا كوكەمنىڭ عۇمىر بويى جالعىز بوپ كەلگەنىن ءتۇسىنىپ تۇرمىن. سوعان قاراعاندا «باسقا تۇسسە باسپاقشىل» دەگەن ءسوز راس بولار.
الدە مامام كوكەمنىڭ بولاشاققا داڭعىراعان ۇيدە جالعىز قالارىن — ءبىر جىلدان سوڭ، مەن دە وقۋ ىزدەپ كەتەمىن عوي — وعان دا ءبىر كوڭىل الدار ەرمەك كەرەك ەكەنىن سەزىپ، ماشينا ساتىپ الىپ بەردى مە؟.
— اعاسى، اساندى قاسىڭا الىپ، اناۋ توبەنى ەكى-ۇش اينالىپ شىقپايمىسىڭ؟— دەدى مامام تۋفليىنە تۇسكەن شاڭدى قاعىپ ءتۇسىرىپ جاتىپ. مايماقتى ۆاگونداعى قىزدارعا تاستاپ، قايتا ورالىپتى. ەرتەڭ ءوزى يە بولار دۇنيەنىڭ كىلتيپانىن بۇگىننەن بىلە بەرسىن دە.
كوكەم سەلك ەتتى. مامامنىڭ الدىڭعى سوزدەرىن جايباراقات تىڭداپ، جەم جەگەن اتتاي سۇلق تۇر ەدى، «ەرتەڭ ءوزى يە بولار دۇنيەنىڭ كىلتيپانىن بۇگىننەن بىلە بەرسىن»-گە كەلگەندە سەلك ەتە ءتۇستى. اۋەلى «جيگۋليگە»، ىلە بەتىنەن بوران بۇرقىراپ، جاڭا كورگەندەي، جاڭا تانىعانداي ماعان جالت قارادى. سۋىق تا جات كوزقاراس... ءوز كىندىگىنەن تۋعان بالاسىنا ەمەس، جاۋىنا قارايتىن جات كوزقاراس.. «ەرتەڭ وزىڭە تيەر دۇنيەنىڭ»... مامام ءبۇلدىردى! كوردىڭىز بە، مامامنىڭ ايتۋىنشا، بۇگىن كوكەمنىڭ استىنا تايپالىپ تۇسكەن قىزىل جورعا «جيگۋلي» ەرتەڭ، ەرتەڭ، بولماسا بۇرسىگۇنى ونى ساۋىرىنان سىپىرىپ تاستاپ، ماعان باسىبايلى دۇنيەگە اينالادى ەكەن. نان مەن سۋ سۇرامايتىن سەنگىش تە كونبىس، ادال دەپ تۇرعان قىزىل ماشينا كىم ءرۋلىن ۇستاسا سونىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرەتىن وپاسىز بوپ شىقتى.
و، كوكە، سەنى مەنەن باسقا كىم ءتۇسىنۋشى ەدى. «جيگۋلي» تاپ ءبىر جارىپ تاستار قىزىل قاسقىرداي تالتىرەكتەپ، كەيىن شەگىندى. اۆتوماشينادان كوز ايىرماي قالتاسىنان «كوكتوبەنى» سۋىرىپ، ءبىر تالىن قولى قالتىراي تۇتاتتى دا، ۇرتى قومپاڭداپ بۇرق-بۇرق سوردى. شىلىم ءتۇتىنى كوزگە شالىنعان جوق: جەرىنە جەتە قىزعان اۋا قولما-قول ەرىتىپ، سەيىلىپ، جوققا اينالىپ كەتىپ جاتىر، جاق ەتى بۇلك-بۇلك وينايدى.
و، كوكە، سەنى ۇلىڭنان باسقا كىم ءتۇسىنۋشى ەدى. تۇنجىراپ تۇردى، تۇردى دا؛
— جىگىتتەر، ارالارىڭدا ماشينانىڭ ءتىلىن بىلەتىن كىم بار؟— دەپ كۇڭك ەتتى.
توپ قوزعالاقتاسىپ قالدى. سىبىر-كۇبىر كوبەيدى. سالدەن سوڭ بىرەۋى سىتىلىپ شىقتى. بۇيرا باس يسا! وقۋ ءبىتىرىپ، وفيسەرلىك پوگوندى جاڭا تاققان كۋرسانتشا سەرپە باسىپ كوكەم قاسىنا كەلدى.
— مەن بىلەمىن، وتاعاسى!
— شوفەرمىسىڭ؟
— پراۆونى مەكتەپتەن الىپ شىققامىز.
كوكەم تۋفلي تۇمسىعىمەن قۇم بەتىنە يرەك سالىپ تۇرىپ:
— مەن شارشاپ تۇرمىن. اسان ەكەۋىڭ ءبىراز سەيىلدەپ قايتارسىڭدار،— دەدى. باسىن كوتەرىپ، يسا ەكەۋمىزگە بۇيىرايىن دەپ تۇرعان قىزىل اۆتوموبيلگە قاراپ اپ، ماعان:
— اسان، قۇتتى بولسىن كولىگىڭ!— دەدى ولگەن داۋىسپەن.
ەكى-ۇش بولسا دا ءوزى يەمدەنىپ، ءوزى ءمىنىپ ۇيرەنىپ قالعان دۇنيەسىنىڭ، بۇگىن باسقانىڭ، اسىرەسە، مەنىڭ تاقىمىما تيگەنىن كورمەۋ ءۇشىن اۆتوماشيناعا ادەيى مىنبەي تۇر.
شىنىمدى ايتسام، كوكەمنىڭ «اسان، قۇتتى بولسىن كولىگىڭ»-ىنە دەيىن«لتا-81-10» نىڭ كابيناسىن سەلك ەتكىزىپ وتىرا كەتۋگە قۇلقىم سوعىپ تۇرعان جوق ەدى. وندا دا كوكەمدى اياعاندىقتان. ءبىراق كەكەسىن ءيىسى اڭقىپ تۇرعان: «اسان قۇتتى بولسىن كولىگىڭ»-نەن كەيىن ەش ويلانباستان اۆتوماشيناعا قاراي اياڭدادىم. قىزىل اۆتوماشينانى مەنەن اياسا، مەن ايانامىن با؟
«و، كوكە، قىزىل «جيگۋليىڭىزدىڭ» باۋى بەرىك بولسىن!» بۇل سوزدەردى ەستىرتىپ ايتپادىم، ال وي اتتى ءتۇسسىز تاقتاعا جازىپ سالعانىم راس ەدى.
ىستىقتان ءىسىنىپ كەتكەن باشپايلارىن تۋفليگە سۋعا الماي اۋرە سارساڭعا ءتۇسىپ جاتقان مامام ەڭكەيگەن قالپى كوكەمە كوزىنىڭ يتىمەن قارادى.
— بۇل نە ەتكەنىڭ، اعاسى-اۋ؟! ەڭىرەپ تۇرعان دۇنيە، مىنا بالا بايقاۋسىزدا توڭكەرىپ السا قايتەمىز؟
— جاڭاسىن ساتىپ الامىز. ساسپا، اقشا — پىشەن.
مامام كوكەمە قادالا قاراپ تۇردى دا، كىلت بۇرىلدى.
ءتۋفليى قولىندا. جالاڭ اياق. قۇمدى قوس وكشەسىنەن كەزەك اتقىلاپ، «جيگۋليدىڭ» ارتقى ەسىگىن ايقارا اشتى دا، وتىرعىشتا جاتقان كوك ورامالدى تاماق استىنان شارت بايلاپ، ماعان جالت قارادى — و، ماما، قانداي ادەمى ەدىڭىز وسى مينۋتتە! اشۋلانسا بولدى، مامام قاشاننان ادەمى بولىپ كەتەدى.
— كەل، اسان، وتىر! قىدىرىپ قايتالىق. وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم. قيراسا قيىن بولعاندا سۇيەگىمىز قوسا شاشىلىپ قالار. بۇل زاماندا كىمنىڭ قۇنى كوك تەمىردەن ارتىق دەيسىڭ.
«كىمنىڭ قۇنى كەك تەمىردەن ارتىق دەيسىڭ...» ءىش جيىپ قالدىم. مەنىڭ دە، يسانىڭ دا، ونىڭ ىشىندە مامامنىڭ ءوزىنىڭ دە پارقى مىنا جان، ءقان-سولسىز «جيگۋليدىڭ» باعاسىنان كەم تۇسكەنى مە؟ ارىستاي ءۇش ادامنىڭ قۇنى بار-جوعى جەتى مىڭ سوم با؟
«جيگۋليدىڭ» ەسىگىنىڭ تۇتقاسىنا قول سالىپ تۇرىپ، مەرەكەدەگىدەي سىقيىپ كيىنگەن كوكەم مەن ماماما كەزەك-كەزەك بۇرىلىپ قارادىم. «جيگۋليمەن» قىدىرۋ ءۇشىن بارىن ءىلىپ، باقانىن اسىنىپتى. بالا كەزىمدە مەنى قولىمنان ءتاي-تاي جەتەكتەپ، كوشەگە سەرۋەنگە شىققاندا دا ەكەۋى ءوستىپ جايقالىپ كيىنۋشى ەدى. ەندى ولاردى «لتا-81-10» جەتەكتەپ ءجۇر.
باسىم سالبىراپ كەتتى.
— وتىر دەگەن سوڭ ىبىلجىماي وتىر ەندى. — مامام بۇل سوزدەردى اقىرىن دا انىق ايتتى. ءبىراق جەكىرىپ ۇرىسقاننان گورى ءوتىمدى، ءزارلى ەدى.
— مام...— ودان ءارى دەمىم جەتپەي، سەزىم بەل ورتاسىنان شورت ءۇزىلدى. دۇرىسى: «كوكە!»—دەگىم كەلىپ ەدى، قولقامدى قاپىرىق اۋا قاپتى. تىنىسىمدى تارىلتقان اۋانى قايراڭدا قالعان بالىقتايىن ەكى ەكپەمدى سوعا جۇتىپ تۇرىپ، تۇپ-تۋرا بەس جىل بۇرىنعى، ون ەكى جاسقا تولعان ءتۇننىڭ سۋىق اۋاسى ەسىمە سارت ءتۇستى. بۇل وتكەن شاق دەگەن ۇيىڭە ءبىر ءتۇن قونىپ كەتسە كەلەر جولى ەسىك قاعۋسىز كىرىپ كەلىپ، ەتىگىن شەشپەستەن تاپىراقتاپ تورگە ۇمتىلاتىن ءۇر دا جىق قوناققا ۇقسايدى ەكەن. سول قىس* تىڭ كوكتەمگە ۇلاسقان ءتۇنى بوزداعان ۆيولونچەل شەكتەرىنەن پىر-پىر ۇشقان سازدىڭ اپپاق نوتالارى مەن قاپالاقتاعان قار قيىرشىقتارىنا ارالاسا الىستاعان كوكەمنەن ايرىلىپ قالام با دەپ زارەم ءزار تۇبىنە كەتىپ ەدى«
ول ءبىر تۇبىنە تۇيە بويلاماس زىمىران ءتۇن ەدى.
كوكەم ول ءتۇنى جالعىز ەدى.
ايتسە دە مەن جالعىز ەمەس ەدىم. مەن سول ءتۇنى كوكەمدى تاۋىپ، شىن كوكەمدى تانىپ، شىن قۋانىشتىڭ تازا اۋاسىن جۇتىپ ەدىم...
ال مىناۋ شاقىرايعان تال ءتۇس مەنى قورقىتۋعا اينالدى. شاقىرايعان تال تۇستە كوكەمنەن كونە-كورنەۋ ايرىلىپ قالىپ ەدىم.
ءيا، ءيا، قورىقتىم — سەبەبى اۋە اشىق، جەر جازىقتا جالعىزدىقتىڭ تۇس-تۇستان انتالاي كەپ، جاعاعا جارماسقانىن ءىشىم قالتىراي سەزىپ تۇردىم. جارماسقاندا قانداي! جانىما جاقىن سانايتىن جار دەگەندە جالعىز ادام بار ەدى. سول ماڭدايعا باسقان جالعىزىمدى، كوكەمدى مىنا تالپاق تاناۋ «لتا-81-10» سيقىرلاپ قويعانداي توڭىرەگىنەن شىعارار ەمەس. جالعىزدىقتىڭ قۇشاعى قاشان دا تاستاي سۋىق. ىستىق قۇمعا توبىقتى تولارساقتان كەشىپ تۇرىپ، تاباننان ءوتىپ، تاس توبەمە زىرلاپ جەتكەن ىزعار تابىن سەزدىم. بۇيتە بەرسە جالعىزدىق جاعاما جارماسقاندى بىلاي قويىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە جاعامدى قاق ايىرار. «بىلمەيمىن، بىلمەيمىن،— دەپ ويلادىم «جيگۋليدىڭ» جۇمساق ورىندىعىنا جايعاسقاسىن شىرما-شاتۋ ايقاسقان اياقتارىمدى جازا الماي جاتىپ.—ون جەتى جاسقا ءبۇيتىپ جايقالىپ تولعانىڭا بولايىن. جىل وتكەن سايىن جاڭا دوس، تۋىس تابام با دەپ ۇمىتتەنسەم، جىلدار جوعىمدى جوقتاماق تۇگىل، بارىمنىڭ ءوزىن توناپ جاتىر ما، نەمەنە؟ جەتەگىمدەگى ارىستان قايدا؟ كەپتەر شە؟ و باستاعى قىرىق ءتورت ءارىپتى الىپپەنىڭ كەلە-كەلە مىڭ ساپ ەرەجەسى بىتىسقان گرامماتيكاعا باستايتىنى سياقتى انىق، تا تۇسىنىكتى دۇنيە ۋاقىت وتە ۇدايى كۇردەلەنە بەرە مە، قالاي؟
قىزىل «جيگۋليدى» كورگەندە يسا اياق استىنان نەگە قۇلشىنا قالدى؟
«جيگۋلي» قۇم توبەلەر ەتەگىن باسقان بورپىلداق جولدى باۋىرىمەن سىزىپ، سالىپ ۇرىپ كەلەدى. شۇقاناق-شۇقاناقتا موڭكىپ-موڭكىپ الادى، قوس كوز ۇشىندا لىپىلداپ قالقىپ تۇر. جوڭكىلىپ اققان ساعىم مۇحيتىنىڭ تۇبىندە قالعان اباجاداي ۆاگوندار اپتاپ كورىنەن قالاي قۇتىلارىن بىلمەي ۇيەزدەپ تۇرعان ەگىزدەر سەكىلدى. قىزدار جاتاتىن كوك ۆاگون ەلەكتر نايزانىڭ ۇشىندە كەتكەن باياعى قارا بۇقادان اۋمايدى. ءو.ءى سالماعىن ءوزى كوتەرە الماي، ءتورت تۇياعى ءتورت دوڭگەلەگىن قۇمعا كومىپ جىبەرىپ،جىبىر-جىبىر قوزعالىپ، وزەنگە قاراي بەتتەپ بارا جاتقانداي. ءبىر ءتۇرلى تىتىرەپ كەتىپ، باسىمدى كىلت بۇرىپ، الدىما قارادىم.
قامالاعان قۇم كۇرگەيىنەن قۇتىلىپ، جازيرا جازىققا شىعىپپىز. يسا گازدى اياماي باسىپ وتىر. بۇتكىل جەر-جاھان سول قاناتتاعى جۋساندى سۇرعىلت دالا، قامشىلار جاقتاعى توبە-توبە قۇم، بۇيرا باس بۇتالار، قۇيرىقتارى اعاراڭداي ەبەدەيسىز تويقاڭداپ قاشقان تىشقاندار تۇم-تۇقيانى قالماستان ەشبىرى قۇتىلا الماي كەزەكپەن زىمىراپ كەپ، دوڭگەلەك استىنا قۇلاپ جاتىر، قۇلاپ جاتىر.
قارا سايتانى ابدەن ۇستاعان-اۋ دەيمىن، يسا رۋلمەن رۋل بوپ، تاس قاتىپ قاپتى. بىلەك تامىرى بىلەم-بىلەم. بىزگە بۇرىلىپ قارامايدى. بار ىنت-جىنتى «جيگۋلي» جەپ كەلە جاتقان جول ۇستىندە. «جيگۋليدى» دە، ءوزىن دە ايايتىن ەمەس. بەت تۇكتەرى شىعىپ كەتىپتى. ءبىر ءتۇرلى سەسكەنىپ كەيىن ىسىرىلىپ وتىردىم. ايتارى بار ما، مۇنداي ادام قاشسا قۇتىلادى، قۋسا جەتەدى. قاشسا—سوڭىنا، قۋسا — الدىنا تۇسىرمەسىن دەپ تىلە.
قاتارىندا وتىرعان مامامدا ءۇن جوق. رەديكيۋلىن جۇرەگىنىڭ ۇستىنە باسىپ، تىگىنەن تىك وتىر. بايقايمىن، ءبارىمىز دە جەلدەي جۇيتكىگەن جىلدامدىقتىڭ ىرقىندامىز. ءبارىمىز دە قوس باسىندا قوزداعان ءبىر قورقىنىشتى ويدىڭ قۇشاعىنان قاشىپ كەلە جاتقان سياقتىمىز.
جول جالىقتىرمايدى دەسەتىن. جۇتىنعان «جيگۋليدىڭ» ىشىندە شالقايىپ وتىرعاندا تىپتەن جالىقتىرماۋعا ءتيىس ەدى. كوز تالدىرىپ، قاراي بەرسەڭ جول جالىقتىرادى ەكەن. ەسىنەپ تاستاپ، كابينانىڭ ءار شارشى سانتيمەترىن كوز بەن كوڭىل سىنىنان وتكىزە باستادىم. ءبارى جالت-جۇلت جارق-جۇرق. ءتىلى دىرىلدەي تەڭسەلىپ، ماي كولەمىن، جىلدامدىق، ۋاقىت مولشەرىن، اككۋمۋلياتور كۇشىن كورسەتەتىن امپەر سەكىلدى اسپاپتار بۇيرا باس يسا مەن جەل تاراعان بالاپان شاشىن قايىرعىشتاعان مامامنىڭ ادەمى جۇزىنە بەك جاراسىپ تۇر. ۇشەۋمىز دە «جيگۋليگە» قاجەت دەگەن بولشەكتەرگە اينالىپ، ورنىمىزدى تاۋىپ، مىقتاپ ۆينتتەلىپ، اۆتوماشينامەن قوسا العا زىرعىعان تۇتاس دەنەگە اينالىپ كەتكەن ەكەمىز.
ەپتەپ كوڭىل كۇيىم كوتەرىلە باستادى.
ءتورت دوڭعالاقپەن دالا بەتىنە ۇلكەن-كىشىلى ەكى جالپاق، «و» ءارپى سەكىلدى كونسەنتراسيالىق شەڭبەرلەردى تاڭبالاپ، كەرى بۇرىلدىق. ۇشەۋمىز دە قوستان الا شىققان نازا-ىزامەن الىسىپ وتىرىپ، جولدى ەداۋىر ۇتىپ تاستاعانىمىزدى اڭعارماپپىز. ويماتاز توبەلەر قوستى مۇقىم جۇتىپتى. ەمەن-جارقىن جايراڭداپ كەتپەسەك تە ۇشەۋمىز توبەمىزگە تەگەنە-تەگەنە جەمىس قويىپ كوتەرىپ وتىرعانداي سىرەسكەن تىپ-تىك قىزىق، حالدەن اجىراپ، دەمدى ەركىن الىم، قوڭىرجاي قالىپقا اۋىسقاندايمىز. يسا سول بىلەگىن كابينا تەرەزەسىنە ارتىپ، وڭ قولىمەن ءرۋلدى ەمىن ەركىم شىرق ءۇيىرىپ وتىر. مانا ايرىلىپ قالارداي ون ساۋساعىن بارانكاعا جاپسىرىپ تاستاپ ەدى، ەندى باس بارماق، بالالى ۇيرەكپەن عانا شىمشىپ ۇستاپتى. مامام اق شاڭقان ورامالدى سۇق ساۋساعىنا وراپ اپ، ۇرت، كوز ۇشتارىنا جۇققان شاڭدى سۇرتەدى. ءتۋفليىن شەشىپ قويىپتى. سوڭعى جىلدارى رەپەتسىز ءوسىپ كەتكەن ۇزىن سيراقتارىم ۇيي بەرگەسىن الدىڭعى وتىرعىشتىڭ استىنا سوزىپ جىبەرىپ، كوك ءپۇلىش ارقالىقتى جاۋىرىنىممەن ارمانسىز جانشيمىن. سىزىلتىپ ىسقىردىم. جايشىلىقتا ىسقىرىق ەستىسە قاباق قايشىلاپ، كىرجيە قالاتىن مامامدا ءۇن جوق. يسا كابينا ايناسىن تۇزەتتى. «جيگۋليدىڭ» ءبىر قالىپتى جۇمساق گۋىلىنە قۇلاقتى سالعىرت سالعان مامىراجاي بەيبىت قالپىمىز بار. قوس باسىندا «لتا-81-10» ماڭىندا تۋىپ كەتكەن ەگەس ەلەسىن جانە سول ءتۇتىن-جالىنسىز ءورتتىڭ كۋاگەرلەرى — قىز-جىگىتتەردى جوتالار استىنا باسىپ، ءۇنسىز جاتىر. كابيناداعى ۇشەۋ تايتالاساتىن باسقا سىلتاۋ جوق. قايتا ۇشەۋمىز دە «لتا-81-10» سىندى ءتورت دوڭعالاقتى تار قوبدي ىشىندە وتىرىپ، ۇشەۋمىز دە ىشتەي سەزىپ، ءىشىڭ ءبىلسىن ءالۋلاي دەپ كەلە جاتقان شۋاقتى سەزىم توڭىرەگىندە باس تۇيىستىرگەن سياقتىمىز. ول سەزىم — تىرباڭعان ەكى، ءتورت، ساناي بەرسە قىرىق اياقتى جان-جانۋار، باقا شاياننان وزىپ، ءبارىن ارتقا تاستاپ، زىمىراعان ءوز جىلدامدىعىمىزدى، ءوز ارتىقشىلىعىمىزدى تۇيسىنگەن سەزىم ەدى. قىسقاسى، كەمەدەگىنىڭ جامى ءبىر...
ايتا بەرسە جالت-جۇلت كابينادا ءوزىڭدى مادەنيەتتى، اسقان ىزەتتى جان سەزىنىپ كەتەسىڭ بە دەيمىن. جاي تىرلىكتەگى اشۋ، ىزا، رەنىش اناۋ ايتقانداي ماقتارلىق تىرلىككە جاتپايتىنىن مويىندايسىڭ. كابينالاس كورشىڭە بۇرىلىپ، اپ-ادەمى ازىلدەر ايتقىڭ كەلەدى. جالپى، «جيگۋلي مىنگەن ادامنىڭ قاسيەتتەرىنىڭ ساپاسى، ءسوز جوق، كەم دەگەندە ون پروسەنتكە ارتىپ كەتەتىن سەكىلدى.
و، كوكە، مەن ءسىزدى ەندى تۇسىنە باستاعاندايمىن!
جاڭا ءبىلدىم، جىلدامدىق شىركىن جاتقان سيقىر ەكەن. ەكى اياعىڭا سەنسەڭ توبەڭنەن ءتونىپ، ەڭسە باساتىن توبەشىكتەر ءقازىر تەڭسەلە قوزعالاقتاپ، ىزەتپەن جول بەرىپ، كەيىن شەگىنىپ قالىپ جاتىر. اينەكتەن باس شىعارىپ، توڭىرەككە تەسىلىپ ۇزاق قاراساڭ بۇتكىل توڭىرەك قول ۇستاسا «لتا 81-10»-دى قوشەمەتتەپ، گيمن شىرقاپ، اينالىپ جۇرگەندەي تاماشا اسەرگە بولەنەسىز. ول گيمن، ارينە، اۆتوماشينانىڭ ءۇزىلىس جوق تىنىم تاپپاس ۇزاق گۋىلى. شاش تاراپ، جاعادان كىرىپ، تۇلا بويدى سالقىن ەرنىمەن ەپپەن ءوبىپ، سەرگىتەر سامال جەلدى ايتسايشى. شىلىڭگىر ىستىقتا قوستاعى قىز-جىگىتتەردىڭ شەكەلەرىنەن كۇن ءوتىپ، تاباندارىن قۇم قارىپ، التى ايرىقتارىنان تەر كەتىپ جۇرگەندەرىن ويلاعاندا سامالىن دا، سالقىنىن دا قاتار سىيلاعان «لتا-81-10»-نىڭ ءتورت دوڭعالاعىنان اينالىپ كەتپەيمىسىڭ. جىگىت، جىگىت اعاسى، كەكسەلەردى قايدام، ون بەس، ون التىداعى بوزبالالار تانىن جاياۋ اتىرىپ، كەشىن جاياۋ باتىرادى. ياعني قاز تۇرىپ، ءتاي-تاي باسقاننان ءوز قولىڭ ءوز اۋزىڭا جەتىپ، اۋلانا اۆتوماشينا، موتوسيكلدى مۇيىزىنەن سۇيرەپ كىرگىزبەيىنشە تەك ەكى اياعىڭنىڭ اماندىعىنا سىيىنعان ءونىمى جوق ساياق تىرلىك. و باستا بالالار باقشاسىنا، كەيىن مەكتەپكە سالپاڭداپ جاياۋ تارتاسىڭ. الدا-جالدا ەكسكۋرسيا جاساپ، تاۋ-تاستى كەزسەڭ دە، قىل اياعى قىزبەن قىدىرساڭ دا سۇيەنەرىڭ سول ون باشپايلى كۇرەك تابان. دالانى بىلمەيمىن، وبلىس ورتالىعىنداعى ءومىردىڭ سيقى سولاي قاساپحانا تاريحىنان كەيىن اۋداندى تاستاپ، وبلىستان ورىن تەپكەمىز. سول ءقادىرسىز كوپ جاياۋدىڭ ءبىرى مەنىڭ كۇن ەتىپ، كۇرەك سابى الاقان ويىپ، مەسەل قايتقان كەشەگى-بۇگىنگى جۇدەۋ شاعىمدا تاقىمىما «جيگۋليدەي» تەمىر تۇلپار ءتۇسىپ قالعان مىنا مينۋتتا كوڭىل كۇيىم قانداي بولماق؟ ارينە، باسىنان اياعىنا دەيىن تۇنىپ تۇرعان جىر مەن ءان! ونىڭ ۇستىنە «لتا-81-10» ءۇشىنشى كلاسستىق ءبىلىمى بار يساعا، قارا شولاق — اشىربەككە، ۇيقىداعى ارۋ باقتيارعا ەمەس، مەنىڭ كوكەمنىڭ، ونىڭ بالاسىنىڭ اساننىڭ، قوراسىنا كىرەتىن مۇكامال-مۇلىك ەكەنىن بەس ساۋساقتاي ءبىلىپ وتىرساڭ شە؟ انە، سوندا قايتپەكسىڭ؟ قايتكەنى نەسى، توبەڭ كوككە جەتىپ، اۋانى ايداھارشا تارتىپ اپ، ۇرت تومپايتا «تۇرىك مارشىن» قۇيقىلجىتىپ ىسقىرمايسىڭ با؟
باستى جەرگە سالىپ جىبەرىپ، «جيگۋليگە» قارسى شاپقان بەس-التى ۆاگون كورىنگەن كەزدە ساعىنىشتى سىلتاۋراتىپ، «لتا-81-10»-دى ەلگە كورسەتۋ ءۇشىن جۇگىرتىپ كەلە قالعان كوكەمدى دە، ەرتەڭ كابيناسىنا ءوزىم وتىرار ماشينا رۋلىنە بىزدەن باسقا بوتەن جاندى جولاتقىسى جوق مامامدى دا ابدەن ءتۇسىنىپ ۇلگىرىپ ەدىم.
تۇسىنگەن ادام كەشىرە دە بىلەدى...
* * *
«لتا 81-10» ۆاگوندار كۇرگەيلەپ قورشاعان الاڭعا وقىرالاعان سيىرداي تاسىراڭداپ كىردى دە، بىلق ەتىپ، بىردەن توقتادى. ساپ-سارى جالعىزدىق الاڭنىڭ بەتىمەن بەت بولىپ، شالقاقتاي جالقىلداپ جاتىر. ماناعى داۋدىراعان قارا-قۇرىم تون جىم-جىلاس: ىستىق پەن مەلدەكتەپ ىشكەن تۇسكى اس ءبارىن ۆاگون-ۆاگونعا قۋىپ تىقسا كەرەك.
مامام كابينا ەسىگىن شالقايتا اشىپ تۇسە بەردى دە، يساعا بۇرىلىپ:
— رۋلگە بەكەم جىگىت ەكەنسىڭ، باۋىرىم!—دەدى.
— راقمەت، اپكەي — دەدى يسا باسەڭ داۋىسپەن، باسىن سول يگەن ىرىم جاساپ. نەعىلاسىڭ، ءوزىن سۇلتانداردىڭ سۇلتانىنشا ۇستادى. سوسىن مامام ەڭكەيىپ، ىشتە وتىرعان ماعان كابينا تەرەزەسىنەن ءۇڭىلىپ، قىزىق ماعىنامەن ۇزاق قارادى. كوزىنەن: - مىنە، مىنا جىگىتتەن ۇلگى ال. كوردىڭ بە، جاپ-جاس بولسا دا قانداي سالماقتى. مۇنداي جىگىت بولاشاقتا پەشەنەسىنە جازىلعان ۇلەسىن قۇر جىبەرمەيدى...» دەگەن جازۋلاردى وقىدىم. Mەن ءبىر ءتۇرلى ەكى يىعىمدى قۇنىستىرىپ، ادەيى بۇرىسە قالدىم. قايتادان يساعا بۇرىلدى.
— ادەمى كەلىن مەن اسەم «جيگۋلي» ساعان جاراسار ەدى. ەكى قولىنا الدى دا، سوڭىنا بۇرىلىپ قاراماستان قىزداردىڭ ۆاگونىنا بەتتەدى.
يسا كابينا ەسىگىنە قولىن اسقان كۇيى سۇلق وتىرىپ قالعان.
كابينادان شىعىپ، تابانىم قۇم قىزۋىن سەزۋى مۇڭ، كۇن بالقىعان كىرپىگىنىڭ ءبىر تالىن كوزىمە تاستاپ جىبەردى. وزەن جاعاسىندا، الاڭ ورتاسىندا كۇنگە قىزدىرىنىپ جاتقان اپتاپ اتىپ تۇرەگەپ، بازارلىق كۇتكەن بالاشا جالما-جان تاپ بەرىپ، ىپ-ىستىق قۇشاعىنا الدى. يسا ءبىر اياعىن اۆتوماشينا دوڭعالاعىنا سالىپ، ويلانىپ تۇر. كوپە-كورنەۋ كوڭىلسىز.
— كوكەڭ... ديرەكتور ما؟—دەدى قىرىلداپ. قينالىپ ايتتى. كوزى ايدالانى كەزىپ ءجۇر.
— بۋحگالتەر...— دەدىم كوكەمنىڭ ديرەكتورلىق مانساپقا جەتە الماعانىنا قىسىلىپ قالىپ.
— باس بۋحگالتەر مە؟
— ءيا...
— ماماڭ شە؟
و دا بۋحگالتەر.
باس شايقادى. ءبىر ەزۋلەپ قانا جىميدى. قاباعى قايتا كىرجيدى.
— «جيگۋلي» ءالى-اق ساعان بۇيىرادى، ءا؟ سولاي ما؟— ەجىرەيىپ ماعان ءتوندى. يسا ەمەس، ماعان اش قاسقىر قاراپ تۇر ەدى. كادىمگى تىك قۇلاق كوكجالدىڭ ءوزى... مەن قورقىپ كەتتىم. قورىققاندىعىمدى بىلدىرمەۋ ءۇشىن جايباراقات، نەمكەتتى تۇردە يىعىمدى قيقاڭ ەتكىزدىم.
— مەن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم— «جيگۋلي» ساعان تيەسىلى. - جيگۋلي» بار، اكە-شەشەڭ بار. ەندى ساعان نە كەرەك. نە كەرەك، ا؟—كەنەت «جيگۋليدىڭ» كاپوتىن الاقانىمەن سارت ەتكىزىپ سالىپ قالدى.— نە كەرەك دەيمىن؟
ساسقانىمنان:
— سەن كەرەكسىڭ!—دەپپىن.
ول توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي اڭىرىپ تۇرىپ قالدى، سوسىن كوزىن ەجىرەيتىپ، ءوز كەۋدەسىن نۇقيدى.
مەن بە؟ مەن دە بىرەۋدىڭ كەرەگىنە جاراپپىن-اۋ،— كۇلدى. اكە شەشەدەن ادا، تۇل جەتىم، ءاي، يسا، سەن دە بىرەۋدىڭ كەرەگىنە جارايسىڭ، ەي! - ماعان جالت قارادى.— جوق، سەندەر ماعان كەرەكسىڭدەر. سەنى! —دەپ، كەۋدەمنەن ءتۇرتتى. ءبارىڭ دە! قىل اياعى مەن «جيگۋلي» دە كەرەك.
مەنىڭ بىلگەنىم كوز جىپىلىقتاتۋ.
— ءبارىبىر ءتۇپتىڭ تۇبىندە «جيگۋلي» ساتىپ الامىن. نە پروپادەت ناش سكوربنىي ترۋد، ۆو گلۋبينە كاپچاگايسكيح رۋد... دەپ كۇلدى. ءوز تىزەسىن ءوزى كەمىرگەن كەكتى كۇلكى. «لتا-8ءى -10-نىڭ باگاجنيگىنە جاتا قاپ، ەريىن جىمقىرىپ، تاپىراقتاي يتەردى دەيسىڭ. بىلەك تامىرى بىلەم-بىلەم. «جيگۋلي» بىر-ەكى ادىم العا جىلجىدى. يسا بويىن جازدى دا، ءۇستى-باسىن قاقپاستان ۆاگونعا بەتتەدى.
الىستاي بەرىپ، قارعىپ كەتتى دە اۋانى قاق ايىرا، قولىن قۇشىرلانا سىلتەپ-سىلتەپ جىبەردى. بارىلداپ ايقاي سالدى.
— يو-حو-حو!
مەن جاعامدى ۇستادىم. قۇداي قولداعاندا ۆاگونداردان ەشكىم شىقپادى. ءبارى دە ۇيقىنى سوعىپ جاتسا كەرەك.
جالپى، تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن...
قىزداردىڭ ەسىگى ايقارا اشىلدى دا، اعال-جاعال مايماقتى كوك ۆاگون الاڭعا تۇكىرىپ تاستادى. قولىندا قىزىل الما. وڭ جاق ۇرتى بۇرتيا قالىپتى. قىزداردىڭ كومودتارىن اقىر-تاقىر تازالاپ شىقسا كەرەك، شاماسى. مەنى كورە سالا ومارتادان قاشىپ شىققان قونجىقتايىن قامىت اياقتارى ارلى-بەرلى ويقاستاپ، بەرى جۇگىردى، اي-شاي جوق، موينىما اسىلدى.
— كامپيت پەن الماڭدى الدىم، اعا-وۋ. انا ەكى اپاي مەنى نەگە قىتىقتايدى؟- ۆاگون جاقتى يەگىمەن دە، ساۋساعىمەن دە ەمەس، قامپيعان قارنىمەن نۇسقادى.— اعا-وۋ، كامپيتتەرىڭدى ەندى قاشان كەلىپ الىپ كەتەيىن؟
بۇل قاسقانى ۇيدە جۇرگەندە داندەتكەندىگىم سونشالىقتى، كىم نە بەرسە، سونىڭ ءبارىن اسان اعانىكى دەپ تانيتىن كىسى دەيتىن حالگە جەتىپتى. ءقازىر دە قىزداردىڭ كومودىنداعى الما مەن كونفەتتى مەنىكى دەپ ۇعىپ تۇر.
كۇلىپ جىبەردىم.
— سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى.
— سارسەنبى؟ ول قاشان؟
جۇرەلەپ وتىرا قاپ، كىشكەنە ساۋساقتارىن بۇگىپ، بىرتىندەپ ساناي باستادىم.
بۇگىن سەنبى مە؟ سەنبى. ودان كەيىن جەكسەنبى. دۇيسەنبى، سەيسەنبى. سەيسەنبىدەن كەيىن سارسەنبى.
— و، وندا ءتورت كۇننەن سوڭ كەلەمىن!—مايماقجان قولىن شاپالاقتاپ، تۇرعان ورنىندا قوس اياقتاپ سەكىرسىن كەپ. ىلە سەنبى، جەكسەنبى، دۇيسەنبى، سەيسەنبىدەن كەيىنگى سارسەنبىدە قالتاسىنا تۇسەر ۋىس-ۋىس كامپيتتىڭ قارىمىن قالاي قايتارۋدىڭ امالىن ىزدەسە كەرەك، اۋزى سۇيىرلەنىپ، قاباعىنىڭ ۇستىنە كولەڭكە ءۇيىردى. ارسالاڭداپ، مەنىڭ تىزەمدى قۇشاقتادى، تۇيمە كوزىن كوزىمە قادادى.
— سەنى ىلعي كورىپ جۇرەمىن، اعا-وۋ. كەشە دە كوردىم،— جاعىمپازداندى.
— اۋ، كەشە مەنى قالاي كوردىڭ؟ سەن ءوزىن مۇندا بۇگىن كەلدىڭ ەمەس پە؟
— ءبارىبىر كورىپ ءجۇرمىن. كەشە پاپام اتكەنشەك جاساپ بەردى. تەبۋدى ۇيرەتتى. تەۋىپ ەدىم، قايدا-ا، ءوزىم ۇيىقتايتىن ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ كەتتىم. اعاشتاردان دا استىم...— كوزىن تاس جۇمىپ، قولىن اسپانعا شوشايتتى.— انە، اناۋ جەرگە جەتتىم. سەنى، انە، سوندا كوردىم.
كىشكەنتاي جاعىمپاز بەن قۇرتاقانداي قيالشىلدىڭ مىنا تىرلىگىنە ىشتەي مىرس-مىرس كۇلىپ تۇرمىن. ءبىراق وزىنە بىلدىرمەۋ كەرەك. بىلدىرسەڭ ءبىتتى — جاتقان بويى وكپە.
مەن يە ىستەپ ءجۇر ەكەمىن سوندا؟
كوزىن تاعى جۇمدى. ءناتى، سول مەزەتتە شىنىمەن نە ىستەۋىم كەرەك ەدى، سونى تابان استىنان ويلاپ تابا الماي تۇر. كوزىن اشتى.
— «مىنە، كامپيتتى كوردىڭ... بۇل سەنىكى، كەل، الىپ قايت!—دەپ مىنانى كورسەتىپ تۇر ەكەن.— جۇمىرىعىن جازىپ، الاقانىنداعى قوجالاق-قوجالاق «گريلياجدى» كورسەتتى.
كەرەمەتتەي ءىشى-باۋىرىم ەزىلىپ سالا بەرگەنى عوي.
— شىن، شىن ايتاسىڭ، مايماق، كورسەتكەنىم دە، شاقىرعانىم دا راس،— دەپ باۋىرىما قىسىپ، بۇلتيعان بەتىنەن سۇيە بەرىپپىن.
— ۇلىم!..
مەزەت... باسىمدى كوتەرسەم، قارسى الدىمدا كوكەم تۇر. جاسقانشاق، جانارىندا كىلكىگەن مۇڭ، ماعان ارناعان مەيىر مە، الدە وكىنىشتىڭ ءوزى مە، مۇمكىن مويىنداۋ شىعار، قالاي ايتسا دا ساپىرىلىسىپ، بىر-بىرىمەن ميداي ارالاسىپ جاتقان تولقۋ بار. باياعى جاپالاق قار جاۋعان تۇنگى ۆيولونچەلدى كوكەم — قارسى الدىمدا سول كوكەم! جالعىز قالىپ، مەنەن كومەك كۇتكەن ءالسىز كوكەم...
بوي جازىپ، مايماقتى جولدان ىسىرىپ، كوكەمە قاراي قادام باسپاق ەدىم، جوق، ۇلگىرە المادىم، كوكەم ۇلگىرتپەدى، كەرى اينالىپ، «لتا-81-10»-نىڭ جۇك ساندىعىن اشتى. اپان اۋىز باگاجنيك كوكەمدى باسىن يىعىنا قوسىپ، تىستەي قالدى. قىلعي سالۋعا شاق تۇر. ول وعان قىڭق دەگەن جوق، كۇيبەڭدەپ باگاجنيكتى اكتاردى دا، ۇلكەن كارتون جاشىكتى الىپ شىقتى. الدەبىر قاعازداردى قوبىراتىپ اشتى. جەلى ۇرلەنبەگەن رەزەڭكە قايىق، قالاققا ۇقساس قىزدىڭ بالاسىنداي اپ-ادەمى شاعىن ەكى ەسكەك، ناسوس، سپيننيگ قارماق...
كوكەم قايىق تۇتىگىنە ناسوس ءنيفلىن بۇراپ الەك.
— وزەن جاعاسىندا دەگەسىن ساتىپ الدىق. ارا-تۇرا دەمالىستا بالىق اۋلارسىڭ. ءوزىڭ بىلەسىڭ، مۇنداي ۋاق-تۇيەككە قۇمارلىعىم جوق قوي. ەندى قول ۇزاردى، كولىك بار، جازدا الاي-بۇلاي سەيىلدەپ شىعا قالساڭ كەيىن دە وجەتىڭە جارايدى دەپ ماماڭ دىگەرلەپ بولمادى... كەل، ۇرلەيىك!
قۋانىپ قالدىم. «دىگەرلەپ بولماعان» ماماما ريزامىن. سۋعا شومىلىن، قايىق ەسۋ، بالىق اۋلاۋ — و، راحمەت، كوكە، ماما! وزەن جاعاسىنداعى، اسىرەسە. ىلە سەكىلدى شالقار دا كەڭ وزەن جاعاسىنداعى قايىقسىز عۇمىر قارنىڭ شۇرقىراپ جاتىپ، قول سوزىمداعى سورپادان ماقۇرىم قالعان قول-اياقسىز تومار تىرلىككە تەڭ ازاپ. يسا دا بۇدان بىلاي تۇستەن كەيىن جۇمىستان موينىڭ بوس دەپ وتىر.
ەندى ەرمەك تابىلدى.
ناسوسقا تاس كەنەشە جابىسىپ، جەل ۇرلەپ جاتقامىن. كەنەت يىعىم تيگەن اۋىر الاقاننىڭ سالماعىن سەزىندىم.
— اسان...
باسىمدى كوتەردىم. كوكەم... ول ساباققا باراتىن كۇنى تاڭەرتەڭ مەنى ىلعي ءوستىپ وياتاتىن. قولى يىعىما ءتيىپ كەتسە بولدى، قانداي قاتىپ جاتسام دا ۇيقىم شايداي اشىلۋشى ەدى. ءجۇزى جىلى، مەيىربان.
— سەن ۇيىقتاپ جۇرگەن جوقسىڭ با، اسان؟
اڭ-تاڭمىن.
— ۇيىقتاعانى قالاي؟
— سۋرەت سالۋدى ۇمىتقان جوقسىڭ با؟ قاعاز-قارىنداش، بوياۋلارىڭدى الا شىعىپ پا ەڭ؟
اۋزىما امالسىز قۇم قۇيىلىپ، ساسقانىمنان توبەمدەگى شاڭىتىپ تۇرعان اسپانعا باعجاڭداپ قاراي بەردىم. نە ايتايىن؟ وتريادتە سۋرەت سالىپ، ەرىگۋگە قول تيمەس دەپ ويلاعامىن. ويتكەنى، قۇرىلىس ءوتريادى جايلى كىتاپ، گازەتتەر تەك جاتقان بويى باس كوتەرمەيتىن قىرعىن ەڭبەك دەپ جازاتىن. ستۋدەنتتەر تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى تىنىم تاپپاي كىرپىش قالايدى. بالشىق يلەيدى. شاتىر تۇرعىزادى. سارت-سۇرت بالعا مەن شەگە، قالاقشالاردىڭ تىقىلى جەرگە تۇسپەي تۇرعان وسىنداي جۇلىمىر الەم دە اق قاعاز بەن الەمىش بوياۋعا كەزەك تيمەس دەگەن ويمەن تاستاپ كەتكەمىن.
سۋرەت سالۋدىڭ ءوزى قالاي باستالىپ ەدى؟
...باياعى قاساپحانا ماسەلەسى پەدسوۆەتتە قارالىپ، اقىرى قۇرىلىس وتريادىنە تىركەلەتىنىم شەشىلگەسىن ءبىزدىڭ ۇيدەگى ۆيولونچەل كىلەم ۇستىندەگى «تاعىنان ءتۇسىپ»، ارزانداتىپ ساتاتىن دۇكەنگە ءتۇسىپ كەتكەن. اۋداننان كوشەردە مامام: «ەسكى جۇرتتىڭ پالە-جالاسى وسىمەن قالسىن»— دەپ، بىزگە جىمىن بىلدىرمەي جارتى باعاسىنا ساتىپ جىبەرىپتى... كوكەم ول ماسەلەنى ەستىگەن كۇنى مامام تاراپىنان: «بوتاداي بوزداپ، بالانى بۇزعان سول نەمە» دەگەن كەلتە جاۋاپ ايتىلدى. ۆيولونچەلدىڭ كوزىن جوعالتقانىنا نەكەم مىسقال وكىنگەن جوق. وزىنە قانشالىقتى ازاپ پەن مازاق اكەلگەن اسپاپتان قۇتىلعانىنا قۋانباسا قايعىرمادى.
ول ەداۋىر كوكەم ەكەۋمىز قاساپحانا حيكاياسى ءۇشىن ايىپ تارتىپ ، ءجۇنىمىز جىعىلىپ جۇرگەن تار زامان تۇسى-تىن. ىزدەگەنگە - سۇراعان! مامام شەبىمىز سەلدىرەگەن سول قولايلى ءساتتى بارىنشا سارقىپ پايدالانىپ باقتى. وبلىس ورتالىعىنا كوشىپ كەلىسىمەن مەن پيونەرلەر سارايىنداعى سۋرەت ۇيىرمەسىنەن سوپاڭ ەتىپ ءبىر-اق شىقتىم. «كۇي-سۇي دەپ گولەيتتەپ ءوزىڭنىڭ دە، باسقالاردىڭ دا باسىن قاتىرما! كوزگە كورىنەتىن، قولمەن ۇستايتىن ىسپەن اينالىس. مىنە، بوياۋ، مىنە، وشىرگىش، اق قاعاز! سىز، ءوشىر، سىز، جىرتىپ ءوشىر، قايتاسىز! قىسقاسى، سۋرەت سال! سۋرەتشىلەر اقشانى كۇرەكتەپ تابادى دەيدى. سىزا بەرسەڭ قۇداي قولداپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە سەنىڭ دە ماڭدايىڭ جارقىراپ شىعا كەلەر».
ونسىز دا سۋرەت، سىزۋ ساباعىن كىل «بەسكە» وقىپ جۇرگەسىن كەلىسە سالعانمىن. ءارى قاساپحانا مەن ۆيولونچەل توڭىرەگىندەگى كلاستاس، كورشىلەر اراسىنداعى پىش-پىش پەن جينالىستاردىڭ تويدىرعانى سونشالىق، ءبارىن دە— ارىستان، كەپتەر، قارا بۇقا، قاساپحانا، شىڭعىسحان دەي مە، توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتقاندا، قاساپحانا دۋالىنىڭ تۇبىندە تارتىلعان ءبىر تال شىرپى توڭىرەگىنەن تاراعان وقيعالاردى تازا-تاقىر ۇمىتقىم كەلدى، ۇمىتتىرا الاتىن باسقا مەكەنگە اۋىسىپ، الدى-ارتىما قاراماستان قاشقىم كەلدى.
سۋرەت ۇيىرمەسى سول مەكەن ەدى...
سونىمەن اۋزىمداعى مارجان توگىلىپ قالاتىنداي كوكەمە جاۋاپ قايتارا الماي ساستىم. نە سويلەپ، نە قويعانىما ءمان بەرىپ جاتپايتىن بالدىر-باتپاق جاستان اسسام دا سۋرەت سالىپ ءجۇرمىن بە، جوق پا، ول ماسەلەنى ايتقىزباي، ءتىلىمدى بايلاعان باسقا سەبەپ بار. ول سەبەپ —كوكەم كوكىرەگىندە كەمەرىنەن اسىپ-توگىلىپ جاتپاسا دا، ماعان دەگەن جىلۋ بارىن اڭعارىپ قالۋىم ەدى. شارشاپ-شالدىعىپ، ءپاس قايتىپ جۇرگەندە بىرەۋ جانى اشىپ، باستان سيپاماسىن دەڭىز. ول بىرەۋ جانە تۋعان-تۋىس، جاقىن-جۇراعات بوپ شىقپاسىن دەپ تىلەڭىز. بىرەۋ ايادى ەكەن، ەندەشە شىنىمەن اياۋعا تاتىرلىق اۋىر جاعدايدى باستان كەشىپ ءجۇرمىن دەگەن وي ساپ ەتە قالادى دا، ءتىپتى ءوز-وزىڭدى اياعاندىقتان باقىرىپ جىلاپ جىبەرە جازدايسىڭ. كوكەمنىڭ جاڭاعى جىپ-جىلى سوزىنەن كەيىن سوڭعى ەكى-ۇش كۇندە كورگەن «قورلىقتارىم» ەسىمە تۇسپەسى بار ما. ەل امان، جۇرت تىنىشتا كەزبە قۇيىننىڭ كيىز قالپاعىمدى الاقايلاپ الا قاشۋى، اۋىر جۇمىس، ويىلعان الاقان، تالعان بەل دەيسىڭ بە، كەنتاۆردىڭ كوزىلدىرىك استىنان زارەنى ۇشىرىپ، مۇزداي قارىپ قارايتىن سۋىق كوزقاراسى، ۇڭگىر ىشىندەگى قيامەت-قايىم، جامالدىڭ تۇيمەلەنبەي قالعان تارتپا باۋى دەيسىڭ بە، ءبار-بارى كوز الدىمنان كەزەكپەن ءشاپقىلاپ-وتىپ، لىقسىپ كەلگەن نازا تاماعىما تاس بوپ تىعىلدى كورگەن-بىلگەن جاقسىلىقتاردى ەسكە تۇسىرۋگە تىرىسسام دا، كوزىمنىڭ ەتى ءوسىپ كەتكەن بە، يسانىڭ قامقورلىعىن، وترياد جالاۋىن كوتەرگەنىمدى دارىگەردىڭ الاقانىمدى تاڭىپ بەرگەنىن تازا تاس ۇمىتىپپىن. ارىز-ارمانىمدى اقتارىپ، از كۇندە كورگەن كوپ قيىندىقتى كوگەنگە ءتىزىپ، تولىپ جۇرگەن ءىشىمدى ءبىر بوساتقىم بار. كوكەمنىڭ سۋرەت تۋرالى سۇراعى جايىنا قالدى. ارىز-ارمانىمدى كوكەم الدىندا اقتارىپ سالماققا تاس بەكىنىپ، اۋىز اشا بەرىپ ەم، مي قايناتقان ىستىقتىڭ اسەرى مە، يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاپ، مۇلدەم باسقا جاققا قاڭعىپ كەتتىم.
— كوكە، ۆيولونچەلدى... نەگە ساتتى؟—دەپپىن ساندالىپ.
— ساتقان جوق، ساتتىردىم. مەنىڭ باسىما ۆيولونچەلى اكەلگەن پالە-جالاعا سەن جولىقپاسىن دەپ ساتتىردىم، دەدى قىلعىنا سويلەپ «لتا-81-10» قوبديىنان شۇبەرەك سۋىرىپ، اينەك سۇرتكىلەپ كەتتى. قولى ءدىر-دىر ەتەدى.
ءماسساعان! ۆيولونچەلدى ماماما كوكەم ساتتىردى دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرسەيشى. جەڭىنەن تارتتىم،
— ولاي دەمە، كوكە. سەن... سەن جاقسىسىڭ، سەنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىڭ دا جاقسى، كوكە.
ىلە وزىمە ىزا بولدىم. سەنىڭ ءجۇرىپ ەتكەن جولىڭ دا جاقسى،.. جەتىستىردىڭ! ءجۇرىپ وتكەن جولى جاقسى بولاتىنداي كوكەم ءولىپ قالىپ پا ەدى سونشالىقتى؟ جالپى، مەن نازىك سويلەي بىلمەيمىن. سۋىرىلىپ كەتەتىن تۇستاردا ەرنىم ەرنىمە جۋىسپاي، ەبىم قاشادى دا تۇرادى.
«ءجۇرىپ وتكەن جولى جاقسى» كوكەم بۇرىلىپ تا قارامادى. تەك:
— ەسىڭنەن ەكى ەلى شىعارما، ۇلىم، —ەكى دۇنيەدە جاقسىلىققا جەتۋدىڭ جولىن بىلمەي جاتىپ، جاقسى بولۋعا تىرىسپا،— دەدى كۇڭك ەتىپ. سوسىن «جيگۋليگە» وتىرىپ، وت الدىردى.— مەن ماشينانى وزەنگە اپارىپ جۋىپ كەلەيىن. ماماڭ شىقسا ايتا سالارسىڭ.
...كوك ۆاگوننان مامام، جامال شىقتى. قاشىپ كەتەردەي-اق مامام دارىگەر قىزدىڭ شىنتاعىنان قاپسىرا ۇستاپ اپتى. تەمەن قاراپ، تىنىمسىز سويلەپ كەلە جاتىر. ول ۇزىن بويلى تولىق تا، جامال تالدىرماش الاسا. شەشەسى مەن قىزى دەرسىڭ. ۆاگون باسپالداعىندا تەرىس قاراپ، رەزينا قايىقتى ۇرلەپ وتىرعان مەنى ولار تانىمادى.
مامامنىڭ ءۇنى ۇزىك-ۇزىك ەستىلەدى.
— وڭ كوزىڭمەن قارارسىڭ... ىستىق وتپەسە... وزەن دە ءتيىپ تۇر ەكەن... باقىلاپ جۇرەرسىڭ... دارى-دارمەكتەن كەمشىن بولساڭ تاسىپ تاستايىق... ءتانىس-بىلىس بار.
مامام جامالعا ايتىپ كەلە جاتقان بۇ شىبىق تيسە شىڭق ەتەرى كىم؟
— قيالي... باسى اينالا ما، كىم ءبىلسىن... اتى جامان اۋرۋدىڭ بەتى ءارى. قاساپحانا، قايداعى تاكاتتو... قورقامىن، سەنسەڭ سونداي قورقامىن... قۇيرىق-جالسىز جالعىزىمىز عوي.
«قۇيرىق جالسىز جالعىزىمىز». باسى اينالادى... اتى جامان اۋرۋدىڭ بەتى ءارى...» مەن تۋرالى عوي، مەن تۋرالى مىنا سوزدەر! مامام ايتسا ايتقانداي، ءبىر ساتكە باسىم اينالىپ، كوز الدىم، قاراۋىتىپ كەتتى. ءوزىمدى وسىنشا قاسيەتسىز ەكەم دەگەن وي وسىعان دەيىن، ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرىپ پە. ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى بىلمەي، باسقالار بىلگەننەن اسقان قورلىق جوق ەكەن. باسپالداقتان بىلق-سىلق باسىپ ءتۇستىم دە، ەكەۋىنىڭ قاستارىنان وتە شىقتىم. سول ساتتە، سول مينۋتتا:
— اسان، توقتا! توقتا دەيمىن!—دەگەن مامام سوزدەرى ماعان: «اسان، كەت! كەت دەيمىن!»—دەپ ەستىلدى. ەگەر مەنى باسى اينالاتىن جىندىعا ساناسا، ەڭ جامانى — جىندى-سۇرەيگە سانايتىنىن ماعان ايتپاي ءبىرىنشى كەزدەسكەن جامالدىڭ الدىنا جايىپ سالسا جاتقا ساناماعاندا نەتكەنى؟
كەت دەگەندە يت تە كەتەدى. مەن كەتتىم.
ۆاگونداردى تالاق تاستاپ شىققانمەن بارار بالقان تاۋ قايدا، ساندالاقتاپ كەپ وزەنگە باتەڭكە تۇمسىعىن تىرەدىم. ايدىن بەتى ءاجىم — تولقىننان امان-ساۋ، قامىس-قاۋدان كولەڭكەسىنەن دە تاپ-تازا، شاشىن جاڭا العان جاس بالانىڭ توبەسىندەي جىپ-جىلماعاي، ويتكەنى، كۇن تۇپ-تۋرا تاس توبەدە-تىن، تىم بولماسا بالىق تا شورشىمايدى، ۇشقان قۇس تا كورىنبەيدى: ايناداي جارقىراپ جاتىر.
جوق، الدانىپپىن، ءتىل تىستەدىم، كىرەۋكە تۇمان جاپقان كوزىم الداپتى، ايدىن بەتى ايناداي تازا ەمەس ەكەن.
ءدال وزەن جاعاسىندا كوكەم «جيگۋليدى» سۋعا سالىپ قويىپ، جۋىپ جاتىر...
ءوزى بار كيىمىن سىپىرىپ تاستاپتى. قىسقا شورتتى ەسەپكە الماسا لىپاسى جوق تىر جالاڭاشتىڭ ناق ءوزى، جالاڭاش كوكەم تىر جالاڭاش قىزىل شاقا «جيگۋليدى» وزەن دەپ اتالار كەڭ شالقار ۆانناعا شومىلدىرىپ جاتىر.
كەلىسىپ بىلسە جۋۋدىڭ ءوزى تۇنىپ تۇرعان جىر ەكەن!
كوكەم ماڭدايىنا بىلتەلەنىپ تۇسكەن شاشىن كەيىن سەرپىپ تاستاۋدى دا ۇمىتىپتى: اسپان قۇلاپ، جەر سىلكىنىپ جاتسا دا توڭىرەگىنە قارايلايتىن ءتۇرى جوق، بار ويى، بار ىنت-شىنتىمەن «جيگۋليدىڭ» ۇستىنە ءتۇسىپ، سونى وبەكتەپ ءجۇر. قولىنداعى سۋ جاڭا شەلەكتىڭ بوكسەسىن ءالسىن ءالى جارقىلداتا سۋ ءىلىپ الىپ، «لتا-81-10»-نىڭ ساۋىرىن قۇلاشتاپ كەپ ۇرادى كەپ، ۇرادى كەپ، سوسىن ەڭكەيە قاپ، تىزەرلەي قاپ، ۇشىپ تۇرىپ، كايوتتى، بۋفەردى، ماڭداي اينەكتى تۇكتى شۇبەرەكپەن قىشىرلاتا جانىعىپ كەپ ءسۇرتسىن، ءسۇرتسىن-اي... جالاڭاش كوكەم، قىپ-قىزىل «جيگۋلي»، ءاۆتوموبيلدىڭ ساۋىرىنا سوعىلىپ، شاشىراعان سۋ قۇراعان شەلەك سىلتەنگەن سايىن ءبىر، جانىپ، ءبىر ءوشىپ تۇرعان الۋان ءتۇستى كىشكەنە كەمپىر قوساق — وسىنىڭ ءبارى قان سوناردا ۇمار-جۇمار قاۋىشقان قىزىل تۇلكى، قارا بۇركىت، اق قاردىڭ كەرەمەتىنە تەڭ كەلەتىن تاماشا كورىنىس...
...قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا،
تاستان تۇلكى تابىلار اڭدىعانعا، اڭدىعانعا-ا...
ءمۇسىنشى ەڭ جاقسى ءمۇسىنىن، ولگەندە باسىنا ورناتار ەڭ جاقسى ءمۇسىنىن ءوستىپ، وسىنداي شابىتپەن مۇنداي قۇنتپەن قاشايتىن بولار.
جو-جوك، ونىڭ ءبىرى دە ەمەس — ەس بىلمەگەن، ەڭبەكتەپ جۇرگەن شاقتا مەنى ۆانناعا وتىرعىزىپ قويىپ، وسى شابىتپەن، وسى ىجداعاتپەن جۋىندىرعان شىعار.
ءوز ويىمنان ءوزىم شوشىپ كەتىپ، قادام كەيىن شەگىندىم — سوندا كوكەم ءۇشىن مەن نە، قىزىل شاقا «جيگۋلي» نە، ءبارىبىر ەكەن عوي، تاپ قاسىنا كەپ تۇرعان مەنى بايقاماي «لتا-81-10»-عا شۇقشيىپ جاتسا ءبىر توننا تەمىر-تەرسەك، ءار ءتۇرلى سىم، گايكى بولت، كوك ءپۇلىشتى جۇمساق ورىندىقتاردىڭ قۇنى مەنىڭ باعامنان اسىپ ءتۇسىپ جاتقانى دا.
بويىما بىتكەن بار كۇش-قايراتىمدى، وسىعان دەيىن اكەمە ارنالعان بار سەزىمىمدى بويىما شوكتاي جيناپ:
— كوكە، دەدىم قۇمىعىپ.
كوكەم ەستىمەدى، الدە ەستىرتە المادىم با، «جيگۋليدىڭ كاپوتىن اشىپ تاستاپ، ەۆروپانىڭ كارتاسىنا ۇڭىلگەن ناپولەونشا موتوردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا باسىمەن سۇڭگىپ كەتىپتى. تەك قىسقا شورتى مەن تۇك-تۇك بالتىرلارى عانا كورىنەدى، قالعان دەنەسىن كاپوت جۇتىپ قويعان.
قوسقا قاراي قايتا قاشتىم، اسحانا الدىنداعى ەت شاباتىن جاركەش اعاشقا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتىم.
قانشا ۋاقىت، قانشاما عاسىر وتكەنىن بىلمەيمىن، الدەن ۋاقىتتا ماڭدايىما ىپ-ىستىق ەرىن تابى ءتيدى. ءسۇيىر يەكتى، كۇن شالعان بۇعاق پەن ءىرى گۇلدى كوگىلدىر ماتانى كوزىم شالدى — مامام ەرنىن ماڭدايىما ۇيكەدى. قوس قولىممەن جەر تىرەپ وتىرىپ، ساماي شاشىنان اق ىزدەيمىن. قىلتاناق اقسىز تاپا-تال تۇستە توبەمنەن تونگەن قارا ءتۇن — قارا شاش...
— ەرتە پىسكەن قياردان ءبىراز تاستاپ كەتتىك. وزىڭە ساق بول، اسانجان، ساق بول. باس-كوز بولاتىن شەشەڭ جوق قاسىڭدا. ءبىز ءالى كەلەمىز.
كەلەتىندەرىنە كەلىسكەن رايدا بىردەڭەلەردى مۇرىن استىنان مىڭعىرلايمىن. كوكەم ارقامنان قاعىپ، قولىمنان قىسقان سياقتى. مايماق قۇلاعىما سىبىرلادى. مەن تۇك تە ويلامادىم، تۇك ەستىمەدىم. يت قاپقان ادام نە ويلاۋشى ەدى. «وسى جۇماقتا دا يت بار ما ەكەن؟»— دەپ ويلادىم قاڭعىرىپ وتىرىپ.
مەنى كوكەم مەن مامام ەرتكەن «جيگۋلي» اتتى قىزىل يت قاپتى.
مامام، كوكەم، مايماق سارى ساعىمنىڭ بۇلىڭ-بۇلىڭ اعىسىن كەشىپ، قىزىل ماشيناعا — قىزىل يتكە مىڭگەستى. قىزىل ماشينا سۋعا باتىپ بارا جاتقان قىزىل شىلاپشىن سياقتى تەڭسەلە شايقالىپ، بىرتىندەپ ەرىپ، الىستاي باستادى. ون — ون بەس مينۋتتەن سوڭ سابىلعان ساعىم كوكجيەك اتتى كەمەرى جوق كەڭ تاباعا تۇسكەن قاسىق باسى قىزىل مايدى — «لتا-81-10»-دى شىجعىرىپ جاتتى.
ورنىمنان سوزالاڭداپ تۇرىپ، ۆاگونعا بەتتەدىم. • جيگۋلي» كەلدى، كەتتى، وعان مەنىڭ نەم كەتتى. وكىنبەدىم دە، وكپەلەمەدىم دە. كىمگە وكپەلەيمىن. وزىمە مە؟ «قيالي... باسى اينالا ما دەيمىن...» اينالسا اينالاتىن شىعار. ەندى اينالا باستايتىن بولار. قازىرگى جاعدايىما قاراعاندا اينالىپ تا تۇر ما دەپ قالدىم.
ۆاگون باسپالداعىنا كوتەرىلە بەرە كويلەگىن جۇرە كيىپ، سىرتقا شىققان يساعا سوقتىعىپ قالا جازدادىم. جاناي ءوتىپ بارا جاتىپ:
— سەن قوستا قالاتىن شىعارسىڭ؟—دەدى.
— ءيا...
يسا كىشكەنتاي قارا نۇكتەگە، اۆتوموبيلگە — قاي زات، جان بولماسىن، الىستاعاندا قاپ-قارا بوپ كورىنەدى — كوزىن قاداپ تۇرىپ سويلەدى.
— ەڭسەسى تىم تۇسىڭكى... اكەڭدى ايتامىن دا. وندايلاردىڭ استىنا ماشينا تۇسپەسىن دە. موڭكىپ، جىعىپ كەتەدى. ماشينا دا ادام تاڭدايدى.
مىنا ءسوزى ءۇشىن اتىلىپ بارىپ، بەتىن تىرناپ تاستاۋعا بولار ەدى. تىرناعىم كەلمەدى. بىرەۋدىڭ بەتىن قان-جوسا ەتتىم دەپ جۇرگەندە ول ءوز بەتىڭ بولىپ شىقسا شە؟
ۇشەۋ — يسا، باقتيار، ءاشىر وزەن جاعالاپ، كوپىر تىرەۋىنە بەتتەدى دە، قالعان قاراقۇرىم توپ جۇك ماشيناسىنا جاپىرلاسىپ ءمىنىپ، گەس قالاشىعىنا قاراي شاڭ شۇبالتتى.
قوس باسى تىم-تىرىس. اپتاپ شىن سوزىنە جاڭا كوشىپتى. شەگىرتكە شىرىلى پىشاق كەستى تىنعان. اۋا — كۇيىك پەن قاڭسىعان ءيىستىڭ قوسىندىسى. اياق-تاباقپەن الىسىن شارشاعان التىن اياعىن ەسپە قۇمنان ارەڭ الىپ، كوك ۆاگونعا سۇيرەتىلە باسىپ بارادى.
توسەككە جانتايعانىم سول، جۇرەگىم جيىلەپ سوعىپ، تىنىسىم تارىلدى. سۇمەك بون تەرلەپپىن. ماڭدايعا الاقانىمدى باسىپ ەم، قىزۋ بار ەكەن. كەرمەدەگى ورامالدى موينىما ءىلدىم دا، سىرتقا شىقتىم. سۋعا مالىپ، كەۋدە، ماڭدايعا باسپاقپىن.
سۋ قۇيىلعان بوشكە تۇرعان اسحاناعا بەتتەپ بارا جاتىپ، نە تۇلەن تۇرتكەنىن قايدام، كوكەمنىڭ: «سۋرەت سالىپ ءجۇرسىڭ بە Acaن؟ قارىنداش، قاعاز، بوياۋلارىڭدى الا شىعىپ پا ەڭ؟»—دەگەن سوزدەرى ەسىمە ءتۇستى. ءازىر اتتانىپ كەتسە دە كوكەمدى كەرەمەت ساعىنعانىمدى سەزىندىم. بىرەۋگە قيمايتىن سەكىلدىمىن. اكەسىن مىڭ جىل كورمەگەندەي مەندەي-اق ساعىنار. مەن تەك: «سۋرەت سالىپ سالىپ ءجۇرسىڭ بە، اسان؟ قاعاز، قارىنداش، بوياۋلارىڭدى الا شىعىپ پا ەڭ؟»—دەگەن كوكەمدى ساعىنعانىمدى ءتۇسىندىم. ال «جيگۋليدىڭ» يەسى — قىزىل شورت كيگەن كوكەم مەن ءۇشىن بوتەن، جات ادام ەدى. اۋىز اشسام: «كوكە، كوكە، قايداسىڭ؟» — دەگەن ايقاي اسپاندى تىگىس-تىگىسىنەن قاقىراتىپ، ورتاسىنا تۇسىرەتىن ەدى. ايعايلاپ جىبەرەمىن بە دەپ قورىققانىمنان ورامالمەن اۋزىمدى باسىپ الدىم. ءبارىبىر مىڭ جىلعى ساعىنىش ءبۇيىر تۇرتكىلەپ، بوي ۇيىتا شىمىرلاتىپ كەلە جاتتى. الاقان قىشىدى. الاقانىم وسى قاعاز بەن قارىنداشتى تارتىپ تۇرماسا يگى!
«سۋرەت سالىپ ءجۇرسىڭ بە؟ قاعاز، قارىنداش، بوياۋلارىڭدى الا شىعىپ پا ەڭ؟» كوكەم سوزدەرىن ىشتەي كۇبىرلەپ قايتالاپ كەلەدى ەكەم. راسىمەن-اق ىستىقتىڭ ءوتىپ كەتكەنى مە؟
كوزىم قۇم بەتىن قىدىرا كەلە اس ءۇيدىڭ الدىندا سۋلاپ جاتقان قۇلاشقا جۋىق قايىڭ شوركەگە ءتۋستى. ماناعى ءوزىم وتىراتىن جاركەش اعاش. التىن ەت شاباتىن قايىڭ شوركە. كولدەنەڭ دە، قيعاش تا، ۇزىنىنان دا ايقىش-ۇيقىش تيگەن بالتا بارىنشا مىلجالاپ باعىپتى. شالدىڭ بەتىن تورلاعان بىت-شىت اجىمنەن اۋمايدى. قان ءسىڭىپتى.
Ac ۇيگە كىردىم. جۋىلىپ سۇرتىلگەن قاسىق، شانىشقىلار، ۇلكەندى-كىشىلى پىشاقتار سورەدە كومەسكى جىلتىلدايدى. نام تۋرايتىن جالپاق تا ۇزىن سەلەبەنىڭ ءجۇنىن سيپادىم. ويدان ويىپ، قىردان قىراتىن كوك بولاتقا پاڭ ءناتى مە، ءتايىرى، قايدا سالساڭ سودان شىعىپ، قىلپىلداپ تۇر.
پىشاقتى الىپ، سىرتقا شىقتىم. تىكتەپ تۇسكەن كۇن ساۋلەسىن قاق بولگەن سەلەبە جارق-جۇرق ەتىپ، كوز قارىدى. سەلەبە سابىن قىسا ءتۇستىم دە، نەگە ەكەنىن ءوزىم دە اڭعارماي كوتەرىپ قالدىم. قاق الدىمدا بەتى بىج-تىج قايىڭ شوركە كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتىر. سىلتەپ قاپ ەم، جالعىز جاڭقا شىرقىراپ، ادىم جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. قۇم ۇستىندە ءبۇرىسىپ جاتقان جاڭقاڭا ەڭكەيىپ، قول سوزا بەرىپ... تۇلا بويىم ءدىر ەتتى. ۇلكەن-كىشى ساقينالى وزەكتىڭ جىڭىشكە جىپشەلەرى ورنەكتەگەن جاڭقا يسانىڭ دوڭگەلەك كوزىنەن اۋمايدى.
ەندى جاڭا كورگەندەي شوركەگە قايىرىلىپ قارادىم. تىرتىق بەتى كوككە قاراپ، شالقاسىنان جاتىر. ەش ەسەپسىز، بەت الباتى تيگەن بالتا بارىنشا قيقالاپتى... جەز قارماقشا مايىسقان ەپتى قول مەن قىراعى دا بايقامپاز كوز، وتكىر پىشاق شوركە بەتىندە باس تۇيىستىرسە عوي، قۇلاش اعاشتان سان قيلى بەينە شىعار ەدى... قولىمداعى سەلەبە جۇزىنە قاراپ ەدىم، ءدىر-دىر ەتىپ، قايرات پەن بۇرقاق شابىت تانىتىپ، ۇستى-ۇستىنە زىرقىراپ ۇشاتىن جاڭقا تىلەپ تۇر. شوركەنى قولتىعىما قىستىم دا، وزەن. جاعالاي ءجۇرىپ كەتتىم. قىزعان قۇمنان كوتەرىلگەن لەپ بەتتى شالادى. استىن قايدام، ايدىن بەتى قويدان قوڭىر جۋاس. بالىق شورشىمايدى. شاعالا شاڭقىلى دا جوق. انشەيىندە اسپاننان تۇسپەي جاعى سەمبەيتىن بوزتورعايدىڭ قاراسىن قايدا جوعالتقانى بەيمالىم. اپشىسىن قۋىرعان اپتاپتان جەڭىلگەن دۇنيە شالقاسىنان ءتۇسىپ، ەتەك-جەڭىن جيناي الماي قىزدىرىنىپ جاتىر.
وزەنگە تۇمسىعىن سۇعىپ، سۋ سىمىرگەن كەرتەش ماڭداي ءمۇيىستى اينالا بەرىپ ەم، جالتىر شەكە جارتاس ەتەگىنەن قاراكولەڭكە ۇيىعان كىسى بويى كۇنگىرت اۋىز كورىندى. ەركىن باسىپ، ۇڭگىرگە بەتتەدىم.
1 يۋل، 197... جىل.
ۇڭگىر ءىشى كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعى. قول سوزسا سول قاراڭعىلىقتىڭ سىرەسپە قابىرعاسىنا سوعىپ، ساۋساقتارىن سىندىرىپ الارداي قويۋ تۇنەك. ون التى جاسار بالا كەشە كومىپ كەتكەن سۇيەك-ساياعىنا بۇگىن قايتا ورالعان قاندەن كۇشىكتەي ۇڭگىر اۋزىندا ەمىنىپ تۇردى.
ۇڭگىر اۋزىندا قۇلاعى ەربيىپ، ساۋلە مۇحيتىنا مالتىققان جارىق دۇنيەنى قيا دا الماي، كولەڭكە الەمگە باسا كوكتەپ كىرۋگە جۇرەگى داۋالاماي تۇرىپ-تۇرىپ، قولىن ءبىر سىلتەپ، قايتىپ تا كەتەر مە ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر بەلگىسىز جاندىكتىڭ ولەۋسىرەگەن ىزىڭى ىشتەن ەستىلمەسە. ءۇن ەش قىبىر-قوزعالىسسىز اۋانى، تۇنبا اۋانى سىنالاي كەلىپ، ازەر-ازەر ۇزىلمەي جەتىپ تۇردى. بوزبالا قۇلاق تىكتى. ۇزاق تىڭدادى. كىرپىك ايقاستىرماي باقىرايعان كوزدەرىنە جىلى جارقىل جۇگىرىپ، تاس قىمقىرعان ەرىندەرىن جىميىس تابى جىلىتتى. كەشە كەشكە يسا ەكەۋى كىرگەندە تىنىم تاپپاي قۇلاق ەتىن جەگەن ماسانىڭ ءۇنى.
ديستروفيك ماسا مۇنى، اساندى تانىپ، تىرشىلىك سيگنالدارىن جولداپ جاتىر. تىرناققا دا تۇرمايتىن ءالجۋاز ماسا سايراندى سالىپ جۇرگەندە مۇنىڭ جاۋىرىنى اسپانعا شىعىپ، نان سۇراعان جەتىمدەي ۇڭگىر تابالدىرىعىندا تۇرعانى نەتكەنى؟
باتىل باسىپ ىشكە ەندى.
كوز ۇيرەنگەسىن ۇڭگىر ءىشىن تۇتقان تۇنەك عۇمىرى ۇزاققا سوزىلمادى. توڭىرەكتى قىمتاعان قارا پەردە سامارقاۋ سەيىلىپ، ىدىراپ بارا جاتتى. ۇڭگىردىڭ الىس بۇرىش-بۇرىشىندا، قاق ورتادا كويلەك-شتانسىز تىرداي جالاڭاش توڭقيعان كىلەڭ بەزەر قويتاستاردىڭ ىعىنا بۇققان كولەڭكەلەر ۇرۋگە شاماسى جوق، ءتىل-قۇلاقسىز ءبىر-بىر يتتەرگە اينالىپ، بوزبالاداي كوز الماي قاتىپ جاتىر.
قاز-قالپى كەشەگى كورىنىس... تاس قابىرعالار، ورتاداعى قولامتا ورنى، ونىڭ ماڭايىندا كونسەرۆ قالبىرلارى... يسا ۇيىرگەن تاياڭ اناۋ جەردە قاق ءبولىنىپ، قىرقاي ءتۇسىپ جاتىر« ماسانىڭ قاناتى تالدى ما، ءۇنى ءوشىپتى. تىم-تىرىس. بوزبالانىڭ بويى توڭازىعانداي. قۇلاعى شىڭىلدايدى. يىعىن قۇنىستىرىپ، تىتىركەندى. ول ۇڭگىردىڭ تۇراقتى تۇرعىنى — ءولى الەمنىڭ قارا كوكىرەگىنە دەم ۇرلەر تىرلىك ءۇنىن تاعاتسىز توسقان. يسانىڭ كەشە كەشكە اتتانداعان ايقايىن اڭسادى. ارباڭداپ اسپانعا قارعىعانىن كورگىسى كەلدى.
ايقاي تۇگىل سايتان دا جوق. قۇلاققا ۇرعان ءى اناداي تىنىشتىق.
جوق تىرشىلىكتى بوزبالا قولدان جاساۋعا كىرىستى.
ەڭ الدىمەن ورتاسى ويىق تاسقا قۇيرىق باستى. قولتىعىنا قىسقان قايىڭ شوركەنى تىزەسىنە سۇيەدى. سوسىن قوينىنان سەلەبەنى سۋىرىپ، سىلتەپ قالدى. شوركەدەن جاڭقا ۇشىپ، اعاشقا جاناسالاپ تيگەن سەلەبە جاڭعىرىعى ۇڭگىر ىشىندە دىبىستان كوزگە كورىنبەيتىن ءيىر-يىر كەرمە قۇردى. قۋانىشى قوينىنا سىيمادى — قاراڭعىلىق قويناۋىندا سوفى باسى سورايىپ وتىرعان سوراقى حالدەن قۇتىلدى. ءبىر قالىپتى قايتالانعان جاڭعىرىق بار، ودان ارتىق نە تىرشىلىك بەلگىسى كەرەك؟ تەك سول تىرشىلىكتىڭ تىنىسى تاۋسىلماسىن، دەمى ۇزىلمەسىن دەپ تىلە. قايىڭ شوركەنى بىرەسە قۇشىرلانا قيالاپ شاۋىپ، بىردە جالپاعىنان سىر-سىر جوندى. تاس توڭىرەگىندەگى جاڭقا اتكوپىر — بىرەۋى ەكەۋگە، ەكەۋى تورتەۋگە، تورتەۋى سەگىزگە ەسەلەپ كوبەيدى. مۇرنىنىڭ شۋىلىن، پىسىلداعان ءوز تىنىسىن راحاتتانا تىڭدادى. بوزبالانىڭ بار وي-ماقساتى — سەلەبە سىرىلى، ءوز دەمى جانە پىشاقتىڭ اعاشقا تيگەن تاق-تۇق ۇنىمەن تىنىستاپ تۇرعان تىرشىلىك عۇمىرىن ۇزبەي ۇزارتا بەرۋ...
كومەسكى جىلتىلداعان سەلەبە كىرۋى بار دا، شىعۋى جوق، اعىنسىز قارا سۋدا باۋىرى مەن ارقاسىنا كەزەك اۋناپ بۇلاڭداپ جۇرگەن اققايراڭ بەينە ءبىر.
قاراسۋدى قىدىرىپ جۇزگەن اققايراڭنىڭ بۇلقىنىسى باقانداي ەكى ساعاتقا سوزىلدى.
قارىنىڭ تالعانىن سەزدى. سەلەبە قولىنان سۋسىپ، تابان استىنا ءتۇستى. تىزەسى دىرىلدەيدى. قوس جاۋىرىنىنىڭ سايى مەن ماڭدايىن تەر شىلاپتى. كوزىن جۇمىپ ەدى، قىزىل، جاسىل شەڭبەرلەر تەربەلدى. ارقاسىن تاسقا تىرەپ، شالقايعان كۇيىن قۇلاعىنداعى شۋىلدىڭ تىنۋىن توستى.
قالعىپ كەتىپتى. بىرەۋ ءتۇرتىپ قالعانداي بولعان سوڭ ويانىپ كەتتى. سول ەكى ارادا كوزى قاراڭعىلىقتى جاتىرقاپ قالسا كەرەك، اۋەلى ەشتەڭەنى كورمەدى. سوسىن تاس قاسىنا ۇزىنىنان تۇسكەن سەلەبە اعاراڭداپ شالىندى. بۇيرا-بۇيرا قالىڭ جاڭقا جارتىلاي كومگەن قايىڭ شوركەنىڭ كەدىر-بۇدىرى ايقىندالا باستادى.
بوزبالا ءىشىن تارتتى.
قاتارىنان ەكى ساعات سىلتەنگەن سەلەبە قايىڭ شوركەنىڭ بەتىن ادام كەسكىنىنە اينالدىرىپتى.
شوركەدەن شابىلعان ءمۇسىندى تىزەسىنە سالىپ، ىقتياتپەن ۇزاق ءۇڭىلىپ قارادى. ءمۇسىننىڭ قاباعى شىتىڭقى. اشكوز جانارى شۇڭىرەيىپ، ىشكە ءتۇسىپ كەتىپتى. ۇرتى قالتا-قالتا.
كوكەسى... ءدال سونىڭ ءوزى! ءبىراق جۇدەپ، ازعان كوكەسى.
تepic اينالدى دا، تۇرىپ كەتتى.
Aيتىپ ايتپاي نە كەرەك، ۇرتى قالتا-قالتا اشكوز كوكەسىنەن — مۇسىننەن كوڭىلى قالدى. ەڭسەسى تىم تۇسىڭكى ەكەن...
«... ەڭسەسى تىم تۇسىڭكى... اكەڭدى ايتامىن دا. وندايلاردىڭ استىنا ماشينا تۇسپەسىن دە. موڭكىپ، جىعىپ كەتەدى. ماشينا دا ادام تاڭدايدى». يسا ما ەدى وسىنى ايتقان؟
موڭكيتىن ماشينادان جىعىلىپ قالاتىن ادام كىمنىڭ كوڭىلىنەن شىقسىن.
ول كوكەسىنىڭ قاباعىنان نالىس ءىزىن ەمەس، قايتا قىسىلتاياڭ قيىن شاقتا دەم بەرىپ، قولتىعىنان سۇيەر قايرات پەن جىگەر ىزدەپ ەدى.
قايىڭ شوركەدەن شابىلعان كوكەسى ول قاسيەتتى تاپتىرمادى.
كۇرسىندى دە، ورنىنان تۇرىپ، بالاعىن قاقتى، سىرتقا بەتتەدى. سەلەبە پىشاق پەن ءمۇسىن باس ءتۇيىستىرىپ، قۇلاپ جاتىر. ۇڭگىر اۋزى — جاپ-جارىق ساۋلە.
IV ءبولIم
اسپان اۋزى ۋىلعان بالانىن تاڭدايىنداي اقتاڭداق.
اپتاپ سورىپ، كەمەرىنەن كەمىگەن ىلە سايابىرلاپ، اياڭ اعىنعا كوشىپتى. مومىن. الدە ايار ما؟
ال ءتورت قۇبىلانى تۇگەل كومكەرگەن كوكجيەكتى كەمەرلەپ جۇگىرگەن مىڭ-مىڭ وقجىلان ءبىرىنىڭ ءىزىن ءبىرى يىسكەلەپ، ۇدايى بۇكتەتىلە يرەلەڭدەپ، مەنى اينالا جوڭكىلىپ جاتىر، جوڭكىلىپ جاتىر. نە توقتالىس جوق، نە وزگەرىس جوق، ءبىر قالىپتى جىبىر-جىبىر ساعىم تولقىنى...
جۋسانى مەن قياعى كۇيىپ كەتكەن قۇم توبەلەر بىر-ەكى اپتا بۇرىن كۇمپيىپ ءپىسىپ كەلە جاتقان كەمەش نان ءتارىزدى قىزعىلت سارى تارتىپ ەدى، سوڭعى كۇندەرى قوقىر شالا باستاپتى. تاڭداي كەرمەك ءدام تاتيدى. كۇيىك ءيىسى كەڭسىرىك جارادى. اسپان اتتى اۋزى تاس جابىق تاندىر پەشتىڭ ىشىندە الەم بىقسىپ جانىپ جاتىر.
وزەك تالىپ، بۋىنىمىز قۇرىپ قۇلاعان تورتەۋمىز ءقازىر كىشكەنتاي، كىشكەنتاي، كىشكەنتاي جانە كىشكەنتاي ءتورت توبەگە اينالعامىز.
... ءاشىر تارعىل تاستىڭ كولەڭكەسىن جاستانا قۇلاعان. يسا مەن ۇيقىداعى ارۋ شلانگ ىزدەپ، قارسى بەتتەگى قىزىل ۆاگونعا كەتكەن. مەن ءسۇت پىسىرىمنەن بەرى تۇمادان سۋ تاسيتىن شەلەكتى بەتىمە توڭكەرىپ اپ، بەيجاي جاتىرمىن. وي، شىركىن و باستا قاسقىر تارتقان قويشا ءار تاراپقا بىتىراپ قاشقانىمەن كوپ ۇزاماي جالعىز ءسوزدىڭ توڭىرەگىنە شوقتاي جينالىپ، سەڭدەي سوعىلاسىڭ. ول اپتاپ — كەپتىرىپ، قولقا قاپقان اپتاپ! اقتاڭداق اسپان، ايار وزەن، وقجىلان ساعىم، كومەش نانعا ۇقساس سينونيمدەستەر — ءبارى-بارى وسى اپتاپ اتتى زات ەسىمنىڭ سينونيمدەرى! مىرس ەتتىم. جالپى، مەنىڭ جان سارايىمنىڭ قابىرعالارى مرامور، اينەك، حرۋستال تارىزدەس توڭىرەكتەگى ماتەريالداردان قالانعان با، بىلمەيمىن، توڭىرەكتەگى تابيعاتقا قاراسام بولدى، قايداعى ءبىر اسەم سوزدەر ءتىل ۇشىما بايلانا كەتەدى. «اسپان اۋزى ۋىلعان بالانىڭ اۋزىنداي اقتاڭداق»، «اپتاپ سورىپ، كەمەرىنەن كەمىگەن ايار وزەن»، تاعىسىن تاعىلار... تىم جارق-جۇرقتان كەيدە جالىعاتىندىعىم سونداي، كەيدە «اۋزى ۋىلعان بالانىڭ تاڭدايىنداي اقتاڭداق» اسپانعا قاراپ تۇرىپ: «اسپان ەي، اقسىڭ، كادىمگى اق اسپانسىڭ»— دەپ ايقاي سالعىم بار. ايقاي دا سالار دا ەدىم، ءبىراق كومەكەيدەن باياعى «اسپان اۋزى ۋىلعان بالانىڭ تاڭدايىنداي اقتاڭداق» دەگەن سوزدەر شىعاتىنىن جاقسى بىلەمىن.
كەۋدەمدى قايداعى ءبىر كۇدىكتەر قامادى. كوزىمدى اشپاعان كۇيى قولىمدى سوزىپ، ءاشىردى ءتۇرتىپ ەدىم...
وي، اللا-اي، ءاشىر كوزىن جۇمعان كۇيى سىبىرلاي سويلەپ، ساندىراقتاپ جاتىر.
— وي، اكەڭنىڭ... ءاشىر! سەنىكى نە ساندالىس وسى؟ ءسوزىڭ كوپ، ءىسىڭ جوق بەيشاراسىڭ! كەشە عوي قىزعا باردىڭ. قۋ سوزدەن قۋىرداقتى قۋىردىڭ كەپ، قۋىردىڭ. قايداعى ءبىر عاشىق-ماشىق ولىمسىرەگەن ولەڭ وقىدىڭ. نە بولدى، نە تىندىردىڭ؟ ۇيىنەن قۋىپ شىقتى. «ۇيقىمىز كەپ وتىر دەدى. ءويتىپ بەت الباتى، لاقىلداعانشا: «جامال ەي، ءجۇر وزەن جاعالاپ قىدىرىپ قايتپايمىز با؟— دەمەدىڭ بە. ءارى قىسقا، ءارى نۇسقا. مىلجىڭسىڭ، ءاي، جۋىق ارادا تۇزەلمەيتىن مىلجىڭسىڭ. بەتىڭدى ەت قىپ جىبەرەيىن بە وسى؟ ءوي، ءبىر ۋىس بەتىڭدى، ءاشىر!
شوشىپ كەتىپ، قابىرعاسىنان نۇقىپ قالدىم.
ويان، ءاشىر! ويان، دۇرىستاپ جات.
«ساندىراقتاعان» ءاشىرىم «دۇرىستاپ جاتپاق تۇگىل» باسىن كوتەردى دە، بەتىمە باجىرايا قاراپ، كۇلىپ جىبەردى.
— مەن ونسىز دا وياۋمىن.
— وندا بالاعاتىڭ نە؟—دەدىم سەنەر-سەنبەس.
— جاي انشەيىن. ءوستىپ وڭاشادا ءوزىڭدى ءوشىرتىپ، جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، سوگىپ الساڭ ءىشىڭ بوساپ، بويىڭ جەڭىلدەپ قالادى. انالار كەلگەن جوق پا؟
Mەن باسىمدى شايقادىم.
—ءاي، سەن جامال جايلى تىسىڭنەن شىعارما. Ticىڭنەن شىعارمايسىڭ عوي؟
باسىمدى يزەدىم. ول شالقالاي كەتتى.
— ە، بولدى... نە ايتپاق ەدىڭ جاڭا؟ مەن تىم اسەم دە سالتاناتتى ويلايتىنىم جايلى ايتىپ بەردىم.
— قورىقپا،— دەدى ءاشىر،— ساسپا! ەسىڭ دۇرىسى... ءوز باسىم توڭىرەكتەگى تابيعات جايلى اسەم ويلاي المايتىن ادامدى كەم-تار جان دەپ ەسەپتەيمىن. ا، جوق، ايتپاعىڭ باسقا ەدى عوي؟ قايسىسى ەدى؟.. ە، ەۆروپانىڭ سەن سياقتى اساندارى ءسويتىپ ويلاي ما دەدىڭ بە؟
ويلاپ ءقايتسىن... ويلانۋعا مۇرشالارى دا جوق. ىزى-قىزى قالادا، ۋ-شۋ ماشينالاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ مۇرىندارىنا سۋ جەتپەيدى... قازاققا قۇداي سىيلاعان مىنا كول-كوسىر كەڭ تابيعات ولاردا جوق... قۇم توبەلەر، جۋسان جارتاستار —• جوق، جوق... بارىنىڭ ءوزى قايشى-تاراقتىڭ استىنان شىققان كۇتىمدى. كۇتىمدىلىگى سونداي كوز توقتامايدى، كوڭىل سەنبەيدى... سول سەبەپتى قاسىندا، كوز الدىندا جوق تابيعات تۋرالى ويلانا المايدى. ال سەندە بار. تابيعات بار. سوسىن ويلاناسىڭ. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ روماندارىمىزدا تابيعات تۋرالى قۇلاش-قۇلاش پەيزاج بار... بىرەۋلەر مۇنىڭ ءوزى كەمشىلىك دەيدى. بۇل كەمشىلىك ەمەس، جەتىستىك. بار تابيعاتتى بار دەپ الەمگە جار سالۋ كەرەك. ءبىز ساراڭ سەرى ەمەسپىز. ۇقتىڭ با؟
ءاشىر مۇنىڭ ءبارىن ىڭىرسي سوزىپ، توقتالىپ-توقتالىپ، اياعىنا اۋپىرىممەن ارەڭ شىقتى. سوعان قاراعاندا مىنا ىستىقتا ءسوز ەكەش ءسوزدىڭ ءوزى ەرىپ، قويمالجىڭ بوتقاعا اينالىپ كەتەتىن بولۋ كەرەك.
— ۇقتىم، — دەدىم.
— ۇقساڭ قالعىپ ال. مەن شارشادىم. Aنا ەكەۋى كەلگەنشە مازالاما.
العاشقى كۇندەرگە قاراعاندا ءومىر ءبىر قالىپتى سارىن مەن سۋرەتكە اۋىسقان ءتارىزدى. سۇيمەن، كۇرەك، پنيەۆماتيكالىق بالعامەن جۋساندى بەتكەيدە پىشىلداپ بەلدەسەمىز دە جاتامىز. بىردە سۇيمەن، كۇرەك، بىردە ءبىز جىعامىز. وزەن بويىن ىلديلاپ سوققان سامالعا ماڭداي توسىپ، تاڭ سارىدە تىرەۋ ورنىنا بەتتەيمىز. كوز بايلانا تورتەۋمىز توبەمىزگە قۇجىناعان ماسا-شىركەيدەن ءتورت قول شاتىر ۇستاپ، قوسقا قايتامىز. ۆزۆود سولدات سەكىلدى ۇقساس كۇندەر وسى تىرلىكپەن ءوتىپ جاتىر.
كۇن وزگەرمەسە دە ءبىز وزگەردىك. اققۇبالار توبىلعى تورىنا اينالدى. توبىلعى تورىلار بۇل كۇندە شويىن قارا كوك تاستى قوپارۋعا كىرىسكەلى ءوز-وزىمىز بولىپ، ءبىر-اق كۇن تىنىقتىق. شىندىعىنا كەلسەك، تىنىققاندار وتىز جەتى جىگىت. مەنىڭ ءومىرىم بولسا، تۇسكە دەيىن ءمۇيىز، تۇستەن كەيىن كيىز. ياعني تۇسكە دەيىن تىرەۋ ورنىندا جۇرسەم، تۇستەن كەيىنگى شارۋام — ۇيقى سوعۋ، بالىق اۋلاۋ، شيمايلاپ سۋرەت سالۋ، اسپاز التىنعا سۋ اكەلىپ، وتىن جارىپ بەرۋ، «ستۋدەنت دوس! ءۇشىنشى سەمەستردى تابىستى اياقتاۋ ساعان بايلانىستى» دەگەن شامالاس ۇراندار جازۋ.
* * *
... اقىرى كىرپىشتەي قالانعان قوڭىرقاي شاقپاق تاستاردىڭ قاباتىن الىپ ءبىتىپ، تۇسكە قاراي جىك-جارىعى جوق تايعاق تا جىلتىر كوكتاستىڭ تۇتاس، قالىڭ جىگىنە جەتتىك. سۇيمەن سىلتەسەڭ ۇشىنەن وت جارقىلداپ، ءتۇتىننىڭ جىڭىشكە ءجىبىن تارقاتاتىن كوكبەت تاس. كەرى تەپكەن سۇيمەن توپشىنى زىرقىراتىپ، ءتىس ساقىلداتىپ، بەتتى قايتارىپ، قايتا سىلتەۋگە جۇرەك داۋالاتپايدى. ءبىراق سىلتەۋىن كەرەك. پنيەۆماتيكالىق بالعانى قانشا مايلاپ، سايلاپ سالعانىمىزبەن جاڭقا-جاڭقا بوپ ۇشقان اتكوپip تاستى ەسەپتەمەسەك، بويلاپ كىرە الماي قۇر قالشىل مەن سارتىلدان باسقاعا جارامادى. ءسويتىپ، ماڭدايدى تاسقا ۇرعانداي بوپ وتىرعاندا سامات قالييەۆيچتىڭ جۇك ماشيناسى قوسار كانالدى جيەكتەي سالىپ ۇرىپ وتىراتىن جول سورابىن جەپ كەلىپ، بەتكەي ەتەگىن باسا توقتادى. پروراب پەن شوفەر جەرگە سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇسىپ، قوراپتى اشىپ جىبەرىپ، قارىنداشقا ۇقساس التى قىرلى، ۇزىن تەمىرلەردى ساۋدىراتىپ لاقتىرا تاستادى. سوسىن شوفەردىڭ سامات قالييەۆيچتىڭ قولىنان ساماۋىرىن سەكىلدى الدەبىر اپپاراتتى قۇنداقتاۋلى بالادان قاتتى ەپپەن الىپ، جول شەتىنە ءتىزىپ قويىپ جاتتى.
قيادان تايعاناقتاي سىرعىپ ءتۇسىپ، قاسىنا بارعان ءبىزدىڭ بەتىمىزگە سامات قالييەۆيچ باس كوتەرىپ قاراعان دا جوق، تىزەرلەگەن كۇيى تەودوليتتىڭ گايكالارىن بۇراپ وتىرىپ، يەگىمەن الگى ايباق-سايباقتى نۇسقادى.
— مىنالاردى تىرەۋ ورنىنا تەز جەتكىزىڭدەر!
جەتكىزدىك.
پروراب كەڭي-كەڭي كادىمگى شارشى تاس الاڭعا اينالعان تىرەۋ ورنىنىڭ ەنى، ۇزىنىن سان قايتارا ولشەپ، تەودوليتتەن ءار بۇرىشىن ۇزاق سىعالادى. ماڭدايىنا تۇسە بەرگەن شاشىن ءتورت ساۋساعىمەن تاراي توبەسىنە لاقتىرعىشتاپ، قاعاز ءتۇرتىپ، الدەنەلەرى ۇزاق ەسەپتەدى، الاننىڭ قۇبىلاعا قاراعان قابىرعاسىنان تاس قۇلاتتىردى دا، ءبارىمىزدى شاقىرىپ، قاسىنا شىرق ءيىرىپ الدى.
— دۇر-رەس-س... باعىت دۇرىس. قۋىرداقتىڭ كوكەسى دە، اتاسى دا، باباسى دا ءالى الدا. بۇگىنگە دەيىن انشەيىن بوي قىزدىرىپ سۇيمەنگە قول ۇيرەتتىڭدەر. انا كوكاياز تاس ءالقيسسانىڭ باسى عانا. الاڭدى ءالى جەتى مەتر تەرەڭدەتەسىڭدەر. تەرەڭدەگەن سايىن تاس قاتايماسا جۇمسارمايدى. ارى-بەرىدەن سوڭ كۇرەك، سۇيمەن، تۇگىل پنيەۆماتيكالىق بالعانى دا شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيدى. ونىمەن جاۋاپتاسا الاتىن ەندىگى تەحنيكا — جاڭا وزدەرىڭ تاسىعان پەرفوراتور،— دەپ، تابانىنىڭ استىندا ءبىر-بىرىن جاستانىپ جاتقان «ساماۋرىنداردى» ءتۋفليىنىڭ تۇمسىعىمەن ءتۇرتتى.— پەرفوراتورمەن تاس بەتىنەن تەرەڭدىگى ءبىر جارىم مەترلىك تەسىك — شۋرۋفتار تەسەسىزدەر. سوسىن وعان جارعىشتار اممونيت تولتىرىپ، الاڭنىڭ اياعىن اسپاننان كەلتىرەدى. ال قيراعان تاستاردى پنيەۆماتيكالىق بالعامەن بولشەكتەپ، كانال تابانىنا سەندەر قۇلاتاسىڭدار.
— پنيەۆماتيكالىق بالعامەن قيقالاپ، بەرەكەسىن كەتىرگەنشە، ول تاستى بۋلدوزەرمەن نەگە ىسىرىپ تاستامايسىز؟ — دەپ قالدى يسا.
— ەگەر دايىنداعان مىنا الاڭدارىڭدا تراكتور اينالا السا... قىسقاسى، الاڭ ابدەن كەڭىگەنشە پنيەۆماتيكالىق بالعا، سۇيمەنمەن امالدايمىز. بۇگىنشە اۋا ترۋباسىنا انا شلانگىنى جالعاڭدار دا، كوكتاستىڭ بەتىنەن توپىراعىن ۇرلەن تاستاڭدار. ەسەبى، كەشكە الاڭ «تۋ-1ي» قوناتىن اەرودروم قانداي، سونداي تەگىس بولسىن. ەرتەڭنەن باستاپ بۇرعىعا كىرىسىڭدەر. ءشۋرۋفتى قايتىپ، قالاي تەسەدى، پەرفوراتوردىڭ مىنەزى، اناتوميا مەن فيزيولوگياسى قانداي، ونى باقاي-شاقايىنا دەيىن شاعىپ، قۇلاقتارىڭا قورعاسىنداي قۇيۋ ءۇشىن مامان جۇمىسشى بولەمىز. تەك قول قۋسىرىپ، باس ءيىپ سىي-سياپات" .پەن قارسى الا بىلىڭدەر،— دەپ كوزىن قىسىپ قويدى.—• سونىمەن پرورابتىڭ رەسمي ءسوزى تامام. ءاۋمين!—تاسقا قۇيرىق باسىپ، قالتاسىنان «كوكتوبەنى» سۋىردى،— شىلىم الىڭدار، جىگىتتەر!
قارا شولاق پەن ۇيقىداعى ارۋ قول سوزىپ، يسا ەكەۋمىز قالىس قالدىق. شىلىم تارتۋ ماعان دارىماعان تالانت. دارۋى دارىعان، ءبىراق كەيىن قايتىپ كەتتى. مۇعالىمدەردەن جاسىرىپ شەككەن تەمەكى قاشان دا بۇ دۇنيەدەگى سوڭعى شىلىمىڭ سياقتى كورىنەدى عوي. ءوستىپ قۋداي دەپ شىلىم شەگىپ ءجۇرىپ جاتقاندا گيمناست قىزبەن بيىل قىستا مەكتەپ دالىزىندە بەتپە-بەت كەزدەسە قالعانىم. بارىنشا باسىنان اسا جايباراقات تا نەمقۇرايدى قاراۋعا تىرىسىپ: «كەشە «قىز جىبەك» ءفيلمىن كوردىڭ بە؟»—دەپ لاق ەتكىزدىم. جالپى، مەن ءىشىم جىليتىن قىزدارعا جولاپ كەتسەم بولدى، بارىنشا ناقتى، قىسقا، سۋىق سويلەپ، كەپكەن نان سەكىلدى قاتىر-قۇتىر ەتە قالاتىن يت قاسيەتىم بار. قايدان، كىمنەن جۇققانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. سونىمەن گيمناست قىزعا قاتىر-قۇتىر سويلەدىم. قىز: «باردىم»،— دەدى. قاتىر-قۇتىرىما وكپەلەگەن جوق، ويتكەنى، قاتىرلادىم نە، قاتىرلامادىم نە، وعان ءبارىبىر ەدى. ماقتادى. بەكەجانداي جىگىت، تولەگەندى، قىزىق بولعاندا، مىگىت دەدى. كەنەت قىز جاقتان جىڭىشكەلەپ كەلىپ تۇرعان تەمەكى ءيىسىن سەزىپ قالماسىم بار ما. ءيىس جاڭا عانا قاسىمىزدان «كوكتوبەسىن» قۇلاشتاپ وتكەن مۇعالىمنەن قالدى ما، الدە ءوز قالتامداعى «بەلوموردان» شىعىپ تۇر ما، و جاعىن ونشاما پارىقتاعام جوق، ايتەۋىر اياق استىنان يت جىنىم كەپ، قىزدى دا، ءوزىمدى دە تاڭ قالدىرىپ، ءۇن قاتپاستان تايىپ تۇردىم. راۋشان گۇلدەن تەمەكى ءيىسى بۇرقىراي قالسا قانداي ءحالدى باستان كەشىرەر ەدىڭىز... سونداي ءحالدى باستان كەشتىم.
كەلەسى ۇزىلىستە قالتاداعى سىرىڭكەنى دە، «بەلوموردى» دا قوقىس جاشىگىنە اتىپ ۇردىم.
... — از-مۇز تىنىعايىق!
سامات قالييەۆيچ كوزىن قىسىڭقىراي شىلىم بۇرقىراتىپ وتىر. كوز سىعىرايتۋ — كوبىنە قىمبات شىلىم شەككەندەر مەن شاحمات ويناپ وتىرىپ، كەلەر مينۋتتە اتپەن قىرعىن ءجۇرىس جاسايتىنداردىڭ ادەتى. ماعان سالسا قىمبات شىلىم تۇگىل، سيگارەت ىشىنە التىن تولتىرىپ شەكسەڭ دە تال تۇستە تارتقان تەمەكىنىڭ ەش قىزىعى جوق دەر ەدىم. ەزۋگە قىستىرعان شىلىمدى ەسەپتەمەسە شەككەن-شەكپەگەنىڭدى تاپ باسىپ ايىرىپ الۋ دا قيىن. اپتاپ ەرىتىپ جىبەرگەندەي ءتۇتىن تۇگىل تۋك تە جوق.
...سونىمەن سامات قالييەۆيچ سيگارەتتى سىزدىقتاتىپ شەگىپ وتىر.
—اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەن ىستىق مىناۋ..„ قاپىرىق... تاڭداي كەپكەندە سۋ ءىلىپ الار بۇلاق تا اناۋ قىردىڭ استىندا جاتىر. ءجا، ونى قويشى. اڭگىمە — مىنا الان تەرەڭدەگەن سايىن جاعدايلارىڭ قيىنداي تۇسەدى. جارتى ايدان كەيىن قاپقا تۇسكەن تىشقان قۇساپ، تاس قابىرعالاردىڭ قورشاۋىندا قالماساڭدار ارعى قولدى بەرى اكەلىڭدەر. ىستىق تاباعا تۇسكەن مايشا شىجعىرىلاسىڭدار. سوندا قايتپەكسىڭدەر؟ — دەپ، تۇقىلدى ساۋساق ۇشىمەن اۋدەم جەرگە سەكىرتىپ جىبەرىپ، جالت قارادى.
تەرىس قاراعان ءاشىردىڭ جاۋابىن جاۋىرىنى ءتۇسىندىردى. وڭتايى تۇسسە جاۋىرىن دا سويلەيدى ەكەن. جاۋىرىنى كورەر كوزگە قۋشيىپ بارا جاتتى.
باقتيار تۇك ەستىمەگەندەي ەسىنەپ-قۇسىناپ وتىر.: ءوزىنىڭ بەتىنە، قيمىل-قوزعالىسىنا قاراسام بولدى، «ۇيقىداعى ارۋ» بالەتىنىڭ ىرعاقتارى ەسىمە تۇسە كەتەدى. مىقتى مينيسترلىكتە ىستەيتىن ءبولىم باستىعىنىڭ بالاسى دەپ ەستىگەمىز. مىنا ماڭگىرۋى العاشقى جۇمىس كۇنىنەن كەيىن باستالىپ ەدى. زورىعىپ قالسا كەرەك. كەلەسى اپتا بويى ۇزىن قولدارى جەلسىز كۇنگى ديىرمەننىڭ قاناتىنداي سالبىراپ، ەكى قاراپ، ءبىر شوقىپ، كۇنى بويى تەڭسەلدى دە ءجۇردى. سول تەڭسەلىس ءالى سول تەڭسەلۋ. از كۇندە ىڭىرشاعى شىعىپ، سىلىپ العانداي ارىپ كەتتى. قاتاردان قالماۋعا تىرىسقانمەن تاس نان ەمەس، تاستىڭ اتى تاس، سازايىن مىقتاپ تارتىپ ءجۇر. ءوزىنىڭ ويدا جوقتا وترياد كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارلىعىنا سايلانىپ كەتكەنىنە ءارى ىشتەي تاڭىرقاپ، ءارى ۇيالادى، شاماسى. ءقازىر دە تاس جىرتقان بالتىرىن تىر-تىر قاسىپ، ويىلعان الاقانىنىڭ جالبىراعان تەرىسىنە ءۇڭىلىپ وتىر.
مەن تاس قاپشىق جايلى ونشالىقتى باس قاتىرمادىم — ول زامانعا دەيىن كىم بار، كىم جوق. ونىڭ ۇستىنە جارتى ايدان كەيىن قايتەتىنىمىزدى بەس مينۋتتەن كەيىن سامات قالييەۆيچتىڭ ءوزى دە ايتقالى وتىر. الدىن الا جاۋابىن ازىرلەپ قويماسا ءبۇيتىپ قادالىپ سۇراق قويماس ەدى.
يسا دا مەنىڭ ويىمدى ويلاپ وتىر ما، ۇندەمەدى.
ايتقانىم ايداي كەلدى، بەس مينۋت وتكەسىن پرورابتىڭ ءوزى سويلەدى.
— دۇرىس، ءبارى دۇرىس،— دەدى داۋسىن اندەتە سوزىپ. مۇنىسى ونىڭ تاپ ازىردە بىزگە قويعان سۇراعىنا ءوزى مانا دايىنداپ قويعان جاۋابىن ىشتەي قۇپتاعانى.— قايتەسىڭدەر، كورتىشقانشا ءارى قاراي قازا تۇسەسىڭدەر. كەزىندە ءبىز دە قازعامىز. ءقازىر قايرات قايتتى، كۇش كەمىدى.— ەكى ءجۇز جەتپىس بەس سومدىق «ورسك-4» مۇزداتقىشى سەكىلدى جالپاق، جاۋىرىنىما كەكەسىنمەن قادالا قالعانىمدى سەزدى مە، ءسوز ارناسىن بۇرىپ جىبەردى.— كۇش كەمىگەن جوق-اۋ. شۇكىر، توقسان كيلوگراممدى قوس قولىمنىڭ ۇشىندا ويناتامىن. ال كەۋدە كەمىرگەن ۋايىمدى قايتەسىڭ. كۇندەلىكتى قام-حارەكەت، سارى ۋايىمنىڭ سالماعى توقسان كيلوگراممنان اسىم تۇسپەسە كەم تۇسپەيدى. جارتاس باسىنان شارشاپ شالدىعىپ قايتقاندارىڭمەن سەندەردى قوستا ءقازىر اس، جايۋلى توسەك توسىپ تۇر. ءبىز شە؟ ءبىز ايەلدىڭ اۋزىنا قاراعان، ايەلگە كۇيەۋگە شىققان ەركەك جۇراعاتىنان بولامىز. سەگىز ساعات چەرتەجعا شۇقشيىپ، تەودوليت سىعالاعانعا زامان اقىر، جەر تاقىردى توندىرگەنى نەسى دەپ ىشتەي كۇلەسىڭدەر، ءا؟ كۇلسەڭدەر باستارىڭا كەلسىن. كەلەدى دە. الا شاپقىن جۇگىرىس جۇمىستا ەمەس، جۇمىستان كەيىن باسقا تۇسەتىنىن ۇيلەنگەسىن تۇسىنەسىڭدەر. كىم ءبىزدى ۇيدە قول قۋسىرىپ، قۋىرداق قۋىرىپ، قارسى الىپ وتىر؟ ءازىر اس پا ساعان؟ دايىن توسەك پە؟ مىناۋ كەرەك ەمەس پە؟— سامات قالييەۆيچ باس بارماق، بالالى ۇيرەك، ورتان تەرەكتەردىڭ كومەگىمەن سولەكەت قيمىلدار جاسادى.— كەشىرىڭدەر، جىگىتتەر، اعالارىڭ ءوز-وزىن انتەك ۇستاي المادى... جىگىتتەر، توقىپ الىڭدار؛ ەكى دۇنيەدە باس تەڭدىگىن باياعىدان العان ايەلدەن گورى تەندىككە قولى جاڭا جەتكەن ايەلگە ءتاڭىر جولىقتىرا كورمەسىن دەپ تىلەڭدەر. بالەنشە عاسىر بويى ەركەكتە ەسەسى كەتكەن ايەل اۋزى جەمتىككە جاڭا تيگەن اش قاسقىر عوي، اش قاسقىر. ۋيي دەگەنىڭ، بەتىنە ءزار شاۋىپ جۇزىنە قاراتسايشى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، جەڭگەلەرىڭ سىزىپ بەرگەن جولمەن قىزمەتتەن سوڭ بالا باقشاسى، ودان گاسترونوم قايدالاپ، ەكى وكپەنى قولعا الىپ، قۇستاي ۇشامىن. قوناق شاقىرىلعان كۇندەرى ءتىپتى قىزىل تاناۋسىڭ. سومكەنى موينىڭا ءىل دە، شاپپاق بولساڭ زىمىراپ ب ا ق. يساتايدان ايرىلىپ، قۇسالىقپەن ءوتتى كۇن دەگەندەي، ءبىزدىڭ ءومىر قوس ءتۋفليدى قولتىققا قىسىپ اپ، ءۇي — كەڭسە — بالا باقشاسى — گاسترونوم اراسىن شاڭداتۋمەن ءجۇرىپ جاتىر. سەندەر شە؟ جايلى جاتاقحانا، ستيپەنديا بار. توكپەلەتىپ ايىنا كەلەتىن ءۇيدىڭ تيىن-تەبەنى مۇنىڭ سىرتىندا. ايتپاقشى، ستيپەنديالارىڭ قانشا سوم؟
— قىرىق،— دەدى يسا.
— ازداۋ، — سامات قالييەۆيچ باسىن شايقادى. — از.
— ال ءسىز كەزىندە بۇدان كوپ الىپ پا ەدىڭىز؟
يسا اڭقاۋسي قالىپتى.
— از الدىق. بار-جوعى جيىرما ەكى سوم.
— نەعىپ ولمەي قالعانسىزدار؟
— ولمەدىك. ءوسىپ شىقتىق.
— تەمىردەن جارالعان ەكەنسىز...— يسا ەندى اشىققا كوشتى.
— ول كەزدە ەسەسىنە كافە، رەستوران، تەاتر از بولاتىن. سول از كافە، تەاتردىڭ وزىنە از باراتىنبىز. تۋعان كۇن ءبىر جاشىك اراق-شاراپپەن ەمەس، ءبىر بوتەلكەمەن اتالىپ تىناتىن. يىققا ىلگەن جالعىز كوستيۋم مايلىق تا، سۋلىق تا ەدى. سەندەر جىلىنا قوس-قوستاپ كوستيۋم ساتىپ الماساڭدار كۇندەرىڭ قاراڭ. ەكى-ۇش كوستيۋم — ەكى-ۇش ءجۇز سوم. كۇنارا قىز ەرتىپ باراتىن كونسەرت، كينولارىڭ مۇنىڭ سىرتىندا.
— زامان جاقسارا تۇسسە ءبىز ايىپتىمىز با؟..— كۇڭك ەتكەن ءاشىر.
— ايىپتامايمىز. زامان توق، كويلەك كوك. تۇسىنەمىز. پلانەتا جاستارى سولاي كيىنەدى، سولاي ىشىنەدى. ال سولاي كيىنىپ، سولاي ىشىنۋگە ستەپەنديالارىڭ ىلعي دا جەتە مە؟
ۇشەۋى — يسا، باقتيار، ءاشىر ۇندەمەدى. تەگى مەن سەكىلدى ولار دا اتتىڭ باسى قايدا بۇرىلىپ بارا جاتىر، اڭعارا الماي ماڭگىرىپ وتىر-اۋ دەيمىن.
— جەتپەيدى،— دەدى سەنىممەن سامات قالييەۆيچ.— ارينە، قايدان جەتسىن. ال الاتىن ستەپەنديالارىڭا ۇيدەن كەلەتىن تيىن-تەبەندى قوسقاندا ورتاشا ەسەپپەن سەكسەن سوم دەلىك. ءۇش ۋاقىت اس — ءۇش سوم. سەكسەن سومنىڭ باسىنا سوندا ءۇش ۋاقىت استارىڭ-اق سۋ قۇيىپ شىعادى...
يسا كۇڭك ەتتى.
— سۋشا اعىپ كەتەدى.
— ال، كيىنۋگە، قىز-قىرقىن جورىعىنا اقشانى جەردەن قازىپ تاباسىڭدار ما؟
باقتيار جيىرما جىلدىق ۇيقىسىنان ءالى ويانباپتى، ويانعان كۇننىڭ وزىندە بۇل سۇراق مينيسترلىكتىڭ ءبولىم باستىعىنىڭ بالاسىنا ارنالماعان ەدى. سۇراق كىمگە ك.ويىلدى سوندا؟
ءاشىر قالپاعىن شەشىپ قولىنا الدى دا، شىر كوبەلەك اينالدىرىپ دوڭگەلەتىپ جىبەرىپ، الگىنىڭ اينالىسىنا قارادى دا وتىردى. توقتاپ قاپ ەدى، قايتا دوڭگەلەتتى. اقىسى سوندا قالعانداي تاعى قادالدى.
يسانىڭ قالتىراي قالعان قولى جەر سيپالاپ ءجۇرىپ، تاس تاۋىپ الدى دا، وتىرعان كۇيى تىستەنىپ تۇرىپ، قۇلاشتاي لاقتىردى. جۇقالاپ كەسكەن ءتىلىم نان سىقىلدى جالپاق تاس سەكۋندتا كىشكەنە نۇكتەگە اينالىپ، اۋاعا ءسىڭىپ، كورىنبەي كەتتى. سوسىن سامات قالييەۆيچكە كوزىنەن جەك كورىنىشتى جامىراتا قارادى.
— ءبىزدىڭ ورتا قالتامىزدى ءسىز تولتىرىپ بەرەسىز بە، سامات قالييەۆيچ... سونشا قادالاتىنداي؟
ءاشىر اينالعان قالپاعىن توقتاتا قويدى. سوسىن قولىنداعى شوشاق تاسقا نىعارلاپ تۇرىپ كيگىزە باستادى. ءاي، قارا شولاق دەسە، قارا شولاق-اۋ! قالاي ءدال تاۋىپ قويعامىن دەسەيشى. جۇمىسسىز، ءىسسىز، جاي وتىرعاننىڭ وزىندە قولى جىبىرشىپ، تىنىش وتىرمايدى. بىلتىر جايلاۋدا تۇستە ۇيەزدەي قالعاندا قۇيرىقتارىن شيپاڭداتىپ، ساۋىرىن سابالاپ، سونا-شىبىن قاعاتىن اتامنىڭ قارا شولاعىن قارا، مۇنى قارا، ءبارىبىر.
— يسا، سەن ءجۇز سوم جوعالتقان جوقسىڭ با؟
سامات قالييەۆيچتىڭ ءجۇزى سۋىق سورا قالىپتى.
— نەگە ءويتىپ سۇرادىڭىز؟
— ءجۇز سوم جوعالتقان ادام سەن سياقتى شاقار، ىزالى كەلەدى.
جاڭاعى تىنىشتىق تىنىشتىق پا، ەندى قۇلاق شىڭىلدايتىن تىنىشتىق ورنادى. اسپاندى كىشكەنە كۇمىس كەزدىكتەي سىرا ءتىلىپ وتكەن سامولەتتى كەرسەم دە ءۇنىن ەستىمەدىم. ءاشىر شوشاق تاس توبەسىنە شوڭقيعان قالپاعىن مايپازداپ سيپالاي بەردى. ۇيقىداعى ارۋدىڭ موينى ۇزارا تۇسكەن.
— ءجۇز سوم دەيسىز بە؟— يسا ويدا جوقتا قىرىلداپ قالىپتى. جوعالتقانىم ءجۇز سومنان كوپ. وتە كوپ.
— قانشا؟- - سامات قالييەۆيچ دىك ەتە قالدى.
مەن بالالىق شاعىمدى جوعالتتىم...
سەن... جەتىم بە ەدىڭ؟ مەڭ ءوزىم دە جەتىممىن، سودان سوڭ سۇراپ وتىرمىن.
يسا جاۋاپ قاتقان جوق. يەگىن سوزىپ جىبەرىپ، قوس تىزەسىنە اسىپ قويىپ، ەكى بۇكتەتىلە ساعىم جوڭكىگەن كوكجيەككە قاراپ قاپتى. قايناپ جاتقان ساعىمنىڭ تەرەڭ تۇڭعيىعىنان نەنى ىزدەپ وتىر ەكەن؟ مەن دە باقىرايىپ قاراي قالعانىممەن دە، ەشتەڭە دە كورە المادىم.
ءاشىر سىزىلىپ سويلەپ وتىر. مىنا ويدا جوقتا ورتامىزدا ويناي قالعان شيەلەنىستىڭ ءجىبىن تارقاتپاق بوپ، ادەيى ءسوز باستادى، بىلەم.
— قىرىق سوم، ارينە، جەتپەيدى. ەتىگىن قونىشتان باسىپ وتىرعان اكەمىز بار ما؟ پاپوچكاسى بەز پياتي مينۋت مينيستر مىنا باقتياردان سۇراۋ كەرەك، ستيپەنديا جەتە مە، جەتپەي مە دەپ.
باقتيار:
— ءاشىر، سەن، سەن...— دەپ ءتىرىلىپ كەلە جاتىر ەدى، قارا شولاق؛
— مىنا ىستىقتا موزگامدى مايىستىرماشى، دەپ سۋىردىڭ ايعىرىنداي شاق ەتە قالدى.
سامات قالييەۆيچ قولىمەن قاباعىن كولەگەيلەپ، كۇنگە قارادى دا، ورنىنان تۇرەگەلدى.
— ءجا، مەن كەتتىم. «اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەدى، بۇزاۋ تاياق جەگىزەدى»،— دەپ، بەتكەيمەن سىرعاناي تايعاناقتاپ كەتە باردى.
ءاشىر شىرت تۇكىردى.
— جاڭاعى پروراب نە دەپ كەتتى؟ ا؟ ءبىز نە دەدىك، دومبىرام نە دەدى؟ A؟ — الاقتاپ بىزگە قارادى.
يسا ومىرىلىپ ءتۇستى.
— مازاق قىپ كەتتى. «اش بالا توك بالامەن وينامايدى، توق بالا اش بولامىن دەپ ويلامايدى».— سوسىن اشىرگە جالت قارادى.— ءوزى وندا سەنىڭ نە جۇمىسىن، بار؟ سويلەسە اۋىز وزىنىكى. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز — «اياز، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل». كانە، تۇرىڭدار! اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەدى، بۇزاۋ تاياق جەگىزەدى». ەندى ۇقتىڭدار ما؟
مەن تۇك ۇقپادىم. قىرىق سومدىق ستيپەنديانىڭ جايى قوزعالدى ەكەن دەپ يسا مەن ءاشىر نەگە زىر ەتە قالدى؟ سامات قالييەۆيچ نەگە سول ستيپەندياسى قۇرعىرعا سۇقتانا قالدى؟ ايتەۋىر تۇنىعىمىزعا ءبىر تاس ءتۇستى — سونى جاقسى بىلەمىن. تىرەۋ ورنىندا ءبىر وقيعالاردىڭ باسى قىلت ەتكەن سەكىلدى — سونى جاقسى سەزەمىن.
جاقسى سەزىم ەمەس...
...كۇن شىجي ءتۇستى. پنيەۆماتيكالىق بالعامەن تاستاردى قاۋىنشا ءتىلىپ، كوتەرىپ تە، دومالاتىپ تا الاڭ شەتىنە شىعارامىز دا، تەمەن قاراي سورعالاتىپ كەپ لاقتىرامىز. وللاھي، بار عوي، تاس ەمەس، تۋرا وت قۇشاقتاپ ءجۇرمىز. جالىن ىستىق تىلىمەن بەت جالايدى. جالتىر شەكە جارتاستار مارتەن پەشىنە اينالىپ كەتكەن بە، نەمەنە؟ اعىل-تەگىل اكقان تەردە توقتاۋ جوق.
بۇيتە بەرسە جۋىق. ارادا انتاركتيدا، اركتيكانىڭ ايازى تۇسىمنەن شىقپايتىن شىعار... ءتۇس قايدا، بۇل كۇندە، دۇرىسى، تۇندە ءتۇس كورۋدى دە قويعامىن. قايدان كورەرسىڭ، شارشاپ-شالدىعىپ كەلىپ، باسىڭ جاستىققا ءتيۋى مۇڭ، قور ەتىپ قاتا قالاسىڭ.
الىستاعى قيىرلاردا كۇمىس ساۋىر سانسىز كيىكتەر كۇمىس وزەنگە اينالىپ جوسىلادى. ەندى ءبىر قاراساڭ كۇمىس وزەنىڭ نە، سانسىز كيىگىن نە، كادىمگى سابىلعان سارى ساعىم! سول كۇمىس ساعىمنىڭ ءبىر ۇزىگى توڭقاڭ-توڭقاڭ تاس كوتەرۋمەن اۋرە ءاشىر ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدان بۇلىڭ-بۇلىڭ اعىپ ءوتتى دە، اشەكەڭنىڭ جىڭىشكە قامىت اياعى اپ-ساتتە وتقا تۇسكەن سىم سەكىلدى بۇرالىپ-بۇرالىپ مايىسىپ قالدى. ءاشىردىڭ مىنەزى وسى بۇرالىپ قالعان بالتىرىنا ۇقساس-اۋ دەگەن قىرسىق ويعا كەتتىم. مىنا جالىن ىشىندە سونداي قىرسىق، وي ويلاپ جۇرسەڭ ۋاقىت تا تەز وتەدى، شارشاعانىڭدى دا مەزەتكە ۇمىتاسىڭ. شارت تا شۇرت شاقار. ءتىلى ۋداي. بالا كەزىندە ءىشى ءوتىپ، وڭباي اۋىرىپ، سول قورلىقتى ءالى ۇمىتپاي جۇرگەن ادامعا ۇقسايدى.
ايتپەسە اۋزىندا كەرمەك ءدام بار جۋسا كەتپەيتىن. سول كەرمەك دوم اۋىز ۋىلتىپ، زار قاقساتىپ تۇرعاندا باسقالار «مەري-چلەريمەن» ءتىسىن قىتىر-قىتىر تازالاپ جاتسا قايتەر ەدىڭ؟ قايتۋشى ەڭ، مىنا دۇنيەگە ءاشىردىڭ اشۋلى كوزىمەن قارار ەدىڭ. جاڭا دا باقتياردى جازىقسىزدان جازىقسىز قاۋىپ تاستادى. اكەسى مينيسترلىكتە ىستەسە باقتيار كىنالى مە؟ اكەسىنىڭ ايىبى نە؟ باسقا تۇسكەن قيىندىقتىڭ ەسەبىن ءوز بويىمىزدان ىزدەگەننەن گورى باسقاعا جابا سالۋعا تىرىساتىنىمىز قالاي؟
ويتكەنى، سول جول وڭاي. توقتا، توقتا...
بىرەۋ قوس قولداپ قۇلاقتاپ قوندىرىپ جىبەرگەندەي باسىم اينالىپ قويا بەردى. «بار كىنانى باسقا جانعا جابا سالۋ وپ-وڭاي... «قۇلاق تۇندىرعان وسى سوزدەر ەدى... كىمگە كۇلىپپىن؟ ەكى جىل بۇرىن قاساپحانا تاريحىنىڭ تۇسىندا مەن دە ءاشىردىڭ كەبىن كيگەن جوقپىن با؟ مەنەن باسقانىڭ ءبارى باۋىرىن جەردەن كوتەرە الماي جورعالاپ قالعان جاندار بوپ كورىنىپتى. مامام بايا، كوكەم مەن ارىستان ءوز، شىڭعىسحان قياسى ءبىر جانە ون مەتر! نە نارسە، كىمگە بولسىن قارا قىلدى قاق جارىپ، ءادىل باعاسىن ايتۋ ءۇشىن اۋەلى ءبىر مەتردەن، سوسىن ون مەتر قاشىقتاپ كەتىپ سىرتتان قاراعاسىن بارىپ ايتۋ كەرەك. سول ءبىر مەتر اۋدان ورتالىعى دا، ون مەترىم قۇرىلىس وتريادىنە كەلۋ بولىپ جۇرمەسىن. جالپى، قاپشاعايعا كەلگەلى باسقادان گورى، وز-وزىمە ۇڭىلە باستاعاندايمىن. الدە سالىستىرۋعا تاتيتىن وزىق ورتاعا تاپ بولدىم با؟
قارسى الدىمداعى قوتىر تاسقا قۇمىرسقا جابىسىپ، ورلەپ بارادى. تىرناقتاي-اق. ارا قاشىقتىق شاماسى ون سانتيمەتر. بەلىنەن شىمشىپ اپ، كوزىمە جاقىنداتتىم. ون سانتيمەتر بىرگە قىسقاردى. عاجاپ! قۇمىرسقانىڭ قىبىرلاعان قىلدىرىقتاي اياقتارى لەزدە وڭدى-سولدى، جوعارى-تومەندى زۋىلداتىپ ۇيىرگەن جۋان بورەنەلەرگە اينالدى. زارەم ءزار تۇبىنە كەتىپ، ساۋساقتى جازىپ جىبەرىپ ەم، التى اياعى التى بورەنە ديۋ جەرگە قۇلاپ، تيتتەي قۇمىرسقاعا اينالدى.
ماسەلەنكي، الىستان قاراساڭ، باقتيار جۋاس. جۋاستىعى سونشالىق، aلاقانمەن ارقاسىنان سالىپ قالساڭ دۇڭكىلدەگەن دىبىس قانا ەستىلەدى، سىڭايى. قول-اياعى ۇزىن، سەرەيگەن جىڭىشكە جىگىت. سۇراق بەلگىسىنە ۇقساس ەڭكىشتىگىن ەسەپتەمەسەڭ ءجا دەگەن كورىكتى جىگىت. اق قۇبا. ۇلكەن قاراشىعى جاي قوزعالار قاپ-قارا كوزى ادامعا بيازى قارايدى. كوز سويلەي قالسا: «تيىسسەڭ تيىسە بەر. ءبارىمىز دە دوسپىز، جولداسپىز»، — دەيتىن كوزدەر... مۇنداي ماحابباتقا تولى گۋمانيست كوز ارحيمەدتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان شىعار. جۇمساق قارا شاشىن ۇيپالاپ-ۇيپالاپ ساپىرىپ جىبەرگىڭ بار. جالپى، جاعاسىن تۇزەپ، كويلەگىنىڭ تۇيمەسىنەن بولسىن ۇستاپ، ايتەۋىر سىلتاۋ تاۋىپ تيىسكىڭ كەپ تۇرادى. باقتيار كارتوپ ساقتايتىن پوگرەبتە كۇن بەتىن كەرمەي اپپاق بوپ، ۇزارا وسكەن ايەنشەك ەسىمدىككە كەرەمەت ۇقساس. ال ونداي وسىمدىكتى ءبىر جاعى ەمەشەڭ ەزىلە اياپ، ەكىنشى جاعى جۇلىپ اپ، لاقتىرىپ جىبەرگىڭ كەپ تۇرادى عوي. جالپى، ناعىز قالا بالالارىندا كوپ كەزدەسەتىن قاسيەت. جۇمىسقا ىنتاسى قىرعىن. اتتەڭ ورالىمى، ەبى از. وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق. تاستى كوتەرگەندە يىق سۇيەكتەرى شىعىپ، كيىم ىلگىشكە ۇقساپ قالادى. بىلەك تامىرلارى لەزدە ادىرايىپ، تىزەلەرى دىرىلدەيدى. ءبىر ءتۇرلى حەوپس پيراميداسىن سالعان قۇلداردى ەسىڭە تۇسىرەدى.
جۇمساق، جاسقانشاق كۇلكىسى بار. ءاشىردىڭ ازۋى التى قارىس شاقارلىعىن كوبىنەسە وسى جىميىسىمەن جەڭىپ ءجۇر. وزىندە جوق ءاشىردىڭ سول مىنەزىن ۇناتاتىن دا سياقتى.
ون مەتردەن كورسەڭ يسا ەكەۋى بوي، تۋر جاعىنان ۇقساس تا. يسا دا ۇزىن بويلى، اق قۇبا، قارا بۇيىرا شاشتى. ال وسى ەكەۋىنە ءبىر مەتردەن، جاقىن جەردەن ءۇڭىلىپ كور. گيپنوز! اراسى جەر مەن كوكتەي ەكى ادام. يسانىڭ تۇتاس قۇيىلعان سوم دەنەسى كەرە تارتقان جەبەدەي ءتۇپ-تۇزۋ. ىلعي ءبىر بۇلشىق ەتتەردىڭ قىزعىلت قوڭىر جويقىن تولقىنىنا قاراپ وتىرىپ، سۇيەگى جوق پا دەپ قالاسىڭ. قانى بەتىندە. قارا بۇيرا شاشى تۇنعان كوك تۇتىننەن عۇمىرى ارىلمايدى. اندا-ساندا كوزىمەن كوز قاعىستىرا قالساڭ جانارىنان كلوۋن، ياكي كروكوديل قاراپ تۇرعانىن ايىرا المايسىڭ. ايتەۋىر سۇلۋ كوز. رافاەل، تيسيانعا يسانى كورسەتسەڭىز، كەسكىنىنە ءبىر سىزىق، سالماعىنا ءبىر كيلوگرامم ەت پەن سۇيەك قوسىپ، الا الماس ەدى. سەبەبى، ونسىز دا ابدەن جەتىلگەن دەنە... ال باقتيار شە؟ و، و، رافاەلگە دە، تيسيانعا دا باقتياردىڭ دەنەسىنەن جۇمىس جەتىپ ارتىلار ەدى. تۇلعاسى ىلعي دا تۇزەتۋدى، تولىقتىرۋدى تىلەپ تۇراتىن جان. كەيدە ول ماعان پولوتنوسىن سالۋدى باستاسا دا اياقتاي الماي ميى اشىپ جۇرگەن سۋرەتشى سياقتى بوپ ەلەستەپ كەتەدى.
مىنا قىزىقتى قاراڭىز. ءاشىر باقتياردى «ماۋباس» دەپ كەلەمەجدەسە دە، بەرتىنگى كەزدە ەكەۋىنىڭ اراسىندا كوزگە شالىنبايتىن، كوڭىلمەن تانيتىن قارىم-قاتىناستىڭ بەرىك جىبەك جىپتەرى توقىلا باستاعانداي. قاجاي بەرۋدەن جالىقتى ما، الدە باقتياردىڭ قىن دەپ تۇياق قيمىلداتپاۋىن مۇقىم جەر بولىپ جەڭىلدىگە سانادى ما، قالاي دەسە دە ءاشىردىڭ اپىگى باسىلىپتى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇگىن اپتاپ اۋزىنان جالىن اتىپ تۇر...
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «قۇرىلىس ءوتريادى» دەپ اتالار الەمنىڭ ون قادام قاشىقتان قاراعاندا مەن بايقاپ ۇلگىرگەن كورىنىس، مىنەز، نىشانى مۇنىڭ ءبارى. ءبىر قادام قاشىقتىقتىڭ كەزەگى دە كوپ ۇزاماي كەپ قالار. ءبىراق قاشان؟ ەرتەڭ بە؟ جارتى ايدان سوڭ با؟ قاشان؟
ماڭدايىم تەرگە بوگىپ، قويتاس تۇبىنە بۇگىلىپ وتىرا كەتتىم.
— نە بولدى، اسان؟ باسىڭ اينالدى ما؟
يسانىڭ ەسەپسىز ۇلكەيىپ كەتكەن كوزدەرى ماعان ءۇڭىلىپ تۇر.
— ءبىر جانە ون مەتر... مەن... ءقازىر،— دەپ كەز كەلگەن ساندىراقتى بوراتا بەرىپپىن.
بريگاديردىڭ الاقانى ماڭدايىما جابىسا قالدى.
— جارتى ساعاتتاي دەمالىپ ال. قىزۋ بار. بايقا، زورىعىپ قالما.
باسىمدى ۇستى-ۇستىنە يزەي بەردىم. يسا تاعى سۇيمەنگە جارماستى. شاڭقاي تۇستە شاقىرايعان كۇن استىندا وتىرىپ، شەشىمى اجەپتاۋىر قيىن ويلارعا باتتىم.
ءيا دەسەيشى، وتكەن ءۇش جىلداعى وقيعالارعا ءبىر جانە ون قادامنان قاراي الدىم با؟ جوق، جوق... مامام، كوكەم، شىڭعىسحان، قىل اياعى ارىستانعا دا وزىمە عانا ۇنايتىن جانعا جايلى، قولايلى قاشىقتىقتان قاراسام كەرەك. ءوزىمدى جاقسى اتقا، ولاردى شەتىنەن قۇلاقتان ءتىزىپ، جامان اتقا قالدىراتىن قاشىقتىقتان، جالعىز نەمكەتتى كوز سالىپپىن.
مەن وسىعان دەيىن ءوز ورتاما — مەكتەپكە، ۇيگە، شىڭعىسحاندارعا ءبىر قاشىقتىقتاردان، جاقىن قاشىقتىقتان، بىلايشا ايتقاندا ءبىر مەتردەن قاراسام كەرەك. مىنا جازدا قۇرىلىس وتريادىنە ەرىپ، قاپشاعايعا كەلدىم. مۇنىڭ ءوزى ۇيرەنشىكتى ورتادان ون مەتر الىستاۋ دەگەن ءسوز. ءبىر جانە ون مەتر! ءار زاتتىڭ قۇبىلىستىڭ، ادامنىڭ، جانۋاردىڭ شىن پارقىن تاپ باسىپ ءبىلۋ!
ياپىراي، مەنىڭ تۋعان ءۇي، وسكەن قالا، اتا-انا، شىڭعىسحانداردان بيىل جازدا قاشىق كەتكەنىم دۇرىس بولعانى ما؟ مۇمكىن، مۇمكىن، وزگەرگەن ورتا ولارعا دەگەن كوزقاراسىمدى تۇبىرىمەن وزگەرتىپ، باسقا قۇپيا دا قىزىق الەمنىڭ ەسىگىن اشار؟ ول قانداي الەم؟ مىنا جىگىتتەرگە قاي قاشىقتىق، قانداي قىردان قاراپ ءجۇرمىن؟
ءبىر قىزىنىپ، ءبىر توڭدىم. قىزىق تا قورقىنىشتى...
* * *
قوستا دۇنيەنىڭ ءتورت قۇبىلاسى سەكىلدى ءتورت بۇرىشى بار حات توسىپ جاتىر ەكەن...
... «جيگۋلي» تورت اياعىنان تەڭ باسىپ جىلپىپ تۇر. قيت ەتسە فۋراجكاسىنىڭ كۇنقاعارىنا قول تيگىزىپ، تالون تەسكىش مىرت مىنەز اۆتوينسپەكتور جۋىقتا رۋل، تورموز سيستەماسىن تەكسەرىپ، كىلتيپان تابا الماپتى. سوڭعى اپتادا مامام ەكەۋى اۋىل-اۋىلعا قىدىرا شىعىپ، تۋعان-تۋمالاردان «جيگۋليگە» كورىمدىك سۇراپ، شينالاردىڭ قىشىرىن كەتىرىپ قايتپاق. انە، قول-اياعى ءوستىپ ۇزاردى كوكە-مامامنىڭ. مامامنىڭ جۇرەگى شالكەم-شالىس مىنەز تانىتا باستاعان ەكەن، دارىگەرلەردىڭ بەرگەن اقىل-كەڭەسى — جاياۋ ءجۇرىس، جاياۋ جۇگىرىس. قالاعا جاقىن تۇراتىن، ءبىز تۇرعان اۋدان ورتالىعىنداعى شىڭعىسحاندارعا دا بارىپ ۇلگىرىپتى. ماشينانىڭ كورىمدىگىنە دەپ ەلۋ سوم ۇستاتىپتى. قانداي جومارت جاندار! مايماق امان-ەسەن، شاۋىپ ءجۇر. ساعان ارناپ، حات تا جازدى. وسى كونۆەرتپەن بىرگە سالىپ جىبەرىپ وتىرمىز.
بىر-ەكى كلاستاس كوشەدە كەزدەسكەن ەكەن، كەپ سويلەسە الماپتى. بۇل زاماندا ۋاقىت دەگەننىڭ قانى جەرگە تامباي ،تۇر عوي. «جيگۋليمەن» قۋساڭ دا جەتە المايسىڭ.
قۇداي قولداسا قۇرىلىسشىلار كۇنى وزىڭە بارىپ قايتامىز.
كوكەم حاتىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى وسى.
كونۆەرتتەن ايباق-سايباق جازۋى بار بەت جەرگە سۋسىپ ءتۇستى. اۋپىرىممەن بىر-بىرىنە ارەڭ سۇيەنىپ تۇرعان كىل قيقى-جيقى، قيسىق اياق، قىڭىر مويىن ارىپتەر...
ارىپتەر ماعان مايماقتىڭ كوزىمەن قاراپ تۇردى.
«اسان اعا كوكەم امان ماما امان. سەنىڭ كوكە ماما امان. ماشينا امان. ارىستان امان. ءبارى دە امان. سەن امانسىڭ؟ بۇگىن سيىردى قاسقا بۇزاۋ ەمدى. ءماھ-ماھ جەدىم ول ءۇشىن. شىنى اياق ساتىپ الدىم. شىنى اياقتان ءسۇت ىشەمىن. انەۋكۇننەن سەندەمىن (ءبىزدىڭ ۇيدە بولدىم دەگەنى عوي قاسقانىڭ!). تاڭەرتەڭ باقشالارىڭ ءتۇستىم. الما جەدىم. الما شيكى. المادان مىناداي قۇرت شىقتى. (قاعاز بەتىنە كىشكەنە ءيىر-شيىر قۇرت جاپسىرىلىپ قاپتى. پوچتاداعىلار ءموردى تۋرا قۇرت سالىنعان جەردەن ۇرسا كەرەك.) سەنى كۇزدە كەلەدى دەيدى. راس پا؟ اسان اعا كەلەدى مە دەپ ارىستاننان سۇرادىم. ول ءۇش رەت ءۇردى. كورشى امان اح ديەۆۋشكا («اح، ەتا ديەۆۋشكا!» ونىسى) دەگەن ولەڭ ۇيرەتتى. سەن كەلگەندە ايتامىن، جاراي ما؟ سەن الما ۇزەسىڭ. مەن ونى جەيمىن. مىناۋ مەنىڭ الاقانىمنىڭ سۋرەتى. كەشە پورتفەلىم اۋىرىپ قالدى (پورتفەلىنىڭ ءبىر باۋى ءۇزىلىپ قالدى دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز) دەي كەلىپ، بەس ساۋساعىن تاربيتىپ قاعاز بەتىنە جاپسىرا ءى الىپتى دا، ەڭ سوڭىندا سيانى اعىزىپ-تامىزىپ شيمايلاعانى: «ۇيقىم كەلدى.» ءاتى-جونى دە جوق. ۇيقى مۇرشا بەرمەي الىپ ۇرسا كەرەك. قۋ مايماق، مەكەر مايماق! ول ب ا ق ىشىندە «اح، ەتا ديەۆۋشكانى» شىرقاتىپ تۇرعاندا مەنىڭ اعاشتان الما ءۇزىپ بەرۋىم جەتپەپتى. قۋ، ايتپا، جىلپىپ تۇر! اڭقاۋعا (مەن عوي!) ايلاسىن وتكىزىپ تۇرىپ، الگى اڭقاۋدى ءولىپ-وشىپ جاقسى كورەتىن مايماقتاي مەكەرلەرسىز ءومىردىڭ ءارى قاشىپ، ءومىر ەمەس، ورتەڭگە اينالار، مايماقتىڭ قيقى-جيقى حاتىن قۇشىرلانا يىسكەپ ەدىم، سياعا قوسا المانىڭ جۇپار ءيىسى مۇرىن جاردى... المانى اڭساعان ءتىسىم سىرقىراپ سالا بەردى. الما باعى... ءقازىر ابدەن تولعان المالار قوس ءبۇيىرىن كۇنگە كەزەك توسىپ، تاۋلىك اسقان سايىن قورعاسىنداي اۋىرلاپ بۇتاقتاردى يە ءتۇسىپ، قىزىل ەڭ الا باستاعان شىعار. جايمالى توسەكتى ب ا ق ىشىنە سالىپ تاستاپ، ءتۇنى بويى جاپىراق پەن المالاردىڭ اراسىنان شىعا الماي اداسقان جۇلدىزداردى سانايتىن بىلتىرعى كۇن قايدا، مەن قايدامىن! تاس توبەمدە ءىلىنىپ-ىلىنىپ تۇرعان المالاردى جۇلدىزدارعا قوسا قول سوزىپ جۇلىپ اپ، قارش-قۇرش كۇيسەۋشى ەدىم. تۇمسىعىن باۋىرىنا تىعىپ، ۇلكەن «و» ەرنىن قۇراپ، قاسىمدا جاتقان ارىستان قىڭسىلايتىن — تۇسىندە و دا وڭىندە ءومىرى قولعا تۇسپەيتىن لاعىل جۇلدىزداردى قاتىر-قۇتىر كەمىرىپ جاتىر ما، كىم ءبىلسىن! قۇيرىعى قايقى، سالپاڭ قۇلاق جەتىنشى اتاسىن تۇسىندە كورىپ، سالەم بەرىپ جاتىر ما الدە؟ يتكە سالساڭىز اسپان نە، اس قۇياتىن ايدىك تاباق نە، جۇلدىز نە، ءوزى ءمۇجيتىن جىلىكتىڭ اسىقتارى نە، ءبارىبىر شىعار.
... شارشاعانىمدى ۇمىتىپ، سەرگىپ قالدىم. سەرگىتكەن مايماقتىڭ حاتى. وسى مايماق شىركىندى كورسەم بولدى، جالى جەلبىرەي ويناقتاپ شاپقان قۇلىندى ەلەستەتەتىنىم قالاي؟ حاتىن وقىپ ەدىم، دوپ قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن قۇلىن شىڭگىرلەپ كىسىنەدى.
ونىسى نەسى ەكەن؟
ءۇي ءىشىن، مايماقتى ولەردەي ساعىنىپ كەتتىم.
جۇگىرگەن بويى ۆاگونعا كىردىم دە، انەۋگۇنى كوكەم اكەلگەن رەزينا قايىقتى ساكى استىنان سۋىرىپ الدىم. باتتاسقان شاڭ... سۇرتپەدىم. ءبىزدىڭ كوشەنىڭ، كوكەم، مامام، مايماق، ارىستاننىڭ ءۇستى-باسىنا، جۇزىنە قونعان قىمبات شاڭ عوي بۇل. ساتىپ الىنعان سوڭ بۇل قايىق قۇرىعاندا ءبىزدىڭ سەنەكتە ءۇش-تورت كۇن جاتپادى، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شاڭى قونبادى دەيمىسىڭ. قايىقتى قۇشاقتاپ، سىرتقا شىقتىم.
وزەن جاعاسى قان بازار. جىگىتتەر سۋعا سەكىرىپ سۇڭگىپ، شىققاندارى جاعادا قۇلاقتارىنا كىرگەن سۋدى سىڭار اياقتاي سەكەڭدەپ توگىپ ماز-مەيرام. قارق-قارق كۇلكى مەن قالجىڭ قويان-قولتىق، ارپالىسىپ، يتجىعىس ءتۇسىپ، جاعاجايدا اۋنان جاتىر. جارتى ساعاتقا سوزىلار از قۋانىشتىڭ بيىك نوتالارى بۇل. ال از قۋانىش قاشاننان دا قىزۋلى دا قىمبات. قىسقا ولەڭ، قىسقا ءسوز دە، قىسقا ون دە سولاي. ال قىسقا سۋرەت بولا ما؟ قىسقا تاعدىر دا قىمبات پا؟
جەلىن ۇرلەپ، يتەرىپ سۋعا تۇسىرگەسىن بي الاڭىنا شىققان بوزبالاداي سەلكىلدەي قالعان قايىققا ءمىنىپ، ەسكەكتى قولىما الدىم. و باستا دەنەمدى بيلەي الماي قولىم ەربەڭدەپ، الاقانىنا ون سوم قىستىرىپ، ويىنشىق دۇكەنىنە كىرگەن جاس بالاشا توڭىرەگىمە الاق-جۇلاق قاراعانىممەن كوپ ۇزاماي وڭ-سولدى ايىرۋعا حال جەتىپ قالدى. ەرەپات قۋانىش بەت ماشينالارىن بۇزىپ جىبەرگەن باستار مەن سۋ بەتىن ءار جەردەن تەسكەن قوڭىرقاي كوسەۋ بىلەكتەردى، اتقاقتاعان سۋ تامشىلارىن، ءبىر دە ءبىر دىبىسىن ايىرىپ الۋ قيىن ايقاي-شۋدى قاق جارا، سۋعا كەتىپ ولگەن نەگردىڭ جالاڭاش ارقاسى ءتارىزدى قۇمداۋىت ارالعا قاراي سالدىم. جاعالاۋداعى ۋ-شۋدان قاشىپ بارىپ، سپيننيگ قارماقپەن ءوز باعىمدى، شاباق، سازان اتاۋلىنىڭ سورىن سىناماقپىن.
سوندايلىق يگى ماقساتتى ويلاساڭ، سول نيەتىڭ شىن با، جالعان با، ورىنداۋ نيەتىندە نە ىستەمەكسىڭ، مىزعىماس مۇراتشىل ما ەدىڭ، جوق، اۋزىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى تۇسكەن بوسبەلبەۋ ىنجىقپىسىڭ، سونى بەزبەندەۋ ءۇشىن الدىڭا قايداعى ءبىر قيسىنى جوق كەدەرگىلەردى كوك بەستىدەي كولدەنەڭدەتىپ توسا قوياتىن تاعدىر دا تىم قىرسىق. سۋ بەتىندە تىرباڭداپ، قايشىلاسقان قوڭىر-قىزعىلت دەنەلەردىڭ قاماۋىن بۇزدىم-اۋ دەگەندە قايىقتىڭ ءدال قارا تۇمسىعىنىڭ استىنان ۇزىن شاشتى ماقۇلىق سۋدان سونان ءوتىپ شىعا كەلدى دە، اي-شاي جوق، ەرنەۋگە جارماستى. قۇتتى دۇكەننەن جاڭا عانا ساتىپ الىپ شىعىپ كەلە جاتقانداي بورت جيەگىن قولتىعىنا تاس قىسىپ الدى دا، بەتىن جاپقان شاشتى قاق ايىردى؛ جامال ءتىسىن ءتىزىپ تاستاپ، كۇلىپ تۇر.
— قايىعىڭا دا، قارماعىڭا دا ورتاقپىن، جاس جىگىت!
قولىمدى سوزدىم. تۇمسىققا وتىرا كەتكەن قىزعا: «بادىراق كوز، سەن تيمەسەڭ مەن تيمەدى» تانىتۋعا ءتيىس تاۋەلسىز تۇرمەن (دۇرىسىندا سولاي قاراعان شىعارمىن دەپ ويلادىم) قاراپ ەم، شۇكىر، بۇل جولى تارتپا باۋى تۇگەل تۇيمەلەنىپتى.
— بايقا، سۋعا قۇلاپ كەتىپ وبالىڭا قالمايىن!— داۋسىم قاساڭ شىقتى.
مەنىڭ قايىعىما وتىرعانىمەن مەنىڭ سوزىمە قۇلاق ىلگەن جامال جوق. الگەبرالىق توپتامالاۋ ادىستەرى جايلى سويلەپ تۇرعان ءمۇعالىم كلاسس تەرەزەسىنە ءتيىپ تۇرعان بۇتاقتا قىرعىن ويىن سالىپ جاتقان تورعايلارعا جاپىرىلا قاراپ قالعان وقۋشىلاردىڭ الدىندا ءوزىن قالاي سەزىنسە، مەن دە ءوزىمدى ءدال وسى ساتتە جامال الدىندا سولاي سەزىندىم. سۋ بەتىندەگى كوپ باستاردىڭ ىشىنەن بىرەۋدى ىزدەپ وتىر — ول انىق.
كوزى-بەتىمدى قىدىرا قاراعانىمەن تۇراقتى نۇكتە تاپپاي بەت الباتى ماڭيدى. ادام تەسىلىپ، تات باسقان ەسكى شەلەكتىڭ تۇبىنە ءوستىپ قارايتىن شىعار. بەتىنە تۇسكەن شاشىن تۇزەدى دە سەبەپسىز كۇلدى. سۋ ىشىندەگى جالاڭاشتاردى ءجىتى شولىپ ءوتتى دە، كەنەت، قولىن سوزدى.
— ەسكەك قايدا؟!
وزەن جاعالاپ وسكەن قىز با، جامال قايىقتى قالقىتا جونەلدى. اعىسقا قارسى ءبۇيىردى ءبىر، اعىسقا ىلدي جاقتى ەكى كۇرەپ، لەزدە جاعاعا سىدىرتىپ ءتونىپ قالدىق. جالاڭاشتاردىڭ شالقالاي جۇزگەن ءبىرى جول بەرىپ ۇلگەرمەپ ەدى، مايعا تۇسكەن پىشاقشا جىلپىعان قايىق قاقتى دا كەتتى. اۋەلگىدە شىم باتقانىمەن ىزىنشە سۋ بەتىنەن سوپاڭ ەتىپ، قايىق ەرنەۋىنەن سول قولىمەن شاپ بەرىپ، ەسكەككە وڭ قولىن سالىپ ۇلگەردى. يسا!
— كوز بار ما؟ اۋدارا سالىپ، سۋعا قارىق قىلايىن با وسى؟
ونىسىن ماعان قاراپ ايتسا دا، تۇمسىقتا سۇلق وتىرعان جامال كۇڭك ەتتى.
— نەگە؟
— قايىقسىز ادامنىڭ ءحالىن سوندا تۇسىنەر ەدىڭدەر.— قىزىق، يسا ءبارىبىر ماعان قاراپ سويلەدى.
— مەن ونسىز دا قايىقسىز جۇرگەن جانمىن.
— ەندەشە قولىڭنان كەلسە قايىق جونىپ ال! — يسا سۋعا شالقالاپ قۇلاي بەرە اۋدارىلىپ ءتۇستى دە، جاعاعا قۇلاشتاي جونەلدى. تامشى سۋ شاشىراتپاي، شالپىلداتپاي، الاقانىمەن ايدىندى ادەمىلەپ كەسە كەيىن ىسىرىپ، زىپ-زىپ ءجۇزىپ بارا جاتىر. «جانۋارلار دۇنيەسى» كورسەتەتىن ازۋى التى قارىس كروكوديل وسىلاي دىبىسسىز جۇزەتىن. جولبارىس تال قامىس سىندىرماي قالىڭ نۋدى قاق جارىپ وتە بەرەدى دەپ ەستيتىنمىن. سول جولبارىستى ىلەگە لاقتىرىپ جىبەرسە قالاي جۇزەر ەكەن؟ يساشا جۇزەتىن شىعار.
جامالدىڭ جاۋىرىنى اسپانعا شىعىپ، بەت مونشاعى ءۇزىلىپ، سۋعا موليەدى. قارا شاشى تارام-تارام قارا اعىن. الدە ىلەنىڭ، الدە وز ويىنىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاي الماي وتىر ما، ونى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن.
اياپ كەتىپ، يىعىنا قول سالدىم.
— جامال، جامال دەيمىن، بەرى قاراشى!
بەرى قارادى. كوزى جاستى.
— سەن نەگە تاربيەسى قيىنداردىڭ قاتارىنا قوسىلعانىڭدى بىلەسىڭ بە، اسان؟
— جو-جوق.„
— بىلمەسەڭ ءبىلىپ ال. سەن تىم تەز ەر جەتۋگە، تىم بىلۋگە ۇمتىلاسىڭ. اسىقپا. الدىمەن نە بىلۋگە ءتيىسسىڭ، سونى ءبىلىپ ال. سوسىن اسىق.
— ا؟ نە دەيسىڭ؟
اياعىن سالبىراتىپ ايدىننىڭ كەۋدەسىن تەستى، ەرىگەن مايداي جىلپىپ سۋعا ءتۇستى، يسانىڭ سوڭىنان سالدى. جاعاعا شىعىپ، سوڭىنا بۇرىلىپ قاراماستان سۋى سورعالاعان كۇيى ۆاگونعا بەتتەدى.
ايدىن بەتىن ەسكەكپەن قۇشىرلانا كوسىپ-كوسىپ جىبەردىم.
«مەن ونسىز دا قايىقسىز جۇرگەن جانمىن...» يسانى كورسە ءبىتتى، شالا ءبۇلىنىپ، قىسقا كۇندە قىرىق وزگەرەدى. ستۋدەنت دەپ مۇنى كىم ايتار؟ شيكى بالا. «مەن ونسىز دا قايىقسىز جۇرگەن جانمىن» ءبۇيتىپ شەكسپيردىڭ كەيىپكەرلەرىنشە سويلەگەندى كىم كورگەن؟ ءبىزدىڭ كلاستىڭ قىزدارى ءبۇيتىپ سويلەمەيدى. مۇمكىن ويلاۋى ىقتيمال — ال ويدى كىم اشىق ايتۋشى ەدى — ءبىراق سويلەمەيدى. سويلەسە ونىسى ويىنان باسقا. قىستا كلاستىڭ «شتاتنىي» ساۋەگەيى كاميلا كىم كىمدى جاقسى كورەدى، سول جايلى ءتىزىم جاساعان. وبالى كانى، ساۋەگەي دەسە ساۋەگەي، گيمناست قىزدىڭ تۇسىنا مەن جازىلىپپىن. قىز حالقى سولاي! گيمناستيكادان قالا چەمپيونى بولعان كورشى كلاستاعى بيكەشكە گۇل تاپسىرساڭ ءبىتتى، عاشىقسىڭ. ول سىبىس گيمناستىڭ دا قۇلاعىنا تيسە كەرەك. سودان بەرى ول شىركىن قارسى كەزدەسە قالسام كەمى ون مەگاتوننالىق اتوم بومباسىن كورگەندەي كوزى شاتىناپ، دىك-دىك باسىپ، ءوتىپ كەتەدى. سالەمدى المايدى. مەنىڭ شىنىمەن ءماجنۇننىڭ كەبىن كيگەنىمە يمانداي سەنىپ قالسا كەرەك. ال ىشىنەن، ولدا-بىلدە، مەنىڭ جاقسى كورەتىنىمە توبەسى كوككە ەكى ەلى جەتپەي بارا جاتىر. «مەن قىزعا ەمەس، كوركەم گيمناستيكاعا گۇل تاپسىرعامىن»،— دەپ ايتىپ كور، ەسى قالماي اقىرعان ەسەككە ادامدار قالاي قاراسا، الگى ساۋەگەيلەر ساعان سولاي قاراسىن. گيمناست قىز دا ماعان ءسويتىپ قاراسا كەرەك.
تۇستەن كەيىن التىن شىعارىپ تاستاعان اعاش كومىرىنىڭ اراسىنان سۇيىرلەرىن تەرىپ اپ، وزەن جاعاسىن جاپقان قۇم بەتىن سىزعىلادىم. سۋرەتتەردىڭ ءتىرى پەندە ۇعىپ بولمايتىن ەڭ شيماي-شاتپاعىن، قايدان شىقسا ولاي شىقسىن، ىشتەي «ءومىر اعىسى» دەپ اتادىم.
* * *
... سامات قالييەۆيچ بەلىن سىقىر-سىقىر جازدى دا، قولىن كولەگەيلەپ، بەتكەي ەتەگىنە كوز جىبەردى.
— انە، قاراڭدار، بۋلدوزەرشى دە كەلدى اقىرى! جاقسى بولدى. ەندى پەرفوراتوردىڭ قۇرىلىسىن قارەكەڭ — قاراباي تۇسىندىرەدى.
كوپ ۇزاماي الاڭ جيەگىنەن جاسامىس ادام كورىنىپ، قاسىمىزعا كەلدى. تاس-تاستىڭ اراسىن بايقاپ باسۋعا تىرىسىپ، كوزىن جەردەن المايدى. كەيدە تەپە-تەڭدىك ساقتاۋ ءۇشىن قوس قولى ەربەڭدەپ، قالتىراقتاپ قالادى. «ەل تىنىش، جۇرت اماندا قالتاڭداپ جۇرگەنى نەسى؟»— دەپ ويلادىم.
ءوزى ادەبيەتتەن وقىعان كورنەكتى قازاق سوۆەت اقىندارىنىڭ بىرىنە قاتتى ۇقسايدى ەكەن. ۇشى ءسال سارعىلت تارتقان سۇيقىلت اق شاشتى. شانجاۋ-شانجاۋ مۇرتى بار. قىزىل مۇرىن. بەتى بەس گەكتار. اتتەڭ، بويى كىشكەنە. ادامعا تۋرا قارامايدى. پىرس-پىرس سىڭبىرىنە بەرەدى. ۇيىقتاپ جۇرگەن جان سەكىلدى. ۇيقىسىنان وياتۋ ءۇشىن دەپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن قىشقىرىپ تۇرىپ:
— اۋلىڭ سەنىڭ ىرگەلى،
اق كويلەگىڭ بۇرمەلى.
ايتارىڭدى ايتىپ قال،
وتىرمىن عوي جۇرگەلى،—
دەپ باستالاتىن ءاننىڭ ءبىر قايىرماسىن ايتىپ جىبەرگىڭ كەلەدى.
بۋلدوزەرشى تاپ قاسىمىزعا كەلدى دە، باسقامىزدى جان دەپ ساناماي تەك سامات قالييەۆيچكە سالەم بەردى،
— حال نەشىك، ساماتجان... ساكە؟
پرورابتىڭ تەك ەرنى جىبىر ەتتى. كوزىن سىعىرايتا قالىپ، بۋلدوزەرشىنىڭ بەتىنە مينۋت قادالىپ قارادى. باستىق قاراعان بەتكە ءبىز دە قارادىق. سوندا بارىپ بۋلدوزەرشىنىڭ قالتاڭداعان سىرىن تۇسىنە قويدىم — قاراباي قىزۋ ەكەن. تەگى تۇندە ىشكەن بە، كوزىنىڭ الدى كولكىلدەپ تۇر. كوز اعىنىڭ تامىرلارى قىپ-قىزىل.
ىشكەن ادامنىڭ كۇنى قۇرىسىن. اسىرەسە، باستىقتىڭ الدىندا بيلەپ تۇرعان كۇنى قۇرسىن. بۋلدوزەرشى سامات قالييەۆيچتىڭ بەتىنە تىكتەپ قاراي المادى. بەسىنشى كلاستىڭ وقۋشىسىنداي تىپىڭداپ تۇردى دا، سىپايى جوتكىرىندى. قاقىرىندى. اقىرى كەپكاسىن شەشىپ، قولىنا الدى. سوندا عانا سامات قالييەۆيچ:
— ءيا، جول بولسىن، قارەكە!— دەدى سىزدانىپ.
قارەكەسى دىبىرلاپ قويا بەردى.
— الەي، الەي... سودان سىزگە جىبەرگەنى. تاس يتەر، تازالا دەدى مە... تراكتور اندا، كانال تابانىندا. شرف (شۋرۋف دەگەنى) تەسەتىن بالالارعا بار دەدى. سولارعا ارا-اراسىندا پەرفوراتوردى ۇيرەت دەپ... سودان، سول كەلىپ قالدىق.
پروراب ساعاتىنا قارادى.
— تىم ەرتە كەلىپسىز. ساعات تۋرا ون ءبىر، مىنە. ەرتە كەلدىڭىز...
ساعات شىندىعىندا توعىز ەدى.
— دۇرىس، ءجون تەگى...
— نە ءجون، نە دۇرىس؟
— كەشىگىپ قالعانىمدى ايتامىن دا. سول يت ىشكىرىڭدى ەندى اۋىزعا السام با... ۇلكەن بالام پرەمي الىپ، سونىڭ قۇرمەتىنە...
— سىلتەپ جىبەردىڭىز، ءا، قارەكە؟—دەدى سامات قالييەۆيچ ەش ءزىلسىز.— بىلاي، قارەكە. ارعى كاباكتاعى اناۋ قىزىل ۆاگوندى كورىپ تۇرسىز با؟ كور-رەپ تۇرسىز! ءما، كىلت، سونى اشىپ، تۇسكە دەيىن مىزعىپ الىڭىز. مىنا سىقپىتىڭىزدى مەنەن باسقا جان كەرمەسىڭ. تۇستەن كەيىن ساعات ەكى نول-نولدە وسى جەردەن تابىلىڭىز. مىنا جىگىتتەردىڭ پەرفوراتورى قالاي جۇمىس ىستەيدى، سونى باقىلايسىز. كەرەك بولسا كومەكتەسەسىز. بۇگىن، ەرتەڭ... ال بۇرسىگۇنى وسى جىگىتتەر كانال تابانىنا قۇلاتقان تاستى ەكسكاۆاتوردىڭ الدىنا يتەرىپ تاستايسىز. ۇقتىڭىز با؟
— قۇپ، اينالايىن، قۇپ!— بۋلدوزەرشى اينالا بەرىپ، سامات قالييەۆيچكە قايتا بۇرىلدى.— باستىقتار بىردەڭە دەپ جۇرمەي مە؟
— دەيتىن باستىقتىڭ ءبىرى الدىڭىزدا تۇر. ۇرىكپەڭىز، قورىقپاڭىز.
قارەكەڭ ەندى سىبىرلاي سويلەدى. كەشەگى ءىشىستىڭ شالىعىمەن سىبىرلاپ سويلەدىم دەپ ساناسا كەرەك، ءبىراق ونىسىن ءبىز ەستىپ تۇردىق.
— ساكە، تراكتوردىڭ كابيناسى اشىق-شاشىق ەدى..، بالالار شەتتەرىنەن ەسكى ەكەن. كىلت-سايمانعا تۇسەتىن سۋىق قول جوق پا؟ اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسپاساق قيىن، ءۇي، قيىن مىناۋ زامان. قاپتىڭ اۋزى اشىق دەپ قۇرت ۇرلاپ كەتە بەرسە...
سامات قالييەۆيچ جىميدى دا، باسىن شايقادى.
ءاي، قارەكە، قارەكە، قورقۋ-ۇركۋدى قوياتىن جاسقا جەتپەدىڭىز بە؟ وڭ جاقتاعى كەرىسكەدەي جەڭگەي اناۋ. ءبىر ۇلىڭىز ەڭبەك ەتىپ، ەكىنشىسى ينستيتۋتتا وقىپ ءجۇر. كىمنەن قورقىپ، قاي كولەڭكەڭىزدەن شوشيسىز؟ قالپاقتى الشىسىنان كيىپ، شەكەدەن قارايتىن باقىتتى زامان مىناۋ.
بۋلدوزەرشى تابان استىندا قالبالاقتاپ قالدى.
— كەتتىم، كەتتىم! تەك اشۋلانباشى، ساكە.— ساكەسى ءتىپتى دە اشۋلانىپ تۇرعان جوق ەدى. كەتە بەرىپ، باسىن شايقادى.— ءاي، قارەكە، قارەكە، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس دەپ ايتتىم عوي...
قارەكەڭ كانال تابانىنا ءتۇسىپ، كوزگە كورىنبەي كەتىسىمەن ءاشىر ساقىلداپ كۇلىپ قويا بەردى.
— و، ىشەگىم-اي! اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس... قۇرت، گايكى ۇرلاعىشتار! ناعىز شىعايباي! ءوز كولەڭكەسىنەن قورقىپ جۇرگەن بۇ كىم؟
ول كۇلدى ەكەن دەپ، سامات قالييەۆيچ ىرجاقتاپ كەتە قويعان جوق. قاباعى ءتۇيىلىپ تۇردى دا:
— كۇلمە، بالا،— دەدى سۋىق جۇزبەن،— سول شىعايبايىڭ ەنبەك وزاتى. تەك اندا-ساندا ءوستىپ سىلتەپ الاتىنى بار. ايتپەسە ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي ىستەيدى. قارەكەڭ سوعىسقا قاتىسقان. كونسلاگەرگە قامالىپتى. ودان قۇتىلعاسىن تۇتقىنعا تۇسكەنى ءۇشىن تەكسەرىلىپ، تاعى تۇرمەگە تاپ بولعان. ەكى ارادا ايەلى باسقا بىرەۋمەن تارتىپ وتىرىپتى. بۇل ءبىر ادامنىڭ باسىنا از با؟ از با دەيمىن؟
— از ەمەس، از ەمەس،— دەدى ساسىپ قالعان ءاشىر.
— كوپ، تىم كوپ. باقىتىن سوعىس ۇرلاعان ادام. سونسوڭ دا بىرەۋ ءبىر زاتىن جىمقىرىپ كەتەردەي قۋىستانىپ جۇرگەنى. بۇل دا وزىنشە جەتىم جان. ءجا، مەن كەتتىم.
سامات قالييەۆيچ سىرىن تىم كوپ ايتىپ قويعانىنا قىسىلىپ قالدى ما، كىلت بۇرىلىپ، تەز-تەز باسىپ، بەتكەيدىڭ وزەن جاققا قارايتىن بەتىنە اينالىپ كەتتى. ءبىز اڭىرىپ وتىرىپ قالدىق...
... قىزىعى سول، قارەكەڭ تۇستەن كەيىنگى ساعات ەكى ءنول-نولدى توسپادى. سامات قالييەۆيچ كەتىسىمەن مۇرنىنىڭ استىنان بىردەڭەنى ىڭىلداپ، جەتىپ كەلدى. كوڭىلدى. تەگى قىزۋى دا، تىڭايۋى دا تەز بولسا كەرەك. پەرفوراتوردى ىشەك-قارنىنا دەيىن شاشىپ تاستاپ، ساعات بويى ءتۇسىندىرىپ، قايتا جينادى. سامات قالييەۆيچ بىزگە كەرەك ادامدى جىبەرگەن ەكەن. ماناعىداي وقىس مىنەزدەرى بولماسا ۇستازدىق ەتۋدەن جالىقپايتىن ەڭبەك ارداگەرى بولۋ كەرەك دەپ شەشتىك وڭاشادا. «تۇسىندىك!» دەگىزىپ، بىزگە باس يزەتىپ بارىپ، قىزىل ۆاگونىنا قايتا كەتتى.
تاس الاڭعا قاتارلاپ سالىنعان ءۇش پەرفوراتوردىڭ تارسىل-گۇرسىلى تۇسكە دەيىن تىنعان جوق.
...ساعاتقا جۋىق ۋاقىت ىشىندە تورت-بەس شۋرۋف تەستىك. سويتتىك تە، تەحنيكا، تەحنيكا دا، سۇيمەننىڭ اتى سۇيمەن دەگەن ماقالدى تابان استىندا جانىمىزدان شىعاردىق. شۋرۋف تەسۋ تاس لاقتىرۋدان كوش ىلگەرى تىرلىك. ايتكەنمەن اپ بالىق، اۋزىڭا قاپ بالىق دەيتىندەي وڭاي-وسپاق شارۋا ەمەس. شەكە تامىر شاعىپ، بۇكىل دەنەنى سولقىلداتاتىن ءدىرىلى بار. كلاپاننان ون اتموسفەرالىق قىسىممەن اتىلىپ شىققان اۋانىڭ تارسىلى و باستا قۇلاقتىڭ قاعاناعىن جارىپ جىبەرە جازداپ ەدى، كەلە-كەلە وعان دا ەت ۇيرەندى. شۋرۋف تەسىگىنەن ءالسىن-الى اتقىلاپ شىعاتىن تاستىڭ اق ۇلپا شاڭى دا وڭايعا سوعىپ تۇرعان جوق. تىنىس تارىلتىپ، وكپە قاباتىن ۋ شاڭ.
اق مۇرت، اق مايدان بولعان يسا تۇسكە تامان قاپشاعاي ولكەسىن تىتىرەتە ءسىڭبىرىندى دە، قولىن سىلتەدى.
— دوعارايىق بۇگىن اكەمىزدىڭ جۇمىسى بولسا دا. ون بەس مينۋت دەمالىس...
قۇلاق تۇنىپ تۋر. باسىم اسىن قوتارىپ العان كاستريۋل سياقتى بوپ-بوس. تولىمدى، تۇتاس ويلاردىڭ ورنىنا بايلانىسسىز ىرىمتىك-ىرىمتىك بىردەڭەلەر باس قاۋاشاعىنىڭ قابىرعالارىن كەرىپ العان. «شارشادىم... اسپانداعى كۇن التىن جامبىعا اينالسا... مەن ەرتەگىدەگى ءاپايتوس باتىر ەكەمىن، كۇمىس زەرلى ساداقپەن التىن جامبىنى — التىن كۇندى اتىپ تۇسىرسەم... اپتاپتىڭ بەتى قايتار ما ەدى؟ سۋعا بارۋدىڭ كەزەگى كىمگە كەلىپ ەدى؟.. سوڭعى رەت جاڭبىر قاشان تامىپ ەدى؟ ون اي بۇرىن با؟ ون جىل بۇرىن شىعار الدە؟ جو-جوق، ون عاسىر، تۋرا ون عاسىر بۇرىن... «باسىم اسى قوتارىلىپ الىنعان بوس كاستريۋلگە ۇقساسا، مىنا ويلار، بايقايمىن، سول كاستريۋلدىڭ تۇبىنە جابىسىپ قاتىپ قالعان كۇيىك-قاسپاقتار. ءۇ ءارپى قۇساپ، ەكى قولدى ەكى جاققا سوزىپ جىبەرىپ، شالقالاپ جاتقان كۇيى اياعىمنىڭ باسىنا قاراپ ەدىم، قالىڭ تابان باتىڭكەمنىڭ ءار تۇمسىعى — كولدەنەڭ تۇسكەن ءبىر-بىر قاراتاۋ. سول قاراتاۋدىڭ ۇشار باسىندا جالعىز قۇمىرسقا بەتىن قۇبىلاعا بەرىپ، الدىڭعى قولدارىن كوتەرە «ناماز» وقىپ قاتىپ تۇر. قىپشا بەل قارا قۇمىرسقا كەي ساتتە شۋرۋفقا توبەسىنەن تىك شانشىلىپ تۇرعان پەرفوراتورعا ۇقساپ كەتكەندەي.
جامال! مەن جاستانىپ جاتقان جوتانىڭ ارعى بەتىن الا قايناپ اققان ىلەنىڭ ءبىر شۋماق تولقىنىنا ۇقساس نازىك ەسىم... جامال... ءاشىر جامال دەگەن ءسوز ارابشا «ارۋ» دەگەن ءسوز دەيدى. ءبىراق، جامال ارۋعا ۇقسامايدى. كىمگە ۇقسايتىنىن بىلمەيمىن، ءبىراق ارۋعا ەش ۇقسامايدى.
سولاي، سوقىر قيقاباي. كۇنىگە ون ساعاتتان جۇمىس ىستەيسىڭدەر، —سامات قالييەۆيچتىڭ داۋسى. قايدان كەلىپ ۇلگىرگەن؟— ال ءار كۇندەرىڭە قانشا سومنان تابىس كەلىپ تۇر؟
— ون سومنان...
— از ەمەس پە؟
— كوپ بولۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ — بۇل — يسا.
— ونى مەنەن ەمەس، وزدەرىڭنەن سۇراڭدار.
ون سوم... ون سومدى العاش رەت قاشان قولىما ۇستاپ ەدىم؟ ءا، بىلتىر جايلاۋعا بارعاندا اتام ۇيىندە جالعىز قول سۇيىق، ساقال شال قاسىنا شاقىرىپ، ماڭدايىمنان يىسكەگەسىن «جيەنىمنىڭ كورىمدىگى»،— دەپ، ون سومدى الاقانىما قىسىپ ەدى. مامامنىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى. ياعني مەنىڭ ەكىنشى دارەجەلى ناعاشى اتام. قىزىل قۇلاق، ون سوم ەمەس، ون سوم، ون مانات، داح سۋم، زەچە رۋبلە... تاعىسىن تاعىلار دەپ ون بەس تىلدە سويلەيتىن قىپ-قىزىل جالىندى ۇستاتقان. ايتپاقشى، ون سومعا جومارت ەكىنشى دارەجەلى ناعاشى اتام؛ «قۇدانىڭ باسىنا بەلگى قالقيتتىڭدار ما؟» — دەپ، سول جولى كوكەمە كوپ قادالعان. كوكەم تومەن قاراپ مىڭگىرلەدى: «ورناتامىز عوي، كەلەر جىلى ماشينا الامىز دەپ الەكتەنىپ...» شال باسىن ۇزاق شايقادى. سويتسەم قۇداسى كوكەمنىڭ اكەسى، مەنىڭ اتام ەكەن. مەن كورمەگەن، مەنى كورمەگەن اتام، كوكەمنىڭ اكەسى سوعىستان الىپ قايتقان جارادان قايتىپتى.
...ءبىز جاتقان بەتكەيدى جيەكتەگەن جولدان ءارى قازىلعان قوسپا كانال تابانىنان الىپ «بەلاز-داردىڭ» گۇرىلى تىنباي جەتەدى. كەنەت، ودان دا زور گۇجىل جاڭاعى گۇرىلدى باسىپ بارا جاتقانىن شالىپ قاپ، كوزىمدى اشىپ ەم، «انتەي» سامولەتى سەكىلدى ءداۋ قارىن ءبىر پالە توبەمدى اينالىپ ۇشىپ ءجۇر.
— سوندا دەگەن باۋىرىڭ عوي،— دەدى ءاشىر ءتىسىن اقسيتىپ.
تالاس قىزا ءتۇسىپتى.
— ول ون سومدارىڭ جۇمىرلارىڭا جۇك ەمەس...— سامات قالييەۆيچتىڭ ناقپا-ناق شىققان داۋسى «سونا باۋىرىمنىڭ» گۇجىلىن كەسىپ-كەسىپ تۇسەدى. ۇستازدىقتان جالىقپاس ەڭبەك ارداگەرى ءبىر شەتتە باسىن بۇركەپ اپ، ءايدا، قورىلعا باسىپ جاتىر.
— سوندا سىزشە قانشا سوم جۇمىرعا جۇق بولادى، اعاسى؟ — ءاشىردىڭ شىڭىلتىر داۋسى «ماكسيم» پۋلەمەتىنشە ساق-ساق ەتەدى.
جامال... بيۋستگالتەردىڭ تۇيمەسىن سالۋ پەرفوراتوردىڭ قۇلاعىن ۇستاۋدان قيىن با ەدى؟
— ەسەپكە، ەسەپكە جۇگىنەيىك، ىنىشەك. كانە، قۇلاق سال سوزگە.— سوسىن سامات قالييەۆيچ ەڭبەك ارداگەرى جاققا موينىن قۇرىقتاي سوزىپ: — اۋ، قارەكە! — دەدى.
قارەكەسى باسىن دا كوتەرمەستەن:
— ءىھڭ...—دەدى.
— كۇندىك جۇمىس ساعاتىڭ قانشا؟
— سە-گىز„.
— ال الاتىن اقىڭىز شە؟
قارەكەڭ اۋەلى قوس جامباسىنا كەزەك اۋناپ، ءبىر مارتە موڭكىپ الدى.
— وي، اللا، قۇدايدىڭ تەگىن ۇيقىسىن دا قيمادى..، قۋ شۇناق! — دەپ تۇنشىعا ىرىلدادى ماي-ماي شاپاننىڭ استىنان.— ءۇش ءجۇز سوم باسىڭا جاقساڭ...
سامات قالييەۆيچ قارق-قارق كۇلىپ الدى دا، شاپاننىڭ سىرتىنان الاقانىمەن قاعىپ-قاعىپ قويدى.
— اڭگىمە ءبىتتى، قارەكە. ۇيقىنى وسى قارقىندا ارمەن قاراي سوعا بەرىڭىز.— سودان كەيىن بىزگە بۇرىلدى.— انە ەستىدىڭدەر مە؟ كۇنىگە ون ساعات تاس قوپارىپ —ءبىر، ونىڭ ۇستىنە ەكى اپتادا ءبىر-اق، كۇن تىنىعىپ — ەكى، ايىنا تاپقان سەندەردىڭ تابىستارىڭ دا ءۇش ءجۇز سوم، ال مىنا قاراكەڭنىڭ كۇنى سەگىز ساعات—ءبىر، اپتاسىنا ەكى كۇن دەمالادى — ەكى، جۇمىس اراسىندا ۇيقىنىڭ دا ەسەسىن جىبەرمەيدى — ءۇش، سوندا ونىڭ دا الاتىنى ءۇش ءجۇز سوم.. كىمنىڭ شەكەسى شەرۋەن اتىپ ءجۇر سوندا؟
— قالاي، قالاي؟ — يسا قالىڭ قاستارىنىڭ اراسىن قوسىپ جىبەرىپ، سامات قالييەۆيچتى كوزىمەن جەپ وتىر:
جامال، جامال... كۇن ساۋلەسىن ساپىراتىن قارا شاشىڭنىڭ ۇزىندىعى قانشا سانتيمەتر؟ ون عاسىر، ون سوم، ءۇش سانتيمەتر... بۇگىن ون سيفرى، دۇعالاپ قويعانداي نەگە باسىمنان شىقپاي قويدى؟
— قالايى نەسى، سولاي، سوقىر قيقاباي. ءقازىر عوي، قارەكەڭ دە، سەندەر دە دەمالىپ وتىرسىڭدار...
— ال، دەمالدىق...— قارا شولاق تاقىمداپ وتىرعان.
— قولىڭداعى قاڭىلتىرىڭا قاراشى. ءبىز تىنىققالى تۋرا شيرەك ساعات ءوتىپتى. بۇل ون بەس مينۋت ەڭبەك اقى جاعىنان قاراكەڭنىڭ قىلىن دا قيسايتپايدى. وعان ءبارىبىر. ەڭبەك ەتسىن، ەتپەسىن، وعان اقى ساعاتىنا قاراي جازىلادى، ياعني ون بەس مينۋت بوس كەتىپ جاتقان جوق، اقشاسى ءجۇرىپ جاتىر. ويتكەنى ول ءرازريادتى جۇمىسشى. ال سەندەر شە؟
— ءبىز قايتەدى ەكەمىز؟ — باقتيار قومپىلداي سويلەپ، تۇرەگەلىپ وتىردى، و، قۇداي بۇگىن بىردەڭە بەرەر. قىل اياعى ۇيقىداعى ارۋ دا جاتقان جەرىنەن باسىن جۇلىپ الدى.
— سەندەر ون بەس مينۋت تىنىقتىڭدار دۇرىس پا؟ ءلاپباي، تاقسىرلار، تىنىعىڭدار. ايتسە دە ءبىلىپ قويىڭدار، وسى ون بەس مينۋتتا قالتالارىڭا ون بەس تيىن تۇسكەن جوق. سەندەرگە اقى ى-س-ت-ە-گ-ە-ن-د-ە-ر-ى-ڭ-ە ق-ا-ر-ا-ي ت-و-ل-ە-ن-ە-د-ى، ۇقتىڭدار ما؟ مەيلى ون تەكشە مەتر تاستى جان سالىپ، جان بەرىپ ون ساعات، ايتپەسە ءبىر شوقىپ، ەكى قاراپ، ءجۇز ساعات قوپارىپ لاقتىر، ەڭبەكاقى ون دا، ءجۇز دە ساعاتقا ەمەس، سول ون تەكشە مەتر تاسقا قاراپ تولەنەدى. ال بۋلدوزەرشى سەگىز ساعاتتان ءارى قاراي تۇياعىن قىبىرلاتىپ كورسىن، اقى ەكى ەسەلەنىپ تولەنبەك. سەگىز ساعات ىشىندە دە قۇرىلىس باسىندا جاي ءجۇرسىن، ءيا، ويدان ويىپ، قىردان قىرىپ، ەڭبەك ەتسىن ءبارىبىر الاتىنى كەسىمدى ەڭبەكاقى.
— ءسىز، ءسىز... سامات قالييەۆيچ، وسى ءسىزدىڭ ءىشىڭىز اۋىرماي ما؟ — مۇنى باقتيار بەتكەي ەتەگىنە قاراپ وتىرىپ ايتتى.— ءسوزىن پرورابقا ەمەس، تومەندەگى كورىنبەيتىن بىرەۋگە ارناپ ايتقان سەكىلدى. تەك جەر تىرەگەن ساۋساقتارى ءدىر-دىر ەتەدى.
ءبارىمىز قىرىلىپ تاڭ قالدىق، دۇرىسى، تاڭ قالعان شىعارمىز، يسا، ءاشىر، مەن، ەڭ اياعى سامات قالييەۆيچتىڭ ءوزى دە. سەبەبى، ۇيقىداعى ارۋ وياندى، ويانۋ تۇگىل سويلەي باستادى. جايشىلىقتا ۇندەمەس ادامنىڭ سويلەگەنى مومىن بۇزاۋدىڭ. كەنەت: «و، پوەزيا!» دەپ مەڭىرەگەنى سەكىلدى ەرسى ەستىلەدى ەكەن.
— ءىشىم اۋىرعاندا قانداي! — سامات قالييەۆيچ وتە اقىرىن، تىستەنە سويلەپ وتىر.— كەي كەزدە ءىشىمدى قوس قولداپ بۇرگەندە تىنىسىم توقتاپ قالا جازدايدى. جاتىردا جاتىپ اكەنىڭ باسىن جۇتتىم. مايداندا قازا تاپتى. شەشە شاحتىعا ءتۇسىپ، كومىر شاۋىپ، اقىرى كوكساۋ كورگە تىقتى. ستۋدەنت كەزىمدە قۇلاقشىن ساتىن الۋعا اقشام جەتپەي شاشىما سۇڭگى قاتىپ، قىستان كارتۋزبەن شىعاتىنىم دا ەسىمدە. سول شاشىما قاتقان كوك سۇڭگى جۇرەگىمە بايلانباسىنا كىم كەپىل.— قارسى بەتكە قاراپ وتىرىپ، زارمەن جىميدى.— كەيدە ءىش ءوستىپ تە اۋىرادى، جىگىتتەر! جەتىمدىك انە، مەنىڭ اۋرۋىمنىڭ اتى، بىلگىلەرىڭ كەلسە.— ورنىنان تۇردى دا، تومەنگە بەتتەدى. اياعىن تاس قاعىپ، ءسۇرىنىپ كەتىپ ەدى، وعان دا كوڭىل بولگەن جوق،-وتىرعاندا شالبارىنا جۇققان شاڭدى دا قاقپادى. ءدال ءبىر سوقىر، ساڭىراۋ ادام سەكىلدى. بىزگە تۋك كەرمەس تۇماندى كوزبەن قاراپ:
— جەتىم قوزى تاس باۋىر..،— دەدى دە، جولدىڭ ارعى شەتىنەن كۇرت تەمەن قۇلاپ كەتەتىن باسپالداقپەن قوسار كانال تابانىنا ءتۇسىپ، جوق بولدى.
باسقانى قايدام، سول ساتتە مەنىڭ دە ءىشىم ءجيدىپ بارا جاتتى. اياق استىنان جابىسقان اۋرۋدان ەمەس، سامات قالييەۆيچتى اياعاندىقتان... جالپى، سورىما ما، باعىما ما، قايتسە دە مەنىڭ ىشىمدە توڭىرەكتەگى جاقسىلىق-جاماندىقتى قالت ەتكىزبەي قاعىپ الىپ، قابىلداي قوياتىن سونداي ءبىر پىسىق، ەلگەزەك قوندىرعى بار سەكىلدى. جايشىلىقتا دىبىس شىعارماي، ءدال ساباق قاراپ وتىرعان كەزدە دۇرىلدەپ قويا بەرەتىن ءبىزدىڭ ۇيدەگى مۇزداتقىشتىڭ قىرسىق موتورى سەكىلدى ۋاقىتسىز ۋاقىتتا سول قوندىرعى ىسكە قوسىلىپ كەتىپ، جاپ-جاقسى كوڭىل كۇيىمدى ەستىپ ايران-اسىر ەتەدى دە قويادى. اعام دا، جيەنىم دە، ناعاشىم دا ەمەس، پرورابقا ەمەشەم ەزىلىپ تۇر — باسقا لاج بار ما!
— مۇندايدا قۇيىسقانعا قىستىرىلا قالاتىن ءاشىر بۇل جولى دا ادەتىنەن جاڭىلعان جوق.
— وي، قىزىق-اي، سامات قالييەۆيچتىڭ باتەڭكەسى ءالى سۋ جاڭا ەكەن،— دەدى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي. ءبىزدىڭ باتەڭكەمىزدىڭ تۇمسىعى باياعىدا-اق اقجەمدەنىپ بىتسە، پرورابتىكىنە قىلاۋ تۇسپەگەن. جەر باسىپ ەمەس، اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا ۇشىپ ءجۇرىپ جۇمىس ىستەي مە، نەمەنە؟ — از ۇندەمەي وتىرىپ: — جالپى، باتەڭكەسى توزبايتىن ادامداردان قورقامىن،— دەپ لاق ەتكىزدى.
يسا ءجۇزى قاراۋىتىپ وتىردى، وتىردى دا، الاقانىنىڭ استىنداعى جۋساندى بىرت-بىرت جۇلىپ وتىرعان باقتيارعا الا كوزىمەن قاراپ اپ، ورنىنان تۇردى.
— جۇمىسقا كىرىسەيىك. اسان، سەن جۇگىرىپ بارىپ، بۇلاقتان سۋ اكەل.
تىرەۋ تۇسەتىن الاڭداعى تورتەۋدىڭ ەڭ جاسى ءوزىم بولعاسىن سۋ اكەلۋ مىندەتى بۇل كۇندە تازا مەنىڭ موينىما ءمىنىپ ەدى. جالپى، سۋدى سيستەرنامەن اكەلەتىن. بۇگىن ول كورىنبەدى. امالسىز الىس تا بولسا تۇماعا بارىپ قايتۋ كەرەك. وسى جولى اناۋ كۇنگىدەي تومەنگە جەلە جونەلگەمىن جوق، تۇلا بويىم قورعاسىننان قۇيىلعانداي اياق الىسىم اۋىر. وي ون تاراۋ. «جەتىمدىك — انە، مەنىڭ اۋرۋىمنىڭ اتىن بىلگىلەرىڭ كەلسە». پروراب سوندا نەنى نۇسقادى؟ جىگىتتەر اياق استىنان نەگە سۇتتەي ءىرىپ، ايرانداي اشىدى؟ سامات قالييەۆيچ قالاي تىرەۋ باسىنا كەلسە بولدى، سولاي اياز بۋىپ تۇرعان كوشەدەن ەسىكتى ايقارا اشىپ، ءبىر قاپ سۋىق پەن بۋدى ەرتكەن ءتۇسى سۋىق بوتەن جان باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلگەن سياقتى اسىپ-ساسىپ قالامىز. ال ول كەلگەن ايازدى ولكە، ءبىز بىلمەيتىن، تەك سامات قالييەۆيچ بىلەتىن ول قانداي ولكە؟
ۇندەمەي قاباتىن ايار يتتەي بۇعىپ كەپ بالاعىمنان الا تۇسكەن ويىمنان ءوزىم قاشىپ، ەڭىسكە قاراي جۇگىرە جونەلدىم.
* * *
تۇما تابان استىنان بۇلك-بۇلك اتقىلاپ، كولشىكتى بەتتەي اياڭداپ قانا يرەك جول سىزىپ جاتىر. كولشىك تارتىلىپتى. جاعاسى قارا قوشقىل ساسىق باتپاق. شىركەي، سونالار ۇدەرە كوشىپ، ىزىڭدى ارمانسىز سالىپ ءجۇر. جيەك-جيەگى وڭەزدەلىپ، كەبە باستاعان سول توي باتپاققا ءتونىپ تۇرعان باقباقتىڭ ۇلپەرشەك باستارى جەلگە ۇشىپ، تەك سويديعان ساباقتارى قالىپتى. انەۋگۇنگى شىمقاي كوكبالاۋسا بۇل كۇندە جاسىل سارى. تالاي مەزەتتەن بەرى سۋ مەن تاراق تيمەگەن شاش سەكىلدى ۇيپا-تۇيپا. ءار جەرىندە الاقانداي ويدىم-ويدىم اقتاڭداق تاقىر پايدا بولعان.
سۋ ءىشىپ، وڭەش جىبىتكەن سوڭ تۇما باسىن كۇزەتكەن ءداۋ تارعىل تاسقا جايعاسىپ اپ، ويعا كەتتىم.
بەرتىنگى بىرەر كۇننىڭ بەت الىسى ۇنامايدى-اۋ، ۇنامايدى. «مەن ونسىز دا قايىقسىز جۇرگەن جانمىن»،— دەپ شاشىن جايعان جامال... تيىن ساناپ، ساعات ساناپ، قايداعى ءىش اۋرۋىنىڭ حيكاياسىن قوزعاپ، سۇتكە تۇسكەن اشىتۋ باكتەريالارىنداي كوڭىلدى ىرىتكەن، باتەڭكەسى ەش توزباس پروراب... ىلعي ۇيقىلى-وياۋ شالا-جانسار كۇيدە جۇرەتىن ەڭبەك ارداگەرى. العاشقى قيىن كۇندەردى ارتقا تاستاپ، ەندى ەس جيىپ، اتىمنىڭ اسان، فاميليامنىڭ قايىرسىنوۆ ەكەندىگىن ەسكە تۇسىرە باستاعام شاقتا سەسكەنىستىڭ سالقىن جەلى قاي تۇسىمنان سوعا باستادى؟ جارتاس باسى بۇگىن جۇمىس ورنى ەمەس، تيىن-تەبەن ساناپ، كىمنىڭ ۇتىپ، كىمنىڭ ۇتىلىپ جۇرگەنىن ەسەپتەيتىن بۋحگالتەريا كەڭسەسىنە اينالىپ كەتە جازدادى. جالعىز بۇگىن بە، انەۋگۇنى دە... تورتەۋمىز ءتورت كورتىشقانعا اينالىپ، توڭىرەكتە نە وزگەرىس بار، كوڭىل اۋدارماي، كوز-قۇلاقتى تاس باسىپ الىپ، بەتكەيدى قازا بەرەمىز، قازا بەرەمىز...
«تورتەۋمىز ءتورت كورتىشقانعا اينالىپ...» باسىما وسى ويدىڭ ورالۋى مۇڭ، تورتەۋمىزدىڭ تىرەۋ باسىنداعى تورتەۋدىڭ قۇرىلىس وتريادىنان جەكەلەنىپ قالعانىمىزدى سەزدىم. گەس قۇرىلىسشىلارىنا ارناپ اناۋ قالا شەتىنەن ءۇي سالىپ جاتقان قۇرىلىس ءوتريادىنىڭ ساناتىنان سانالساق تا، تورتەۋمىزدىڭ ولاردا ەش شارۋامىز جوق، ولار ءبىر مەملەكەت، ءبىز ءبىر مەملەكەت. ىشكى ىستەرگە قول سۇقپايتىن، سۋۆەرەنيتەتتى سىيلايتىن تىم ءتارتىپتى مەملەكەتتەرمىز. گەس ءجۇمىسشىلارى جوتانىڭ ارعى قاباعىنىڭ استىنداعى پلوتينا، ەلەكتروستانسيا توڭىرەگىندە. «بەلاز» كابيناسىنان قول بۇلعاپ، الىستان اقسيا كۇلىپ وتەر شوفەرلەر، ار-ۇر ەكسكاۆاتورلاردىڭ كابيناسىنان كۇنى بويى تۇسپەيتىن ماشينيستەردى ەسەپتەمەسە، كوزبەن كورىپ، ءتۇڭعىش ءتىل الماسقان قۇرىلىسشى جۇمىسشىمىز — قارەكەڭ مەن سامات قالييەۆيچ قانا... كەنتاۆر ەكەش كەنتاۆر دا قايدام، تىرەۋ باسىنان ۇركىپ كەتتى. وتىز ويدا ويىپ جاتقاندا بەتكەيدە تاس شۇقىعان تورتەۋگە تەڭدىك تيە مە.
جينالىس سايىن تالقىلاناتىن ماسەلە — ءۇي سالۋشىلاردىڭ جاعدايى، ولاردىڭ ەڭبەك ءتارتىبى، قاۋىپسىزدىك تەحنيكاسى، اعاش، شەگە، بالعا، تاعىسىن تاعىلار... جىلاعان بالانى ۋاتقانداي اندا-ساندا ءسوز اراسىندا ءبىزدى ءجۇردىم-باردىم ماقتاپ قويادى —: بولدى، ءبىتتى. بىزگە جون سىلتەيتىن — سامات قالييەۆيچ، بىزبەن اڭگىمە سوعاتىن — سامات قالييەۆيچ، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا باعا بەرەتىن — سامات قالييەۆيچ، ءبىزدى قۇرال-سايماندارمەن جابدىقتايتىن دا سول سامات قالييەۆيچ! قىسقاسى، تىرەۋ باسىنداعى اعا دا، جاعا دا، جولداس تا، جاران دا، باستىق تا —پروراب! سامات قالييەۆيچ اتتى كوزگە كورىنبەيتىن جىڭىشكە ءجىپ، ءبىراق بەرىك ءجىپ مىقتاپ قول-اياعىمىزدى شىرماپ العان سەكىلدى. ونسىز كورەر كۇنىمىز، اتار تاڭىمىز جوق. توق ەتەرى، الدەكىم تىرەۋ ورنىنا شاشىپ كەتكەن پەرفوراتوردىڭ سىنعان-توزعان بولشەكتەرى سياقتىمىز.
باس قاتىپ كەتكەن سوڭ بەت شايماق بوپ تۇمانىڭ الاقان ايدىنىنا ەڭكەيە بەرگەنىم سول، جاعادان باقا شورشىپ، سۋعا سەكىرىپ ءتۇستى دە، اعىن ارناسىن قۋالاي تىرباڭداپ جۇزە جونەلدى. سۋ بەتىندەگى سىڭارىمنىڭ بەت بەينەسى لەزدە قيساڭ-قيساڭ قاعىپ، سەگىزاياققا ۇقساپ سالا بەردى. قاۋ-قوعانىڭ تۇبىنە جابىسىپ كۇن كەشكەن انەۋگۇنگى قىسقا قۇيرىق قازانباس قۇرتتار ءقازىر قول-اياعى شىققان باقىرباس باقالار...
اياعىمدى ارەڭ الىپ، بۇلاق باسىنان كوڭىلسىز كەتتىم، ءوز ءجۇزىڭدى وزىڭە كورسەتە المايتىن، جاعاسى قۇرت-قۇمىرسقا، جاسىل باقا جايلاعان تۇما، تۇما ما؟.
قوسقا ءازىل-قالجىڭسىز ءدۇرداراز قايتتىق.
...سۇيمەن سالدىرادى، كىل ەركەك دىبىر-دىبىردى جاپپاي باستاپ بەرىپ ەدى، ونى الدەكىمنىڭ قۋانا-قۋانا اسا ءبىر شاتتانىسپەن شىڭعىرعانى ءۇزىپ جىبەردى. كوزىمدى اشسام، ۆاگون تەرەزەسىنە جابىسقان جالپاق باس ءنان كوك شىبىن ماعان قادالىپ قاپتى. ەكەۋمىز ءۇش مينۋت بويى ارباستىق. بۇرىشتان ءداۋ قارا ورمەكشى ارباڭداپ شىعا كەلگەندە بارىپ، الگىنىڭ تورعا وراتىلىپ ولگەن شىبىن ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
ساكىدە ەتپەتتەگەن كۇيى مويىن سوزىپ، تەرەزەدەن سىرتقا باس شىعارىپ ەم، استىڭعى بولەگىن كوكجيەك اساپ قويعان كۇن كەۋدەمنەن توبە قۇيقاما دەيىن قىزىل تۇسكە بويدى دا سالدى. ەگەر اكىم بولاشاقتا مىقتى سۋرەتشى دەگەن اتاق-داڭقىم شارتاراپقا كەتىپ، بيۋست ورناتسا دەنەمنىڭ تۋرا وسى كەشكى ساعات سەگىزدە تەرەزەدەن سىرتقا شىققان بولەگىن قويدىرۋعا تىرىسار ەدىم. ويتكەنى، مەنىڭ ول ءبيۋستىمدى قوسپاسىز ەڭ تازا التىن — قىزىل التىننان قويۋعا تۋرا كەلەر ەدى...
مەنى التىنعا بوياعان جومارت كۇن ول ۇلەستەن اۆتوماشينا قورابىنان جامالدى كوتەرىپ ءتۇسىرىپ جاتقان كەنتاۆردى دا كەندە قالدىرماپتى. قاپشاعايعا كەلگەننەن بەرى كومانديردىڭ كۇلگەنىن كورگەنىم وسى شىعار. بەتىنە كۇلكىنى جاپسىرىپ العان جامالدىڭ ءجۇزىن كورۋىم مۇڭ، ءىشىمدى قىزعانىش وتى جالاپ، كەنتاۆردىڭ مىنا اپىراق-تاپىراقى ارتقى ەكى اياعىمەن اتتىڭ تىك تۇرىپ، تۆيست بيلەگەنى سياقتى ورەسكەل دە وداعاي كورىنىپ كەتتى.
كۇلە سويلەسىپ، جۇرە كيىم شەشىپ، وزەنگە جۇگىرگەن، كۇرەك، سۇيمەن، قالاقشا، شەلەكتەردى اۆتوماشينادان قۇرال-سايمان ۆاگونىنا تاسىعان جىگىتتەردىڭ وز بويىنان ون، ايتپەسە ون بەس ەسە ۇزىن كولەڭكەلەرى قوستىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى دالا بەتىن جۋان قارا سىزىقتارمەن ارلى-بەرلى سىزعىلاپ، جانتالاسا تىمىسكىلەپ ءجۇر. ءسۇيىر تۇمسىق گليسسەر وزەندى باۋىرداي ءتىلىپ، اعىسقا قارسى قايقاڭداپ بارادى. قوس باسى ەرەكشە كوڭىلدى. ەڭ اياعى التىننىڭ تۋرا تابالدىرىقتا تۇرىپ شاشىراتا توككەن سۋى دا اسپانعا شاپشيدى.
ونىڭ سىرىن كەشكى ساپ انىقتادى — ەرتەڭ دەمالىس! ۇيقى قانباي، كىرپىك كىربيگەن، شارشاپ-شالدىعىپ، قاباق تۇسكەن ەكى اپتادان كەيىنگى دەمالىس! ساپتا تۇرىپ وڭەشتى دە، ۋرانى دا ايامادىق. ءاشىر قۇم ۇستىندە سالتو جاسايمىن دەپ، شالبارىن تىگىس-تىگىسىنەن قاقىراتىپ، جالاق بۇت قالا جازدادى. جامىراعان ايقاي-سۇرەن وزەن جاعاسىنداعى قالىڭ قامىستان ءجۇز شاعالانى قۋىپ شىعىپ، تەرەڭدەگى ءجۇز شورتان مەن شاباقتى قاتتى شوشىتتى. ءمۇيىز ساۋىتتارىن سۇيرەتكەن تورت-بەس اقىماق تاسباقا قوستان الىسىراق قاشقاننىڭ ورنىنا، توڭقاڭداپ كەپ، ۆاگونداردىڭ استىنا تىعىلدى.
كەشكى اسقا بەسبارماق ازىرلەنىپتى. اس تاراتاتىن شارشى تەسىكتەن التىننىڭ قاباق استى، ۇرت ۇشتارى، كوز ءۇياسى ءتارىزدى وي-شۇڭقىرلارى تىم تاياز قايعى-مۇڭسىز تولىق بەتى كورىنىپ قاپ، كوڭىل-كۇيىمنىڭ بۇزىلعانىن ەسەپتەمەسەك اسقا تابەتىم تاسقا تيگەن پنيەۆماتيكالىق بالعاداي عالامات بولدى.
ءىش سيپاپ، ەرىنە باسىپ، اسحانادان شىققانىمدا ءتۇن ءتۇسىپ، ورتاداعى باعانا باسىنداعى شىركەي مەن كوبەلەك ۇيمەلەگەن جارىق استىندا بەس-التى ۆاگون جۋساپ جاتىر ەكەن. كەنتاۆر باسپالداققا گازەتتى جايىپ تاستاپ، باقىتتى پىشىنمەن باشپايلارىنىڭ تىرناعىن الىپ وتىر. بارىن كيىپ، باقانىن اسىنعان تورت-بەس جىگىت كۇن سيستەماسىنىڭ سحەماسىن ەسكە ءتۇسىرىپ جامالدى ورتاعا اپ، گيتارانى مىڭقىلداتادى. ينابات پەن عىلىمنىڭ ءار تاراپىنان حاباردارلىق جاعىنان العاشقى كۇننەن كوزگە تۇسۋگە الا-بوتەن تىرىسىپ جۇرگەن ءبىرىنشى كۇرەستىڭ ەكى ستۋدەنتى قىزىل كەڭىردەك. جانە داۋىستارى قوستىق قاي نۇكتەسىندە بولماسىن ەستۋگە بولاتىن دارەجەدە ايقىن دا انىق.
— افريكاعا بارعان ارتۋر شۆەيسەر...
— سەن سۇلۋ قالىڭدىقتى، بەكزادا ورتانى، ديپلوماتيالىق مانساپتى تاستاپ، قيانعا كەتكەن شۆەيسەردى نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟— دەگەن سياقتى توبە قۇيقا شىمىرلايتىن كەسىمدى سوزدەرگە قاراعاندا تاياۋ ەكى-ۇش جىل ىشىندە مەنىڭ ورەم جەتپەيتىن ۇعىمدار، ءسىرا. ەكەۋىنىڭ قىزىنعاندارى سونشالىق، تاپ اياقتارىنىڭ استىندا كوزدەرى شاراسىنان شىعا ءتىل سالاقتاتىپ شىركەي اۋلاپ، قارنىمەن جەر سىزىپ وتىرعان بەس-التى قۇرباقانى دا بايقار ەمەس، ءاشىر مەن باقتيار وڭدى-سولدى ىرعىتقان تەننيستىڭ اق دوبى قويۋ ءتۇننىڭ قارا تاقتاسىن حاوستىڭ اق سىزىقتارمەن اياۋسىز شيمايلايدى. قالاقشالار سارتىلدامايدى. قۇمىعىڭقى دۇكىلدەيدى. باتىس كوكجيەك — بوزعىلت. ول— قىراتتار قويناۋىنان سىعالاعان گەس-تىڭ جامىراعان جارىعى. ترانزيستوردان لۋي ارمسترونگ ادەپپەن بارقىلدايدى.
يىعىم الاقاننىڭ سەزىلەر-سەزىلمەس سالماعىن سەزدى، موينىمدى بۇرىپ ەم، تىنىسىم توقتاپ قالا جازدادى — ءتۇن تۇسىمەن شاشى تۇتاسىپ كەتكەن يسا... جالتىرسىز قوس جانارىندا قوس مەڭىرەۋ ءتۇن قوناقتاپ جاتىر.
— كوڭىلسىزسىڭ عوي، اسان؟
يىعىمدى قيقاڭ ەتكىزدىم. جالعاندا ناقتى قويىلماعان ەكى ۇشتى سۇراققا تۋرا جاۋاپ بەرمەۋ كەرەك. يىقتى ەكى ۇشتى قيقاڭداتا سال — «سىيعا - سىي، سىراعا - بال»، قالاي تۇسىنسەڭ ولاي ءتۇسىپ، سۇراققا جاۋاپ ساي. قيقاڭداعان يىقتى قانداي جاۋاپقا سايارىن بىلمەگەن الگى پاقىر اڭكى-تاڭكىسى شىعىپ، جاڭا عانا ءوزى قويعان جالعىز سۇراققا تابان استىندا ءجۇز جاۋاپ ىزدەيدى. اقىرى باس قاتىرىپ كەپ: «مۇنىڭ مەڭزەگەنى وسى-ay»،— دەپ، ءوزى ويلاپ تاپقان ءجۇز جاۋاپتىڭ ەڭ اقىلدىسىنىڭ ءمۇيىزىن ۇستايتىنىن قايتەرسىڭ. بۇل تاماشا ءادىستى مەن گيمناست قىزدان ۇيرەنگەنمىن. وعان، ماسەلەن، كينوتەاتردىڭ افيشاسىن نۇسقاپ؛ «دەزدەمونو»، «گاملەت» الدە «انجەليكا مەن كورول» جاقسى ما؟» — دەسەڭ يىعىن قيقاڭ ەتكىزەدى — بولعان-بىتكەنى سول. الگى جەردە بۇل قيقاڭنىڭ نەندەي جاۋاپ ەكەنىن ىزدەپ ءبىراز باس قاڭعىرتقاسىن گيمناست قىزدىڭ ەسىمى دەزدەمونو ەكەنى ەسكە ساپ ەتە ءتۇسىپ. «ارينە، مىنا قىز «گاملەت» جاقسى دەپ تۇر»،— دەگەن اقىلدى جاۋاپقا ماڭداي تىرەيسىڭ. بىرەر جەتىدەن كەيىن شىنىندا دا ادەبيەت ءمۇعالىمى «گاملەتتىڭ» دە، و بويىنشا تۇسىرىلگەن ءفيلمنىڭ دە ۇلى تۋىندىلار ەكەنىن كولدەنەڭ، ۇزىنىنان دالەلدەپ بەرەدى. دەزدەمونو! حا-حا! ءسويتىپ تە ات قويادى ەكەن-ay. ماسەلەنكي سيىردى: «اۋكىم، اۋكىم، اۋكەشىم!»—دەپ شاقىرۋدىڭ ورنىنا: «بونجۋر، مادام!» — دەسە نە بولار ەدى؟ نە بولۋشى ەدى، ءسۇزىپ تاستار ەدى. ال گيمناست قىزدى دەزدەمونو دەسەڭ يىعى كەيىن كەتىپ، كوزى سىعىرايىپ، يەگى كەيكيە قالادى، دەزدەمونو! حا-حا! ايتالىق، ماعان: «رومەو مەن سيىرباي دەگەن اتتىڭ قايسىسىن قالايسىڭ؟» — دەسە ويلانباستان-اق سيىربايدى تاڭدار ەدىم.
...— نەگە كوڭىلسىزسىڭ، اسان؟
سۇراق تۋرا قاق ماڭدايدان قويىلدى. امالسىز:
— شارشاپ ءجۇرمىن،— دەدىم.
— ەرتەڭ نە ىستەمەك ويىڭ بار؟
شەكشەك شىرىلىنا، باقالاردىڭ جاپپاي قۇرىلىنا قۇلاق سالىپ تۇرىپ، كۇڭك ەتتىم.
— بالىق اۋلايمىن.
— سەن ەرتەڭ بالىق اۋلاما.
اڭىرىپ بەتىنە قارادىم. نەگە بالىق اۋلامايمىن؟ تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. جالپى، يسا اۋىز بولدى، بۇل دۇنيەدەگى مەن تۇسىنبەيتىن جۇمباق قۇبىلىستاردىڭ سانىنا تاعى بىرەۋى قوسىلا قالاتىنى نەسى؟
— ىلە بۇگىن-ەرتەڭ سۋالا قويماس. بالىق قاشپاس. ەرتەڭ مەن قالاعا بارىپ قايتپاقپىن. ماعان ەرىپ، قالانى ارالاپ قايتساي. استانانى بۇرىن كورىپ پە ەڭ؟
— كورگەم جوق،— دەدىم. شىنى — كورگەمىن. ءبىراق «كوردىم دەگەن كوپ ءسوز، كورمەدىم دەگەن ءبىر ءسوز،— «قاشان كوردىڭ، كىممەن بارىپ ەدىڭ، اسەرىڭ قالاي؟»— دەگەن قۇلاش-قۇلاش سۇراقتىڭ استىندا قالعانشا: «كەرمەدىم»،— دەپ، قىسقا قايىرۋ كەرەك.
— كورمەسەڭ كور. مەكتەپتەن سوڭ ونسىز دا باراتىن بالكان تاۋىڭ، كوشەلەرىنە كوز ۇيرەتە بەر.
يسانىڭ قۇمىعىڭقى قوڭىر داۋسى جازعى ءتۇننىڭ ماقپال قارا بوياۋىمەن ءبىر سايكەستىك تاۋىپ، تۇتاسا شىعىپ تۇر. ول جەر بەتىنەن اسپاننىڭ شىڭىلتىر كۇمبەزىنە دەيىنگى كەڭىستىكتە ۇيىپ تۇرعان قويمالجىڭ دا قارابارقىن ءتۇننىڭ اۋزىمەن سويلەپ تۇر ەدى. ونىڭ ۇستىنە جەلسىز، تاس قاراڭعى تۇندە سويلەگەن ادامنىڭ الىس اتادان بولسا دا قوسىلاتىن تۋىسىڭ ءتارىزدى كورىنىپ كەتەتىنى بار. شاماسى، تىلسىم ءتۇن الدىنداعى قورقىنىش ادامداردى بىر-بىرىنەن كومەك، سۇيەۋ، كەلىسىم ىزدەۋگە يتەرمەلەي مە دەيمىن.
ءبىر-اق دەممەن:
— جارايدى،— دەپ كەلىستىم.
— كيىمىڭدى قىزدارعا ۇتىكتەتىپ ال. بايقا، قالاداعى سىلقىم قارىنداستاردىڭ الدىندا ۇياتقا قالىپ جۇرمە. كومانديردەن رۇقساتتى ءوزىم سۇراپ الارمىن.
ءبىر ساعاتتان كەيىن التىن ماعان ءالسىن-الى جىميا قاراپ قويىپ، وزىنەن دە، قولىنداعى ۇتىكتەن دە بۋ بۇرقىراتىپ، كويلەك-شالبارىمدى ستولعا اياۋسىز جانىشتاپ جاتتى. جامالدىڭ توسەگى جيناۋلى. ءوزى جوق. كەۋدەسىن كوككە شانشىعان اپپاق قارداي شىلتەرلى جاستىققا، توسەك ۇستىندە كوك قۇراق بولىپ جايقالعان ءار ءتۇستى گۇلدى ودەيالوعا، كورمەگە ىلىنگەن ەكى-ۇش كەۋدە تارتقىشقا بارىنشا قاراماۋعا تىرىسىپ، ۇتىكتى ارلى-بەرلى قوزعاعان سايىن التىننىڭ ور جەرى بۇلكىلدەگەن جاۋىرىنىنا، مىقىنى مەن بىلەگىنىڭ بۇلقىنىسىنا كوزىمدى جاساۋراعانشا قاداپ ايىرمادىم. جامالدىڭ قاي جەردىڭ جىگىنە ءتۇسىپ كەتكەنىن التىن ايتىپ قالا ما دەپ ۇمىتتەنىپ ەم، ول وتىز ۆاگون سۇيرەتكەن پاروۆوزشا پىشىلداپ، ۇتىگىن ارلى-بەرلى سەرمەۋدەن باس المادى. كۇرسىنىپ سالدىم. و زامان دا بۇ زامان پاروۆوز سويلەگەندى كورىپ پە ەڭ؟..
ىستىق تاپ تەپكەن كويلەك-شالباردى بىلەككە اسىپ، سىرتقا شىعىپ ەم، جامالدىڭ باسىن جۇتقان قوشقىل ءتۇن جەردەن اسپانعا دەيىن كەرىلگەن اپان اۋزىن كەڭ اشىپ، ءبىر ۋىس بوپ ۇيىرىلگەن بەس-التى ۆاگوندى قىلعي سالۋعا شاق قاپتى. وزەننىڭ ارعى قاباعىنداعى قورىم تاستان بايعىز باقىردى. جاعاداعى قامىس سۋ-سۋ دۇرلىگىسىپ، تىنا قالدى. جىم-جىرت. ۆاگوندار بۇرىنعىدان دا يىرىلە ءتۇسىپ، قالتىراعان ەلەكتر جارىعىنىڭ استىنا قۇرباقالارمەن قوسىلا ەنتەلەپ كەلە جاتقانداي سەزىلدى ماعان.
يسا جاتاتىن ۆاگوننىڭ تۇسىنان وتە بەرىپ، بۇرىلا سالىپ ەم... توسەگى جيناۋلى تۇر.
قۇم ەمەس، شوق باسىپ، ورنىما كەلىپ جاتتىم. ءبىر ايدان بەرى توبەدەن ۇدايى تونگەن اپتاپ قورعاسىن بولىپ ەرىپ، ىشىمە تۇسكەندەي قىج-قىج قايناپ جاتىر. ەتپەتتەي ءتۇسىپ، جاستىق قۇشقان كۇيى شكالاعا قاراماستان ترانزيستوردىڭ قۇلاعىن بۇراي باستادىم. «قىر-ىر-رر... تۇك- تۇك-تۇك!.. قيق... «الماتى ۋاقىتى ەكى»... «لوندون تايم...» پر-رر... «يندوستانن...» تاعى دا ارمسترونگتىڭ ساكسوفونى بەزىلدەپ قويا بەردى. ساكسوفون ءتۇن تۇنەگىن ەمىن-ەركىن كەزىپ، ەشكىمگە دەس بەرمەي سۇڭقىلداپ تۋر. قاپشاعاي ءتۇنى ا. قايىرسىنوۆتى ارمسترونگتىڭ قارلىققان داۋسىمەن الديلەپ، قاپ-قارا الاقانىنا سالىپ تەربەپ، جۇباتادى. كەيدە: «قورتيا بەرسەڭ، ال، جالعىز تاستاپ كەتەمىن»،— دەپ قورقىتقانداي كىلت الىستاپ، تاعى جاقىنداپ قالىقتايدى.
ءتۇن نەتكەن قاراڭعى...
ساكسوفون ءۇنى قانداي مۇڭدى...
استىمداعى ساكى ءتۇتىن-جالىنسىز قوزداپ، جانىپ جاتتى. ونى وشىرۋگە مەنىڭ قۇدىرەت-كۇشىم جەتپەيتىن.
تالىقسي قالعىپ بارا جاتىپ، ءتۇن تۇنەگىنىڭ الىس-الىس قويناۋىنان الدەكىمنىڭ تۇنشىعىپ كۇلگەنىن ەستىدىم... الدە ەشتەڭە ەستىمەدىم بە؟
* * *
ەرتەڭىندە جول بويى يساعا يتتىكتەر حاقىندا ءار ءتۇرلى جايسىز سۇراقتار قويدىم دا وتىردىم. ماسەلەن: «اۆستريادا يتكە ەسكەرتكىش ورناتىلعانى راس پا؟ «قارا قۇلاق اق بيم» ءفيلمىن ءبارىمىز نەگە جاقسى كورەمىز؟ ءبىز بارا جاتقان قالادا يتتەر كوپ پە؟» يسا الايا قاراپ قويعانىمەن جاۋاپ قاتقان جوق. كەلەسى ايالدامادا جەرگە ءتۇسىپ، كولونكا باسىنا جينالا قالعانىمىزدا ءبىر ەتجەڭدى جەڭگەيدىڭ باج ەتە تۇسكەنى. جالت قاراساق، سوڭىنا قاراي-قاراي الا كۇشىك قاشىپ بارادى. جەڭگەي قاناعان سۇق ساۋساعىن سىلكىلەپ تۇر. اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعادى.
— سوباچيا پورودا! يم حوچەش سدەلات حوروشەگو، ا وني... ۆسەح نادو پودرياد سترەليات!
سويتسە جەڭگەمىز سۋ ءىشىپ، ءشولى قانعاسىن كولونكا قاسىندا جۇرگەن كۇشىكتىڭ باسىنان سيپاماق بولعان ەكەن.
يتكە دە جان كەرەك، ءار ساۋساعى بورەنەدەي تاربيعان الاقان توبەسىنەن ءتونىپ كەلە جاتقاسىن ازۋدى سالىپ كەپ جىبەرگەن...
يسا ماعان قاراپ كۇلدى.
جاڭاعى سۇراقتارىڭدى مىنا جەڭگەيىڭە قويعانىڭ دۇرىس ەدى...
مەنىڭ اۋزىما قۇم قۇيىلدى.
العا ءتۇسىپ اپ، كوك بەرى بوپ قاشقان اسفالت جولدىڭ سورابىن قۋعان اۆتوبۋس تاڭعى سەگىزدەر شاماسىندا قىر ۇستىنە قىلت ەتىپ شىعا كەلگەندە ءبارىمىز دە بىرەۋ كوماندا بەرگەندەي ەرىكسىز شالقالاپ قالدىق. كەۋدەسى ءجۇن-جۇن، قابا ساقال، قالىڭ قارا كوك شاشتى ءداۋ قول-اياعىن قالاي بولسا سولاي شاشىپ تاستاپ، تاۋدى جاستانىپ جاتىر، ەڭىستەگى الىپ قازانشۇقىردا جاتقان ۇلكەن قالاعا باسقا تەڭەۋ تابۋ كيىن ەدى. كوشە-كوشەلەردىڭ اڭعارىمەن جوسىعان سانسىز ماشينالاردىڭ گۋىلى الگى تاۋ جاستانىپ ۇيىقتاعان ءداۋ— قالانىڭ قورىلى دەرسىڭ. شىم-شىم كوگىلدىر ءيىل تاراعان تاڭعا تازا اۋا وتىندە تاۋ قىراتتارى مەن سايلارى، قاراعايلار، ەڭىستەن سالىپ توسكە وزعان قالا كوشەلەرى «4 م» قارىنداشپەن سىزعانداي اپ-ايقىن، قيىلىپ تۇر.
ءۇش-تورت جىل بۇرىن كوكەم، مامام ۇشەۋمىز جازعى دەمالىستىڭ ءبىر ايىن وسى قالانىڭ ىرگەسىندەگى دەمالىس ۇيىندە وتكىزىپ قايتقامىز. ەكى-ۇش رەت قالادا دا بولدىق. قالا سول جولى ۇنادى ما، جوق پا، اقى بەرسە دە ەسىمدە جوق. ول تۋرالى ءتىپتى ويلانباپپىن دا. ونداي جاستا قالاعا تۇتاس باعا بەرگەننەن گورى كوزگە كورىنەتىن ناقتى، شاعىن زاتتارعا عانا، ماسەلەن: «پارك ۇنادى»، «بالمۇزداق ۇنادى»، «باسسەين قانداي جاقسى!»—دەپ، لەبىز بىلدىرۋگە شاما كەلسە كەرەك. زووپارككە كىرگەنىمىزدى بىلەمىن، ايتسە دە سول حايۋاناتتار مەن قۇستاردىڭ ءتاپ-تاۋىر تۇرمەسى جاقسى، الدە جامان اسەر قالدىردى ما، ونى دا ايتا المايمىن. ادەتتە، ۇلكەندەر بالالار زووپاركتى كەرگەندە قىرىلىپ قالادى دەگەن كەسىمدى پىكىردە. ال سول سابيلەردەن سىرتقا شىققاندا زووپارك قالاي دەپ سۇراپ كورىڭىزشى، سىزگە جاۋاپ قايتارماق تۇگىل، تاق الدىندا ءمۇيىزتۇمسىق تۇرعانداي ساۋساعىن اۋزىنا سالىپ، تۇيمە كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ، قاراۋدى بىلەدى. ولار زووپاركتى استە جاقسى-جامان دەمەيدى، تەك كورگەن ۇستىنە كورگىسى كەلەدى. مەن دە ءۇش-تورت جىل بۇرىن تاڭدانبادىم دا، ويلانبادىم دا، تەك قالانى كەيىن قايتا ءبىر كورگىم كەلگەن تۇيسىكپەن اتتانعامىن.
ەرجەتكەندىك قوي، بۇل جولى قالا بەينەسىن ويىما ءبىر-اق سىزىقپەن تارتا سالدىم —تاۋ جاستانىپ شىلىم شەككەن ءداۋ! شىلىم دەپ وتىرعانىم كوشە-كوشەدەن كوتەرىلگەن كوزگە ىلىنەر-ىلىنبەس كوك ءتۇتىن. ال قالانىڭ كوشەلەرىن ەسەپ داپتەرىنىڭ سىرتىنداعى كوبەيتۋ كەستەسىنە ۇقساتتىم. ءبىر جەردە ەكى تەڭ بولادى ەكى... كەستە سولاي باستالماق، قالاعا كىرە بەرىس كوشەلەر دە ىلعي تايكى تۇرعان ساقا سىقپىتتاس بىر-ەكى قاتارلى الاسا ۇيلەردەن قۇرالادى.
ەكى جەردە ەكى تەڭ بولادى ءتورت...
ورتالىققا جاقىنداي بەرە تورت-بەس، كەيدە التى قاتارلى ۇيلەر قارىندارىن قۇشاقتاپ-قۇشاقتاپ جانتايىپ جاتىر ەكەن.
ەكى جەردە ءۇش تەڭ بولادى التى...
جاپپاي التى، ءتىپتى سەگىز-توعىز، ون قاباتتى ءزاۋلىم عيماراتتار ءار بۇرىشتان قول ۇستاسىپ، ىركەس-تىركەس.، ۇباپ-شۇباپ شىعا بەرگەندە اناۋ جىلى تەڭەۋ تاپپاق تۇگىل قورىققانىمنان كوزىمدى جۇمىپ الا قويعانىم. ول تەڭەۋدى بۇگىن تاپتىم. قاپشاعايدىڭ شور-شور قىزىل جارتاستارى نە، قالانىڭ سەگىز-توعىز قاباتتى ۇيلەرى نە، ءبارىبىر. ايىرماشىلىعى — جارتاستار ادام قولى، سۇيمەن، كۇرەك تيمەگەن جابايى دا، ۇيلەر — بۇرىش-بۇرىشتارى شىعىپ، مۇرىن-قاباقتارى جونىلىپ، ىسقاياقتانعان سىپتىعىر. قالا ادامدارى دا سول كوبەيتۋ كەستەسىنە ۇقسايتىن بولىپ شىقتى. كەستەنىڭ رەت سانى وسكەن سايىن كوبەيتىندى دە ارتىپ وتىرماق. ۇيلەر بيىكتەگەن سايىن كوشەدەگى ادامدار قاراسى دا كوبەيىپ، قۇرتتاي قايناپ بارادى. توق ەتەرى — قالا تۋرا پروپورسيا زاڭىنىڭ تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان قۇمىرسقانىڭ يلەۋى سياقتى مەكەن ەكەن.
ۇلكەن گاسترونومدى باۋىرىنا قىسىپ، جانىشتاعان توعىز قابات ءۇيدىڭ تۇسىندا اۆتوبۋستان ءتۇسىپ قالدىق.
مىڭ سان كوزى — تەرەزەلەرى جارقىلداپ، توبەدەن تونگەن سۇر ۇيلەر مەن ۋ دا شۋدىڭ، سەكۋندتىق جىلدامدىقپەن جىپ-جىپ اۋىسقان سان بوياۋلى كورىنىستەردىڭ اڭكى-تاڭكى ەتكەنى سونشالىق، سۇلق ءتۇسىپ، يسانىڭ اق كاۋچۋك تاباندى ءتۋفليىنىڭ الما-كەزەك قىلتىلداعان قوس وكشەسىنەن كوز ايىرماي سولپەڭدەپ جۇرە بەرىپپىن. اندا-ساندا توقتاي قالسام، ءار ءتۇرلى مەتالدار مەن ادام اتتى سۋ، سۇيەك، بەلوك، قاندار جيىنتىعىنىڭ، ۇلى تاسقىنىنىڭ يىرىمىندە قالىپ، اتىم باتىپ كەتەتىندەي قورقىنىش بار،
الگى توعىز قابات ءۇيدىڭ قاي قاتارىنا كوتەرىلدىك، ساناي المادىم، ءبىر قاراسام، دەرمانتين ەسىكتىڭ وڭ شەكەسىندەگى قارا تۇيمەگە يسانىڭ سۇق ساۋساعى جابىسا قاپتى. بەتىنە اڭىراپ قاراپ ەم، دەرمانتين ەسىكتى پاتەردى ۇپتەپ كەتۋگە كەلگەندەي ماعان: «تس-س-س!»— دەپ ىس ەتە قالدى.
ەسىكتى جۇدەۋ ءجۇزدى اپاي اشتى. ينە جۇتقانداي قاباعى سىنىق. يسا تۇتىعىڭقىراپ، الدە مىرقىمباي، الدە سارسەنباي، ايتەۋىر سوڭعى بۋىنى «باي» بىرەۋدىڭ ەسىمىن اتادى. اتىن تولىق ۇعا الماي قالعانىما ىزا بوپ تۇردىم دا، ىشتەي: «مەيلى، ەسىمى سول سوڭعى بۋىن — باي-اق بولسىن»،— دەدىم. ءيا، جاعداي ونشا ءماز ەمەس ەكەن... ءبۇيتىپ، دۇنيەدەگى دىبىس اتاۋلىنىڭ، جارتىسىن عانا ەستىپ، جارتىسىن قۇلاققا جەتپەسە، ەرتەڭ كوشەدە قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ، سيگنالدى ەستىمەي كوپ ماشينانىڭ استىنا ءتۇسىپ قالۋىم مىنە تۋر. ءبىر جاعى، جايشىلىقتا سىپايى، سەرى يسانىڭ جوق جەردە ىسىلداي قالعانىنا يت جىنىمنىڭ كەلمەسى بار ما. ءبىراق تورت-بەس جاس ۇلكەن ازاماتقا: «ساعان جىنىم كەلىپ تۇر ەدى»،— دەپ ولىمىڭدە ايتارسىڭ با. ايتىپ قور، تۇرعان جەردە تاپاڭدى شىعارسىن.
قۋقىل ءجۇزدى اپايدىڭ ءقان-سولسىز ەرنى قىبىرلادى دا، شەگىنىپ، بىزگە جول بەردى. سوزدەرى قۇلاعىما تولىق جەتپەگەنمەن ونىڭ دا «بايدى» قايتالاعانىن ۇعىپ قالدىم. شۇلىق، بىلعارى، ەتىك مايىنىڭ، ءيىس سۋدىڭ، ەسىگى اشىق اس ۇيدەن جىڭىشكەلەپ جەتىپ تۇرعان پيازدىڭ اششى ءيىسى دەيسىز بە، نە جاعىمدى، نە جاعىمسىز دەپ ايتۋعا بولمايتىن ءيىس جايلاعان قارا كولەڭكە دالىزگە كىردىك. ءتۋفليدى شەشىپ، تاۋدان تاس قۇلاتقانداي تاستاي بەرىپ ەك، ىشتەن:
— و كە-ىم؟ — دەگەن قارلىققان داۋىس ەستىلدى.
— ءقازىر، ءقازىر، وتاعاسى،— دەدى دە، قۋقىل ءجۇزدى اپاي ءبىزدى كەلەسى بولمەگە باستادى.— جوعارىلاتىڭدار!
ناق تورگە جايىلعان الا-قۇلا قۇراق كورپەشە ۇستىندە بار ساربازىنىڭ باسىن جۇتىپ، سوپا باسى سورايىپ جالعىز قالعان شاحمات كورولىنەن اۋماعان ۇزىن شاشتى بىرەۋ مالداس قۇرىپ وتىر. وزىنە وتىز بەس پەن قىرىق، بەس جاستىڭ قايسىسىن بەرسەڭ دە بەك جاراساتىن سەكىلدى. تىزەسىنە قويعان تەگىس تە جىلتىر تاقتايشا بەتىنە توسەلگەن اق قاعازعا تۇقشىڭداپ، قاۋىرسىن قالامدى — مۇنداي قالامدى تۇڭعىش كورۋىم — سىقىر-سىقىر سۇيكەكتەتەدى.
— سالەم بەردىك... باي اعا! —دەدى يسا جالعانداۋ دا كوتەرىڭكى، سەرگەك داۋىسپەن. تۋ سىرتتا تۇرىپ، يسانى قاق جەلكەدەن كوزىممەن اتىپ سالدىم —... بايدىڭ الدىڭعى بۋىندارىن تاعى ۇستاي الماي قالدىم.
باي اعامىز باسىن كوتەرگەن جوق. ساڭىراۋ ما دەپ ويلاعانىمشا بولمادى، تۇقشيعان كۇيى ساڭق ەتتى.
— ءجا، سىزىلماي تورلەتىڭدەر!
ءبىز قۇيرىق باسقاسىن عانا قاعاز-قالامىن بىلاي ىسىرىپ قويىپ، ەڭسە جازدى. سوندا بايقادىم، شاشىن اق مولىنان شالىپتى. جانارىنىڭ ەرنەۋ ەتتەرى قىزارعان الا كوز. جالپاق، قارا قاسى، كەلىستى قىر مۇرىندى. ايتسە دە باي اعانى ادەمى دەۋ قيىن. ويتكەنى، بەتى بوران سوعىپ تۇرعان ەسكى، ءارى ءوزى بالالى ۇيرەك پەن ورتان تەرەكتىڭ اراسىنا قىسىپ، اندا-ساندا سورىپ وتىرعان سيگارەتىن وراعان ءمولدىر قاعازداي جۇپ-جۇقا.
— مەن ءاشىردىڭ دوسى ەدىم. ەكەۋمىز دە قاپشاعايدا، ستۋدەنتتەردىڭ قۇرىلىس وتريادىندە ىستەپ ءجۇرمىز،— دەدى يسا استىنان سۋ شىققانداي قوزعالاقتاپ.
ەھە-ھە! يسا تازا وتىرىككە كوشتى. يسا مەن ءاشىردى ءبىر بىلەتىن جان بولسا ول مىنا مەنمىن، ءبىراق ەكەۋى دوس ەمەس.
دوس بولماق تۇگىل، سابىرلى، سالقىن قاندى، ءار قادامى ساناۋلى يسا مەن بىردە وت، بىردە سۋ، كەيدە قىرشاڭقى، كەيدە اق كوڭىل ءاشىر ەكەۋى ءبىر-بىرىن ىشتەي جاقتىرمايدى. ول سەزىمدەرىن سىرتقا ايگىلەپ شىعارا دا قويعان جوق، دەگەنمەن بىرەۋىنىڭ ىشىندە يت، ەكىنشىسىنىڭ ىشىندە مىسىق وتىر ول انىق. زووپاركتە قاتار ەكى تورعا قامالعان ۋسسۋري جولبارىسى مەن اۋىلدىڭ دۇرەگەي توبەتى بىر-بىرىنە يسا مەن ءاشىردىڭ كوزدەرىمەن قارايتىن شىعار. ونى قويشى، ماعان باتقانى: «ونىنشى كلاسس وقۋشىسى ا. قايىرسىنوۆ جەر بەتىندە ءومىر سۇرەدى»،— دەگەن فاكتىگە يسا پىسقىرىپ تا قارامادى. بۇل جەردە مەنى باي اعاعا تانىستىرمادى دەپ وتىرعامىن جوق. كوز باقىرايتىپ قويىپ، وتىرىكتى سۋشا ساپىرسا سەنى شىنىمەن ادام قاتارىنا ساناماعانى، ال ودان اسقان قورلىق بار ما. مەن يساعا جاڭا كوزبەن قاراي باستاعانىمدى سەزدىم. وز-وزىنە سەنىمدىلىگىنەن، جەر ويارداي سالماقتىلىعىنان سىلىپ العانداي ايىرىلىپ قالعان مىنا جالتاق تا جالعان يسا مەن ءۇشىن بوتەن، جات وسى وتىرىستا.
...— ءا، ءاشىر مە؟ — دەدى باي اعا. الا كوزى كىربيىپ، جانارى جىلىدى.— اقىن بالا ما؟ جالاڭ ءتوس ستۋدەنت اقىن عوي، ءداپ قارسىداعى قابىرعاعا ىلىنگەن كۇڭگىرت زەرلى كىلەمگە ۇڭىلە قالدى. ول قاراكۇيە جەپ، ەسكىرگەن كىلەمنىڭ بەتىنە ءاشىردىڭ بەينەسىن سىزىپ وتىر. سالدەن سوڭ ۇيقىدان ويانعانداي كىلت تىكتەلىپ، بىزگە بۇرىلدى. — سونىمەن؟
— بۇگىن تاڭەرتەڭ بەرى شىعاردا ءاشىر اقىن اعاعا كىرىپ شىعىپ سالەم بەرگەيسىڭ دەپ ەدى.
— سالەمدەرىڭ الەي بولسىن! ايتا بەر.
— ولەڭ جازاتىن ادەتىم بار، اعا. ءالى جان ادامعا كورسەتكەمىن جوق. ءاشىر بىلەتىن، ءوزىم بىلەمىن. سول سىزعاندارىمدى ءسىزدىڭ سارابىڭىزعا سالايىن دەپ...— يسانىڭ ءجۇزى لىپ ەتىپ، قىزارا قالدى.
— مىنا بالا شە؟ — باي اعا مەنى يەگىمەن نۇسقادى.
يسا ويلانباستان:
— ءىنىم عوي، — دەپ سالدى.
— ءىنىڭ ەمەس ەكەنىن كورىپ وتىرمىن. بەت ماشينالارىڭ باسقا-باسقا. سەنەن گورى وسى بالا قاعاز شيمايلاسا بىردەڭە شىعار ەدى، — دەدى الا كوز. — جاسىڭ قانشادا، جاس اقىن؟
— جيىرما ەكىدە.
— جيىرما ەكىدە اقىندىقتى باستامايدى، اياقتايدى. ءجا، قويدىق. شىعار تۇرتكەندەرىڭدى!
«جيىرما ەكىدە اقىندىقتى باستامايدى، اياقتايدى»... وسى سوزدەردى وزىمشە ىشتەي قايتالاۋىم مۇڭ ەرىكسىز قوزعالاقتاپ قالدىم. ارينە، باي اعا ءوزى تۋرالى ايتىپ وتىر. ونىڭ بەتىنە كوز استىممەن بايقاتپاي بارلاي قارادىم. ولەڭ جازىلعان بەت قاعازدى ەدەنگە تەگىستەپ جايىپ، شەتىنە شىرپى تيگىزىپ، سوسىن وتتان قالعان سۇرعىلت كۇلىنە قارا دا، باي اعانىڭ پەرگامەنت سەكىلدى جۇقا، ەسكى جۇزىنە قارا — ءبارىبىر.
يسا قولتىعىنىڭ استىنداعى پورتفەلدىڭ اۋزىن باقاداي اشىردى دا، ادەمى تىستى قويىن كىتابىن شىعاردى، الا كوزگە ۇسىندى. كارى شال ءوزىن تاستاپ كەتكەن سۇلۋ قىزدىڭ سۋرەتىنە قالاي قاراسا، باي اعا دا بلوكنوتقا سولاي قاراپ، مۇقاباسىنىڭ سىرتىنان ساۋساعىمەن شەرتىپ-شەرتىپ قويدى.
— اقىننىڭ قويىن كىتابىنا ۇقسامايدى عوي مىناۋىڭ. اقىننىڭ قويىن كىتابى دەگەن نە، ءجۇنى ءتۇسىپ، قۇلاعى سالبىراپ قارتايعان تۇلپار نە، بولماسا قان مايداندا اتىلا-اتىلا بولشەكتەرى توزىپ، ىس باسقان اۆتومات نە، ءبارىبىر. قويىن كىتاپ تا، اۆتومات تا جاۋىنگەردىڭ سەرىگى.— سوسىن شاحمات كورولىندەي قالپىن سىنىق سۇيەم بۇزباستان:—ءاي، كۇلشارا! ءدام اكەل!—دەدى.
الا مويىن كونياك پەن تاباق تولى تۋراما ەت كەلدى. الا كوز بۇرالىپ-بۇرالىپ جاتقان تولقىندى شاشىنا بەس ساۋساعىن تاربيتىپ سالىپ جىبەرىپ، جەلكەسىنە قاراي شالقايتىپ جىعا سالدى دا، ءۇش ريۋمكەنى شۇپىلدەتىپ تولتىردى.
— بىلاي، ىنىشەك. ولەڭىڭنىڭ ءتىلى شىعىپ، سايراپ كەتسە مىنا توستان سارقىندى قالدىرماي كوتەرىپ قويامىز. جانە ونداي كۇندە ەسىگىم سەن ءۇشىن قاشان دا ايقارا اشىق. ال ولەڭىڭ اۋزىنان ەمەس، ارتىنان مىڭگىرلەپ سويلەسە، امال نە، ريۋمكە شەتىنە ەرىن تيگىزبەستەن ءجۇزى جارقىن، ءسوزى سالقىن باسقا ىنىشەكتەردى ەكى كوزىمىز ءتورت بوپ كۇتەمىز دە. كەلىستىك پە؟
— كەلىستىك...
— باستا ەندەشە!—دەدى باي اعا قويىن كىتاپشانى يسانىڭ قولىنا ۇستاتىپ جاتىپ، — باستا!
يسا كۇمىلجىپ باستادى. داۋسى تىعىلىپ، دىرىلدەپ شىقتى. رسستوراندا قىزدى-قىزدىمەن اڭداۋسىزدا كورىنىسىنىڭ تارەلكاسىنداعى بەفستروگونوۆكە شانىشقىنى سالىپ قالعان ادام سول كورشىسىنەن يسانىڭ وسى داۋسىمەن كەشىرىم سۇرايتىن شىعار.
مەن كوڭىلسىز جۇزبەن ءۇي ءىشىن تىنتە باستادىم. ترەلياج، تەليەۆيزور، راديولا، گارنيتۋرا — ءبارى دە جاقسى، جارقىراپ تۇر، ءتىپتى تۋرا ءبىزدىڭ ۇيدەگىدەي، ءبىراق شكافتىڭ ەسىگى اشىق، جازۋ ستولىنىڭ تارتپاسى جابىلماعان، كوپتەن بەرى سۋ قۇيىلماعان گۇلدىڭ جاپىراقتارى سارعايىن كەتىپتى، قابىرعاداعى ا. س. پۋشكيننىڭ سۋرەتى قيسايىڭقىراپ، بىزگە سەكسەن گرادۋستىق كولبەۋمەن قاراپ تۇر، ەكى بۇرىشتاعى ءتۇرلى-تۇستى تەليەۆيزور مەن راديولا اسسيمەتريالى ورنالاستىرىلىپتى — قىسقاسى، ساپالى، شىت جاڭا بولعانمەن ءبىر ءتۇرلى ءبارى دە كىرگەن ادامعا جاعاسى جايلاۋدان كەتكەن بۇزىق بالانىڭ كوزىمەن قاراپ تۇر.
يسا قارلىققان داۋىسپەن ولەڭ وقىپ وتىر.
— تاڭنىڭ ءبىر كەرىلگەن شاعىندا،
تۇپ-تۇنىق كوكجيەكتى،
ورانىپ وياۋ جاتتىم.
سونبەگەن جۇلدىزدار سياقتى،
شەكسىز ويعا باتتىم.
سامالىن جەلپىپ تۇردى،
ەرتەڭگىلىك ەركەلەپ،
سۇلۋلىق كىمگە تاڭسىق؟
حوش دەگەندى جوعالتىپ،
جولعا شىقتىم...
يسانىڭ ەرنى اپپاق. كوزى شىنىلانىپ، شاتىناپ كەتىپتى. ءوزىن ەپتەپ اياپ تا وتىرمىن. سەمسەر تىرناق قابىلان كەنەت كوزىن ءموليتىپ مىسىقتىڭ داۋسىمەن: «مياۋ!» دەسە، قابىلان ەكەش قابىلاندى دا ايايسىڭ. ايتەۋىر يسا دەرمانتين ەسىكتى اشقالى بۇرىنعى يسا ەمەس، باسقا... وز-وزىنە سەنىمسىز يسا.
— تۇپ-تۇنىق كوكجيەكتى، ورانىپ وياۋ جاتتىم... جاقسى، جاقسى.— ءبىراق باي اعا يساعا سۋىق جىميىسپەن قارادى.— سىرىڭ تەرەڭدە جاتقان بالامىسىڭ دەپ قالدىم. تەرەڭىن بويلاي المادىم، باۋىرىم. ءوز ولەڭىڭدى سىيلامايسىڭ... ولەڭدى ءىشىڭ اۋىرعانداي قينالىپ وقيسىڭ. ىشتەن شىققان شۇبار جىلاننىڭ باعىم-كۇتىمىنە قيىنسىناتىن، قينالاتىن انا بار ما. ال سەن قينالاسىڭ. كىمدەردىڭ قينالاتىنىن بىلەسىڭ بە؟ وگەي اكە-شەشە، ولەڭگە وگەي اقىنسىماق...
باي اعانىڭ بۇل داتتاعانى ما، ماقتاعانى ما، ايىرا المادىم، يسانىڭ جۇزىنە قاراسام — اق تۇتەك.
— ءجا، قوس قولىمىزدى كوتەردىك بۇل ولەڭگە. ۇيقاس، ۇندەستىكتەرىڭ ءتورت اياعىنان بىردەي اقساپ جاتىر، ءبىراق كەۋدەسىندە جانى، تامىرىندا قانى بار. ال بۇلاردىڭ باسى تۇگەل بولسا ۇيقاس شىركىن قالتاعا ءجۇز سەكسەن سومدى باسىپ اپ، دۇكەنگە كىرسەڭ تابىلا كەتەتىن كوستيۋم اشەيىن. بىلاي، ىنىشەك. انداعى قۇران كىتابىڭدى ماعان اپكەپ بەر. كەز كەلگەن بەتىن اشايىن دا، كەز كەلگەن ولەڭىن وقيىن. ايتقانىم ايتقان. كوڭىلدەن شىعىپ جاتسا سەندەر بۇل شاڭىراقتىڭ ءقادىرلى قوناعىسىڭدار. سوسىن قويىن كىتابىڭدى كوپ رەداكسيانىڭ بىرىنە كۇنى ەرتەڭ وز قولىمنان اپارىپ تاپسىرامىن،— دەدى دە باي اعا يساعا قولىن سوزدى.
يسادا ءقان-سول جوق، تاس ەسكەرتكىشتەي قاتىپ-سەڭىپ وتىر. كىتاپشانى ۇسىنعان قولى بىلىنەر-بىلىنبەس قالتىرايدى.
باي اعا كىتاپشاعا ءۇڭىلدى. الدەن ۋاقىتتا سوياۋداي تىرناقتارىمەن شەكەسىن قاسىدى. كىتاپشانىڭ بەتىنە بىرەۋ ادەپسىز سۋرەتتەر سالىپ قويعاننان جامان قاباعىن كىربىڭ شالدى.
— ال تىڭداڭدار!
بىلتىر ءبىر اقىننىڭ تەليەۆيزوردان ولەڭ وقىعانىن كورگەنىم بار. ايقايلاپ، لا-لا-لاپ لاپىلداپ، ىستىعى كوتەرىلىپ تۇرعان ادامشا جۇلقىنىپ وقىدى. ادەتتە بازاردا بەس سومنىڭ تاۋىعىن ون سومعا ساتقىسى كەلگەن ساۋداگەر ءۇنىن بارىنەن اسىرىپ ايقايلايدى عوي. كەزەكتى ءبىر ايقايدا تەليەۆيزوردىڭ روزەتكاسىن سۋىرىپ تاستاعامىن.
... باي اعا لاپىلدامادى. اسپانعا ۇشىپ، جەرگە تۇسكەن جوق. ولەڭنىڭ سۇرەپەتىن قاشىرىپ، تەگى سۇرىقسىز وقىدى. وتكەن جىلى «ۇلىقبەكتىڭ جۇلدىزى» اتتى ءفيلمدى كورىپ ەم. سوندا باستارىنا بۇقارانىڭ كۇمبەزدەرىندەي اق سالدە وراعان مولدالار قۇراندى مۇرنىنان مىڭقىلداپ، سوزدەرىنىڭ جىگىن جازباستان، تاپ ءبىر بالدان بال ايىرعانداي سوزىپ قالاي وقىسا، الا كوز دە سولاي وقىدى. تىم ادەپتى وقىدى. مەنىڭ ەسىمە، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇڭگىر ىشىندە ىزىڭداعان ديستروفيك ماسا ءتۇستى.
ولەڭ ءبىتتى.
اقىن يساعا قارادى.
— قالاي، وزىڭە ۇنادى ما؟
يسادا ءۇن جوق. قۇپ-قۋ.
الا كوز وتىرىپ-وتىرىپ، بارق ەتتى.
— اي، كۇلشارا، داستارقاندى جينا!
«اي، كۇلشارا» جەڭگەيدىڭ جالعىز كەلىسى الدىمىزدى سىپىرىپ-سيىرىپ، فۋتبول الاڭىنداي تازا-تاقىرلاپ كەتتى.
— مىناۋ ولەڭىڭ شىگىنەن ءتۇسىپ، شالقاسىنان قۇلادى، قايت دەيسىڭ ماعان ەندى؟
يسانىڭ اۋزىنا سۋ تولىپتى.
— ءجا، ماماندىعىڭ قانداي؟
— ينجەنەر-ەلەكتريك... ستۋدەنت...
— اۋىلدا وسكەن شىعارسىڭ...
يسا باس يزەدى.
— ماڭدايىڭدا تۇقىمىنان تۇلدىر جەتىم دەگەن سوز جازۋلى تۇر...
— ول راس. ناعاشى اتام مەن اپامنىڭ قولىندا وسكەمىن.
باي اعا سيگارەتىن قۇشىرلانا سورىپ وتىردى دا، ءبىر ۋاقىتتا باسىن كىلت كوتەرىپ، يسانىڭ بەتىنە تىك قارادى. سول مۇڭ، مەن قولىمەن جەر تىرەي، ەرىكسىز شالقايىپ قالدىم. يسانىڭ نەعىپ ءتىرى وتىرعانىنا تاڭىم بار — باي اعا وعان كەرەمەت جەك كورىنىشپەن قاراپ قالىپتى. كوزىنىڭ تامىرلارى قىزىل جيناپ، ونسىز دا جۇقا ەرىندەرى ءتۇپ-تۇزۋ جالعىز سىزىققا اينالا قالىپتى، ءوزى قارشىعاداي قۇنتيىپ، ەكى يىعى ءسال كوتەرىلە العا ۇمسىنىپ وتىر. كوپتەن بىلەتىن بىرەۋدى قالىڭ جولاۋشىنىڭ اراسىنان اڭداۋسىزدا كورىپ قالعان، ايتپەسە سىرتتا سىلبىگەن جاۋىن ەكى كۇن توقتاۋسىز جاۋىپ، دىمقىل اۋا جايلاعان قارا-كولەڭكە بولمەدە ابدەن جالىعىپ وتىرعاندا بەتحوۆەننىڭ «قاھارماندىق سيمفونياسىنىڭ» دۇلەي نوتالارى قۇلاعىنا جەتكەن جانداي كوز جانارى تىم وتكىر.
— مەن دە جەتىممىن... ەستيسىڭ بە، ينجەنەر-ەلەكتريك، مەن دە جەتىممىن.— الدەكىم ەستىمەسىن دەگەندەي سىبىرلاپ ايتتى.
يساعا جان ءبىتتى.
— ءسىز بە؟ قالاي؟
— قالايىن قايتەسىڭ. جەتىممىن — سونى ءبىل. جەتىم، جەسىرلەر اقىندىققا قاشاننان قۇمار. ءجۇز اقىننىڭ توقسان توعىزى جەتىم. وقاسى جوق، ءقازىر زاماننىڭ بەتى وڭ. كويلەك كوك، تاماق توق. ادال ەنبەك ەتىپ، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسساڭ ولەڭ جازباي-اق ءتاپ-تاۋىر ءومىر سۇرۋگە بولادى.— باي اعا يساعا قولىن سوزدى.— اكەل قولىڭدى! جەتىمدىگىڭدى، كورگەن ءزابىر-زاپاڭدى تازا تاس ۇمىت، ءتىل الساڭ. ءبىز جەتىمدىكتى ۇمىتپايتىن جاستامىز. ال سەن جەتىمدىكتى ۇمىتاتىن زامانعا دا، جاسقا دا جەتتىڭ. قويىنعا سوعىس سالىپ كەتكەن قارا تاستى باستان ءۇش اينالدىرىپ، ارمەن لاقتىر. ءسويت!
يسا كۇڭك ەتتى.
— ارمەن لاقتىرعان تاسىڭىز كورشىڭىزدىڭ باسىنا بارىپ تيسە شە؟
الا كوز يساعا باقىرايا قاراپ وتىردى دا:
— ەڭكەيشى! —دەدى.— قۇلاعىڭدى بەرمەن!
ەڭكەيگەن يسانىڭ قۇلاعىنا بىردەڭەنى سىبىرلاپ ەدى، ول باسىن جۇلىپ الىپ، دەرەۋ جىلجىپ، شەگىنىپ وتىردى،
— ەندى ۇقتىڭ با؟
يسا تىرس ءۇن قاتقان جوق.
قوش، بالا. ماماندىعىڭ جاقسى. تەرەڭ ءبىلىمدى ينجەنەر-ەلەكتريك بولۋىڭا سىرتتاي تىلەكتەس ءبىر اعام بار دەپ ەسەپتە. ۇلگىلى سەميا قۇرا ءبىل. قۇرا الاتىنىڭا سەنەمىن دە. ءوز سۇرلەۋ-سوقپاعىن، ءوز ەسەبىن جاقسى بىلەتىن جىگىتتەردىڭ قاتارىنانسىڭ، كىسى تانىسام. وتكەنگە الاڭداما. بىزگە قالدىر ونى. بولاشاققا قارا، ءبارىن بولاشاقتان كۇت. ءازىر قولدا جوق بولسا دا كۇتە ءبىل. سوعىس كەزىندە دە كۇتە بىلگەن. كۇتە ءبىلۋدى ۇيرەن. مەنى ۇققان شىعارسىن؟
— ۇقتىم...
— جورتقاندا جولدارىڭ بولسىن!
... كۇلگىن جىلتىر تاستار توسەلگەن باسپالداقتاردى ساناپ باسىپ ءتۇسىپ كەلە جاتىرمىز. تۋفلي تابانىنىڭ تاسقا تيگەن جاڭعىرىقتارى — قابىرعالارعا سوقتىعىپ، قالباقتاپ ۇشقان قارا جارقاناتتار. تاپ ازىردە يسا مەن باي اعا الماسقان سوزدەر دە مەنىڭ سانامدا قالباقتاپ ءجۇر. دانەڭە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. يسا تۇرعان بويى بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا سىپايى جىگىت. الاكوز ءوزىن پاتشالاردىڭ پاتشاسىنشا ۇستادى.
باي اعا يسانىڭ قۇلاعىنا نە دەپ سىبىرلادى؟
يسا جارىق قۇيىلعان شىعار اۋىزدىڭ تابالدىرىعىندا توقتاپ، ماعان بۇرىلدى دا، مەتر دە سەكسەن سانتيمەتر قارا باعاناعا اينالدى.
— ساۋىرىنان سيپاتپادى سابازىڭ...
— و كىم؟— دەدىم.
— الگى اقىن دا.
— اتى كىم ءوزىنىڭ؟
— سونى سايتان ءبىلىپ پە.
— كىرەردە «بالەنشەباي اعانىڭ پاتەرى مە؟»— دەمەدىڭ بە؟...
— اتىن ءاشىر ايتىپ ەدى، ەسىمنەن تاس شىعىپتى. سوسىن قىرىقتان اسقان ءۇش قازاقتىڭ ەكەۋىنىڭ ەسىمىنە - باي، - حان، - بەك بۋىندارىنىڭ قوساقتالىپ جۇرەتىنى ەسىمە تۇسە كەتتى. ەسىك اشىلعاندا ساسقانىمنان باسقى ارىپتەرىن اجىراتا الماستاي مۇرىن استىنان مىڭعىرلاي سالدىم دا: «...باي اعا پاتەرى مە؟» — دەدىم ساق-ساق ەتىپ. ەسىڭدە بولسىن، كۇندە مىڭ ەستىپ، قۇلاق سارسىتقان سوزدەرگە ەشكىم ەشقاشان دا نازار اۋدارمايدى. ال «اي، كۇلشارا» جەڭگەي اقىن اعامىزدىڭ ەسىمىن كەم دەگەندە ميلليون رەت قايتالاپ، ميلليون رەت ەستىگەن شىعار.
ماسەلەن، مەنى يسانىڭ ورنىنا ەسسە دەپ شاقىرشى، قولما-قول: «ءاۋ، اسان!» — دەيىن.
— مەن بۇ كىسىنى بۇرىن كورگەن سەكىلدىمىن. قايدا ەكەنى ەسىمدە جوق، الايدا كورگەمىن...
— قايدان كورۋشى ەڭ، الدىڭعى كۇنى قوستاعى تەليەۆيزوردان كورگەن شىعارسىڭ،— يسا ىزالى.— ساعات بويى لاقىلداپ ولەڭ وقىدى.
— باسە... تەليەۆيزوردا... شال ەدى. ءالى جاس قوي.
— ەھ، اسانچيك،— دەپ، يسا جىميىپ ارقامنان قاقتى.— تەليەۆيزوردىڭ ەكرانى ءارقاشان دا رەاليست. ويتكەنى، تەحنيكا الدامايدى، باردى بار، جوقتى جوق قىپ كورسەتەدى. جاڭاعى مىقتىنىڭ ەكراندا شال، ال ومىردە جاس كورىنۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. ويتكەنى، ومىردە مىقتىعا كەزدەسكەندە شىن باعاسىن ەشقاشان تاپ باسىپ، باعامداي المايسىڭ، بەتىنە دۇرىستاپ قاراي دا المايسىڭ: نە ءتىرى اۋليەنى كورىپ تۇرعانىڭا قۋانىپ كەتكەنىڭنەن پارقىن شىن باعاسىنان ارتىق، بەرىپ قوياسىڭ. تەليەۆيزوردان كورگەندە ول الىستا؛ قايمىعۋ دا، تاڭدانۋ دا جوق، سول سەبەپتى باعاسىن دا دۇرىس بەرەسىڭ.
باي اعا يسانىڭ قۇلاعىنا نە دەپ سىبىرلادى؟
— يسا، سەن... ولەڭ جازۋشى ما ەڭ؟
— باي اعا وقىعان تاقپاق بۇل دۇنيەدە جازعان سوڭعى ولەڭىم شىعار.
— ءوزىڭ وقىعان ولەڭ شە؟
— اۋدارما. لاتىن امەريكالىق ءبىر اقىننان ءاشىردىڭ اۋدارعانى.
باقىرايىپ بەتىنە قارادىم.
— يسا، باي اعانى نەگە الدادىڭ؟
ول لاپ ەتە ءتۇستى.
— الدادىم، ال شاۋىپ ال. الداي الامىن با، جوق پا، سونى بىلگىم كەلدى.
— ءبىلدىڭ بە سونىمەن؟
— الداناتىن جان اقىن ەمەس، بىلگەنىم سول.
— باي اعانى نەگە الدادىڭ؟ نەگە؟— باقىرىپ جىبەرۋگە شاق تۇرمىن.
يسا دەمدە وزگەردى. قازىرگى يسا بەت-اۋزى اشۋدان قيسايىپ، قولدارىن ايقىش-ۇيقىش ەرەپەيسىز سەرمەگىشتەگەن مەن تانىمايتىن بوتەن بەينەدەگى جات يسا. كوزى شاراسىنان شىعا جالت-جۇلت ەتەدى. باياعى ۇڭگىر ەسىمە ساپ ەتە ءتۇسىپ، سەسكەنىستەن ەرىكسىز شەگىنىپ قالدىم. قارا كولەڭكە پودەزد ۇڭگىرگە ۇقساۋشى ەدى...
— نەگە؟ باسە، نەگە؟ نەگە مەنى تاعدىر الدادى؟ نەگە مەن جەتىمدىكتىڭ تاقسىرەتىن تارتۋعا ءتيىسپىن؟ نەگە مەن اكە-شەشەنىڭ مەيىرىمىن سەزبەي ءوستىم؟ جەتىمدىك دەگەن قارا سالت اتتى ماڭگىلىك قۋعىنىن قاشان قويادى؟
— ول قاي... قارا سالت اتتى؟—دەپپىن اۋزىم اڭقيىپ.
يسا ونى قۇلاعىنا ىلگەن جوق.
— اكە-شەشەسى بار، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ مىنا سەندەردەن قاي جەرىم كەم؟ سوقىرمىن با، ەسالاڭمىن با؟ اۋزىما اقىلدى ءسوز، ۇستىمە كەلىستى كيىم جاراسپايتىن ديۋانامىن با سونشالىقتى؟ سەنىن تابانىڭا كىرگەن شوگىر مەنىڭ ماڭدايىما قادالسىن، ايتا قويشى! اكە-شەشەدەن ايىرعان، نە ءتىل-اۋزى، نە بەت-بەينەسى جوق قارا سالت اتتىنى سوڭىما ساپ قويعان تاعدىردىڭ تالكەگىن ەشقاشان كەشپەيمىن، كەشىرە المايمىن. سول قارا اتتىنى قايتىپ قانا ءىزىمدى سيپاتىپ، الداپ كەتەمىن؟! قالاي، قالاي، قۇلدىعىڭنان اينالايىن، قالاي؟!
يسا ساپ بەرىپ جاعامنان ۇستاي الدى دا، سىلكىپ-سىلكىپ قالدى. كىرپىك قاعۋعا شاما جوق، شالقالاپ بارىپ،، قابىرعاعا سۇيەندىم. قابىرعا قاتقىل، سالقىن الاقانىمەن ارقامنان يتەردى.
— ايتاسىڭبا، جوق پا؟— كۇشتى قولدار قاڭباقشا ويناتىپ، قابىرعادان جۇلىپ اپ، ەدەنگە دىك ەتكىزىپ، تابانىمنان تىك تۇرعىزدى.
— يسا، مەنى الداشى! الدىندا تۇرعان مەنى الدا!— دەدىم تىعىلا تەز-تەز سويلەپ.— باسقا ەشكىمدى دە الداما! الداما!
ول بەتىمە قادالا قارادى دا، جالت بۇرىلىپ، سىرتقا اتا جونەلدى. اۋادا «الداما! الداما!» دەگەن جاڭعىرىقتار عانا تەربەلىپ تۇر.
باي اعا يسانىڭ قۇلاعىنا نە دەپ سىبىرلادى؟
ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن ساندالاقتاپ سىرتقا شىقسام، كۇن تاس توبەگە ورمەلەپ، پودەزدەن اياعىمنىڭ استىنا قۇلاي قالعان كولەڭكەم قىسقارىپ، لىپ ەتىپ باۋىرىما كىرىپ كەتتى. اقشاعىر ساۋلە كوز قاريدى. بەتون قابىرعالاردىڭ بەتى بۇرتىكتەنىپ، شىپ-شىپ تەرلەپ تۇر. يسانىڭ ماڭدايى دا تەرگە شىلانىپتى. ءجۇزى قاراۋىتقان. كوزىن الىپ قاشىپ، ماعان قاراماۋعا تىرىسادى. اينالا بەرىپ، كۇڭك ەتتى.
— الەمگە كوزىمەن ەمەس، ارتىمەن قارايتىندار تاس لاقتىرسا قايتسە دە بىرەۋدىڭ باسىنا تۇسەتىن كورىنەدى. اقىنىڭ قۇلاعىما ەستىپ سىبىرلادى.— كوڭىلسىز تۇردە قىبىر-قىبىر كوشەگە قاراپ تۇردى دا،— ءجا، كەتتىك ايالداماعا! سەن سۋرەت سالادى دەپ ەستىگەمىن. گالەرەيا بارامىز. قاشايىقشى، كەتەيىكشى مىنا ءۇيدىڭ ماڭايىنان. اقىن اعام اقىلمەن ءىشىمدى كەپتىرىپ جىبەردى، تۇگە،— دەدى.
يسانىڭ سوڭىنان ەرىپ كەلە جاتىپ، قىزىعى، يسا تۋرالى ەمەس، باي اعا تۋرالى ويلاندىم.
«ماڭدايىندا تۇقىمىڭنان تۇلدىر جەتىم دەگەن ءسوز جازۋلى تۇر...» «ول راس. ناعاشى اتام مەن اپامنىڭ قولىندا وسكەمىن.» باي اعا مەن يسانىڭ وسى جاۋاپتاسۋى ەسكە تۇسكەندە بارىپ، اقىننىڭ يساعا شۇيلىگۋ سەبەبىن تۇسىنە قويدىم. ءازى دە جەتىمەك باي اعا يسانىڭ جۇزىنەن جەتىمدىكتى كورىپ وتىرىپتى. جەك كورىنىشتى، قىرسىق، قىڭىر جەتىمدىكتى... ال جەتىمدىكتى ماڭدايىنا جازىپ العان ادامدى كىم جاقسى كورۋشى ەدى؟
ەكى جەتىم ءبىر-بىرىن جەك كورەدى...
مەن ماڭدايىمدى شاقىرايعان كۇنگە، بەتىمدى بالقىعان اسفالت لەبىنە شالدىرتىپ كەلە جاتىپ، تۋرا تال تۇستە تىتىرەپ توڭىپ كەتتىم.
ايالداما الاڭى ادامعا اۋزى-مۇرنىنان شىعا تولىپ تۇر. كوبى وڭكەي ءبىر قارا شالبار، اق كويلەكتى قارا تورى قىز-جىگىتتەر. ءبىر توبى وتكەن-كەتكەنگە ۇركە قاراپ، شەپ قۇرىپ تۇرسا، ەكىنشىلەرى، ياعني جىگىتتەر جاعى، كوزدەرىن سىعىرايتا قىسىپ، قولىن شالبار قالتاسىنان ايىرماستان — وعان قاراعاندا ول قالتانىڭ تۇبىندە مىڭ سوم جاتىر، بىلەم — بوكسەلەرىن ەرسى بۇلتيتىپ، سالماقتى سىڭار اياققا عانا سالىپ، قيسايىڭقىراپ تۇر. اناۋ ششەتكا شاش الپەتىنەن نەمقۇرايدىلىق پەن تاۋەلسىزدىكتى بارىنشا تانىتۋعا تىرىسسا، دەمبەلشە كەلگەن بىرەۋى جانارىنا: «ءاي، بايقا، بايقا دەيمىن! بەس ادىمنان بەرى جاقىنداما! ايتپەسە بار عوي... اۋىلدان كەلسەم دە ناعىز پالەمىن، اۋزى ارتىنا قاراپ قالاتىن اشىق اۋىزىڭ مەن ەمەس» دەگەن سويلەمدەردى سويداقتاتىپ جازىپ اپتى.
يسا مىرس ەتتى.
— ابيتۋريەنتتەر... كلوندايككە كەلگەن التىن ىزدەۋشىلەر...
ءوز ارا كۇلە سويلەسكەن قالىپ تانىتىپ تۇرىپ، جىلتىراعان كوزدەرىنىڭ قۇيرىعىمەن جۇرگىنشىلەردى قاۋىپتەنە تىنتكىلەگەن ءۇش-تورت قىزدىڭ قاسىندا بىرەۋ جەلكەسىنەن قاپسىرا ۇستاپ، ءجۇزىن قابىرعاعا عالامات كۇشپەن ەكى-ۇش مارتە سوعىپ-سوعىپ العانداي تەليەۆيزور بەت قوقي تۇر. الدەن ۋاقىتتا الگى قالتاسىنان قولىن سۋىرا بەرگەنى سول، ىلەسە شىققان تيىن سىلدىر ەتىپ، جەرگە ىتقىپ ءتۇستى دە، جارق-جۇرق ويناپ، كەن شەڭبەر سىزا دوڭگەلەپ كەپ، قايتا تۋرا اياعىنىڭ استىنا قۇلادى. بايقاپ قالدىم، باقانداي ەلۋ تيىن! از دا ەمەس، كوپ تە ەمەس، قاپشاعاي مەن مىنا قالانىڭ اراسىنداعى جولدىڭ قۇنى! قىزدار جالت قارادى.
— تيىن كىمنىڭ قالتاسىنان ءتۇستى؟
— شوقا، سەن قاراشى، سەن جوعالتقان جوقسىڭ با؟
قوقي قارا — شوقا بىلق ەتپەدى. قولىن قۋسىرىپ، كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى ءزاۋلىم سۇر ءۇيدىڭ ون ەكىنشى قاباتىنا قاراي قاپتى. ورتا ءبىلىمدى ابيتۋريەنت روفەللەر!
«ءقازىر روكفەللەردىڭ اۋسەلەسىن كورەيىك». جىگىتتىڭ قاسىنا باردىم دا، تيىندى قالتاما سالىپ، اينالا بەرىپ ەم، اناۋ تۋ سىرتىمنان ىس ەتە قالدى.
— مەنىڭ تيىنىم...
جالت قاراسام، جالپاق بەت روكفەللەر مەنى اتارعا وعى بولماي كوزىمەن ىشىپ-جەپ تۇر. تۇرىسىن بۇزباپتى. قولى قۋسىرۋلى. تەك شىنتاقتان ءتۇرۋلى بىرتىق بىلەكتەرىنىڭ بۇلشىق ەتى بۇلت-بۇلت وينايدى.
— ەندەشە نەگە كوتەرىپ المايسىڭ؟
— وندا جۇمىسىڭ قانشا؟
بەتىنە قاراپ ەم، شوقا جىلاپ جىبەرۋگە شاق تۇر ەكەن. ءبىر كەرەمەتتىڭ قۇدىرەتىمەن گراناتاعا اينالا قالسا، قۋداي بىلەدى، سول سەكۋندىندا بۇرق جارىلار ەدى. اياپ كەتتىم.
— ال، الا عوي،— دەدىم تيىن جاتقان الاقانىمدى سوزىپ.
ءماسساعان! قولىمدى قاعىپ جىبەردى. ەلۋ تيىن شەگىرتكەشە ىرشىپ جەرگە ءتۇستى.
— بالا، سەن نەمەنە...— شوقا كۇرەك تىستەرىن جارقىلداتىپ، كوزى ويناقتاپ، ويقاستاپ شىعا بەرىپ ەدى، تۋ سىرتىمنان:
— ماعان بىردەڭە دەدىڭ بە، جىگىت؟— دەگەن بيازى داۋىس شىقتى. يسا! سىپ-سىپايى، بەيبىت. قابىلاننىڭ شابار الدىنداعى قۇيرىقپەن جەر ساباپ، كوز الدار مىنەزى. شوقانىڭ اپىگى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. سوعان قاراعاندا يسا سەكىلدى «بەيبىت مىنەز» جىگىتتەردىڭ مىنەزىن بەس ساۋساقتاي بىلسە كەرەك. ءتۇسى قۇبىلىپ تۇردى، تۇردى دا، جالت بۇرىلىپ، اناداي جەرگە بارىپ، ەرەپەيسىز كەڭ بالاعىن سارت تا سۇرت بۇرقىلداتىپ قاعا باستادى. جالتىر شەكە، ۇزىن بەل تروللەيبۋسقا مىندىك. ناق الدىنا ءمىز باقپاي تەسىلىپ، قالىڭ ويعا باتىپ وتىرعان يسانىڭ جەڭىنەن تارتتىم.
— قايدا بارامىز؟
— اۋەلى پارك، سوسىن گالەرەيا...
— قاي پارك؟
— جاي پارك. ايتپاقشى، جاڭا سەن رەنجىگەن جوقسىڭ با؟ ايقايعا قالاي باسقانىمدى بىلمەي قالىپپىن.
— جو-جوق...
سۋعا، وندا دا سۋىق سۋعا امالسىز سۇڭگىگەلى تۇرعان ادامنىڭ ادەتىمەن دەمىن تەرەڭنەن الدى دا، يسا ءسوز باستادى.
— ءاشىر اقىندى از-مۇز بىلەدى ەكەن. پوەزيا كەشتەرىنىڭ بىرىندە ولەڭىن وقىپ، ونىسى اقىنعا ۇناپ قالسا كەرەك. ءاشىردىڭ ايتۋىنشا، جاڭاعى ادام جازعان ولەڭنەن گورى كىسى كۇلەر وعاش، شالدۋار قىلىقتارىمەن كوبىرەك داڭقتى-مىس. جانە سونىڭ بارىنە دەرلىك ءاشىر كۋا-مىس. قوسقا بارعان سوڭ ءوزىڭ سۇراپ الارسىن،. ايتپەسە ءاشىر ەكەنى راس بولسا ءوزى-اق ايتادى.— يسا جىميدى. نە كەرەك، الدىگۇنى تەليەۆيزوردان سوڭ ءاشىردىڭ كەزەكتى حيكاياسىن تىڭداپ وتىرىپ، وتىرىپ: «شىپ-شىلعي وتىرىك!»—دەدىم. ءاشىر شاپ ەتە قالدى؛ «وتىرىك؟! دالەلدە، قانە!» سوندا يساكەڭ بىلاي دەدى: «اتاقتى ادامدارعا جاقىن-جاماعايىن ياكي كەزدەيسوق ءبىلىس-تانىس بوپ قالعان ادامدار ولار تۋرالى ءار جەردە اڭگىمە قوزعاعىش. سەبەبى، «مەن ونىمەن بالەنشە جەردە بولدىم، تۇگەنشە جەردە تىزە ءتۇيىستىرىپ وتىردىم» دەگەن اڭگىمەلەر ونىڭ، ايتۋشىنىڭ، اتاقتى ادامعا تۋىس، اياقتاس-تاباقتاس جان ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى. جانە ۇلكەن ادامدار تۋرالى اڭگىمە قىزىق بولعانى دۇرىس. ال ونداي قىزىق اڭگىمەلەر قايدا قوزعالادى؟ رەستوراندا، سىراحانادا، جيىن-تويدا. وبالى نە كەرەك، اۋەلگى باستا اتاقتى تۋىسى تۋرالى بارىنشا شىندىقتى ايتۋعا تىرىسادى، ايتكەنمەن الگى اڭگىمەنى اسەرلىرەك ايتامىن دەپ، بار بولعانى ءبىر پروسەنت وتىرىك قوسىپ جىبەرەدى. ءجا، بۇل بىلاي تۇرسىن. الگى جەردە ءبىر پروسەنت قانا قوسپاسى ەكىنشى ورتادا وزىندىك «ءبىر پروسەنتىن» قوسىپ، شىت جاڭالاپ ايتادى. سوندا ەكى پروسەنت بولدى ما؟ سويتە-سويتە الگى اڭگىمە ءجۇزىنشى ايتۋشىنىڭ اۋزىنان شىققاندا ءجۇز پروسەنت وتىرىك قوسىلىپ، مۇلدەم باسقا ماعىناعا وزگەرەدى. و باستا اڭگىمەنىڭ قۋ شوبىنە ءورت قويعان جان ءبىر وتىرىستا الگى ءجۇز پروسەنتكە وزگەرگەن ءوز قيسساسىن باسقا اڭگىمەگە بالاپ، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ تىڭدايدى. ارتيست، سۋرەتشى، اقىن-جازۋشىلاردىڭ توڭىرەگىندەگى جالىنى اسپانعا شالقىعان سىبىس سوزدەردىڭ دامۋ ەۆوليۋسياسى دەيسىڭ بە، الدە وتىرىكتىڭ سترۋكتۋراسى دەيسىڭ بە، ايتەۋىر جەل ءسوزدىڭ ءتۇپ توركىنى وسى. سەن، ءاشىر، سول ءجۇز پروسەنتتىك وتىرىكتى قۇرايتىن ءجۇز ادامنىڭ ءبىرىسىڭ»،— دەن ەدىم، تابان استىندا تاس-تالقان اشۋلان كەپ. ءجۇز شايىسۋعا شاق قالدىق. سارتتا سۇرت باستەستىك. ياعني مەن جاڭا ساعان ايتقان «وتىرىك تەورياسىن» دالەلدەپ، جانە سول دالەلگە كۋا بولاتىن ادامدى تاپسام ءاشىردىڭ ۇتىلعانى، تابا الماسام مەنىڭ ۇتىلعانىم. سوسىن اشىردەن اقىننىڭ ادرەسىن الدىم دا، سەنى ەرتىپ اپ، قالاعا تايىپ وتىردىم.
مەن جەڭدىم. ءاشىردىڭ ايتۋىنشا اقىن دەلق ۇلى جان ەدى. جوق، ول عاجاپ لوگيكانىڭ يەسى ەكەن. اينالدىرعان جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە مەنىڭ ءىشى-سىرتىمدى بىردەي كورىپ، جەزدەي قاقتادى. قويامدى اقتارا باستاعاسىن زارەم ءزار تۇبىنە كەتىپ، پاتەرىنەن زىتا جونەلدىم. زىتىپ بارا جاتىپ، ءبىر ويدىڭ ۇشىعىن ۇستادىم. ول — ۇزىن قۇلاق پىش-پىش اڭگىمەنىڭ ماڭگى تاۋسىلماس قورى — اقىن، جازۋشى، سۋرەتشى، ارتيستەردىڭ ءازىل-قالجىڭداردا دەلق ۇلى بوپ كورىنەتىن سەبەبى، ءبىز ءوز كەمشىلىكتەرىمىزدى الگىندەي اڭگىمەلەر ارقىلى سولارعا تاڭۋعا تىرىسامىز. قاشانعى مىنا ءبىز، اتاقسىزدار، دارىنى جوقتار، ەن سوڭدا ءىلبىپ جۇرە بەرەمىز؟ ولار دا اڭگىمە بولسىن، كەمشىلىكتەردى موينىنا ءىلىپ، بىزبەن تەڭ ءبولىسسىن. مەن بۇگىن سونى دالەلدەدىم.
يسانىڭ ءسوزى كوڭىلگە قونسا دا، ءيا، بۇرىس، ءيا، دۇرىس دەمەي قولدى قالتادان ايىرماستان ەكى اياعىمدى سوزىپ جىبەرىپ، ورىندىق ارقالىعىنا جانتايىپ جاتىپ الدىم. قاشان دا اقىلدى ءسوز مەنى استە تولعانتقان ەمەس، ويتكەنى، اقىلدى ءسوز ايتىلعاندا ويلانۋ-تولعانۋدىڭ قاجەتى جوق، تەك كامپيت سىقىلدى اۋىزعا سالىپ جىبەرىپ، تامساپ جۇتا بەرۋ كەرەك، سەبەبى، اقىلدى ءسوز سەنسىز دە باسقالاردىڭ باس قاۋاشاعىندا مىڭ رەت سۇرگىلەنىپ، ابدەن جونىلىپ، وڭدەلگەن. اقىلدى ءسوز ويلانۋ ءۇشىن ەمەس، قۇلاق سالبىراتىپ تىڭداۋ ءۇشىن ايتىلادى.
كەنەت، ءىشىم سۋىق سورىپ، ءمۇزداپ بارا جاتتى. يسا سوندا مەنى قالانى ارالاتۋ ءۇشىن ەمەس، كەشە ءوزى ايتقانداي مەكتەپتەن سوڭ اقىرى باراتىن استانانىڭ كوشەلەرىنە «كوز ۇيرەتە بەرۋ» ءۇشىن ەمەس، ءوز ءسوزىن دالەلدەۋ ءۇشىن، كۋا بولۋ ءۇشىن ەرتىپ اكەلگەن ەكەن. وتىرىك ايتىپ، ەرتىپ اكەلىپتى...
يسانىڭ جۇزىنە قىرىنان كوز جۇگىرتىپ ەم، موپ-موماقان كۇيدە تروللەيبۋس اينەگىنەن كوشەگە جايباراقات قاراپ وتىر.
* * *
پارك شىت جاڭا جاسىل گۇلدى كويلەگىنىڭ ەتەگىن ساۋساق ۇشىمەن ءىلىپ، ءسال كوتەرە اينالىپ، قۇربىلارىنا كورسەتىپ تۇرعان ءسانقوي قىزداي قۇلپىرىپ تۇر. قىزىل، جاسىل، سارى، كوك افريكانىڭ دا، اركتيكانىڭ دا بار بوياۋ وسىندا. سۋرەتكە ءتۇسىپ، بالمۇزداق جەپ، قايىقپەن سەرۋەندەگەن ادام ىعى-جىعى. يسا: «ال مىناۋ — سايتان دوڭگەلەك، اناۋ — چەحتاردىڭ اي پاركى»،— دەپ، جالت-جۇلتتاردى قۇلاعىنان ءتىزىپ، تانىستىرىپ كەلەدى. كوز قيىعىن اندا-ساندا ماعان سالىپ قويادى. تاڭدانىس نىشانىن ىزدەيدى، بايقايمىن. اناۋ جىلى كەلگەندە بۇل پاركتى بارلىق بيسسەكتريساسىنان تۇسىگى ارالاپ وتكەنىمىزدى قايدان ءبىلسىن. سايتان دوڭگەلەكتى دە، اي پاركتى دە كورگەمىن. ايتالىق، اناۋ جاساندى كولگە تۇمسىعىن سۇعىپ جىبەرگەن اق ءۇيدىڭ «ارال» رەستورانى ەكەنىن قاسىنا بارماي-اق، تاپ باسىپ تانىپ تۇرمىن. كەرەك دەسە رەستوراننىڭ ارالدا ەمەس، تۇبەكتە جاتقانىن، سوندىقتان ول «ارال» ەمەس «تۇبەك» دەپ اتالۋعا ءتيىس ەكەندىگىن دە بىلەمىن. قىزىق-اۋ، تىنىق مۇحيتىنداعى تيتىمدەي نۇكتە — تايتي ارالىنداعى پاپاەتا قالاسىندا جيىرما سەگىز مىڭ فرانسۋز بەن تايتيلىق تۇراتىنىن بىلەتىن مەن سايتان دوڭگەلەككە نەگە اۋىز اشىپ، كوز جۇمىپ قاراۋعا ءتيىسپىن؟
شاعىن جاساندى كولدى اينالىپ ءوتىپ، قالىڭ اعاشقا قويناۋلاپ كىرە بەرىپ ەك، الدىمىزدان اعاش شاتىر استىندا ويىن سوققان جيىرماعا جۋىق شاحماتشىنى الاقانىنا سالىپ الديلەپ، اشىق الان دوڭگەلەنىپ شىعا بەردى. جيىرمانىڭ ون شاقتىسى الاقاندارىمەن باس سۇيەپ، ورىندىقپەن ورىندىق بوپ قاتىپ قاپتى. اسىلى، كورولدەرى قۋعىنعا ءتۇسىپ، باسى قاتىپ وتىرعاندار. بەس-التاۋى قولىن ارتىنا ۇستاپ، كارپوۆتىڭ اياڭىمەن ارلى-بەرلى جايباراقات ادىمداپ ءجۇر. باسى قاتقانداردىڭ كورولىنىڭ تاماعىنا پىشاق تاقاعان باھادۇرلەر، شاماسى. قالعاندارى — ەكى جاقتىڭ دا قىيت ەتكەن قيمىلىنا كوز تىگىپ، كەكىلدەرىن ۇيپالاپ، ۇگىتىلگەن شىنى ۇستىندە وتىرعانداي قيپاقتاعان جانكۇيەرلەر.
— وينايمىز با؟—دەدى يسا شاتىردى شەكەسىنە ءىلىپ.
باس شايقادىم.
— بىلمەيمىن.
ول دا باسىن شايقادى.
— ال ءتۇرىڭ شارشى تاقتا ۇستىندە جان شىداتپايتىن شاحماتشىنىڭ ءتۇرى. ءجا، وندا مەن بىر-ەكى پارتيا ويناعانشا توسا تۇر،— دەدى دە، شاتىر استىنا سۇنگىپ كەتتى.
ىزا بۋعاننان باسىما قان قۇيىلا جازدادى. توسا تۇرۋعا ۋاقىتىم بار ما، جوق پا، ونى سۇراعاندا جوق. بۇلارعا ولمەنىڭدە بىردەڭە بىلمەيمىن دەمە، دەسەڭ بولدى، ساعان زووپاركتەگى حايۋاناتتاردىڭ ەڭ ءبىر ەسالاڭ وكىلىن كورىپ تۇرعانداي قاراي باستايدى. يسا فيگۋرالاردى جىلجىتۋدى بىلەدى ەكەن، مەن ونى ەكى-ۇش ساعات بويى قۇلاعىم سالبىراپ، قۇيرىعىممەن شىبىن قاققان قۇلاق كەستى كوك ەسەگى قۇساپ توسۋىم كەرەك. بۇل زاماندا مەن تۇگىل، ىعىن تاپپاسا كوك ەسەك تە توسپايدى. كىلت بۇرىلىپ، ماڭدايىنداعى جازۋى «كەل مۇندالاپ» تۇرعان قيسىق اينالار بولىمىنە بەتتەدىم.
جالپى، شاحماتتان حاباردار ءبىراز جۇرت مەنى العاش كورگەندە شارشى تاقتانىڭ جەتى باستى جالماۋىزى دەپ ەسەپتەيدى. فيگۋرالاردى قيداي سىپىرماق تۇگىل، شاح نە، مات نە، حابارىمنىڭ جوقتىعىن ايتىپ، انت-سۋ ءىشىپ، قول-اياقپەن بىردەي تەپكىلەنسەم دە قۇلدانۋعا ساياتىنىن قايتەرسىڭ. سولار تەگىن ءۇمىت ارتىپ جۇرگەن جوق شىعار، كەۋدەمنىڭ تۇكپىرىندە شىنىمەن شاحماتشى قالعىپ جاتقان بولار دەگەن ويمەن تاقتا باسىنا بۇدان بۇرىن ون شاقتى رەت قونجيىپ وتىرىپ ەم، ون جۇرىستەن كەيىن قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ءىشىم پىسىپ، ۇيقىم كەلە باستايدى. كوزدى اشىپ-جۇمىپ، ماناۋراپ وتىرعاندا ەسىنەپ جىبەرىپ، كورگەنسىزدىك جاساعانىم دا بار. سول كورگەنسىزدىكتى ەكىنشى رەت قايتالاپ قويماسام يگى دەپ قورىققاننان ەجىرەيىپ قاتىپ-سەمىپ وتىرعان ادامنان ويدان ويىپ، قىردان قىراتىن جامپوز شاحماتشى قايدان شىقسىن. سوندا دا ەل شارا باستى شاحماتشى دەۋدەن تانبايدى. سوعان قاراعاندا بەتىمدە اتقا ما، فەرزىگە مە، ايتەۋىر بەدەلدى فيگۋرالاردىڭ بىرىنە ۇقسايتىن ويپىل-دوڭدەر بار بولۋ كەرەك. شىنىم سول، شاحماتتى جەك كورەمىن. جەڭىسكە جەتكىزەتىن ءبىر ءجۇرىستى ەكى ادامنىڭ ارسى-كۇرسى ويلاپ وتىرعانىن كورسەم بولدى، باسىم اينالا باستايدى. ماعان سالسا بالەنشە ادام بىرىگىپ ءبىر نارسە تۋرالى ويلانسا ودان تۋك تە شىقپايدى. وندايدان ءىس شىعاتىنى راس بولسا، جۇزدەگەن ادام بىرىگىپ سۋرەت سالماس پا ەدى، كىتاپ جازباس پا ەدى؟
تەبىنىپ بارۋىن بارعانىممەن قيسىق اينالار بولىمىنە بىردەن كىرە المادىم. بيلەتكە تولەنەر بەس تيىن مىسىمدى قۇرتتى. قوس قالتامدى الاي دا، بۇلاي دا قاعىپ ەم، اۋزىنان اۋا اڭق-اڭق ەتتى. الدىڭعى جىلدان بەرى قالتا تۇبىنە تەسىك تيىن توقتامايتىن عاجاپ جاعدايعا ۇشىراعامىز. قاساپحانا ورتەنە جازداعان سول قىرسىق قىس اياعىندا تاربيەسى قيىنداردىڭ تىزىمىنە ىلىگىسىمەن مامام اقشا ۇستاتۋدى تاس تيعان. «نەگە؟» — دەگەن كوكەمە تاباقتاي گازەتتەن تاباقتاي ماقالانى ساۋساعىمەن شۇقىپ تۇرىپ، مىنا ءبىر جولداردى وقىپ بەرگەن: «كامەلەتكە تولماعان بالاعا ۇساق-تۇيەك قاجەتىنە بولماسا قولىنا اقشا ۇستاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ەڭبەكسىز كەلگەن اقشا بالانى ەڭبەكتى، جالپى، اتا-انالار ەڭبەگىن قادىرلەمەۋگە داعدىلاندىرادى». بەرى شىعاردا مامام: «قۇرىلىس وتريادىنە كەرەكتىڭ بارىمەن وزدەرى قامتاماسىز ەتەدى. «يتكە تەمىر نە كەرەك»،— دەپ قالتامدى قاعىپ جىبەرگەن. باسىن شاحمات جۇتىپ جاتقان يساعا جۇگىرىپ بارىپ الا قويۋعا ءارى ەرىندىم، ءارى ارلاندىم. سوسىن بىركەلكى قيىلعان كەكىلىن ماڭدايىنا تال-تال قىپ سەۋىپ تاستاپ، سارتىلداتىپ بيلەت ساتىپ وتىرعان قىزبەن قىلجاققا باستىم. مەن شامالاس قىز. شولاق تاناۋىن ەسەپتەمەسە بىلايىنشا سۇيكىمدى. قايقى كىرپىكتى پروجەكتورىن مازداتىپ جاعىپ اپتى.
— مەنى بيلەتسىز جىبەرەسىڭ بە؟
— جيبەرميدي...
— ەندەشە اتىڭىز كىم، بيكەش؟
ول باسىن كوتەرىپ، كۇنگە كۇيگەن جۇزىمە، شاڭ تۇتا بەرگەسىن الدىڭگۇنى قىسقارتىپ تاستاعان ەكى ەلى شاشىما كۇدىكتەنە قارادى دا، كۇڭك ەتتى.
— ات جايلاۋدا جاڭىلادى...
— ەندەشە ەسىمىڭىز قانداي؟
— پلانەتادا يەن جاكسي ەسەم...
ءسوز بار ما، ورىسشا وقيتىن قىز.
— جازعى دەمالىستا اقشا تاۋىپ ءجۇرسىڭ بە؟
بىجىناعان باقىرلاردى جىپ-جىپ ساناپ وتىرىپ، كومەيىنەن:
— ءىھم...— دەدى.
ءتاپ-تاتتى «ءىھم...» قىزدىڭ نەگىزىنەن ءدىنى جۇمساق ەكەنىن تانىتقانداي.
— اكەڭ قورا سىپىرۋشى ما؟
قىز كۇردەلى دە تەرەڭ ماعىنالى بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي قولىن ەربەڭدەتىپ، قاسىن قايشىلاپ، ءبىراز قينالدى. اقىرى تۇتىعا:
— اكە؟ نۋ، قالاي... ۆ وبششەم، گەنەرال...— دەدى.
— گەنەرال؟ Oho! بيلەت ساتىپ جۇرگەنىڭە بولايىن.
— مەن مينيستر بولۋدى قالايدى.
دامەسىن قارا! مۇنداي قىزداردىڭ قىتىعىنا ءتيىپ قويۋ كەرەك.
— قيسىق اينالاردىڭ ءمينيسترى مە؟
— كەشيرينيز، ول مينيستر سەن سەكيلدي كوپ-كوپ سويلەيتيندي تۋزەيدە...
مىنا تاڭقى تاناۋ بيكەش، مەن بىلسەم، گەنەرالدىڭ قىزى ەمەس. گەنەرالدىڭ بالالارى گەنەرال بولۋدى قالامايدى: «وزىندە بار نارسەنى كىم ارمانداسىن. مىقتىلاردىڭ بالالارى مىقتىلىققا ەمەس، بالەت ءبيشىسى، مۋزىكانت، كومپوزيتور، سۋرەتشىلىككە ىنتىق»،— دەپ يسانىڭ ايتقان ءبىر ءسوزىن ەستىگەم. ءاي، باسقاسى باسقا، مىنا تيىن ساناعان كەرتەش مۇرىن كەكىلدى قىزدان وتىز جىلدان سوڭ فينانس ياكي ساۋدا ءمينيسترى شىعىپ قالۋى ىقتيمال.
بولاشاق فينانس ياكي ساۋدا مينيسترىنەن قايىرىم بولمايتىنىن ءتۇسىندىم. كەرى اينالىپ، جەتى-سەگىز ادىمدى ساناۋىم مۇڭ، تۋ سىرتتان جىڭىشكە داۋىس ەستىلدى.
— ءاي، وراتور!
العا تارتا بەردىم.
— ءاي، بالا! كەل، بيلەتىڭنىڭ قاجەتى جوق. بيلەتكە دەگەن اقشاڭدى كەيىن پوچتامەن جىبەرەرسىڭ.
تازا قازاقشا. تاڭ-تاماشا قاپ، كەرى بۇرىلدىم. قولىن بۇلعاي سايراپ تۇرعان ماناعى قىز. ساناپ باسىپ كەرى قايتتىم دا، قيسىق اينالارعا وتە بەرىپ؛
— جاڭا قازاقشا بىلمەيتىن ەدىڭ عوي...— دەدىم.
قىز جىميدى.
— و باستا سەن ۇنامادىڭ. ۇناماعان اداممەن ءوستىپ سويلەسەم. مەن سەنى قىلجاق باس جىگىت دەپ ويلادىم.
ال سويلەسىپ كور! مۇنىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندە مينيستر بولاتىنى شىن شىعار.
— راقمەت!
... العاشقى ايناعا كوڭىلىم تولدى. كوڭىلىم تولعانى سونشالىق، اينانىڭ ءار جەرىن قۇشاقتاعىم كەلدى. ەندى شە! قول-اياعىم جاتقان ءبىر-بىر بولەك بورەنە. ەكى يىعىما ەكى كىسى مىنگەندەي. كادىمگى تالىستاي جىگىتپىن. كۇزدە كلاسقا وسى قالپىممەن كىرىپ بارسام بىزدەگى ديستروفيكتەردىڭ ءىشى قىزعانىشتان جارىلىپ كەتەر ءالى-اق.
كەلەسى اينا لەپىرگەن كوڭىلىمە سۋ سەپتى. ەسەپسىز ۇلكەيگەن كەۋدەم كاستريۋل سياقتى دا، سيراقتارىم ءبىر-بىر سىرعاۋىل. مەكتەپ باۋىنداعى ۇزىن اياق، قازان باس قار ۇستاعىشتاردان اۋسامشى. جو-جوق، ودان گورى تىگىنەن-تىك تۇرعان پەرفوراتورعا ۇقسايمىن. سول-اق قۇلاعىما پەرفوراتوردىڭ تاۋ-تاستى جاڭعىرتقان تارسىلى، مۇرنىما تاستىڭ كۇلدەي ۇساق ۇنتاعىنىڭ قۇرعاق تا قاتقىل ءيىسى جىڭىشكەلەپ جەتىپ كەلمەسى بار ما. بۇتكىل دەنەم پەرفوراتور تەپكىسىن سەزگەندەي سىرقىراپ، جۇرەگىم اينىپ، تەڭسەلە باسىپ، اۋىزعا بەتتەدىم.
بيلەت ساتۋشى قىز سالقىن سايا استىندا ەش قايعى-مۇڭسىز بيلەت ساناپ وتىر.
بۇل دۇنيەدە بار-جوعى جەتپىس شاقىرىم جەردە ساعىمى سابىلعان قاپشاعاي اتتى ولكە بار-اۋ، وندا وزىمەن تۇيدەي قۇرداس بوزبالا نەرفوراتورمەن، ماسا-شىركەيمەن الىسىپ ءجۇر-اۋ دەگەن وي باسىنا كىرىپ شىقپايدى. تاعى وراتور دەپ كەكەيدى. كەكەۋگە تىم ۇستا تاڭقى تاناۋ قىزعا ىزام كەلدى. ىزا بولعانىمنىڭ ءتۇرى عوي:
— كەشكە كەزدەسۋگە شىعاسىڭ با؟ — دەپپىن. ءوز داۋسىم جەر استىنان شىققانداي ءاز قۇلاعىما كۇمبىرلەپ جەتىپ تۇر. شىنىمەن قاپشاعايدىڭ ىستىعى ءوتىپ كەتكەنى مە؟
— كاۆالەر بار.
ەش ويلانباستان بىردەن سارت ەتىپ جاۋاپ بەرگەنىنە قاراعاندا، ولدا-بىلدە، وتىرىك ايتتى. ايتۋىن ايتىپ قالسام دا، قىزدىڭ ۇسىنىسىمدى قابىل الماعانىنا ىشتەي قۋاندىم. مۇنداي قىزداردىڭ قاسىنان ءبىزدىڭ كلاستاردىڭ سال-سەرىلەرى بەس شاقىرىم اۋلاق جۇرەدى. ولاردى كەرىلىپ-سوزىلۋدىڭ، مىڭ ءتۇرىپ بىلەتىن مياۋ-مياۋ قىزدارعا قويا بەر. شىنىندا دا قارشادايىنان مينيستر بولعىسى كەلىپ جۇلقىنىپ تۇرعان قىز كىمگە ءدارى؟ مينيسترمەن بىرگە تۇرعاننان گورى سىرتتاي سىيلاسقان دۇرىس.
— كورىسكەنشە قوش، بولاشاق مينيستر!
— چاو، وراتور!
باسى حوككەي شايباسىنان اۋمايتىن تۇلىپ بەت، ءداۋ، اق قۇبا جىگىتپەن يسا پارتيانى ازىردە اياقتاپتى. شايبى باستىڭ ءجۇزى لىپ-لىپ قىزارىپ، جىڭىشكە سارى ساباقتى قوڭىر كوزىلدىرىگىن قولى قالتىراپ، اق ورامالمەن سۇرتكىلەي بەرەدى — ءسوز جوق، سابازدىڭ جاۋىرىنى جاڭا عانا شاحماتتان جەر سيپاپ قالدى. «مۇنداي ءىرى جىگىت ليۋكسەمبۋرگ سەكىلدى شاعىن مەملەكەتتە الدا-جالدا جوعالىپ كەتسە ءبىر-اق كۇندە تانىپ، تاۋىپ الار ەدىڭ»،— دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
يسا شاحمات تاقتاسىنىڭ قاقپاعىن سارت جاۋىپ: - گاريبالدي، تانىسىپ قوي، اسان مەنىڭ ءىنىم،— دەدى مەنى يەگىمەن نۇسقاپ.
شايبا بەت جاڭاعى سۇراپىلدان ءالى دە ەس جيا الماسا كەرەك، قولىن تاپ ءبىر ماعان قارىزعا ون سوم بەرىپ تۇرعانداي بىلق-سىلق ۇسىندى. قولى بولبىر، جۇمساق. «دجۋزەپپي گاريبالدي شاحمات وينادى ما، جوق، پا ەكەن وسى؟»—دەپ ويلاي قالدىم الگى ارادا. «ءاي، ادامنىڭ باسىمەن ويناعان جان شاحماتقا ۋاقىتتى قايدان تاپسىن».
گاريبالدي كۇيبەڭدەپ، بەس سومدىقتى قالتاسىنان سۋىرا بەرىپ ەدى، يسا كىرجىڭ ەتتى.
— ايتتىم عوي، اقشاعا وينامايمىن. شاحماتتان ءبىرىنشى ءرازريادىم بار. سويتە تۇرىپ، سەنىڭ قالتاڭا تۇسسەم، ونىڭ ءوزى ءبىرىنشى ءرازريادتى بوكسشىنىڭ تاس قاراڭعىدا بىرەۋدى سۇلاتىپ سالىپ، توناعانىنا تەڭ. توناماق تۇگى جاي قول جۇمساعانى ءۇشىن بوكسشىنىڭ باسى تۇرمەدە ءشىريدى.
يسانىڭ مىنا ورىندى سوزدەرى ونىڭ تاپ ازىردە شاحماتتان جاساعان جۇرىستەرىن ەسكە ءتۇسىردى مە، گاريبالدي دەگبىردەن ابدەن ايرىلدى. سوعان قاراعاندا ونداي جۇرىستەر مەن سوزدەر بۇل بەيباقتىڭ باسىنا عۇمىرى قوناقتاپ تا كورمەسە كەرەك. كوزىلدىرىگىن كيىپ، قايتا شەشتى. قورباڭداپ يساعا قاراي ادىمدادى دا، شەكسىز العىسىن ءبىلدىرىپ، قۇشاقتاعىسى الدە ارقاسىنان قاققىسى كەلدى مە، لىپ قىزارىپ، قايتا شەگىندى. اناۋ جىلى زووپاركتەن كوكەم، مامام، مەن كورگەن ءپىل قۇساپ، تۇرعان ورنىندا تىپىڭداپ، تەڭسەلىپ-تەڭسەلىپ قويدى.
— قولىڭ بوس پا، گاريبالدي؟ يسا جاۋاپ كۇتپەي ارى سويلەپ كەتتى.— كەل، از-مۇز قىدىرايىق. شاحمات، شاحمات دەپ، باس اۋىرىپ، كوز بۇلدىراعانى سونشالىق، ەكەۋىڭ دە اق پەن قارانىڭ فەرزىسىنەن اۋماي قالىپسىڭدار.؛
يسا ءسال-پال قاتەلەستى — ءوز باسىمدى بىلمەيمىن، گاريبالدي جىلپوس فەرزىدەن گورى كوپ قوزعالا قويمايتىن كورولگە كوپ ۇقسايتىن.
كورول قۋانعانىنان قولىن ەربەڭدەتىپ، ءوزى عانا تۇسىنەتىن ءبىر سولەكەت قيمىلدار جاسادى.
— ارينە، ارينە، قىدىرامىز!
يسا ونىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— گاريبالدي، رەنجىمەسەڭ سەنى بۇدان بىلاي گاريك دەپ اتايىق. مىنا دەنە بىتىمىڭمەن جانە گاريبالديدەي قاھارلى اتىڭمەن كافە، گالەرەيا ءتارىزدى قاسيەتتى دە نازىك عيماراتتارعا كىرىپ بارساق قابىرعالارى قاقىراپ، قۇلاپ قالۋى ىقتيمال.
* * *
اۋەلى گالەرەياعا كىرىپ، ءار ءتۇرلى سۋرەتتەرگە قاراپ، ءبىراز تەبىرەندىك. كۇن شىنىمەن ءوتىپ كەتكەن بە، شوكىم بۇلت بەينەلەنگەن كۋيندجيدىڭ شاعىن سۋرەتىنە ون مينۋت بويى تەلمىرىپ ءۇڭىلدىم. كۋيندجي بۇلتى تاس ساراڭ ەكەن، جاۋماق تۇگىل تامبادى. تىسقا شىققاسىن گالەرەيا اۋلاسىنداعى جايما بازاردان «پوستيمپرەسسيونيزم» اتتى كاستريۋلدىڭ قاقپاعىنداي جالپاق كىتاپتى يسا ساتىپ الىپ، ماعان سىيلادى. كىتاپتىڭ سۋپەر تىسىنا بىرنەشە بۇيرەك بەت الما، اپەلسين سالىنىپتى. قالادا ءالى الما پىسپەسە دە سەزاننىڭ الماسى ۋىلجىپ جاتىر. شاماسى، سەزەكەڭ — سەزاندى ايتامىن دا — سۋرەتتى قارنى جىلان جالاعانداي شۇرقىراپ وتىرعان كەزدە سالسا كەرەك. قارنى اشقاندار عانا وسىنداي تاماشا الما مەن اپەلسيندەر سالۋعا ءتيىس.
سوسىن سالىپ ۇرىپ اتتىڭ باسىن سىراحاناعا تىرەدىك. پودۆالداعى سىراحانا تەرەزەلەرى ءاشىردىڭ كىشكەنە كوزدەرى سياقتى تار، ءىشى قارا كولەڭكە، قاپىرىق. سول سەبەپتى مە، تابالدىرىق اتتاسىمەن-اق يسانىڭ دا، گاريبالديدىڭ دە بەتتەرىنىڭ بوياۋى بىردەن ءسونىپ، سۇرەپەتتەرى قاشىپ، سۇرىقسىزدانىپ سالا بەردى. ماعان ولار كەمىندە ون جىل قارتايىپ كەتكەندەي كورىندى.
سىراحانا ءىشى دۋ-دۋ. حالىق كيسلورودتان دا كوپ. ءبىر-بىرىنىڭ ءسوزىن توسىپ، قۇلاق قويىپ جاتقان جان شامالى. ءبارى ىشىنەن، ۇتقىر. ەكىنىڭ ءبىرى ءوزىن گايد-پاركتە سويلەپ تۇرعانداي سەزىنىپ وتىر. ال سىرا ساتۋشى سيريادان كەلگەن ديپلوماتتاي تىم كەلىستى، تىم ايبىندى. جىرتا كورمە بيىك ماڭداي، بۇركىت تۇمسىق، بۇيرا شاش، تىك تۇلعا. تۇلعاسىنىڭ تىكتىگى سونشالىق، ءوز قولىنداعى ساپتى اياق سىرانى توبەسىنەن تەمەن قاراي قۇيىپ كەپ جىبەرسە، ۇستىنە تامشى جۇقپاي جەرگە caپ ەتە تۇسەتىنى ءسوزسىز. سىرانى كەگجيە قۇيىپ تۇرىپ، كوپىرشىگەن كوبىكتەن اسا الىس كوكجيەكتەرگە كوز تاستايدى.
بىر-ەكى قاقسال ابيتۋريەنت الا مويىن كونياكتى الدارىنا تىك تۇرعىزىپ قويىپ، «تەرگەپ» وتىر. جۇرەگىم اينىپ كەتتى. قىرىق گرادۋس مىنا ىستىقتا قىرىق گرادۋستىق كونياكتى سىڭعىتپاق تۇگىل، سىرتقى ەتيكەتكاسىنا قاراۋ ءۇشىن تەرىڭنىڭ قالىڭدىعى وگىزدەن كەم تۇسپەۋ كەرەك شىعار.
ءبىز سىرانى قوش كوردىك. ەرنەۋىنەن اسا كوپىرشىگەن بوكال گيمناست قىزدىڭ بىلەگى سەكىلدى يىرىلگەن مۇزداي سۋىق تۇتقاسىن يمەكتەپ اكەلىپ، الاقانىمىزدىڭ استىنا ۇسىنا بەردى. بۇرىن سىرانى تاتىپ كورمەگەن باسىم يساداي جىگىتپەن داستارقانداس بولاتىنىما قۋانىپ كەتىپ، بىر-ەكەۋىن قاتارىنان سىڭعىتىپ سالدىم.
گاريك — گاريبالدي جاقسى جىگىت ەكەن. ءسوزۋارلىعى جوق. ايتقانىنان تىڭداۋى كوپ. شاماسى، اجەپتاۋىر جالقاۋ، بىلەم. اكەسى بىردەڭە عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. يسانىڭ بولاشاقتا سول عىلىمنىڭ قۇيرىعىن ۇستاماق نيەتى بار ەكەن، گاريكتى سۇراقپەن ساباپ، ءبىراز قۋالادى. الگى دوكتور سويتسە جەتى-سەگىز تۇشكىرسە اكادەميكتىڭ اۋىلى مىنە تۇرمىس. قىزىق بولعاندا جەتى-سەگىز تۇشكىرىسكە جەتى-سەگىز جىل كەتەدى ەكەن. گاريكتىڭ ءوزى پوليتەحتىڭ ستۋدەنتى، بولاشاق تەحنوكرات. جىلدا جازعى دەمالىسىنىڭ باسىن شاحماتقا بايلاپ بەرىپ ءجۇر.
قىسقاسى، ەكەۋى ابىڭ-كۇبىڭ اڭگىمەنىڭ قىزىق-شىجىعىمەن مارە-سارە.
ۇرلەپ ىشكەن سىرا سانى ءۇش-تورت ساپتى-اياققا جەتىسىمەن ستول شەتىندەگى «پوستيمپرەسسيونيزمدى» شىنتاعىممەن قاعىپ، جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردىم. ارينە، مۇنى قىزىپ قالعاندىقتان دەپ سانامادىم. ساپ-ساۋلاردىڭ دا 5 سوم 65 تيىندىق كىتاپ بىلاي تۇرسىن، اۆتوبۋس، تروللەيبۋستاردا اتقالاقتاپ ءجۇرىپ، زىڭگىتتەي ادامداردى قاعىپ قۇلاتقانىن كورگەنىم بار. كىتاپتى ستول ۇستىنەن ۇشىرىپ تۇسىرمەك تۇگىل، فيلمدەردە ءبىر شاقىردى ەكىنشىسى تىك كوتەرىپ الىپ، شىڭىراۋ قۇزعا لاقتىرىپ تا جىبەردى. ال مىقتى بولساڭ شاۋىپ الىپ كور!
ەڭكەيىپ، ەدەندەگى «پوستيمپرەسسنوميزمدى» الا بەرىپ، اشىلعان بەتتەن اڭداۋسىزدا الدەبىر قۇبىجىقتى شالىپ قالدىم. شاپ بەرىپ، ساۋساعىمدى تىستەپ الارداي كوتەرگەن كىتاپتى قايتا تاستاي جازداعانىممەن، نە سيقىرى بار ەكەنىن بىلمەيمىن، قۇبىجىقتان كوز ايىرا المادىم. «سۋرەتتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتكىزىپ بارىپ، كەمىندە ءۇش رەت قايتا قاراۋ قاجەت»، — دەپ ەدى كەزىندە سۋرەت ۇيىرمەسىنىڭ جەتەكشىسى. ەكىنشى رەت ءۇڭىلىپ ەم، كىتاپ بەتىنەن جاعىن اق داكەمەن ايقارا بايلاعان، ايەل، ءيا، ەر ادام ەكەنى بەلگىسىز، تەرى قالپاقتى باسا كيگەن، پىشاق جانىعانداي سوپاق بەتى مەن اسسيمەتريالى قىزىل كوزدەرى ورونگۋتانگتى، وندا دا اش ورانگۋتانگتى ەسكە تۇسىرەتىن عاجايىپ ۇسقىنسىز جاندى كوردىم. داكەسىنە قاراپ ءتىسى قاقساي ما دەپ ويلادىم. مەيلى، ءتىسى قاقساماسا دا، ءبۇيpeگi مە، سيراعى ما، انىق ءبىر جەرى اۋىراتىن ادام. اياق استىنان الگىگە جانىم اشىپ كەتىپ، ءۇشىنشى رەت ءۇڭىلدىم. بۇل جولى ستالينگراد تۇبىندە قولعا تۇسكەن فاشيست فەلدفەبەلىنەن اۋماي قالدى. اش ورانگۋتانگ، فەلدفەبەل... باسىمدى كوتەرىپ ەم، كوزىم شۇبارتتى. ءۇش رەت قاراعانىمدا سۋرەت ءۇش رەت وزگەردى. نە دە بولسا تەگىن جان ەمەس. دجوكوندو دا ءار ادامعا ءار ۋاقىتتا ءار ءتۇرلى بەينەدە كورىنەدى دەسىپ ءجۇر. ىزا بۋىپ بارعانداردى كۇلىپ، كۇلگەندەردى كەكەسىن جىميىسپەن قارسى الادى-مىس. جالپى، جاقسى ايەل دەسەدى. ول ول، ال ءۇش قاراعاندا ءۇش بەينەگە وزگەرگەن مىنا اق داكەلى ادام قانداي جان؟
يلليۋستراسيانىڭ استىنداعى كۇلگىن ارىپتەردى ەجىكتەپ وقي باستادىم. «اۆتوپورترەت...» ۆينسەنت. ۆينچەستر بولماعانىنا شۇكىر. ۆان گوگ... ۆينسەنت ۆان گوگ... بىلتىر قىستا س.ۋىق ءتيىپ، اۋىرىپ قاپ، سۋرەت ۇيىرمەسىنىڭ بىرنەشە ساباعىنا بارا الماي قالعاندا بالالار: «سەزانن، ۆان گوگ، پول گوگەن، انري دە تۋلۋز لوترەكتى ەتتىك» - دەپ شۋلاسقان. سول ۆان گوگ مىنا قىزىل كوز بولدى. وسىنداي كەيىپ-كەسكىنى بار ۆينسەنت سىندى جىگىتپەن ءبىر ۇيدە قاتار تۇرۋ، ءاي، قىتىمىر شىعار. ىلە شالا: «مايمىل سىقپىتتاس ۆينسەنت، نەگىزىنەن قايىرىمدى-اۋ» — دەگەن ويعا كەلدىم سەبەپسىزدەن سەبەپسىز.
كەلەسى پاراقتى اۋداردىم. وھو! «ارلدەگى تۇنگى كافە»... ارلدەگى كافە ءبىز وتىرعان سىراحانانىڭ سالەمىن المايدى. دەرەۋ سول مەزەتتە تۇنگى كافەگە اۋىسىپ وتىرعىم كەپ كەتتى. بىرىنشىدەن، وندا وتىرعان ادامداردىڭ سانى از، بار-جوعى التاۋ. سىراحاناڭىزدا بەرى العاندا الپىسى وتىر. ەكىنشىدەن، ارل كافەسىنىڭ ستول، ورىندىقتارى سىپىرا قىزىل اعاشتان قيىلىپتى. ياعني الدا-جالدا قوزعالىپ قالساڭ كىل تەمىر تۇياقتى كەنتاۆرلاردىڭ ءبىر ەسكادرونى زىركىلدەپ شاۋىپ وتكەننەن قاتتى سالدىرلايتىن ءبىزدىڭ استىمىزداعى ديۋراليۋمينيي ورىندىقتاردى جولىندا قالدىراتىن زاتتار.
الىپ-ۇشقان كوڭىلگە ساپ-ساپ سابىر تىلەپ، الدىڭعى تاسىلمەن سوڭعى سۋرەتكە ەكىنشى، ءۇشىنشى مارتە قارادىم دا، زارەم ءزار تۇبىنە كەتىپ، ارلدەگى كافەگە اۋىسىپ وتىرماق بولعان نيەتىمنەن جات تا اينىدىم. اتاما، ارلدەگى كافە التىننان سوعىلسا دا تابالدىرىعىن اتتاماسپىن. ارلدەگى كافە كافە ەمەس، قايناپ جاتقان قىپ-قىزىل جالىن ەكەن. بولمە ورتاسىن ويعان بيلليارد ستولى، ورىندىقتار قىزىل ساۋلە ءسىڭىرىپ، قانى سىرتقا شاۋىپ، بارتيىپ-بارتيىپ تۇر. وت جانىپ جاتقان پەش اۋزىنان ۇشقىندار ءار تاراپقا اۋانى سىزا ۇشىپ وتكەندەي تاقتاي ەدەن بەتى تۇتاسىمەن ايقىش-ۇيقىش قىزىل، قان قىزىل، قىزىل سارى شيماي جولاقتار. ستول مىنبەلەگەن التاۋدىڭ بەتى التى ۋىس شوق. توبەدە تەڭسەلگەن تورت شامنان وت ساۋلاپ قۇيىلىپ تۇر. ۆينسەنت ساباز قىل قالامدى بوياۋعا ەمەس، لاۋلاعان جالىنعا سۇيكەپ اپ، كافەگە وت قويىپتى. ەشكىمدى دە اياماعان — بيلليارد ستولىنىڭ ەرنەۋىنەن قاپسىرا ۇستاي كەكىرەيگەن كافە قوجاسىن دا، الدارىنا ءبىر-بىر بوتەلكەنى قويىپ اپ، قىلجىڭداعان التاۋدى دا، مۇكامال-مۇلىكتەردى دە — ءبارىن دە قينالماستان وت قۇشاعىنا قيىپتى.
ەھە، ۆينسەنت و باستا ويلاعانىمداي قايىرىمدى ەمەس، قاتىگەز مايمىل ەكەن. ءوزىن ءبىزدىڭ قاپشاعايعا كومانديروۆكاعا جىبەرەر مە ەدى. بەت شارپىعان جالىننىڭ كوكەسىن تىرەۋ ورنىنداعى تاس قايىققا تۇسكەندە كورەر ەدى. اۋەلى دەسە ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن مولبەرتىن ارقالاپ، باس ساۋعالاپ تۇرا قاشار. ءسال ايالداسام ۆينسەنت قولىمداعى «پوستيمپرەسسيونيزمنىڭ» اراسىنان قارعىپ شىعىپ، مۇرنىمنان شاپ بەرىپ ۇستاپ الارداي بەتتەرىن تەز-تەز اۋدارىپ جىبەردىم دە، شىعارۋعا شاق قالدىم. «احا وە فەني؟» — «سەن قىزعاناسىڭ با؟» تەڭىز جاعاسىنداعى قۇمدا قىزدىرىنعان قوس قىز... بىرەۋى تىزەرلەپ وتىر دا، ەكىنشىسى شالقالاپ ءتۇسىپتى. قۇم دا قۇم. جالعىز تال وسىمدىكتەن ادا جالتىر، سارعىلت قۇم... كۇن ساۋلەسى مەن قۇم تۇسىنەن سوعىلعان ماتەريالدان جەنتەكتەلىپ جاسالعان قوڭىر قىزداردىڭ جالىنى ىشتە قايناپ، ءۇنسىز قوزدانىپ جاتىر.
شاشىنا اق گۇل تاعىپ، تىزەرلەگەن قىزدى قايدان كوردىم وسى؟ شىبىن تايىپ جىعىلار جىلتىر اق قاعاز بەن شاعىرماق سارى قۇم كوز قارىعاسىن كىتاپ بەتىن جاۋىپ، باس كوتەرسەم يسا مەن گاريبالدي ءداۋ-داۋ اڭگىمەنىڭ باتپاعىنا بەلشەسىنەن باتىپ وتىر. يسانىڭ كوزدەرى شۇڭىرەيە تۇسكەن، قوس جانارى — قوس نايزا. گاريبالدي تىنىق مۇحيتتى جاعالاي قۇلاعان ازيا قۇساپ، ستولدىڭ بۇتكىل قۇبىلا بەتكەيىن مول دەنەسىمەن الىپ، شىنتاقتاي جايعاسىپتى.
يسا، كەرىسىنشە، جاڭا كەسكەن جاس شىبىقتاي سولقىلداپ، ەركىن وتىر. قىزعانى پالەندەي بايقالمايدى.
سولقىلداعان جاس شىبىق سىلتەنە قالسا جىلانشا ىسىلداپ كەپ، جونىڭا شىپ تيەر.
— وسى... يسا قانداي جىگىت؟
جەلكەمدى سەزىلەر-سەزىلمەس جىلى لەپ شالدى دا، ساپ تىندى. بۇرىلىپ، تۋ سىرتىما قارادىم. ءبارى دە سىرا ءىشىپ، ساپىلداپ سويلەپ،. ماز-مەيرام. جاڭاعى سوزدەردى بىرەۋ قۇلاعىما سىبىرلادى ما، الدە ءوزىم ايتتىم با؟ سەرگىمەك ويمەن باسىمدى سىلكىپ ەم، قورعاسىنداي ءزىلماۋىر. Mەن باس سىلكىگەندە جەر قوسا قوزعالىپ كەتە مە دەپ ەم، جوق، ءبارى ءدىن امان. شىندىعىندا باسىمدى جاي انشەيىن وڭ-سول جاققا ءسال-پال قيسايتسام كەرەك. سىراحاناداعىلار الىس-الىسقا جىلجىپ كەتكەندەي بۇلىڭعىر. سيريانىڭ ديپلوماتىنا ۇقسايتىن سىرا ساتۋشى بۋرىل شاشى بۇرقىراعان كۇرجىك بىرەۋمەن سالعىلاستى دا قالدى. كۇرجىك ەكى تيىندى كەم تولەپتى. كۇلەيىن دەپ ەم ەرنىم «بەلاز-دىڭ» شينىنەن جاسالعانداي دوربيىپ، جۋىق ارادا جۋىسسايشى. قولدى سىلتەپ، «ءپوستيمپريسسيونيزمنىڭ» بەتىنە قايتا ءۇڭىلدىم. قۇم ۇستىندە تىزەرلەگەن قىز ءجۇزىن بۇرىپ، كوز قيىعىن ماعان تاستاعانداي. ءوزى سىزدىقتاتىپ جىميا ما قالاي؟ مەنى سوندا تانىپ وتىر ما؟ ويتسە، ويتسە... ول جامال دا. سونىڭ ناق ءوزى. و دا انەۋگۇنى شارشى مەتر قۇم ۇستىندە قىزدىرىنىپ وتىرىپ ەپ-ەلەۋسىز: «وسى... يسا قانداي جىگىت؟»—دەپ سۇراعان. جاڭاعى سىبىر سوندا جامال ءسوزىنىڭ قۇلاعىمنىڭ ىشىندە قالىپ قويعان جاڭعىرىعى ما؟
كەنەت، مەن «احا وە فەني؟» سىندى سۋرەتتى دار-دار ايىرىپ، جىرتىپ تاستاعىم كەلدى. سۋرەتتەگى جامالدىڭ تايتيلىق قۇربىسى مىسقىلمەن سۇزىلە قاراپ: «احا وە فەني؟»— «قىزعاناسىڭ با؟» دەپ وتىرعانداي كورىنىپ كەتتى. سوندا كىمنەن؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ تابىسىمەن «پوستيمپرەسسيونيزمدى» سارت جاپتىم دا، ارمەن سىرعىتا سالدىم. ءتىرى پەندە كورمەس الىس ولكەگە سىرعىتتىم، «پوستيمپرەسسيونيستەر شەتتەرىنەن شاتاق ىزدەگەن جاندار ەكەن. سالعان سۋرەتتەرىنە قاراساڭ ءبىتتى، ءبىر كەسەپات سەزىمگە ۇرىندىرماي قويمايدى. نە سۇيىندىرەدى، نە كۇيىندىرەدى. اينالاسى ءبىر ساعات ىشىندە مەنى يت اۋرەگە سالىپ، قىرىق قۇبىلتتى. بىرەسە ورانگۋتانگ، بىرەسە فەلدفە-بەل... مىنا قىزى دا بارىپ تۇرعان سايقال. سۋرەتتەردىڭ بارىندە شىڭعىسحاننىڭ قياس مىنەزى جاتىر. ول دا ەكىنىڭ ءبىرى — نە توبەلەسىپ، نە دوستاسىپ تىناتىن. بادىراق كوز، سەن تيمەسەڭ مەن تيمەن ءتارىزدى بەيبىت مىنەز ونىڭ نىسپىندا جوق. مىنا سۋرەتتەردى شىڭعىسحانعا كورسەتسە بىردەن تۇسىنەر ەدى».
— وسى... يسا قانداي جىگىت؟—ستول بەتىنە سۇزە قاراعان مەنىڭ اۋزىمنان شىققان ءسوز ەدى بۇل.
يسا ونى ەستىمەدى، ەستىسە مۇرتى قيسايماي اعىلىپ كەپ سويلەر مە...
—... بىزبەن بىرگە جۇمىس ىستەيدى. ەسىمى — باقتيار. اكەسى مىقتى مينيسترلىكتە ءبولىم باستىعى. كەزىندە بالالار ۇيىندە ەسىپتى. شەشەسىنىڭ ۇلتى ورىس، بەدەلدى مەكەمەنىڭ بەدەلدى مامانى. باقتيار كىندىكتەن جالعىز بولعاسىن قول-اياعى بوس، الدىنا اس قويىلىپ، بۇلعاقتاپ وسكەن جىگىت. ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا. بويى قۇرىقتاي. ا دەپ اۋزىن اشسا كومەيىنەن جۇرەگى كورىنىپ تۇرادى. بيىل ءازى تىلەنىپ، قۇرىلىس وتريادىنە شىعىپتى. ءجا، حوش. جۇمىسقا تۇسكەن بەتتە سۋدان شىققان بالىقشا ەكى ەكپەسىن سوقتى دا قالدى. وتىرسا وپاق. تۇرسا سوپاق. ەشتەڭەگە ەبى جوق جىگىت. نەگە دەيسىڭ عوي؟
— نەگە؟— گاريبالديدىڭ داۋسى ستولدىڭ قۇبىلا بەتكەيىن شىنتاقتاي قيسايعان ازيانىڭ قايداعى ءبىر تەرەڭ قويناۋلارىنان كۇڭگىرت شىقتى.
— اناۋ گۇلگە قاراڭدارشى،— دەدى يسا سىراحانانىڭ بۇرىشىن نۇسقاپ. پاپوروتنيككە ۇقسايتىن ۇزىن جاپىراقتى وسىمدىك...— وسىنىڭ تۇبىنە ءبىر اپتا سۋ قۇيىلماسا كوپ ۇزاماي قۋراپ قالادى. ياعني باقتيار نە، مىنا گۇل نە، ءبارىبىر. ول دا ءبولىم باستىعى اكەسىنىڭ تورت بولمەلى پاتەرىندەگى قولدان سۋارىلاتىن ءبىر كەرمەگە ادەمى گۇل. تىربيعان ءتۇز گۇل ادەمى ەمەس. ءبىراق تابيعاتتان بولماسا ءتىرى پەندەدەن كومەك تىلەمەيدى. جاڭبىردىڭ ساراڭ سۋىنا-اق قارق بوپ ءوسىپ-ونىپ جاتادى. اسان بىلەدى، بريگاداداعى ءاشىر دەگەن ءبىر ۋىس ستۋدەنتىمىز سول ءتۇز گ ۇلى تۇرپاتتاس جىگىت. جىلىنشىگى ۇزىلە جازداپ جۇرسە دە جۇمىستىڭ قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن شىعارادى. تۇرعان بويى تارامىس.
— سپورتسمەن بە؟— گۇر ەتكەن گاريك.
يسا جاۋاپ بەرگەن جوق، اڭگىمەنى سوزا بەردى.
— باقتياردىڭ سورايعان بويىن سىيلادىق پا، و باستاعى قىزۋمەن وترياد كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارلىعىنا سايلاپ جىبەردىك. اپ-ادەمى ءتۇرى بار مانەكەندى سايلادى.ق. ونىڭ ادەمىلىگىن ءبىز ەزىپ ىشەمىز بە. قايدان تۇردىم، قايدان كەلدىممەن كەتەر ءالى قاڭعىپ. ماماسى مەن پاپاسىنىڭ سەللوفانعا وراعان بالاسىن ستۋدەنتتەر سەكىلدى تەك ءسۇرىندى دە جۇلىمىر ورتا ءالى-اق شەكىلدەۋىكشە شاعىپ، بۇركىپ جىبەرەتىنىنە مەن كەپىل. ال قولىنان ەل قاتارلى تاس لاقتىرۋ دا كەلمەيتىن جاندى كىم سىيلايدى، كىم سوڭىنان ەرەدى، كىم سوزىنە سەنەدى!
گاريك اۋىر قوزعالىپ ەدى، استىنداعى ورىندىعى ويبايىن سالدى. قىزارعان بەتى — بورتپە تەر. كەششە بولماسا يسانىڭ باقتيارعا ارناعان سوزدەرى «قىزىم، ساعان ايتام، كەلىنىم، سەن تىڭدانىڭ كەرى ەكەنىن سەزىپ وتىرۋعا ءتيىس. قىزىق، گاريك سەكىلدى ءنان جىگىتتەردىڭ جامىنا ءتيىپ سويلەۋدەن ەش تارتىنبايسىڭ. ءتىپتى جانىنا تيگىڭ كەلىپ ءتىلىڭ قىشىپ تۇراتىنىن قايتەرسىڭ. ءداۋ جىگىتتەردىڭ كەڭ گورى بولاتىنىن سەزگەنمەن بولۋ كەرەك سونىڭ ءبارى. ادامداردىڭ تاۋ ىشىندە قوس قولمەن اۋزىن بۇركەپ، ايقاي سالعىسى كەپ تۇراتىنى سودام با ەكەن الدە؟
گاريك اقىرى ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەي باستادى.
— نەگە ولاي؟ كىم ەدى... دا... باقتيار نەگە تاس لاقتىرا المايدى؟ ءاشىر قالاي مىقتى؟
— گاريك، ءما،، قول وراق!— يسا ستول ۇستىندە جاتقان شانىشقىنى جۇلىپ الىپ، گاريبالديدىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى. الىپ جىگىت اڭ-تاڭ. يسانىڭ جۇزىنەن كوز ايىرماعان كۇيى شانىشقىنى الدى دا، ەرنى ازەر قىبىرلاپ:
— قول وراق؟!— دەدى دە، قولىنداعى شانىشقىعا ءقاۋىپ ارالاس قۇرمەتپەن قارادى.
— ال سەن شانىشقىنى قول وراق دەپ ۇق.— يسانىڭ ءۇنى ۇرلەپ باسىلعان ءموردىڭ تاڭباسىنداي اپ-انىق.— قول وراقتىڭ نەگە ارنالىپ سوعىلعانىن ءوزىڭ بىلەسىڭ بە؟
اناۋ باس شايقادى.
— قول وراقپەن قۋراي ورادى. قۋرايدى وتقا جاعادى، وت اس پىسىرەدى، ءۇي جىلىتادى. قۇرايدىق گۋرىلدەپ تۇرىپ، اسپانعا اتىلىپ، پەشتىڭ كومەيىن جالاپ-جۇقتاپ جانعانىن كەرسەڭ... ونىڭ قاسىندا تەزەك، قاراعانىڭىز جولدا قالادى.— از بوگەلدى دە، كەنەت ءبىر ءتۇرلى وقىس تا شىڭىلتىر داۋىسپەن: — قولىڭداعى قىلپىعان وراق، ەندەشە نە تۇرىس قۋراي ورماي؟— دەپ اقىرىپ جىبەردى دە، ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
گاريك الاقتاپ، جان-جاعىنا قارادى. قانى قاشا قالعان ەرىندەرىن زورعا قىبىرلاتىپ:
— قانداي قۋراي؟ ول نە؟ قۋراي... سىبىزعى ما؟— دەدى جىلارمان بوپ.
ورنىمنان قالاي ۇشىپ كەتكەنىمدى بىلمەيمىن، يسانىڭ قولىنان شاپ بەرىپپىن.
— ەسىڭدى جي، يسا اعا! بۇل جەر سىراحانا، سىراحانا،— دەدىم سىبىرلاپ.
— سولاي ما؟!—يسا كوزىن كەڭ اشىپ، ۇيقىدان ويانعان ادامشا توڭىرەگىنە زەيىن سالىپ، ۇزاق قارادى. العاش رەت كورىپ تۇرعانداي گاريككە، ماعان ءۇڭىلدى، كۇرسىندى.— سولاي... كەشىرىڭدەر.... قىزىپ قالىپپىن. ەسىمە قاي-جايداعى ءتۇسىپ...— سىلق ەتىپ، ورنىنا وتىردى.— گاريك، ازىردە سەن ەستىگەن سوڭعى سوزدەرىمدى تۇپ-تۋpa ون بەس جىل بۇرىن بولە اعام ماعان اقىرىپ ايتقان ەدى. شەشەم اۋىرىپ، وبلىسقا اكەتكەسىن مەنى سول كىسى قولىنا العان. اقىرۋدى ەستىدىم، ەندى ءوزىم اقىرسام قالاي ەستىلەدى ەكەن، سوپى بىلگىم كەلىپ ەدى. ايتپا، ايتپا... ون بەس جىل بۇرىن كۇزدىڭ ەتتەن ەتىپ، سۇيەككە جەتەتىن قارا سۋىعى جىلانشا ىسقىرىنىپ سوعىپ تۇرعان. قول وراقتى قولتىعىنا قىسىپ، ارقاندى بەلىنە بايلاعان جەتى جاسار جەتىمەك، شىت-شىت جارىلعان بالتىرىن بۇتالارعا تىرناتقان جەتىمەك، بۇرسەڭدەگەن كۇيى قىر اسىپ بارا جاتقان جەتىمەك... سول جەتىمەك مەن ەدىم. ول جىلى كۇزدىڭ قارا سۋىعى ەمەس، جەتىمدىكتىڭ جەلى ازىناپ سوعىپ تۇرعان. قۇدايىم-اۋ، جەل اڭقىلداپ كەتكەنى نەسى؟ سول جەتىمدىكتىڭ جەلى مە قايتا سوعىپ تۇرعان؟ ۋھ، توڭىپ كەتتىم، مۇزداپ بارامىن!— يسا قۇنىسىپ، يىعىن كۇرجيتىپ الىپتى. قاباعى قايشىلانىپ كەتكەن.
سۋىق جەل قوينى-قونشىمدى ارالاپ سالا بەرگەندەي قارادان-قاراپ تىتىركەنىپ كەتتىم. گاريبالديدى قايدام، كوشەدە اسپان اينالىپ جەرگە ءتۇسىپ، اپتاپ قاقىراپ تۇرسا دا، جونىمنان جىلان جورعالاپ وتكەندەي تىتىركەندى...
ۇزدىك-سوزدىق اششى شىققان سيرەناسى باقىلداپ «جەدەل جاردەم» تەرەزە تۇسىنان زاۋلاپ ءوتتى. جايشىلىقتا اۋانىڭ تاڭىن ايىرىپ تۇسەتىن سيرەنا بۇل جولى قاپىرىق اۋادا ءۇنى بۋلىعىپ ارەڭ شىعىپ، قيقىلداپ بارادى. يسا سيرەنا داۋسى ابدەن ۇزاپ كەتكەنشە ەرەكشە ۇقىپپەن قۇلاق سالىپ وتىردى دا، اقىرى مەڭ-زەڭ گاريككە بۇرىلدى.
— ازداپ ارتىق سويلەدىم، بىلەم. عافۋ ەتىڭدەر... اڭگىمە، گاريك، سەنىڭ سۇراعىڭنان شىعىپ كەتتى. باقتيار نەگە ءالسىز دە، ءاشىر قالاي مىقتى دەدىڭ، سولاي ما؟ وعان بەرەر جاۋاپ بىرەۋ — باقتيار تورت قۇبىلاسى تەڭ وسكەن بۇلا جان دا، ءاشىر — تۇلدىر جەتىم. ماسەلەن، سەن قول وراق پەن قۋراي اتىن تۋمىسىڭدا ءتۇڭعىش ەستىپ وتىرسىڭ، جەتىمدەر جەتى جاسىندا قول وراقپەن قۋراي ورىپ، ءبىر ءۇيدىڭ قىستىق وتىنىن ءبىر كۇزدە جيناپ بەرگەن. مەن جينادىم، ءاشىر جينادى. باقتيار جيىرما جاسىندا عانا ساۋساعىن قىبىرلاتسا، ءاشىر ەكەۋمىزدىڭ ارقامىزدى ارقا-ارقا قۋراي جەتى جاسىمىزدا جاۋىر قىلىپ، يىعىمىزدى ەزگەن. قىسقاسى، ادامدى ادام ەتكەن جەتىمدىك.
يسا تومەن قاراپ، از-مۇز ويلاندى. باس كوتەردى. باس كوتەرگەن يسا مۇلدەم باسقا جانعا وزگەرىپتى. كوزدەرى كەكشىل. اعىنا قىزىل داري باستاپتى. تاناۋى دەلديگەن. ەرىندەرى جىمقىرۋلى. ۇرتىنا بۇرىن مەن بايقاماعان ءاجىم ۇيالاپتى.
— ادامدى ادام ەتكەن جەتىمدىك دەگەنگە تۇسىنبەدىڭدەر مە؟ ويتسە قۋراي ورۋعا قايتا ورالايىق. قۋراي ورۋ، ونى ءبۋىپ-تۇيۋ، ودان اۋىلعا ارقالاپ كەلۋدىڭ بەينەت-مەحناتىن بىلاي قويعاندا سول قۋرايىڭا بارماس بۇرىن قول وراق، ءجىپ، ەگەۋىڭدى ازىرلەپ الۋىڭ كەرەك. ءجىپ، قول وراق بار دا، ەگەۋ جوق. جوقتى جونىپ تابا المايسىڭ، ەكى ەتەكتى بەلگە ءتۇرىپ، كورشىلەردەن سۇرايسىڭ. ال ولاردىڭ مىنەزدەرى ءارساي: ءبىرى شىرت ەتپە كۇيگەلەك بولا تۇرا ءتىلىن تاپساڭ جومارت تا، ەكىنشىسى سىلدىراپ سويلەپ ءتىل بەزەگەنمەن بەرەرمەنگە كەلگەندە تاس ساراڭ. سولاردىڭ وڭ جاعىنان شىعا بىلمەسەڭ ەگەۋ تۇگىل سايتاننىڭ ساپالاعى دا جوق. حوش، ەگەۋ قولعا ءتيدى. قۋرايدى ورىپ، بۋىپ-تۇيگەننىڭ وزىندە شاما-شارىقتى شامالاپ، اناۋ بۇرقاقتاپ كەلە جاتقان جاۋىنعا قالىپ قويماۋدىڭ امالىن ويلاستىرۋ كەرەك. جەتى جاسار بالانىڭ بۇدان ويلاۋ قابىلەتى كەمي مە، ارتا ما؟ ارتادى، ارتقاندا قانداي! بۇل دەگەن جاتقان ايقىش-ۇيقىش ينيسياتيۆا عوي، جولداستار! ال باقتيارلار شە؟ ولار ونىڭ ءبارىن جوعالتقان، ويتكەنى ينيسياتيۆانىڭ ولارعا قاجەتى دە جوق —ءبارى بار، بار... ارينە، باقتيار دا، ءبىز دە ينيسياتيۆا ينستينكتىمەن تۋعامىز، ءبىراق ول ونى ون جەتى جاسقا دەيىن جوعالتقان، اتا-انالارى تىم-تىم الپەشتەۋدىڭ ارقاسىندا بىرتىندەپ جوعالتۋعا كومەكتەسكەن.
ءبىز جاڭاعىداي كوپ قيىندىقتاردىڭ ارقاسىندا، ەن باستىسى، ەشتەڭەنىڭ اياعى اسپاننان سالبىراپ تەگىن تۇسپەيتىنىن، ءبارىن دە — ەڭ اياعى ءجىپتى دە، ەگەۋدى دە، قۋرايدى دا ماڭداي تەر توگىپ، اقىل، كۇش-قايرات جۇمساپ تابۋ قاجەت ەكەنىن مىقتاپ تۇيدىك. ال ونى مىقتاپ تۇيگەن ادامدى ەندى توقتاتىپ كور! تازا تاپاپ كەتەدى. مەكتەپتە قاعاز كەمىرىپ، نيۋتون، فارادەيلەردى تۇسىندە كورسە، كەيىن ينستيتۋتتىڭ وقۋ زالىن تاڭ اعارىپ اتقانشا تىستەي قاتىن بەرمەيتىندەر جاڭاعى قۋراي ارقاسىن تەسكەن جەتىمدەر. اقىرى ەڭبەك اكتالادى، الگىنىڭ ماڭدايى جارقىراپ، باعى اشىلادى. وتىزدان اسا، قىرىققا جەتە الدى ترەستەردەن تابىلىپ جاتسا، ارتى كولحوز-سوۆحوزدىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرادى. سولاردىڭ تۇقىم-جۇراعاتىن تەكسەرىپ كەپ جىبەرىڭدەرشى، شەتتەرىنەن جەتىمدەردىڭ جايالىعىندا كوزىن اشىپ، جەسىر ءۇيىنىڭ بوساعاسىنان ەڭبەكتەن شىققاندار. ءبىر مىسال. گاريك، اجە-اتاڭ ءقازىر ءتىرى مە؟.
گاريبالدي قاتتى ويلانىپ-تولعاندى. ءبىر ۋاقىتتا بارىپ:
— اتا وتىزىنشى جىلدارى دۇنيەدەن ەتكەن... اجەم كەيىن قايتىس بوپتى،— دەدى.
— و!—يسا ساۋساعىن جوعارى شوشايتتى.— ايتقانىم ايداي كەلدى؛ قازىرگى مىقتىلار — بۇرىنعى جەتىمدەر. ونى بىلاي قويىپ تۇر، مىنا ءبىر قىزىقتى بايقادىڭدار ما؟ جاڭاعى تەگى جەتىم مىقتىلاردىڭ كوبى قىزدارىن ەتى ءتىرى جەتىم جىگىتتەرگە ۇزاتقىسى كەلەدى.
— نە... نەگە؟— گاريبالدي شورشىپ ءتۇستى. كيتتەر ەشقاشان دا شورشىمايدى، ولاي بولسا گاريبالدي ورىندىعىن سىقىرلاتىپ، جاي قوزعالىپ قويدى دەۋ كەرەك، دەگەنمەن ءاۋ باستا شورشىعىسى كەلگەن. ول، جالپى، مىندا كىرگەلى «نەگە؟» دەگەن سۇراقتارىنىڭ ءبىر جىلعا جەتەرلىك قورىن تاۋسىپ الدى، بىلەم.
— ولار كەلەشەكتە ونداي جىگىتتەردەن بىردەڭە شىعاتىنىن بىلەدى. باقتيارلار توبىرىنان ول «بىردەڭە شىعاتىندار» توبىنا ىلىگەتىندەر ىلۋدە بىرەۋ. ىلىكسە بيىل جازدا قۇرىلىس وتريادىنەن سۇيمەنگە الاقانىن ويدىرىپ قايتاتىن باقتيار عانا ىلىگەدى. — يسا كوڭىلى بەك تولعان ريزا الپەتتە سىراحانانىڭ قارا كۇڭگىرت بۇرىشىنا سىعىرايا قارادى. الدە سىراحانا بۇرىشىنا ەمەس، الىس بولاشاعىنا قاراپ وتىر ما؟
— ءبىز نەگە ىلىكپەيمىز؟— بۇل گاريبالديدىڭ نەشىنشى «نەگە؟»ء-سى ەكەن، ءا؟ ستولعا ەتپەتتەپ جاتىپ اپ، موينىن سوزا اسسيمەتريالى قوس سىزىق كوزىمەن يسانى ءسۇزىپ وتىر. ستول استىندا تىڭشى بۇعىپ وتىرعانداي سىبىرلاي سويلەدى. ايتۋىن ايتىپ قالسا دا، ءوز ءسوزى ءوزىن شوشىتىپ وتىرسا كەرەك.
يسا سارتىلداتىپ بۋىنىن ءۇزدى دە، ساۋساقتارىن بۇككىشتەپ، ساناي جونەلدى.
— باسە، نەگە ىلىكپەيسىڭدەر؟ ساناي بەر. سالۋلى توسەك — ءبىر. ءازىر اس — ەكى. قولدان جاسالعان ەرمەك — ءۇش. ماسەلەن، سەنىڭ شاحماتىڭ. وسى ءۇش فاكتور بويلارىڭداعى ىزدەنۋ قاسيەتىن تۇنشىقتىرىپ ولتىرەدى. ياعني اتا-انالار وزدەرى كەرگەن جوقتىقتى سەندەر كورمەسىن دەيدى دە، ءازىر زاتتار الەمىنە جەتەكتەپ اپارىپ كىرگىزىپ جىبەرەدى. دايىن زات بيلەگەن الەم تۇرتىنەكتەپ، ىزدەنۋگە، قيمىلداۋعا مۇمكىندىك بەرە مە؟ بەرمەيدى. ناتيجە نە؟ ءتاۋىر-تاۋىر وقۋ بىتىرسە دە، ولار ماڭگى-باقي قاتارداعى قىزمەتكەردىڭ تاعدىرىن موينىنا ىلەدى. سەبەبى، جوعارعى قىزمەت جوعارعى ينيسياتيۆانى تىلەيدى، ال ونى سەندەر كوكىرەكتەرىڭنەن باياعىدا وشىرگەسىڭدەر.
— سوندا... بالالارىنىڭ ينيسياتيۆاسىن ورىنسىز قامقورلىقتارمەن تۇنشىقتىرىپ وتىرعانىن الگى مىقتىلار بىلمەي مە؟ — سۇراقتى بەيجاي، نەمقۇرايدى قويسام دا، بويىمدى ىزا بۋىپ وتىر. مينۋت ساناپ ءورشي تۇسپەسە، سونەتىن ءتۇرى جوق. تىم بىلگىش، گاريبالديدەي ءنان جىگىتتى كوزىن باقىرايتىپ قويىپ جەرلەپ وتىرعان تىم بىلگىش يساعا ما، الدە سونى بىلمەي، مىڭق ەتپەي وتىرعان گاريككە مە، ايتەۋىر ىزانىڭ بارى انىق.
يسا ماعان جالت قارادى. ول سىراحاناعا كىرگەلى ماعان العاش رەت قارادى.
— بىلەدى، تاماشا بىلەدى. ءبىراق مينيسترلىكتىڭ ءبولىم باستىعىنا دەيىن كوتەرىلۋ وڭاي دەيسىڭ بە؟ ول دەگەنىڭ بار ۋاقىتىڭدى باس-كوزگە قاراماي تارتىپ الاتىن وپپا وبىردىڭ ناق ءوزى. قىزمەتكە سەگىز ساعاتىڭدى ءبىر بەرىپ كەلسەڭ، ۇيدە جازۋ-سىزۋ، كىتاپقا ءۇڭىلۋ دەپ تاعى وتىراسىڭ. ءمينيستردىڭ ورىنباسارىن قوناققا شاقىرۋ، ءبولىم قىزمەتكەرىنىڭ ۇيىنەن ءدام تاتۋ مۇنىڭ سىرتىندا. مۇندايدا بالا قايدا، تاربيە قايدا؟
گاريبالدي قۇلاعىنىڭ تەسىگىنەن باس قاۋاشاعىنا ءبىر سونا ءوتىپ كەتىپ، ەندى استان-كەستەن ۇشىپ جۇرگەن سول سونانىڭ ىزىڭىن تىڭداعانداي باسىن قيسايتىپ، جاۋىرىنى اسپانعا شىعىپ ويلانىپ وتىر. جاسامىس قوس ابيتۋريەنتتىڭ ورتاسىندا ەكىنشى بوتەلكەنىڭ قۇلاعى ەربيىپ تۇر. لاپ-لۇپ سوزدەرى مەن اقشاڭداعان كوزدەرىنە قاراعاندا بوتەلكەدەن گورى ءبىر-بىرىن تەرگەي باستاعان ءتارىزدى.
سەن، سەن... يسا، الگى باقتيارعا كومسورگتىكتى الىپ جۇرە المايتىنىن ايتىپ كوردىڭ بە؟
يسا كۇلدى.
— ايتىپ نەم بار. ىستىق وتكەن تۇيە قۇساپ ماڭگىرىپ جۇرە بەرسىن. ءتاتتى قيالىن بۇزىپ قايتەمىز. تۋرا بولامىز، اشىق بولامىز دەپ ايتىپ ساپ، ول پالەنى تاعى ۇيقىسىنان وياتىپ اپ، ودان وزىنشە ساباق شىعارىپ، كادىمگىدەي جىپتىكتەي جەتەكشىگە اينالسا، باسىمىزعا اڭگىرتاياق ويناتار. ءبىز جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسپايمىز.
— نەگە باسپايسىڭ؟ باسىپ كور.— سۋىردىڭ ايعىرىنشا شاق ەتىپ قالسام دا، ءوز باتىلدىعىما ءوزىم تاڭ قالىپ، ءتىل تىستەدىم.
قول-اياقتارى ءتورت قۇبىلاعا كەتىپ، تىربيىپ جاتقان جانسىز قۋىرشاق ويدا جوقتا ءتىرىلىپ كەتىپ، باقىلداپ قويا بەرسە وعان جاس بالا قالاي قارار ەدى؟ يسا دا ماعان ءدال سولاي قارادى.
— جاڭعىرىقتىڭ نەشە ءتۇرى بار ەكەنىن بىلەسىڭ بە، اسان؟— يسا ءار ءسوزىن قاداپ-قاداپ ايتتى.
يىقتى قيقاڭ ەتكىزدىم.
— ەكى ءتۇرى بار. مىناۋ گاريكتىڭ اكەسى دوكتور، پروفەسسور. بولاشاقتا مەن اينالىسپاق عىلىمنىڭ پايعامبارى. گاريكتىڭ پايعامبار اكەسى كافەدرا، اسپيرانتۋرا، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى دەپ اتالاتىن قالىڭ شاتقالداردىڭ اراسىنا بارىپ، مەنىڭ اتىمدى اتاپ مىنە، ءبۇيتىپ ايقاي سالسىنشى.— يسا ورنىنان اتىپ تۇردى دا، اۋزىڭ قوس قولىمەن كولەگەيلەپ تۇرىپ:
— يسا شورمانوۆ! يسا شورمانوۆ! يسا شورمانوۆ!— دەپ ءۇش رەت داۋىستادى. گاريك ەكەۋمىزدە ەس جوق. قىبىرلاۋعا شاما كەلمەي بۇعىپ وتىرمىز.
ەلدىڭ كوبى جالت قارادى. سيريا ديپلوماتى — سىرا ساتۋشى بىتىك ەسكەن قاسىن قايشىلاپ جىبەرىپ:
— پارەن، تى سلۋچاينو س ۋما نە سوشەل؟— دەپ بيازى عانا سۇراق قويدى.
يسا كەۋدەسىنە قوس قولىن قويىپ، حالايىققا ىزديىپ تاعزىم جاسادى.
— كەشىرىڭىزدەر، مىنا پاقىرلارىڭىزدى. بىلتىر اۆتوموبيل اپاتىنان قايتىس بولىپ كەتكەن يسا دەگەن دوسىم ەسكە ءتۇسىپ كەتىپ... عافۋ ەتىڭىزدەر. — ءسويتتى دە ورنىنا سىلق ەتىپ، وتىرا كەتتى.
ەل دىبىر-دىبىرعا قايتا باستى.
يسا كۇلدى.
— كوردىڭدەر مە ەلدىڭ قالاي جاپىرىلا قاراعانىن؟ گاريكتىڭ اكەسى عىلىم ورداسىنا بارىپ، «يسا شورمانوۆ» دەپ ايقايعا باسسىنشى. جاڭعىرىعى دوسەنت، پروفەسسورلاردىڭ قۇلاعىن جارىپ، كافەدرا، دەكاناتتاردى بۇيىم قۇرلى كورمەي اسىپ ءوتىپ، مەنىڭ ەسىمىمدى قاڭباقتاي كوتەرىپ، اسپيرانتۋراعا دەيىن اپارىپ تاستاسىن. اتتەڭ شىركىن، نە كەرەك، سول ادامدارعا اتىمىزدى ايقايلاتا الماي قور بولامىز.— يسا ءسال ويلانىپ، كەنەت سەلك ەتىپ، ماعان وقتى كوزىمەن قاراپ، قولىنداعى بوكالىمەن ستول شەتىن ۇرىپ قالىپ ەدى، تاڭق ەتكەن دىبىس شىقتى.— ەستىدىڭ بە مىنانىڭ جاڭعىرىعىن. ەستى، ەستىپ ال. بۇدان قاتتى سوعىپ كور، بوكالىڭ قاق ايرىلسىن. جاڭعىرىعىڭ داۋسىڭنان اسىپ جاتپاسا اۋىز اۋىرتىپ ايقايلاما، اسان ىنىشەك. اسىرەسە، سىراحاناداي سايتانى بار جەردە.
سودان تۇرەگەلىپ، ورىندىعىن ساقىر-سۇقىر يتەردى دە:
— كەتپەيمىز بە؟ — دەدى.
— سەنىمەن دوس بولۋ... ە... بىلاي...— دەدى گاريبالدي ساۋساعىن بەزەپ. كوزى بوزارىپ كەتىپتى.— ءبارى دۇرىس... يسا، قۇلاعىڭدى بەرى اكەلشى.— ماعان ەسىتتىرمەدىم دەگەنى بولۋ كەرەك، باسىن تاقاعان يسانىڭ قۇلاعىنا ىسىلداي باستادى.— ۇلكەن قاتەلىك جاساۋىڭ ىقتيمال. جۋىق ارادا...
تۇنىپ تۇرعان اشقىلتىم ءيىستى شىلىم ءتۇتىنىن گۋ-گۋ ءسوز بەن قاسىق-شانىشقى، تاباق سالدىرىن ارەڭ بۇزىپ-جارىپ، سىرتقا شىقتىق.
«ۇلكەن قاتەلىك جاساۋىڭ ىقتيمال... جۋىق ارادا...»، «ۇلكەن قاتەلىك جاساۋىڭ ىقتيمال... جۋىق ارادا...» الپامساداي ادامدارعا تىم تەرەڭ ماعىنادا سويلەۋ جاراسپايدى ەكەن. ولار باستاۋىش، بايانداۋىشتان تۇراتىن حابارلى سويلەمدەرمەن سويلەسە بەك جاراسار ەدى. مەن سويلەدىم، سەن سويلەدىڭ، ول سويلەدى — بولدى، ءبىتتى. ءجۇرىس-تۇرىسى، قىلىق-قىدىرىسى ون قاتارلى ءۇيدىڭ ىرگەتاسىنداي بەرىك تە نىق بولۋعا ءتيىس...
الەم سۋ مەن بۋ تۇبىنە باتىپتى. كوشە، كوشەدەگى ادامدار، اعاشتار، اسپان مەن جەر چيۋرلەنيستىڭ بۇلىڭعىر بوياۋلارىن بەتىنە وپالاپتى. جۇرگىنشىلەر ەسكى كينوحرونيكادا جىپىلداپ، سەكىرە باساتىن ادامداردان اۋماي، تۇساۋلارىن ءۇزىپ كەتە الماي ارلى-بەرلى شوقالاقتاپ ءجۇر. سارى بەلدەۋ، ىسىك تەبە ميليسيا ماشيناسىن توقتاتىپ الىپ: «مەنى جولداستارىممەن پالەنشە جەرگە اپارىپ تاستا!» — دەگىم كەلىپ ەدى، ول ويىمدى سەزىپ، شوشىپ كەتتى مە، ماشينا بۇرىشتان شاڭىن ءبىر-اق بۇرق ەتكىزدى. الاتاۋدى ايقارا قۇشاقتاپ كەلە جاتىرمىن با دەسەم، ول گاريبالديدىڭ بەلى ەكەن. ونىڭ اكروپولدىڭ كولونناسى سياقتى ءزىل بىلەگى مەنىڭ جەلكەمدى جانشىپ جاتىر.«ەكى عاشىق قول ۇستاسىپ...»— دەپ ولەڭ ايتقان سەكىلدىمىن، ايتسە دە ءوز داۋىسىمدى ءوزىم ەستىمەيمىن.
— ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق-ق..،،
ءۇيى بار ادام — گاريك.
— ماعان ءبارىبىر.
شىنىم سول ەدى.
— كەيىن، كەيىن... ءقازىر كينوعا، سوسىن قىزدارعا كەتتىك.
يسا قولىن سەرمەپ، ءار تۇستى ءبىر سىلتەيدى.
قايداعى ءبىر ءتىرى جان جوق ايالدامالاردا اۆتوبۋس، تروللەيبۋس توسىپ، قايداعى ءبىر دىبىسسىز جۇرەتىن اۆتوبۋس، تروللەيبۋستارعا وتىردىق. كەيىن ون رەت تەرگەپ، ءجۇز رەت سۇراسا دا عۇمىرى ەسكە تۇسپەيتىن سوزدەر ايتىلدى، جانە دە الگى سوزدەر وزىمىزگە عاجاپ ماعىنالى، قىزىقتى بوپ كورىندى. تابان استىندا اۋىزبەن وراق ورىپ، تاۋ ورناتامىز، ونى قايتا قۇلاتامىز.
كينوعا بارماس بۇرىن بارعا كىردىك. شەكسپيردىڭ دراماسىنداعى جەتىستىكتەر مەن كەمشىلىكتەر جايلى ءوز ارا سىزاتتاپ پىكىر الماسىپ وتىردى. شەكسپيردىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن بولسام، وللاھي، مىنا اڭگىمەدەن كەيىن ونى وسى ەكەۋىنىڭ جاڭا عانا اجەتحاناعا شىعىپ كەتكەن دوستارىنىڭ ءبىرى عوي دەپ ويلاپ قالار ەدىم. الەن دەلون، الەكسەي تيحونوۆ جايلى سالعىرت ءسوز قوزعاستى. ستول باسىندا باسقا ءتىرى جان جوقتاي سويلەستى. ادامعا قاراعاندا تۋ سىرتىڭنان مىڭ جىل كورمەگەن ءبىر تانىسىن كورىپ تۇرعانداي بەتىڭدى كوزىمەن تيەر-تيمەس سۇيكەي يىعىڭنان اسا قارايدى. اشىعىن ايتسام، وسى وتىرىستىڭ و باسىنان-اق ءوزىمدى استىمداعى ورىندىقتىڭ سيراعىنا جىبىنەن بايلانىپ قالتاقتاپ تۇرعان اۋا شارىنداي سەزىندىم. نەمەسە ساۋداعا كىرىسىپ كەتكەن ەكى الىپساتاردىڭ قاسىنداعى ماكارون، نان تولتىرىلىپ قويعان بوس قاپشىقتاي.
الاسا بويلى، قىلدىرىقتاي بەلى بار دۋدار باس ماڭعۇل بەت ءۇشىنشىسى كوبىنەسە ءۇنسىز. و دا ءوزىن شەكسپيرشىلەردىڭ ورتاسىندا گالەرەياعا بايقاۋسىزدا كىرىپ كەتكەن ارىق تايىنشاداي سەزىنىپ وتىرسا كەرەك، الدىنا كەلگەن شاراپتى سىلقىتىپ سوعا بەرەدى. جارتى ساعاتتان سوڭ دۋدار باستىڭ رەجيسسەر دە، ال انا ەكەۋىنىڭ ساحناعا جارىق بەرۋشى ەكەنىن بۇلدىرلاۋ ەستىپ قالدىم.
كوشەگە شىقتىق.
ءبىر ۋاقىتتا كىل قارا كيىمدى ادامداردىڭ ورتاسىنا كۇپ بەرىپ ءتۇسىپ كەتتىك. ادامدار دەيمىن، قارا ورامالدى تاماق استىنان بايلاعان ىلعي كەمپىرلەر. تاياقتارى تىقىلداپ، ءبىر-بىرىن جەتەكتەپ، توڭىرەگىنە ەش نازار اۋدارماستان جانارلارىمەن جەردى سيپالاپ، ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر. كەيبىرەۋلەرىنىڭ قولىندا ماي شام بار.
— شىركەۋ عوي. بۇگىن دەمالىس، شىركەۋگە جينالاتىن كۇندەرى،— دەدى يسا جوعارى قاراپ.
جارقىراعان التىن كرەستەردى اۋەلەتە كوتەرگەن كوگىلدىر كۇمبەزدەر اسپان مەن جەردىڭ اراسىنا ءىلىنىپ، قالقىپ تۇر.
قارا توپقا قايتا كوز سالدىم دا:
— ىلعي كەمپىرلەر... شالدار شەتتەرىنەن اتەيست بولىپ كەتكەن بە؟ شالدار شىركەۋگە كەلمەۋشى مە ەدى...— دەدىم.
يسا قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن ايقايلادى.
— نەگە كەلمەسىن، كەلەدى. كەشەگى سوعىستا شالداردىڭ شەرەنگاسى سيرەپ قالدى عوي. مايدانعا باردى، قايتپادى... سوندىقتان شالدار از دا، كەمپىرلەر كوپ...
... فيلم لاتىن امەريكاسىنىڭ اتاقتى ءانشىسى جايلى. ءانشىنى ويلانباستان بىردەن ءدىنى تازا، ايتسە دە ۇشقالاقتاۋ جىگىتتەردىڭ قاتارىنا جاتقىزدىم. ءتۇرى بالزاكقا ۇقسايدى. كەز كەلگەن ءاننىڭ العاشقى بۋىنىن ەرەپايسىز كوتەرىپ باستاپ، ءتىپتى شىرقاۋ بيىككە الىپ اكەتەدى. ونىسى ماعان: «كو-و-ە-وپ ءسوزدى قويىپ، مەنى تىڭداڭدار!» — دەگەن سىڭايدا ەستىلدى. «مىنا ءانشى وزىنە ۇقساس بالزاكتىڭ بىرەر رومانىن باستاسا، اقىرىنا دەيىن وقىپ شىعۋعا شىداي الماي اسىلىپ ولەتىن شىعار»،— دەپ ويلادىم. جالپى، ءاندى جاقسى ايتادى.
... كوزىمدى كىلبيتىپ، ءتورت قاباتتى دىڭكيگەن ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنا تىزىلە قالعان كوپ ارىپتەر قاتارىنىڭ ەڭ سوڭعىسىن قۇدايعا تاپسىرىپ وقىپ جىبەرىپ ەم، «...جاتاقحاناسى» دەگەن جازۋ بولىپ شىقتى. ەكى-ۇش مارتە تەسىلگەنمەن ءبارىبىر نەنىڭ جاتاقحاناسى ەكەنىن ايىرا المادىم. كىرىپ-شىعىپ جاتقان قىزدار... كوپ قىزدار... جانە ءار ءتۇرلى قىزدار... ءبىرسىپىراسى قالايدا رەتىن تاۋىپ، ءبىز جاققا قاراپ وتۋگە تىرىساتىن سەكىلدى. ءارى ءبىز ۋاقىت تاۋىپ، اڭگىمەلەسە قالساق قۋانىپ تا قالار ما ەدى، قايتەر ەدى؟ ءبىراق ءبىز سياقتىلار كوپ ەكەن. ءبىرازىنىڭ بەتىنە قىدىرا قاراسام، كوبىن ءبىر جەردەن كورگەن ءتارىزدىمىن. سوندا قايدا؟ بەس مينۋت بويى باس اۋىرتقاسىن بارىپ، سان سوقتىم — كورمەپپىن، كورمەگەنمەن بارلىعى دەرلىك قالتاسىنان ەلۋ تيىن ءتۇسىرىپ العان ماناعى شوقا كاسكاعا ۇقساس ەكەن. ءبىرازى ماڭدايشاداعى... «جاتاقحاناسىنا» ءۇڭىلىپ، كەڭەس قۇرسا، قالعاندارى سۋ ىشكەن جاس اتەش قۇساپ، باستارىن ارتقا شالقايتا تاستاپ، اسپانعا قارايدى. ءايدا، اسپانداعى بىرەۋلەرمەن قاڭعىر-كۇڭگىر ءسوز الماسادى.
— ساپۋرا دەيمىن، بولمەڭە شاقىرىپ، جاڭا قونىسىڭدى جۋمايسىڭ با؟
— دوكۋمەنتىڭدى قاشان ەتكىزدىڭ؟
— سەندەردە كونكۋرس قالاي؟
اسپاننان جاۋعان جاۋاپتار شەتىنەن پەرىشتە ءۇندى جىڭىشكە اشىق ۇندەر...
مەن دە الگىلەر قۇساپ باس شالقايتقانىم سول، بالكون-بالكونعا اسىلعان قىزدار تىزبەگىنە كوزىم ءسۇرىندى. گاريبالدي شالقار مۇحيتتاردى توسىمەن تىلگىلەپ كەپ، تىنىش تا جايلى قويناۋعا زاكىر تاستاعان «شوتا رۋستاۆەلي» لاينەرى قۇساپ، بەيجاي ماناۋراپ تۇر. يسا قولىن قۋسىرا شالقايىڭقىراپ، ون، اياعىن تىرپىلداتا ءبىر شەكەلەپ، كىرەر اۋىزعا ۇڭىلەدى. ول باتەڭكە تىرپىلداتسا مىقتاپ ويلاندى دەي بەر.
يسا ويلانىپ-ويلانىپ تۇردى دا، بىزگە بۇرىلدى.
— جىگىتتەر، قارسى الدىمىزدا بەلۆيۋ، ياكي كىل ابيتۋريەنت قىز-قىرقىننىڭ مەكەن-تۇراعى. جوسپار بىلاي. پۋنكت ا. وسى جاتاقحانانىڭ ەكى-ۇش قىزىمەن تانىسامىز. پۋنكت ب. ولاردىڭ الدىندا ءارقايسىمىز ءار جاققا لاعىپ، ابىروي توكپەيىك. گاريك ەكەۋمىز دوس ستۋدەنتتەرمىز. اسان — اۋىلدان كەلگەن مەنىڭ ابيتۋريەنت ءىنىم. پۋنكت گ. قىزدارمەن قىدىرىپ كوڭىل كوتەرگەننەن، ياعني ولاردىڭ كوڭىلىن كوتەرگەننەن باسقا بىزدە بوتەن وي جوق. ءسوز جاراسا جاتسا بارار بالكان تاۋىمىز — پاركتەگى بي، ارى العاندا — كافە.
گاريك اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ قالدى ءبىر ءسات.
— دۇرىس قوي. ال... قالاي تانىسامىز؟
— بىلاي تانىسامىز.
يسا قوس الاقانىمەن اۋزىن قورشادى دا، جوعارى قاراي، كىسىنەپ بەردى دەيسىڭ
— اا-ي-يي...
توڭىرەكتەگىلەر ايقۇلاقتانىپ جالت قاراستى. يسا ءمىز باعار ەمەس، ءتۋفليىنىڭ تۇمسىعىمەن جەردى تىرپىلداتىپ، بالكون-بالكونعا قىدىرا قاراپ تۇر. گاريبالديدىڭ قوس كوزى — قوس سۇراق، جوق، ول مەنىڭ كوزىم بولۋى مۇمكىن، ال گارەكەڭدىكى انشەيىن قوس سىزىق. تاڭدانىس، قۋانىش، قورقىنىش سەكىلدى سەزىمدەردىڭ كۋلميناسيالىق نۇكتەسىندە باسقالاردىڭ كوزى باقىرايىپ ۇلكەيىپ كەتسە، گاريبالديدىكى، كەرىسىنشە، قوس سىزىق.
— سىزدەرگە ايگۇل كەرەك پە؟— دەدى جىڭىشكە داۋىس.
مىڭ cان بيگۋديمەن شاشىن قۇرساۋلاپ تاستاعان، شيفونەر سەكىلدى جالپاق قارا قىز بالكوننان قاراپ تۇر. كۇلىمدەگەن كوزىنەن، قايناڭداعان كوزىنەن: «سىزدەردى، ارينە، تۇسىنۋگە بولادى»، «جالپى كورىپ تۇرمىن، جامان جىگىت ەمەسسىزدەر»—دەگەن سىڭايداعى سويلەمدەردى وقىتقىسى بار.
مەن گاريبالديگە قارادىم. ول يساعا قارادى. يسا قىزعا قارادى. قىز وعان دا كوزىنەن جاڭاعى جازۋلاردى وقىتقان بولۋ كەرەك:
— قارىنداس، اۋەلى ءسىزدىڭ اتىڭىزدى بىلسەك...— دەپ سىزىلا قالدى.
قارىنداسى تايسالمادى:
— قالقاتاي!— دەپ ساق ەتە قالدى.
— قاراعىم قالقاتاي، ماعان ايگۇلدى شاقىرىپ جىبەرشى. موڭكەتاي دەگەن اعاسى بولۋشى ەدىم...
قالقاتاي مىرس ەتىپ كۇلدى دە، ىشكە قاراپ داۋىستادى. كەلەر مينۋتتە بالكونداعى بيگۋدي باستار بىردەن ەكىگە كوبەيدى.
— سەمەي وبلىسىنان با ەدىڭىز؟
— ونى ايگۇلدىڭ وزىنە عانا ايتامىز.— يسا شىمىرىكپەدى.
قىزداردىڭ ءبىرى تاڭىن جارقىلداتىپ، بولمەگە كىرىپ كەتتى. ىشتەن كۇلكى، وعان ىلەسە:
— ءقازىر شىعادى،— دەگەن ءۇن ەستىلدى.
گاريبالديدىڭ اۋزى اڭقيىپ قاپتى. الدەن ۋاقىتتا يساعا قارادى دا:
— تانۋشى ما ەڭ؟— دەدى دە قىر-قىر جۇتىنىپ قالدى.
ول باس شايقادى دا، ساۋساعىن ەرىن ۇشىنە تيگىزدى.
— تس-س... دىمدارىڭ ىشتەرىڭدە بولسىن. تانىماق تۇگىل ءتۇر-تۇسىن بىلمەيمىن. وبششەم، قىزبەن تانىسۋدىڭ جاڭا ءبىر جولى تابىلدى دەپ ەسەپتەي بەرىڭدەر.
گاريبالدي تەرىس اينالدى.
— نۋ ي نۋ...
جاتاقحانا ەسىگىنەن قىناي بەل كوگىلدىر كويلەكتى قىز شىعىپ، موينىن قىلت-سىلت بۇرىپ، توڭىرەگىنە قارادى. Taپ ءبىر تاقتا الدىندا تاقپاق وقىپ تۇرعان وقۋشىداي ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، تۋفليلەرىنىڭ تۇمسىعىن قوسىپ الىپتى. ءداۋ دە بولسا بيىل مەكتەپتى بىتىرگەن ابيتۋريەنت. يسا بىزگە قاراپ كوزىن قىستى دا (وسى باسقا حالىقتاردا كوز قىسۋ بار ما ەكەن؟)، قازداڭداي باسىپ، قىزعا قاراي جونەدى. ەكەۋى اڭگىمە باستادى. قىز قىسىلىپ' تۇر. يسا سالماقتى. اندا-ساندا ىزديىپ، باسىن شۇلعيدى. ءتۋفليىنىڭ تۇمسىعىمەن نەمقۇرايدى جەر تۇرتپەكتەپ قويادى. بەرى بەتتەدى. قىز سوندا. يسا موينىن ءسال بۇرىپ، قوڭىرقاي قاز داۋىسپەن كۇڭگىر-كۇڭگىر سويلەيدى. تاڭ قالدىم — بۇل كۇنگە دەيىن ءدال مۇنداي قازشا قاڭقىلداعان ءۇنىن ەستىسەم تاس كەرەڭ بولايىن.
— تانىسىڭدار، جىگىتتەر، ايگۇل، قار-ررىنداس...
گاريبالدي جەل شايقاعان الىپ ەمەندەي تۇرعان ورنىندا تەڭسەلىپ-تەڭسەلىپ قويدى، سوسىن مۇرنى شۋىلداپ ايگۇل قار-ررىنداسقا ۇمتىلا بەرىپ، ەكپىنىن ارەڭ تەجەپ، بويىن جازدى دا:
— رر-ارر-يك،— دەدى نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تاعى قىرىلداپ. نازىك قىزدىڭ قاسىندا ءوزىنىن ەسەپسىز مول دەنەسى تىپتەن سولەكەت كورىنەتىنىن تۇسىنگەن بولۋ كەرەك، دەرەۋ ەكى-ۇش قادام كەيىن شەگىنىپ كەتتى. قىزعا دا، بىزگە دە بارىنشا قاراماۋعا تىرىسىپ، كوزىن الىپ قاشا بەرەدى.
بەتى دۋىلداعان ايگۇلدىڭ كىرپىگى جەلبىرەگەن جانارىنا كوزىم تۇسكەنى سول، جاس تەكەشىكتەي كەيىن ىرشىپ ءتۇسىپ، وڭ قولىممەن قارسى الدىمدى ەكى مارتە جايقاپ ءوتىپ، اياق تىپىرلاتىپ، كوز ءسۇزىپ، باس ءيىپ، العا قاراي بۇگىلدىم دە قالدىم: ريەۆەرانس زاڭى سولاي! ايگۇل ابدەن ساستى. ريەۆەرانس جاساعان بوزبالانى ەمەس، تارزاندى كورىپ تۇرعانداي جاۋتاڭداپ، كەيىن شەگىنە بەردى. ماعان كەرەگى دە سول. ويتكەنى، ايگۇلمەن تانىسقىم كەلمەدى. تانىسقىم كەلدى، ءبىراق يسانىڭ كوپ بالكونعا قاراپ، شۇرقىراي كىسىنەگەنىنەن كەيىن تانىسۋعا قۇلقىم سوقپاي قالدى. قۇلقىم سوقپاعاسىن وقىرا تيگەن تورپاقتاي ادەيى تاپىراقتاپ، ريەۆەرانس جاسادىم.
يسا يىعىما قولىن سالدى. قول سالعاننان گورى قاپسىرا سىعىمداپ ۇستاپ ەدى. قارۋلى قولدىڭ ۋىسىندا تىپىرلادىم دا قالدىم.
ءبىزدىڭ اسان ءوزى ءازىلقوي جىگىت... كونسەرۆاتوريانىڭ اكتەرلىك فاكۋلتەتىنە دوكۋمەنت تاپسىردى... كومەديا اكتەرى بولامىن دەيدى.
جاڭا عانا بويىمدى بۋا قالعان ىزا از-مۇز تارقاي باستاعانداي. جانە قىز كوزىندەگى قورقىنىشتىڭ سۋىق ساۋلەسىن كۇلكى ارالاس جىلى جىميىس جايلاپ ءوشىرىپ كەلەدى ەكەن.
بىرەر جاس ۇلكەندىگى بار، ايتپەسە قۇرداسپىز دا. ادەمى مە، جوق پا، ول تۋرالى تاباندا ۇزىلدى-كەسىلدى ءبىر پىكىردى ۇستاي المادىم. اڭگىمە وندا ەمەس. قىزدىڭ ماڭدايىنا كۇلتىلدەپ قۇلاعان قاپ-قارا كەكىلىندە دە، اقشىلت كەن ماڭدايلى سوپاقتاۋ جۇزىندە دە، تىزەلەرىن جىمداستىرا تۇرعان تىپ-تىك تۇلعاسىندا دا الىپ بارا جاتقان اناۋ ايتقانداي دانەڭە جوق. اڭگىمە ايگۇلدىڭ جۇزىنە قاراساڭ ءبىتتى، ونىڭ پالەنشە جىلدان كەيىن بەتىن ءاجىم شيمايلاپ، بەلى بۇگىلىپ، داۋسى بۇزىلىپ، قارتاياتىنىنا ەش سەنبەيتىندىگىڭدە. اقى بەرسەڭ دە سەنبەيسىڭ. مەن قارتايارمىن، قارتاياتىن شىعارمىن. يسا دا. گاريك نەمەرەلەرىن ۆاگونشا تىركەگەن ءداۋ پاروۆوز شالعا اينالادى. ال ايگۇل جاپ-جاس... ەلۋ جىلدان كەيىن دە كەشكى سامال سامايىنان ۇلپا شاشىن اجىمنەن تازا اقشىلت بەتىنە ىسىرىپ ءتۇسىرىپ، ءار تالىن دىرىلدەتە تارتىپ ويناپ تۇرادى. ەلۋ جىلدان سوڭ دا مىنا ءۇش جىگىتكە — ءۇش شالعا ون جەتى جاسار بالعىن قىزدىڭ كوزىمەن قارايتىن ايگۇلمەن تانىسقىم كەلمەدى. ويتكەنى، ءبىز شالمىز دا، ول ورىمدەي جاس قىز...
وتكەن جازدا جايلاۋعا، ناعاشى جۇرتقا قىدىرىستاپ بارىپ ەكى ايعا جۋىق دەمالعامىن. العاشقى ءتۇنى ەلەگىزىپ، ۇيقىم كەلسەيشى. توڭىرەك تولى بۇرىن ەستىمەگەن، بىلمەگەن بوتەن دىبىس، جات تىرلىك. ساي تابانى كۇركىرەگەن وزەن. قوتانداعى قوي دۇرلىگىپ ۇرىكسە، دۇرەگەي يتتەر ارپ-ارپ ەتىپ، تاپ ءبىر مىڭ قاسقىر دوڭ استىندا بۇقپانتايلاپ وتاردى اڭدىپ جاتقانداي جاعى سەمبەيدى. تۇندىك ۇستىنەن قاناتى سۋىلداپ، قۇس ءۇشىپ-وتىپ، ىلە-شالا شىقىلىقتادى دا، كىلت ءۇزىلدى. جارتىلاي اشىق شاڭىراق اياسى — جاپىرلاعان جۇلدىزدار... كەنەت، اۋەلى تىقىلداپ باستالعان ءۇن بىرتىندەپ ساتىر-كۇتىرگە اينالدى دا، كۇشەيە-مولايا كەلىپ، عالامات بىردەڭەلەر وزەنگە ساتىر-كۇتىر قۇلادى. الىس جۇلدىزدار جىمىڭىنان جاڭىلىپ، قايناپ قايناپ كورىنبەي كەتتى. وزەن سار-سۇر اعىسىنان قۇمىعىڭقى گۇر-گۇرگە كوشىپ، ازداپ سوڭ تولاس تاۋىپ، مىڭ جىلدىق سيمفونياسىمەن قايتا تابىستى.
— قارسى قاباقتان قۇلاعان تاستار عوي،—دەدى ۇيگە كىرگەن ناعاشى اتاي قوتان شەتىندەگى دىڭگەككە ىلەتىن اسپالى شامنىڭ پىلتەسىن تازالاپ جاتىپ. ونىڭ داۋسى مىڭ جىلداردىڭ قويناۋىنان تالىپ ەستىلەدى. قوبىرايعان كۇپى كيگەن تۇلعاسى مىڭ جىل بۇرىنعى پيتەكانتروپتاي قورقىنىشتى.
ءتۇس كوردىم. تاس توبەمنەن جاڭبىرشا جاۋىپ، وزەندەر ەتكەل بەرمەدى. ءزاۋلىم قاراعايلار قاق الدىما كولدەنەڭدەي ساتىر-سۇتىر قۇلادى. ۇشقان قۇستاردىڭ قاناتى كۇن بەتىن كولەگەيلەدى. سونداي زۇلمات زامان تۋدى. شىڭىراۋلاتىپ ايقاي سالماق بولىپ، وڭەشىمدى كەرە بەرىپ ەم، الىستان سىڭعىر ءۇن تالىپ جەتتى. نە باسەڭدەمەي، نە كۇشەيمەي ءبىر قالىپتى ەستىلەدى. تۇر-تۇرلايتىنداي بيازى عانا. ويانا كەتسەم... اعارىپ تاڭ اتىپتى. ەسىك قيىعىنان ساپ-سارى ءتىلىن ىشكە سۇققان ساۋلە سوزىلا ءتۇسىپ، ورتاعا تۇمسىعىن تىرەي قۇلاپتى. وتاردى ورىسكە شىعارىپ، تۇنگى كۇزەتتەن قۇلاعان اتاي نەشە قابات كورپەگە ورانىپ، ءايدا قورىلعا قامشى باسىپ جاتىر.
ەسىكتى شالقالاتىپ قايىرىپ، سىرتقا شىعىپ ەم... تۇسىمدە قۇلاعىما تالماي جەتكەن ءۇن ءدال قاسىمنان قاز قالپىندا قايتالانباسى بار ما. جالت قاراسام، كۇلتىلدەگەن كەكىل، قىسقا جال، اق ماڭداي، اق باقاي قارا قۇلىن الدىڭعى ەكى اياعىن الشايتىپ تاستاپ، ەكى كوزى جاۋدىراي ماعان قاراپ تۇر. ەرىندەرىنىڭ اراسىنان ەكى تال شوپ قىلتيادى. موينىنا تاققان شىلدىر-شىلدىر قوڭىراۋىن شەشىپ تاستاسا ەكى اياعىن اسپانعا كوتەرىپ، تىسىنە شەپ قىستىرىپ، قۇراققا باۋىرىن توسەي شىنتاقتاعان شالدۋار بالادان اۋماس ەدى.
...ايگۇلمەن تانىسۋدان قاشقاقتاپ تۇرىپ، سول اق باقاي، جۇلدىز ماڭداي قۇلىن ەسىمە ءتۇستى.
بالكون تۇبىندە ساۋرىكشە كىسىنەگەن يساعا ەلپىلدەپ شىعا قالعان قىزبەن تانىسقىم كەلمەدى. ايگۇلمەن باسقا جول مەن تانىسسا عوي... سول باسقانىڭ نەندەي جول ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىراق باسقا جولمەن تانىسۋ كەرەك. ءتىپتى تانىسپاي-اق تا قويايىن. «ايلى سوناتانى» تىڭداپ وتىرىپ، بەتحوۆەنمەن تانىسۋ ءتىپتى دە شارت ەمەس.
— بىلاي شىعايىق، اسان...— يسانىڭ قارۋلى قولى بىلەگىمدى مىتيدى. گاريبالدي قىز قاسىندا تەڭسەلەدى، ەكەۋىن كور دە، «ەمەن مەن شىلىك» مىسالىنا سالىنعان سۋرەتتى كور.
«بىلاي شىقتىق».
— مۇنشالىقتى جاس ەكەنىن سايتان ءبىلىپتى... قىز ەمەس، تۋرا ەرىپ كەتكەلى تۇرعان سارى ماي... «تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن» گاريك ەكەۋمىز بۇل ماڭنان تابان جالتىراتامىز. اقىرى الىپ شىقتىق، ايگۇلدى قىدىرتۋ كەرەك. اسپانعا تاس لاقتىرساڭ بىرەۋى كينوتەاتردىڭ توبەسىنە تۇسەدى بۇل قالادا. اقشا، مىنە قالعانىن ءوزىڭ بىلەسىڭ. قاپشاعايعا قايتۋدى تۇنگە قالدىردىق. ۇشەۋمىزدى شاحمات الاڭىنان تاباسىڭ.
اۋەلى: «ۇشەۋ دەگەنى قالاي؟ گاريك ەكەۋىنەن باسقا تاعى كىم بار؟»— دەگەن وي سانامدا جىلت-جىلت ەتتى. ءبىراق «ەرىپ كەتكەلى تۇرعان سارى مايداي» قىزبەن قىدىرۋ كەرەكتىگى ەسىمە ءتۇستى دە، باسىمدى شايقاپ-شايقاپ جىبەردىم.
— ەسىڭدى جي، اسان!— يسا مەنى سىراعا قىزىپ قالدى دەپ ويلاپ تۇر.— جي دەگەن سوڭ جي ەندى. ازامات ون بەستە — وتاۋ يەسى. و-ت-ا-ۋ — يەسى، ۇقتىڭ با؟ ال سەن وڭ جەتىدەسىڭ — بەتىن بەتىمە تاقاپ العان. قىزارىپ، ىلە سۇرلانعان ءجۇزى تەڭبىل-تەڭبىل.
كۇن ۇياسىنا ءالى كىرمەسە دە يسانىڭ كوزىندە ءتۇن ۇيىپ تۇر. مەڭىرەۋ ءتۇن! ساسقانىمنان باسىمدى يزەپ-يزەپ جىبەردىم.
...ەندى از كەشىكسەك بەت-بەتىنە تىم-تىراقاي قاشا جونەلەردەي قىزىق جاعدايعا گاريبالدي مەن ايگۇل كەلىپ قالىپتى.
— گاريك، ءبىز اتتىڭ باسىن شاحماتقا بۇرايىق... ايگۇل، اسان، كورىسكەنشە! قارىنداس، كونكۋرستان شاپقىلاپ ءوتىپ كەت!
ءبىر مينۋتتان كەيىن يسانىڭ سوڭىنان قورباڭداپ ەرگەن گاريبالديدىڭ قاۋچۋك وكشەسى بۇرىلىستان جارق ەتتى.
...ءارى تۇردىق، بەرى تۇردىق. ول نوقتالى تۋفليىمەن اسفالت شۇقىدى. مەن تورت-بەس مارتە قاتتى-قاتتى جوتكىرىندىم. يسانىڭ جاڭا عانا ايگۇل جايلى ايتقانى ەسىمە ءتۇسۋى مۇڭ، ىستىق كۇندە ەري باستاعان سارى ماي ەلەستەپ، جۇرەگىم اينىدى. جەل جاققا قوس قۇلاعىمدى ەدىرەيتىپ قانشاما توسسام دا، قوڭىراۋ ءۇنى ەستىلمەدى. ەستىلگەنى ءجون ەدى. قىزعا كوز استىمەن قاراسام، ەلبىرەپ ۇشىپ كەتەيىن دەپ تۇر. قىناي بەل كوگىلدىر كويلەگىنىڭ ەتەك-جەڭىن سامال ساپىرادى. اتتەن.، بالكون تۇبىندە ساۋرىكشە كىسىنەمەي باسقاشا تانىسساق قوي...
— ابيتۋريەنتسىڭ بە؟— قىز كوزىن تىكتەپ، بەتىمە قارادى.
قوڭىراۋ ءۇنىن نەگە ەستىمەي تۇرمىن، ياپىر-اۋ!
«ءيا» دەۋدىڭ ورنىنا «جوق» دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىمنان قالاي جىپ ەتىپ، شىعىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن.
— ستۋدەنت شىعارسىز...— دەدى ءبىرازدان سوڭ «سەن»-نەن «ءسىز»-گە كوشىپ. نوقتالى ءتۋفليىنىڭ تۇمسىعى اسفالت ۇستىندە تىنىمسىز بيلەپ تۇر.
— وقۋشىمىن... ونىنشى كلاسقا كوشتىم.
سول مۇڭ، سارى مايداي قىز شىنىمەن ەرىپ، سايراپ سالا بەردى. ءتۋفليىنىڭ تۇمسىعى اسفالت بەتىندەگى ءبيىن توقتاتىپتى. وڭ مىقىنىنا سالماق تۇسىرە سول اياعىن العا سالدى. ارقاسىنا ۇستاعان قولى العا اۋىسىپ، ءجوندى-جونسىز ەربەڭدەپ كەتتى. مەكتەپتى بيىل ۇزدىك بىتىرگەنىن، حيمياعا تۇسپەگىن، ءار ورىنعا ازىرگە تورتەۋدەن تالاسىپ تۇرعاندارىن، تاتەسىن، كوكەسىن، اۋىلىن سونداي، سونداي ساعىنعانىن، جاڭاعى اعايدى جولدا پوەزدا ما، اۆتوبۋستا ما، بip جەردە كورگەنىن ءۇش مينۋتتە پۋلەمەتشە ساقىلداتىپ سوعىپ شىقتى.
ءبارىبىر قوڭىراۋ ءۇنى قۇلاعىما جەتپەدى!
ايگۇل ءبىر ءتۇرلى قىرىنداي نازارىن تومەن سالىپ: - ەندى نە ىستەيمىز؟— دەدى.
تۇيەدەن تۇسكەندەي قوڭق ەتتىم.
— قايتايىق!
— قايدا؟— دەدى باسىن جۇلىپ الىپ. كوزىنەن: «وسى..، سەن قاندايسىڭ؟»— دەگەن جازۋدى وقىپ، تومەن قارادىم. بالكون تۇبىندە ساۋرىكشە كىسىنەمەي، باسقاشا تانىسقاندا عوي...
— قايتايىق،— دەدى قىز جىلارمان ۇنمەن تەز-تەز سىبىرلاپ.— قايتايىق، قايتايىق...— ساۋساقتارىن بىرىندەپ سىندىرا، سىندىرا بەردى. ءبىراق ورنىنان قوزعالعان جوق.
— قايتايىق.
— التەك-تالتەك باسىپ، جاتاقحاناعا بەتتەدى. ادامدار ءوستىپ ايرىلىسا ما؟ ا؟ «قوش بول!» دەگەن بار-جوعى ەكى ءسوزدى ايتپاي ايرىلىسىپ كەتە بەرە مە؟ جۇمباق، جۇمباق، جۇتىلدىم، جولعا ءتۇسىپ قۇتىلدىم... سولاي ما؟ حا- حا... ءاشىر قۇساپ ءوزىمدى-وزىم جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، ءوشىرتىپ السام با؟
جاتاقحاناداي مىڭ كوزدى ۇزىن بەل ايداھاردىڭ اۋزى — كەشكى قارا كولەڭكە تۇنعان ءتورت بۇرىش ەسىك قىزدى قىلعىتا سالدى.
سوندا عانا تاس توبەمنەن، دۇرىسى، قالا توبەسىنەن تونگەن زەڭگىر بيىكتەن بە، الدە جەتى قابات جەر استىنان با، قونىراۋ ءالسىز سىلدىر-سىلدىر سوعىلدى...
...شايقالاقتاپ پارككە كىردىم، شايقالاقتاپ شاحمات الاڭىنا بەتتەدىم. قىزىقتاۋشىلار مەن ويىنشىلار قاۋىمىنىڭ قارامى كۇندىزگىگە قاراعاندا مولايا تۇسسە دە، گاريبالديدى شايبى باسىنان بىردەن تانىپ، تاۋىپ الدىم. بەرگى شەتتە شاحماتتىڭ شەكەسىن ءىسىرىپ وتىر. گارەكەڭ اتپەن ءجۇرىپ، اينا باس قارسىلاسىنىڭ اياعى اسپاننان كەلگەن لادياسىن الا بەرگەندە:
— ەي!— دەدىم،
گاريبالدي لاديانى كوتەرگەن كۇيى ءتۇپ ورنىمەن قوزعالىپ، بەرى بۇرىلدى.
«وسى... اسان، سەن قاندايسىڭ؟»
بار-جوعى وسى ءتورت ءسوزدى ايتتىم دەپ ويلاسام دا، اۋزىمنان:
— يسا قايدا؟— دەگەن سۇراق شىقتى.
گاريكتىڭ كەۋدەسى كۇمپ-كۇمپ ەتتى.
— قايدا بولۋشى ەدى، قىزعا كەتتى... مۇرنىنىڭ ۇشىنە قۇس قونعان قىز دەي مە... ايتەۋىر كەتتى. ساعان توسسىن دەدى. كەلەدى.
«وسى... يسا، سەن قانداي جىگىتسىن؟»
20 يۋل، 197... جىل.
اقشام الدىندا دالا قىزىلدان سەيىلىپ، نارتتاي كۇن الەمگە قاباق ءتۇيىپ قاراپ، وزەن اڭعارى مەن ساي-سايدا كۇنى بويى باس كوتەرۋگە باتپاي جەر تىرناپ جاتقان قاراباس كولەڭكەلەر قويىلىپ، جارىق دۇنيەگە ەڭبەكتەپ شىعا باستاعان شاقتا بوزبالا جالعىزدىق پەن قاراڭعىلىقتى قوينىنا تىققان ۇڭگىر تابالدىرىعىندا ءوز جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن ءوزى ساناپ تۇردى.
جۇرەگى تالماۋسىراپ جەتىنى سوققاندا جاي باسىپ ۇڭگىر تابالدىرىعىن اتتادى. كوز الدىن قاماعان قاراڭعىلىق قابىرعاسى جوق دەگەندە جالعىز سىزات تانىتپاي كەۋدەدەن يتەردى. ودان ءارى قيا باسۋعا جۇرەگى داۋالاماي شانشىلىپ تىك تۇرعان قالپى ۇڭگىر ىشىنەن شىققان سىزدىق ءيسىن دەمىن تەرەڭنەن الىپ توعىز رەت جۇتقاندا قىرقاي ءتۇسىپ جاتقان شاركەنىڭ جونىلعان اپپاق بەتى مەن سەلەبەنىڭ سۋىق ءجۇزى ەمىس-ەمىس بۇلىڭداي باستادى. ىنىنە كىردى. ەڭكەيىپ سەلەبەنى كوتەرىپ، الاقانىنان اۋناتىپ سالدى، ءجۇزىن سيپادى. مۇزداي. سۋىرىپ سالاتىن ەرەن سىلتەستى تىلەپ، اۋىزدان جىڭىشكەلەپ جەتكەن بولىمسىز ساۋلەنى سىندىرىپ، جالاقتاپ تۇر. ۇڭگىرگە العاش كىرگەن كۇنگى باياعى قىلپىلداعان شابىتىنان مىسقال تايماپتى.
سەلەبەنىڭ ءۇشىن تومەن قۇديتىپ ۇستاعان كۇيى جايپاق تاسقا وتىرا كەتىپ ەدى، ورتاسىنداعى استاۋعا ۇقساس ويىعى قولق ەتىپ قۇشاقتاي الدى. ءسال وتىرىپ، دەمىن باسىپ، قاراڭعىلىققا كوز ۇيرەتىپ، ورتاداعى قولامتانى، ۇڭگىر ىشىندە ولىمسىرەي كوشكەن ءالسىز ساۋلەنى سىندىرىپ جىلتىراعان الدەبىر قۇبىجىقتىڭ قاس-كىرپىكتەن ادا، قاعىلماس تا، جابىلماس تا قابىرشاق، كوزىندەي كونسەرۆ قالبىرىن، ۇڭگىردىڭ شودىر-شودىر شوت ماڭداي قابىرعالارىن تۇگەندەپ، كوڭىلىن دەمدەگەسىن شوركەگە قول سوزدى. انەۋگۇنى دە پىشاق ءتيىپ، مۇرىن، قاباق، يەگى اجەپتاۋىر دوڭكيىپ، ءبىلىنىپ شالعاي بەتىنە بارىنشا قاراماۋعا تىرىسىپ، تىزەسىنە وڭگەرىپ سالدى. شوركەنىڭ جەلكەسىنە جاستاعان الاقانى تومپاق، تۇيمەسىن شايىردىڭ بۇدىرىن سەزدى. اۋ، تومپاق-تومپاق، تۇيمەشكە پىشاق ۇرىپ، نەگە كەرتىپ-كەرتىپ تاستاماسقا؟ ءالى دە بەينەسىن انىق بەرمەگەن، اناۋ جولى بىتپەي قالعان شاركە بەتىندەگى ءمۇسىندى سۋرەت ۇيىرمەسىندە ۇيرەتكەندەي نەگە وڭدەپ قىرناماسقا؟
بوزبالا سىلتەپ قالىپ ەدى، ۇزىنا بويىنا سۇپ-سۋىق ساۋلە سىنالانىپ تۇنعان سەلەبە جارق ەتتى دە، ىلە قايتالانىپ، ءبىر قالىپتى ىرعاقپەن شىققان تاقىل ۇڭگىردى دىبىسقا تولتىردى.
سارت-سۇرت... سارت-سۇرت... سارت-سۇرت... قاتقىل، قىسقا ءۇن اۋدەمنەن كەيىن كومەسكى تارتىپ، تايا ءتيىپ، سىرىلداعان جۇمساق دىبىسقا ۇلاستى. ماناعى جان-جاققا وڭدى-سولدى، ۇزىندى-قىسقالى بوراپ، ۇشقىنشا شاشىراعان اق سوڭكە جاڭقا ەندى سەلەبە استىنان جاس بالانىڭ جىلبىسقا شاشىنداي بۇيرالانىپ، تۋرا اياق استىنا يرەتىلە قۋلاپ جاتىر. بوزبالانىڭ ماڭدايى جىپىرلاپ شىققان بورتە تەر، استىڭعى ەرنىن جىمقىرىپ جونىپ جاتىر، جونىپ جاتىر، قۇلاعىنا ديستروفيك ماسانىڭ ىزىڭىنا قوسىلىپ جەتىپ تۇرعان جالعىز ءۇن.
وسى... يسا قانداي جىگىت؟» بىرەۋ سىبىرلادى ما، الدە ءوزى كۇبىرلەدى مە، ونى باقاي-شاقايلاپ ايىرۋعا ۋاقىت تا، ءال دە جوق.
ارى-بەرىدەن سوڭ سىر-سىر جونۋدان گورى پىشاق جۇزىمەن شوركە بەتىن قىرت-قىرت كەسىپ، ۇڭعىل-شۇڭعىلىن ۇزاق شۇقىلاۋعا كوشتى. سىعا ۇستاعان قولدان سۇيەم شىققان پىشاق قۇيرىعى جانە بوزبالانىڭ شىنتاعى بىردە توقتاي قالىپ، بىردە ەرسىلى-قارسىلى، جوعارى-تومەندى دەدەكتەپ، قويۋ اۋاعا قىزىق يرەكتەر سالادى.
قار تالدى، ساۋساقتارىنىڭ بۋىندارى سىرقىرادى، كوز بۇلدىرادى، باس اينالدى... بويىن تىكتەپ، بەلىن كۇتىر-كۇتىر جازىپ ەدى، تىزەسىندەگى سەلەبە دە، شوركە دە سىرعىپ، جەرگە قۋلادى. سىلدىر ەتكەن سەلەبە كوزىن سوڭعى رەت شىراداي جاعىپ، جىلت ەتتى دە ءوشىپ كەتتى. شوركە، دۇرىسى، سەلەبەنىڭ جارقىل دا جۇرقىل قايراتىنىڭ ارقاسىندا ەكى-ۇش ساعاتتا مۇسىنگە اينالعان شوركە، بەتىن جوعارى قاراتىپ، شىعار اۋىزعا قيعاش جاتىر. دوڭەستەۋ كەلگەن قىر مۇرىن، جارلاۋىت قاباقتى ۇلكەن كوزدەر، سامايعا قاراي تۋرا تارتىلعان ۇزىن قاس، ەكىگە بولىنگەن دۇرىس تراپەسيالى يەك... جيەگىنە كىرپىك ىزدەرى قاتارلانىپ كەرتىلگەن جانارى جىلى. بوزبالا مۇنىسى قاي جىلىلىق، — ايارى ما، ادالى ما، انىق-قانىعىن ايىرا الماي دال. ويعا باتىپ، قاسىن قايشىلاپ، قاباعىن ءتۇيىپ، ءوزى-وزىن ىشتەي جەپ، ءسۇت ءپىسىرىم وتىردى دا، ورنىنان تۇرىپ، سىرتقا بەتتەدى. بەتتەي بەرىپ. شوركە مۇسىنگە سوڭعى رەت بۇرىلىپ، بار پەيىلىمەن ۇزاق زەرتتەي قارادى. ەرىن ۇشىنەن: «يسا، سەن... وسىنداي ما ەدىڭ؟»— دەگەن بەس ءسوزدىڭ بىتىراي ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ شىققانىن ءوزى دە اڭعارعان جوق.
V ءبولىم
تولەگەن...
تاس جانشىعان ساۋساعىمدى اق داكەمەن تاڭىپ تۇرىپ (جامالدىڭ ينيسياتيۆاسىمەن ەكى اپتا بۇرىن قىزىل ۆاگوندا مەد. اپتەكا قايدا بولعان)، وزەننىڭ باس جاعىن تۇتاس الىپ سۇلاپ جاتقان قۇمدى ولكەگە قاراعانىم سول، «تولەگەن!» دەپ قايتالاپ سىبىرلادىم. كۇمىس ساقال سەلەۋى مەن سەلكەۋ-سەلكەۋ ايىر مۇرت قياعى جاز ورتاسىنان اسا قوق بولىپ كۇيىپ كەتكەن ايماقتىڭ مىناۋ سۇرقاي ءجۇزى قىزىل بەت قارا كەشتە كەۋدەسىنە سۇر جەبە كىرش قادالعان («قىز جىبەك» ءفيلمى) تولەگەننىڭ قان-سەلسىز جۇزىنە ۇقسايدى ەكەن. ءولى بەت... ءولى بەتكە — قۇم دالاعا كىمنىڭ ءولىپ-وشىپ قاراعىسى كەلەدى دەيسىڭ. سۇر، سۇرعىلت، كۇلگىن سۇرعىلت... تامىزدىڭ شاعىرماق كۇنى قاقتاپ تاستاعان دالا مەن قىراتتارعا قاراپ تۇرىپ، بۇل دۇنيەدە وسى تۇستەن باسقا بوياۋ جوق شىعار دەپ ويلايسىڭ ەرىكسىز.
گەس سالىنىپ جاتقان تاۋ ءىشى تىرشىلىك تىنىسىمەن ەكى يىعىنان دەمالىپ تۇر. الىپ «بەلاز»، «كراز»، ەكسكاۆاتورلاردىڭ گۇرىلىندە كۇندىز-تۇنى تولاس جوق. مۇندايدا قىر ارقاسى ءتىس-تىس جوتالار جالى تىكىرەيىپ، اندا-ساندا اقىرىپ قويىپ، جايىلىپ جۇرگەن دينوزاۆرلار دەرسىڭ.
بۇرعىسى زىرقىراپ اينالعان پەرفوراتوردىڭ تارسىل-گۇرسىلى دە ودان كەم تۇسپەيدى. قۇس مۇرىن پەرفوراتوردى ساماۋىرداي عانا شاعىن دەمەسەڭ تۇرعان بويى قايناپ بۇرقىلداعان قايرات پەن جىگەر. قۇلاق جارعان سارتىلى. تاۋ تەڭسەلتەدى، مۇمكىن تاۋ تەڭسەلمەس، ءبىراق باقسىداي قالشىلداعان پەرفوراتوردىڭ قۇلاعىن ۇستاعان ءبىز سەلكىلدەيمىز، ءوزىڭ سەلكىلدەگەن سوڭ تاۋ تەڭسەلە مە، قىر تەڭسەلە مە، ءبارىبىر ەمەس يە. ابدەن قىزىپ، قانى بەتىنە شاپقان قىزىل-قوڭىر جارتاستىڭ كەۋدەسىن كوكتەپ ءوتۋ پەرفوراتور ءۇشىن تۇكىرگەنمەن بىردەي؛ جۋان، قىرلى قارىنداش ءتارىزدى بۇرعى ۇشىندەگى تەسىكتەن شىققان اۋا تاس ۇنتاقتارىن شۋرۋفتەن ءالسىن-الى اتقىلايدى؛ اباي بولماساڭ اۋزىڭ شىڭعا تولىپ، كولىڭدى قۇم بىتەپ، ەل امان، جۇرت تىنىش تاپا-تال تۇستە اياق استىن ايىرا المايتىن ءعارىپ حالگە ۇشىرايسىڭ؛ ال بۇرعىنى شىر اينالدىرعان اۋانىڭ قىسىمى تۇتقانى كەرى تەپكەندە شالقادان تۇسىرە جازدايدى. قىسقاسى، تىرەۋ ورنىندا قارايعان تورتەۋدىڭ — يسا، ءاشىر، باقتيار جانە مەنىڭ الىسىپ جۇرگەن ەكى پەرفوراتورىمىز تارسىلداپ قويا بەرگەندە جاڭعىرىعى مىلقاۋ جارتاستارعا تاڭدايى تاقىلداعان ءتىل ءبىتىرىپ، باس قاۋاشاعىڭا قوناقتاعان نەبىر قيال، قىزىقتاردى تۇرە قۋىپ شىعىپ، بار ەركىڭدى، ءدىنىڭدى، ءتىلىڭدى ءوز قولىنا الاتىن قۇدىرەت نەسى — تەمىر تاڭىرگە اينالادى.
ءبىز جارتاستان جارالعان ادامدارمىز. كۇنگە ابدەن كۇيىپ، تەرىنى الدەنە رەت سىپىرعان تورتەۋمىز ءاشىر مەن يسانىڭ قارا تورى، ال باقتيار ەكەۋمىزدىڭ اق قۇبا بوپ انادان تۋعانىمىزدى تازا ۇمىتتىق. ءبارىمىز دە قىزىل قوڭىر جارتاستىڭ ماتەريالىنان قايتا قۇيىلىپ شىقتىق. قوڭىر-قىزعىلت ءتۇس ءبىزدى بەس قۇبىلادان — تۇستىك، سولتۇستىك، باتىس، شىعىس جانە استىدان تاس قۇشاعىنا قاپسىرا قىسقان قوجىر-قوجىر جارتاستارعا ءتان ەدى، شاڭ قاپقان كومەيدەن قۇمىعىپ شىققان داۋسىمىز دا تارعىل-تارعىل؛ ول — جارتاس جاڭعىرىققاندا كۇڭكىلدەپ سويلەي باستايتىن قابات-قابات تاس ءۇنى، تەر شىلاعان ارقامىز مايمەن سىلاپ قويعانداي جىلت-جىلت ەتەدى، ول — جالتىر ماڭداي جارتاس جۇزىندە ويناعان تامىز كۇنىنىڭ تىكتەپ تۇسكەن ساۋلەسى بولاتىن. بەل سىرقىراپ، قار تالعان شاقتا پەرفوراتوردىڭ قۇلاعىن قايىرىپ تاستاپ، تاقىلداعان تاڭدايىنا قۇم قۇيامىز دا، مىناۋ دوڭەس، اناۋ ويقىل دەمەي كەز كەلگەن جەرگە قۇلاي-قۇلاي كەتەمىز. وندايدا جارتاس تابانى — تاس ەدەندە قالاي بولسا، سولاي شاشىلىپ جاتقان بىزدەردى كورگەن سىرت ادام: «مىنالار ءالى مىڭداعان جىلدار بۇرىن تايقى ماڭداي پيتەكانتروپتار تاسقا ويىپ سالىپ كەتكەن قيقى-شويقى ادام سۋرەتتەرى ەمەس پە؟»—دەپ ويلاپ قالۋى دا مۇمكىن ەدى.
ايدالادا كەڭىپ قالعان كولشىك تابانىندا بىرىسىپ-تىرىسقان باقا قۇساپ تاس الاندا تاربيىپ-تاربيىپ جاتقان سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە مەن توسىن جاڭالىق اشتىم — اسپان شىڭعىرادى ەكەن... وندا دا اسپان اينالىپ-اينالىپ كەتىپ، بىردەن الاسارىپ، قۇلاقتىڭ ءداپ تۇبىنەن ىشقىنىپ كەپ شىڭعىراتىن. دۇرىسىندا اسپان اينالماي باسىم اينالسا دا، اسپان شىڭعىرماي قۇلاعىم شىڭىلداسا دا قالجىراپ كەپ قۇلاعان ماعان سولاي كورىنەتىن، سولاي سەزىلەتىن. ادام اياسا مۇسىركەيدى دەۋشى ەدى، اسپان اياسا شىڭىراۋلاتا شىڭعىرادى ەكەن. ءبىزدى دەيمىز-اۋ شەكەدەن سولقىلداتىپ سوعىپ تۇرعان كۇن باۋىرىنا جابىسىپ الىپ، ايرىلماي قويعان اسپان الدە ءوزىن اياپ شىڭعىرا ما ەكەن؟
انىقتاۋ كەرەك...
* * *
تورتەۋمىز تاس توبەمىزگە ورناعان ءتورت اسپاندى شىڭعىرتىپ، تەرەڭدەي-تەرەڭدەي ۇزىندىعى — جيىرما، ەنى — ون مەتر الاڭعا اينالعان تاس ەدەندە شالقالاپ جاتىرمىز. سالدىراعان اياق-قولدى ەسكىرگەن، توزعان كەرەكسىز زاتتاي ءار ءتۇرلى باعىتقا لاقتىرا-لاقتىرا سالعامىز. جاڭا عانا اراسى ءبىر-بىر مەترلىك شارشى بوپ تۇسەتىن شۋرۋفتەردىڭ ەڭ سوڭعىسىن تەسىپ ءبىتىرىپ، اۋزىن شۇبەرەكپەن بىتەپ، جارعىشتارعا حابار جىبەرگەمىز. اڭگىمەگە قۇلىق تا، شاما دا جوق. وت جالاعان تاباداعى تابان بالىقتار بۇيىرىنەن بىرتە-بىرتە قىزۋ وتە باستاعانىن سەزىپ جاتىپ، سول تابانىڭ نىعىز جابىلعان قاقپاعىنا ءبىزدىڭ وسى مينۋتتە ماعىناسىز تاسىرايعان كوزىمىزبەن قارايتىن شىعار.
ءتۇس كورىپپىن...
... كوكجيەك اتتى قۇبىلمالى سىزىقتىڭ ۇستىندە جەرگە بەلۋارىنان كىرىپ كەتكەن الىپ بىرەۋ اسپاننىڭ قاق جارتىسىن الا قول بۇلعاپ تۇر. ءماسساعان، قول بۇلعاعان ادام كادىمگى يسا! ءجۇز ەسە ۇلكەيگەن الىپ يسا. يسانىڭ ەسەپسىز ۇزىن قولدارى جەل تيىرمەننىڭ ءنان قاناتتارىنان اۋماي قاپتى. ءبىر قاراسام، قاناتتارى قالباڭداعان كادىمگى جەل تيىرمەننىڭ ناق ءوزى. دون كيحوت شايقاساتىن اعاش تيىرمەن! ەكىنشى اينالىپ ۇڭىلسەم، كادىمگى يسا... نەگە جورىسام دەپ باس قاتىپ تۇرعاندا شىعىس كوكجيەكتىڭ قىر ارقاسىن باسا اسىپ تۇسكەن داڭعىل جولدى كوزىم شالدى. انەۋگۇنى قالاعا بارعاندا «پوستيمپرەسسيونيزم» كىتابىن كەرگەن ۆينسەنت ۆان گوگتىڭ «پروۆانستەگى جولى». كەلەر سەكۋندتا سول جولدىڭ شانىن بۇرقىلداتىپ شاپقان جۇلىمىر بىرەۋ كورىندى. ءبارى دە اپ-انىق — ەڭكەيگەن كۇن ءدىر-دىر بالقىپ، ارەڭ-ارەڭ اعىپ تۇسپەي زوردىڭ كۇشىمەن قالقىپ تۇر. جىبىرلاعان ساعىم مايىستىرعان ساۋلەلەرى يرەك-يرەك، تولقىن-تولقىن. جالپى، الەم سۋ استىندا قالعانداي دەمدە قۇبىلىپ، دەمدە ءوز ءتۇسىن تاۋىپ، قىزىق حالگە ۇشىراپتى. الگى قۇلىپەرەن قۋ تالقان ۇشىراتقان سالت اتتى جاقىنداپ قالدى. باسىنا ەشكى مە، كەنگۋرۋ مە، نە ەكەنىن سايتان ءبىلسىن، ايتەۋىر ءيا ماڭىراپ، ءيا موڭىرەپ جەر باسىپ جۇرگەن ءبىر جانۋاردىڭ تەرىسىنەن پىشىلگەن، ولاق تىگىستى كەرەمەت قالپاق كيىپتى. ەزۋىندە ءتۇتىنى بۇرقىلداعان اعاش ترۋبكا. قيتار كوزى مىسىق كورگەن يتتەي قىپ-قىزىل. جاعى پىشاق جانىرداي ارىق. ۆينسەنت ۆان گوگ — سونىڭ ناق ءوزى! ول شىركىننىڭ ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە ءوزىن-وزى اتىپ ولتىرگەنى قايدا؟ تىتىرەپ كەتتىم — ونىڭ ەكى كوزىنەن ەكى تاپانشانىڭ ۇڭعىسى ۇڭىرەيىپ قاراپ تۇر ەكەن. تاپانشا كوزدى ۆان گوگتىڭ استىندا شۇرقىراي كىسىنەپ، اسپانعا اتىلعان ادام باستى، جىلقى كەۋدەلى كەنتاۆر. وڭ قولىندا — قىل قالامنان سوعىلعان نايزا دا، سول قولىندا — ءتۇرلى-تۇستى اكۆارەل بوياۋلارى جاپسىرىلعان قاعاز قالقان. ۆان گوگ جەرگە بەلۋارىنان كىرىپ، قول بۇلعاپ تۇرعان يسا — جەل تيىرمەندى كورە سالىپ بارقىراعان جامان داۋىسپەن شىڭعىرىپ جىبەرمەسى بار ما. الاقانىممەن قوس قۇلاعىمدى تاس باسا قويعانمەن ۆان گوگ ءوزىن-وزى ەكىنشى رەت اتىپ تاستاماس پا دەپ زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى. جوق، اتپادى، اۋزىنان اق كوبىگى بۇرقىراپ، ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايراپ، يساعا قىزىل كوزىن قاداپتى. كەلەر ساتتە استىنداعى كەنتاۆردىڭ باسىن يساعا بۇردى. «جەكپە-جەك!» — دەپ ەكىلەنگەن اتتانى قۇلاق جاردى.
يسا — جەل ديىرمەن مىزعىمادى، بۇتكىل دەنەسى سىقىرلاپ، كەڭك-كەڭك كۇلدى...
ول ساسپادى، ارباڭداپ اينالىپ تۇرعان قولدارىن ىلگەرى سوزدى دا، ەمىنىپ كەپ قالعان نايزا — قىل قالامنىڭ ۇشىنەن ساپ بەرىپ ۇستاي الىپ، قاق ءبولىپ، لاقتىرىپ جىبەردى. ىلە ەكىنشى قولىمەن Baن گوگتىڭ جەلكەسىنەن الدى دا، ناق ءبىر قاپ ۇننان جامان اناۋ شەتكە شاڭىن بۇرق دەگىزىپ، اتىپ جىبەردى. «ءولدىڭ عوي، ويباي، ۆان گوگ!»— دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن. كەنتاۆر جالت بۇرىلىپ، جالى جالبىراپ ايدالاعا قاشتى. يسا — جەل تيىرمەن اسىقپاي-ساسپاي، قيمىل-قوزعالىسسىز جەر قۇشىپ جاتقان ۆان گوگتىڭ ەشكى تەرىسىنەن تىگىلگەن قالپاعىن كيىپ، ترۋبكاسىن اۋزىنا قىستىردى. قالقان — اكۆارەلدى ءوزىنىڭ اربيعان كەۋدەسىنىڭ ءبىر نۇكتەسىنە ىلە سالدى. «ءاي!»— دەدى سوسىن ورنىنان ەكى-ۇش ۇمتىلىپ تۇرا الماعان ۆان گوگكە.— ءاي، ميعۇلا بوياۋشى «بوياۋشى، بوياۋشى، دەگەنگە ساقالىڭدى بوياعانىڭ نە؟» «اياز، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل!» اناۋ جاتقان قالىڭ ەگىندى كورەسىڭ بە؟ كۇنى ەرتەڭ بۇتكىل دالانى بەرمەگەن وسى استىق مەنىڭ تاس قايراعىمنىڭ اراسىنا تۇسكەسىن ۇن دەپ اتالار اق توزاڭعا اينالار. مىڭ جىل سولاي بولدى، مىڭ جىل سولاي بولادى دا. سەنىڭ ون شاقتى سۋرەتىڭ ءومىردىڭ اتام زامانىنان كەلە جاتقان تەكىرەگىن وزگەرتە الماس. ماعان دەسە كۇنى ەرتەڭ ءوزىن سەكىلدى مىڭ بوياۋشىنى جيناپ ەرتىپ كەل، كۇندەلىكتى تىرشىلىك دەپ اتالار قوس قايراق تاستىڭ اراسىنا ءتۇسىپ، اق توزاڭعا اينالار!»
كەڭك-كەڭك كۇلكى!...
جايلاپ كوزىمدى اشتىم...
كەڭكىلدەپ كۇلگەن جايىپ تاستالعان گازەتتەگى «جاساندى ينتەللەكت جانە ادام:- اتتى ماقالانى تابانعا سالىپ وتىرعان يسا. بەتىنە بايقاتپاي كوز قيىعىمدى تاستاپ ەم، تۇسىمدەگى ارباڭداعان جەل تيىرمەنگە ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى كەلمەيدى. قارا بۇيرا شاشى كيىزدەي كوركەم جىگىت شىن كوڭىلىمەن سىلقىلداپ كۇلىپ وتىر. اينالا بەرىپ، جەرگە ءبىر تۇكىردىم.— «ءتۇس—تۇلكىنىڭ بوعى!» ۆان گوگ، كەنتاۆر، دون كيحوتتىڭ جەل تيىرمەنى... ەندى مەنى ادەبي، كوركەمسۋرەت تاقىرىبىنا ارنالعان تۇستەردىڭ اينالدىرا باستاعانى جەتپەپ ەدى!
ەكى-ۇش مينۋتتەن كەيىن ادەبي، كوركەمسۋرەتتەر تاقىرىبىندا ءتۇس كورگەنىمە ەمەس، يسانىڭ كۇلگەنىنە تاڭدانىپ وتىرعانىم جەتەمە جەتە باستادى. كوپ كۇننەن بەرى بريگاديردىڭ جادىراعانىن كورگەنىم وسى. انەۋگۇنى قالا ساپارىنان قاباعى قاتىپ، جۇدەپ قايتىپ ەدى. ە، كىم ەدى... ە، گاريك ايتپاقشى، الگى «مۇرنىنىڭ ۇشىنە كۇس قونعان قىزبەن» كەزدەسۋدەن شاحمات الاڭىنا ءتۇسى ءورت سوندىرگەندەي بولىپ، تۇتىگىپ ورالدى. گاريك ساسقانىنان: «قوش-ساۋ... ەندىگى كەلىستەرىڭدە وسى جەردە كەزدەسەيىك!»— دەۋگە ءتىلى ارەڭ كەلىپ، ءوز جونىنە تارتقان. يسا قاپشاعايعا قايتار تۇندە دە جول بويى ءتىس جارعان جوق. سول ءتىس جارماۋ ءالى ءتىس جارماۋ. ىشىندە ءبىر يت ەمەس، بىرنەشەۋى ءولىپ جاتقانداي قاباعى قارس ءتۇيىلىپ جۇرەتىن دە قوياتىن. ءبىراق وبالى كانى، جۇمىسقا جاۋشا كىرىسەدى. تاپ سول اشۋدىڭ ءوشىن جۇمىستان الارداي پەرفوراتوردىڭ قۇلاعىنان الاقان ايىرماي تاس قاتىپ قالادى. ءوزىن دە ايامادى، ءبىزدى دە اياعان جوق، ءبىر شىبىقپەن ايدادى. ءار ساعات سايىن كەلەتىن ون — ون بەس مينۋتتىق تىنىعۋ كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. سول ءۇشىن اشىرمەن بىر-ەكى مارتە كيكىلجىڭگە كەلدى. باقتيار ەكەۋمىز دە جارىلۋعا شاق قالىپ جۇرگەندە... يسا اعىنان جارىلىپ، جاعاسى جايلاۋدان كەتىپ، ەمەن-جارقىن كۇلىپ وتىر!
... قارا شولاقتىڭ جۇقا ەرنى مايماڭ-مايماڭ ەتەدى. تاپ ازىردە مونشادان بۋى بۇرقىراپ شىعىپ، ۇيمە تاباق قازى-قارتا قويىلعان داستارقان شەتىن ءبىر تىزەسىمەن باسىپ وتىرعانداي بەتى قىزارىپ، كوزى جۇمىلىپ كەتىپتى. ونىڭ قاسىنا ون جىل ارالاسپاعان تۋىسىن بۇگىن كورىپ، بۇگىن قاۋىشىپ وتىرعانداي سۇيىسپەنشىلىك كوزبەن قاراپ قويىپ ۇيقىداعى ارۋ جايعاسىپتى.
... — وقيعا افريكادا بولىپتى. كاكاكانا اتتى تايپانىڭ كىسى جەگىشتەرى مادەنيەت ءوتىپ كەتكەن ءۇش اق ادامدى ۇستاپ الىپ، دەدەكتەتىپ كوسەمىنە الىپ كەلسە كەرەك. كوسەم ەكى-ۇش مارتە تىر-تىر قاسىنىپ قويىپ، از ويلانادى دا: «اناۋ اق قۇبا سەمىز ەكەن، دەرەۋ ءقازىر سويىپ جەيىك. ەكىنشى ۇزىن سيراقتىڭ كوزىن اعىزىپ، فەرماعا جىبەرىڭدەر، سەمىرە بەرسىن. كەلەر جىلعا تىسكە تالشىق. ال ءۇشىنشىسىنىڭ كوزىن بايلاڭدار دا، قايتىپ كەلمەيتىندەي ءبىزدىڭ تەرريتوريادان قۋىپ تاستاڭدار»،— دەيدى. تايپا گۋ ەتە تۇسەدى. «ابۋ، گابۋ! ەڭ سەمىزى — ءۇشىنشىسى. مۇنى نەگە تەكتەن-تەككە قويا بەرەمىز؟ تىم بولماسا ءبىر قول، ءبىر اياعىن كەسىپ الىپ قالايىق. نەگە جىبەرەمىز؟» كوسەم سوندا كوزى شاتىناپ: «قويا بەرىڭدەر دەگەن سوڭ قويا بەرىڭدەر ەندى! ەكەۋمىز اناۋ جىلدارى وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىندە بىرگە وقىعامىز»، — دەپتى قالشىلداپ..،
قىران جاپقان كۇلكى. ۇيقىداعى ارۋ سانىن شاپاقتاپ:
— بۇل انەكدوتتى، ارينە، كولونيزاتورلار ويلاپ شىعارعان،— دەيدى.
بەتىنەن كۇلكىنىڭ قايماعىن جيناپ ۇلگىرە الماعان يسا؛
— نەوكولونيزاتورلار،— دەپ تۇزەتۋ ەنگىزدى.
— قوسىلعىشتاردىڭ ورنىن اۋىستىرعانمەن قوسىندىنىڭ ءمانى وزگەرمەيدى. وزگەرمەيدى،— دەدى كەنەت ەكىلەنە قالعان ۇيقىداعى ارۋ.
سوڭعى كەزدە، بايقايمىن، جارتاس باسىنداعى تورتەۋمىزدىڭ اراقاتىناسىمىزدىڭ سترۋكتۋراسى ەپتەپ وزگەرە باستاعانداي. يسا بۇگىنگىدەي اڭگىمەگە اندا-ساندا ارالاسقانى بولماسا كوبىنە تۇيىق. بريگادامەن تىرلىگىن رەسمي پلاتفورماعا كوشىرگەن. ال ءاشىر بولسا كوڭىل كۇي كوتەرۋدىڭ جۇگىن تازا ءوز موينىنا العان. اۋزىنان ءازىل كەتپەيتىن، قادىر-قۇرمەتى جوق تۇزى جەڭىل جىگىت دەپ ساناپ جۇرگەن ءاشىرىمىز اۋىرىپ، انەۋگۇنى قۇرىلىسشىلاردىڭ اۋرۋحاناسىندا اپتا جاتىپ ح.ءى.ي اندا شىندىق باسقا ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ءبارىمىز دە قىمبات زاتىمىزدى جوعالتىپ العانداي تورت-بەس كۇن بويى قاباعىمىز اشىلمادى. تەز شارشاپ قالىپ جۇردىك سول كۇندەرى. بىلاي دا ۇندەمەس باقتيار تازا مىلقاۋعا اينالدى، بىردەڭەنى جوعالتقانىمىزدى بىلەمىز، ءبىراق سونىڭ نە ەكەنىن ايىرا الماي جانە دالمىز. جوعالعان تابىلعانىن ءبىر جەتىدەن كەيىن ءاشىر جۇمىسقا شىققان كۇنى بىلدىك. ءاشىردى، ءاشىردىڭ ايتقان سايىن يىقتان ءبىر كيلو جۇكتى الىپ تاستايتىن تاپقىر ءازىل-قالجىڭىن جوعالتىپپىز. .
ءاشىر قۇلانتازا جازىلىپ، جۇمىسقا شىققان كۇنى ەزۋىمىزدى جيناي المادىق. كۇنى بويى تىرەۋ باسىنان كۇلكى كەتپەدى. ول كۇنى نورماداعى جيىرما بەس شۋرۋفتىڭ ورنىنا ۇڭىرەيتىپ وتىزىن تەسىپ تاستادىق.
بۇ دۇنيەدە سونداي دا قىزىقتار بولادى ەكەن... يسانىڭ بەتىنەن الىپ تاستاعان باقتياردىڭ مىنا مىنەزى مەنى ويلانتىپ تاستادى. ۇيقىداعى ارۋ سوڭعى كەزدە ءبىر بۇيىردەن توتەسىنەن كيىپ كەتىپ، كوپ اڭگىمەنىڭ شىرقىن بۇزىپ، ۇيقىسىنان ءجيى وياناتىن بولىپ ءجۇر. ءوزى اڭگىمەگە ارالاسۋدىڭ ەرەجەلەرىن بىلمەي مە، نەمەنە، ەش دايىندىقسىز، سوزگە ءجون-جوسىقسىز كەز كەلگەن تۇستان كيلىگەدى دە ورتامىزعا بومبا تاستاعانداي انكى-تاڭكى بولىپ وتىرىپ قالامىز. جانا دا كولونيزاتور، نەوكولونيزاتورعا بولا سونشالىقتى كىجىنگەنى نەسى؟ سونداي كىجىنىستەردىڭ ارقاسىندا قالعانىمىزدى اۋزىنا قاراتىپ كەتەتىنى دە بار. بەل قايىستىرعان اۋىر جۇمىسقا توسەلىپ، ەت ۇيرەتكەندىكتەن بە، سوڭعى كەزدە ءجۇرىس-تۇرىسىندا، سويلەگەن سوزىندە ءبىر قۋناقىلىق، ءبىر ويانۋ بار.- كەشە: «جۋىق كۇندەردە كومسومول جينالىسىن اشپاساق...»— دەگەن ەمەۋرىن ءبىلدىردى. ۇيقىداعى ارۋ دەگەن ءسوزدى دە ىشتەي بايقاپ-بايقاپ ويلايتىن حالگە جەتتىم.
جاڭا ۇشەۋى دە مەن قۇساپ جانتايا قالىپ، از-مۇز مىزعىپ العانعا ۇقسايدى. كەتەۋىن كەتىپ، كوزىڭ كىلبيىپ شارشاعاندا ون مينۋت قالعىپ الساق بولدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سوسىن ون مينۋت قاتارىنان قويىن-قونىشتان ءازىل-قالجىڭدى ۋىستاپ شىعارىپ ءبىراز جەرگە جەلىپ-جەلىپ قايتامىز. اتەشتەردىڭ دە تاڭەرتەڭ تىم-تىم اششى شاقىراتىنى دا سودان بولسا كەرەك.
— الاقانداي انگليا، ءا؟ سونشاما ۇلكەن كولونيانى قالاي جاۋلاپ الدى ەكەن، ءا؟— دەدى ءاشىر ءبارىمىزدىڭ بەتىمىزگە باعجيىپ قاراپ. جايشىلىقتا جايداق اڭگىمەدەن قامشى سالدىرماس مايتالمان ءاشىر مۇنداي كىتابي تاقىرىپتارعا شورقاق. ءاندى تومەن داۋىستا ايتىپ كەلە جاتىپ، جوعارعى نوتالارعا اۋىسار كەزدە شاشالىپ قالاتىن ناشار وپەرا انشىسىندەي مۇندايدا اقاۋلى مەمبرانا سەكىلدى قاقالىپ-شاشالعىش.
باقتياردىڭ ەتى قىزىپ العان با، سۋىرىلا جونەلدى.
— توقسان التى ەسە! انگليانىڭ كولونيالارى وزىنەن سونشا ەسە ۇلكەن بولعان. نەگە دەيسىڭ عوي؟ دجۋنگليدى كەزىپ جۇرگەن ءىرىلى-ۇساقتى اڭدار قالاي، سول كەزدە مەملەكەتتەر دە سونداي-تىن. ۇلكەنى كىشىسىن، كۇشتىسى ءالسىزىن باس سالىپ، جارىپ سالا بەرەتىن. بريتاندىق ارىستان سول دجۋنگليدىڭ ازۋى التى قارىس ەن قوماعاي جىرتقىشى بولدى. ءارى زىميان قۋ. ارىستان ءارى كۇشتى، ءارى قوماعاي، ءارى ايلالى بولسا نە ىستەيتىنىن ەلەستەتە بەر كوز الدىڭا. تاريح انگليا ەشقاشان دا ءبىر مەزەتتە ەكى كولونيانى قاتار جاۋلاماعان، بىر-بىرىندەپ جەكەلەپ جەڭگەن دەيدى. كولونيالار تاعى ىرگەلەس، قويى قورالاس بوپ قاتار جاتپاعان — افريكا، ينديا، امەريكا، اۆستراليا... ياعني ولار ەشقاشان دا ءبىر مەزەتتە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن بىلەك شىعارىپ، انگلياعا قارسى قولىنا قارۋ الىپ شىعا الماعان. كونگونىڭ پرەزيدەنتىنە قاستاندىق جاسالسا سول ساعاتتا الەمگە جاريا قىپ وتىراتىن قازىرگى بايلانىس قۇرالدارى ول كەزدە جوق. ماعان سول كەزدەگى حالىقتار مەن مەملەكەتتەر قوس قۇلاعىن تاس باسىپ، ەكى كوزىن شارت جۇمىپ الىپ، ەتپەتتەپ جاتقان ءلاۋحي ادامدارداي ەلەستەيدى.
— ال قازىرگى جاعداي مۇلدەم باسقاشا. حالىقارالىق بايلانىس، ينتەگراسيا، ترانسپورت دامىدى. قيىر شىعىستاعى ۆلاديۆوستوكتان پوەزبەن شىعىپ، تەمىر جول جۇيەلەرىن قۋالاي قيىر باتىستاعى گوللاندياعا دەيىن ۆاگوننان تۇسپەي جەتىپ بارۋعا بولادى. اق تەڭىز بەن قارا تەڭىزدىڭ كىندىگىن ادامدار ءوز قولىمەن قوستى. ءتاجدى ارىستاننىڭ دا، اڭ ارىستانداردىڭ دا ءورىسى مىقتاپ تارىلدى. افريكانىڭ ءبىر تۇكپىرىندە مىلتىق اتىلسا ونى سول مەزەتىندە بۇكىل پلانەتا ەستيدى. كىسى جەگىش تايپانىڭ كوسەمى وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىن تامامداعان. پلانەتا بۇرىن دەنەسىنىڭ ءار بولشەگىن بىر-بىرىمەن جالعاستىراتىن نەرۆ جۇيەسىنسىز قولى — قول، بۇتى — بۇت بوپ بولەك-سالاق بوپ جاتقان پاراليچ ەدى، بۇل كۇندە ول تاستاي جۇمىلىپ ىلگەرى اتتاعان قۇرىش ادام. كاپيلليار تامىرلارى — اۆتوموبيل ماگيسترالدارى، نەرۆتەرى — تەمىر جول، سۋ، اۋە ترانسپورتى. قارىم-قاتىناس ونىڭ پروگرەسىنىڭ فورمۋلاسى. قاتىناستىڭ ەجەلگى قۇدايلارى — ساۋداگەرلەر سول سەبەپتى دە پروگرەستىڭ اتاسى دەپ سانالادى. ايتپاعىڭ وسى ما، كومسورگ؟
ءاشىر ەكەۋمىز تىرپ ەتىپ ۇندەمەدىك.
يسانىڭ قارا جالىن مازداعان، اش كوزدەرى شۇڭىرەيە ءتۇسىپ، باقتيارعا ءشۇيىلىپ وتىر. قاس ارالىعى قىسقارعان. مىنا الپەتىنىڭ ءازىل رەتىندەگى تالاستان گورى ءزىلى باسىم. انەۋگۇنگى قالا، گاريك، مۇرنىنىڭ ۇشىنە قۇس قونعان قىز تاريحى يسانى ابدەن ءبۇلدىرىپتى، بۇزىپتى. اشۋشاڭ. شىرتەتپە. اسىرەسە، باقتيار دەسە كوتەرىلىپ كەتەدى. بۇرىن ونى كوزگە دە ىلمەۋشى ەدى، ەندى قالاي باقتيار بەلسەنىپ سويلەي قالسا اشىقتان-اشىق توبىقتان قاعىپ، تىعىرىققا تىرەۋگە تىرىسادى. اشىققا شىعارماسا دا يسانىڭ مىنەزىندە وسى قۇرىلىس وتريادىندە شىم-شىمداپ سىڭگەن، باقتيارعا ارناعان جاقتىرماۋ، جاۋىعۋ بار. ءاشىر ەكەۋمىز ونى ءبىلىپ ءجۇرمىز، ايتسە دە سونىڭ قاينار كوزى قايدا ەكەنىنەن تاعى حابارىمىز جوق. يسانىڭ سىراحاناداعى ءسوزىن ەستىگەن مەن ەپتەپ سەزەتىن سەكىلدىمىن، ءبىراق تاپ باسىپ ايتا المايمىن. ويلاۋعا دا باتىلىم جەتپەيدى، ويلاسام بولدى، يسا، باقتيارعا عانا ەمەس، وسى وتىرعان تورتەۋمىزگە دە قاتىسى بار جارانىڭ اۋزىن اشىپ الاتىن ءتارىزدىمىن.
كەيدە ءوز ويىڭ ءوزىڭدى قورقىتادى ەكەن.
باقتيار ءۇنسىز. ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانادى.
— كومسورگ ەشتەڭە ايتپاسا مەنى تىڭداڭدار، جىگىتتەر!
تۇقىرايعان باستاردى جۇلىپ-جۇلىپ، كوتەرىپ الدىق. بەس قادام جەردە سامات قالييەۆيچ ىنت-جىنتىمەن اقسيىپ كۇلىپ تۇر.
و، و، كۇلكىنى ايتساڭىز پرورابتىڭ كۇلكىسىن ايتىڭىز، باسىن شالقايتىپ تاستاپ كىرشىكسىز كوڭىلمەن حا-حا-حالاعاندا ول تۋرالى ويلاپ وتىرعان ويلارىڭىزدىڭ ساپاسى بىردەن ەلۋ پروسەنتكە جاقسارىپ سالا بەرەدى. كۇلكى ەمەس، تۇرعان بويى قۇداي تەگىن سىيلاي سالعان باق-داۋلەت! ونداي كۇلكىلەردى تىرەۋ تۇسەتىن الاڭدا ەمەس، بەدەلدى جينالىستاردىڭ ۇزىلىس-ۇزىلىسىندە، ايتپەسە بانكەتتەردە ءى انا ەستىگەن ءجون. جوعارى سورتتى بۇل كۇلكىلەردى ەستىگەندە كۇلكى يەسىنە ون سومدى تاستاي سالىپ جۇرە بەرۋ كەرەك. جانە باس پرورابتىڭ ءبىز ەستىگەن كۇلكىسىن ماگنيتوفون كاسەتىنە جازىپ الىپ، قينالعان، كۇيزەلگەن كەزدە قوسىپ قويساڭىز ءبارىن دە ۇمىتىپ، كادىمگىدەي تىنىعىپ قالاتىنىڭىز انىق. سامات قالييەۆيچ تە ءوزىنىڭ كۇلكىسىنىڭ ءقادىرىن، كۇش-قۇدىرەتىن جاقسى تۇسىنەدى، بىلەم، سيرەك كۇلەدى، كۇلە قالسا ءبىزدىڭ قاباعىمىز ءتۇسىپ وتىرعان وسىنداي قيىن شاقتاردا كومەيىنەن كۇلكىنى سورعالاتىپ قويا بەرەدى. جانىڭ جادىراپ، تەگى جەلپىنىپ قالاسىڭ. سامات قالييەۆيچ وسى كۇلكىسىمەن-اق كىم-كىمنىڭ بولسىن قولىنداعى بار كارتاسىن ارالاستىرىپ جىبەرىپ، مۇلدەم باسقا كوڭىل-كۇيدىڭ ارناسىنا بۇرا سالادى. باس پروراب شاحمات ويناي ما، جوق پا، ول اراسىن بىلمەيمىن، ال ويناي قالسا قارسى جاقتىڭ كورولىنە ماتتى مىندەتتى تۇردە اتپەن قوياتىنىنا بەك سەنەمىن. ولاي دەيتىنىم، كۇي، جالعىز كۇي، بىرەۋمەن ءجۇرسىن، قاشان، قاي جەردە جەلكە تۇسىڭنان لىپ ەتىپ، ويدا جوقتا شىعا كەلگەنىن اڭعارماي قالاسىڭ. ءىلبىسىن سياقتى ەپپەن باسىپ، سىبدىرسىز جۇرەدى، ءتۋفليىنىڭ توزبايتىنى دا سودان بولۋ كەرەك.
ءوزى قاپشاعايدىڭ ءار تاس، بۇتاعىن جاتقا بىلە مە، جول-سوقپاق دەپ تاڭداپ جاتپايدى، تاۋ-تاستى توتەسىنەن سالىپ كەتە بارادى. ءقازىر دە جولسىز، ءبىز كۇتپەگەن جەلكە جاقتان اڭداۋسىزدا كەلىپ، تاپ توبەمىزدەن ءتۇسىپ وتىر. مىنەز-قيمىل، ءجۇرىس-تۇرىسى — شاحمات اتى. ۇيىندە ەگەر شاحماتى بار بولسا، جۇرە-جۇرە اتى ابدەن توزىپ، سىرى كوشىپ، اقجەمگە اينالعان شىعار، ءسىرا! ەستۋىمىزشە، بۇرىنعى الپينيست. كيىمى دە ءجۇرىس-تۇرىسقا ىڭعايلى: جالپاق قايىس بەلبەۋلى دجينس شالبار، كۇن قاعارى اينەك اق كەپكى، كوك تەننيس كەۋدەشە. بۇلشىق ەتتەرى بۇلتىلداپ كۇندە تاڭەرتەڭ جارتاس باسىنا جۇتىنىپ كەپ تۇرعاندا وزىمىزگە كەيدە قۇرداس ساناپ قالامىز. باقىلايتىنى تەك ءبىز ەمەس، ارعى بەتتە تىرەۋ ورنىن جارىپ جاتقان بۇرعىشىلار، كەلەسى تىرەۋدى بەتوننان قۇيىپ جاتقان بەتونشىلار دا سونىڭ قاراماعىندا. قالاي ۇلگىرەدى دەسەڭشى!
— جاراندار، جاقسى حابار! شۋرۋفتەردىڭ بىتكەنىن جارعىشتارعا قۇلاق قاعىس ەتىپ كەلدىم. جارتى ساعاتتان سوڭ اساي-مۇسەيىن ارقالاپ كەلىپ قالار. تەزىرەك پنيەۆماتيكالىق بالعا، پەرفوراتور، كۇرەك، سۇيمەن، شلانگىلەردى جيناپ قۇرال-سايمان ۆاگونىنا اپارىڭدار. ايتپەسە قيراعان تاستىڭ استىندا قالادى.
پروراب اۋا قۇبىرىن الاڭنىڭ ءار جەرىندە قيعاش-قيعاش سۇلاپ جاتقان پەرفوراتورلارمەن جالعاستىرعان شلانگىلەردى قۇلاشتاپ جيناستىرا باستادى. ءبىز دە ورنىمىزدان سالعىرت تۇرىپ، كۇرەك-سايماندارعا بەتتەدىك. قول-اياق قورعاسىنداي. ەكى دۇنيەدە دەمالعاسىن جۇمىسقا قايتا كىرىسكەننەن اسقان ازاپ بار ما ەكەن.
سامات قالييەۆيچ ءبىزدىڭ ماناۋراعان قيمىلىمىزعا قاراپ تۇردى، تۇردى دا:
— جىگىتتەر، مەنىڭ جاقسى جاڭالىقتارىم ءالى تاۋسىلعان جوق! جارعىشتار بۇگىن شۋرۋفتاردى اممونيتپەن تولتىرىپ، الاڭدى تالقان ەتەدى. بۇل — ءبىر. ەكىنشىدەن، قوپارىلعان كوك تاستى بۇرىنعىداي پنيەۆماتيكالىق بالعامەن ۋاتىپ، كانال جيەگىنە قولمەن تاسىپ اۋرە بولمايسىڭدار. جارتاستى ويا-ويا تراكتور اينالاتىنداي الان جاسادىڭدار، راقمەت! بۇدان بىلاي «س-100» بۋلدوزەر! تاستى الاننان ءبىر-اق يتەرىپ، كانال تابانىنا قۇلاتا سالادى، وعان بۇل ءبىر-اق كۇندىك جۇمىس. ول كەزدە سەندەر قۇرال-سايماندى مايلاپ-سۋلاپ، بۇزىلعانىن جوندەيسىڭدەر. تەك ءشۋرۋفتى تەسىپ ۇلگىرىڭدەر! ۋرا-ا!
— ۋرا-ا!
— ۋرا!
ايتقانىم ايداي كەلدى، سامات قالييەۆيچ ءجۇرىستى اتپەن جاسادى. ىستىق ماڭگىرتىپ، اقىر اياعى قىرقىسۋعا شاق قالعان تورتەۋمىزدىڭ توبەمىزدى ەكى-ۇش اۋىز سوزبەن كوككە جەتكىزدى دە تاستادى. كەلگەن سايىن قوينى-قونىشى جاڭالىق، جانعا جايلى جاقسى جاڭالىق!
كىل كوكتاستىڭ تيتىعىمىزعا جەتكەنى شىن ەدى. ارقاعا ايازداي باتقان اۋىر تاس تا، اۋزىنان جالىن اتقان اپتاپ تا ەمەس، تاستى جارعاسىن كوتەرىپ، كانال تابانىنا لاقتىرۋ، قايتا ورالىپ كەپ، تاعى كوتەرۋ، تاعى لاقتىرۋ، لاقتىرۋ — قىسقاسى، كۇنىنە ءجۇز-جۇز ەلۋ رەت قايتالاناتىن ءبىر قيمىل سۋرەتىنىڭ ەش وزگەرمەيتىندىگى ەدى. الاڭ ورتاسى — كانال جيەگى، الاڭ ورتاسى — كانال جيەگى..، تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى ساعات تىلىندەي تەڭسەلەسىڭ، تەڭسەلەسىڭ كەپ... كوپ جەسەڭ كونفەت تە كەكىرتەدى. كونفەت قايدا، كوكتاستىڭ اتى قاشان دا بايقاماساڭ الاقاندى قانجارشا قيىپ تۇسەتىن كوك تاس... ونىڭ ۇستىنە جارىلىس سايىن الاڭ تابانى تەرەڭدەپ، قابىرعالارى كەرىسىنشە بيىكتەپ، ءۇش قابىرعادان جانە استىدان قايناعان قۇشاعىنا قىسا تۇسكەن جارتاس مارتەن پەشىندەي ءبىزدى وبىپ تارتىپ بارا جاتىر. بۇرىن بەتكەيدەن سىدىرتىپ سوققان جەل پەرفوراتور مەن پنيەۆماتيكالىق بالعانىڭ شاڭىن كوتەرىپ الىپ كەتۋشى ەدى، ءقازىر قاپاس بولمەدە كوشكەن تەمەكى تۇتىنىندەي تاس قۇدىقتا تۇنىپ تۇرىپ الادى.
ءبىر ساعات ءوتتى. قۇرال-سايمان تەگىس جينالدى. جوعارىدان، تاس قۇدىقتىڭ قىر جەلكەسىنەن سامات قالييەۆيچتىڭ جارعىشتارعا: «بىلاي، بىلاي! اۋ، انا .جىگىتكە كومەكتەسپەيمىسىڭ؟» «قالاي، تۇسكە دەيىن جارۋعا ۇلگىرە الاسىڭدار ما؟»— دەگەن داۋسى جەتىپ تۇر.
يسا ءوزىنىڭ شاڭ مەن پەرفوراتور مايى قوسىلىپ باتتاسقان بىلەگىنە قاراپ تۇردى دا، كۇرسىنىپ سالدى.
— وزگەرىپ كەتىپپىز عوي ءوزى. Mەن ءبىر ايدان بەرى جاڭا كورىپ تۇرمىن. سونى بايقاۋعا مۇرشا دا كەلمەپتى.— قالعان ۇشەۋمىزدىڭ بەتىمىزگە قاراپ شىقتى. ءبارىڭ دە وزگەرىپسىڭدەر...
پەرفوراتوردىڭ اپپاراتىن كوتەرىپ، تومەن ءتۇسىپ بارا جاتقان ءاشىر:
— تەك كەنتاۆر وزگەرمەگەن،— دەدى كۇڭك ەتىپ.
— كەنتاۆر وزگەرمەگەنى قالاي؟ — باقتيار اڭ-تاڭ.
— نە قالايى بار؟ كورمەي جۇرمىسىڭدەر؟ العاشقى كۇندەرى تىرەۋ ورنىنا ءتيىپ-قاشىپ، بىر-ەكى رەت كەلگەن بولدى دا، تاس تىيىلدى. تىم بولماسا حال سۇراۋ دا جوق. تورتەۋمىز ول ءۇشىن تاپ ءبىر جازىقتى بولىپ، قارا جۇمىسقا كەسىلگەن كىنالى جان سەكىلدىمىز...
باقتيار ويلانىپ قالدى.
— كەنتاۆر نەمەنەگە كەلسىن. ورتان قولداي كومسورگ جۇرگەندە كوماندير جارتاس باسىندا نە بىتىرمەك؟ «ستۋدەنتتەردىڭ قۇرىلىس وتريادتارى — ەلىمىزدەگى كۇننەن-كۇنگە قانات جايىپ كەلە جاتقان جاسامپاز كۇش». سەن انەۋگۇنى گازەتتەن وسىنى وقىپ بەرگەنىڭدە قايناعان ىستىقتا ءبىر ستاكان سۋ ىشكەندەي راقاتتانىپ قالدىم، باقتيار. ەستيسىڭ بە، كومسورگ؟ گازەتتى بىزگە ءجيى-جيى وقىپ بەرىپ ءجۇر بۇدان بىلاي دا.
كومسورگتىڭ انەۋگۇنى قۇرىلىس وتريادتارى تۋرالى ماقالا وقىپ بەرگەنى راس ەدى. وندا دا ساۋاتىمىزدى اشايىن دەگەن ويى جوق، تەك ءبىر ارەدىكتە ەرمەك رەتىندە وقىپ بەرگەن. يسا سونى تيەك ەتىپ، ادەيى قاعىتتى.
باقتيار قولىنداعى شلانگىنى تاستاي سالدى دا، ساناپ باسىپ يسانىڭ قاسىنا باردى. شارشاعان داۋىسپەن:
— مەنى نەگە جەك كورەسىڭ، يسا؟— دەدى.
— عافۋ ەت... ىستىق ءوتىپ كەتكەن بە، نە سويلەپ، نە قويعانىمدى بىلمەي قالدىم.— يسا جىميدى. ءزارلى جىميىس.
باقتيار جەرگە تۇكىرىپ ەدى، قاپ-قارا ەكەن. مەن ويلايمىن دا: يسانىڭ باقتيارمەن ءجيى قاقتىعىسا بەرەتىنى نەسى دەپ. باياعىدا مامام كوكەممەن شەكىسىپ قالعاندا: «كورەتىن تەليەۆيزور دا جوق بۇل قاڭىراعان ۇيدە. سوسىن سەنىڭ بەتىڭە قاراپ-قاراپ وتىرامىن دا، كەنەت، باس ساپ تىرناپ تاستاعىم كەلەدى»،— دەگەنى بار، قالاي اۋدان ورتالىعىنا تەلە، مۇنارا ورناپ ءتۇستى تەليەۆيزور تورگە تايلاقتاي تايراڭداپ شىقتى، سولاي ۇرىس-كەرىس باسەڭدەپ سالا بەردى. تەليەۆيزور سەمياعا بەرەكە-تاتۋلىق اكەلدى. بىزگە الدە سول تەليەۆيزور سەكىلدى باسىمىزدى بىرىكتىرەتىن ورتاق بىردەڭە كەرەك پە؟ ايتەۋىر جانا پايدا بولعان جارانىڭ قولقانى سۋىرا سولقىلداتىپ سىزداتقانى سەكىلدى سوڭعى كەزدە تىرەۋ ورنىندا كەرىس كوپ.
سىزداتقان جارانىڭ اۋزى قاشان اشىلادى؟
* * *
ءبىز قۇرال-سايمانداردى جيناپ، قىزىل ۆاگونعا بەتتەسىمەن سيرەنانىڭ ۇلىعان ءۇنى توبە قۇيقانى شىمىرلاتىپ، تاۋ ارالاپ، جاڭعىرىقتارى ساي-جىرالاردى قۋالاپ، سەرۋەندى سوقتى دەيسىڭ. قولىنا قىزىل جالاۋشا ۇستاعان جارعىشتار توبە-توبە باسىنا نايزاداي شانشىلا قالىپتى.
قۇمىرسقاشا قۇجىناعان شوفەرلەر، ارماتۋراشىلار، بەتونشىلار، ەكسكاۆاتورشىلار، تاعى باسقا كوپ جۇمىسشىلار قوسار كانالدىڭ تابانى مەن قاپتالىن الا بولاشاق گەس ءۇيى مەن قوسار كانالدى جالعاستىراتىن، بيىكتىگى ون مەترگە جۋىق ۇزىن تۋننەلگە قاراي اعىلىپ، سونىڭ اۋزىندا جاپىر-جۇپىر تابىسىپ جاتىر.
ءبىز دە قارسى ماڭدايدى الىپ، كولبەپ جاتقان جوتانىڭ ارعى بەتىندەگى باۋرايىن پانا ەتپەك بولىپ، كانالدان ابىر-سابىر وتتىك. الدا — ءاشىر، باقتيار، سوڭدا — يسا، مەن.
سيرەنا ءۇنى بىرەسە كۇشەيىپ، بىرەسە باسەڭدەپ، ازاندى سالىپ تۇر.
مەن قايناعان كۇن توبەدەن تونگەن سيىر ساسكەدە قارادان-قاراپ ءبىر توڭىپ، ءبىر قىزىنىپ، وز-وزىمنەن الاساتىن، ءدىر-دىر ەتىپ كەلەمىن.
بوزداعان سيرەنا ءۇنى قۇلاعىما جەتسە، نەگە ەكەنىن قايدام، دىرىلدەپ، قولما-قول تۋلاي قالاتىن جۇرەگىمدى توقتاتا الماي، بۋىن-بۋىنىم بوساپ، بويىمنان كۇش قاشاتىن جاعدايعا ۇشىرايمىن. العاشقى جارىلىستا-اق سونداي حالگە تاپ بولدىم. اياعىم قالاي، قايدان باسقانىمدى اڭعارماي، سەڭ سوققان بالىقشا مەڭ-زەڭ كۇيگە ءتۇسىپ، ساندالاقتاپ قالامىن. جارىلىس بولاشاق تىرەۋ تۇسەتىن تاس الاندا ەمەس، مىناۋ قوس تابانىمنىڭ تاق استىنان، ايتا بەرسەڭىز، جۇرەگىمنىڭ شىتاداي عانا جۇقا قابىعىنىڭ ىشىندە بۇرق ەتەردەي قوبالجىپ، كوز الدىم مۇنارتىپ سالا بەرەدى. سوزىلا سۋىرىلىپ، اسپانعا تىك شاپشىعان سيرەنا داۋسى الدىڭعى جىلى قاساپحانادا پىشاققا ءىلىنىپ جۇرە بەرگەن قارا بۇقانىڭ وكىرگەن ۇنىنە كەرەمەت ۇقسايتىن. بىرەر ساعاتتان سوڭ، اممونيت پارشا-پارشاسىن شىعارىپ، اسپانعا ۇساق تاس پەن شاڭ ەتىپ شاشارىن سەزگەن قىزىل جارتاس ءىشىن تارتىپ، وكىرىپ تۇرعانداي، قىزىل جارتاس ءتونىپ كەپ قالعان اجال الدىندا قۋ جانىن قايدا قويارىن بىلمەي سيرەنا داۋسىمەن بەبەۋ سالعان قىزىل بۇقاداي سەزىلىپ، كەڭسىرىگىم اشىپ، جانارىما جاس قۇيىلاتىنداي. بەتكەيدەگى جارتاستىڭ اياعىن اسپاننان كەلتىرىپ توڭكەرىپ، بۇرقاقتاعان توپىراق يەن كەسەك-كەسەك تاستاردى ىلەستىرە اسپانعا شاپشىعان قارا قۇيىن مەن جالىن، جارىلىس ەمەس، باياعىدا قاساپحانا دۋالىنىڭ تۇبىندە شىرپى باسىندا تەربەلە قالعان قىپ-قىزىل جالىنداي كورىنىپ، كوزدى تاس جۇمىپ الا قويامىن، اناۋ اقپان ايىندا قاساپحانانىڭ اعاش قورشاۋىنا جانار مايدى شاشىپ جىبەرىپ، ءبىر تال شىرپىنى قوراپ سىرتىنا جالعىز-اق تارتىپ جاققان بارماق باسى جالىن ون، ءجۇز، مىڭ، ميلليون ەسە ۇلكەيىپ، جۋساندى بەتكەيدە تولىقسىپ تۇرا قالعانداي جۇرەگىمنىڭ باسىنا ىزا مەن اشۋ، نالا تۇزدىقتايىن قۇيىلىپ، دۋىلداتىپ اشىتادى. سوندا... سوندا قىستىڭ قىتىمىر كۇنىندە قاساپحانادا كوز كورگەن ۋ-شۋ مەن بارماق باسى جالىننان كويلەك-شالبارىمدى شەشىپ تاستاپ، ءۇش جىل بويى بەزىلدەپ قاشسام دا قىر سوڭىمنان قالماي وكشەلەپ، التى قىر اسىپ ۇلگىرسەم دە تاقا ءىزىمدى باسىپ، ىلعي ءبىر قۋعىنعا سالاتىنداي مەنىڭ قانداي جازىعىم، نەندەي كۇنام بار، ءتاڭىر-اۋ؟!
الدە، الدە جازعان كوڭىلىم تاعى ءبىر جالىندى، استان-كەستەڭ جارىلىستى، تاعى دا ورعا يتەرىپ، سۋعا سالاتىن وزگەرىستى سەزىپ ءجۇر مە؟ ءۇش جىلدى ساۋساق بۇگىپ ساناپ تۇرىپ، ارتقا سالسام دا كەۋدەمدە پىسىپ-جەتىلىپ ۇلگەرگەن كەزەكتى جارىلىس ءدۇمپۋى تاعى دا كوكىرەگىمدى قاقىراتىپ، جۇرەگىمدى جالاڭاشتاپ تاستاعىسى بار ما؟ قىل اياعى تاۋ بەتكەيىندەگى بەس بەرەسىسى التى الاسىسى جوق قىزىل جارتاستىڭ ۇستىنە شىجالاقتاپ تۇسە قالاتىنداي سورىنىن، سورپاسى قايناعان نەتكەن جانمىن؟ ءبىر وقيعاسىز، جارىلىسسىز تاماعىنان اس وتپەيتىن قۋ جانىما تىنىم جوق نەتكەن ماساسىز جان ەدىم؟
سيرەنا ءۇنى، انە، ءسال تولاس تاپتى دا، قايتا اۋەلەي كوتەرىلدى. قىزىل جارتاس — قىزىل وگىز قوش-قوشى مەن باقۇلىن ايتىپ، دامىلسىز وكىرىپ تۇر. باسىم اينالىپ، تالتىرەكتەپ كەتىپ، ءبىر بايقاسام، سول اياعىم كانال جيەگىنەن اسىپ، جارقاباقتان ارى كۇرت وپىرىلىپ ءتۇسىپ كەتەتىن شىڭىراۋ ۇستىندە ءىلىنىپ تۇر ەكەن، سول شىڭىراۋ اياعىمنان مي باتپاقشا تارتىپ جۇرە بەرەر مە ەدى، قايتەر ەدى، قارۋلى قول يىعىمنان ساپ بەرىپ، وڭ جاق شەتكە لاقتىرىپ جىبەرمەسە. سەندەلەكتەپ بارىپ، زوردىڭ كۇشىمەن بوي بيلەپ، كوزىمدى اشسام... تۇتىگىپ كەتكەن يسا توبەمنەن ءتونىپ تۇر. شىت-شىت جارىلعان ەرنى ءۇنسىز اشىلىپ-جابىلىپ، اق تىستەرى جارقىلدايدى. قاز-قاتار ءمىنسىز قالانعان كىرشىكسىز تىستەرىن ىشتەي بىرتىندەپ ساناپ تۇرىپ ويلادىم: «يسانى ءبىلۋشى ەدىم ءبىر كىسىدەيىن، قولمەن قالاعانداي وسىنشالىقتى اپپاق ءتىس ەكەنىن نەعىپ بايقاماعامىن؟»
— اياعىڭنىڭ استىنداعى شىڭىراۋدى كورمەيتىندەي نە ابىلەت باستى؟ جەلكەڭ ءۇزىلىپ، تومەندە تىراپاي اسىپ جاتساڭ كىم جاۋاپ بەرەدى... ەسىندى جي، جي، ەسىندى!
مەن اق تىستەردى بىرتىندەپ ساناپ تۇرىپ ساقىلداپ كۇلدىم كەپ. ال ىشىمدە بوران بوزداپ جىلاپ تۇردى. مەن ەمەس، ىشىمدەگى بوران ساقىلداپ كۇلىپ ەدى، يسا ونى سەزبەدى، قادالىپ تۇردى، تۇردى دا، جەرگە تۇكىردى.
— جاۋاپتان قورقاسىڭ با، بريگادير؟ حا-حا..، كانال تابانىنا قۇلاسام كىنا وزىمنەن دەپ قولحات قالدىرامىن.
— نە ساندىراقتاپ تۇرسىڭ؟ قانداي قولحات؟
— جۇرەگىمنىڭ تۇبىندە جاتىر ول قولحات...
«ەستيسىڭدەر مە، ءىشىم ءىرىپ، بوتاداي بوزداپ جىلاپ تۇر...» — ايتپاعىم وسى ەدى، ونىڭ ورنىنا قايداعى قولحات تۋرالى ساندىراقتادىم.
— كۇن وتكەن جوق پا، اسان؟ باسىڭ اينالا ما؟ ەندەشە قوسقا قايت. ءسويت. ءبارىبىر بۇگىن جارتاسقا بۇرعى سالمايمىز.
توقتاۋى جوق سايتان كۇلكى بۋىنىمدى الىپ، ءىشىمدى قولداپ باسقان كۇيى ماي توپىراققا شوكەلەپ وتىرا كەتتىم.
ال اۋزىمنان ادام شوشىرلىق اقىماق سوزدەر شىعىپ جاتتى.
— ادامدار اقىماقتاردى اياعىش كەلەدى. حا-حا...
ال يسانىڭ تۋ سىرتى — قاراۋىتقان شىڭىراۋ... ارعى قاباقتاعى قىزىل ۆاگون — تامشى قىزىل قان. كانال تابانىنان ايباق-سايباق ادىمداعىش ەكسكاۆاتور كانال قازىلعاندا اشىلىپ قالعان دينوزاۆردىڭ قاڭقاسى قۇساپ، ۇزىن موينىن قۇرىقتاي سوزىپ، جاعالاۋدى جايباراقات يىسكەلەيدى. شىڭىراۋدان يەسىن قورقايىن، ءۇش جىل بۇرىن مۇنداي شىڭىراۋدىڭ كوكەسىنىڭ جاعاسىن جاعالاعام، جالعىز جاعالادىم...
— قاتەلەسەسىڭ. ادامدار اقىماقتى ايامايدى.
سارت ەتكەن شاپالاق جاعىمدى جاندىرىپ ءوتتى. كۇلكىگە قاقالىپ قالعان مەن شوكەلەپ وتىرعان بەتى مەڭىرەيىپ يسانىڭ بەتىنە قارادىم. ا. قايىرسىنوۆتى وسىنە اينالدىرعان الەم — شاقارلىعى قايتپاعان كۇن، جازدىڭ بىر-ەكى ايىندا ەجەلگى كوك تۇسىنەن ايىرىلىپ قالىپ، سوڭعى اپتادا عانا وز شىرايىن تاپقان اسپان، ءشوبى كۇيىپ كەتكەن جون ارقاسىن جالاڭاشتاپ تاستاپ، توڭقيىپ-توڭقيىپ جاتقان جوتالار تەڭسەلەڭدەپ جاي اينالادى.
ءبىر تاڭ قالعانىم، تارتۋىن تارتىپ قالسا دا يسا ماعان جانى اشىپ قاراپ تۇر. تەك شاپالاق تيگەسىن عانا يسانىڭ ماعان شىن جانى اشيتىندىعىنا كوزىم جەتتى. ءبار-بارى دە — ون سىرىنىڭ توعىزى قايناسا دا، مۇزداسا دا ىشتە جاتاتىن يسا دا، جيىرما جىل ۇيىقتاپ، جيىرما بىرىندە جاڭا ويانا باستاعان باقتيار دا، كۇننىڭ اتىسىنان - ءتۇن ورتاسىنا دەيىن باعانا باسىنا جابىسىپ اپ، ءسوزدى سۋداي ساپىراتىن اۋدان ورتالىعىنداعى راديوشا اڭقىلداپ، بىردە شىنىن، بىردە سىرىن اقتارىپ سالاتىن ءاشىر دە ماعان جانى اشىسا تۋىس، جاڭادان تاپقان شىن تۋىستار ەكەن. باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداعاندا حال سۇراۋعا جاراپ، بەل بوساپ، شارشاعاندا شاپالاقپەن بولسىن شيرىقتىرۋعا شاپاعاتىن تيگىزسە تۋىس، ارينە، تۋىس...
سوعان كوزىم جەتكەسىن-اق شوكەلەپ جىلجىپ، يسانىڭ پەرفوراتور مايى مەن شاڭ باتتاسقان تىزەسىن قۇشاقتاي الدىم دا، قىستىققاننان بەتىمدى بۋرا سانىنا باسىپ، كوز جاسىمدى اعىتىپ-اعىتىپ جىبەردىم.
— كەشىر، اعا... راقمەت بارلەرىڭە، كوپ راقمەت! سىزدەر ءبارىن تۇگەل بىلەسىزدەر... قاساپحانا جايىن بىلەسىڭدەر.. الا جاز بويى ەشكىم، ەشكىم دە بەتىمە سالىق ەتكەن جوق. ايتار دەپ ويلاپ ەدىم... راقمەت! ال سەندەر ءبارىن بىلەسىڭدەر، سولاي ما؟ — ۇزدىك-ۇزدىك بىلدىرلاپ، يسانىڭ سانىن جۇدىرىعىممەن ءزىلسىز تومپەشتەيمىن.
يسا قولتىعىمنان سۇيەپ، ورنىمنان تۇرعىزىپ، تىزەمنىڭ شاڭىن بۇرق-بۇرق قاعىپ ءجۇر. ءوزى دە بۇرقىلداپ ءجۇر.
— بىلمەگەندە شە... العاشقى كۇنى-اق بىلگەمىز... كوماندير شتاب مۇشەلەرىن جيناپ الىپ، بارلىق تاريحىڭدى باجايلاپ ايتقان. ول كەيبىر نارسەلەردى تىم تۋرا تۇسىنەتىنى بولماسا بىلايىنشا جاقسى جىگىت. وترياد ءۇشىن بارىن دا سالىپ، جانىن دا سالىپ ءجۇر. كەيىن تۇسىنەدى عوي. ءقازىر ونىڭ ۋاقىتى جوق. ال سەن ءوزىڭدى جالعىز ەكەمىن دەپ ويلاما. ءبارىمىز دە اعاڭبىز، جاعاڭبىز. ەشكىم دە مىنا الەمنەن تىس ءومىر سۇرمەك ەمەس. سىرتتاي بەرمەي ىشكە كىر، ورتاعا كىر. ءبىر ۋاقىت وزىنە دە سىن كوزبەن قارا. سەن سونداي جاستاسىڭ. جاقسىلىعىمىزدان ۇيرەن، جاماندىعىمىزدان جيرەن. سول ەكەۋىن بىر-بىرىنەن ايىرا ءبىل.
مەن يساعا ونشاما قۇلاق تا سالعامىن جوق، وسى مينۋتتە باسقانى تىڭداعاننان گورى ءوزىمدى تىڭداۋعا تىم-تىم قۇشتار ەدىم. اناۋ اقپان ايىنان بەرگى ءۇش جىلدا ىشىمدە شەمەن بولىپ جاتقان بار سىز بەن مۇزدى ءبىر-اق دەممەن شىعارىپ سالعىم بار سىرتقا. ءار ءتۇرلى جينالىس-تالقىلاۋلاردا تالاي-تالاي اقىل ايتىلدى، ءبىراق مەن نە ايتقىم كەلدى، ءبىر قىزىعى، ول تۋرالى سۇراۋ ەشكىمنىڭ دە ەسىنە كىرىپ-شىقپاپتى، تەك اقىل اقىل... «سەنىن، جاسىڭدا ءبىز ادام بولۋدى ويلاي باستاپ ەك، جاقسى باعا الىپ ەدىك، ءتارتىپتى ەك»... تاعىسىن تاعىلار.
ءبىراق ەشقايسىسى دا ءوز جولىڭمەن جۇرە قوي دەگەن جوق. ءارقايسىسى دۇرىس بولسىن، بۇرىس بولسىن، ءوز جولىن نۇسقادى.
ال مىنا ۇشەۋى الا جاز بويى تاس كوتەرىستى، ۇرىستى دا، سۋعا دا بىرگە شومىلدى، ءتىپتى قالاعا بارىپ، سىرا ءىشىپ، قىزعا قىرىنداعاندا دا، كىمسىڭ دەپ كەكىرەيمەي قاسىنا ەرتتى — تەك اقىل ايتىپ كوسەمسىگەننەن باسقانىڭ ءبارىن ىستەدى.
وسى ماعىنادا اعىلىپ-توگىلىپ تاعى دا بەس مينۋت سويلەگەنىمدى بىلەمىن.
— نە بولدى؟
— نەگە قالىپ قويدىڭدار؟
شلانگ پەن پەرفوراتوردىڭ بۇرعىسىن ارقالاعان ءاشىر مەن باقتيار قايتا ورالىپ، قاسىمىزعا كەلىپ قالىپتى. ساماي تەرى جىلت-جىلت ەتەدى. ىنىگە قايناعا قۋانىش بەتىمە قان بولىپ تەپتى، تەپكەن شىعار. ءارقايسىسىن قۇشاقتاپ، ءارقايسىسىنا ارناپ ءبىر-بىر اۋىز جىلى ءسوز ايتقىم كەلدى. بەلدەرى قايىسىپ، تىرسەكتەرى مايىسىپ، ارقا ەتى ارشا، بورباي ەتى بورشا بولىپ، قۇرال-سايماننىڭ ءزىل سالماعىنىڭ استىندا قايىسىپ بارا جاتسا دا، الدەنەگە ۇشىراعانىمىزدى بىلە سالىسىمەن ەكى ەكپەلەرىن قولعا الىپ، جەتىپ كەلگەن ەكەۋىنەن جىلى سوزىنە جان ساداعا!
يسانىڭ ولارعا نە دەگەنىن دە بىلمەيمىن، ەكى كوزىمدى ءاشىر مەن باقتياردىڭ كۇرەڭىتكەن جۇزىنەن ايىرماي قاراپ تۇردىم دا، جالت بۇرىلىپ، شەلەك جاتقان قىزىل ۆاگونعا زىمىراپ بەردىم.
— اۋ، قايدا باراسىڭ؟
— سۋ، سۋعا كەتتىم...— قولىمنان تابان استىندا سۋ اكەلۋدەن باسقا جاقسىلىق كەلمەسە نە شارا.
سەنى اناۋ قىراتتىڭ استىندا توسامىز، اسان!
اناۋ قىراتى قاي قىرات، وعان ءمان بەرگەمىن دە جوق، كەرەمەت شاتتىق اياعىمدى جەرگە تيگىزبەي كوتەرىپ الىپ العا ۇشا بەردى، قوس قولتىعىما پەرىشتەنىڭ قوس كاناتى ءبىتىپ، ءمان-ماعىناسىز ايقايلاپ جۇگىرە بەردىم.
— سۋ —جەردىڭ ءسانى...سۋ — ەلدىڭ ءسانى. سۋ، سۋ اكەلەمىن سەندەرگە!
— ءبىز سەنى اناۋ قىراتتىڭ استىنان توسامىز، اسان!
شايقالاقتاپ توگىلمەس ءۇشىن بەتىنە جالبىز جاپىراقتارىن سەپكەن شۇپىلدەمە شەلەكتى قوس قولىما كەزەك اۋدارىپ، قىراتتى اسىپ تۇسسەم، ولار تۋرا باۋىزدار تاماقتا، جەر يىسكەپ جاتا قالعان ۇلكەن تاستىڭ تۇبىندە شوكتاي ءۇيىرىلىپ وتىر ەكەن. ءبارى دە العا يتىنە ۇمتىلىپ، ايقۇلاقتانىپ الىپتى. تاس ۇستىندە وتىرعان سامات قالييەۆيچتىڭ داۋسى سامپىلداي شىعادى. ادەتتەگىدەي سۋعا دا جامىراسىپ ۇمتىلعان جوق. ءيتپىسىڭ، كىسىمىسىڭ دەمەدى. سامات قالييەۆيچتى قاۋمالاي ەپيسەنترگە اينالدىرىپ، ءاشىر، يسا، باقتيار ءۇش بۇرىش قۇرىپتى. گەومەتريانىڭ ۇيرەتۋىنشە، ءۇش بۇرىش ەن بەرىك تە، ال تورت بۇرىش ەڭ اينىمالى فيگۋرا. ءۇش بۇرىشتى تورت بۇرىشقا اينالدىرىپ، بەرىكتىگىن بۇزباۋ ءۇشىن ولارعا جەتەر-جەتپەس جەردە توقتاي قالدىم.
سامات قالييەۆيچ سويلەگەن كۇيى ماعان قاراپ وتىر. كوزى مەنى ىشىپ-جەگەنمەن ويى مۇلدەم باسقا قيان-قيىردى شارلاپ جۇرگەنىن ەش سەزىمسىز مەڭىرەيگەن جانارى ايتىپ تۇر. مەنى ەمەس، مەنىڭ تۋ سىرتىمداعى جەتپىس جەتى جىل كورمەگەن تۋىسىن كورىپ وتىرعانداي مىنا قاراسى تىم وتكىر. ساسقانىمنان العا قادام اتتاپ ءتۇسىپ:
— سامات قالييەۆيچ، سامات قالييەۆيچ! — دەدىم اپالاقتاپ.
ادامنىڭ وزگەرۋ ءۇشىن كىرپىك قاعۋ جەتىپ جاتىر ەكەن.
پروراب كىرپىك قاعىپ ەدى، مەلشيگەن بەتىنە جان كىرىپ، ۇرتىنىڭ ۇشىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ، كوزىنە جىلىمىق جۇگىردى.
— كەل، كەل، اسان! مانادان بەرى بىزگە جەتپەي وتىرعان سەن ەدىڭ.
قاسىنا بارعان مەنىڭ قولىما قىزىل مۇقابالى جىلتىر بلوكنوت پەن اۆتوقالامدى ۇستاتتى دا، قاسىنداعى ءبىر كىشكەنە تومپاق، سۇيكىمدى تاستى نۇسقادى.
— تابيعات وزىڭە ارناپ جاراتقان مىنا ءبىر تاكتى ەرتتەپ ءمىن دە، ءقازىر نە دەيمىز، سونى كىتابىڭا ءتۇرتىپ ال. ءبىز قوزعار دۇنيە ەكى قۇلاعىڭ تۇگىل، بولسا، تورت قۇلاعىڭدى ءتۇرىپ تاستاپ تىڭدايتىن اڭگىمە.
«تابيعات ماعان ارناپ جاراتقان تاققا» وتىرىپ جاتىپ، تورتەۋىن كوز استىممەن ءبىر-بىر شولىپ شىقتىم. جۇزدەرى قىزارىپتى، بەتتەرى البىراڭقى. كوزدەرى الدەبىر شابىتتىڭ جىلتىراق ساۋلەسىن جۇقتىرىپتى. التىنعا لىق تولى بوشكەنى ەندى-ەندى اشقالى وتىرعان ادامداردى قارا دا، بۇلاردى قارا. ءسوز جوق، بۇلار بار بولسا تورت قۇلاقتى ءتۇرىپ تىڭدايتىن قىزىق ماسەلەنىڭ باسىن مۇجۋگە كىرىسكەن.
سامات قالييەۆيچ ورنىنان تۇردى دا، قولىن جوعارى كوتەرىپ، اشىق ۇنمەن:
— جولداستار، سونىمەن شىمىلدىقتى اشىق دەپ جاريالايمىز! باس رەجيسسەر مەن، ياعني پروراب. سپەكتاكلدىڭ تاقىرىبى دا، يدەياسى دا، سيۋجەتى دە بىرەۋ، ول — جەتىمدىك. «سەكرەتار-ستەنوگرافيست، قالاي، قالام-داپتەرىڭ دايىن با؟ قىسقاشالاپ جازىپ وتىر!» — دەدى ماعان شۇقشيا قاراپ. مەن باسىمدى يزەدىم.
سامات قالييەۆيچ ءار ءسوزىن شابىتقا ابدەن مىنگەن ويىنشىنىڭ: «شاح-مات!»—دەپ شاڭقىلداعانى سياقتى ەش سوزىپ-مالۋسىز سارت-سۇرت دومالاتىپ وتىر. ايتتىم عوي، تورتەۋىنىڭ ءتىرىلىپ قالعان كوزدەرىنە، ۇزىن سيراق قىپشا بەل حرۋستال ريۋمكالارداي شانشىلىپ-شانشىلىپ وتىرىستارىنا قاراعاندا، كەمى التى اي ايتا جۇرەتىن قىزىق اڭگىمە باستالۋعا ءتيىس.
سامات قالييەۆيچ سويلەپ كەتتى.
— مەن وسى وتىرعان ۇشەۋىڭنىڭ اتا-انالارىن ءتورت كوزى تۇگەل مە، جوق، توڭىرەگى تىپ-تيپىل جەتىمسىڭدەر مە، ول اراسىن انىق بىلمەيمىن. ءبىراق ءارقايسىلارىڭ ۇشتەن سۇراق قويسام، جانە وعان سەندەر وعان ەش قاياۋسىز كوڭىلدەن رياسىز جاۋاپ بەرسەڭدەر ول جاعىنىڭ جىگىن اشىپ، جىلىكتەپ بەرەر ەدىم. قويار شارتىم بار — سۇراق-جاۋاپ ۇستىندە داۋداماي تۋدىرماڭدار. وكپە-رەنىش سوڭىنان. سەبەبى — اڭگىمە ەركەكتەردىڭ اڭگىمەسى. ريزاسىڭدار ما؟
ۇشەۋى دە ريزا ەكەن. ەركەكتەردىڭ اڭگىمەسى كىمدى قىزىقتىرماسىن.
پروراب الاقاندارىن سوعىپ قالىپ:
— سونىمەن العاشقى سۇراق: كىم قانداي سپورتپەن اينالىسادى؟ دەدى دە، يساعا جالت قارادى.
— بوكس، ءبىرىنشى رازرياد، — دەدى يسا ءمىز باقپاستان.
— جازىپ قوي، اسان. باقتيار، سەن شە؟
ۇيقىداعى ارۋ الدەكىم جاسقاپ قالعانداي شالقايىپ بارىپ، قايتا تۇزەلدى. وزىنە قاراي زىرقىراپ ۇشىپ كەلە جاتقان ۆولەيبول دوبىن الۋعا ۇلگىرە الماعان ادامنىڭ ادەتى. باقتيار باسقا سپورتتىڭ تۇرىنە قالاي، قايدام، ءبىراق، ۆولەيبولعا وپ سالسا ءبىر اتتاپ باسپايتىن جان.
— جەڭىل اتلەتيكا ۇيىرمەسىنە... قاتىسامىن،
— رازرياد، رازرياد شە؟
باقتيار باس شايقادى.
— ياعني جوق. ءاشىر، سەن نە ايتاسىڭ؟
ءاشىر قۇبىلاعا قاراپ وتىرعان. كوزى سول سىقسيعان كۇيدە ەرنى جىبىر ەتتى.
— سامات قالييەۆيچ، باسقالارعا سۇراق بەرمەس ءۇشىن سول سۇراققا ءوزىڭىز جاۋاپ قايتارساڭىز...
— ءالپينيستپىن. سپورت شەبەرلىگىنە كانديدات.
مەن باسىمدى كوتەرمەستەن:
— سامات قالييەۆيچ، ءسىزدىڭ تۇسىڭىزعا شاحماتتان دا سپورت شەبەرلىگىنە كانديدات دەپ جازايىن با؟— دەدىم وپ-وتىرىك اڭقاۋسىپ.
— نەگە ولاي دەدىڭ؟
— ءبىر ءتۇرلى وقىس جۇرەسىز...:
— ونىسى نەسى تاعى؟
— ءسىزدىڭ بىزگە كادىمگى ايداۋ جولمەن كەلگەنىڭىزدى ءبىر كورگەمىن جوق... ىلعي ويلاماعان تۇستان، تاۋ-تاسپەن كەلىپ، جەلكەدەن تۇسەسىز دە وتىراسىز... ءجۇرىسىڭىز ات فيگۋراسىنىڭ جۇرىسىنە ۇقسايدى.
سامات قالييەۆيچ ساق-ساق كۇلدى.
— ماقتاعانىڭا راقمەت، ىنىشەك!
— مەن ءتىپتى دە ءسىزدى ماقتاپ تۇرعان جوقپىن.
— ماقتاپ تۇرسىڭ، ماقتاپ تۇرسىڭ، ءبىراق ماقتاعانىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ. اتتىڭ ءجۇرىسى دەگەن، اينالايىن، مىقتى باستىق بولاتىن ادامنىڭ ءجۇرىسى. ەسىڭدە بولسىن، ويلاماعان جەردەن شىعىپ، باعىنىشتىلاردى جەلكەدەن باسىپ وتىراتىن ادامنان بولاشاقتا جاقسى باستىق شىعادى...
كەنەت، پروراب ءسوزىن تىيا قويدى. ويتكەنى، ءبارىمىزدىڭ دە باسىمىز تومەن سالبىراپ كەتكەن ەدى. ءبارىمىز دە ءبىر نارسەنى وسى ساتتە ۇعىپ قالدىق — سامات قالييەۆيچ سوڭعى سوزدەردى ايتپاۋى كەرەك ەدى، ءبىزدى سىيلاسا ايتپاي-اق قويعانى ءجون ەدى.
— ءيا، ءيا، شاحمات جاقسى ويىن عوي... ونى ينديا شاحتارى دا ويناعان. فيليپپين پرەزيدەنتى ماركوس تا وينايدى...— ساسىپ قالعانى ابدەن بەلگىلى بولدى. ماعان قارادى. ءبىراق كوزىندە ماناتى وت تا، جىلتىل دا جوق.— مەنەن شاحماتتى سۇرادىڭ با، اسان؟
— شاحماتتى...
— رەسمي جارىسقا ءتۇسىپ كورگەمىن جوق. دەگەنمەن قارا جاياۋ ەمەسپىز، ءۇشىنشى مەن ءبىرىنشىنىڭ اراسىنان تابىلىپ قالارمىز. ءاشىر، كەزەك سەنىكى.
— قانداي كەزەك؟— ءاشىر ان-تاڭ. جاناعى «باعىنىشتىلارىن جەلكەسىنەن باسىپ وتىراتىن باستىق» جايلى اڭگىمە ەسەڭگىرەتىپ تاستاسا كەرەك.
سامات قالييەۆيچ قىپ-قىزىل بولىپ كەتىپ، ىسىلداپ كەپ قالدى.
— قانداي كەزەك، قانداي كەزەك؟ رازريادىن بار ما دەپ وتىرمىن.
— سامات قالييەۆيچ، مەن ءبىر-اق سپورتپەن اينالىسامىن. ونىڭ اتى — قياڭقىلىق، قياڭقىلىق پليۋس ازداپ كۇلكى. بۇل سپورتتا رازرياد جوق،— دەدى دە ءاشىر قولىنداعى تاستى اياعىنىڭ استىنا دومالاتا سالدى.
— بۇل دا وزىنشە سپورت،— دەدى پروراب مۇلدە بەيبىت داۋىسپەن.— ايتپاقشى، اعالارىن، جاڭا ازداپ قىزىپ كەتتى، عافۋ ەتەرسىڭدەر... ءجا، ەكىنشى سۇراققا كوشەلىك. بيىل قانداي ەلەۋلى وقيعا ەستەرىڭدە قالدى؟
— موسكۆاعا بارعاندا «سپارتاك» بالەتىن كوردىم،— دەدى يسا.
— ءبىز اڭگىمە ەلەۋلى وقيعا تۋرالى دەپ ەدىك...
— موسكۆاعا بارعاندا «سپارتاك» بالەتىن كوردىم...— يسا ءسوزىن نىعارلاي ءتۇستى.
باقتيار قوزعالاقتاپ، تاماعىن قىرنادى.
— كونسەرۆاتوريادا وقيتىن قىزىممەن ايرىلىستىم. مەكتەپتەن بەرى دوس ەدىك. تاستاپ كەتتى.— ءجۇزى دۋ ەتتى.
ءاشىر سول بەزىرەيگەن قالپىن بۇزبادى.
— قاپشاعايدان اقشانى كۇرەپ قايتىپ، اۋىلداعى اپامدى باستان اياق مالىندىرىپ كيىندىرسەم، انە، مەن ءۇشىن ۇلكەن وقيعا سول.
— دۇرىس...— ءسال بوگەلىپ، پروراب كۇرسىندى.— دۇرىس، ال مەن «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ناگرادتالدىم. كانديداتتىق ديسسەرتاسيامنىڭ تاقىرىبى بەكىدى. ءجا، ءۇشىنشى سۇراق. قاي ماماندىقتاعى، قانداي قىزدى ۇناتاسىڭدار؟
يسا كۇندە تاڭەرتەڭ قوس باسىنداعى بىلىك تەمىردى سولقىلداتا اينالىپ، «كۇن» جاساعانى سياقتى جاۋاپتى ەش بوگەلمەستەن ساقىلداتىپ ايتىپ شىقتى.
— ءوزىم ينجەنەر بولعاسىن، ارينە، ماعان مەديك كەرەك. مىنەزى — ءوز شارۋاسىنا تاستاي مىقتى، باسقانىڭ ىسىنە ورىنسىز تۇمسىق تىقپايتىن جۋاس.
— ول يتاليانى ارالاۋدى ارماندايتىن... ماعان توگا تىكتىرىپ كيىپ، كوزىمە ءبىر كورىنشى دەپ جالىناتىن، يتاليا اۋاسىنىڭ ءار اتومى ءان سالىپ تۇرادى دەيدى.
ە، مەن باقتياردى بەكەرگە ۇيقىداعى ارۋ دەپ اتاماعان ەكەمىن. كوردىڭ بە، كونسەرۆاتورياداعى قىز تۋرالى ايتىپ ەدى، تاعى قيالعا شومىپ، ۇيىقتاپ كەتتى. داۋدە بولسا قىز دا، باقتيار دا، «ۇيقىداعى ارۋ» بالەتىن كەمىندە ون رەت كورىپ شىققان بولۋ كەرەك.
ءاشىر ءالى اشۋلى.
— ماماندىعىندا شارۋام شامالى. ايىنا ءجۇز ەلۋ سوم تاۋىپ تۇرسا ءبىتتى، ستەگىنەن ۇستايمىن دا، سوڭىنان سالپاقتاپ ەرىپ كەتە بارامىن. تەك ءسوز دە، قالجىڭ دا باتپايتىن قالىڭ تەرىلى قارا قىزدى قۇدايىم كەزدەستىرسىن.
سامات قالييەۆيچ قوس قولىن جوعارى كوتەردى.
— سۇراق-جاۋاپ وسىمەن تامام. اسان بۇل ويىننان تىس، كامەلەتكە ءالى تولعان جوق. قورىتىندى: يسا، اشىپ ايتقاننىڭ ايىبى جوق، كوڭىلىڭە كەك الا كورمە، سەن دە مەن سەكىلدى تازا-تاقىر جەتىمسىڭ.
— ونى قايدان بىلەسىز؟
سامات قالييەۆيچ كۇلدى.
— جەتى قابات جەر استىنداعىنى بىلەتىن كورىپكەلدىگىم جوق. قاراپايىم لوگيكانىڭ زاڭى. سەن ماعان ۇقسايدى ەكەسىڭ، ال مەن جەتىممىن. اكەم مايداننان ورالمادى، شەشەم شاحتادا كومىر قازىپ ءجۇرىپ، كوكساۋدان قايتتى. بالالار ۇيىندە ەستىم. سەن دە، مەن دە وزىمىزگە ءبىر كىسىدەي سەنەمىز. ويلاعان ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن قولدا بار كۇش مۇمكىندىك دەيسىز بە، جىگەر-قايرات دەيسىز بە، قىسقاسى، ايانبايمىز جانە سول ماقسات قۇرعىردى ءبىر مينۋت تە ەستەن شىعارمايمىز. ىشەك-قارنى ارالاسقان ەڭ جاقىن ادامداردى سول مۇرات جولىندا قيىپ جىبەرەتىن ەگويستىگىمىز دە بار. ياعني ءومىر دەگەن وراسان زور، كۇردەلى سيستەمانىڭ كەيبىر اعىمدارىن اۋىستىرىپ، وزىمىزگە بەك ۇنايتىن سترۋكتۋراعا اۋىستىرعىمىز كەلەدى. وعان ءبىز كىنالى ەمەس، ءوزىنىڭ قيسىق-قىڭىر جولىن تاڭداپ، ءبىزدى الدان توسقان تاعدىر كىنالى.
قاعاز بەتىمەن جورعالاپ بارا جاتقان مەنىڭ قولىمداعى قالام دىرىلدەپ كەتتى...
— سامات قالييەۆيچ، ءبىز وگەي شەشەدەن تۋعامىز با، ءبىز ۇمىت قالدىق قوي...— ءاشىر انىق نارازى.
— ءاشىر، سەن جاقسى جىگىتسىن. سويتكەنمەن كوڭىلىنە كەلمەسىن، تاريحتى سەنەن قاڭقاسىنىڭ قۇرىلىسى باسقا ادامدار جاسايدى. نەگە دەيسىڭ بە؟ ءومىر وزىنە كۇشتى، كۇرەسكەر ادامداردى تالاپ ەتەدى...
ءاشىر سامات قالييەۆيچتىڭ ءسوزىن اياقتاتپادى.
— راقمەت، كوپ راقمەت. ال مىنا باقتياردىڭ قاڭقاسى قانداي، سونى ايتىڭىزشى؟
سامات قالييەۆيچ باقتيارعا تاپ ءبىر ينفۋزوريا كورىپ تۇرعانداي نەمقۇرايدى ما، ايتەۋىر قىزىق كوزبەن قارادى.
— مەن باقتياردى ايايمىن. ونىڭ جاقسى جىگىت ەكەنىن بىلەمىن، سول سەبەپتى دە ايايمىن.
باقتيار وتىرعان ورنىنان ۇشىپ كەتەتىن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. وسى جولى ويانباسا باقتياردىڭ جىگىت ەمەس، مىگىت بولعانى. جوق، باقتيارعا ويانۋ قاجەت ەمەس ەكەن. Aشۋ شاقىرعان دا جوق. كۇڭكىلدەمەدى دە. اۋەلى سامات قالييەۆيچتىڭ بەتىنە باجايلاپ قاراپ الدى. سوسىن تۇك بولماعانداي جاي باراقات:
— ءسىز مەنى نەگە ايايسىز؟— دەدى. شۇكىر، وياۋ وتىر ەكەن.
— الدىمەن جاسىڭ قانشادا، سونى ايتشى؟
— جيىرما بىردە.
— سەنىڭ قانداي ماماندىق الاتىنىڭ، قاي سەميادان شىققان قىزعا ۇيلەنەتىنىڭ ون جىل بۇرىن بەلگىلەنىپ، شەشىلىپ قويىپتى. اسىلى، ونى ساعان ەشكىم دە باقاي-شاقايلاپ اشىپ ايتپاعان شىعار، ايتسە دە ول تۋرالى سەمياڭدا وزىڭنەن باسقانىن ءبارى بىلەدى. سەنىڭ ەڭ جاقىن ادامدارىڭ وزدەرىن وتە اقىلدىمىز دەپ سانايدى، سانايتىندىعى سونداي ساعان بۇكىل ومىرىڭە جەتەرلىكتەي جول سىزىپ بەرۋدى وزدەرىنىڭ مىندەتى دەپ تۇسىنەدى.
— جالپى، مينيسترلىكتەگى ءبولىم باستىعىنىڭ ورنى باسقاعا اقىل ايتقىزباي قويمايتىن قىزىق ورىن بولۋ كەرەك.
— ءسىز وتە قاتال ادامسىز، سامات قالييەۆيچ...
سامات قالييەۆيچتىڭ بەتى بۇلك ەتكەن جوق، اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى.
— ءداپ جەلكەسىنەن ءتۇستىڭ، باقتيار. ايتسە دە سۇراق-جاۋاپ ۇستىندە شەكىسپەۋگە ۋاعدا بەرگەنىڭدى ۇمىتپا.
مەنىڭ جاسىمداعىلار وز-وزىنە مىقتى، قاتال بولۋ كەرەك. سەبەبى، جيىرما بەس پەن قىرىقتىڭ اراسى كۇرەسۋ، العا جىلجۋ، بۇل ومىردەن الارىڭدى الىپ قالاتىن قيىن كەزەڭ. ال كۇرەس — اۋزىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى تۇسكەندەردىڭ باسىنان سيپامايدى. كەشىر، باقتيار، ۇستەمە ءبىر سۇراق، اتاڭ مەن اجەڭنىڭ كوزى ءتىرى مە؟
— اتام دا اجەم دە ىلگەرىدە قايتىس بولىپتى. پاپام دا ءسىز سياقتى بالالار ۇيىندە وسكەن.
سامات قالييەۆيچ اجەپتاۋىر ويلاندى. وزەن جاقتان شاعالا شاڭقىلداپ ەدى، تاعى اۋەلەگەن سيرەنا ءۇنى ول دىبىستىڭ باسىنان سالىپ قالىپ، ءۇنىن ءوشىردى. تاۋ-تاسى ۇلىپ جاتقان گەس ماڭايىنا جولاۋعا باتىلى بارعان بۇل نەتكەن جارىمەس تە ەر جۇرەك شاعالا؟
— ءيا... ءبارىمىز دە جەتىم ەكەمىز... باقتيار، سەن ءوزىڭ جەتىم بولماساڭ دا، اكەڭ بۇل قارعىس اتقىر قامىتتان قۇتىلا الماپتى. گەنا، جەتىمدىكتىڭ گەناسى دەگەن وسى. زەرتتەلمەگەن گەنا! ءبىر باسىن شاپساڭ ورنىنا التى باس ءوسىپ شىعاتىن جەتى باستى جالماۋىز گەنا!—سامات قالييەۆيچ توپىراقتى ۋىستاپ الىپ مىتىپ وتىر، ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان سۋسىعان كيىرشىق قۇم اپپاق قارداي شالبارىنا ساۋ-ساۋ توگىلەدى، ونى ءوزى بايقايتىن دا ەمەس، جەڭى تۇرىلگەن بىلەگىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى بۇلت-بۇلت ەتەدى.
قانداي سايتان تۇرتكەنىن بىلمەيمىن:
— سوعىس 20 ميلليون سوۆەت ادامىنىڭ باسىن جۇتىپتى،— دەپ قابىرعادان قويىپ قالدىم دا، ءوزىم ساسىپ قالىپ:—تاريحتان وقىدىم،— دەدىم الباتى لاعىپ. ىلە ۇياتتان جەرگە كىرىپ كەتە جازدادىم، جەرگە كىرىپ كەتە قويۋعا تابان استىم جارىق تا ەمەس، قاپشاعاي جەرى تاستاق، بىتەۋ، بەزەر. ارقام قوزسا بولدى، ءدال، ناقتى سويلەيتىن وسىنداي جاۋاپتى كەزەڭدە ءبىر قيسىنسىز سەزدى ايتىپ قالىپ، ءوستىپ اڭىرامىن دا وتىرامىن.
جارىلىستى كۇتكەن ولكە قىبىر ەتپەي سۇلىق جاتىر. سيرەنا تىنىپتى. شاعالا شاڭقىلى دا ەستىلمەيدى. سيرەنا داۋىسىنان شوشىپ كەتىپ، باس امانداپ، بۇل توڭىرەكتەن كوزىن جوعالتسا كەرەك.
— اينالايىن-اۋ، جانە قانداي جيىرما ميلليون دەسەيشى!— سامات قالييەۆيچتىڭ داۋسى اششى شىقتى.— شەتتەرىنەن ەڭىسكە سالساڭ توسكە وزاتىن، حالىقتىڭ ەڭ جاس ءارى دەنساۋلىعى مىقتى بولەگى عوي ولار. ارمياعا اقساق پەن شولاق، توبان اياقتى، ايتپەسە جەتى اتاسىنان بەرى كوكساۋدى الۋشى ما ەدى. سوندا قازا بولىپ كەتكەن الگى جيىرما ميلليوننىڭ ءارقايسىسىنىڭ ارتىندا ايەلى، بالاسى، اكە-شەشەسى، ءىنى-قارىنداسىن قوسقاندا ورتاشا ەسەپپەن ون تۋىسى قالدى دەلىك. ەسەپتەڭدەرشى...
سامات قالييەۆيچ ءسوزىن اياقتاپ ۇلگىرمەدى، يسا زىرك ەتە قالدى.
— باياعىدا ەسەپتەگەمىز — ەكى ءجۇز ميلليون ايەل مەن بالا، اكە مەن شەشە، ءىنى مەن قارىنداس!—تۇتىككەن بەتى قاپ-قارا. قالىڭ قاستارىنىڭ اراسى قوسىلىپ كەتكەن. يسانىڭ كوزىنە قارادىم دا، جۇرەگىم سۋ ەتتى — كوز قاراشىعىندا بايلاۋلى ارىستان ءوز شىنجىرىن ءوزى كەمىرىپ وتىر.
— جەتىم... ءبارىمىز دە جەتىمبىز!
مۇنى كىم ايتقانىن اڭعارا قالدىم. جەل سىبىرلاۋى ىقتيمال. ادام ەمەس، قۇدايا، جەل، جەل سىبىرلاسا ەكەن...
— ۇنجۇرعامىز تۇسپەسىن، جىگىتتەر! جەتىمدىك دەگەن جالماۋىزدىڭ باسىن بۇگىن، شاۋىپ جاتىرمىز. مىنا گەس-تى سالىپ، كوكتاسپەن الىسىپ جاتساق و دا جەتىمدىكتى تۇپ-تۇقيانىمەن قۇرتۋدىڭ قامى. ءسوز بولسىن، مەن سەندەرگە جەتىمدىكتىڭ ادامعا تيگىزەتىن پايداسىن ايتىپ بەرەيىن،— سامات قالييەۆيچ جىميدى.
ءبارىمىز ەلەڭ ەتتىك. پروراب جارادى، بۇل جولى دا اتپەن ءجۇرىس جاساپ كەتتى.
— قانداي پايدا؟— يسا ءىشىن تارتتى.
— بىلمەيسىڭدەر مە؟ ەندەشە بىلىڭدەر. مينيسترلىكتىڭ ءبولىم باستىعى دا جەتىم. ءيا، ءيا...— ىڭىلداپ ءبىراز وتىردى.— مىنا زاڭدىلىقتى كۇندە كورىپ جۇرسەڭدەر دە ەسكەرمەگەن شىعارسىڭدار — بۇل كۇندە ەل باستاپ، اتقا مىنگەن ازاماتتاردىڭ كوبى تازا-تاقىر جەتىمدەر.
— جەتىمدەر؟
— قالايشا؟!
— نەگە؟
سۇراق جاڭبىرشا جاۋدى.
— اپتىقپاڭدار، ءقازىر ءبارىن دە بىلەسىڭدەر. پاتشا زامانى تۇسىندا فلوتقا الىنعان جىگىتتەردى جۇزۋگە قالاي ۇيرەتكەنىن وقىماپ پا ەڭدەر؟
ەشكىم دە وقىماپتى.
— ماتروسكانى كيىپ، كەمە پالۋباسىنا كوتەرىلگەن كۇنى-اق جاس جىگىتتى ساقا تەڭىزشىلەر جاعاسىنان الىپ، بورت سىرتىنا لاقتىرىپ جىبەرەدى ەكەن. باتايىن دەسە جام ءتاتتى، سوسىن الگى بايعۇس، امال جوق، قول-اياعىن تىرباڭداتىپ، سۋعا قاقالىپ-شاشالىپ، اقىرى ءولدىم-تالدىم دەگەندە تراپقا قول ىلىكتىرەدى. كەلەسى كۇنى تاعى بورت سىرتىنا ۇشىپ كەتە بارادى. وسى ءتارتىپ الگى جىگىت قاشان سۋعا ءجۇزۋدى ۇيرەنگەنشە قايتالانا بەرەدى. «ۇرا بەرسە قۇداي دا ولەدى»، اي وتكەسىن جاناعى شىركىن سۋدا اق ايۋدايىن مالتيدى. ەندەشە سول جاس تەڭىزشىنى — جەتىم، اشىق تەڭىزدى — ءومىر، ال جاعادان الىپ تەڭىزگە لاقتىرىپ جىبەرگىش قاقسال تەڭىزشىنى—تاعدىرعا تەڭەپ ەلەستەتىپ كورىڭدەرشى. تولىپ جاتقان مەحناتپەن الىسا ءجۇرىپ، ءجۇزۋدى ۇيرەنگەن جاس تەڭىزدى نە، جەتىم نە، ءبارىبىر. وسىنداي سىن-سىناق، مەحناتتان كەيىن ولارعا تەڭىز دە باعىنادى. عالىم، سۋرەتشى، ياكي جازۋشى، ءبولىم باستىقتارىنىڭ كوبىنىڭ انكەتاسىن اكتارىن كور، ەكەۋىنىڭ بىرەۋى جەتىمدىكتىڭ تاز تاقياسىن كيىپ شىعا كەلەدى.
— ال الپينيستەر شە؟ — دەپ باقتيار سامات قالنيەۆيچتى ءبىر ءىلىپ قالدى.
سامات قالييەۆيچ تيتتەي دە مۇدىرگەن جوق.
— كەرەك بولسا الپينيست تە. «قۋىرداقتىڭ كەكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەگەندەي، باقتيار، مەن ساعان جەتىمدەر حاقىنداعى مىنا شىلقىعان شىندىقتى ايتىپ، شالقاڭنان تۇسىرەيىن، بالەم. جاقسىلاپ تىڭداپ ال: ەگەر سەن شىنىمەن جەتىم بولساڭ، جانە الدا-جالدا جولىنا ادامدار كەسە-كولدەنەڭ تۇرا قالسا ونى قاعىپ جىبەرۋىڭە قاقىڭ بار. اۆتوبۋسقا مىنەردە مۇگەدەكتى كەزەكتەن تىس وتكىزىپ جىبەرەدى عوي، سول سياقتى جەتىمدەر كەيبىر جەرلەردە باسقالاردى ياعني جەتىم ەمەس سەنى، باقتيار، جولىنان ىسىرىپ، تەزىرەك ءوتىپ كەتۋى كەرەك. بەرى قارا — ءاشىردىڭ، يسانىڭ ول دورەكىلىگىنە جانە سەن كەشىرىم كوزبەن قاراۋىڭ كەرەك، باقتيار.
— و نەنىڭ اقىسى؟ — ءاشىر ۇساق تاستى ويعا قاراي لاقتىرىپ وتىر.
— ادىلدىك، ادىلدىك، ادىلدىك — ونى مىنە، وسى تالاپ ەتەدى. بەرى قاراڭدار دا، اناليز نە دەيدى، سونى تىڭداڭدار. ءبولىم باستىعىنىڭ بالاسى باقتيار شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن بەرى اكە-شەشەسىنىڭ ارقاسىندا نە ىشەم، نە كيەم دەمەدى. ۋنيۆەرسيتەتكە دە قالاي تۇسەم دەپ باس قاتىرعان جوق — وز قابىلەتى بار، اكەسىنىڭ بەدەلى بار، ايتەۋىر كونكۋرستان ءوتتى. كۇنى ەرتەڭ ۇيلەنە قالسا تويدى قالاي وتكىزەمىن، ول قانشا سومعا تۇسەدى دەپ تە باس اۋىرتپايدى. تويدان سوڭ، قالانىڭ ورتاسىن ويىپ تۇرىپ پاتەر الماسا ارعى قولىڭدى بەرى اكەل...
يسا قوزعالاقتاپ قاپ ەدى، اياعى قاعىپ كەتكەن شەلەكتەن سۋ توگىلدى. سامات قالييەۆيچ وعان ءبىر ءسات لىپ ەتىپ قارادى دا، ءسوزىن ءارى قاراي سوزىپ كەتتى.
— ال يسا شە؟ اكە-شەشەدەن ايرىلىپ، كىسى قولىندا ەسكەن يسا كوزىنە كەزىندە قانشا كوك شىبىن ۇيمەلەگەنىڭ ءوزى جاقسى بىلەر. يسا قايتا وقۋعا ءتۇسىپ، قيىندىقتىڭ ءبىرازىن ارتقا تاستاپتى. حوش. ءبىراق ءالى ۇيلەنۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ، پاتەر الۋ ماسەلەسى قاي قيىندىقتان كەم؟ ءپىشتۋ! قيىندىقتىڭ كوكەسى الدا جاتىر. ونى مەن جاقسى بىلەمىن، ويتكەنى، باسىمنان بىرتىندەپ وتكەن. بەرى قارا، اكە-شەشەلى باقتيار، جەتىم يسا سەنى يىقتان قاعىپ، الدىڭدى وراڭقىراپ كەتسە وزبىرلىق، ادىلەتسىزدىك دەپ سانايسىڭ با؟ ساناساڭ بەتتى ءتىلىپ ايتشى! ۇندەمەيسىڭ، ءا؟
باقتيار شاشىن ۇيپالاپ:
— سابىر ەتىڭىز، سامات قالييەۆيچ،— دەي بەرەدى.
— مەن ءارقاشان دا سابىرلىمىن.
يسا پرورابقا جالت قاراپ:
— سامات قالييەۆيچ، ءدال بۇگىن نەگە ۇستىمىزگە قارا اسپاندى قۇلاتىپ وتىرسىز؟— دەدى ءار ءسوزىن ناقپا ناقتاپ.
ءاشىر كۇلىپ جىبەردى. شىن دا اڭعال كوڭىلدەن شىققان رياسىز كۇلكى ەمەس، دومبىرانىڭ ىشەگىندەي دىڭىلداپ كەرىلىپ تۇرعان ىزالى كۇلكى.
— مىنا اكسيوماڭىز ارابتاردىڭ مۇناي باعاسىن ەسەلەپ ءوسىرىپ جىبەرگەن تىرلىگىن ءجۇز پروسەنت اقتايدى، سامات قالييەۆيچ.
— ارابى نەسى؟ — پروراب اشىرگە جامان كوزىمەن قارادى.
— ارابتار مۇنايدىڭ باعاسىن ءوسىرىپ جىبەردى دەپ باتىستىڭ كوز جاسىن كول قىپ وتىرعانىن بىلمەيسىز بە؟ اقىرى ارابتاردىڭ سودان تاپقان پايداسى مەن وزدەرىنىڭ وتارلاۋ داۋىرىندە اراب ەلدەرىنەن تاسىعان قىرۋار بايلىعىمەن سالىستىرىپ ەسەپتەپ كەپ تاستاپتى عوي باياعىسىندا. سوندا ارابتاردىڭ باعا وسىرۋدەن كورگەن يگىلىگى بالەنشە عاسىر بويى شىعىستان باتىسقا تاسىعان بايلىقتىڭ مىڭنان ءبىر بولىگىنە جاراماي قالىپتى. وسىدان كەيىن ارابتار سول كورگەن قورلىعى ءۇشىن مۇناي باعاسىن قانشا وسىرسە دە قاقىلى دەگەن تەوريانىڭ قۇلاعى قىلتيىپ تۇرعان جوق پا. ءسىزدىڭ جەتىمدەردىڭ ەرە قايتارۋى دەگەنىڭىز سياقتى.
— سەنىڭ، مەنىڭ، يسانىڭ قايتاراتىن ەسەسى...— ءسويتتى دە پروراب باقتيار ەكەۋمىزگە جالماڭ ەتىپ قاراپ قويدى. جاي-اق قاراۋى دا مۇمكىن، ايتكەنمەن سول قاراستىڭ ىشتەي جەك كورىن تۇرعاسىن با، ماعان سولاي كورىندى.
مانادان بەرى قول باسىنداي تاستى الاقاندارىنا الما-كەزەك اۋدارىپ سالىپ وتىرعان يسا ورنىنان تۇردى دا، التەك-تالتەك باسىپ، پرورابتىڭ قاسىنا باردى. كۇرەسەتىن ادامشا العا ءسال ەڭكەيە باسىن قاقشيتىپ، موينىن ءيىرىپ، ەكى قولىن سالبىراتىپ جىبەرىپتى. قارا تورى ءجۇزى تۇتىگىپ كەتكەن. جوعارعى ەرنىنىڭ وڭ جاق بۇرىشى ءسال ءتۇرىلىپ، ءدىر-دىر ەتەدى. ءبارىمىز دە ءبىر وقيعانىڭ بۇرق ەتەرىن ءبىلىپ، تىنا قالدىق — الا جاز بويى يسانىڭ ءبۇيتىپ بۇزىلۋىن العاش كورۋىمىز.
— سامات قالييەۆيچ...
پروراب باسىن كەتەردى، الدەنە ايتپاق بولدى ما، اۋزىن اشا بەرىپ، يسانىڭ جۇزىنە قارادى، اڭىرىپ وتىرىپ قالدى.
— سامات قالييەۆيچ...— يسا بەس باتپان جۇك كوتەرىپ تۇرعانداي ەكى يىعىنان دەم الادى.— سامات قالييەۆيچ!
— ا؟ — دەدى پروراب اپالاقتاپ.
— ءسىز جەتىمدىكتىڭ جوعىن نەگە جوقتاي بەرەسىز؟ نەگە كەشە وتكەن سۇم سوعىستىڭ ارۋاعىن كوردەن تۇرعىزىپ اپ، ورتامىزعا لاقتىرىپ تاستاي بەرەسىز؟ جەتىمدىك، جەتىمدىك... جەتپەدى مە، بولمادى ما؟ قاشانعى قۇلاق سارسىتاسىز؟!
سامات قالييەۆيچ العاشقىدا ساسۋىن ساسىپ قالدى. ءتىپتى ءسال شەگىندى. ەسىن تەز جينادى. ارتىن تاسقا ەگەپ، وتىرىستى تۇزەدى. سوسىن قانىن ىشىنە تارتىپ:
— سەن نەمەنە، مەنى سوققالى تۇرعاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەدى.
— الدىمەن جاۋاپ بەرىڭىز...
— سولاي دە. ەندەشە وڭ قۇلاعىڭمەن تىڭداپ ال. ۇمىتپا! «جىلاندى جەتى كەسسەڭ دە كەسىرتكەلىك ءالى بار». مەن ەمەس سوعىستى جاتقان كەرىنەن تۇرعىزىپ العان. مەن ءوزىم سوعىس سالىپ كەتكەن لاڭنان قاشىپ، قۇتىلا الماي ءجۇرمىن. جەتىمدىكتىڭ ءوزى جەتى كەسسە دە سۇيرەتىلىپ كەلىپ قاق ورتامىزدا يرەڭدەپ جاتقان... نالەتىڭدى ماعان ەمەس، كەشەگى سوعىسقا ايت مىقتى بولساڭ!
سۇمدىق-اي! يسا تۇرعان ورنىندا تەڭسەلىپ قالدى. تەڭسەلىپ تۇردى دا، تاس ۇستىنە سىلق وتىرا كەتتى. كوزى بەت-جۇزىمىزدى كەزەكتەپ شارلاسا دا، قۋداي بىلەدى، تۇك كورىپ وتىرعان جوق. قارا پەردە تۇتىپ العان ونداي كوزدى بىردەڭە كورىپ تۇر دەۋدىڭ ءوزى ۇيات.
— جەتىمدىك دەيسىز...— ساۋساقتارى جەر سيپالاپ ءجۇرىپ، جۇدىرىقتاي تاس تاۋىپ الدى.— بىتكەن جارانىڭ اۋزىن تىرنايسىز... تىرناسۋ كەرەك پە؟.. مەن-اق تىرناپ سالايىن جارانىڭ اۋزىن. كورىپ قالىڭدار، ەستىپ قالىڭدار! يسانىڭ اكەسى جوق، يسا اكەسىز وسكەن شاتا! سۇيگەنىن سوعىس جۇتىپ، جەسىر قالعان شەشەدەن تۋعامىن مەن. كىم مەنىڭ اكەم؟ قايدا ءجۇر؟ ءجۇزى قانداي — بىلمەيمىن. سۇم سوعىس، مەنىڭ اكەم سەنسىڭ! سەنەن تۋعامىن، سەنەن جاراتىلعامىن! باسقا اكەنى بىلمەيمىن، تانىمايمىن، تانىمايمىن!
ورنىمنان تۇرعانىم بۇلدىر-بۇلدىر ەسىمدە، يسانىڭ قاسىنا بارعانىمدى تام-تۇم بىلەمىن، انىق بىلەتىنىم — تىزەرلەي كەتىپ، ونىڭ بۇلكىلدەگەن جاۋىرىنىنان ايقارا قۇشاقتاعانىم عانا.
— قويشى، يسا... يسا...
يسا باسىن كىلت كوتەردى، قولىمدى قاعىپ قالدى، جوق، قاقپادى، ءوزىم شەگىنىپ كەتىپپىن — كوزى شاراسىنان شىعىپ، مەنىڭ يىعىمنان اسا قاراپ قالىپتى. وكشەمنەن شىر اينالىپ، تۋ سىرتىما قارادىم — ەڭىستەگى قوسار كانالدىڭ تابانىندا اۆتوماشينالار گۇرىلدەيدى، ەكسكاۆاتور شومىشتەرى مي شاعىپ شاقىر-شۇقىر ەتەدى، جۇمىسشىلاردىڭ ارا-تۇرا ايقايلاسىپ سويلەسكەن داۋىستارى جەتىپ تۇر.
— ونىڭ نە؟! قوي دەيمىن، يسا؟ قوي...— باقتياردىڭ جان ۇشىرا شىققان داۋسى ەستىلدى، جان ۇشىرماۋى دا ىقتيمال، دەگەنمەن داۋسى جايشىلىقتاعىدان بىر-ەكى نوتا جوعارى ەدى. ونىڭ جان ۇشىردىم دەگەن شاماسى سول جوعارى العان بىر-ەكى نوتا بولۋ كەرەك، ىلە زۋ ەتكەن تاس ەڭىسكە قاراي قۇلديلاپ بارىپ، كانال جيەگىنە توپ ەتە، ءتۇستى دە، ءبىر سەكىرىپ، ارى قاراي دومالاپ ءتۇسىپ كەتتى. تومەننەن شىلدىر ەتىپ، اينەك سىندى.
جالت قاراسام، باقتيار يسانى تاس قۇشاقتاپ الىپتى. سامات قالييەۆيچ وتىرعان جەرىندە ءالى قالشيىپ وتىر، بىلايدا جىلپىڭ-جىلپىڭ ءاشىر بۇل جولى ول قاسيەتىنەن جاڭىلا قاپتى، قوزعالۋعا شاماسى كەلمەي اۋزى اڭقيىپ اشىلىپ وتىر... يسا كەرەمەت شارشاڭقى قالىپپەن باقتياردى ءالسىز عانا كەۋدەسىنەن يتەردى، كوزىندەگى قارا جالىن، ءتاۋبا، ءتاۋبا، ءتىلىم تاسقا، سونگەن ەكەن، تەك ەرىندەرى قىبىرلاپ؛
— كەشىرىڭدەر، جىگىتتەر، كەشىرىڭدەر! — دەي بەرەدى.
— قايسىڭ ەي، تاس لاقتىرعان؟!
الاڭ جيەگىندە بۋلدوزەرشى قاراباي تۇر سوستيىپ.
— قايسىڭ دەيمىن تاس لاقتىرعان؟ تراكتوردىڭ اينەگىن سىندىرعان كىم؟..
يسa العا شىقتى.
— مەن.
— سەن بولساڭ جىن ۇرعان با؟ تراكتوردى كاباكتىڭ كولەڭكەسىنە دوعارىپ قويىپ ۇيىقتاپ جاتسام... ءتۇس كورىپ جاتىر ەم... ءتۇسىم ءتۇس ەدى. مايدانداس دوستار جينالىپ، پادىرەتكە ءتۇسىپ جاتىر ەكەمىز. ءتۇسىم ءتۇس ەدى.— تاڭدايىن قاقتى. ىلە قايتا شادىرلانىپ شىعا كەلدى.— اينەك، انە، بىت-شىتى شىقتى. جىن ۇرعان با، بالا، سەنى؟
قارەكەڭ بەرى ءجۇردى. سيقىرلاپ قويعانداي يسا وعان قارسى ءجۇردى. ەكەۋىنىڭ اراسى ون، بەس، ءۇش قادام...
مانادان بەرى ءۇنسىز وتىرعان سامات قالييەۆيچ ورنىنان اتىپ تۇردى، اتىپ تۇردى دا، جۇگىرە باسىپ، يسادان وزىپ، قارەكەڭ ەكەۋىنىڭ اراسىنا دىكيىپ تۇرا قالدى.
— سابىر، قارەكە! ەكىلەنبە، يسا! بۇلىنەتىندەي ەشتەڭە بولا قويعان جوق! ءبارىمىز اناۋ تاستى ەرمەك ءۇشىن دالدەپ ويناپ ەك. بىرەۋى دومالاپ، كانال قاباعىنان قۇلاپ كەتتى. اينەك سىنسا سالدىرامىز. تاپ بۇگىن، كەشكە دەيىن!
قارەكەڭ قولىنداعى كەپكاسىن ۋماجداعان كۇيى؛
— وي، ويىنىڭ وسىلعىر...— دەپ كەلە جاتىر ەدى؛
— وسىمەن ءسوز ءبىتتى، قارەكە! — دەپ پروراب كەسىپ تاستادى.
مەن ادام پسيحولوگياسىنىڭ جۇزدەگەن كەزەڭدەرىنىڭ ءدال قايسىسىندا، قاي ساتىسىندا تۇرعانىمدى بىلمەدىم، بىلگەنىم مانادان بەرى سامات قالييەۆيچ، يسا، باقتيار، ءاشىردىڭ «قىسقاشا» ءسوزىن ءتۇرتىپ وتىرعان بلوكنوتتىڭ بەتتەرىن جىرتىپ الىپ، كۇلدەي عىپ ۇساقتاپ، اياق استىنا شاشا بەرىپپىن... «مۇنداي سپەكتاكلى قۇرىسىن، قۇرىپ كەتسىن...»
— انە، قاراڭدار!
اۋەلى تىرەۋ ورنى تۇسەتىن قارسى الدىمىزداعى جارتاس توسكەيىنەن قىزىل جالىن بۇرق ەتتى دە، باياعى قاساپحانادا شەيىت بوپ كەتكەن قارا بۇقاداي قوشقىل شاڭ مەن ءتۇتىن وراسان زور جىلدامدىقپەن جالى جالبىراپ، اتىپ تۇرەگەلە بەردى. كەلەر سەكۋندتا الگى بىت-شىت بولىپ، ءىرىلى-ۇساقتى تاستار جان-جاققا جاڭبىرشا جاۋدى. قارا بۇقا سەكىلدى قالىڭ ءتۇتىننىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ، ىلەسە كوتەرىلگەن شاڭ الىپ ساڭىراۋقۇلاقتاي قالتىلداپ قاس قاعىم تۇردى دا، كەرەگە، ۋىقتارىن بىردەن جۇلىپ-جۇلىپ العان كيىز ءۇي قۇساپ جالپ قۇلاپ، جايىلا ءتۇستى. تابان استىنداعى جەر سەلك ەتىپ، اسپان استىن قاقىراتقان قۇر-قۇر قۇلاقتىڭ قاقاسىن جارىپ كەتە جازدادى دا، قىرقالاردان قارعىپ ەتىپ، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن الىستاپ، باسەڭدەي بەردى.
جالىن جارق ەتكەندە مەن تاس تاساسىنا بۇعا قويعامىن. باسىندا بارماقتاي جالىن تولىقسىعان ءبىر تال شىرپى!.. ءۇش جىل بۇرىنعى قىستا قاساپحانانىڭ اعاش دۋالىنىڭ تۇبىنە جۇرەلەگەن قالپى ءبىر تال شىرپىنى قوراپ سىرتىنا سۇيكەپ، كوپكە دەيىن تامىزا الماعانىم ەسىمە ساپ ەتە ءتۇستى.
ءبىر تال شىرپى قارشاداي باسىما قانداي زوبالاڭ اكەلدى دەسەڭشى! سول ءبىر تال شىرپىنىڭ باسىنداعى جالىن جارتاس بەتىنەن مىڭ ەسە ۇلكەيىپ، جاڭا تاعى جارق ەتتى — مەنىڭ سۋقانىم ۇشپاعاندا ەندى كىمنىڭ سۋقانى ۇشپاق! قۇلاعىمدا — شىرپىنىڭ پىرىلداپ جانعان دىبىسى، مۇرنىمدا — كۇكىرتتىڭ كۇلىمسى ءيىسى... الىستان، بەل-بەلەس قىراتتاردىڭ استىنان ۆيولونچەلدىڭ بوزداعان ءۇنى ەستىلەر-ەستىلمەس تالىپ جەتىپ تۇرعانداي. ءبارى دە وتكەن شىعار، ءۇش جىل ءبىر تال شىرپى باسىما تۇسىرگەن اۋرە مەن ابىگەرىن ەندى قايتىپ جولاتپاستاي توڭىرەگىمنەن ۇشىقتاپ الاستاعان شىعار دەپ ويلاپ ەدىم. سوندا، سوندا مىناۋ قاپشاعايدىڭ بىلەم-بىلەم قىراتتارى جالىن مەن ۆيولونچەلدىڭ مۇڭدى ءۇنىن قايتا الدىمنان توسقانى ما؟ جالپىلداعان جالىن وشكەن شىعار، ۆيولونچەلدىڭ التى شەگى بىرت-بىرت ۇزىلگەن بولار دەپ ويلاپ ەدىم. مىڭ ەسە ۇلكەيىپ، مىڭ ەسە كۇشەيىپ، قارسى الدىمنان قايتا شىققانى ما؟ شىرپى باسىنداعى بارماقتاي جالىندى ەشكىمنىڭ دە ۇرلەپ وشىرە الماعانى ما؟ ۆيولونچەلدىڭ تارام-تارام شەكتەرىن ءبىر-اق تارتىپ، بىتىرلاتىپ ۇزەتىن جاننىڭ مىنا قازانداي قايناپ جاتقان دۇنيەدەن تابىلماعانى ما؟
كەنەت، باسىما ساپ ەتە تۇسكەن سۋىق ويدان سەلك ەتتىم..
جو-جوق، ءبىر تال شىرپى باسىنداعى وت پەن ۆيولونچەلدىڭ ءۇنى قارسى الدىمنان قايتا-قايتا تەگىن شىعىپ جۇرمەگەن بولار... قايتا مەن ءوزىم سول ەكەۋىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ قۋىپ جۇرگەن جوقپىن با وسى؟ الدە، الدە سول بارماق باسى وت وز جۇرەگىمدە مازداپ، شىتاداي جۇرەك قابىمنىڭ ىشىنەن ۆيولونچەل ءۇنى بوزداپ شىعىپ تۇرسا قايتەم؟ ويتسە لاپ ەتكەن جارتاس بەتىندەگى جالىننان ەمەس، ءوز جۇرەگىمنىڭ جالىنى مەن جارىلىسىنان قورقىپ، تاس تاساسىنا تىعىلعانىم با؟
بىرەۋ يىعىمنان قاقتى. ەڭكەيگەن باقتياردىڭ بەتىنە ەش ماعىناسىز، كوزىم شاراسىنان شىعا باقىرايىپ قاراي بەرىپپىن. باقىرايدىم با، جوق پا، ونى كىم بىلگەن، ءوز كوزى مەن جەلكەسىن كىم كورىپتى، سولاي قاراعان شىعارمىن دەپ ويلادىم.
— نە بولدى، اسان؟ تاس تيگەن جوق پا؟
باسىمدى ۇستى-ۇستىنە شايقايمىن.
سامات قالييەۆنچتىڭ جالپاق بەتى مەن شارشى تۇلعاسى اسپاننىڭ قاق جارتىسىن الىپ، توبەمە شاتىر قۇردى.
— زورىعىپ كەتۋى ىقتيمال. قوسقا قايتارىپ جىبەرسە قايتەدى؟
ءمان ءلام-ميم دەمەدىم. قولىممەن جەر تىرەپ تۇرا بەرگەندە جۇرەگىم سازىپ سالا بەرىپ ەدى. مەن نە دەدىم، دومبىرام نە دەدى؟ مىنالار مەنى ۇقپاي، ولاردى مەن ۇقپاي ءارى-سارىمىز. جالپى جۋىق ارادا مەنىڭ ءومىرىمنىڭ كىشكەنتاي اۋلاسىنا ۇلكەن ءبىر وقيعا شاۋىپ كىرۋگە ءتيىس. ومىرىمە ۇلكەن وزگەرىس كىرگىزەتىن ۇلكەن وقيعا! قاساپحانا وقيعاسىنىڭ قارساڭىندا دا جۇرەگىم ءوستىپ سازاتىن، وندا دا كوكەم، مامام، شىڭعىسحان تورتەۋمىز ءوستىپ ءبىر-بىرىمىزدى ۇقپاعامىز. ايتەۋىر وقيعانىڭ بولارى انىق... مىنا جالپاق وزەن ءوزىن بولاشاقتا، الدىن پلوتينا بوگەگەسىن باسىن اياعىنا قوسىپ، قىلعي سالاتىن اپان اۋىز تۋننەلگە قوسار كانالمەن قالاي تىپ-تىنىش شىمىرلاپ اعىپ باراتىن بولسا، مەن دە سول وقيعاعا كۇن ارتىنا كۇن سالىپ، سولاي تاقتاپ كەلەمىن.
ەس جيناپ، وز-وزىمە كەلسەم، ءبارىمىز دە بىزگە تاپ ازىردە پانا بولعان قىراتتىڭ قىر ارقاسىنا ءمىنىپ ۇلگەرىپپىز. جارىلىستان ۇشقان قويۋ قارا شاڭ مەن ءاممونيتتىڭ ساپ-سارى ءتۇتىنى بىتىقى-شىتىقى ارالاسىپ، بەتكەيدەن سىرعىپ وزەنگە تۇسە بەرىپ ەدى، اڭعار بويىن قۋا سىدىرتىپ سوعاتىن سامال تىنا قالعاندىقتان با، شۇباتىلا سوزىلىپ، ارعى جاعاعا جەتپەي جاتىپ، ايدىن بەتىنە ۇزىننان-ۇزاق قۇلادى. ءيىر مويىن ەكسكاۆاتورلار، «بەلاز-دار» دۇرىلدەپ، جارىلىس دۇمپۋىنەن قۇلاقتارى تاس ءبىتىپ، توڭقيىپ-توڭقيىپ بۇك ءتۇسىپ جاتقان تاۋ كەۋدەسى سىرىلداپ، جان بىتە باستاعان. شىعىس، تۇستىك، سولتۇستىك كوكجيەك بۇگىن بەتىنە بوزامىق پەردە تۇتىپ، كىرەۋكەلەنىپ تۇر„ مانا باتىس بەتكەيگە ىلىنە قالعان پىشاق قىرىنداي جۇقا قارا بۇلت ۇزدىكسىز ۇلعايا، ەتەگىن جايا ءتۇسىپ، اسپاننىڭ قوس قاپتالىن قاۋسىرا تاس توبەگە جىلجىپ كەلەدى. اۋا قاپىرىق. كۇن بەتىن مۇنار شالىپتى. يسا، ءاشىر، باقتياردىڭ جاۋىرىندارى تەردەن قارايىپ كەتكەن. ول دا جاڭا جەيدەڭە اپتا وتپەي-اق، تۇزدان قاق تۇرعىزاتىن وزەن بويىنىڭ ەرەكشە مىنەزىنىڭ بەلگىسى — اۋانىن ىلعالدىعى جوعارى، ىستىق كۇندەرى ءوزىڭدى جەرىنە جەتە جاعىلعان مونشانىڭ شەشىنەتىن اۋىزعى بولمەسىندە جۇرگەندەي سەزىنەتىنىڭ بار.
— اناۋ كىم، جىگىتتەر؟ — يسا قوسار كانالدىڭ بەرگى قاباعىنا ۇڭىلە قالىپتى.
ءبىز بۇل ۋاقىتتا قىرات ۇستىنەن قۇلاپ كەلە جاتىر ەدىك. تۇبىنەن تۇما اتقىلاپ شىعاتىن جارتاس كانالدىڭ بەرگى بەتىندە قاپشاعايدىڭ كول تاسباقاسىنداي ءدۇمپيىپ، «مەن مۇندالاپ» تۇر. سول جارتاس توبەسىنەن بىرەۋ اق ورامال بۇلعاپ، ءبىزدى شاقىرادى. الدە اق ورامال دەپ تۇرعانىمىز ارلى-بەرلى زىر جۇگىرىپ جۇرگەن اق كويلەكتى بىرەۋ مە؟
— سوعا كەتسەك قايتەدى؟— يسا سامات قالييەۆيچكە قارادى.
— سەندەر سوعا كەتىڭدەر. مەن تىرەۋ باسىنا بارا بەرەيىن. قارەكەڭ تۋننەلگە ءبىر كىرىپ كەتسە، قايتا باس قىلتيتا قويۋى قيىن. مەن بارىپ جەلكەلەپ شىقپاسام بولماس.
يسا سامات قالييەۆنچكە، سامات قالييەۆيچ يساعا قالاي سويلەدى.
سوڭعى كەزدە بريگادا مەن باس پرورابتىڭ قارىم-قاتىناسى كوبىنەسە سامات قالييەۆيچ — يسا دەگەن ەكى نۇكتە اراسىنداعى قارىم-قاتىناسپەن انىقتالىپ ءجۇر. ءاشىر، باقتيار ۇشەۋمىز سول ەكى اكۋلا قايدا جۇزسە سولاي جۇزەتىن شابارمان لوسمان بالىقتارى سياقتى كىشىگىرىم ءرولدى مويىنداي باستاعان سياقتىمىز. سامات قالييەۆيچتىڭ بريگادا قاقىندا يساعا قوياتىن سۇراقتارى گاراج باستىعىنىڭ قاراماعىنداعى شوفەرگە اۆتوماشينالاردىڭ حال-احۋالى جايىندا قوياتىن سۇراقتارىنا تىم ۇقساپ كەتىپ ءجۇر. ياعني باس پروراب — گاراج باستىعى، يسا — شوفەر، قالعان ۇشەۋمىز — الگى اۆتوماشينانىڭ تەمىر تەرسەك ۋاق-تۇيەك بولشەكتەرىمىز.
ەكەۋى ءتىپتى جاڭا ۇرىس-كەرىس بولماعانداي بەيبىت سويلەستى. شەكىسسىن، سوزگە كەلىسىپ قالسىن، ءبارىبىر ەكەۋىنىڭ باسىندا بىر-بىرىنەن الىستاتپايتىن، ەرىكسىز ايداپ اكەلىپ ءتىل تابىستىراتىن كونتاكت نۇكتەلەرى بار. شەكىسكەن كۇننىڭ وزىندە اقىرى تاتۋلاساتىنىنا سەنىپ، سونى ءبىلىپ شەكىسەتىن سياقتى.
پروراب قوسار كانالدان ءوتتى دە، قيالاپ تىرەۋ ورنىنا، ءبىز تۇمالى جارتاس جاققا باس-كوز دەمەي جولسىز جەرمەن تارتتىق. جول دەيمىن-اۋ، جول، جولسىز دەگەن ۇعىمدار بۇل ولكەنىڭ الپەتىنە ساي كەلمەيتىن تۇسىنىكتەر. قاپشاعاي جول، سوقپاق، سوراپ بەتىن ايقىش-ۇيقىش سىزعىلاماعان بەتوننان قۇيىلعان بي الاڭىنداي تازا تاقىر ولكە. شىنجىر تاباندارىنىڭ جالپاقتىعى مەتردەن اساتىن ەكسكاۆاتورلار، بۋلدوزەرلەر، بيىكتىگى ەكى قابات ۇيگە جۋىق «بەلاز»، «كراز-دار» سوقپاق جولدى تاڭداپ-تالداپ جۇرە مە، وي، قىرات، ەڭىس دەمەي قاسقايىپ، تىكە سالادى دا وتىرادى. ونداعان توننا سالماعى بار سول تەمىر دينوزاۆرلاردىڭ جەر تىتىرەتىپ ءجۇرىپ وتكەن ءىزى سوقپاقتى بىلاي قويىپ قويىڭىز، قارا توپىراعى اسپانعا بۇرقىراپ كوتەرىلىپ جاتاتىن كادىمگى ايداۋ قارا جول. بەتوننان قۇيىلعانداي تازا تاقىر ولكە دەپ وتىرعانىم، جاڭاعى سانسىز ءىز-ايداۋ قارا جولدار ۋاقىت وتە كەلە شىرما-شاتۋ شاتىسىپ، مىڭ جەردەن ايقاسىپ، مىڭ جەردەن قاتار ءتۇسىپ، اقىرى قوسىلىپ، ءبىر-بىرىنىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ انشەيىن وسىمدىك-شوپسىز ماي توپىراق دالاعا اينالىپ كەتكەن.
... ساڭگىرلەگەن ءسوز ويىمدى ءبولىپ جىبەردى. باعاسى بەس سومدىق راديوقابىلداعىشتاي — ارزان بولسا دا ول راديو نۇكتەسىز ءار ءۇيدىڭ كۇن كورۋى، جاڭالىق ەستۋى تاعى قيىن — داڭگىرەپ كەلە جاتقان تاعى ءاشىر.
— بۇل زامان ادامدارىن قويىپ قوي. اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي بىر-بىرىنەن اۋمايدى، اۋمايدى-اۋ. سامات قالييەۆيچتىڭ دە، اساننىڭ دا، باقتيار، سەنىڭ دە، يسا، سەنىن. دە سوزدەرىڭدى الايىقشى. ءبارىڭنىڭ سوزدەرىڭ ءبىر ادامنىڭ اۋزىنان شىققانداي كەرەمەت ۇقساس. ەرنەساكستىڭ وتىز مىڭ ادامدىق حورىنان جەكە ءانشىنىڭ داۋسىن ءبولىپ ايىرىپ الاسىڭ با؟ ءما، الىپ كور. سول سياقتى سەندەردىڭ جۇزدەرىڭنەن بولماسا سوزدەرىڭە قاراپ ايىرىپ الا المايسىڭ. ال ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ شالدارىن تىڭداپ كورسەڭدەر... ماقال-ماتەل مە، يديومالاردىڭ نەبىر عالامات جاقۇتى دەيسىڭ بە، وي، دەگەن، ءبارى بار. ءارقايسىسى سويلەگەن سايىن كوز الدىڭا انشەيىن ءبىر-بىر كارتينا قۇرىپ تاستايدى. وسى كەيبىر ادامداردى كورسەڭ، تىڭداعان سايىن تەرەڭدەي تۇسەدى. باز-بىرەۋلەر كەرىسىنشە. اۋەلى باستا تەرەڭ كورىنگەنمەن بار-بارى توبىقتان كەلىپ، الاسارىپ قالادى. وي، قۇدايىم-اي، بۇل دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى نەتكەن قىزىق!
ءاشىر ىلعي دا ءوستىپ بۇيرەكتەن سيراق شىعارماسا ءىشى اۋىراتىن جان. يسا كوبىنە توماعا تۇيىق. باقتيار جۋاس، مەن دە وسى ەكەۋىنىڭ اراسىنان تابىلىپ قالارمىن. وسى كەپ سويلەمەيتىن تىزبەكتىڭ ىشكى قۇرىلىسىن ءاشىر اساۋ اتوم سەكىلدى ىرشىپ، شورشىپ بۇزادى دا جۇرەدى. ءبارىمىز اناۋ ادام ورامال بۇلعاپ تۇرعان بۇلاق باسىنا قازداي ءتىزىلىپ، بەتتەدىك پە؟ بەتتەدىك. بەتتەسەك ءبىزدىڭ باسىمىزداعى ويلار دا قاتار الىپ كەلە جاتقان ادىمدارىمىز سياقتى ۇقساس بولۋعا ءتيىس. ول ويلار — بۇلاق باسىنداعى ادام كىم، ول نەگە جانتالاسىپ ورامال بۇلعاپ تۇر، اياق استىنان ەرەكشە ءبىر وقيعا بولىپ قالمادى ما؟ جوق، ونى ءاشىر مويىندامايدى. ول وزىنشە ءجۇرۋى كەرەك، وزىنشە سويلەۋى قاجەت. جانە سويلەگەندە دە قازىرگى جاعدايعا ەش قاتىسسىز تۇستان كەلىپ تيىسەدى. ماسەلەن، ماقال-ماتەل ايتقىش شالداردىڭ بىزگە قانداي قاتىسى بار؟ سويتسە دە ءاشىر ءوستىپ قازان بۇزباسا بىردەمەمىز تاعى جەتپەي تۇراتىنىن قايتەرسىڭ. ءىشىمىز پىسىپ، ءوز ويىمىزعا ءوزىمىز تۇنشىعىپ ءولىپ كەتەر مە ەدىك ءاشىر بولماسا.
— ال شالدار ءقايتىپ سويلەيدى؟— باقتيار ادەتتەگىدەي ىنت-شىنتىمەن قاداعالاپ سۇراپ تۇر. ءاشىردىڭ بۇرىلمالى، ىقپالى-جىقپالى مول قالتارىستى سوزدەرىنە ارامىزدان بار كوڭىلىمەن قۇلاپ سەنىپ، ءتۇسىپ قالا بەرەتىن ادام— باقتيار. شالداردىڭ قالاي سويلەيتىنىن شىنىمەن بىلمەيتىن دە بولۋ كەرەك. شالدى قايدان كورسىن، شالمەن قالاي سويلەسسىن، مۇنىڭ دا اكەسى بالالار ۇيىندە وسكەن جەتىم. كەنەت، بىرەۋ تاس توبەمنەن قوس قولداپ ۇرعانداي تۇرىپ قالدىم — ءبىز دە شال اتاۋلىدان اقىر-تاقىر تالا ءۇي ەمەسپىز بە؟ ەكى اتادان قوسىلاتىن ناعاشى اتام بار ay، بىلتىر جايلاۋدا وتىرعاندا قىدىرىستاپ بارىپ قايتقان ناعاشى اتام بار. ءبىر ىزبەن تۇرىپ، ءبىر ىزبەن جۇرەتىن جۋاس. ءۇيدىڭ تىزگىنى وگەي ناعاشى اجەمنىڭ قولىندا ەكەن. جىپىرلاعان قارا دومالاق ىنىشەكتەردى قۇداي اياماي بەرە بەرىپتى، كەتەر كەتكەنشە اتتارىن شاتاستىرىپ، ابدەن قور بولدىم. مامامنىڭ شەشەسى ەرتەرەكتە قايتىپتى. وگەي اجەمنىڭ اۋىلىنا باراتىن جولىمدى كەسە بەرەتىنى دە سودان بولۋ كەرەك، ايتەۋىر قايتىپ جىبەرمەدى.
ال كوكەمنىڭ اكە-شەشەسى كىم، ەس بىلگەلى ول تۋرالى ماعان ەشكىم ەشتەڭە ءتىس جارماپتى. مەن سۇراماپپىن، كوكەم ايتپاپتى. قىزىق...
— سەن جوق جەردەن جۇمباق جاساما، ءاشىر. شال، شال... ماقال-ماتەلدى قوينى-قونىشىنان بوراتاتىنداي اۋىل سىرتىنداعى ءار توبەنى تاققا اينالدىرىپ، كۇندە كەشكە ءسوز تەرىپ وتىرمىز با؟ وعان شالىڭنىڭ شاماسى عانا كەلەر. ءبىزدىڭ وعان ۋاقىتىمىز جوق. ءبىز ءبىر مەكتەپكە بارعان، ءبىر كىتاپ وقىعان، تەليەۆيزوردان ءبىر پروگراممانى كورگەن، ءبىر ءفيلمدى قىزىقتاعان، «ينكۋباتوردان شىققان» جاندارمىز. بۇدان كەيىن ءبىزدىڭ ءسوزىمىز ۇقساس بولماعاندا كىمنىڭ ءسوزى ۇقساس بولماق. ينكۋباتوردان شىققان بالاپانداردىڭ سوزدىگى قانداي، ەستىگەنىڭ بار ما؟ بىرەۋ-اق — «شيك-شيق...— بۇل سوزدەردى الدا كەلە جاتقان يسا جەلكەسىمەن ايتتى.— ال، باقتيار، سەن شالداردىڭ قالاي سويلەيتىنىن سۇراماي-اق، قوي. ءبارىبىر ۇقپايسىڭ. ءتىرى شال ءوز ماڭدايىڭا بىتپەگەسىن ولاردىڭ ءسوزىن سۇراپ قايتەسىڭ. سەن الدىمەن ءوزىڭ ەركەلەي الاسىن، با، سونى سۇراشى. ەركەلەي بىلمەيسىڭ، جالپى، قالانىڭ بالالارى ەركەلەي بىلمەيدى. ەي، شال-كەمپىردەن جۇتاپ قالعان ءۇيدىڭ ۇزىن شاشتارى، ەستەرىڭدە بولسىن، بۇل دۇنيەدە ەندى سەندەرگە ەركەلەۋ جوق.
ءاي، يسانىڭ مىنا سوزىندە جان بار-اۋ. مەن ءوزىم ەركەلەي بىلمەيمىن. ال بىلەتىندەرگە قىزىعامىن. انا مايماق، دەگەنىڭ ەركەلەۋدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى عوي. كوزى سىقسيىپ، جىمىرايىپ كەپ ءتاتتى-تاتتى سوزدەردىڭ تيەگىن اعىتقاندا جان جۇرەگىڭ ەلجىرەپ، قولىڭدا نە قىمبات زات بولسا، سونى بەرە سالعىڭ كەپ تۇرادى. جانە ەركەلەگەندە ءوزى ادەمى بوپ كەتەدى. جالپى، ەركەلەپ تۇرعان ادامنىڭ ساپاسى قارادان قاراپ ءبىر جارىم ەسەگە ارتىپ كەتەتىن سايتانى بار. كوكەم، مامام قۋ ەكەن. مايماقتىڭ سول قاسيەتىن ءبىلىپ، «جيگۋليگە» سالىپ الىپ ءجۇر، باسقا نە دەيسىڭ. ماشيناڭ: «بيپ-بيپ!»—دەپ زىرعىپ تۇرسا، ونىڭ ىشىندە ەركەلەۋدىڭ نەشە كوكەسىن بىلەتىن سۇيكىمدى بالا وتىرسا ودان ارتىق نە كەرەك. مايماقتىڭ ەركەلەي بىلەتىنى — اۋىلدان اجە-اتاسى بار كەنجە نەمەرەمىز قاشان كەلەدى، قاشان ەركەلەتەمىز دەپ ەكى كوزى تورت بوپ توسىپ وتىرعان. ءبىر جىلدىڭ جارتىسىن ۇيىندە، ەكىنشى جارتىسىن سوندا وتكىزىپ، اۋناپ-قۋناپ جۇرگەنى.
ال مەن... جوق، كوكەمنەن اپام مەن اتامدى قاي جەردە جوعالتقانىن سۇراۋ كەرەك ەكەن قويماي ءجۇرىپ. ەركەلەۋدى قالتامنان قاي بۇرىشتا ءتۇسىرىپ العانىمدى سوندا بارىپ بىلەرمىن.
— يسا! بريگادير!
يو-حو-حو! ءبىر قاراسام، باقتياردىڭ قولى يسانىڭ جاعاسىندا ءجۇر. ونسىز دا كۇنگە كۇيگەن ءجۇزى نارتتاي. قاقالىپ-شاشالىپ، تۇتىعا سويلەيدى.
— سەن بار عوي، سەن...
دۇرىس، الدىندا تۇرعان مەنمىن،— دەدى يسا ەش ساسپاي.
سەن نەگە مەنى وسى مۇگەدەك ادامعا سانايسىڭ؟
يسa جىميدى. ءزىلسىز جىميدى. سوسىن ءار ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ، سىزدىقتاتا سويلەدى.
— مۇمكىن مەن ءوزىمدى سولاي سانايتىن شىعارمىن.
ءبىز كەلەسى سەكۋندتا يسانىڭ بەتىنەن باقتياردىڭ بەس ساۋساعىنىڭ تاڭباسىن كورەمىز بە دەپ كۇتەمىز، دۇرىسى، مەن كۇتتىم.
باقتيار يسانىڭ جاعاسىن بوساتا سالدى. ءبىر ۋاقىتتا بەتىن باستى دا، سەندەلەكتەپ، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ تومەن قاراي تۇسە باستادى.
* * *
ەمىن-ەركىن جايىلىپ الىپ، ەندى اۋزىن ىرباڭداتىپ كۇيسەپ جاتقان قىزىل تايىنشاداي ۇلكەن تاستى تىرەۋ ورنىنان مانا جارىلىس كوتەرگەن اپپاق شان تۇتىپتى دا، كادىمگى كوك قاسقا تايىنشاعا اينالىپتى. ال تۇمانىڭ ءوزى...
ءۇنى ءوشىپتى!
قازانداي قارا تاس بەل ورتاسىنان باتپاققا باتىپ، بۇلاقتىڭ كوزىن باسىپ جاتىر. جارىلىس ەپيسەنترىنەن جىرىلا ۇشقان جۇيرىك تاستاردىڭ ءبىرى... توڭىرەكتە تاعى باسقا ۇلكەن-كىشىلەرى باۋىرساقشا شاشىلىپ قاپتى. ونسىز دا جىلاپ اعاتىن جىلعا ارناسى تارتىلا باستاپتى. اينا سىنىعىنداي ويدىم-ويدىم بولىپ، ولەۋسىرەي جىلتىرايدى. ءبىز تۇمسىق، سارى تاماق كىشكەنە كۇس ءار تاسقا شىپجىڭ-شىپجىڭ قونىپ، تىنىم تاپپاي شىقىلىقتايدى. كەشكە قاراي بۇلاق بويىنا قۇرتتاي بوپ ۇيمەلەيتىن شىبىن-شىركەيدىڭ بۇدان بىلاي كوزدەن بۇلبۇل ۇشاتىنىن سەزىپ جۇرسە كەرەك. جاعانى كەمەرلەپ وسكەن قۇراق قۋراپتى؛ جازىلماس اۋرۋ مەڭدەگەن ادامداي بالاۋىز ءتۇستى ءسىڭىرىپ كۇل بەتتەنىپ جاتىر.
تىنىشتىق...
تۇما باسىنداعى قازىرگى ءحالدى ءبىر-اق اۋىزبەن بىرەۋ سۋرەتتەپ بەر دەپ قولقا سالسا ويلانباستان وسى ءسوزدى ايتىپ سالار ەدىم.
تاس ۇستىندە سۋ پەرىسىنىڭ قىزىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەن اۋماي جامال وتىر. بىزگە بۇرىلىپ قاراعان جوق.
ءولى تىنىشتىق...
ارنا يرەلەڭدەپ بارىپ قوسىلاتىن كولشىككە قاراي بىر-ەكى باقا تابان استىنان تاپ-تۇپ سەكىردى. گۇجىلدەگەن ارالار دا جوق. قۇرىعاندا اناۋ تومەندەگى ەكسكاۆاتور، «بەلاز-داردىڭ» بىرەۋى گۇر ەتسەيشى. سوعان قاراعاندا مانا جارىلىستان قاشىپ بارعان باسپانالارىن جۇمىسشىلار جاڭا تاستاپ، شىعىپ جاتسا كەرەك.
قۇلاق شىڭىلدايتىن تىنىشتىق!
مەنىڭ تۇلا بويىم تۇرشىگىپ كەتتى. تاس استىنداعى بۇلاق جىلاپ جاتىر! تۇنشىعىپ، جەر بەتىنە جول تابا الماي، ساڭىلاۋى جوق قاپىرىق قۇشاقتا قالعان بۇلاق سولقىلداپ جىلاپ جاتىر...
قاتەلەسىپپىن، قۇمىعىپ جىلاعان قارا تاس استىنداعى بۇلاق ەمەس، جامال ەكەن. ەكى بۇكتەلىپ وتىرعان كۇيى قولىمەن بەتىن باسىپ، وكسىگەندە قوس كىشكەنە جاۋىرىنى شورشىپ-شورشىپ تۇسەدى.
يسا ۇشەۋمىزدىڭ بەتىمىزگە ءبىر-بىر قارادى دا، ساناپ باسىپ، جامالدىڭ جانىنا باردى. ءار قاسىق، پىشاق، شانىشقىعا دەيىن قاي جەردە قالاي تۇرعانىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن ۇقىپتى ايەل اس ۇيدەگى گازپليتانىڭ قاسىنا وسىلاي جاقىندار ەدى. قىزدىڭ يىعىنا قول سالدى دا:
— از-مۇز تىنىعىپ السايشى!—دەدى. نەگە جىلادى، نەگە تىنىعادى — جو-جوق، ونداي سۇراقتى اتاماڭىز، ولار يسا قويمايتىن سۇراقتار. يسا جالپى، سۇراقتى بارىنشا از قويادى. جاۋاپتى قاتىرىپ قايتارادى. باسقادان گورى سۇراقتى وزىنە-وزى كوبىرەك قويىپ، سوعان جاۋاپ تاپپاي ىشتەي قينالىپ جۇرە مە، بىلمەيمىن، بىلەتىنىم — تىم تۇيىق. «اق مۇرت، اق مايدان بوراندا قالساڭ استىڭداعى ات تىزگىنىن ەركىنە قويا بەرگىن، سالىپ ۇرىپ، ەلدى ءوزى تابادى»،— دەپ وتىراتىن شىڭعىسحاننىڭ اكەسى. يسا دا ادامدارمەن سويلەسكەندە ەمىنبەي، اڭگىمەگە ەركىن ارالاسپاي، تىزگىندى بوس قويا بەرىپ، اڭىسىن اڭدىپ وتىرادى. ونداي ءبىر كەزدەردە ءوزىڭدى كەيدە يسانىڭ استىنداعى الگى اۋىل تاپقىش اتتاي سەزىنەتىنىڭ دە بار.
جامالدىڭ جاۋىرىنى تىنشىدى، مۇرنى پىشىلداق تاستان سىرعىپ ءتۇستى دە، جارتاس اينالىپ كەتتى.
— ال، كەتتىك! — دەيدى يسا.
ايتقانىم ايداي كەلدى، يسا قايدا، نە سەبەپتى قايدا كەتكەنىمىزدى تاعى ايتقان جوق، ەمەۋرىن عانا ءبىلدىردى. بۇل جولعى ەمەۋرىنى قارا تاستى اۋدارىپ تاستاۋ ەكەنىن ءبارىمىز بىردەن تۇسىندىك.
مەن دە تاسقا قاراي باسقالارمەن بىرگە جارماسا بەرىپ ەم، يسا:
— سەن، اسان، قويمادان كۇرەك-سايمان الىپ كەل! ءما، كىلت! — دەدى.
...بەس-التى سۇيمەن، كۇرەكتىڭ استىندا قايقاڭداپ قايتىپ كەلسەم، ۇشەۋى شاۋگىمدەي تاستاردى ءتىزىپ، تۇما كوزىندەگى ءنان قارا تاستى قورشاپ تاستاپتى. جامال كوز اينالاسى قىزارىپ، اناداي جەردە تۇر.
مەن ولاردىڭ ويىن بىردەن ءتۇسىندىم — اۋىر تاستاردى قوپارىپ، اۋدارىپ تاستاردا الا جازداي سان قولدانعام ءادىس — مىنا كىشىلەرىن سۇيمەنگە تىرەۋ ەتىپ، ءداۋ تاستى اۋناتىپ، تۇما كوزىن ارشۋ...
سۇيمەندەردى ءنان تاس استىنا بويلاتا سۇقتىق تا، شاۋگىم تاستاردى تىرەك ەتىپ، ەكىنشى ۇشىنا بار سالماعىمىزدى سالىپ، ىرعاي باستادىق.
— كانە، الدىق! كانە! ءبىر، ەكى، ءۇش! جاستار — الىپ كۇش!
تاس قوزعالعان سايىن قويمالجىڭ، لاي سۋدى قورپ-قورپ جۇتىپ، قايتا قۇسقانمەن باۋىرىن كورسەتە قويعان جوق. قايتا قۇمدى قازىپ ۇيا سالاتىن قاپشاعايدىڭ تارعىل تاسباقاسىنداي ەكى بۇيىرىنە كەزەك ىرعالىپ، سازعا بەلشەسىنەن باتا ءتۇستى. ماناعى ءسۇت ءپىسىرىم وتىرىستا جەل قاعىپ، توبارسىپ قالعان ماڭداي، جاۋىرىندى تاعى تەر الدى.
— جامال، كەل، كومەكتەسپەيسىڭ بە؟— ءاشىر بۇل ءسوزدى تۇعجىڭداپ، جان ادامنىڭ بەتىنە قاراماي تۇرىپ ايتتى. ول تۇعجىڭعا ءبىز تاڭ قالمادىق. جامالدىڭ ۆاگونىنا قىسقا كۇندە قىرىق سىلتاۋ ايتىپ، كىرگىشتەپ جۇرگەنىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە جۇرگەسىن تاڭ قالمادىق.
جامال بەتىنە تۇسكەن شاشىن قايىرىپ، مۇرنىن جاس بالاداي تارتقىشتاپ، بىزگە قوسىلدى.
ە، ومىردە نە بولمايدى. باياعىدا اتاسى، اجەسى، نەمەرەسى، ءيتى، مىسىعى تارتىپ جۇلا الماعان، اقىرى تىشقان قوسىلعاسىن سۋىرىپ العان قانت قىزىلشاسى تۋرالى ەرتەگى وقىپ كۇلىپ ەدىك. مانادان بەرى يسا، ءاشىر، باقتيار تورتەۋمىز جابىلىپ اۋدارا الماعان اۋىر تاس جامال كەلىپ، كومەكتەسۋى مۇڭ، سۋ شىلاعان ارتىن جارقىراتىپ، قۇبىلانى ماڭدايعا الا بەتىممەن جەر ءسۇزدى. الدە الپامساداي جىگىت باسىمىزبەن شىناشاقتاي قىزعا جالىنعانىمىزعا نامىستاندىق پا، قىز كوزىنە ءتۇسىپ قالۋعا تىرىسۋىمىز دا مۇمكىن، اياق استىنان كۇشكە كۇش قوسىلدى.
تاس ورنىندا قالعان قازان شۇڭقىردىڭ قابىرعالارىنان جىلاپ اققان تامشىلار جولشىباي قويمالجىڭ باتپاقتى ەزە ءتۇسىپ، تۇبىنە قاراي تارام-تارام جول سىزىپ جاتىر. جۇرەكسىز سوققان سامال بۇلاق ارناسىنىن اياعىن قۇشىپ جاتقان كىشكەنە كولشىكتەن بورسىعان باتپاق ءيىسىن جەلپىپ تۇر.
تاستىڭ ءبىر شەتىن پەرفوراتور بۇرعىسىنىڭ ءىزى الەمىشتەپتى. كەشە عانا ءوزىمىز جارۋعا دايىنداپ، بۇرعىنى توبەسىنەن تىك قويىپ تەسكەن تاس قان قويىلىپ كەلگەندە تاڭداي جىبىتكەن، بەتى-قول شايعان بۇلاقتىڭ كوزىن بۇگىن بىتەپ تاستار دەپ كىم ويلاعان.
ءوز قولىمىزبەن بىتەيمىز دەگەن وي كىمنىڭ باسىنا كىرىن شىعىپتى.
— تۇما تارتىلىپ قالا ما؟ مۇلدەمگە تارتىلا ما؟— شۇڭقىر جيەگىندە جۇرەلەپ وتىرعان قىز ءتۇسىرىپ العان گاۋھار تاسىن ىزدەپ وتىرعانداي شىپ-شىپ جينالا باستاعان لاي سۋعا ۇڭىلەدى.— بۇلاق قايتىپ اقپاي ما؟ بۇل توڭىرەكتە ەندى گۇل وسپەيتىن شىعار. وسپەس، وسپەيدى... سەندەرگە كەلگەن سايىن سوعا كەتىپ، گۇل تەرىپ قايتۋشى ەدىم.
كوپ گۇل... كوك، سارى گۇلدەر... ادەمى گۇلدەر...
يسا مىرس ەتتى.
— وزىنە دە سول ساۋاپ. تاياق تاستامدا جوڭكىلىپ جاتقان دارياعا قوسىلماي قىرسىققان جەكە بۇلاق قوي جەكەلەر ءوزى سونداي... قىرسىق كەلەدى.
— سوندا كولشىك قايدا ءسىڭىپ كەتەدى؟ جەر استىمەن بولسىن ىلەگە قوسىلماي ما؟— كوزى باقىرايا قالعان باقتيار بۇل سوزدەردى سىبىرعا جۋىق ۇنمەن اقىرىن ايتتى.
— مىنا بۇلاقتىڭ ەندىگى كۇنىن يتكە تاستا. بەتىندە شىبىن-شىركەي ءجۇزىپ، ساسىپ جاتىر. جەكەنىڭ كۇنى جەرمەن تەڭ.— ءاشىر كولشىككە تۋ سىرتىن بەرىپ، تەرىس اينالدى.
— جەكە، جەكە؟ ال جەكەڭنىڭ باسىن بىرىكتىرەر جالپىڭنىڭ سيقى اناۋ ما؟— يسا ءبىزدى تاڭدانتىپ، تاعى كوتەرىلىپ كەتتى. بۇگىن بۇل نەشىنشى ەرەۋىلدەۋى ءوزى؟— جالپىڭ اناۋ جاتقان ىلە عوي؟ ىلەنىڭ دە موينىنا بۇعالىق مىقتاپ ءتۇستى. مىنا بەتون تۋننەلدەن مىڭ بۇرالىپ، بەلىن ءۇزىن، جىلانداي جىرعالاپ وتكەنشە ساسىق كولشىك بولسا دا، جەكە شارۋا بوپ، اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق ءومىر سۇرگەن ءتاۋىر.
مەن سۋالا باستاعان جەتىم بۇلاقتىڭ استاۋ تۇبىندەي ارناسىنا ساۋساق ءۇشىن باتىرىپ، اۋزىما تاقاپ اكەپ... بالدىر ساسىعان باتپاققا ءتىل ۇشىن تيگىزدىم. تۇز با، توتيايىن، جوق، كەرمەك تاتىپ تۇر. كولدەنەڭ جاتقان كۇرەككە ەڭكەيە بەرگەن اشىرگە، يسا مەن جامالعا، باقتيارعا، باتىس كوكجيەكتى ساڭىلاۋ قالدىرماي تەگىس قىمتاپ جاۋىپ، الدى تاس توبەگە. ورمەلەي باستاعان قالىڭ قارا بۇلتقا كەزەكتەپ قاراپ شىقتىم دا:
— كەرمەك ءدام!—دەدىم ساڭگىرلەپ. الدەن ۋاقىتتا ءبىرىنىڭ ءىزىن ءبىرى باسىپ، تىرەۋ ورنىنا بەتتەگەن تورتەۋدىڭ سوڭىنان تۇسە بەرىپ كۇڭك ەتتىم.— ول... قايداعى كەرمەك ءدام ءوزى؟
ول سۇراعىما جاۋاپ قاتپاق تۇگىل، ەشكىم ەستىگەن دە جوق. «بەلاز-داردىڭ» گۇرىلى، ەكسكاۆاتور وجاۋىنىڭ كوك تاستى قارش-قۇرش شايناعان دىبىسى، ساڭق-ساڭق شىققان ادامداردىڭ ءۇنى ەستىرتپەدى...
* * *
ءبىز ءوز كوزىمىزگە سەنبەدىك. كەيدە باقىرايىپ قاراپ تۇرىپ تا سەنبەيتىن وقيعالار الەمدە كەزدەسىپ قالادى ەكەن. ساعات بۇرىن بۇتكىل بەتكەيدى الىپ جاتقان كوك تاس قاباتى ۇشتى-كۇيلى جوق. جاز بويى سۇيمەن سىلتەپ، پنيەۆماتيكالىق بالعامەن قاۋىنشا ءتىلىپ جارساق تا شىبىن شاققان قۇرلى كورمەگەن كوك بەت جارتاس ۇيمە-جۇيمە تاس ۇيىندىسىنە اينالىپتى. ءدارىنىڭ اششى ءيىسى تاناۋ جارادى. قيراعان تاس قيالىمنىڭ كەيبىر بولشەكتەرىن قوزعاپ ءوتتى مە، سوعان قاراعاندا وزگەرگەن دۇنيە وي دۇنيەسىندە دە وزگەرىس تۋعىزا ما دەيمىن، سۋرەت سالعىم كەلىپ، قولىم قىشىدى. ءجانسىز-تىلسىز تاس توبەشىگى دە قيال قوزدىرادى ەكەن. «قايتىپ قالعان تاس سيمفونيا عوي مىناۋ»،— دەدىم كۇبىرلەپ. ەستىپ تۇرعان با:
— البەتتە، سيمفونيا! ءبىر ساعات بۇرىن فينالى وينالىپ بىتكەن جارىلىس سيمفونياسى! مۇنداي سيمفونيانى، باۋىرىم، ەشقانداي كومپوزيتور جازا دا المايدى، جازىپ كورگەن دە جوق. ءبىز، ءبىز جازدىق بۇل سيمفونيانى! — دەدى بىرەۋ ارقامنان قاعىپ. بۇرىلىپ قاراسام — سامات قالييەۆيچ. پروراب ۇرلىعىمنىڭ ۇستىنەن ۇستاپ قالعانداي ىزالانىپ قالدىم. ءساتتى ويىڭدى تاعى باسقا بىرەۋ قوسا پاراللەل ويلاپ تۇرسا كادىمگىدەي قىزعانىپ قالادى ەكەسىڭ. مۇنداي اسىرە قىزىل بوياۋلى تەڭەۋلەردى ىشتەن ويلاعاندى ۇناتامىن — ول ويىڭدى ەستىرتىپ ايتساڭ كىم قالاي قابىلدارىن قۇداي ءبىلسىن. «شاتاسىڭقىراپ تۇرعان جوق پا ءوزى؟»— دەپ ويلاپ قالۋى ىقتيمال. سامات قالييەۆيچ تاعى اتپەن ءجۇرىس جاسادى. قارسىلاسىن شارشى تاقتا ۇستىندە اتىن قارعىتىپ-ورعىتىپ، ويران سالىپ جاتقاندا ءوزىڭدى ءاماندا پەشكىمەن جۇرگەندەي وڭباعان سەزىمدە قالاسىن دا.
سىرت اينالىپ كەتتىم. قوسار كانال مەن تىرەۋ ورنى تۇسكەن بەتكەي اراسىن قاق ەكىگە ءتىلىپ، جورعالاپ وتكەن جولدىڭ استىرتقا ءتۇسىپ كەتكەن ۇشىنان گۇرىل ەستىلدى. مينۋت وتپەي شىنجىر تابانى جول تانابىن استىنا باسىپ، جانشىپ جەپ، «س-100» بۋلدوزەرى بەلەس ۇستىنە اربيىپ شىعا كەلدى.
سىنعان اينەگى سالىنباعان تراكتور الەمگە سىڭار كوزبەن قىڭىر قارايدى. شويىن، بولات، تەمىردەن قۇيىلعان شومبال تۇرقىڭا، ماڭايدى باسىنا كوشىرگەن ارالىنا، جالعىز كوزىنە قاراپ امالسىز قۇنانبايعا، قۇنەكەڭە تەڭەيسىڭ. تەك ادام قۇنانباي ەمەس، تەحنيكانىڭ، تراكتور اتاۋلىنىڭ قۇنانبايى. تەمىر قۇنانباي ارسالاقتاپ كەپ، تىرەۋ ورنىنىڭ تۇسىندا قىرىق بەس گرادۋسقا شىر اينالا كىلت بۇرىلىپ، تاڭقيعان تاناۋىن اسپانعا كوتەرىپ تاستاپ، تۋرا قيا بەتكەيگە قاراي سالدى.
سامات قالييەۆيچتىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا.
— ايتپاپ پا ەدىم جاڭا تاستى سەندەردىڭ ورىندارىڭا بۋلدوزەر ىسىرادى دەپ. كانە، «س-100ء-دىڭ» ونەرىن كورىپ تۇرىڭدار!
ءسويتتى دە، «باستا!»—دەگەندەي قولىن سىلتەپ قالدى. رىچاگتا — قارەكەڭ. جان ادامعا كوز سالمايدى. تراكتورى سەكىلدى تاپاۋىن كوتەرىپ تاستاپ، تىپ-تىك وتىر. رىچاگقا قولى تيسە قۇدىرەتتەنىپ كەتەدى ەكەن. قالىڭ تابان باتەڭكەنى سارت-سۇرت ەتىپ، پەدالدەردىڭ جانىن شىعارىپ، جەلكەسىنەن كەزەكپە-كەزەك تەپكىلەيدى. جەڭى بىلەگىنەن ءتۇرۋلى. ساۋساقتارى اربيعان قولىن سوزىپ جىبەرىپ، گازدى باسىپ قالسا الىپ «س-100ء-دىڭ» شىبىن داۋسى شىرقىراپ، زار قاعادى. ءبىز قارەكەڭدى ابدەن ءتۇسىنىپ تۇردىق. مىناداي ون بويى ساقىر-سۇقىر تەمىر الىپ ءايت دەگەنىڭە جۇگىرىپ تۇرسا، كىم دە بولسا قارەكەڭنىڭ قىزىق حالىنە ۇشىرار.
مەن يسانىڭ قانداي سەزىمدى باستان كەشىرىپ تۇرعانىن بىلگىم كەلگەن جوق.
ءاشىردىڭ وسىندايلىق كورنەكى وقيعاعا ارناپ ازىرلەپ قويعان قۋاقى ءسوزىن ەستۋگە دە قۇلقىم سوقپادى. ال ازىرلەپ قويعانىن سىقسيا قالعان كوزىنەن، شۇرىشە قالعان ەرنىنەن سەزىپ تۇرمىن.
باقتيار مىنا عالامات جارىلىستان كەيىن ماڭگىلىك ۇيقىسىن قيىپ، وياندى ما، جوق پا، وندا دا شارۋام شامالى.
جامال ەكەش جامال دا ەسىمنەن تاس شىققان.
تەك تىرەۋ ورنىنداعى ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە بۇگىننەن باستاپ ون شاقتى توننا بولت، گايكا، ترۋبكا، سيليندر، اينەك، جانار، جاعار مايدىڭ جيىنتىعى رەتىندە رۇقساتسىز سالدىر-سۇلدىر كىرگەن — ال رۇقساتسىز كىرگەن قوناققا كىم دە بولسا قىزىققىش سىناۋلى كوزبەن قاراماق— سىنىق كوز «س-100ء-دىس» تاماشاسىنا قارادىم دا تۇردىم.
الاڭ شەتىندە ىلىگە بەرە سكرەپەرىن سالدىر-گۇلدىر ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، شىنجىر تابانى ساقىرلاعان «س-100» گۇرىلىن ماناعىدان دا اسىرىپ، ءايدا، بەرەكەسىز اجال دا گۇجىلگە باستى دەيسىڭ. ميلليونداعان جىل بۇرىن بەتكەي اتالىپ، جارالعالى قوزعالىپ كورمەگەن توڭ مويىن تاستار ساقىر-سۇقىر جىلجىپ، ءبىر-بىرىن جان بىتكەندەي يتەرگىلەي جانىشتاپ، ۇساقتارى ەتەككە قاراي جارىسا توڭقاڭ-توڭقاڭ دومالاپ، سوسىن كانال جيەگىنەن شىڭىراۋ تابانىنا دوعا سىزا قۇلديلاپ قۇلاپ، ءۇن-تۇنسىز جوعالىپ جاتتى. دوڭبەكتەي اۋىرلارى الاڭنان جاي سىرعىپ ءتۇسىپ، قۋراپ قالعان جۋساندى سىتىر-سىتىر سىندىرا استىنا يلەپ باسىپ، ءبىر يىعىمەن ەڭىستى، ءبىر يىعىمەن ءوردى تىرەپ، كانال قاباعىندا تۇرىپ قالدى. «س-100» سۇيكەپ وتكەن سايىن تاۋ بوپ جاتقان تاستار جەمىرە جەلىنىپ، كوپە-كورنەۋ كەمپىريەكتەنىپ، ءشوميىپ بارا جاتىر. ار-ۇر گۇرىل مەن سكرەپەردىڭ قۇلاق ەتىن جەگەن شاقىر-شۇقىرى ەكى-ۇش ساعات بويى وسى اۋەنىنەن جاڭىلماسا تاس الاڭدى تۇگەل الىپ جاتقان تاستار ۇشارىمدى بۋلدوزەر، قونارىمدى كانال ءتۇبى ءبىلدى دەپ اناۋ تۇڭعيىقتان تابىلىپ قالارى مىڭدا تۇر.
مەن «س-100ء-دىڭ» مىنا تىرلىگىنە كوز سالىپ تۇرىپ، وسى ساعاتتان باستاپ قانا جيىرماسىنشى عاسىردا عۇمىر كەشىپ جاتقانىمدى جاڭا-جاڭا تۇشىنعاندايمىن...
— كوزدەرىڭدى كوكجوتەل تراكتور اشتى ما؟ اشتى. ەندى تاس كوتەرۋ، لاقتىرۋ دەگەن ۇعىمدى سانالارىڭنان ادەمىلەپ تۇرىپ سىزىپ تاستاڭدار. بۋلدوزەردەي كوك بەستىنى تىرەۋ ورنىنا بايلاپ بەردىك، ەندى شىلبىرىنان مىقتاپ ۇستاپ ايرىلماڭدار. بۇرعىلاڭدار، بۇرعىلاعان ۇستىنە بۇرعىلاي بەرىڭدەر. بۇگىننەن باستاپ تراكتوردىڭ دا، تراكتورشىنىڭ دا قوجاسى وزدەرىڭ دەپ بىلىڭدەر،— پروراب ەكى مىقىنىن تايانا ساڭكىلدەپ سويلەپ تۇر.
— راقمەت، راقمەت جانە راقمەت جاڭبىرشا جاۋسىن تاس توبەڭىزدەن سامات قالييەۆيچ!— ءاشىر مۇنى پرورابقا ادەيى بۇرىلىپ، قادالىپ تۇرىپ، باسەڭ ايتتى. باسەڭ، ايتسا دا، ءبىر قىزىعى، ءبارىمىز ەستىدىك. ءبارىمىز دە تاڭ قالدىق — العىستى مۇنداي قىجىلمەن ايتپاس بولار. جاقسى كوڭىلدەن شىققان العىس قاراپايىم ايتىلار. ءاشىر العىسىن پۋلەمەتشە ساقىلداتىپ شىقتى.
جامال سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. تۇككە تۇسىنبەگەن قاڭعىما كۇلكى. سانيتارلىق سۋمكاسىن سۇيرەتىپ، اندا-ساندا ءبىر سوعىپ كەتەتىن، ىستىعىمىزعا كۇيىپ، سۋىعىمىزعا توڭباعان قوناق قىز نە ءتۇسىنسىن. ونىڭ ەسەسىنە ءبىز ءتۇسىنىپ تۇرمىز. باسقانى بىلمەيمىن، قىجىلدىڭ استىندا نە پالە جاتقانىن مەن سەزگەن سەكىلدىمىن.
يسا، باقتيار كۇلگەن جوق. كۇلە سالۋ كەرەك ەدى، ءسويتىپ، «س-100» كورسەتكەن كۇشتىڭ ارقاسىندا كەۋدەمىزگە ۇيالاي قالعان قۋانىشتى بىت-شىت قىلىپ قۋىپ تاستار قىرسىق كوڭىل كۇيدى جىلاتپاۋ ءۇشىن كۇلە سالۋ قاجەت ەدى.
سيىر ساسكەدەگى جەتىم-جەسىرلىك، جەتىمدەردىڭ الاتىن ەسەسى جايلى اڭگىمە پروراب پەن بريگادا اراسىنداعى اينەك سەكىلدى نازىك نارسەنى شىتىناتىپ كەتكەنىن ءبارىمىز دە ۇققان ەدىك. شىتىناعان اينەك سىنىپ تىنباسا قايتىپ كىرىكپەيدى. ءاشىردىڭ كەكەسىنى سونى مەزگەپ تۇر. سامات قالييەۆيچ تە مۇنى انىق سەزدى، اشىرگە لەزدە كوزىنىڭ استىمەن جىلدام-جىلدام قاران قويعانى بولماسا «شىلبىرلاۋلى كوك بەستى» تاقىرىبىنا ورالمادى.
ەڭ قيىنى، سول اڭگىمە وسىعان دەيىن ۇيىمشىل، تۇتاس بولىپ كەلگەن شاعىن بريگادانى ەكىگە ءبولىپ كەتتى. جەتىم جانە جەتىم ەمەستەر توبىنا! بولگەن ەمەي نەمەنە، ءاشىر، يسا جەتىم دە، مەن، باقتيار جەتىم ەمەس ەكەمىن جانە ەڭ قورقىنىشتىسى، جەتىمدەر جەتىم ەمەستەردەن اقىرتىپ-باقىرتىپ ەسە دەگەن پالەنى الۋ كەرەك-مىس. جاز بويى، اسىرەسە، قيلى-قيلى وقيعا كەشكەن قالا ساپارىنان كەيىن اعا تۇتىپ جۇرگەن يسانىڭ ءدال مەنەن اكە-شەشەمنىڭ تورت كوزى تۇگەل بولعانى ءۇشىن عانا الاتىن قاداي ەسەسى بار — ءتۇسىنۋ قيىن. ال ءوزىن تۇسىنبەيتىن وي باسقا ءبىر كىرىپ السا ءوزىڭدى قورقىتا باستايدى.
ال وسى وڭباعان اڭگىمەگە مۇرىندىق بولىپ جۇرگەن جان — مىنا تۇرعان ساڭكىلدەپ سويلەگىش، قىلپ-جىلپ قيمىلدى سامات قالييەۆيچ. ءاشىردى مەن سوندىقتان دا ءتۇسىپ تۇرمىن. ال ءتۇسىنۋ مەن قولداۋدىڭ اراسى ءبىر-اق قارىس.
...«س-100» ىشقىنا ار ەتتى دە، ترۋباسىنان قارا ءتۇتىندى لوقسىپ-لوقسىپ قۇسىپ جىبەرىپ، ءوشىپ قالدى. قارەكەڭ كابينادان ءتۇسىپ، كەپكاسىن شىنجىر تابانعا سارت-سۇرت سوقتى دا، ميلىقتان باسىپ قايتا كيىپ الدى. بەرى بەتتەدى. قاسىمىزعا كەلدى دە، بىزگە ءبىر قىرىن تۇرىپ، جالعان داۋىسپەن بارق ەتتى.
— قالاي-قالاي مىنا كوك تۇلپارىڭ! تاماشا! تەحنيكا!— سوسىن بەتىمىزگە قارادى. ءبىزدىڭ تۇنجىراڭقى كەيپىمىزدەن قوستاۋ، قۇپتاۋ تاپپاسىن سەزىپ، ءوزى دە ساسىپ قالعان بولۋ كەرەك.— شارشادىق،— دەدى مۇلدەم، باسقا، باياۋ ۇنمەن. — ءيا-ا... ساعات تۇسكى ءبىر. قوسقا قايتپايسىڭدار ما، جىگىتتەر؟ قالعان تاستىڭ اۋسەلەسىن تۇستەن كەيىن كورىل الارمىز. ا؟ — دەدى باجىرايىپ.
تىرس ءۇن جوق. قارەكەڭنىڭ باسى تەمەن سالبىرادى. ماناعى اينەك سىنعان تۇستاعى وقىس مىنەزى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى مە:
— حو-وش! — دەدى قىرىلداعان داۋىسپەن. قاقىرىنىپ تابان استىنا تۇكىردى. — حوچەوش! مانا ءوزى.„ قاتتى كەتتىم، ءا؟ قاتتى كەتتىم — فاكت. وسىنداي ءبىر شاتاق، يت مىنەزىم بار. قايدان بىلەيىن، ازىرگە الىپ بارا جاتقان جۇمىس جوق قوي، مىزعىپ الا قويايىن دەپ كابينادا جانتايىپ جاتسام، ساتىر-سۇتىر... تالاعىم تارس كەتپەسە دە بولاتىن ەدى. كونتۋزيادان قالعان يت مىنەز. ول ءيتتىڭ ەستىپ ارا-تۇرا ءۇرىپ كەتەتىنى بار. قۇرىپ كەتسىنشى سول اينەك-ساينەك! ايتتىم عوي، قارەكە، اقىرىن ءجۇرىن، انىق باس دەپ... قويمايسىڭ ەلىرىپ. ال ەندى... اقىرىن ءجۇرىل، انىق باس دەسەم... — شاتىس سويلەپ بارا جاتقانىن ءوزى دە سەزىپ قالدى ما،—مەن كەتتىم!—دەدى ويدا جوقتا ەش دايىندىقسىز وت العان تراكتورشا دار ەتتى. كەپكاسىن كەپكەن بالىقتاي سالبىراتىپ ۇستاعان كۇيى تايعاناقتاپ بەتكەيدەن ءتۇستى، تىك باسپالداقتىڭ تەپكىشەكتەرىن باتىڭكەنىڭ وكشەسىمەن ساق-سۇق ساناپ، كانال تابانىنا سۇڭگىپ جوعالدى.
— مانا تراكتور اينەگى عانا سىندى ما؟
سيىر ساسكەدەگى اڭگىمەدەن حابارى جوق جامال؛
— ەكزەمپليار! — دەدى تاڭدايىن قاعىپ. — سيرەك كەزدەسەتىن ەكزەمپليار! — دەپ كۇلدى.
يسا تۇردى، تۇردى دا:
— ايھ-ھ!—دەپ، وڭ قولىن ەرەكشە قايراتپەن سەرمەپ، قوساياقتاي سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇستى. — وي باسىپ كەتتى عوي، وي باسىپ كەتتى، دوستار! ويدى ارقامنان لاقتىرىپ تاستاي الاتىن ادامنىڭ الاقانىنا ساناپ تۇرىپ ءجۇز سوم سالىپ بەرەر ەدىم.
سامات قالييەۆيچ الاقانىن جايدى.
— اپكە، ءجۇز سومدى! مەن ارىلتامىن ول ويىڭنان. ماناتى اڭگىمە ەكى يىقتارىڭنان قارا الباستىشا باسىپ تۇرسا، مەيلى، ءجۇز سومسىز-اق ارقالارىڭنان سىپىرىپ تاستايمىن. وسى مينۋتتە، وسى جەردە!
سامات قالييەۆنچ اتپەن ءجۇرىس جاساعالى تۇر. شىركىن، ءوزىن قالاعا بارعاندا كورگەن باياعى شاحمات شاتىرىنىڭ استىنا ءبىر سۇڭگىتىپ الار ما ەدى. ويران بوتقاسىن شىعارار ەدى...
جامال سىقىلىقتادى. بۇل قىزعا بۇگىن نە بولعان؟ مانا جىلادى، ەندى كۇلكىدەن ەزۋى جيىلمايدى. قىز حالقى قىلت-سىلت، تەز وزگەرمەلى دەگەن راس پە ەكەن؟ جاز بويى قاتار ءجۇرىپ: «مەن جامالمىن!» دەگەن ايقاي قاسيەتىن ۇستاي المادىم. بۇلاق بەتىندەگى جىبىر-جىبىر اتىڭ دايىن مىڭ قۇبىلىپ، وزگەرەدى دە جۇرەدى. «بىردە كۇت، بىردە جۇت مىنەزدى قىز» دەگەن سامات قالييەۆيچتىڭ ءسوزىن ەستىگەمىن بىردە.
مۇمكىن سول قاسيەتى ادامداردى وزىنە تارتىپ تۇراتىن شىعار؟ جەر شايقالسا دا قوزعالمايتىن اناۋ التىن تۋرالى تۇك تە ويلامايمىن عوي. ويلاساڭ «استى جاقسى پىسىرەدى... قايىرىمدى قىز...» دەگەن سەكىلدى بىردەڭەلەر. ياعني اس ءۇي كەڭ بە، تار ما، كافەلى بار ما، جوق پا دەگەن سياقتى اس ءۇيدىڭ باستى قاسيەتتەرى تۋرالى ەمەس، ونىڭ ىشىڭدەگى پىشاق، شانىشقى، قاسىق سياقتى ۋاق-تۇيەك جايىمدا اڭگىمەلەپ وتىرعانداي حالدە قالاسىڭ. ال جامال جايىندا، قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، دەرەۋ: «وسى قىز مەنى ۇناتا ما ءوزى، مەنى ۇناتپاسا كوڭىلىنەن كىم شىعىپ ءجۇر ەكەن؟»،— دەگەن ۇشقارى ويلارعا باتا باستايسىڭ. قىزىق...
— ورىندى كۇلدىڭىز، قارىنداس، كۇلكىڭىز ءقازىر كوبەيە تۇسەدى. تۋرا ساقىلداپ قالاسىز،— دەدى سامات قالييەۆيچ قالپاعى جوق بولسا دا، باسىنان الىپ، تاعزىم ەتۋدىڭ يشاراتىن جاسادى. جامال تومسارا قالدى. مۇنشا سالتاناتتى، استارلى سوزدەردەن سەسكەنىپ قالسا كەرەك.— ەكى بىردەي قۋانىشتى حابار قورجىنىمدا قويانشا تۋلاپ جاتىر. بىرىنشىدەن، ەرتەڭ قۇرىلىسشىلار كۇنى. سىزدەرگە دە، بىزگە دە ورتاق ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى.
الىستان سامولەت ىزىڭدادى.
— مەرەكەگە بايلانىستى بۇگىن تۇستەن كەيىن جانە ەرتەڭ بوسسىزدار!
— ۋرر-اا!
— پليۋس قۇرىلىسشىلار كۇنىن توي-دۋمانمەن قارسى الۋ ءۇشىن كەشكە قاراي وزەننىڭ تومەنگى اعىسىنا بارىپ، تۇنەپ قايتامىز. ورىندى كومانديرلەرىڭ كورىپ قاتقان.
— قيقۋ! قيقۋ!
قيقۋدى كىم باستاعانىم بىلمەيمىز، ءبىلىپ جاتۋدىڭ قاجەتى دە شامالى ەدى. ۋرا مەن قيقۋدى بوتقا ەتىپ ارالاستىرعان بەتتە اياق-قولدان ۇستاپ الدىق تا، سامات قالييەۆيچتى ءتۇيىلىپ تۇرعان اسپانعا اتتىق-اي كەپ. جايشىلىقتا پرورابتاي شىمىر ازاماتتى اسپانعا اتتىق دەسەك ەشكىم سەنبەس ەدى، بويىمىزعا عالامات كۇش ءبىتىپ، ون الاقاننىڭ ورتاسىندا ساكەڭ اياق-قولى تىرباڭداپ، ادام ويىنا كەلمەيتىن نەشە ءتۇرلى ايقىش-ايقىش فيگۋرالاردى اۋە بەتىنە سىزعىلادى كەپ، سىزعىلادى كەپ.
ءاي، بۇگىن ءبىر وقيعانىڭ بولارى انىق.
وزەن جاعالاپ، قوسقا قايتىپ كەلە جاتقاندا سونى ءىشىم سەزدى.
سەزە قويدىم دا: «راس پا، ەي؟ شىن ايتاسىڭ با؟ سەزگىش-اق ەكەسىڭ. ءوي، ءبالى، باس قامشىنى»—دەپ، ءوز-وزىمدى كەلەكەلەپ، ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادىم. بۇل دا اشىردەن ۇيرەنگەن قاسيەتىم. ءاشىر ايتپاقشى، شىنىمەن ءوزىڭدى ءوستىپ وڭاشادا «ءاشىرتىپ» الساڭ، ءىشىڭ بوساپ، قاي-جايداعى قوقىستان تازارىپ، كوڭىلىڭ كوتەرىلىپ قالادى.
«ءبارىبىر، ءبارىبىر، ۇلكەن وقيعانىڭ بولارى انىق». بۇل سوزدەردى مەن قويۋ بۇلتى اۋدارىسپاق-توڭكەرىسپەك ويناپ، قايناپ جاتقان قارا اسپانعا قاراپ ايتتىم.
بەۋ دۇنيە قىزىق قوزعالىسقا ءتۇسىپ ەدى. الەم اياڭ جۇرىسىنەن جاڭىلدى. ءبىز جاعالاپ كەلە جاتقان وزەن اعىسى كۇندەگىدەن گورى جىلدامداي~تۇسكەندەي. مانا كوكجيەكتە تىستەنىپ، قارا سىزىق بولىپ قاتىپ تۇرعان بۇلت شاشىن جايىپ جىبەرىپ، ەمپەڭدەپ تاس توبەگە شىعىپ الىپتى. دوداعا تۇسكەن بۇلت شۋماقتارى بۇرقىراپ، كۇن بەتىن سيپاپ وتكەن سايىن وزەن بەتىمەن ەلبەڭدەگەن كولەڭكە جۇگىرىپ، تارعىل ءتۇس الىپ، الگى تارعىل سۇلبالار ەش دىبىس، ءۇن شىعارماي ايدىندى كەسكىلەپ، قۇلاشتاپ جۇزە جونەلەدى. شەكشەك شىرىلدامايدى. بالىق شورشىمايدى. شاعالا شاڭقىلدامايدى دا، قالىقتامايدى دا. ءتاڭىردىڭ ءوزى سالىپ بەرگەندەي ءتۇزۋ سىزىقپەن تايماي قاسقايىپ تارتا بەرەتىن جاي باسار تاسباقالار دا جوق.اۋا اۋىر. ادەتتە شىر-پىر ۇشىپ، شىقىلىقتاپ، الدىڭدى كەسە بەرەتىن — الدە مايماق سەكىلدى ەس بىلمەس ەركەلەرى مە، كىم ءبىلسىن پىسىقاي تورعايلاردىڭ قاراسىن قايدا جوعالتقانى بەيمالىم. قارلىعاشتار عانا ءۇن-تۇنسىز سىپىلداي ۇشىپ، وقشا زۋلاپ، لەزدە كىشكەنتاي نۇكتەگە اينالىپ، بەتكەي-بەتكەيگە ءسىڭىپ كەتىپ جاتىر. كۇن باردا شەكەلەرى تەرشىپ، قىزارا ءبورتىپ، قاسقيىپ جاتاتىن جارتاستاردىڭ كىر-قوجالاق بەتىڭ كولەڭكە قارا شۇبەرەكپەن ءالسىن-الى ءسۇرتىپ اۋرە. انەۋگۇنى يسا ەكەۋمىز، سودان كەيىن جاپادان-جالعىز ءوزىم ەكى مارتە كىرگەن ۇڭگىرگە كوزىم ءتۇسىپ ەدى، ۇڭگىرلى جارتاس ۇپ-ۇلكەن و ءارپىن دىبىسىن ايتا بەرىپ، مىنا شات-شالەكەي وزگەرىستەرگە تاڭ قالعان كۇيى اشىلعان اۋزىن جابۋعا ۇلگىرە الماي قاتىپ قالعان ادامنىڭ جۇزىنە قاتتى ۇقسايدى ەكەن. قامىس، بۇتا تۇپتەرىندە الدەبىر بوزعىلت، سۇر كولەڭكەلەر بوسىپ، ۇدايى قوزعالىسقا ءتۇسىپ، جىبىر-جىبىر كوشىپ ءجۇر.
دۇنيە، شىن ايتامىن، ءىشىن تارتىپ، الدەنە بۇرقاقتى توسىپ تۇر.
بىزدە ءلام-ميم جوق. ەرىن، ەزۋ قىبىرلاتىپ سويلەسەڭ بولدى، الدەنەگە ازىرلەنىپ، تاناۋى شۋىلداپ، ءۇي ءىشىنىڭ تىرلىگىمەن اۋرە-سارساڭ بولىپ جاتقان الەمدى ۇركىتىپ، شوشىتىپ، نازىك بولشەگىن سىندىرىپ الاتىن سياقتىمىز. تامىز ايىنىڭ وسى كورىنىسىن تۇتاستاي ەلەستەتىپ بايقاسام، ناعاشى اتامنىڭ ەتكەن جازدا قالىڭ نوسەر بۇرقاقتاتىپ ءتونىپ كەلىپ قالعاندا كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگىن جاۋىپ، قازىقتارىن بەكىتىپ، ارقانىن بايلاپ كۇيبەڭدەگەن، تىرشىلىگىنە تىم-تىم ۇقسايدى، ءتارىزى. تورتەۋمىزدىڭ مىنا قالپىمىز ءتيىپ كەتسەڭ سىڭعىر ەتىپ سىنىپ تۇسەتىن ەڭكەي حرۋستال ۆازالار تولى ات شاپتىرىم الا كولەڭكە مۋزەي، ءيا كورمەنىڭ ىشىندە اياعىن قورقا-قورقا جاسقانشاق باسىپ، ءارى اۋزىنان سۋى قۇرىپ تامسانىپ جۇرگەن اشقاراق تا قورقاق جانداردىڭ جاي-كۇيىن ەسكە تۇسىرەدى.
اسىرەسە، ادۋىن، ايدىندى دالا جاڭبىرىن كوپ كورمەگەن مەن تاڭ-تاماشامىن. قالادا نەمەنە، اعاشتار كوككە بوي سوزا بەرە بىر-بىرىنە بۇتاقتارىن سوزا ۇمتىلىپ، مىڭ ميلليون نۇكتەدە ايقاسا كەتەدى دە، بۇلتتى دا كورمەيسىڭ، كوشەدەگى ىزى-قىزى ايقاي-شۋ، كۇن كۇركىرىن دە ەستىرتپەيدى، تەك سەبەلەپ وتكەن جاڭبىر تامشىلارىنىڭ جىڭىشكە سىزىقتارىن شالاسىڭ، ونىڭ وزىندە دە گاسترونوم قالقاسى، پودەزدەرگە كورتىشقانشا سۇڭگىپ كەتىپ، ەس جيناعاسىن عانا تامشىلارعا الاقان سوزىپ، سوعان ماز-مەيرام قارق بوپ قالاسىڭ. جاۋىننىڭ كوكەسى — نوسەردى بىلتىر جايلاۋدا العاش كوردىم. قارا بۇلت كيىز ءۇيدىڭ تۋ سىرتىنداعى تاۋدىڭ يىعىنان قايقاڭداپ شىعا كەلىپ، سيا ساۋىتتاي بۇرشاقتى بىتىرلاتىپ كەپ بەرگەندە كيىز ۇيگە.
«ويباي! ويباي!» — دەپ مەن جۇگىرگەندە، الدىمنان ناعاشى اتام؛ «پاي! پاي!»— دەپ شىعا بەرگەن. نوسەر دەگەن انە، سول. ال مىناۋ دالا جاڭبىرى. قىرسىققاندا قۇرىلىس وتريادىنە كەلگەلى جاڭبىر تامباي، اسپان كوگەرىپ، سازارىپ تۇرىپ الدى. ەسەسىنە بۇگىن سەلدەتىپ وتسە، شىركىن! كلاسقا بارعاندا قاپشاعايدىڭ كوك تاسىن الىپ ۇردىم دەپ بارام با، جارىلىستىڭ كوك ءتۇتىنىن يىسكەپ قايتتىم دەيمىن بە، شىركىن، ءبىر سەلدەتىپ وتسە ەكەن...
وزەنگە سۇعىنا كىرگەن جارتاستى اينالا بەرىسىمەن كەڭ-مول قوينىن اڭقىلداتىپ اشىپ جىبەرگەن دالا قارا اسپاننىڭ استىندا بۇعىپ-بۇعىپ تۇرعان التى ۆاگون مەن ءتۇيىر شيەگە ۇقساس «جيگۋليدى» الىپ الاقانىنا سالىپ تەربەپ، الدىمىزدان شىعا بەردى. كوكەم «جيگۋليى!»
بىزگە ەش سەزىمسىز اق شەل باسقان جالتىر شامدارىمەن تاسىرايا قاراعان «جيگۋليدىڭ» موتورىنا ءۇڭىلىپ، الدەنەنى بۇراپ جاتقان كوكەمنىڭ توق تۋ سىرتىن كورگەندە: «جەتىم ەكەمىن»،— دەگەن ءسوز اۋزىمنان شىعىپ كەتتى دە، تاڭدايىم كەرمەك ءدامدى سەزدى.
— نە، نە دەدىڭ؟ — بەتىمە ۇڭىلە قالعان يساعا:
— بۇرشاق، بۇرشاق جاۋماسا نەعىلسىن،— دەپپىن.
سوسىن ەبەدەيسىز بۇرىلىپ، وڭ قولىندا جيىرما ەكىنشى كىلت، سول قولى الدەبىر قيمىلدى ىستەي بەرىپ، جارىم-جارتى جولدا، اۋادا ءىلىنىپ تۇرا قالعان قىزىق قالىپتا اۋزى اڭقايىپ قالعان كوكەمنىڭ قاعاز بەن (بۋحگالتەر عوي!) ماشينا مايىنىڭ ءيىسى اڭقىعان كەۋدەسىنە باسىمدى تىعا بەرىپ تە، باسقانىڭ باۋىنداعى ابدەن قىزارىپ پىسكەن المانى ءۇزىپ الۋعا باتا الماعان بالاداي ءبىر بۇيىرلەي جاسقانشاق جاقىنداعان مامامنىڭ تۋ سىرتىنداعى جازىقتا شالقالاپ ءجۇزىپ بارا جاتقان وزەنگە ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ جاقىنداپ كەلە جاتىپ تا، كەرمەك ءدامنىڭ اۋزىمدى ۋىلتىپ كەلە جاتقانىن سەزدىم. ءدال وسى ساتتە ءبارى دە — يسا دا، ءاشىر دە، باقتيار دا، كوكەم دە، مامام دا اۋزىنا اڭداۋسىزدا ءتۇسىپ كەتكەن ميانىڭ اششى دامىنەن بەت ماشينالارى بۇزىلىپ، ونى تاعى تۇكىرىپ تاستاي ال'ماي تىرجيىپ تۇر ەدى، دۇرىسى، تۇرعان سەكىلدى ەدى. كوكەم جىگىتتەردىڭ قولىن كەزەكپەن قىسىپ جاتتى، مامام ماعان قاراپ سويلەپ تۇر، مەن تۇك ۇقپايمىن، تەك ۇزىك-ۇزىك دىبىر-دىبىردى قۇلاعىم شالادى.
— مەرەكەلەرىڭمەن...
— ادەيى الىستان ات ارىتىپ كەلدىك...
— قۇتتىقتاۋعا...
«لتي-81-10-نىڭ» ەسىگى ايقارا اشىلىپ، جۇمىرتقانى جارىپ شىققان سارى ۇرپەك بالاپانشا ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ، قيسىق تا قىسقا اياعىن تىرباڭداتىپ، كويلەك پەن شالبارىنىڭ قيىعىنان قارنى جارقىلداي تۇسپەك بولىپ قايقاڭداپ جاتقان مايماقتى كورگەندە بارىپ ىشتەي جەڭىل كۇرسىندىم — تاڭدايداعى كەرمەك ءدام ۋى بىرتىندەپ قايتا باستاعانداي بولدى، اۋزى ۋىلماعان، جەتىممىن دەپ جىلاماعان ادامدى دا كوردىم-اۋ اقىرى. اۋزى ۋىلماعان بالانىڭ ءجۇزى دە جارقىن، ءسوزى دە تاقپا-تۇق انىق، قوڭىراۋداي سىلدىراپ شىعا ما دەيمىن، مايماق قيسىق اياقتارىمەن اۋادا و سەكىلدى ەليپسيس سىزا قۇلدىراڭداي ارسالاقتاپ كەپ، ەتەگىمە جارماستى.
— اسان اعا، امان! ءبىز كەلدىك. قاشان بالىق ۇستايمىز؟ جازدا اتاشكانىڭ قاسىندا بولدىم... اسان اعا، اسان اعا دەيمىن، بەرى قاراشى، مىنا الماعا قاراشى، — دەپ الاقانىما ءوزىنىڭ تومپاق بەتى سەكىلدى قىزىل المانى تىققىشتاپ جاتىر.
كەۋدەمدى قۋانىش كەرنەپ كەتىپ — قايداعى ءبىر كەرمەك ءدام مەن قالىڭ كۇدىكتىڭ قاق ورتاسىنان مىنا بالا قۇلاعىمنان سۇيرەپ شىعارىپ السا، قۋانباعاندا قايتەيىن — مايماقتى قوس قولتىعىنان كوتەرىپ الدىم دا، قۇلاق تۇبىنەن، ماڭدايىنان يىسكەدىم. سۇيگىم كەلمەدى. قاپشاعايدىڭ كوك تاسىن تالقانداپ جۇرگەن بويى قۇرىقتاي اسان بۇدان ءۇش جىل بۇرىنعى ون تورت جاسار ديستروفيك اسان ەمەس. سوسىن مايماقتى ودان ارمەن جوعارى كوتەرىپ:
— قانە، تاستا الماڭدى! — دەپ، تاق توبەدەگى اسپاندى بۇلت-مۇلتىمەن قوسا اساپ كەپ الارداي اۋزىمدى بارىنشا اڭقيتىپ كەپ اشتىم.
قول-اياعى شولتاڭداپ اۋەدە اينالىپ تۇرسا دا، مايماق ءزالىم قۋلىق ساقتايدى. المانى وزىنە تارتىپ الا قويدى دا، كەۋدەسىنە قىسىپ:
— اۋەلى «كۇشىگىم مەنىڭ ساققۇلاق، كەلەدى، انە شاپقىلاپ» دەگەن تاقپاقتى ايت! المانى...
المانى قايتەتىنىن ايتىپ ۇلگىرمەدى، مايماق الماسىن اسپانعا كوتەرگەن كۇيى اياعى سەرەڭدەپ شالقالاپ بارا جاتتى؛ قوس قولتىعىنا جارماسا كەتكەن مامامنىڭ ۇزىن، سالالى، اق ساۋساقتارىن كورىپ قالدىم. كەلەر سەكۋندتە كوتەرىپ العانىمنىڭ ارقاسىندا ويدا جوقتا بويى مەنەن ءبىر جارىم ەسە ءوسىپ، تىراڭداپ قالعان مايماق ءۇش ەسەگە قىسقارىپ، ماعان تومەننەن قاراپ تۇردى.
— سونى داراڭداتا بەرمەشى، اسانجان... بالا ەمەس پە ويناي بەرسەڭ ەسىرە تۇسەتىن. سونىڭ الماسىنا كوز ءسۇزىپ قايتەسىڭ. اكەڭ ەكەۋمىز مىڭىن اكەلگەمىز.
مامام سىرت اينالدى دا، قاز-قاز باسىپ، قىزىل «جيگۋليگە» بەتتەدى. ءتۋفليىڭ كەمەرىنە دەيىن قۇم قاپقان مامام قۇمدى جالاڭ اياق كەشىپ بارا جاتقان سەكىلدى. مەنىڭ توبەمدەگى مينۋتتىك قۋانىشىم مەن شاتتىعىمدى جۇلىپ العان جاناعى ۇزىن دا سالالى اق ساۋساقتار تىستەي قاتىپ قالعان كروكوديلدىڭ اۋزىنا ۇقساس باگاجنيككە جارماسا كەتتى: جاعىن قاق جارىپ ايىرىپ، شالقالاتا اشىپ تاستادى. كوزىمدى جۇمىپ الا قويدىم— كروكوديلدىڭ كومەيىن قىپ-قىزىل جالىن قاقتاپ جاتىر ەكەن... تەك ءالسىن-الى لىپىلداپ، تولىقسىپ جانعان جالىن ەمەس، بەدىرەيىپ-بەدىرەيىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ۇيمەلەپ، مىنگەسىپ-ۇشتاسىپ جاتقان كوپ-كوپ دومالاق جالىندار.
— بيىلعى جازدىڭ الماسى عوي. جاۋىن تامباي ەرتە ءپىستى. اس بولسىن، الىڭدار!
اي بويى ءتۇيىر كوك كورمەي تىستەرى قىشىپ جۇرگەن جىگىتتەر اياسىن با، اپ-ساتتە باگاجنيكتىڭ اۋزى قىزىل قوڭىر بىلەكتەرگە كەپتەلدى دە قالدى. قاسقىرشا تالادى. ەشقايسىسى قىزىل جالىنعا قولىمىزدى كۇيدىرىپ الامىز-اۋ دەپ قورىقپادى.
مانا مايماقتىڭ جالاڭداتقان جالعىز الماسى اۋزىما بۇيىرماي، كوڭىلىم قايتىپ قالعان با، كوزدىڭ جاۋىن العان كوپ قىزىل الا تورى الاعا قول سوزا المادىم. شەتكەرى شىعىپ، اۋىزدان-اۋىزعا كوشكەن قىزىل المالاردىڭ سوڭىنا كوزىمنىڭ ءيتىن سالىپ، ءار وتىز ەكى ءتىستىڭ اراسىنان شىعىپ قالعان كوپ قارشىل مەن قۇرشىلعا قۇلاق سالدىم دا تۇردىم.
مامام مەن جاققا جالت ەتىپ قارادى دا، باگاجنيكتىڭ اۋزىن جالعىز-اق جۇلىپ كوتەرىپ، مۇلدەم كەرىپ تاستادى.
— الىڭدار، قالدىرماي الىڭدار!
كوپ الماعا جالعىز ءوزى قوجايىندىق جاساپ، ۇيرەنىپ قالعان مايماق تالاۋراپ جانا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ايعا ۇقساس تىستەلگەن جارتى المانى اۋزىنا اپارا بەرگەن كۇيى باگاجنيك دوداسى مەن بىلەكتەر بايگەسىنە قاراپ سىلەيىپ قاپتى.
كوكەم ماشينا مايى سىڭگەن ورامالعا قولىن سۇرتكىشتەگەن كۇيى ەڭكەيە باسىپ، ماعان بەتتەدى. قاسىما كەلدى دە، بەتىن توپقا بەرىپ تۇرىپ، تاماعىن كەنەدى.
— ءحالىڭ قالاي، ۇلىم؟
— حال تاس كوتەرىپ، اس جەگەن. ەندى الما جەيمىن،— دەدىم اياق استىنان قىرسىعىپ.
كوكەم كىر قوجالاق شۇبەرەكتى جازىپ جىبەرىپ، شاڭى بولماسا دا سىلكىپ-سىلكىپ الدى، كەرىپ تۇرىپ، تاتيانانىڭ حاتىن وقىعان ونەگيندەي ۇزاق ءۇڭىلدى، اقىرى، سوسىن قالتاسىنا سالا بەرىپ — ونىڭ ورنى قالتا ەمەس، قۇرال-سايمان سالاتىن قوبدي ەكەندىگى ەسىنە ءتۇستى مە، سۋىرىپ الىپ، ۋىسىندا قىسىپ، نانشا يلەپ، اياۋسىز جۇمارلاي بەردى.
— ءىھم... اۆارياعا ۇشىراپ، ءتورت دوڭگەلەكتى تورت جاققا شاشىپ الا جازدادىق. و دا ءبىر بىتپەي جۇرگەن ءىس ەدى... ايتەۋىر باس امان. قۇداي ساقتادى... «جيگۋليدىڭ» مايىسقان بۋفەرىن، كابيناسىنىڭ قىزىل تۇسكە ۇقساسا دا قوسىلماي، كىرىكپەي تۇرعان ال قىزىل سىرلى ەسىگىن نۇسقادى — انىق اۋىستىرعان.— ساتىپ جىبەرەم بە دەپ ويلاپ ەم، ماماڭ كونە مە. ءسويتىپ كەلىپ قالدىق... اۋرۋحانانى ون كۇن مەكەندەپ، جارىلعان شەكەنى جاماپ-جاسقاپ شىقتىق. اۆارياعا ۇشىراساڭ ماشيناڭمەن قوسا باسىڭنىڭ دا كەم-كەتىگىن قوسا جوندەپ بەرەدى ەكەن.
مانادان بەرى كەرمەك ءدام، الما، مايماق دەپ ءجۇرىپ بايقاماپپىن، كوكەمنىڭ شاش قويىسى وزگەرىپتى. جەلكەسىنە قاراي تولقىن-تولقىن بولىپ قۇلايتىن بۇيرا شاشى كوپ قىسقارىپ، كۇزەلىپ العا ءتۇسىرىلىپ، ماڭدايىن جابا قيسىق تارالىپتى. جەلپىپ وتكەن جەل ءبىر كوتەرىپ وتكەندە شاشىنىڭ استىنان جازىلىپ بىتپەگەن سۇيەم تىرتىق قىزىل كوزىن قىسىپ قالدى.
— بۇگىن نە قىلسا دا نوسەر سوعاتىن شىعار... بۇرشاق جاۋماسا نەعىلسىن،— دەپ، اسپانعا كوزىنىڭ قيىعىمەن جاسقانا قاراعان كوكەمە ۇمتىلىپ بارىپ، كوكىرەگىنە ماڭداي باستىم.
— كوكە، ماشينا قۇرعىردى نەگە الدىڭىزدار؟ ءبىلىپ ەدىم، باياعىدا بىلگەم. انەۋگۇنى كەلگەندە يسا ايتقان: «ماشينا موڭكىپ جىعىپ كەتپەسىن، ماشينا دا ادام تاڭدايدى»،— دەپ. بىلگەم، بىلگەم... كىمگە كەرەك بۇل تەمىر-تەرسەك؟ پالەگە ۇشىراماي تۇرعانىڭدا سات، ساتىپ جىبەر...
جاۋىرىنىمدى جوعارىدان تومەن، تومەننەن جوعارى قاراي جايلان ۇتىكتەپ تۇرعان كوكەمنىڭ الاقانى سوڭعى سوزگە كەلگەندە قالت توقتادى. يىعىمنان ءسال يتەرىپ، كوزىمە كوزىن قادادى.
— كىمگە كەرەگى نەسى؟ ماماڭا، وزىڭە....
ۇستى-ۇستىنە باسىمدى شايقادىم.
— جوق، جوق، قاجەتى جوق. ماعان ءبىراز نارسە كەرەك، ءبىراق ماشينا ەمەس. مەكتەپ، ۋچيليششەنى بىتىرەيىن، سوسىن، سونان سوڭ...
كوكەم بەتىمە بارلاي قاراپ تۇر. بۇرىن ءبىر جەردە كورگەن، ايتكەنمەن الدەقاشان ۇمىتقان جاندى جىعا تانىپ الا الماي تۇرعانداي ءسۇزىلىپ قارادى. وسى ينديانى جانتالاسىپ ىزدەگەن كولۋمب جەر شارىنىڭ كارتاسىنا كوكەمنىڭ كوزىمەن قاراعان شىعار.
— ۇلىم، وسى قىزىل يتكە نەگە وشىگە بەردىڭ؟ ءوزى سۋىرىلىپ سويلەيتىن ءسوزى، ويبايى جوق جۋاس جانۋار. كورىپ تۇرسىڭ انە، موينىنان سۋ كەتىپ سولمىرەيگەن كەيپىن. بۇل شىركىن ماعان، ساعان، ماماڭا — بارىمىزگە كەرەك. ماشينا بولماسا اينالدىرعان اي ىشىندە ساعان ەكى مارتە كەلىپ قايتار ما ەدىك.
تومەن قاراپ تۇرىپ، مىڭق ەتتىم.
— الىستاتىپ بارادى ارامىزدى...
— نە دەپ ءلايلىپ كەتتىڭ؟ كىمدى الىستاتىپ بارادى؟
تاق وسى جولى مىڭقىلداعامىن جوق.
— «جيگۋلي»! ارامىزدان «جيگۋلي» قارا مىسىقتايىن جۇگىرىپ ءوتتى، كوكە. انا جولى كەلگەندەرىڭىزدە-اق... مامام ەكەۋىڭ «جيگۋليمەن» جولعا ءتۇسىپ، جۇيتكىپ جۇرە بەرسەڭىزدەر بولدى، ەشقاشان دا، ەشقاشان دا جۇگىرىپ جەتە المايتىن سياقتىمىن. سونداي جۇيرىك «جيگۋلي!» مەنىڭ ورنىمدى باسقان «جيگۋلي»! كەلسەڭىز بولدى، جۋاسىز، سۇرتەسىز، جۋاسىز، سۇرتەسىز... جاي-جاعدايىمدى سۇراۋعا ۋاقىتتارىڭىز جوق تىپتەن.
بىلدىر-باتپاقتاپ، ايدالاعا لاعىپ كەتكەنىمدى سەزىپ، ءتىل تىستەدىم. بالاشا بالدىر-باتپاقتاماي قايتەيىن، ءوزىمدى تەك كوكەمنىڭ قاسىندا عانا بالا سەزىنسەم بالدىر-باتپاقتاماي قايتەيىن. تەك كوكەمنىڭ الدىندا... ون جەتىگە كەلگەن الپامساداي ازاماتقا اينالسام دا، كوكەممەن سىرلاسىپ، سويلەسسەم بولدى، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، بالاعا اينالىپ سالا بەرەمىن. كوكەمنىڭ كەۋدەسىنە باسىمدى قويىپ تۇرعاندا عانا بالاعا اينالعىم كەلەدى. باسقانىڭ قاسىندا بالاعا اينالۋ كيىن ءارى قورقىنىشتى. سو قۇرلى ۇزىلەتىندەي سوندا بالالىقتى قيا الماعانىم با؟ بالالىق، شىركىن سونداي قىمبات پا ەدى؟ انا كوكەمدەر كەلگەندە بالا بولا المادىم. «جيگۋليدىڭ» قىزىق-شىجىعىمەن مارە-سارە كوكەم مويىن بۇرۋعا شاماسى كەلگەن جوق. مەن سول ءۇشىن كوكەمە قاتتى وكپەلى ەدىم. جارالانىپ، «جيگۋليدەي» تەنتەكتەن تاياق جەگەنىن ەستىگەسىن اشىلىپ سالا بەردىم. تاياق جەگەنىن قۇتتى قۇپتاپ قالعاندايمىن با، نەمەنە؟ ءبىر ءتۇرلى جان دوسىم اياق استىنان ارازداسىپ، كورشى بالاعا قاشىپ كەتىپ، اقىر اياعى الگى بالامەن توبەلەسىن قاپ، ءوزىم قايتا ورالعانداي قۋانىشتىمىن. سونى تاعى جاسىرعىم نيەتىندە الگى دوسقا قايتا ورالعانىنا جەلبەڭ ەتە قالعانىمدى بىلدىرمەۋ ءۇشىن مۇرىن استىنان مىڭعىرلاپ، وكپەمدى ايتامىن. جانە الگى كورشى بالا مىنا «جيگۋلي» سەكىلدى.
سوعان قاراعاندا ءوزى مىنا جەردە ەكى بالا تابىسىپ تۇرعان جوقپىز با؟
— ەكەۋمىز دە كوپ وزگەرىپپىز، اسان!— كوكەمنىڭ قاباعى شىتقىل.— ءبىر اي سەنى قاتتى وزگەرتىپتى. ارامىزدا تەرەڭ ور جاتىر. قايتەمىز ەندى!.. اعاش وسكەن سايىن بۇتاعى دىڭىنەن الىستاي تۇسپەك. الىستاعاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، قارسى ءيىرىلىپ بىتپە، ۇلىم. ال «جيگۋلي»... اتتىعا جاياۋ ىلەسەمىن دەپ قاشانعى تاقىم ايرىلا بەرەدى؟ ءوز قوتىرىمدى ءوزىم قاسيىن. سەن ايتپاقشى بۇل كۇندە ادام ماشينانى ەمەس، ماشينا ادامدى تاڭدايتىن كورىنەدى. مۇنىڭ ءرۋلىن ۇستاۋ ءۇشىن دە تالانت كەرەك ەكەن. مەنىڭ تالانتىم ۆيولونچەلدەن ارتىلماعانىن ءوزىڭ بىلەسىڭ. ونىڭ ءوزىن ساتىپ تىندىق. ادامعا ەكى تالانت بەرىلمەيدى...
توبەمىزدەگى قارا اسپان قاق ايرىلىپ كەتتى. اي ىشىندە سان جارىلىستى ساۋساق بۇگىپ، ساناپ ءجۇرىپ، مۇنداي عالامات كۇركىردى قاپشاعاي وڭىرىنەن ءتۇڭعىش ەستۋىم. سول ساتتە مەن مۇنى ويلاعامىن جوق، ويلاۋ قايدا، تەك سەزىپ ۇلگىردىم. ىلە قالىڭ جاڭبىر دۇركىرەپ كەپ بەردى. تامشى تەسكەن قۇم بەتى شەشەك تيگەندەي تارعىل-تارعىل. ستۋدەنتتەر ۆاگونعا قاراي جامىراپ جۇگىردى.
— جاۋ جاڭبىر، جاۋ جاڭبىر!— كويلەگىن شەشىپ العان ءاشىر قالىڭ جاڭبىردىڭ استىندا ويناقتاپ، ەن الدا زىمىراپ بارادى.— كوكەسىن تانىتىپ، جاۋشى ءبىر! جاۋ، جاڭبىر!
مانا بۇتا تۇبىندە بۇقپانتايلاپ جىبىرلاعان كولەڭكەلەر ورىندارىنان سىتىر-سىتىر تۇرەگەلىپ، قارا بۇلت جانە ميلليون تامشى قاتارىنان قۇلاپ، اۋزىنا ميا تۇسكەن ادامداي بەتى تىرجىڭداي قالعان وزەن اراسىنا بوزعىلت پەردەنى تارتىپ سالدى.
— كوكەسى-اۋ! اسانجان!
توبەسىندە تامشىلار اسىر سالىپ، بارابانداتىپ جاتقان «جيگۋليدىڭ» قاسىندا مامام جەتىمسىرەي قاراپ تۇر ەكەن. مانادان بەرى دۋ-دۋ توپتى قالقالاپ ءبىزدى سىرتتاي بايقاستاسا كەرەك، ىزى-قىزى توپ توڭىرەگىنەن تاراپ كەتكەندە قالىڭ جاڭبىردىڭ استىندا جالعىز قالىپ قويىپتى.شاشىن جاپپاپتى، سۋ-سۋ كۇيى جاڭبىر شايىپ، شوقتاي جايناعان ەكى المانى ەكى الاقانىندا دىرىلدەتە ۇستاپ، تىپ-تىك قالپىندا بىزگە تەلمىرە قاراپ تۇر.
ەسكى گازەت-جۋرنال، پلاشش، قىسقاسى، پانا بولۋعا جارايتىن زاتتىڭ ءبارىن توبەگە ۇستاپ، اسحاناعا جۇگىرىپ كىرسەك، ءۇي سالۋشىلار بۋى بۇرقىراعان سورپانى الدارىنا جاڭا الىپتى. تىرەۋشىلەردىڭ مەنەن باسقاسىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل. قاق ورتادا كوزىلدىرىگىنىڭ اينەگىنەن ۇشقان ساۋلەمەن قارا كولەڭكە اۋانى ايقىش-ۇيقىش قىلىشتاپ كەنتاۆر وتىر. ءوزى كوڭىلدى. قولىنداعى قاسىقپەن قالايى اياقتى سوعىپ، جالاق-جۇلاق ەتەدى. سۋ كويلەگى ەتىنە جابىسىپ، بىلەم-بىلەم بۇلشىق ەتتەرى سىرتقا شىعىپ، كەنتاۆرگە ودان ارمەن ۇقساي تۇسكەن. جالپى، شارشاپ-شالدىعىپ جۇرگەن ادام باسسەينگە ءبىر سۇڭگىپ شىقسا انادان قايتا تۋعانداي بولادى عوي. جاڭبىردىڭ دا كوڭىل سەرگىتىپ، ءبىراز ناشار مىنەزدەردىڭ ساپاسىن جاقسارتىپ، جاڭالاپ جىبەرەتىن قاسيەتى بار، بىلەم. زەڭبىرەكپەن اتسا بۇزىلمايتىن ءبىراز قاسيەتتەرىنەن ايىرىلىپ قالعان سەكىلدى. كوكەم مەن مامامدى كورە سالا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، جونىلماعان بورەنە سياقتى قارىنان ءتۇرۋلى قوس بىلەگىن سوزا ىلگەرى ءجۇردى.
— وھو-حاي! ات-كولىك امان... تورلەت...— دەي بەردى دە، الدىنداعى التىن مەن ءاشىر سەكىلدى ستۋدەنت ەمەس ەكەندىگىن اڭعارىپ قالدى-اۋ دەيمىن،— تورلەتىڭىزدەر! — دەپ قاۋقىلداي قالدى. مەن مىرس ەتتىم. ىشىمدەگىنى جان ادامنىڭ ويدا جوقتا ەمەن-جارقىن جارقىلداي قالۋى اتتىڭ قارقىلداپ كۇلگەنى ءتارىزدى قۇلاقتى كەسەدى ەكەن.
— و، الما! المانى قاراپ قوي! — جىگىتتەر، ونىڭ ىشىندە ءۇي سالۋشىلار گۋ ەتتى. جامال مەن التىن الما تولى شىرەمە قوس تاباقتى ەسىك كوزىندە دىرىلدەتىپ ۇستاپ تۇر... ەگەر رەنۋاردىڭ «ۆەەر ۇستاعان قىزىنا» پول سەزاننىڭ جەتى الماسى سالىنعان تاباقتى ۇستاتىپ قويسا، ول جامال دا، التىن پول گوگەننىڭ تايتيلىق قىزدارىنىڭ ءبىرى. ءاشىر مەن تاقىر باس جىگىت ابجىلدىك تانىتىپ، لىپ ەتىپ تۇرەگەلىپ، ەسىك كوزىنە قوسانجارلاسىپ قابات ۇمتىلدى؛ الما ما، الدە قىزدارعا ۇمتىلدى ما، ول جاعى ءىشىڭ ءبىلسىن، الۋاي... جوق، قازىرگى زاماننىڭ ەسەبى تۇگەل جىگىتتەرى تاباققا جارماستى. توردە وتىرعانداردىڭ ءبىرى تاباقتاردى دىڭكيتىپ-دىڭكيتىپ ستول ۇستىنە قويىپ جاتقان ەكەۋىنە ءتىسىن باسىپ جاتىر.
— ءاي، الما ءپىس، اۋىزعا ءتۇس دەۋگە تاتيتىن قىزداردى تابالدىرىقتا قالدىرعاندارىڭا جول بولسىن!
— براۆو! الما قىزدان اۋىر بوپ پا! الما جەگىش مىقتىلار، قيمىلداپ قالىڭدار!
— نەمەنە، تاباق كوتەرگەندە قىزدى كوتەرە الماي ما؟ وزدەرىنە بەرەيىك، مىقتىلىقتارىن سىنايىق.
ءاشىر مەن تاقىر باس امالسىز تابالدىرىققا قايتا ورالىپ ەدى، التىن سونى كۇتىپ تۇرعانداي ەش ويلانباستان تاپىراقتاعان تاقىر باستىڭ قولىنا ءوزىن شەشىمدى تۇردە بىلق-سىلق ۇستاتا سالدى. تاقىر باس تا اجەپتاۋىر دەنەلى بولعانمەن جەر شارىن كوتەرىپ كەلە جاتقانداي كوزى ۇياسىنان شىعا ادىرايىپ، تىرسەگى مايىسىپ، ستول قاسىنا اۋپىرىممەن ارەڭ جەتتى. كۇشەنگەنى كەرەمەت، تاقىر باسىنا دەيىن قان شاپتى. ورىندىققا التىنمەن اياق-قولى ۇيما-جۇيما ارالاسىپ، قۇلاي كەتتى دە، سىرتقا اتا جونەلدى.
— ءاي، مىناعان نە بولدى، بىرەۋىن. بارىپ ءبىلىپ كەلىڭدەرشى.
ىلە شىعىپ كەتكەن جىگىت جاعاسى جايلاۋدان كەتىپ، قايتا كىردى.
— ءحالى جامان. زورىعىپ كەتىپتى. قۇسىپ جاتىر.
قىران-توپان كۇلكى.
باسقالار كۇلىپ جاتسا دا، مەن كۇلە المادىم. ەكى كوزىم ءاشىر مەن جامالدا. ارالارى ەكى قادام. ءاشىر سول ەكى قادامدا قىسقارتۋعا باتا الماي داعدارىپ تۇر. ويتكەنى، جامالدىڭ جوعارعى ەرنىنىڭ ون جاق ۇشى جوعارى شاپشي قالعان ەدى. تۇتىگىپ كەتىپتى. ساۋساقتارىن سىتىر-سىتىر سىندىرىپ، تۇك كورمەس كوزبەن توپتى شولىپ ءوتتى. ەشكىمگە توقتالعان جوق. ونىڭ كىمدى ىزدەپ تۇرعانىن مەنەن باسقا جان بىلمەيتىن ەدى. مىنا مينۋت — ساعات تۇسكى 1 دە 30 مينۋتتىڭ — 1 دە 30 مينۋت ماعان، اشىرگە، جامالعا تىم-تىم اۋىر-تىن، سونى سەزدىم.
— اۋ، ءاشىر، نە تۇرىس؟
— قىزدا بولسا ءۇمىتىڭ، باتىلداۋ بول، جىگىتىم،— دەپ بىرەۋ سىڭسىپ اندەتىپ جىبەردى.
جىگىت قوي، ءسوز — قامشى جاڭبىرداي جاۋعاسىن ءاشىر شىدامادى، ەكى قادامدى ءبىر-اق سەكىرىپ قىسقارتىپ، قىزدىڭ قاسىنا جەتىپ باردى. بارۋىن بارعانىمەن قىزدى قالاي كوتەرىپ الۋدىڭ ءادىسىن بىلمەي ما، «قويدى باعا بىلمەگەن قۋىپ ءجۇرىپ ولتىرەدى» دەپ وتىرۋشى ەدى ناعاشى اتام، شىركىنىڭ ەركىن كۇرەسكە شىققان ماقتانشاق سپورت» ەمەنشە ەكى قولى ەربەڭدەپ، يرەلەڭدەپ، مايىسىپ-قايىسىپ، جامالدىڭ الدىندا بيلەدى دە قالدى. قىز قورقىپ كەتتى مە، ىتىرىنىپ كەيىن سەكىرىپ ءتۇستى.
مينۋتتار ساعاتقا جالعاستى. ماعان وسىلاي كورىندى. ءاشىردى، ءوزىمدى، جامالدى، ەڭ اياعى وسىعان قاراپ وتىرعان اسحاناداعى ادامزات اتاۋلىنى جەك كورىپ كەتتىم.
— ءاشىر، توقتاي تۇر!
ول قايقاڭداعان قالپى ماعان قارادى.
اسحانا ءىشى تىم-تىرىس. ءبارى مەنى باعىپ، كوزدەرىمەن ىشىپ-جەيدى. مەن لاپاستىڭ توبەسىنە جابىلعان قارا قاعازعا توپىر-توپىر ءتۇسىپ جاتقان مىڭ-مىڭ تامشىنىڭ ەسىرىك ءبيىن عانا ەستيمىن، ال قالعان دۇنيە ماعان ەش قاتىسسىز، الىس-الىستا بولەك جاتىر. ورنىمنان تۇرىپ، يسانىڭ قاسىنا باردىم دا، بەتىنە بارىنشا قاراماۋعا تىرىسىپ:
— ءاشىر المانى كوتەردى. ال جامالدى سەن كوتەرىپ اكەل! قىز كوتەرۋ ساعان جاراسادى،— دەدىم ءوز داۋسىما ءوزىم تاڭ قالىپ. ونىمەن قويماي، بىلەگىنەن ۇستاپ، قىزدىڭ قاسىنا جەتەكتەپ اپاردىم.
يسا ابىروي بولعاندا قارسىلىق بىلدىرمەدى.
تۇك كورمەي تەڭسەلە باسىپ، تەڭسەلە باستىم-اۋ دەپ ويلادىم، ستولعا بەتتەدىم. ايتۋىن ايتسام دا ءىشىم قىج-قىج قايناپ، قانىم باسىما شاپتى، ءارى وكىنەمىن، ءارى قۋانىشتىمىن دا، وكىنەتىنىم — جۇرەگىمنىڭ «ءوزىم»، «اسان» دەپ سوعار ءبىر بولشەكتەرىنىڭ بۇيرىعىن ورىنداماعانىمدى سەزەمىن.
قۋانىشىم — ءوزىم ەز بولىپ، نە ارى جىعىلماي، نە بەرى جىعىلماي تۇرعان ون جەتى دەگەن قىزىق جاستا ادىلدىكتىڭ ءامىرىن ورىندادىم.
جالعىز الاقان جەكە دارا سارتىلداپ سوعىلىپ، اسحانادا ۇيىپ تۇرعان اۋانىڭ ارقاسىن شاپاقتادى. ماعان ارناپ سوعىلدى ما، جوق، الدە جامالدى كوتەرىپ اكەلىپ، مامامنىڭ قاسىنا وتىرعىزىپ جاتقان يسانىڭ مارتتىگىنە باعىشتالدى ما، ول جاعى وزىنەن سۇراماسا بەلگىسىز، ءتىپتى كىم سوققانىن دا ايىرمادىم.
بىلەتىنىم — ايتەۋىر، تەگىن سوعىلعان الاقان ەمەس.
* * *
«قىزىپ العان» قىرىق شاقتى ستۋدەنت سىرىڭكەنىڭ قورابى سەكىلدى كەرتەڭ كوك اۆتوبۋستىڭ اۋزى-مۇرنىن لىق تولتىرىپ، ۋلاپ-شۋلاپ كەلەدى. قىزىل العانى نەسى، «قۇرعاق زاڭنىڭ» اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولىپ تۇرعان قۇرىلىس وتريادىندە قىزىپ الساڭ وتريادتەن قۋىلدىم دەي بەر. سولايى سولاي-اۋ، ايتسە دە ءبىز اۆتوبۋس تولى ستۋدەنتتەرگە وسى مينۋتتە كۇندەلىكتى كوزبەن سىرتتاي قاراساق، ءوزىمىزدى كەم دەگەندە ەكى ساپتى اياق سىرا تار¬تىپ العان قىزعىنداردىڭ قاتارىنا، ءسوز جوق ويلانباستان قوسا الار ەدىك. ءبارىمىز دە ءبىر ءتۇرلى قىزارا ءبورتىپ، بەتىمىزدە قىزىل ويناپ، قىزعان ادامنىڭ ءسوزىن سويلەپ، ءىسىن ىستەگەسىن ءىشتىڭ نە، ىشپەدىڭ نە، ءبارىبىر. قىسقاسى، اۆتوبۋس— قىرىققا جۋىق كوتەرىڭكى كوڭىل كۇي، ايقاي-شۋ، ءازىل-قالجىڭ، ءالسىن-الى سەبەپتى-سەبەپسىز جامىراي شىققان كۇلكى ىلە جاعالاپ زىمىراپ كەلەدى. ىزدەگەنىمىز الاقانداي ارال، ال ول — ەرتەڭگى قۇرىلىسشىلار كۇنىن قارسى الاتىن، مىنا ءتۇسىپ كەلە جاتقان كەش پەن ءتۇنى بويى ءبىز اسىر سالاتىن قوناقجاي مەكەن.
كوكەم، مامام، سامات قالييەۆيچ، قارەكەڭ، مايماق ۇيىلىپ-توگىلىپ مىنگەن قىزىل «جيگۋلي» جول تانابىنا تازا جابىسىپ الىپ، باتىپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسىنە اينەگى ەكى-ۇش مينۋت سايىن ءبىر سۇيگىزىپ، ءبىزدىڭ ءىزىمىزدى يىسكەلەپ كەلە جاتىر. «جيگۋليدەگىلەردى قايدام، قوستان توڭقالاڭداپ شىققالى كوك اۆتوبۋستىڭ ىشىندە ءبىر دا ءبىر اقىلدى، ورنىقتى ءسوز ايتىلعان جوق: ىزى-قىزى قالجىڭ، ءان جەلدىرتە تارتىلعان گيتارا... وعان الەم انشىلەرىنىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلدەرى جانە «اۆۆا»، «بونني ەم» سياقتى ءتاۋىر-تاۋىر انسامبلدەردىڭ باستارى مەن داۋىستارىن ءبىر قازانعا كەزەكپە-كەزەك، كەيدە جارىسا توعىتىپ جاتقان ترانزيستور مەن ماگنيتوفوندى قوسىڭىز. جالپى، مىنەزدەرى وسىنشاما جەڭىل-جەلپى ادامداردىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرگەنىمدى الا جاز بويى يت ءبىلىپ پە.
مەن اۆتوبۋستاعى وسى دۋ-دۇرمەككە سىني ءارى نەمقۇرايدى كوز تاستاپ، قول قۋسىرىپ، ارت جاقتاعى بۇرىشتا شالقالاڭقىراپ وتىرمىن. ونىڭ ۇستىنە اناۋ جامال دەگەن قارا قىزعا قارادان قاراپ جىنىم كەلىپ وتىر. يسانىڭ قاسىنا جايعاسىپ الىپ، كەمىندە ءار ءۇش-تورت مينۋت سايىن ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلەدى دەيسىڭ، كۇلەدى. جانە ءار كۇلكىسىنىڭ ساپاسى ءار ءتۇرلى. وندا دا كۇلۋگە تۇراتىن بىردەڭەگە كۇلسە ءبىر ءجون. بەت الباتى كۇلەدى. وسىنشاما ءار ءتۇرلى كۇلەتىنىن بۇرىن نەعىپ ابىلەت باسىپ بايقاماعامىن ءوزى. قالاي كۇلسە دە قاسىندا وتىرعان يسانىڭ بەتىنە بارىنشا قاراماۋعا تىرىسادى. ءتىپتى سويلەسپەيدى دە. ياعني «يسا دەگەن جىگىتتى ويلاپ، جامالدىڭ ەمەشەسى ءۇزىلىپ وتىرعان جوق. ال باسقامەن جاساپ وتىرعان قارىم-قاتىناسى — ءازىل-قالجىڭ، كۇلكى. ارا-تۇرا باسىن ەكى جاققا كەزەك بۇلعاڭداتىپ: «الا-لا-لا! لالا-لا-لا! وگونەك!» — دەپ، سىڭسىپ قويادى.
ماڭىنا جولاپ كەتكەن قىزداردى بىرەسە سىڭسىتىپ: بىرەسە سىقىلىقتاتىپ كۇلدىرە بەرەتىن بۇل يسانىڭ بويىندا نە سيقىر بار ەكەن؟
ءاشىر بولسا يسا مەن جامال جاققا مۇلدەم كوز قيىعىن سالمايدى، جانە شاماسى كەلسە باسقانىڭ دا كوز قيىعىن سالدىرعىسى جوق، بىلەم، ۇستى-ۇستىنە قىزا ءتۇسىپ، انەكدوتتى توپەپ وتىر، توپەپ وتىر. جۇرتتى سول انەكدوتتىڭ كۇشىمەن قايتسە دە ءوز ماڭىنا شوقتاي ءيىرىپ، انا ەكەۋىڭ مۇلدەم بولەك، جەكە قالدىرعىسى بار. مۇنىسى قاي سيقىر ەكەنىن، اتتەڭ، بىلسە عوي،. ءبىراق ءسوزى كۇلسە دە، ءوزى، كوزى كۇلمەيدى. دۇنيەگە ونسىز دا تار تەرەزەدەن قاراۋشى :ەدى، تار تەرەزەسى ءقازىر بىتيگەن قوس سىزىق. ءبىر ۋىس بەتى تامىز جاڭا باستالسا دا ۇسىگەن كارتوشكاعا ۇقسايدى. مەنىڭ كەشەگى وقىس قىلىعىمدى ۇمىتپاسا كەرەك، اۆتوبۋسقا مىنگەلى بۇرىلىپ ءبىر قاراعان ەمەس — «اسان اتتى بالا بۇل دۇنيەدە بار ما، جوق پا، وعان ءپىشتۋ».
باقتيار جارقىراعان جىپ-جىڭىشكە انتەنناسىن — تولقىن اۋلاپ، جالعىز قولىن كوككە سوزعان ترانزيستورمەن تاس قۇشاقتاسىپ، ارعى بۇرىشتا وتىر. قاسىندا پول گوگەن سالعان تايتيلىق قىزداردىڭ ەڭ تولىعىنان اۋماي قالعان التىن تارتىپپەن عانا ەكى تىزەسىن جىمداستىرىپ وتىر. اۆتوبۋستاعىلاردىڭ بارىنە توق سيىردىڭ مەيىربان كوزىمەن قارايدى. باقتياردىڭ قۇلاعىنا يناباتتىلىقپەن اندا-ساندا بىردەڭەنى سىبىرلاپ، مولشەرمەن سالماقتى كۇلەدى.
ىلعي دا بەس باتپان شاڭ باسىپ، كۇنگە كۇيىپ قارا قوشقىل بون جۇرەتىن جىگىتتەردىڭ ءوڭى بۇرىن ءبىر كونۆەيەردەن شىققانداي، ايتپەسە اكە-شەشەسى ءتاتۋ-تاتتى تۇراتىن بەرەكەلى سەميانىڭ بالالارىنداي بىر-بىرىنە تىم ۇقساس بولاتىن. ءقازىر ءبارى دە اعى اق، قىزىلى قىزىل، بەتتەرى شان. مەن كىردەن ارشىلىپ، بەت، كوز، مۇرىن، ەرىندەرى ءار ءتۇرلى جەكە-جەكە ءاشىر، باقتيار، جامال، كومانديرلەرگە اينالىپتى.
قولىمدى كەنەرەدەن اسىرىپ تاستاپ، باسىمدى اۆتوبۋس تەرەزەسىنەن شىعارىپ ەم، كۇلكى، انەكدوت تۋ سىرتىمدا، ىشتە قامالىپ قالدى دا، ادەتتە جاڭبىردان سوڭ جەتىپ كەلەر تازا اۋا كەڭسىرىك جارىپ قويا بەردى. كوز جەتەر كوكجيەكتى ۇلكەن شەڭبەر، ال اۆتوبۋستى سول شەڭبەردىڭ ەپيسەنترى دەپ الساق، تورت قۇبىلا سول ەپيسەنترگە اياعىن بەرە قاز-قاتار كوسىلىپ جاتا قالىپ جايىمەن ءبىر قالىپتى اينالدى. تۇستە ارى كەلىپ، بەرى كەلىپ بەت-جۇزىڭ بار دەمەي پەرگىلەگەن سەرگىتەر لەپ بار. كەشە عانا اسپان مەن جەردىڭ اپشىسىن كەزەك قۋىرعان تامىز كۇنى اتپاعانداي، باتپاعانداي ءتىپتى سەنگىڭ جوق. الەم اپ-ايقىن. كەشە عانا ءبارىنىڭ بەتىنەن سۋ اعىپ ءوتىپ جاتقانداي بۇلدىراپ، انىق ءتۇسىن بەرمەي مىڭ قۇبىلىپ دىرىلدەپ جاتاتىن قىراتتار بۇگىن بەتكەيىندەگى ءار تاسىن جۋىپ-شايىپ، مۇلدەم جاقىنداتىپ، قول سوزىم جەرگە اكەلە قويىپتى. بۇتالاردىڭ ءار جاپىراعىنا دەيىن ساناپ كەلە جاتىرمىن. انە، جول شەتىندە بۇزىلعان تراكتوردان با، الدە ەكسكاۆاتوردان قالعان با، شىنجىر تاباننىڭ باشماعى اپپاق ازۋ تىستەرىن اسپانعا بىلەپ، جارقىراپ جاتىر. جوتا ەتەگىندەگى ءىننىڭ اۋزىندا سارشۇناق تومپيعان قارنىن قوس قولداپ قۇشاقتاي باتىپ بارا جاتقان كۇنگە بەتىن بەرە تىگىنەن تىك تۇرىپ، كەشكى نامازعا جىعىلعالى تۇر.
جاڭبىر شايعان جول شەتىندەگى شوپتەردىڭ جاسىل ءنىلى بۇگىن بەتىنە قايتا شىعىپ، بالبىراي قاپتى. اندا-ساندا قىمىزدى كەكىرىك اتا سىلقيتىپ سوعىپ الىپ، وزەن جاراسىنا توسەلگەن قۇراق كورپەگە شىنتاق تىرەي كوزىن جۇمىپ، مۇرتىن سىلاپ-سيپاپ جاتاتىن ناعاشى اتامنان اۋمايتىن جارتاستار شەكەسىنە كۇن ساۋلەسىنىڭ ءبىر ۇزىگىن جاعىپ اپ، قىزارا ءبورتىپ، وزەن جاعالاي قۇلاپ-قۇلاپ جاتىر. شىلدە بويى لاي سارى تۇستەن اينىماعان وزەن بۇگىن قارا سۇرعىلتقا ويىسىپ، تۇڭعيىق تارتىپتى.
سول تۇڭعيىقتىڭ سوناۋ شىڭىراۋ تەرەڭىنەن قاراشادا كۇشىنە مىنەر قارا كۇز قول بۇلعاپ جاتىر ما الدە؟ داريانىڭ باس جاعىندا ەتەك-جەڭىن جيناي الماي اشىق-شاشىق شالقالاپ تۇسكەن سار جۇرت دالاعا قاراپ وتىرىپ، ىشتەي: «كۇز شىركىن وسى وزەننىڭ اعىسىن بويلاي قۇلاشتاي ءجۇزىپ كەپ، سوسىن جاعاعا تورت اياقتاپ ەڭبەكتەپ شىعىپ، تاۋ-تاستىڭ ەتەگىنەن كەۋدەسىنە ورمەلەي باستايتىن شىعار»،— دەپ ويلادىم.
كوڭىلسىزبىن. جايشىلىقتا قازىرگى اقۋالىمدى: «ون جەتى جاسار بوزبالا اۆتوبۋس تەرەزەسىنەن باسىن شىعارىپ، ويلانىپ وتىر» دەگەن جاي سويلەممەن بەينەلەي سالۋعا بولار ەدى، دەگەنمەن دۇنيەنىڭ شىن ساپاسىن انىقتايتىن سالىستىرمالىق زاڭى مىنا دىر-دۋماندى ەرتتەپ ءمىنىپ كەلە جاتقان قىز-جىگىتتەرگە قاراعاندا كوڭىلسىز ەكەنىمدى راستايدى.
قالىڭ جاۋىن تاسىتىپ جىبەرگەن بە، وزەن ادەتتەگىدەن اناعۇرلىم اعىندى. جاۋىرىنى ءالسىن-الى جيىرىلا ءتۇسىپ ىزعىعان ايدىن بەتىنە ۇزاق قاراساڭ اعىن جىلدامداعان ۇستىنە جىلدامداپ، جانارىڭدى تەرەڭىنە شىم-شىمداپ سۋىرىپ، ارى-بەرىدەن سوڭ كوز شۇبارتا باستايدى. جانە قاراي بەرگىڭ كەلەدى. ءتۇبى جوق تەرەڭ سۋدىڭ ىلعي دا كەل، كەل دەپ، قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇراتىن قاسيەتى دە وسىندا ما ەكەن؟
قىزىل «جيگۋلي» كەشكە كۇن ساۋلەسىمەن شارپىسىپ، قىپ-قىزىل بولىپ، بۇلتاڭداپ قالار ەمەس. قىزىلدىعى سونداي تۋرا كوز قاريدى. ءارى قورقاسىڭ دا. «81-10-لتا» ەندى جەر باۋىرلاعان جۇگىرىسىن ءسال جىلدامداتسا جاڭبىردان كەيىن ونسىز دا يونعا سىرەسىپ تۇرعان اۋامەن ۇيكەلىسىپ، لاپ ەتىپ تۇتانىپ، جانىپ جۇرە بەرەتىندەي.
كوكەم مەن مامامنىڭ ەكىنشى كەلىسىن باسقا جىگىتتەر قالاي جوريدى، قايدام، ءوز باسىم، تايپالعان «جيگۋليدى» كورسەم بولدى، ءىش جيا باستايتىن ونەردى شىعارىپپىن. وسى ءتۇبى وڭبايتىن سەزىم ءوزىن بۇگىن انىق باس كوتەردى. مەرەكە قارساڭىندا كوكەم، مامام ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلىپ، ماشينادان ەمەن-جارقىن قوتارىلىپ تۇسە قالسا دا جەلپ ەتپەدىم. «كەلسەڭدەر، كەلىڭدەر، كەلمەسەڭدەر قويىڭدار»،— دەگەن سەكىلدى ءبىر ءتۇرلى سەسكەندىرەتىن نەمقۇرايدىلىق...
الدە ەسەيە باستاعانىم با؟ «اعاش بويلاعان سايىن دىڭىنەن بۇتاعى الىستاي تۇسپەك» دەگەن ءسوزدى مانا تەگىن ايتتى ما؟ ىشتەي كەسىپ-پىشىپ، ابدەن كوزى جەتكەسىن ايتقان شىعار. كوكەم، مامام ۇشەۋمىز باسىمىز بىرىكسە بولدى، ماعان قاتىستى ءبىر وقىس، توتەنشە وقيعا باستالىپ كەتەتىندەي بوي تارتىپ، ساقتاناتىن حالگە ۇشىراپ ءجۇرمىن، ول قانداي وقيعا، جاقسى ما، جامان با، بەيمالىم. ءۇش جىل بۇرىنعى قاساپحانا وقيعاسى اۆتوبۋستاعىلارعا ەمەس، تەك ۇشەۋمىزگە قاتىستى، تەك ۇشەۋمىز بىلەتىندىكتەن بە، مامام، كوكەم سوڭىما شىراق الىپ تۇسكەن سول جايسىز وقيعانى ەسكە ءتۇسىردى مە، ايتەۋىر ءدال ءقازىر كوڭىلسىزبىن. ىشتەي ويلايمىن دا، تۋىس ادامدار ەرتەگىدە ايتقانداي، تەمىر تاياعى، تەبەندەي، تەمىر ەتىگى تەڭگەدەي بولعانشا جەر-جاھاندى كەزىپ كەلىپ، بىر-بىرىمەن جولىققاندا قايتكەندە جان دۇنيەنى توڭكەرىپ تاستايتىن وقيعا بولماي قويمايتىن ءتارىزدى، تۋىستاردى، ماسەلەن، فيزيكا تىلىمەن اتتاس زاريادتار دەپ ەسەپتەسەك، سول اتتاس زاريادتاردىڭ بىر-بىرىنە جاقىنداۋىنان جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى — يتەرىسىپ، تەبىسىپ كەتەدى. قىل اياعى ەپوستا دا سولاي. سۋعا سالسا باتپاس، وتقا سالسا جانباس الپامىس الىس-الىس جورىقتان ەلىنە ورالعاندا تۋعان-تۋىسقاندارىن جاۋ شاۋىپ، سولاردى قۇتقارامىن دەپ ءجۇرىپ ءولىپ قالا جازداعان. قوبىلاندى قاسقا دا سونىڭ جولىن قۇشقان. وديسسەي مىقتى مۇردەم كەتۋگە شاق قالىپتى.
ال ءبىز قايتەر ەكەمىز؟
مەن قايتەر ەكەمىن؟
ايتەۋىر كوڭىل قاياۋ، وي مازاسىز...
* * *
كۇن باتقالى قاشان. الدىمىز — كەڭ ايدىن، سۋىپ، قاتۋعا بەت العان قورعاسىنشا لىقىلداپ اققان وزەن. اۋادا قالىڭ جاڭبىردان قالعان سالقىن دىم بار. ارقامىزدى كەشكى اسپاننىڭ كەۋدەسىنە اسىلا-اسىلا كەتكەن قارا شوقىلار العان. شوقى مەن وزەن جاعاسىنىڭ اراسىن ات شاپتىرىم الاڭقاي الىپ جاتىر. وزەن ورتاسىندا سىلق-سىلق كۇلىپ، سىلاڭداپ اققان ىلە سۇلۋدىڭ دەنەسىندەگى جالعىز مەڭ سەكىلدى (كىتاپتاردا وسىلاي جازىلۋشى ما ەدى) شاعىن ارال، ال ونىڭ ورتاسىندا تۇيەدەي قىزىل تاس شوگىپ جاتىر. تۇسكەن بەتتە ارالعا تايتي دەگەن اتتى سىيلاي سالدىم.
ات شاپتىرىم الاڭ ورتاسىنا ءبىز جايعاستىق.
جەروشاقتا جالاقتاعان جالىن قارنى قامپيعان، قۇلاقتارى ەربيگەن تاي قازاننىڭ كۇس-كۇس قارنىن قىزىل تىلىمەن وڭدى-سولدى جالاپ، قانتالاعان قوس كوزىن وڭدى سولدى قىسادى. قىسقاسى، قىزىل سيىرىم جالاپ تۇر، قارا سيىرىم قاراپ تۇر... قازاندىق استىنداعى جالىننىڭ قىز-قىز قايناعان قۇشاعىنان ارەڭ دەگەندە باس امانداپ، كەك شاشىن جايىپ جىبەرىپ قاشىپ شىققان كەك ءتۇتىن دىمى قۇرىپ، ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جاتسا دا، وزەن جاققا جان دارمەن موينىن سوزىپ، ەسىلە جىلجىپ بارا جاتىر. داريا ۇستىندە كوگىلدىر جىبەك جۇقا ورامال قالىقتايدى. جەروشاقتىڭ وڭ جاعىندا مالداس قۇرعان سىرا بوشكەسى وتقا جۋان قارنىن قىزدىرىپ وتىر دا، سول جاقتا جىگىتتەر جاڭا قۇرىپ تاستاعان شاعىن ەكى شاتىر تىربايىپ، اياق-قولى ءتورت جاققا كەتىپ، جەر قۇشاقتاي قالىپتى. قىشقىلتىم تۇتىنگە قايناعان جاس ەتتىڭ، وزەن جاقتان جىڭىشكەلەپ جەتىپ تۇرعان بالدىر ءيىسى قوسىلىپ، باستالىپ كەتكەن بەرەكەلى تىرشىلىكتىڭ نىشانىن بىلدىرگەندەي. تاس لاقتىرىم جەردە ءبىز ءمىنىپ، سابالانىپ كەلگەن ەكى ءمۇيىزتۇمسىق — كەرتەش ماڭداي كوك اۆتوبۋس پەن تاڭقى تاناۋ «رافيك» قالىڭ بۇتاعا تۇمسىقتارىن تىعىپ جىبەرىپ، جۋساپ تۇر.
قازان-وشاقتىڭ ماڭى قىبىر-جىبىر، سالدىر-گۇلدىر اياق-تاباق دىبىستى، تازا اۋادا ساڭگىرلەپ ەمىن-ەركىن شىققان سوزدەر...
— تۇزىن كوپ سالىپ جىبەرمە، جامال!
— التىن، ەت تاسىپ بارا جاتىر...
سورپا توگىلدى دە، وت پىشىلداپ، قويمالجىڭ سارى ءتۇتىن قازاندىق استىنان لاك ەتىن اتىپ شىقتى، سول مۇڭ بىلتىر جايلاۋعا بارعاندا كەش تۇسكەن سايىن كيىز ءۇيدىڭ ىشىمەن ءبىر ارىلماي قويعان قوڭىرسىق، ءتاتتى ءيىس قولقا قاپتى.
جوتا باۋرايىندا ۆولەيبول دوبى اق شاباقتاي ءالسىن-الى بۇلىڭداپ، قارا كولەڭكە اۋادا ەمىن-ەركىن ءجۇزىپ ءجۇر، كۇمپ-كۇمپ سوعىلعان ءۇن قۇلاققا قۇمىعىپ جەتەدى.
— جىبەرمە، باقتيار!
— وزەنگە تۇسسە دوپتان ايرىلدىق دەي بەر!
— ءاي، اسان، كەل بەرى! بۇگىن نەعىپ مولدا بولا قالعانسىڭ ءوزىڭ؟
مەن قوس تىزەمدى قۇشاقتاپ، تاس ۇستىندە وتىرمىن. بويىم ءبىر ءتۇرلى مامىرجاي تارتىپ، دوپ سوقپاق تۇگىل اياق-قولدى قوزعالتا الاتىن ءتۇرىم جوق. مىناۋ ءتۇتىن مەن جاس سورپانىڭ اڭقىعان ءيىسى، قازاندى جالانعان قىزىل جالىن، ياعني، قىزىل سيىرىم جالاپ تۇر، قارا سيىرىم قاراپ تۇر دەۋگە كەلەتىن قاراپايىم تىرلىك، قازاندىق توڭىرەگىندە بىرەسە باس تۇيىستىرە شۇيىركەلەسە قالىپ، بىرەسە بۇرىش، پياز دەپ، ەكى وكپەنى قولعا الىپ جۇگىرگەن، ەلبەڭدەگەن قوس قىزدىڭ جانىما جاقىن كەلىپ، ەت جۇرەگىمدى ەلجىرەتكەندىگى سونشالىق، كىرپىك قاعۋدى ۇمىتىپ، كوز ەتىم اۋىرعانشا قارسى الدىما تەسىلىپ ءالى وتىرمىن. بۇرىن وت، قازاندىق كورمەگەندەي، جاس سورپا ءيىسىن تاناۋ تارتپاعانداي تىم قوماعاي، تىم اشقاراقپىن. الدەبىر گەنا تۋرالى بالدىر-باتپاق بۇلىڭعىر ويلارعا بەلشەدەن باتامىن. سونداعى وي بىلاي دەيدى باياعىسىندا: «وتكەن جىلى جايلاۋدا وتكەن بىرەر ايدى ەسەپكە الماسا قازان-وشاق توڭىرەگىندەگى وسى قام-قاراكەت مەن ءۇشىن بىلايشا العاندا جات كورىنىس. شاعىن بولعانمەن قالا دەپ اتالاتىن اۋدان ورتالىعىندا ءوستىم. قازىرگى مەكەن— وبلىس ورتالىعى. دەۋىن دەيسىڭ-اۋ، ەندەشە نەاندەرتال زامانىنان كەلە جاتقان وسى كونە تىرشىلىك بۇگىن نەعىپ مەنى قىزىقتىرا قالدى، بال تارتقان شىبىنشا نەعىپ ۋىسىنان شىعارماي وتىر؟».. انەۋگۇنى يسا، گاريك ۇشەۋمىز جاتاقحانادان الىپ شىققان ايگۇل قىز ەسىمە تۇسكەنى. سوندا نەگە قاسقا قۇلىننىڭ موينىنداعى قوڭىراۋ سىلدىرى قۇلاعىما تالماي ۇدايى جەتىپ تۇردى؟
... — ءاي، قازاق دوپتى سوعار بولساڭ الباتى لاقپاي دۇرىستاپ سوق!
سەلك ەتە ءتۇستىم. قازاق! ءاشىردىڭ تىنىق اۋانى تىلگىلەگەن داۋسى مانادان بەرى تابا الماي قينالىپ وتىرعان سەزىمنىڭ ءداپ جەلكەسىنەن ءتۇسىردى. ءتىپتى تاستان ىرعىپ ءتۇسىپ كەتە جازدادىم. قازاق! وسى قان ەكەن عوي مىنا مينۋتتا تامىر-تامىرىمدا بۇلكىلدەپ اعىپ جاتقان. گەنا زاڭىنىڭ بۇيرىعى ەكەن عوي مەنى قاسقا قۇلىننىڭ قونىراۋىنا قۇلاق تۇرگىزگەن، ءيتىندىرىپ قازان-وشاقتىڭ ىشىنە ءتۇسىرىپ وتىرعان... تاناۋىمدى جاس سورپانىڭ ءيىسى ارالاپ، كوزىمە جاس كەلىپ وتىرسا دا سونىڭ ءبارى سول جەتپىس جەتى بابامنىڭ بويىما ميراس قىپ قۇيىپ كەتكەن قاسيەتتى قانىنىڭ ءامىرى ەكەن عوي.
— بە-ە-ەف!
جىلماڭداپ جەتىپ كەلگەن «جيگۋلي» قازاندىق استىنداعى وتتى قوس كوزىندە جارق-جۇرق جاقتى دا، ابدەن شولىركەپ كەلگەن قىزىل تايىنشاداي سىرا بوشكەسىنە تۇمسىق تىرەپ تۇرا قالدى. سوسىن تىك بۇرىشتى تراپەسيا ەسىگى شالقالاي اشىلىپ، ەكى ءبۇيىرى جۇمىرتقاداي جارىلدى دا، كوكەم، مامام، سامات قالييەۆيچ، قارەكەڭ، مايماق اقتارىلىپ تۇسە-تۇسە قالدى.
— ال قونىس قۇتتى بولسىن، جىگىتتەر!
— ىسكە ءسات، قىزدار!
— بۇلدىرگەن جەڭدەر! جاڭا تەرىپ الدىق.
باسە، سوڭىمىزدان دومالاڭداپ كەلە جاتقان «جيگۋلي» مانا ءبىر قاراعانىمىزدا جەل ۇرگەندەي جوق بولىپ كەتىپ ەدى. ءبىز ۋلاپ-شۋلاپ بۇلدىرگەننىڭ تۇسىنان اعىزىپ ەتە شىعىپپىز دا، جەر جاعدايىن سامات قالييەۆيچ بىلە مە، ماشيناداعىلار بۇلت ەتىپ بۇرىلىپ كەتىپتى.
— اعا، مىنە، بۇلدىرگەن ال! وي، سونداي كوپ، كوپ... قىزىل-قىزىل...
مايماق ارسالاڭداپ كەلىپ، قالپاق تولى بۇلدىرگەندى — قالپاق تولى حوش ءيىستى الاقانىما اقتارا سالدى دا، اياعى اياعىنا تيمەي وزەن جاققا قۇلدىراڭداپ جۇگىرە جونەلدى.
— وي، انا قارا تۇيمەشتى ۇستاڭدار! وزەنگە ءتۇسىپ كەتپەسىن!
قازىرگى زامان بالاسى عوي، مايماق وزەنگە قويىپ كەتە قويعان جوق، ءبىراق ءداپ قويىپ كەتەردەي جارقاباق جيەگىنە جۇگىرىپ شىعىپ، قالت تۇرا قالدى، ەكى الاقانىن تىزەسىنە سالىپ ەڭكەيىپ، شىمىر-شىمىر ايدىنعا تەسىلدى. بۇل بالا وزەن بەتىنە جازىلعان ءوزىنىڭ بولاشاعىن وقىپ تۇر ما؟..
مامامنىڭ اياق-تاباققا ارالاسۋى مۇڭ، قازاندىق باسىنداعى قىم-عۋىت جۇگىرىستىڭ جىلدامدىعى كەم دەگەندە ءبىر جارىم ەسەگە ارتىپ جۇرە بەردى.
— قىزدار، سورپانىڭ كوبىگىن الماپسىڭدار عوي...
— بۇيتە بەرسەڭدەر كۇيەۋ بالا اتاۋلى اش قالار.
ساڭقىلداعان اشىق ءۇنى — ال مامام ىلعي دا ساڭقىلداپ سويلەيدى — بىردەن جيىلەپ كەتكەن اياق-تاباق سالدىرىمەن ارالاسىپ، ىسكەر، بىلىكتى جاننىڭ تىزگىندى قولعا العانى ءبىلىنىپ قالدى. مامامنىڭ سۇق ساۋساعى قاي نۇكتەنى نۇسقاسا جامال مەن التىن جەلباققىشتاي كەزەكپە-كەزەك سولاي قاراي ۇشىپ، دەدەك قاقتى.
سامات قالييەۆيچ بۇگىن باستان اياق اپپاق: اقشىلت شالبار، اق بۋتسى، اق تەننيسكا. وتىن بۇتاپ، ودەيالداردى ءشوپ ۇستىنە جايىپ، دەن سوعىپ ەرىككەن جىگىتتەردى شىرق ءيىرىپ شاقىرىپ اكەپ، بىرەۋىنە — بالتا مەن شوركە ۇستاتىپ، ەكىنشىسىنە—سىرا بوشكەسىن كورسەتىپ — تەگى اش دەگەنى بولۋ كەرەك—ەلپىلدەپ ءجۇر. ىلعي كىلەڭ ەمبلەمالى كۋرتكالى جىگىتتەردىڭ ورتاسىندا ارلى-بەرلى ىزعىپ، ىمىرت وتىندە اق كيىمى بۇلىڭداپ، قوبىلاندى، قارامانداردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتىپ، مىنادان كىرىپ، انادان شىعىپ، بىرىندەپ ءتۇسىرىپ جۇرگەن ءبىرشىمباي باتىر دەرسىڭ. جاز بويى بايقاماپپىن؛ ءوزى تايپالعان جورعا ەكەن. ەكى قولى سەپەلەك-سەپەلەك قاعىپ، اياعى-اياعىنا تيمەي، ادىمىن قىسقا، تەز-تەز الادى. ءاشىر بولسا ءبىر ءسارى، قىرىققا جەتىپ قالعان ادامنان جورعا شىققانى قىزىق ەكەن.
كوكەم تاعى دا «جيگۋليدىڭ كاپوتىنىڭ ارانداي اشقان اۋزىنا باسىن قىستىرا قويىپتى.
قارەكەڭ مالداس قۇرىپ، ودەيال ۇستىنە جايعاسىپتى. مىنا جايلى وتىرىسقا قاراعاندا ول كىسى، جالپى، تور اتاۋلىنى «س-100ء-دىڭ» كابيناسىنداي قولايلى، ءارى تەك وزىنە عانا ءتيىستى دەپ سانايتىن بولۋ كەرەك. اندا-ساندا «قا-قيھ!» دەپ تاماعىن قىرناپ، قاقىرىنىپ قويادى.. مايماق شىركىن وڭ تىزەسىنە قونجيىپ ۇلگىرىپتى. ماشينا ىشىندە قارەكەڭنىڭ ءتىلىن تاۋىپ جىبەرىپتى. ديپلومات قوي، ديپلومات!
بوشكەنىڭ اۋزى اشىلدى...
— ءاي، تۇگەل بەرى كەلىڭدەر!
* * *
كەنتاۆر سويلەدى...
«ءبارى جاقسى... اۋداندىق شتاب ءبىزدى ماقتاپ وتىر. الداسىڭدار دەيدى. ارى قاراي دا ءوستىپ ەڭبەك ەتە بەرەيىك. بۇگىن ءبىزدىڭ مەرەكەمىز دەمالامىز... سولاي. سۋعا تۇسپەڭدەر... قاۋىپسىزدىك تەحنيكاسى سولاي دەيدى. شىم باتىپ كەتۋلەرىڭ ىقتيمال. ال ءبارى جاقسى بولسىن. Ac بولسىن! ايتپاقشى، سوسياليستىك جارىستا يسا شورمانوۆتىڭ بۇرعىشىلار بريگاداسى ءۇي سالۋشىلاردان وزىپ شىقتى».
گرامماتيكالىق قۇرىلىسى باسقاشا بولعانىمەن كوماندير وسى توڭىرەكتەن تابىلدى. قىزىق-اي، كوماندير وزگەرىپتى. ءسوزى وزگەرىپتى دەگەنىم دە. بۇرىن ول ماعان اقاۋى بار، ءالى جەتىلمەگەن، تاجىريبەسى ازداۋ جاس كونسترۋكتوردىڭ قولىنان شىققان روبوت سەكىلدى كورىنەتىن. سويلەپ كەلە جاتىپ تۇتىعىپ قالسا — كەنتاۆردىڭ وندايى دا بار — كەڭىردەگىنەن بىردەڭە: «بۋليۋك! بۋليۋك!»—دەپ سار-گۇر ەتە قالىپ، ادامدى قاراداي قورقىتىپ جىبەرۋشى ەدى. وندايدا ءوزىن اياپ تا كەتەتىنسىڭ. بۇگىنگى كورسەتكەن ونەرى باسقا. تەمىر تاقتا بەتىنە شاپقى، بالعانى كەزەك شىقىلداتىپ، بەدەر سالىپ وتىرعان زەرگەردەي ءبىر قالىپتى، نىعىز ۇنمەن سويلەدى. ەش گرامماتيكالىق قاتە جوق. زەڭبىرەكپەن اتىپ، بۇزا المايسىڭ. قىسقا ءارى نۇسقا. وسى كەشتە ايتار ءسوزىن كەمىندە ون جىل بۇرىن ازىرلەپ، ابدەن جاتتاپ العان دەرسىڭ. بۇ دا ءبىر وزىنشە سيقىر جان. سىرى تىم تەرەڭدە. الا جازداي ەشكىممەن امپەي-جامپەيگە كەلگەن ەمەس. قانداي داۋكەستى اتقان وقتاي ءتۇزۋ، قىسقا دا نۇسقا سوزىمەن اتىپ جىعادى. ىشىنە كىرگىزبەيدى دە، سىرتقا تەپپەيدى دە. سويلەسە قالعاندا مەتر مە، سانتيمەترلەر مە، ارادا ۆاكۋۋم سەكىلدى ارا قاشىقتىق بار ەكەنىن سەزدىرىپ وتىراتىن قاسيەتى بار. وت ساۋلەسىن سىندىرىپ جىلتىلداعان كوزىلدىرىگىنىڭ قالىڭ اينەگىندەي بولسىن، بايقاماساڭ تۇمسىعىڭدى سوعىپ الاتىن قالقانىن قولىنان تاستامايتىن جىگىت.
كوماندير، كەنتاۆر، كوماندير، كەنتاۆر... اي بويى كۇندە كورىپ، اپتاسىنا ءتىل الماسىپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ شىن ەسىمى كىم ەكەنىن دە بىلمەيدى ەكەمىن. بۇزىلعان روبوت، «بۋليۋك! بۋليۋك!» دەگەندە قامشى سالعىزبايمىن، ال اتىن ولتىرسەڭ دە بىلمەيمىن. شىنىنا كەلسەك جامان جىگىت ەمەس. تىرەۋ ورنىنا سوڭعى كەزدە سوقپاي كەتسە ءۇي سالۋشىلارعا قۇرىلىس ماتەريالىن شارق ۇرىپ ىزدەپ، مۇرنىنا سۋ جەتپەي ءجۇر. كەنتاۆر دەمەكشى، وسى جازدا ءبىر قاعيدانى ءتۇسىنىپ كەلە جاتقان سياقتىمىن — باسقا بىرەۋ تۋرالى پىكىر ايتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىڭ قالايسىڭ، سوعان شاراپ ال!
جىگىتتەردىڭ كومانديردىڭ كەيبىر مىنەزىنە كوڭىلى تولماي كۇڭكىلدەپ جۇرەتىنى راس. ال قاي مىنەزى دەپ وكپە تۇسىنان سۇراق قويساڭ انىق، بەكەم جاۋاپ تاپپاي قينالاتىنىڭا تاعى ءباس تىگۋگە بارمىن.
سوعان قاراعاندا كۇنى كەشە ءوز قاتارىڭدا جۇرگەن جان باستىق بولىپ تاعايىندالماسىن دە. تاعايىندالسا ءبىتتى، كەشە جاپ-جاقسى دەپ ساناپ جۇرگەن تابىسىڭنىڭ بويىنان قايتسە دە ءبىر كەمشىلىك تاۋىپ العىڭ كەلىپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، قيتىعاسىڭ دا تۇراسىن. سەبەبى ونىڭ ويدا جوقتا، اياق استىنان باستىق بولۋىندا ءبىر پالە جاتىر، ادىلەتسىزدىك جاتىر دەگەن پىكىر كوكىرەككە ۇيالاي قالاتىن بولۋ كەرەك. بىرەۋدىڭ تاسى ورگە دومالاي قالسا بۇل مەنى كەمىتۋ دەپ ۇعاتىن باعىنىشتىنىڭ يت كوڭىلى بۇل. ءبىز دە كومانديرگە سول يت كوزبەن قاراعان بولۋىمىز كەرەك. انەۋگۇنى ءاشىر لاقىلداپ وتىرىپ، ءبىر سوزىندە وسىلاي دەپ ەدى.
ايتەۋىر كومانديردىڭ ەسىمىن بىلمەيتىنىم راس. سوسىن ايانايىن با، ودەيالعا جايعاسا بەرگەن ونىڭ قاسىنا باردىم دا:
— كوماندير، ءسىزدىڭ وسى اتىڭىز كىم؟— دەدىم توبەدەن تۇسكەندەي.
ول ماعان زووپاركتەگى ءوز تۇمسىعىن جەپ قويعان پىلگە كورۋشىلەر قالاي قاراسا، سولاي تاڭدانىپ قارادى. ەرنى اعارىپ تۇرىپ-تۇرىپ، قىرىلداعان ۇنمەن:
— ءانۋار...— دەدى.
— راقمەت!
قويقاڭداپ، ءوز ورنىما قايتا بەتتەدىم. «بۇ دا بىتكەن ءبىر ءىس بولدى. اتى ادەمى ەكەن!» — دەپ ويلادىم.
جول سالۋ باسقارماسىنىڭ اتىنان سامات قالييەۆيچ ءسوز الدى...
و-و، پروراب ءبىزدىڭ كوڭىل كۇيىمىزدى سالعان جەردەن ون پروسەنتكە، ال مامام، كوكەم مەنىڭ كوڭىل كۇيىمدى تۇپ-تۋرا ءجۇز پروسەنتكە كوتەرىپ تاستادى. ياعني ون-ون بەس جىلدان كەيىن بولار ونىڭ بولۋى ءسوزسىز — مىنا جاعدايدى ەلەستەتىپ كورەيىكشى. قاپشاعاي تەڭىزىنە اسان قايىرسىنوۆ اتتى اتاعى دۇرىلدەپ شىعا باستاعان جاس سۋرەتشى جولداس-جورا، سەمياسىمەن بوي سەرگىتۋ ءۇشىن، شالپىلداتىپ سۋعا ءجۇزۋ ءۇشىن كەلە قالىپتى دەلىك. سويتسە دەمالىس زوناسىنا كىرە بەرىس قاقپاعا كورسەتكىش تاقتا قاعىلىپتى. «قاپشاعاي ولكەتانۋ مۋزەيى». «و، كىرە كەتەيىك ەندەشە». «ءسىز ايتقان سوڭ، ارينە، ارينە، اسەكە!».
مۋزەيدىڭ ءبىر ءبولىمى «قاپشاعاي گەس-ى قالاي سالىندى؟» دەپ اتالىنباق. ەكسپوناتتار — پنيەۆماتيكالىق بالعا، پەرفوراتور، سۇيمەن... الگى ەكسپوناتتىڭ استىندا مىناداي جازۋ بار. «197... جىلى سوسياليستىك جارىستىڭ جەڭىمپازى اتانعان يسا شورمانوۆتىڭ بريگاداسى پايدالانعان قۇرال-سايماندار. بريگادا مۇشەلەرى — اسان قايىرسىنوۆ، باقتيار سۇلەيمەنوۆ، تاعىسىن تاعىلار»...— دەپ كەلىپ، پروراب ءسوز اياعىن بىلاي قايىرمادى ما.
— كانە، سول كۇنگى اساننىڭ كوڭىل-كۇيى ءۇشىن كوتەرەيىك سىرانى. ونىڭ سول كۇنگى ىشپەي-جەمەي ماس بولعان ماقتانىشى مەن جادىراڭقى قاباعى وسى وتىرعاندارعا دا دارۋ بولىپ ءتيسىن!
كومسورگ رەتىندە باقتيار سويلەدى...
سىرا ءىشىلدى...
مەن ىشكەمىن جوق.
ەكى-ۇش توستاق بوساعاسىن-اق سالقىن شىق توڭازىتقان كوگال ۇستىنە و باستا شەڭبەر قۇرىپ، ءبىر كوگەننىڭ جەلىسىندەي ءتىزىلىپ، ىزديىپ-ىزديىپ وتىرعان جىگىتتەر ءار جەرىنەن سەتىنەپ، ۇزىلە باستادى. جالپى، سىرا ىشكە قونسا بولدى، ءىشتىڭ ميعا: «ءاي، كوزىڭە قارا، قاسىڭدا وتىرعان ناعىز دوسىڭ!»، «مىنا بىرەۋدەن بولاشاقتا ودان دا مىقتى دوس شىعادى.»، «ەرتەڭ ءولىپ كەتۋىڭ ىقتيمال، شاماڭ كەلسە بۇگىن سىرىڭدى اقتارىپ قال!»— دەپ بۇيرىق بەرە باستايتىن بىزگە بەلگىسىز عاجايىپ تەتىكتەرى بار بولۋ كەرەك. جاڭا عانا ءبارى جيىلىپ، ءسوز العان ادامنىڭ اۋزىن باعىپ وتىرعان جۇرت بەت الباتى اڭگىرلەپ، ەكى-ۇش ادامدىق اۆتونوميالىق توپتارعا ءبولىنىپ، ايدارىنان جەل ەسە باستاپتى. اسىرەسە، ءاشىردىڭ اتى وزعىنداپ تۇر؛ قولى مەن باسى كەزەك قالتاڭداپ، كوزى نىساناسىز اقشاڭ-اقشاڭ ەتەدى. انەكدوتتى تەپكىلەگەندە تەزەگىن شىعارىپ، ىزعىتىپ وتىر. انەكدوتىنىڭ سانى كوبەيگەن سايىن جاڭاعى اقشاڭ مەن قالتاڭنىڭ جىلدامدىق دارەجەسى دە كوپە-كورنەۋ تۋرا پروپورسيونال ءوسىپ بارا جاتىر.
«جيگۋليدىڭ» دوڭگەلەگىنە ارقاسىن جاپسىرا سالعان ءانۋار كوماندير ساپتىاياق سىرانى دەم الماستان جۇتىپ سالدى دا: «وسىنشالىقتى اتكوپىر سىرانى قىلعىپ تاستاعان شىنىمەن مەن بە، جوق، باسقا ما؟»—دەگەندەي توستاعاننىڭ تۇبىنە شۇقشيىپ قاپتى. مۇمكىن توستاعاننىڭ تۇبىندە قىلپ-قىلپ ەتىپ، ويناعان سىرانىڭ سارقىندىسىنان ەرتەڭ جاريالار بۇيرىقتارىن مايشا شايقاپ، قالقىپ الىپ وتىرعان شىعار؟
يسا وڭاشاراق تاستىڭ تۇبىندە وتىر. ويلى. ويلى دەپپىن-اۋ، ءۇنسىز وتىرعاسىن ويلانباعاندا قايتەدى؟ وشاقتاعى وتقا ۇڭىلگەن كوز تومپاعىنىڭ ءدال ۇشىندە تىرناقتاي جاسىلدار جايىلىپ ءجۇر. قازاننان تاباققا اۋدارىلىپ الىنعان ەتتى كەزدىكپەن قىلپ-قىلپ تۋراپ، جىلىك پەن كەزدىكتى كەزەك الىستىرىپ-جۇلىستىرىپ قويىپ، جۇرەلەپ وتىرعان سامات قالييەۆيچتىڭ تۇرعان بويى قيمىل: جىلىكتەن ەتتى قىلپ كەسىپ الىپ، اۋزىنا جىلپ تاستاپ جىبەرەدى، ونىمەن قويماي توڭىرەگىندە شىر اينالعان التىن، جامال، مامامنىڭ ناق ەپيسەنترىنە اينالىپ، بىردەڭەلەردى سويلەپ، قارق-قارق كۇلەدى، كۇلكىسى «رۇستەم تۋرالى اڭىز» فيلمىندەگى كەۋدەسى ەسىكتەي ءبىر ءارتيستى ەسكە تۇسىرەدى، قايسى ارتيست ەكەنىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىپ، ايتەۋىر سونداعى باتىرلاردىڭ ءباھادۇرىنىڭ نىق كۇلكىسى...
جامال دا كوڭىلدى، اياعىنىڭ ۇشىمەن ۇشىپ-قونىپ ءجۇر. شاشىنا پلاستماسسا سارى گۇلدى قىستىرىپ قويىپتى، ونىسى ءوزىن گوگەننىڭ كوپ تايتيلىق قىزدارىنا ۇقساتادى. قازان-وشاقتىڭ توڭىرەگىندە ورنىقتى دا سالماقتى قيمىلداپ جۇرگەن التىننىڭ كيىز قالپاعىن كوزىنە ءتۇسىرىپ كەتەدى (و، توبا، ءاشىردىڭ كيىز قالپاعى التىننىڭ باسىنا قايدان قونا قالعان جانە مۇنىڭ ءوزى نەنىڭ بەلگىسى؟)، وتقا سورپا توگىپ السا بۇل ءبىر دۇنيەدە جوق قىزىقتاي، سول قىزىقتى ون جىل سارىلىپ كۇتكەن جان ءتارىزدى ماي شىج-بىج كۇيىپ جاتقان وتقا قوس قولىن تىزەسىنە سالىپ جاس بالاشا ەدىرەيىپ ۇڭىلە قالادى، بىرەسە اۋزى بۇلتىڭداپ جىلىك مۇجىگەن مايماقتى شەتكە الىپ شىعادى دا، بەتىنەن ءشوپ-شوپ ءسۇيىپ تاستايدى. وتقا تۋ سىرتىن بەرگەن سايىن جامباسىنداعى قىزىل جولبارىس سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇسەدى.
— «ستۋدەنت مەريدياندارى» ءۇشىن الىپ تاستايىق! جاڭا شىقسا دا جاقسى كورىنىپ ءجۇر،— دەيدى كەنەت ءتىل بىتە قالعان باقتيار. ونىسىن مەن العاشىندا وزدەرى وقيتىن ۋنيۆەرسيتەتتەگى فۋتبول كومانداسى ما دەپ قالىپ ەم؛ جوق، قاتەلەسىپپىن، سوڭعى كەزدە شىعا باستاعان جۋرنال ەكەن.
مامام سامات قالييەۆيچ تۋراعان ەتتى تاباق-تاباققا سالىپ اۋرە-سارساڭ. ءۇنسىز. قازاندى جالاعان جالىننىڭ مىڭ-مىڭ ساۋلەسى ءۇستى باسىندا ءورىپ ءجۇر. قيمىلى پروراب قولىنداعى كەزدىكتەي ۇشقىر دا شالت. سامات قالييەۆيچ، مامام، كەزدىك بويىندا كوزگە كورىنبەيتىن، كوڭىلمەن عانا تانۋعا بولاتىن، ۇشەۋىنە عانا ءتان ورتاق قاسيەتتەر بار. ايتپەسە ۇشەۋى دە ورتاق اۋەندى ويناپ تۇرعان تريونىڭ ءبىر-بىر اسپابىنا ۇقساس.
كوكەم مەن بۋلدوزەرشى قارەكەڭ «جيگۋلي» تۇمسىعىنىڭ ءدال الدىندا جايىپ تاستالعان ودەيال ۇستىندە ابىڭ-كۇبىڭ اڭگىمەنىڭ قىزىعىنا بەلشەسىنەن باتىپ وتىر.
مەن، كەنەت، وت توڭىرەگىندەگى مىڭ ءتۇرلى قوزعالىس، قيمىل-قارەكەت، مىڭ سان ءتۇرلى ءسوز كەرەمەت جالىقتىرىپ جىبەردى. سونىڭ ءبارى تەك قوزعالىس-قارەكەت، ءسوز قوسپاسىن سورپاشا سوراپتاپ، ۇرتتاپ ءىشىپ، شايقاپ توگىپ وتىرعان مىنا قارا قۇرىم توپ ءۇشىن عانا قىزىق-شىجىق. ەش اڭگىمەگە ارالاسپاعاسىن ءوزىڭدى سول جاس سورپادان قۇر قالعان بوساعاداعى جانداي، كەرەك دەسە سورپا قۇيىلماي قالعان كەسەدەي سەزىنەدى ەكەسىڭ. قايتەيىن، اسپاندى اق بورمەن اياماي سىزىپ ءوتىپ، جوتا استىنا قۇديا قۇلاعان جۇلدىزدىڭ سوڭىنان سالىپ ۇرىپ، قىرات ەتەگىنە شىعىپ كەتتىم.
تامىزدىڭ جۇلدىزدى ءتۇنىن اي تالاق تاستاپتى. قارا كوك كەڭىستىك — جۇلدىزداردىڭ جايلاۋى. سونىڭ ەڭ ءىرىسى ناعاشى اتاما، ەڭ كىشىسى وزىمە ۇقسايدى. قازاندىق استىنداعى وت تا سول جۇلدىزدارمەن ارالاسا قايناپ جاتىر. وزەن جاقتان ءالسىن-الى سالقىن لەپ لەكىتىپ سوعادى. تۇسىندە بالاپانى قاراقۇس تۇياعىندا ءجۇنى بۇرقىراپ كەتە باردى ما، شوشىپ ويانعان الدەبىر قۇس شىر-شىر ەتتى دە، ىلە ءۇزىلىپ جۇرە بەردى. الدەن سوڭ توبەدەن قۇستىڭ بەكەجانى — جاپالاق ۇشىپ ەتتى. باۋىرىندا قىمقىرعان بىردەڭەسى بار. سوعان قاراعاندا بالاپانى ەمەس، جاڭاعى قۇستىڭ ءوزى تىرناققا ىلىنگەن سەكىلدى. جۇلدىز قۇلاعان قىراتتىڭ ار جاعىنان جامىراعان اقشىلت ساۋلە ال قارا كوك كەڭىستىككە تارالا بەرە سيرەپ كەلىپ، اسپان تۇسىمەن قويىنداسا ءسونىپ تىنىپتى. ول — گەس قۇرىلىسىنىڭ جارىعى. قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. بۇرىنعى تۇندەردە ەكسكاۆاتور ءشومىشىنىڭ سالدىر-گۇلدىرىنە «كراز»، «بەلاز-داردىڭ» ىڭىرانىسى قوسىلىپ، قۇلاققا جاعى سەمبەيتىن ۇزىن سونار ءۋىل كەلىپ تۇرۋشى ەدى. ءقازىر تىم-تىرىس. ولكەنىڭ جۇرەگى توقتاپ تۇر.
مەن تىنىشتىق اتاۋلىدان قورقۋشى ەدىم. باياعى قاساپحانا دۋالىنا جاعار ماي شاشار الدىندا دۇنيەنىڭ دەمىن تاس تيىن الا قويعانى، سوسىن تاس الاڭ تاس-تالقانى شىعىپ، كوككە ۇشار شاقتا بۇكىل قىبىر-جىبىر توقتاپ، گۇرس ەتەر جالعىز دىبىستى توسىپ، بەل-بەلەس قۇم، جالپاق دالا، قىراتتار، سولاردىڭ الدىنا داستارحانشا جايىلعان وزەننىڭ ءۇن-تۇنسىز تىڭ تىڭداي قالۋى، ىلە جەر-كوكتى كوشىرگەن گۇرس-گۇرس، شاڭ-توپىراق، مۇرىن جاراتىن وق، ءدارى ءيىسى،... قىسقاسى، قاي تىنىشتىق بولماسىن، باسى جۋاس كورىنگەنمەن سوڭى قاتەرلى، باسى جىڭىشكە، اياعى جۋان. كەنەت ورناي قالعان تىنىشتىق قىرسىق وقيعانى قولىنان جەتەكتەپ ەرتىپ اكەلمەي قويمايدى — مەن سونى بىلەمىن، ەكى جىلدان بەرى سوعان كوزىم جەتكەن.
— ا-ا-اا!
ءالسىز شىققان تالماۋ دىبىس ءۇزىلىپ كەتتى. جۇرەگىم تايداي تۋلاپ قويا بەردى. الدە: «اسان!»—دەپ ايقايلاپ شاقىرىپ جاتقان وت باسىنداعى بىرەۋ مە؟ جو-جوق مىنا تىنىشتىقتىڭ سوڭىنان سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلگەن بەلگىسىز ءبىر وقيعانىڭ اقىرعان ايقايى ما؟
— ا-ا! قۇتقارىڭدار! قۇت...
ايقاي انىق وزەن جاقتان شىعىپ ەدى. اياعىم اندا-ساندا جەرگە ءتيىپ، ەڭىسكە قاراي سالىپ جونەلدىم.
جاعانى تۇتاس جايلاعان قازاندىقتىڭ قالىڭ ءتۇتىنىنىڭ قول-اياعىمدى وراعان شىرما-شاتۋ جىپتەرىن بىتىر-بىتىر ءۇزىپ، قاق جارىپ وتە شىعىپ، قاباققا شىققانىم سول، كلاستىڭ قۇلاپ قالعان قارا تاقتاسىنداي جالپاعىنان ءتۇسىپ جاتقان ايدىننىڭ جاعادان بەس-التى كوز نۇكتەسىنەن باس پەن قول سوپاڭ ەتىپ، قايتا شىم باتتى. تىنىسىم توقتاپ قالدى. ايقاي سالماق بولىپ اۋزىمدى اشا بەرىپ ەم، كومەيىمە تاستاي قاراڭعىلىق قارا شۇبەرەكتى كەپتەپ تىعا سالىپ، ءۇنىم شىقپاق تۇگىل اۋا جەتپەي تۇنشىعىپ قالدىم. سول ەكى ارادا الگى باس قايتا قىلت ەتتى دە، ءدال قاسىنان قول ەربەڭدەدى.
— سۋعا كەت-تتە! قۇتقارىڭدار!
و باستا ءۇن باس پەن قولدىكى شىعار دەپ ەدىم، جوق، باقسام، ايقاي ماعان تيەسىلى ەكەن. ايقايدىڭ ايدىن جاققا قارعىپ-قارعىپ قاشقان جاڭعىرىعىن قۋالاپ، قاباقتان سۋعا سەكىردىم. باس پەن قولدى جاڭا عانا ءۇنسىز قىلعي سالىپ، تۇك بىلمەگەندەي جىلميىپ جاتقان ايدىن بەتىن قوس الاقان، اياقپەن كەزەك شاپالاقتاپ، جۇزە جونەلدىم. باس اۋپىرىممەن قايتا كورىندى.
— بەر-ر! قو-لىڭ-دى...— دەگەن كۇيى الاقان سوزا بەرگەنىمدە الگى باس سۋ استىنداعى كورىنبەيتىن اياعىمەن ىشىمنەن مىقتاپ تۇرىپ تەۋىپ جىبەردى. شىم باتىپ، قاتالاپ كەلگەننەن قاتتى ءبىر ستاكان سۋدى قاقالىپ-شاشالىپ جۇتا سالىپ، ايدىن بەتىنە قايتا شىققانىمدا باستىڭ قاسىنان ەكىنشىسى سوپاڭ ەتتى. قايسىسىن قۇتقارارىمدى بىلمەي ابدىراپ، سۋ ىشىندەگى تىرباڭداپ تۇرعاندا ەكىنشى باستىڭ قولى العاشقىسىنىڭ شاشىنا جارماسا كەتپەسى بار ما.
— نەعىپ تۇرسىڭ! قولتىعىنان ال!— دەيدى تاعى قىرىلداپ. يسا!
الگى باستى اياق-قولى، ىشەك-قارنىڭا قوسىپ، سۋدان سۋىرىپ، جاعاعا سۇلاتىپ سالا بەرىپ ەدىك، كەم دەگەندە ءبىزدى ون ادام وكىرىپ-باقىرىپ باسسالدى.
— نە بولدى؟ وي-ۋ، نە؟
— جامان ىرىم...
— بال-لە! ءاشىر قاسقا مىناۋىڭ...
— سەندەر الىپ شىقتىڭدار ما؟
يسا قولتىعىنا وپەراتيۆتى تۇردە جارماسقان بىر-ەكى قولدى سىلكىپ تاستادى دا:
— جاڭا اي قاراپ قالدىڭدار ما؟ مەنى قايتەسىڭدەر. مىقتى ەكەندەرىڭدى كورەيىن، انا ءاشىردى ءتىرىلتىپ الىڭدار!— دەدى.
شەتكە شىعىپ، مالمانداي سۋ كويلەگىمدى بۇراپ سىعىپ تۇر ەم، بىرەۋ جاۋىرىنىمنان ءتۇرتتى. تاس قاراڭعىدا توڭىپ، تىس-تىسكە تيمەي ساقىلداپ تۇرعاندا بىرەۋ بىزدەي ساۋساقپەن تۇرتسە قاپىلىستا قانجار سالعاننان جامان ەكەن، تىزەمدى بۇگە بەرىپ، تۇرعان ورنىمدا شىر اينالىپ سەكىرىپ ءتۇسىپ ەدىم، يسامەن توقايلاستىم. قىر جەلكەسىندەگى گەس ساۋلەسى شاشىراعان جوتادان باسى اسىپ، قالعان دەنەسىن جوتانىڭ قارا سۇلباسى تاس قۇشاقتاپ اپ، تۇك كورسەتەر ەمەس، ءوزى ماعان ۇڭىلە قاراپ تۇر، ۇڭىلە قاراپ تۇر دەپ جۇرەگىڭە قولىڭدى قويىپ ويلايىن دەسەڭ كوزى قايدا، مۇندايدا ۇڭىلگەننەن گورى ۇڭىرەيە قاراپ تۇر دەگەن دۇرىس، ايتەۋىر ەڭكەيۋى ەڭكەيىپ تۇر.
— نە بولدە-ە؟— دەپ باقىرىپ جىبەردىم.
— تس-س!— سۇق ساۋساعى ەرنىنە جابىسا قالدى.— سەن سۋعا نەگە سەكىردىڭ؟
سۋىردىڭ ايعىرىنشا شاق-شاق ەتتىم.
— نەگە سەكىرگەنى قالاي؟ باتىپ بارا جاتىر .. سەن..، ءوزىڭ ءاشىردىڭ قاسىنان قايدان شىعا كەلدىڭ؟ ا؟ جوق ەدىڭ عوي؟
ول ءتىل قاتپادى. اۋىر تۇستەن ويانعانداي باسىن ءدۇر سىلكىپ ەدى، بىتىرا تامشىلار بەتىمدى قارىدى. كەيىن شەگىندىم. يسا ەكى يىعىنان دەم الىپ تۇر.
— سەن جۇزگەندە مەن سۇڭگىپ جەتتىم. ەسىڭدە بولسىن، باتىپ بارا جاتقان ادامعا تەز جەتەمىن دەسەڭ سۋدىڭ بەتىمەن جۇزبە، استىمەن سۇڭگى، استىن ال. سەنىڭ بارقىراعان سۇمدىق ايقايىڭدى ەستىگەندە جۇگىرىپ جاعاعا ءبىرىنشى جەتكەن مەن. جەتۋىن جەتىپ كەلسەم دە قارعيمىن با، جوق پا دەپ ەكى ويلى بولىپ تۇر ەم، تۋ سىرتىمنان تۇلپار شۇرقىراپ كىسىنەپ، ات تۇياعى توپىلدادى. قورىققانىمنان سۇڭگىپ كەتتىم — سالدىرتىپ قۋىپ كەلە جاتقان قارا اتتىنى كوزىم شالدى.
مەن ءىشىمدى تارتتىم. ماين ءريدتىڭ كىم كورىنگەننىڭ زارەسىن ۇشىرىپ جۇرەتىن «باسسىز سالت اتتىسى» ەسىمە ءتۇسىپ، كۇزگى جاپىراقشا قالتىرادىم.
— قايداعى قارا اتتى؟ ءتۇن ورتاسىندا قاڭعىعان قايداعى قارا اتتى؟ انشەيىن ەلەستەگەن شىعار. سىرا ىشتىڭدەر...
— ءاي، قايدام..، ەلەس بولسا جاراسى جەڭىل عوي. انەۋگۇنگى ۇڭگىردەن شاۋىپ شىقتى. قىر سوڭىما ءتۇسىپ الدى. نە قالمايدى، نە وزبايدى. دۇرسىلدەتىپ شاۋىپ، قۋادى دا جۇرەدى. كەي كەزدە جەتىپ قالعان شاقتا قايدا قاشارىمدى بىلمەي قاتەلىك ىستەپ قويامىن.— كۇرسىندى.— بۇگىن ءبىر وقيعا بولماسا ەتتى.
اياعىن سۇيرەتە باسىپ، الىستاي بەردى.
— تاس قاراڭعىعا ۇڭىلە بەرىپ قايتەسىڭ، يسا! ارتىڭدى قايتەسىڭ، الدىنا قاراساي،— دەدىم سوڭىنان. قىزىق-اي. كەيدە ءوستىپ پايعامبارشا سويلەپ سالاتىنىم بار.
ول توقتاي قالدى دا:
— ال سەن توڭىرەگىڭە شاراڭنان شىققان تاسىر كوزبەن قاراما. اۋەلى وزىنە ەكى شوقىپ، ءبىر قارا. ەكىنشى كەزەكتە باسقاسى... ايتپەسە كوزىڭ اۋىرادى، كوزىڭ!
سەكۋندتان سوڭ نەگردىڭ اۋزىنا ءتۇسىپ كەتە بارعان كونفەتتەي يسانى قاراڭعىلىق جۇتىپ قويدى.
قارا شوقىلار قوس بۇيىرىنە كەزەك تەڭسەلدى. تەڭسەلگەن شوقىلار ەمەس، باسىمدى شايقاپ-شايقاپ جىبەرگەن مەن ەكەمىن. جىلانداي سۋماڭداپ، قوينى-قونشىمدى ارالاعان قايداعى ءبىر ويلاردى ۇركىتۋ ءۇشىن ادەيى باس شايقادىم. يسا نە دەپ كەتتى، مەن نە دەدىم، دومبىرام نە دەدى؟ «توڭىرەگىڭە شاراڭنان شىققان تاسىر كوزبەن قاراما. اۋەلى وزىڭە ەكى شوقىپ، ءبىر قارا»... نە ايتقىسى كەلدى؟ كەمشىلىكتى توڭىرەكتەن كوپ ىزدەمە، وزىڭنەن ىزدە دەگەنى مە؟ سولاي شىعار. يسا جالعاندا تەگىن سويلەمەيدى. باسىما لىقىلداپ كەلە قالعان كەلەسى ويدان قاشىپ، قاراڭعىدا ءبىر جىعىلىپ، ءبىر ءسۇرىنىپ، ەمپەڭدەي قالعان توپقا بەتتەدىم. قارا اتتىسى نەسى؟
قاراڭعىلىقتى پايدالانىپ، جاڭاعى ويلاردى ىزىمنەن اداستىرىپ كەتكىم كەلدى. ءبىر اي بۇرىن ۇڭگىر تابالدىرىعىن باسىپ تۇرىپ تا، وسى ءسوز اۋزىنا ءتۇسىپ ەدى. تەگىن ەمەس... يسا تەگىن سويلەمەيدى.
... توپ ماز-مەيرام. ورتالارىندا ىرجالاقتاعان ءاشىر. ءوزى اياعىنان ارەڭ تۇر، سوعان قاراعاندا ەسىن جيىپ ۇلگىرمەسە كەرەك. قالش-قالش ەتىپ، كويلەك جەڭىنە قولىن سۇعا الماي الەك. ءسويتىپ تۇرمىن دەگەن تاعى ول جوق. قۇتىكەشتەنىپ سويلەگەنسىپ قويادى.
— توستاعاننىڭ سانى تورتەۋگە جەتتى... ءۇيۋ، نەتكەن سۋىق ءپاتشاعار؟ سودان سوڭ بويىما كەرەمەت كۇش بىتپەسى بار ما. تابان استىندا ەرلىك جاساعىم كەلدى. ىلەنى كەسىپ وتە شىعايىن دەپ ويلادىم.
— اۋ، سەن جۇزە ءبىلۋشى مە ەڭ؟— دەدى قىتىقتاپ تۇرعاننان قاتتى شيقىلداپ كۇلگەن بىرەۋ.
— و، وندايدا ءجۇزۋ، جۇزبەۋ سەكىلدى ۇساق-تۇيەك كەمىستىكتەردى ەسكە الاسىڭ با؟ ىلە ساپتى اياقتاعى سىرادان تاياز كورىندى. سىردىڭ سۋى سيراعىمنان كەلمەدى. سوسىن ايانايىن با، قويىپ كەتتىم.
— قۇتقارىڭدار دەپ ايقايلامادىڭ عوي. ءبىز جاعاعا جەتكەنشە ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، تەك قولىڭدى ءۇنسىز بۇلعاي بەردىڭ. تاپ ءبىر كەلىڭدەر تۇگەل مۇندا، قىزىق بار دەگەندەي...
بىرەۋ اندەتە جونەلدى.
— كەل ءبىزدىڭ اۋىلعا، كەلىپ كەت! قىزىق بار تاماشا، كورىپ كەت!
بۇل جولى ءاشىردىڭ داۋسى كۇڭگىرت.
— ايقايلاعاندا قانداي. قايسىڭدا شىلىم بار؟ قاتىپ قالدىم، تۇگە.
بىرەۋ شىلىم ۇسىندى. شىرپى جارق ەتكەندە بايقاپ قالدىم — وتقا ەڭكەيگەن ءاشىردىڭ ءجۇزى كۇلكىدەن تازا ماقۇرىم. كوزى بوتالاپ تۇر. اس ورنىنا تاس ءتيىپ، موينىنان سۋ كەتكەن كۇشىكتىڭ ءتۇرى. شىلىمدى پىق-پىق سوردى دا، داۋسى بۇزىلىپ:
— ايقايلادىم،— دەدى.— ايقايلاعاندا قانداي! ايقايعا قاشاندا ءبىر تابان جاقىن تۇراتىنىمدى ءبارىڭ دە بىلەسىڭدەر. اۋزىمدى ارانداي اشىپ، مىنە، ءبۇيتىپ تۇرىپ ايقايلادىم. وي، ايقايلادىم قۇماردان شىعىپ! قۇت-قا-رىڭ-دار، قايىرىمدى جاندار!—ءاشىردىڭ داۋسى جامان شىقتى. جامال مەن التىن كەيىن سەكىرىپ ءتۇستى.
— ءوي، جىندى!
— جۇرەكتى جارا جازدادىڭ عوي!
— امال نە، ارانداي اشقان اۋزىما سۋ لىق ەتىن تولدى دا، شىم باتىپ جۇرە بەردىم. ولمەس قۇلعا جان كەرەك، سوسىن قايتەيىن، ايقايعا شاما جوق، ايقايلاساڭ ستاكانداپ سۋ اسايسىڭ، تەك قول بۇلعاي بەردىم شاما كەلگەنشە. سوندا كىم اقىماق؟ جان كەرەك مەن اقىماقپىن با، جوق، الدە قۇتقارىڭدار دەپ قول بۇلعاعاندى قىزىق بار، كەلىڭدەر دەپ تۇسىنگەن سەندەر اقىماقسىڭدار ما؟
— وي، ىشەگىم-اي! قارا شولاق، دەسە قارا شولاقسىڭ-اۋ!
جامال كۇلكىنى رەتى كەلىپ تۇرعاندا ايامادى، سىلدىراتىپ ورتاعا شاشا سالدى. قاراڭعىلىقتا نيكەلى جىلتىراعان سانيتارلىق جاشىگىنىڭ اۋزىن جابا الماي جۇرەلەپ كۇلىپ وتىر. ءاشىردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى، ءۇن جوق. قارا شولاق دەگەندى بۇل قىز قايدان ەستىپ قويعان؟ مەن ەشكىمگە ءتىس جارماپ ەدىم. بايقاپ سويلە، قابىرعانىڭ دا قۇلاعى بار دەگەندى ەستىگەمىن. بايقاپ سويلەمەك تۇگىل، بايقاپ ويلاۋ كەرەك ەكەن. ءاي، وسى جامال ەسەپ-قيساپسىز كۇلكىسى مەن ءتامپىش مۇرنىن كەز كەلگەن تەسىككە نەگە تىعا بەرەدى، ەي؟ ايتسە دە كۇلكىسى كۇلكى! تۋرا ساماۋىردان شاي قۇيعانداي سىلدىراپ تۇر! جاقسى كۇلكى!
كەنەت، تۋ سىرتتا تۇرعان باقتيار ىس ەتە قالدى.
— جامال، اۋزىڭدى جاپ! شىبىن كىرىپ كەتپەسىن!
كۇلكى كىلت تىندى. ءاشىر:
— ونىڭ نە، ءاي-ۋي، ونىڭ نە، باقا؟ قىزعا ءبۇي دەگەنىڭ نە؟— دەپ اپالاقتاپ كەلە جاتىر ەدى:
— جاپ دەگەن سەن ەمەس، مەنمىن. ءوز سوزىمە ءوزىم جاۋاپ بەرۋگە شامام بار،— دەپ الگى جەردە باقاسىنىڭ تالاعى تارس كەتتى.
— ويماياۋ، كومسورگتى قاراپ تۇر،— دەدى التىن بەتىن شىمشىپ.
ەل مەن جەر قوزعالسا بىلق ەتپەيتىن التىن ەكەش التىن كوتەرىلە باستاعاسىن ءبىر پالەنىڭ باستالارىن سەزە قويدىم، كيمەلەپ ءاشىردىڭ قاسىنا باردىم دا، قولتىعىنا قولىمدى جۇگىرتىپ جىبەرىپ:
— كەتتىك، ءاشىر، كەتتىك! ءقازىر وت جاعامىز، جىلىنىپ ال،— دەدىم شىتىرلاتىپ وت جاعا قوياتىنىما سەنە قويماسام دا. ءاشىر سەندى. ءلام دەگەن جوق، نوقتاۋلى بۇزاۋداي ەرىپ جۇرە بەردى.
كەتە بەرىپ:
— جامال، وي، مولودەس-س!— دەدىم. جاۋاپ بولعان جوق.
جىگىتتەردىڭ قايسىسى قانداي ويدا قالعانىن قايدام، تاس قاراڭعىدا كىمنىڭ بەتىنەن قانداي وي وقىرسىڭ، سونى وقۋ سايتانىما كەرەك پە، مەنىڭ بىلگەنىم تەمەكى تۇتىنىنە قاقالعان، قولىنان قىز اينالدىرۋ كەلمەيتىن، ىلەدە قۇمارى قانعانشا ەمىن-ەركىن ءجۇزىپ، ىشتەگى جالىنىن سۋعا توعىتىپ سوندىرمەك بولعان، اقىرى كۇلكى-مازاققا ۇشىراعان اشىرگە قولىمنان كەلگەنشە جاقسىلىق جاساۋ. ونىڭ ۇستىنە مانا اسحانادا جامالعا بەتتەگەن جولىن يساعا كەستىرگەن كىنامدى مىنا قولايلى جاعدايدى پايدالانىپ، جۋىپ-شايىپ كەتپەك بولعان جىمىسقى ەسەپ تە بار.
بىلاي شىققاسىن اشىرگە ۇرسىپ كەپ بەردىم.
— جىندىمىسىڭ ءتۇن ىشىندە سۋعا قويىپ كەتىپ؟ نە الىپ بارا جاتىر؟ ىستىقتاپ ءجۇرمىسىڭ سونشالىقتى؟ يسا بولماعاندا بالىق، باقا شايانعا جەم بولاتىن ەڭ. الدە ونەرىڭ تاسىپ ءجۇر مە؟ تاسىسا بۇرسىگۇنى تىرەۋ باسىندا كورسەت.
— اسان...— ءاشىردىڭ ءۇنى جالىنىشتى شىققاندىعى سونداي، ءبىر ەلى اۋزىما ەكى ەلى قاقپاق قويدىم. اشىردەن گورى مەن وزىمە تاڭ قالىپ كەلە جاتىر ەم — مەن دە ءبۇيتىپ اپ-ادەمى اكىرەڭدەي الادى ەكەمىن. جانە كىمگە؟ وزىمنەن تورت-بەس جاس ۇلكەن دىرداي ستۋدەنتكە! بۇرىن تۇيىقتىعىما ىشتەي كوپ قينالۋشى ەدىم. ەندى اكىرەڭدەۋدى شىعارىپپىن. ايتەۋىر اقىرىنىڭ قايىرىن بەرسىن.
— راقمەت!.. ەكەۋىڭە دە كوپ راقمەت! يساعا دا ساعان دا...— ءاشىر شىلىمدى قۇمىعىپ ەكى-ۇش رەت سوردى دا، لاقتىرىپ جىبەردى. سونبەگەن قالدىق جۇلدىزدايىن زىمىرادى.— سەن بىلمەيسىڭ عوي. جامال، التىن ۇشەۋمىز باستەسىپ قالىپ ەك. ولار جۇزە المايسىڭ دەدى. مەن تاس قاراڭعى تۇندە اناۋ ارالعا ءجۇزىپ بارىپ، كەرى قايتىپ كەلەمىن دەپ قويمادىم. اقىرى بىلاي بولدى. اتتەڭ، ءجۇزىپ ەتە شىققاندا عوي... ەھ-ەھ-ەھ!—جۇدىرىعىمەن باسىن توقپاقتادى،— ءاي، اكەڭنىڭ... ءاشىر! وڭبايسىڭ عوي، وڭبايسىڭ. ءجۇزىپ وتە المايتىنىن بار، باستەسىپ نەڭ بار؟ باستەسكەن ەكەنسىڭ، ءجۇزىپ وتپەي نە قۇداي ۇردى؟ ەھ-ەھ-ەھ! مەنىڭ دە كۇنىم كۇن ەكەن...
«ءجۇزىپ وتە شىققانىڭدا كۇنى ەرتەڭ قوس وكپەڭنەن سۋىق ءوتىپ، كۇركىلدەپ جاتار ەدىڭ، بالەم!»—دەگەن سۇلۋ، ۇيقاسىمدى سوزدەردى ىشتەي سايلاپ تا قويىپ ەم، مىنا ويدا جوق، «ەھ-ەھ-ەھ!» ونى ايتۋعا ۇلگىرتپەدى. كوڭىلىمە كادىك كىرىپ، جالت قاراسام، جاڭا عانا سوڭىمدا سالپاقتاپ كەلە جاتقان ءاشىر شوكە ءتۇسىپ، ەڭكىلدەپ وتىر...
وللاھي، بۇگىن بىردەڭەنىڭ بولاتىنى انىق!
* * *
جاناعى وقيعادان كەيىن باقتيار ادام ويىنا كەلمەيتىن ونەر كورسەتىپ، كوزى الارىپ، قىزىپ قالدى. ءبىر-اق ساپتىاياق سىرا كوتەرىپ كەتتى.
* * *
شىڭىراۋلاتىپ تۇرىپ ايقاي سالسام، ەكى ادىم جەردە تۇرعان ادام مەنى ەستىر مە؟ مەڭىرەۋ ءتۇن شە؟ ءتىل-اۋزى جوق مىلقاۋ ىلە، سەن ەستىرمىسىڭ؟
ەگەر قارا ءتۇن قارا پاراققا اينالسا دىر-دىر ايىرىپ جىرتىپ، تابان استىنا شاشىپ تاستار ەم. تۇنگە تاڭسىق جان جيناپ الىپ، قۇراستىرىپ وقىپ كورسىن...
* * *
...— ۋ-وۋ-ۋۋ!
مىقىر قىرقانىڭ ارعى بەتىنەن سوزىلا شىققان مۇڭدى داۋىستان ەسىلگەن قىل ارقان شيراتىلا اتىلىپ، قارا ءتۇننىڭ جۋان، كىر-قوجالاق موينىنا سارت ورالدى.
— ۋ-ۋ-ۋ! ۋۋۋۋۋ!
قىل ارقاندى تۇزاق تۇنشىقتىرعان قارا ءتۇن قىلعىنىپ ۇلىدى.
— ا-وو-ۋۋ!
جۇرەلەپ وتىرعان ءاشىر باسىن كوتەرىپ الدى.
— بۇل نە، ا؟ سيرەنا ما؟
— ءتۇن ورتاسىندا قايداعى سيرەنا؟ قاسقىرلار، قاسقىر...
التى ءسوزدى اپتىعا ايتىپ شىققان داۋىس مەنىڭ، داۋسىم ەمەس ەدى. مەنىكىنە تىم ۇقساس، الايدا ءدال مەنىكى ەمەس، ويتكەنى، مەنىڭ ماقپال قوڭىر داۋسىم ءبۇيتىپ ەسەپسىز وزگەرىپ، ەسەپسىز بۇزىلىپ، قالتىراپ شىقپاۋعا ءتيىس ەدى.
ءاشىر ءتورت اياقتاعان كۇيى ەڭبەكتەپ، مەنىڭ قاسىما كەلدى دە بەلدىگىمنەن ساپ بەرىپ ۇستاي الدى.
— اسان، اسان، و قايداعى قاسقىرلار؟ بۇل ماڭايدا مال بار ما ەدى؟ ءتاڭىر-اۋ، بۇ قايداعى قاڭعىپ جۇرگەن كەزبە قاسقىرلار؟! بۇل ماڭايدا مال جوق، تاس جەي مە؟
— مەن قايدان بىلەيىن، قايدان بىلەم. بىلتىر جايلاۋدا ەستىگەمىن قاسقىردىڭ ۇلىعانىن. بۇگىن گەس توڭىرەگى تىنشىدى. سوسىن باسپالاپ جۇرگەن قاسقىرلار شىعار.— قولىنان تارتىپ، تۇرعىزىپ الدىم.— ءجۇر، كەتتىك قوسقا!
— كەتتىك، كەتتىك! بۇرىن مال جايلاعان بۇل توڭىرەكتى. بۇگىن تارسىل-گۇرسىل تىنعاسىن تۋعان جەرىنە ورالعان قاسقىرلار عوي. تاسىنا بولسىن، ءتىسىن قايراپ قايتۋ ءۇشىن كەلگەن عوي.
— ۋاۋ-ۋۋ!
ۇلىعان ءۇن قىرقانىڭ ار جاعىنان ەمەس، تۋرا تەرەڭ قويناۋىنان شىققانداي انىق ەستىلدى.
— تەز، تەزىرەك! بۇ قايداعى قۇتىرعان قاسقىرلار؟ اسان، باسساڭشى، ويباي-اۋ، اياعىڭدى!
ءاشىر قولىمنان تارتقىلايدى. مەن سۇلەسوقپىن. شوشىپ كەتكەنىم شامالى. بەلگىسىزدىك قانا قورقىتادى، ءاشىر بىلمەسە دە كوكجالداردىڭ جايىن مەن تۇسىنە قويدىم. بۇگىن ءبىر ۇلكەن وقيعانىڭ بولارى انىق، بولۋعا ءتيىس. مىناۋ قارا ءتۇندى كەسەك-كەسەگىمەن قاقشىپ تاستاپ، كەزىپ جۇرگەن قاسقىرلار سونىڭ حابارشىسى. جاڭاعىداي ەمەس، كەۋدەمدەگى قورقىنىش تابانىما ءتۇسىپ، وكشەم ارقىلى قاپشاعايدىڭ قالىڭ قۇمىنا ءسىڭىپ كەتىپ ەدى. تەك «كەلسەڭ كەل، ۋا، كوكجالىم!»—دەگەندەي ىشتەي بەكىنىس، بەلدى بەكەم بايلاۋ بار.
— قويمادىڭ عوي التى قىر اسسام دا قۋدالاپ... قويمادىڭ! ءبىر كۇن تىنىقسام دەپ ويلاپ ەدىم. ءبىر كۇن... اي بويعى ارپالىستان كەيىن كوپ كۇتتىرىپ كەلگەن ءبىر كۇندى دە قيمادىڭ!
ءاشىر جاعامنان جۇلقىلاپ ەدى، باسىمداعى مي شايقالىپ، اياعىمنىڭ باسىنا اقتارىلىپ قالا جازدادى.
— نە دەپ كۇبىرلەپ كەلەسىن، اسان؟ ساندىراقتان ساۋمىسىڭ؟ ءجۇر، ءجۇرشى، تەز جاتا قالايىق قوسقا بارىپ! كورپەگە بوكسەنى ەگەپ-ەگەپ، جاتا قالايىق!
— ءجۇر، ءجۇر! مەن... ويناعانىم عوي، سەنىمەن ويناعانىم...
— ءوي، ويىنىڭ وسىلعىر! بۇگىن وسىلىپ كەتكەندەر كوبەيىپ بارادى. سەنى دە قۇداي بىلەدى، ءبىر سايتان ءتۇرتىپ ءجۇر.
ءاشىر قايدان ءبىلسىن كەۋدەمدى قاي قارا يت قىتىر-قىتىر كەمىرىپ جاتقانىن. اقپان ايىنىڭ ايازدى تۇنىندە بۇقپالاپ كەپ، قاساپحانا دۋالىنىڭ تۇبىنە جانار ماي شاشسا، سىرىڭكە قورابىنا شىرپى تارتسا، شىرپى باسىندا تولىقسي بيلەپ تۇرا قالعان جالىنعا كىرپىك كۇيگىزە ۇڭىلسە عانا تۇسىنەر ەدى. يسا بىردەن ۇعار ەدى مەنى. ونىڭ سوڭىندا دا دۇرسىلدەتىپ قۋىپ جۇرگەن قارا سالت اتتى بار. ال مەن جاڭا عانا وقيعا اتتى ءيىسشىل ءيتتىڭ ىزىمە تۇسكەنىن بىلە قويدىم. باسە، ەكى جىلدان بەرى اۋىر ۇيقى دا جۇرگەن جانداي ماناۋراي، سەلت ەتپەپ ەدىم. گەس توڭىرەگىندەگى ايقاي-شۋ، گۇرسىل، گۇرس-گۇرس جارىلىس التى قىردى اسىرىپ تاستاعان قاسقىرلاردىڭ از تىنىشتىقتى پايدالانىپ، سالىپ ۇرىپ، بۇگىن جەتىپ كەلگەنى سياقتى مەنى ەكى جىل بۇرىن قاساپحانا دۋالىنىڭ تۇبىندە تاستاپ كەتكەن وقيعا قىرقانىڭ ارعى بەتىنەن جاڭا ۇلىپ حابار بەردى. ەكى جىل بۇرىن ەتەگىمنەن الىپ. تىكە كەۋدەمە قارعىعان قاباعان يت ەدى، وسى جولى وزگەردى مە ەكەن؟ كەزىندە قورقىنىش قۋعىنداپ، التى قىر اسىپ كەتكەن قاسقىرلار بۇگىن تۇندە كەۋدەسىنەن جان، بويىنان ءال كەتىپ، قاڭقيىپ-قاڭقيىپ تۇرعان ەكسكاۆاتورلاردىڭ شىنجىر تابانىن يىسكەلەپ، اپپاق ازۋلارىن كوك تەمىرگە شاقىر-شۇقىر ارمانسىز ءبىر سالعان شىعار، بالەم!
ءاشىردى سۋدان سۋىرىپ العان سوڭ-اق سول ءيىسشىل ءيتتىڭ جەل جاعىنان ءوتىپ كەتكەنىمدى ءبىلىپ ەدىم. توسىن وقيعا، ومىرىمدەگى وزگەرىس دەگەننىڭ سول ءيىسشىل يتكە اينالىپ، اينالا سالىسىمەن تاس قاراڭعىلىقتى پايدالانىپ، باسپالاپ، تىپتەن جاقىن كەلگەنىن، ءقازىر قىرقانى قىرىق ىرعىپ اسىپ ءتۇسىپ، انە، وزەن جاعاسىنان باس الىپ، قۇم بەتىن مورلەگەن ىزىمە تۇمسىعىن تىعىپ، ارا-تۇرا قىڭسىلاپ قويىپ، قۋا جونەلگەنىن بەس ساۋساقتاي ءبىلىپ كەلە جاتىرمىن.
ءاشىر كەلە سالا شاتىرعا جىپ بەرىپ كىرىپ كەتتى. قوس باتەڭكە ىننەن اتىپ شىققان قوس تىشقانداي سىرتقا توپ ەتە ءتۇستى دە، ىشتەن:
— كىرمەيسىڭ بە؟— دەدى.
مەن جاۋاپ قايتارعامىن جوق، شاتىر ىرگەسىندە جۇيمالانىپ جاتقان ودەيالداردىڭ قولىما ىلىنگەنىن قۇلاعىنان سۇيرەپ، وتى ولەۋسىرەگەن وشاقتىڭ ءدال قاسىنا دومالاپ جاتا كەتتىم. يت-قۇس وتتى كورسە بۇتىنا جىبەرىپ قويادى دەۋشى ەدى ناعاشى اتام. يىسشىلدىگى اسىپ بارا جاتسا يت وزەن جاعاسىن تىمىسكىلەپ جۇرە تۇرسىن، تورت-بەس ساعات سارعايتىپ تاڭدى اتىرادى، سارعايىپ اتقان تاڭ يت-قۇستىڭ سوڭىنان الاۋ-جالاۋ جارىق الىپ ءتۇسىپ، اناۋ قىراتتى اسىرىپ قۋىپ تاستايدى، بۇگىن اسىپ كەتكەنىمەن باسپالاپ كەلەسى ءتۇندى كۇتەر، ال كەلەسى ءتۇندى قۇدايعا تاپسىردىم. تەك بۇگىنگى ءتۇن لايىم تىنىشىمەن وتكەي...
الا قىزىل ۇيقىنىڭ مىلجىمىر باتپاعىنا بىردەن باتىپ كەتە المادىم. ازىردە ءيىن تىرەسىپ، وشاقتا مازداپ جاتقان شوقتار شاشىراپ، اسپانعا شىعىپ كەتكەندەي جۇلدىزدار جامىرايدى؛ وسىلاردىڭ مىنگەسىپ-ۇشقاسىپ بولسىن، بىر-بىرىمەن قوسىلمايتىنى قىزىق، يىق تىرەسپەك تۇگىل جاقىندامايدى، جۇلدىزدار جەكە-جەكە قىزىل شەكە تۇرعاندى قالايدى. ارا-تۇرا اققاندارى وزەنگە تامشىلاپ ءتۇسىپ، بىج-بىج ءوشىپ جاتىر، بىجىلداعان جۇلدىز با، الدە بالقىعان جۇلدىزعا ارقاسىن كۇيگىزىپ الىپ، ويبايىن سالعان وزەن بە ونى ايىرۋعا دا قۇلقىم جوق، سالقىن لەپ ىرگەدەن ەڭبەكتەپ كىرىپ، سۋىق قولىمەن قابىرعامدى سيپالاپ ساناي بەرگەسىن ودەيالونى تۇمشالاپ، بۇركەپ الدىم.
اركىم ءار جەردە قولعا ىلىككەنىن جامىلىپ، تاپقان جەرگە دومالاي-دومالاي كەتكەن-اۋ، العاشىندا تىقىر ەتكەن دىبىس ەستىمەدىم، تىپىر ەتكەن جاندى كورمەدىم، كىرپىكتەرىم ايقاسىپ، كوزىم ىلىنە بەردى... تاناۋىمنىڭ ءىشىن ۇيقى دەگەن باتپاقتىڭ كۇلىمسى ءيىسى الا باستادى.
— جامال، جامال دەيمىن!
بۇگىن تۇندە تىنىشتىقتى تاعدىر مەنىڭ ماڭدايىما جازباعان ەكەن.
* * *
— جامال، جامال دەيمىن، اشىرمەن بەكەر باستەستىك، ءا؟
— ۇيىقتا، ۇيىقتاسايشى، التىن. ەكەۋمىز تاڭنان تۇرىپ، اس قامىنا كىرىسەمىز، سونى ۇمىتپا.
از ۇنسىزدىك.
— جوق-اۋ دەيمىن، جەتى تۇندە سۋعا كۇمپ بەرگەنى نەسى؟ قولىڭنان ەرلىك كەلمەيدى دەگەن سوزگە بولا جىگىت اتاۋلى سۋعا سەكىرە بەرسە ەركەك كىندىك قالماس. قىزىق...— ەركەك جەتپەي جاتقان التىن عوي دەيمىن، كۇرسىنىپ سالدى.
جامال كۇلدى.
— ەركەك كىندىك قالماس... سەن وسى قىزىق سويلەيسىڭ، التىن. تاۋدان تاس دومالاتقانداي...— ەسىنەدى. داۋسى جۇمساعىراق شىقتى،— ەسەر ەكەن. كىم ءبىلسىن، ول ەمەس، ەكەۋمىز جىندى شىعارمىز. ۇيىقتا ەندى. ءما، كورىپ ال، ساعات ەكى.
— ۋھ، قانداي ىستىق!— التىن كورپەنى اشىپ تاستادى ما، ءۇنى انىق شىقتى. ءتىپتى تاياق تاستامدا جاتىر ەكەن-اۋ وزدەرى.— كورپە دە اۋىر... كەۋدەڭ ۇستىنە تاپ ءبىر ەلەكتر پەشتى سالىپ قويىپ، كوتلەت ءپىسىرىپ جاتقان سەكىلدى.— مەن كۇلىپ جىبەرە جازداپ، ودەيالدىڭ شەتىن قىرشىپ الدىم. التىن كەنەت تۇنشىعا سىبىرلادى.— جامال، جامال دەيمىن، سەن قانداي باقىتتىسىڭ، ءا؟
— تس-س، ەلدى وياتاسىڭ. نەگە ولاي دەدىڭ؟
— جوق دەيمىن دە، سەنى بىرەۋ سۇيەدى. ءاشىر ماعان بولا سۋعا قارعىعان جوق. سەن ءۇشىن... باقىتتىسىڭ، باقىتتىسىڭ! ايتتىم — ءبىتتى، كەسىلدى-ۇزىلدى — باقىتتىسىڭ! مەنى ەشكىم سۇيمەك تۇگىل ۇناتىپ تا كورگەن جوق. بىرەۋ بولدى جاتاقحانادا، العاشقى كۇنى بولمەسىنە سۇيرەلەگەن. مەن ءوزى ەمەس، بولمەسى ۇناتىپ قالعانداي-اق. «ءوزىڭ ارى تۇرشى اراق ساسىماي!»— كەۋدەسىنەن يتەرىپ قالدىم دا، كەتىپ قالدىم. كوپ جىلادىم ول كۇنى. سول بولمەسى قۇرعىرعا بارا سالۋ دا كەرەك پە ەدى؟ كىم ءبىلسىن... ۋ-ۋۋ، مەنىڭ ورنىمدا بولساڭ بىلەر ەدىڭ سەن قىز... سەن ءوزىڭدى بىرەۋدىڭ ۇناتقانىن سەزىپ ءجۇرسىڭ دەلىك. سوندا قالاي بولدى؟ ءتۇس كورەسىڭ بە؟ تۇلا بويىڭ دۋىلداي ما؟
— التىن-اي، سەن دە قايداعىنى قوزعاپ... ءتۇس كورۋ، تۇلا بوي دۋىلداۋ سۇيىكتىنىڭ ەمەس، ءوزى بىرەۋدى ءسۇيىپ جۇرگەن جاننىڭ ىستەيتىنى دە.
— سەن سوندا... سۇيەسىڭ بە بىرەۋدى؟ كىم، كىم، ايتشى، ايتشى؟
جامالدىڭ اۋزىنا ۇزاق ۋاقىت قۇم قۇيىلدى. مەنىڭ تىنىسىم تازا توقتادى.
— سۇيەمىن...— دەدى الدەن ۋاقىتتا. ماعان ءجۇز جىل سىرعىپ وتكەندەي بولدى.
— قويشى ءارى! كىمدى؟ وي، قانداي قىزىق؟ وي، قانداي ىستىق! قانداي باقىتتىسىڭ، جامال! بىرەۋ سەنى ءسۇيىپ ءجۇر، سەن بىرەۋدى سۇيەسىڭ. ۇيۋ، قانداي باقىتتىسىن! ال مەن، مەن...— التىن سىڭسىپ جىلاپ جىبەردى.
جامال باسىن كوتەرىپ السا كەرەك، داۋسى انىق شىقتى.
— التىن، قوياسىڭ با، جوق پا؟ جىلاۋ جەتپەپ ەدى بۇگىن؟ باقىتتى، باقىتتى! ەكى وتتىڭ ورتاسىندا كۇيىپ-جانىپ كور، سونان كەيىن ماعان كەلىپ ايتارسىڭ، باقىتتىڭ نە ەكەنىن! ەندى جامال سىڭسىدى. مىنا ەكى قىزعا نە بولعان؟ ءسۇيۋ، سۇيمەۋگە بولا ۇلارداي شۋلاعانى نەسى؟ ورنىمنان تۇرىپ كەتىپ قالا جازدادىم.
ءبىراق ۋاقىت ءوتتى. قايداعى ءبىر ماحاببات جايلى اڭگىمەلەرمەن باسىن اۋىرتىپ، اقىرى جىلاتىپ سالعانىنا التىنعا ولەردەي ىزا بولىپ جاتىر-اۋ دەيمىن، جامال نازالى ۇنمەن كۇڭك ەتتى.
— ءوزىڭ جەلىمدەي جابىسپاي ارتامان جاتشى. پەش سەكىلدىسىڭ. جاس باسىڭنان كۇيىپ-جانىپ نە بولدى؟ ەندى سەنىمەن بىرگە جاتقان كىسى مە. ۇيىقتا!
التىن قورس-قورس ەتەدى.
— سەن نەمەنە، ەسەبىڭ تۇگەل... بىرەۋى ارتىڭدا، بىرەۋى الدىڭدا.— پاۋزا دەۋشى مە ەدى، از ۋاقىت سونداي بىردەڭە ورنادى.— سەن ءاشىردى نەگە جاقسى كورمەيسىڭ؟ كوڭىلدى...
— كوڭىلدى... ىرجاقاي دە. جالپى، بىلاي. سەن سونى، اينالايىن، وزىڭە قاراتىپ ال دا، كوڭىلدىلىگىن باسىڭا جاق! ال ماعان مازا بەر. ايتپەسە تۇرامىن دا كەتىپ قالامىن.
— قايدا؟
جامال كۇڭك ەتتى.
— سونى سەن ايتساڭ ەتتى. پودرۋجكاسىڭ عوي.
التىن بىرەۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي ۇزىك-ۇزىك، تۇنشىعا سويلەدى.
— ۋۋ، قانداي ەگويسسىڭ جامال! ەگويسسىڭ ءبىلىپ قوي! ىرجاقاي، ەسەر... ول نە، انشەيىن مەن پىسىرگەن سورپا سەكىلدى تارەلكاعا قۇيىلىپ، الدىڭا دوڭگەلەنىپ كەلە قالۋى كەرەك پە؟ الما ءپىس، اۋزىما ءتۇس...
ورنىمنان تۇردىم دا، توسەنىشتى قولتىعىما قىسىپ، ۇرى يتتەي يمەڭدەي باسىپ شاتىرعا بەتتەدىم. «كۇيۋ، ءسۇيۋ، ەلەكتر پەش، كوتلەت، تارەلكا، سورپا... بۇدان بىلاي قىزداردىڭ ىبىر-جىبىرىن تىڭداسام با! تفۋ!»— دەدى جەرگە ءبىر تۇكىرىپ.
* * *
ودەيالعا ورانىپ اپ، شاتىر سىرتىندا جاتىرمىن. ىشتە كىم بار ەكەنى بەلگىسىز. وزەن جاقتان باقا قۇرىلداي بەردى دە كۇزدىڭ كەلىپ قالعانى ەسىنە ءتۇستى مە، بىرەۋ اۋىزدان قويىپ جىبەرگەندەي ءۇنى كىلت ءوشتى. ۇيقى مەنى مامىق بەسىگىنە سالىپ، ەپتەپ تەربەي باستادى.
— ۋرا-ا! العا! وتان ءۇشىن، ستالين ءۇشىن العا!
وگىزدەي وكىرگەن ايقاي-سۇرەن مەنى سول سەكۋندىندا جاتقان ورنىمنان جۇلىپ الدى. اۋەلى اتتانداعان ايقايدىڭ قايدان شىققانىن پايىمداماق تۇگىل قاي ۋاقىتتا قانداي جەردە جاتقانىمدى ايىرا الماي دال بولدىم. تەك شاتىر ىشىنەن:
— مىنا كىسىگە نە بولدى؟ باستىرىلىپ جاتىر-اۋ...— دەگەن كوكەمنىڭ، ىلە:
— ءتۇس كەرىپ جاتىر... فرونتوۆيك قوي. قارەكە، قارەكە، دۇرىستاپ جاتىڭىز. ە، مىنە، ءوستىپ، — دەگەن سامات قالييەۆيچتىڭ ءۇنى شىققاندا بارىپ جانا عانا ودەيالعا ورانىپ، شاتىر سىرتىنا سۇلاي كەتكەنىم، قاتتى شارشاعانىم، قالعي باستاعانىم ەسىمە ءتۇستى.
ىشتەگى قارەكەڭ اۋىر ىڭىرانىپ، ءتىسىن قاشىر-قۇشىر قايرادى.
— ءتۇۋ، ۇيقىمنىڭ اشىلىپ كەتكەنى-اي! قورىلعا قامشىنى ەندى باسا بەرىپ ەم...— كوكەمنىڭ نارازى ءۇنى.
— اقىرى اشىلعان ۇيقى ەكەن، جاناعى اياقتالماي قالعان سۇحباتتى جالعاستىرىپ، ۋاقىت ولتىرەيىك، وتاعاسى.
«ماعان جاقسى بولدى، گوي-گويلەرىن تىڭداپ، وتپەس ءتۇننىڭ باسىنا سۋ قۇيايىن» — دەپ ويلادىم قىمتانىپ جاتىپ.
— مەيلى. كانديداتتىق ماسەلە مە ەدى ءوزى؟
— ءدال ءوزى.— سامات قالييەۆيچ قۋناق، سەرگەك سويلەپ جاتىر. سوعان قاراعاندا كوكەم سەكىلدى ات باسىن ۇيقىعا بۇرماي، ەكى كوزى باقىرايىپ وي ويلاپ جاتسا كەرەك.— سوندا دەيمىن، وتاعاسى، ەگەر كانديداتتىعىمدى قورعاپ، جاڭاعى ايتقان جاڭالىعىمدى وندىرىسكە ەنگىزسە، مەملەكەتتىڭ ودان كەمىندە ون مىڭ سوم پايدا تۇسىرەتىنىنە ءباس تىگەم. ەسىڭىزدە بولسىن: ءار كوپىر سالىنعان سايىن... ال جىل سايىن ەلىمىزدە اسانىڭىز ورنىن تازالاپ جاتقان كوپىردىڭ قانشاسى سالىنىپ جاتىر. جەتەدى. ءتىپتى قارا ەسەپپەن ون كوپىر دەلىكشى.
— سوندا ءسىز تاپقان جاڭالىق، ماسەلەنكي، ون كوپىردەن ءجۇز مىڭ سوم پايدا اكەلە مە؟
— ەسەپ-قيساپتى بىلەسىز عوي، ويىمنىڭ تۋرا ۇستىنەن شىقتىڭىز. ايتكەنمەن مىنانى ۇمىتپاڭىز: ول پايدا جاڭالىقتى ديسسەرتاسيا رەتىندە قورعاپ، وندىرىسكە ەنگىزگەندە عانا پايدا.
— قورعامايسىز با كوپ سوزا بەرمەي؟
سامات قالييەۆيچ اۋناپ ءتۇستى جايما، توسەك سىقىرلادى.
— ە، ول ايتۋعا جەڭىل وتاعاسى. جاڭالىقتى تابۋ بار دا، ونى توقسان توعىز كابينەتتە دالەلدەپ شىعۋ بار. ونىڭ ءبارى شىتىرلاعان قىپ-قىزىل ۋاقىت. ال ۋاقىت — قىپ-قىزىل اقشا. اعىلشىنشا ايتقاندا «تايم يست ماني». مىنا قۇرىلىس باسىندا اينالشىقپەن اۋىرعان قويداي تىپىرلاپ جۇرگەن مەن ول ۋاقىتتى جەردەن قازىپ تابامىن با. سەميانىڭ كۇندەلىكتى قىبىر-جىبىر تىرلىگىن قوسىپ قويىڭىز وعان. ءسويتىپ، جىلدار جىلجىپ كەتە بارادى، كانديداتتىق قورعالمايدى، جاڭالىق وندىرىسكە ەنبەيدى. وندىرىسكە ەنبەگەن سوڭ مەملەكەت وز اياعىنان كەلىپ تۇرعان قىرۋار پايدادان ايرىلادى.
— كۇن سالقىنداپ بارا ما، نەمەنە؟ جەل ءتيىپ قالماسىن، سامات قالييەۆيچ، قىمتانىپ جاتىڭىز. اۋ، ونداي جاڭالىق بولسا ونەرتاپقىشتىق دەۋشى مە ەدى، سونداي بىردەڭەگە وتكىزىپ جىبەرمەيسىز بە؟ توكار، سلەسارلەر دە تاۋىپ جاتقان كورىنەدى عوي...— كوكەم ىقىلاسسىز سويلەپ جاتىر — انىق ۇيقى بۋىپ بارادى،— الگى اسان قايدا قاڭعىپ ءجۇر جەتى تۇندە؟
— قايدا كەتەر دەيسىز، كەلەر ۇيقى كەرەك بولسا. جىگىتتەرمەن جۇرگەن شىعار. ونەرتاپقىشتىق دەيسىز. ول دەگەن كاكىر-شۇكىر، تيىن-تەبەن. مەنىڭ جاڭالىعىم، ايتتىم عوي، ون مىڭداپ پايدا اكەلەدى. مۇنداي جاڭالىقتى قاعازعا قاتتاپ بەرسە كانديداتتىقتى قاعىپ تۇسىرەدى. كەيدە ويلايمىن دا، وتاعاسى. الماتىداعى قاعاز كەمىرگەن كوپ عالىمدار كوشپەلى كوميسسيا قۇرسا، ول كوميسسيا جىل سايىن قۇرىلىس ترەستەرىن ارالاپ شىعىپ تۇرسا... سولاردىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، وز جاڭالىعىمنىڭ كەرەكتىگىن دالەلدەپ شىقسام. ولار جوعارعى ورىندارعا ۇسىنىس ءتۇسىرىپ، مەنى ءۇش-تورت جىلعا بوساتىپ السا...
— اۋ، سەميا قايدا قالادى؟ ءىشىنۋ، كيىنۋ...
— ونىڭ جولى وڭاي. ماعان سوسىن بەلگىلى ءبىر سومادا ايلىق بەلگىلەسىن دە: «جولداس سامات قالييەۆيچ، الدىڭا اس قويدىق، ەكى قولىڭدى بوس قويدىق، وتىر دا ديسسەرتاسياڭدى جاز، جاڭالىعىڭدى تەوريانىڭ اق بەتىنە تەزدەتىپ كوشىر، ايتپەسە مەملەكەتتىڭ قىرۋار پايدادان ايرىلاتىن ءتۇرى بار» دەسە اتتاي شاۋىپ كەتپەيمىن بە.
— ويباي-اۋ، ول ءۇشىن اسپيرانتۋرا بار ەمەس پە. بارىڭىز دا ءتۇسىڭىز...
— ايتۋعا وڭاي، وتاعاسى. ونىڭ تولىپ جاتقان دوكۋمەنتاسياسى، ەمتيحانى بار ەمەس پە. قارايىپ قالدىق. «بىلاي تارتساڭ وگىز ولەدى، الاي تارتساڭ اربا سىنادى». ەكى ءجۇز سوم وكلاد ءۇشىن موينىڭ ىرعايداي، ءبيتىڭ تورعايداي بولىپ سۇمەڭدەيسىڭ دە جۇرەسىڭ.
سامات قالييەۆيچ ءسوزىن اياقتاپ ۇلگىرمەدى، الدەكىم وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى. ىشتەن بۋلىعىپ شىققان اششى وكسىك... ودەيالدىڭ ءبىر شەتىن قايىرىپ اكەلىپ، جۇمارلاپ-جۇمارلاپ اۋزىما تىعا سالدىم. اۋزىمنىڭ ءىشىن قىشقىلتىم تەر مەن شاڭ الدى.
— ياپىر-اي، مىنا كىسى قاتتى قينالدى... وياتىپ جىبەرسەك قايتەدى؟— كوكەمنىڭ ءسوزى جەر استىنان با، الدە الاڭقايدى كۇرگەيلەپ قورشاعان قىرقالاردىڭ بىتەۋ قوينىنان شىقتى ما، تىم-تىم الىستان جەتتى.
— بىردەڭە دەدىڭ بە، نە بولدى، ا؟— مامامنىڭ ابىرجىعان ۇيقىلى-وياۋ داۋسى.
— قارەكەڭ عوي ۇيقىسىراپ جاتقان، اپكەسى. ۇيقىڭىزدى بولمەڭىز. اتاڭا نالەت، سوعىس كىمنىڭ توبەسىنەن كۇي قازبادى...
— شەشەسى، قارەكەڭ كەڭ جاتسىن. ءجۇر، ماشينا كابيناسىنا، سوندا ۇيىقتايىق... مايماقتى ويات. جاقسى جاتىپ، جاي تۇرىڭىز، سامات قالييەۆيچ! الگى اسانجان نەعىپ كەشىكتى؟
بىردەن تۇرىپ كەتۋگە بەلىم شويىرىلىپ، ءبىراز جەرگە ەڭبەكتەپ بارىپ، سونسىن بوي جازدىم، تالتىرەكتەي باسىپ، وزەن جاققا بەتتەدىم.
قۇرىلىس وتريادىنە قوسىلعانىمدى العاش ەستىگەندە قۋانىپ قالىپ ەدىم... قاساپحانا جايلى قاڭقۋ سوزدەن قۇتىلسام، سول قاساپحانا تاريحىنان كەيىن ويدا جوقتا باسىما ورناپ قالعان جالعىزدىقتىڭ كوزگە كورىنبەس، كوڭىلمەن تانيتىن جىپ-جىڭىشكە، ايتسە دە قانشا سوزساڭ دا ۇزىلمەس جىپتەرىنەن جاسالعان شىرما-شاتۋ، شىم-شىتىرىق تورىن وسى جازدا بىت-شىت قىپ جىرتىپ قايتسام دەپ ويلاپ ەدىم. جالعىزدىقتى قايدام، ءاي، قينالعان كۇندەرى تىرلىك تىنىسى توقتاعان ۇڭگىرگە قاشىپ كىرىپ، تۇتام شوركە مەن قارىس جارىم سەلەبە پىشاققا تابىنسام، جالعىزدىقتىڭ ءالى دە بالاعىمنان الىپ جاتقانى دا. ەندى، مىنە، قىلاياعى قۇرىلىسشىلار كۇنى، مەرەكە كۇنى جالعىز جانىمدى قايدا قويارىمدى بىلمەي، وي اتتى ىزگە تۇسكەن ءيىسشىل يتتەن ەكى ەتەكتى بەلگە ءتۇرىپ الىپ قاشۋدىڭ ورنىنا وزەن جاعاسىنا قاراي ەمپەڭدەپ، سونىڭ ءوزىن ىزدەپ كەلە جاتىرمىن... قالاي ايتساڭ ولاي ايت، جەر بەتىندە جەكە ءجۇرۋ بار ەكەن دە، جەر بەتىندەگى ادامداردان تىس ءومىر ءسۇرۋ جوق، جوق، جوق...
ۋا، ىزىمنەن ەكى ەلى قالماعان ءيىسشىل كوكشۇناعىم مەنىڭ، موينىڭدى ىشكە العان كوكشۇناعىم، كا-كا! بار بولساڭ ءتىس اقسيتىپ، قۇلاق جىمىرايتىپ، تۋك تىكىرەيتىپ، الدىمنان ويقاستاپ ءبىر شىقشى، شىق! مەن جاعانى شارلاپ سەنى ءوزىم ىزدەپ كەلە جاتىرمىن. الدىمنان شىقشى كوزىڭ وتاي جانىپ، اۋسەلەڭدى كورىپ الايىن!
...قوستان شىققالى تۋرا توقسان توعىز ادىم سانادىم، اياعىما قورعاسىن بايلاعانداي ارەڭ اتتاعان ەسەپسىز اۋىر ادىمدار... سانادىم دا توقتاپ تۇرىپ، جۇلدىزدارعا باسىمدى ارتقا قايىرىپ تاستاپ قاراپ ەدىم، سىڭعىر-سىڭعىر دىبىس شىعارىپ، سۋىق جىميىپ تۇر ەكەن. جاز ورتاسىندا عوي، قازاندا بىرق-بىرق قايناعان قۇرتتاي جىپىر-جىپىر ساپىرىلىسىپ جاتار ەدى. ءالسىن-الى بىرەۋ سوناۋ جوعارىدان بىلەگىن قارىنا دەيىن ءتۇرىپ، وسىناۋ اسپان اتتى كەنەرەسى ەسەپسىز كەڭ قارا كوك تۇڭعيىققا تىعىپ جىبەرىپ، بۇلعاپ-بۇلعاپ، مىڭ ساپىرىلىستىرىپ ويناپ تۇرار ەدى. ال ءقازىر جەكە-جەكە، قىزىل شەكە كۇيى قاتىپ-قاتىپ جاتىر. ماعان بەلگىسىز تىلسىم كۇش! بۇگىن ءتۇنى ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى بىر-بىرىنە ءۇريت سوق-سوق دەپ ءسۇزىستىرىپ قويىپ، قىزىعىنا باتىپ وتىرعان الىس-الىستاعى قۇدىرەتتى كۇش!
ەندى قادام اتتادىم بولدى، قۇم ۇستىنە جۇرەلەپ، ەتپەتتەپ جاتا كەتەمىن. تىزەم ءدىر-دىر ەتەدى. شارشادىم... قاراڭعىلىقتىڭ مىڭ كوزى بار. قاراڭعىلىق اتتى جالپاق تا مولشەرسىز ۇلكەن قابىرعاداعى مىڭ تەسىكتەن بىرەۋلەر ءىزىمدى اڭدىپ، بىرىندەپ ساناپ تۇرعانداي سەزىنىپ كەتتىم. كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن بۇگىنگى تۇندەگىدەي مەنى ادام¬دار ءبۇيتىپ قىراعى اڭدىماعان شىعار. باسقالاردىڭ ءسوزىن مەنىڭ ەستىگەنىم سەكىلدى... جاڭا قانشا ادامنىڭ داۋسىن ەستىدىم، قانشا ادامدى تانىپ كەلە جاتىرمىن..، اڭدۋدان قۇتىلۋ ءۇشىن ءجۇزىنشى قادامدى اتتاپ، ارتقا سالۋ قاجەت... سوسىن قۇلاقتى تاس جاۋىپ قۇلاۋ كەرەك!
ءجۇزىنشى قادامدى اتتاي المادىم. ءجۇز جىل ەتسە دە ءجۇز مىڭ داۋىستىڭ اراسىنان جاڭىلىسپاي، جازا باسپاي ءدال تاۋىپ الاتىن قوس داۋىس قويمالجىڭ اۋانى سىنالاي كەلىپ، قۇلاعىما جەتكەندە بىرەۋ ارقامنان يتەرىپ قالعانداي سالقىن قۇمدى تىزەممەن ەزىپ، جۇرەلەپ وتىرا كەتتىم.
داۋىس يەسى ايەل جانە ەركەك ەدى...
— ي-يي، ءتۇن نەتكەن سۋىق...
— ال ماعان ىستىق، يسا! ءتۇن سونداي قاپىرىق، يسا!
بۇل جامال ەدى.
سالقىن قۇمدى الاقانىممەن كوسىپ الدىم دا، جاعامنىڭ ىشىنە cay ەتكىزىپ قۇيا سالدىم— قۇم وتتان العانداي قايناپ تۇر-اۋ، قايناپ تۇر.
— سەن... نەگە وزەن جاعاسىنا الىپ شىققانىمدى بىلەسىڭ بە، جامال؟
— بىلمەيمىن، بىلگىم دە كەلمەيدى. سەن كەزدەسۋگە شاقىردىڭ، ماعان سونداي جاقسى بولدى — سونى بىلەمىن. قاراشى، قانداي تىنىش ءتۇن... التىندى ارەڭ ۇيىقتاتتىم. بۇگىن ءوزى كەرەمەت كوپ سويلەپ كەتتى.
— سەن... سەنى ءاشىر ۇناتىپ ءجۇر.
— مەيلى... مەيلى، مىڭ جەردەن ۇناتسىن، وندا شاتاعىم جوق. مەنى اۋەلى دەسە اسان دا ۇناتادى. وندا مەنىڭ نە جۇمىسىم بار؟
— اسان؟
جامال تاقپاقتاپ كەتتى.
— سەن كوپ نارسەنى بىلمەيسىڭ، يسا! كوڭىلىڭە الما، كور سوقىردىڭ ناق ءوزىسىن. ايتتىم عوي، كوزىن تاس باسقان كور سوقىرسىڭ. كەۋدەڭدەگى كوزىڭ اعىپ كەتكەن. باقىلداعان سوقىر تەكە!
— سەن ءاشىردى اۋرەلەمە. جاقسىلىقپەن بىتپەيدى. بۇگىن سۋعا سەكىردى. ەرتەڭ...
— ءاشىرسىز دە ءوز باسىمنىڭ اۋرەسى جەتەرلىك. ءوزى عوي قيسىق كوزىن قىلميتىپ... مەن ونى اۋرەلەپ ءجۇرمىن دەپ ويلاعان دا ەمەسپىن. كەرەك دەسەڭ قايدا، نە ىستەپ ءجۇر، وندا دا شارۋام شامالى.
— ال اساندى سىرتقا تەپپە. سەنەن ءبىر-اق جاس كىشى، ونىڭ ءتىلىن سەن ۇعاسىڭ. ونى جالعىز قالدىرۋعا قاقىمىز جوق.
— ەندى اساننىڭ دا كەزەگى كەلدى مە؟ سىرتقا تەپپە... مەنى، نەمەنە، سوعۇرلىم جالداپ العا گۋبەرنانتكاڭا سانايسىڭ با؟ وزدەرىڭ نە اي قاراپ جۇرسىڭدەر؟
جامال نەعىپ ءبۇيتىپ شيرىعىپ وتىر؟ ال يسا باسەڭ، باسىڭقى، كىنالى جانداي مىڭعىرلاپ سويلەيدى.
— جاقسى بالا اسان... ءبىر نارسەدەن قاتتى شوشىنىپ، سودان ءالى ەسىن جيىپ، وز-وزىنە كەلە الماي ءجۇر. بايقادىڭ با، ءوزى كوپ سويلەمەيدى. تەك كوزىنىڭ استىمەن ءبارىن بايقايدى دا جۇرەدى. قورقىپ، ءتىلى بايلانعان جان سەكىلدى..،
ونىڭ تاريحىن كوماندير، مەن جاقسى بىلەمىن. تەك مىنەزى كىناز.
— كىنازى قالاي؟
— نازىك دەگەنىم دە. سۋرەت سالادى، ۋچيليششەگە تۇسپەك دەپ ەستىدىم.
— ءاشىر، اسان... ءبارى جاقسى، يسا، ءبارى دۇرىس... ويلايمىن دا، يسا ءتۇن ۇيقىمنان ءتورت بولگەندە باسقانىڭ ۇپايىن تۇگەندەۋ ءۇشىن مەنى وزەن جاعاسىنا ەرتىپ اكەلدى مە دەپ.
— توقتا، توقتاشى اپتىقپاي، جامال. كوڭىلىم ءبىر ءتۇرلى وتىقپاي تۇر. جاپادان-جالعىز قالعاندايمىن. ءبارىڭ كەتىپ قالعاندايسىڭ. ءتىپتى مۇرنىنىڭ ۇشىنە كىشكەنتاي قۇس قونعان قىز دا...
— مۇرنىنىڭ ۇشىنە قۇس قونعان قىز؟!— كۇلىپ جىبەرە جازدادىم — جامال ۇشىپ كەتە جازداعان شىعار...
اسپانداپ وتىرعان يسا ونى بايقامادى.
— ەشقاشان دا مەن ءوزىمدى بۇلاي جالعىز سەزىنگەن ەمەسپىن،— دەپ ءانىن سوزا بەردى.— وتىرا تۇرايىق. تاڭەرتەڭ ۇيقىم قانباپ ەدى، سودان با... كىتاپ وقىپ ەدىم تۇندە.
— ول كىتابىڭنىڭ بويى قانداي؟ كوزى قارا ما؟ شاشىنىڭ ءتۇسى شە؟ فيگۋراسى... مۇرنىنىڭ ۇشىندە قۇس قونىپ وتىر ما؟ جامال سىقىلىقتاپ كۇلدى. كۇلكىسى قۇرىسىن، ماعان جىلاعان سياقتى ەستىلدى. ىلە قايتا وزگەردى. وسى جولى سايابىر،— يسا-اۋ، يسەكەسى، مەن ءبىر جىگىتتى جاقسى كورەمىن...
— قايتاتىن ءتۇن قاشان تۋار ەكەن؟
— بىرەۋدىڭ قويعانى سۋىپ بارا ما؟ — جامال كۇلدى.
— ايتپاقشى، جاڭا بىرەۋدى جاقسى كورەمىن دەدىڭ بە؟ ول كىم؟ الىستا ما؟
— ول ما؟ ول... ءداپ قاسىمدا. بويى ۇزىن، شاشى بۇيرا، ءوزى بريگادير...
— جامال، سەن ءالى جاسسىڭ!
— ال سەن شالسىڭ! جيىرما بەستى جيىپ بارا جاتساڭ دا، قاۋساعان شالسىڭ. مىنە، ءبۇيتىپ جوتەلەتىن!— جامال الەمدەگى ەڭ ءبىر جەكسۇرىن جوتەلىسپەن قۇرقىلدادى دەيسىڭ الگى جەردە.— شالسىڭ. اتا، اتاشكا، اجەمدى قايدا جىبەردىڭ؟ و دۇنيەگە مە؟
جامال مىنا بەت الىسىمەن يسانى بۇگىن تۇندە ءۇيتىپ جەپ قوياتىن شىعار.
— مەنى توسىپ وتىرعان قىز بار... مۇرنىنىڭ ۇشىنە قۇس قوناقتاعان قىز! سونداي كىشكەنە قۇس. ونى كورسەڭ مۇرنىنىڭ ۇشىنە قوناقتاپ اپ، سايراپ وتىرعان قۇس ەلەستەيدى. ءولى-اق تانىستىرام ءوزىڭدى...
جامال قولىن شاپاتتاپ، اندەتە جونەلدى. ارا-اراسىندا ادەيى جوتەلىپ قويادى.
— سۇيەگى ساقىر-سۇقىر،
ءۇھ، ءۇھ!
— تاياعى تاسىر-تۇسىر،
ءۇھ، ءۇھ!
— قوي دەيمىن، جامال! ىزا قىلما! ىزا قىلساڭ بار عوي...
جامال ورشىگەن ۇستىنە ءورشي تۇسەدى.
— ءسوزى ءدار-دۇر.
ءۇھ، ءۇھ!
كەۋدەسى سار-سۇر!
ءۇھ، ءۇھ!
— جامال قوي دەگەسىن قوي ەندى! ايتپەسە مەن بىردەڭە ىستەپ قويامىن! ەكەۋمىز دە وكىنەمىز...
— مۇرنى شىر-پىر،
ءۇھ، ءۇھ!..
— اقىرى قويمادىڭ عوي؟ قويمادىڭ!— كيىم سىر-سىر شەشىلە باستادى.— ءما، كويلەك! شالباردى ۇستا! ءما، ءما! اتاشكا ما؟ ءۇھ، ءۇھ پە؟ كورىپ تۇر ونەرىمدى! كەزەكتى ەندى ماعان بەر! مەن ەندى ءنۋديستپىن! مەن ەندى اتاشكا ەمەسپىن!
— نۋديست؟ و كىم، اتاشكا؟
— تابيعات سىيلاعان دەنەنى تابيعاتتان جاسىرمايتىن ادامدار... نۋديست بولعىڭ كەلە مە؟
جامال السىرەي قالىپتى.
— بىلمەيمىن، بىلمەيمىن... ال ول جاقسى ما؟ سەن جاقسى دەسەڭ...— شەشىلدى مە، كيىلدى مە، ايتەۋىر ءتۇن سۋ-سۋ، سىر-سىر ەتتى. مەن جەرگە ەتپەتىمنەن جاتا قالىپ، قۇمدى اۋزىما تولتىرىپ، اساپ-اساپ الدىم. قۇم تۇيىرشىكتەرى بالقىعان ءبىر-بىر قورعاسىپ پىتىرالارى ەكەن، كومەي قارىدى.— مەن دە ءنۋديستپىن، يسا-ا! سەن ەندى اتاشكا ەمەسسىڭ، يسا!
مەن ودان ارى تۇك ەستىمەدىم، ەشتەڭە كەرمەدىم، سەزبەدىم، جو-جوق، سەزبەۋ دەگەن ءولۋ دەگەن ءسوز، قوس جۇدىرىعىممەن استىمداعى سازارما قۇمنىڭ سالقىن بەتىنەن سالىپ-سالىپ جىبەرگەنىمدى سەزدىم. اۋزىمدى اشا بەرە جوعارى-تومەنگى ازۋ تىستەرىمدى ساق-سۇق ۇرىپ، قارا ءتۇننىڭ تاڭىنان تارتىپ قالعانىم ەسىمدە. الدە ءتۇن تاڭىنان تارتقان مەن ەمەس، اقىرى ىزدەپ تاۋىپ، مەنىڭ تىلەرسەگىمە ءتىس سالعان ءيىسشىل يت پە؟
جۇرەگىم اينىعانداي. باس سولقىلداتىپ اكەتىپ بارادى. ءىش تولعان قىپ-قىزىل جالىن. سول ءورتتى باسۋ ءۇشىن دەنەسى مۇزداي بىرەۋدى قۇشاقتاعىم كەلدى. وزەن ورتاسىنان مەنى داۋىستاپ شاقىرعان الدەكىمنىڭ سىبىزعى ءۇنىن ەستىگەندەي بولدىم.
تۇردىم دا، بىلقىلداعان قاپ-قارا، سۋىق قۇشاعىن ارعى جاعادان بەرگى جاعاعا دەيىن جايىپ جاتقان تىر جالاڭاش ايدىننىڭ قۇشاعىنا قويىپ كەتتىم. بالىق اۋلاسام... دامەمەن اۆتوبۋسقا سالىپ الا كەلىپ، سۋ جاراسىنا بايلاپ قويعان رەزەڭكە قايىقتى دا ۇمىتىپپىن.
جۇلدىزدار قايناپ-قايناپ، بىرەسە وزەن بەتىنە جاپىرلاپ قۇلايدى، بىرەسە اۋە تورىنە قايتا اتقىپ شىعادى، جەر دۇنيە وڭ-سولعا كەزەك تەربەلىپ، جايىمەن شايقالادى. كەيدە سول جۇلدىزداردىڭ اراسىنان ارلى-بەرلى سىلتەنگەن قوس بىلەگىمدى كورىپ قالامىن، كورىپ قالامىن دا: «ياپىر-اۋ، ايدىنعا قارعىپ ءتۇستىم دەپ جۇرگەندە ايعا شاپقان ارىستان سياقتى اسپانعا شىعىپ كەتكەمىن بە؟! ايتپاقشى، ول ارىستانىم ايعا شابام دەپ، قۇزعا قۇلاپ ەدى عوي»،— دەپ ويلايمىن. سويتسە تەڭسەلەڭدەگەن اسپان دا، جەر دە ەمەس، ايدىن بەتىندە تىرباڭداپ، باسىمدى وڭدى-سولدى بۇرىپ، قوس جامباسىما كەزەك اۋناپ، قۇلاش ۇرىپ كەلە جاتقان ءوزىم ەكەمىن. كوز الدىمدا قىزىل-جاسىل، سارى دوڭگەلەكتەر اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ، ويناپ ءجۇر. سول دوڭگەلەكتەردى قۋىپ، قۇلاشتاپ ۇرىپ كەلەمىن، ۇرىپ كەلەمىن. جاعاعا قاراي ءبىر-بىرىن لىقسي قۋا سىرعىعان تولقىندار كوز الدىمداعى قىلپ-قىلپ وزگەرمەلى قارا كوكجيەكتى جۇلدىز-مۇلدىزىمەن قوسا جۇتا سالادى دا؛ «كەت، جولاما، قايت جاعاعا!» — دەگەندەي كەۋدەمنەن كەرى يتەرىپ تاستايدى. قايدا ءجۇزىپ بارامىن، نەگە، نە ءۇشىن— ول تۋرالى كيتتەي دە ويلامادىم، ويلاۋعا مۇرشا دا جوق، ايتەۋىر ىلگەرى قۇلاشتاپ، شالقالاپ، قىرىنداپ ءجۇزدىم، يتشە مالتىدىم...
مىڭ تولقىندى قۇشاقتاپ، مىڭ تولقىننىڭ سۋىق ەرنىنە بەت سۇيگىزىپ، قۇمارىم ابدەن قاندى دەگەندە ىلگەرى تاستاعان الاقانىم الدەنەگە ءىلىندى. شاشىن جايىپ سالىپ، ءتۇن ورتاسىندا وزەنگە شايىپ جاتقان تالدىڭ بۇتاعىنان اۋپىرىممەن ۇستاپ قاپ، سۇيرەتىلىپ ارال جاعاسىنا شىقتىم دا، ۇزىنىمنان سۇلاپ جاتا كەتتىم. ەكى وكپەمدى سوعىپ جاتىپ، كوز جاسىممەن قۇم يلەدىم. كوز جاسىممەن قۇم يلەۋمەن قوسا قولىممەن ەمەس، كوڭىلمەن تاس قاراڭعىدا قۇم بەتىنە توپ-تولىق، وڭ جاق ۇشى دىرىلدەي قالعان مىڭ ەرىندى سىزىپ سالدىم.
«قوش!» — دەدىم يەگىم سەلكىلدەپ.
— ۋوۋ-ۋ-ۋ!..— جاعادا بۇك ءتۇسىپ جاتقان قىراتتاردىڭ تۋ سىرتىنان قاسقىر ۇلىدى.' «مەنىڭ سوڭىمنان سالىپ ۇرىپ جاعاعا جەتىپ كەلگەنىمەن، وزەندى كەسىپ ءجۇزىپ وتۋگە باتا الماي جاعادا قىڭسىلاپ قالىپ قويعان ءيىسشىل ءيتىم شىعار»،— دەپ ويلادىم.
* * *
ءيىسشىل يت جاعادا قالىپ قويماعان ەكەن.
* * *
باس كوتەرسەم، تۇراقتى ورنىن تاپقان جۇلدىزدار قايناماي دا، قالتىلداماي دا بەدىرەيىپ-بەدىرەيىپ، ءار جەردە ءىلىنىپ تۇر. قانشا ۋاقىت جاتتىم قۇم جاعادا؟ قاي مەرزىم؟ تاڭ قاشان اتادى؟ حابارىم جوق.
سالقىن جەل بەت سيپايدى. تال جاپىراقتارى سىبدىرلايدى. وزەن جاعانى سۋ ەرنىمەن سىلپ-سىلپ سۇيەدى. دۇنيە تىنىشتىققا مەلدەكتەپ تويىپ الىپ، قارا شاپانىن قاۋسىرىنا قالعىپ جاتىر. الدە قوس قۇلاعى ەدىرەيىپ، تىڭ تىڭداپ، بىردەڭەگە قۇلاق توسىپ تۇر ما؟
مەن مىنا تىنىشتىققا تۋك سەنبەدىم. تاس ساڭىراۋ تىنىشتىقتا الدەبىر جەرلەردە جاپ تۇرشىگەر وقيعالار بولىپ جاتادى. جۇرەگىم سۋىلداپ، قولدى-اياققا توقتامادى. ويتكەنى، ءالىمساقتان جولبارىستار دىبىسسىز جورتادى. جىلان دىبىسسىز جورعالايدى. شۇرىپپەسى باسىلىپ، ۇڭعىدان قۇشاق ءتۇتىن شۇبالىپ شىعار الدىندا دۇنيە قوس قۇلاعىن تاس باسىپ، دەمىن ىشكە تارتىپ الا قويار ەدى. مۇنداي تىنىشتىقتا قۇم ۇستىندە شوڭقيىپ وتىرا قاپ، تۇمسىقتى انەۋ اسپاننىڭ تۇڭعيىعىنا سوزىپ جىبەرىپ، ۇزاق-ۇزاق ۇلىعاندا عانا بۇزا الاسىڭ.
كەنەت، شىلپىل ەكى-ۇش رەت جۇردەمەلەتە قايتالاندى. قارا اسفالتتەي قاتىپ ۇيىپ جاتقان ايدىن بەتىنە كوز مايدى تاۋسىپ ۇزاق قارادىم. ەشتەڭەنى ايىرىپ كورە المادىم. ءبىراق ەستۋىن ەستىدىم.
— بەرى قاراي بۇر! وسى جەر قولايلى بولار،—تانىس داۋىس. كىمدىكى ەكەنىن جەلكەسىنەن ءتۇسىپ، تاپ باسىپ تاني المادىم، الايدا ەستىگەن داۋىس! سوسىن ايدىن مەن قويمالجىڭ قارا اۋانىڭ كىرىگىپ كەتكەن بۋالدىر قويناۋىنان قاراڭداعان الدەنەنىڭ سۇلباسى مينۋت ساناپ ايقىندالا بەردى. قايىق بولار، الگى سۇلبا سىپىلداپ كەلىپ، جاعاعا تۇمسىق تىرەپ، بىرەۋلەر قارعىپ ءتۇسىپ، قايىقتى سۋدان سۇيرەپ شىعارىپ جاتتى.
مەنىڭ جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى. وقيعا اتتى ءيىسشىل يت! كىم بولسا ول بولسىن، كەڭ كوسىلىپ، شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتقان ايدىننىڭ ءار جەرىن ەسكەگى ءسۇيىپ كەلگەن قايىق ماعان ابدەن سۋعا سۇمەتىلىپ كەلىپ، ۇرۋگە دە شاماسى كەلمەي جاعاعا قۇلاي كەتكەن ءيىسشىل يت سياقتى ەلەستەدى. بۇگىن ىزىمنەن تۇمسىعىن ايىرماي قۋالاپ، وقيعادان وقيعاعا باسىمدى شاتقان ءيىسشىل يت! وزەن ورتاسىنداعى ارالعا قۇلاش ۇرىپ، ءتۇن جامىلىپ قاشىپ شىقسام دا، ۇزىن بەل قايىققا اينالىپ، قۋالاپ جەتىپتى سوڭىمنان.
— نەعىپ كەشىكتىڭ سونشاما؟ قايىقتىڭ قاسىندا سەنى توسىپ-توسىپ، ابدەن جاۋرادىم.— سامات قالييەۆتىڭ قاي جەردە، قانداي جاعدايدا بولماسىن، ناقپا ناق ايقىن شىعاتىن داۋسى.
— دارىگەر قىزدى قوسقا اپارىپ سالامىن دەپ اينالىپ قالدىم.— يسا عوي مىناۋ.— قايىقتى قايدان تاپتىڭىز؟
— الگى اسان دەگەن بالا كەشكە پىشىلداپ ۇرلەپ جاتىر ەدى. كىمدىكى بولسا دا، ۇرلىق اتتى بالادان سۇراپ الدىم.— كۇلدى.— ءوزى كوپكە دەيىن ەلبەڭدەپ جاتپاي ءجۇر ەدى. بايقامادىڭ با؟ سول بالا ماعان كەي-كەيدە بەس مەتر انتەنناسىن سوزىپ جىبەرىپ، دىبىس اۋلايتىن راديولوكاسيا ماشيناسىنا ۇقساپ كەتەدى. تىڭ تىڭداپ، كوزى باقىرايادى دا جۇرەدى.
«ال ساعان كەرەك بولسا! قاتىردى!— دەپ ويلادىم، ءارى ءسۇيسىنىپ، ءارى ىزا بوپ.— قارا شولاق، ۇيقىداعى ارۋ دەپ ات قويعاندا الدىڭا جان سالماۋشى ەڭ. ات قويۋدىڭ، ايدار تاعۋدىڭ كوكەسىن پروراب كورسەتتى. راديولوكاتور! شوق-شوق، وزىڭە دە سول كەرەك، بالەم».
— ەندىگى ۇيقىنىڭ كوكەسىن تانىتىپ جاتقان شىعار، توڭىپ كەتتىم ءسىز دە مەزگىلسىز ۋاقىتتا اڭگىمە-ساڭگىمە دەگەندى شىعارىپ... كۇندىز سويلەسپەدىك پە ودان دا.
— سابىر، سابىر، سابىر ءتۇبى — سارى التىن. كەيدە تۇندە عانا اڭگىمەلەسەتىن شارۋا بولادى. كەل، مىنا كونياكتان ءجۇز-جۇز گراممنان قاعىپ جىبەرەيىك. ارميان اعايىندار وزىڭە ارناپ شىعارىپتى. ۇيدەن الا شىعىپ ەدى.. بوي جىلىنسىن.
— ويباي-اۋ، قۇرعاق زاڭدى قايدا تاستايمىز؟ ءاي قويشى، بۇگىن مەرەكە عوي. اكەلسەڭىز اكەلىڭىز.
ستاكان تىقىلدادى. بەس-التى قادام جەردە كىسى بويىنداي بوپ قاراۋىتىپ جاتقان تاس تاساسىنا قاراي ەڭبەكتەي جونەلدىم. ءتۇن ورتاسىندا اڭگىمە سوققان ەكى ادامعا ءۇشىنشى باس قاشاننان ارتىق. اسىرەسە، مىناداي كوز-قۇلاقسىز تاس قاراڭعى تۇندە ءۇشىنشى ادام ارتىق، جاڭا يسا مەن جامالدىڭ جانىنا دا جەتىپ بارا المادىم عوي. ەكى نۋديست ەسىمە تۇسكەندە ەرنىمدى قىرشىپ الا جازدادىم. نۋديست ەسىمە تۇسكەندە يسانى كورمەك تۇگىل داۋسىن ەستىگىم جوق. «ءسىز دە مەزگىلسىز ۋاقىتتا اڭگىمە-ساڭگىمە دەگەندى شىعارىپ... «يسانىڭ كۇڭكىلى مەن بىلمەيتىن، بىلمەسە بىلۋگە ءتيىسپىن دەيتىن ادەت تاڭسىق پا، مەن بىلۋگە ءتيىس ءبىر سىردىڭ ۋشىعىن شىعارعان سەكىلدى. سول ەكى ارادا الدەنەشە رەت جاستىعىمنىڭ استىنا سالىپ وقىعان ستيۆەنسوننىڭ «قازىنا ارال» كىتابى ەسىمە تۇسە كەتتى. سوندا دجيم گوكينس دەگەن بالا الما سالاتىن بوشكەنىڭ ىشىندە وتىرىپ، اقساق سيلۆەر زىمياننىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ، ويلاپ جۇرگەن سۇمدىعىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءبىلىپ قويادى ەمەس پە. تاس قاراڭعى ءتۇن... الاقانداي ارال... جاعانى جايلاعان قالىڭ ەل-جۇرتتان جاسىرىنىپ قايىقپەن كەل¬گەن سامات قالييەۆيچ پەن يسا... جانە تاس تاساسىن پانالاعان مەن. «قازىنا ارالدان» قورقىنىشتى بولماسا نەسى كەم؟ ىشتەي كۇلىپ قويدىم. ال قىزىل گالستۋك تاققان بالالىعىم ون جەتى جاستىڭ ار جاعىندا قول بۇلعاپ، قالىپ قويدى ما دەپ جۇرسەم، ءالى كۇنگە دەيىن ءتۇپ ەتەگىمنەن ايرىلماي جىمىڭداپ قاتار ءجۇر مە ەكەن؟ «مىناداي تۇندە قىزىق وقيعا بولماي قويمايدى. قولىڭدى سوزساڭ بەت-اۋزىن سيپاۋعا بولاتىن تاس قاراڭعىدا ءبىر وقيعا بولماي قويمايدى». ون جەتىنى جيناعان جاسىمدا ورالعان وسى وي تۇلا بويىمدى تىتىرەتىپ جىبەردى.
... — ءۇھ، تاماشا بولدى! قاتىپ قالعان قانىم جاڭا عانا تامىر-تامىرىمدى قۋالاپ، بۇلكىلدەپ اعا باستادى، كەل، يسا، مىنا تاستى اۋدارىپ، سونىڭ ۇستىنە قۇيرىق باسايىق. جەر سىز ەكەن.— سامات قالييەۆيچ دۇڭك ەتكىزىپ، تاستى جەرگە الىپ ۇردى.
— اڭگىمەنى تەز بىتىرەيىك، سامات قالييەۆيچ. ۇيقى قىسىپ بارادى. انە، جۇلدىز اقتى... قايتار كۇن دە الىس ەمەس.
ەكەۋى بەتىن وزەنگە، ارقاسىن ماعان بەرىپ، تاسقا جالپ-جالپ وتىرا كەتتى.
— اي دا كورىنبەيدى اسپاندا... نە قىلاسىڭ، ىشەك-قارىندى قىرىندى قالدىرماي اقتارىپ، سىر سوعاتىن ءتۇن... ءجا، ءتۇن ەشقايدا قاشپاس. ءتۇندى كوپسىنىپ وتىرعاندا تاڭ اتىپ قالار. يسا، سەن وسى قۇرىلىس وتريادىنە قانداي ماقساتپەن كەلدىڭ؟
— مىنا سۇراعىڭىز ادام شوشىتاتىن سۇراق قوي، «ە، ءتىرى قالعانىما ءتاۋبا!» — دەپ، تۇسىڭىزدەن شوشىپ ويانعان جوقسىز با؟ قانداي ماقساتپەن كەلگەنى قالاي؟ — يسانىڭ تاڭدانىسىندا ەسەپ جوق.
سامات قالييەۆيچ باسەڭ.
— ەندى بىلاي دا... رومانتيكا، جاستىق دەگەن بار..، قاپشاعاي — رەسپۋبليكاداعى اسا ءىرى قۇرىلىستاردىڭ ءبىرى، گازەت سوزىمەن ايتقاندا. ءبارىمىز دە جاس بولعانبىز، تۇسىنەمىز.
— ايتىپ وتىرعانىڭىز ءوز الدىنا عوي، سامات قالييەۆيچ. ماعان بيىل ۇيلەنۋ كەرەك. ايتپەسە كەش بولادى. قۇس ۇشىپ كەتەدى قولعا قونىپ تۇرعان.
— جامال ما؟ جامال — جاقسى قىز... سەن دە مىناۋ دەگەن ورتان قولداي جىگىتسىڭ. جاقسى قىزعا — جاقسى جىگىت. لوگيكاعا سىيىپ تۇر، ءا؟
— ول تىم بوياعىش قىز.
— نەنى بويايدى؟ شاشىن با، ساۋساعىن با؟
— تۇككە تۇسىنبەي قالدىڭىز-اۋ اياق استىنان، سامات قالييەۆيچ. ساۋساق-شاشتىڭ جاراسى جەڭىل. ول ءومىردى تىم قىزىل-جاسىلعا بوياپ جىبەرەدى. ودان كەيىن سول الەم-جالەمدى ءومىردىڭ شىن بوياۋى دەپ قابىلداپ؛ «الەم، وھو-ھوي، نەتكەن قىزىل-جاسىل، قانداي تاماشا!»—دەپ ايران-اسىر تاڭ قالىپ جۇرگەنى. وندايلار ءجيى قاتەلەسەدى. ءومىردىڭ ءوز ءتۇسى باسقاشا بولار...
— ەھە،— دەدى سامات قالييەۆيچ،— بىلمەپپىز. ۇعىندىرىپ، ءتۇسىندىرىپ تاستادىڭ. سەن ءوزىڭ ءتاپ-تاۋىر ەگويست ەكەسىڭ. ساعان، نەمەنە، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى داپ-دايىن قىز اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسە قالۋى كەرەك پە؟ انشەيىن دۇكەنگە بارىپ، اقشا تولەمەي-اق الا سالاتىن گارنيتۋر دەپ پە ەدىڭ قىزدى؟ بۇل دۇنيەدە قانشا الساڭ سونشا تولەۋىڭ كەرەك، قالقام. الماققا — بەرمەك. الاعان قولىم — سۇراعان. نەسى بار، تىم بوياعىش بولسا بويامايتىنداي عىپ تاربيەلە.
— تاربيەمەن اينالىسۋعا ۋاقىت تا، قۇلقىم دا جوق.— يسا كۇڭك ەتتى.— ۋاقىت جوق. ونسىز دا كوپ نارسەدەن ايرىلىپ قالعان اداممىن.
— اۋ، ۇيلەنۋىڭ نە اڭگىمە سوندا؟ كىمگە ۇيلەنەسىڭ؟ جامالداي قىز جاقپايدى ەكەن، بوس اۋاعا ۇيلەنەسىڭ بە؟
يسا ءبىرازعا دەيىن جاۋاپ قاتپادى. الدەن ۋاقىتتا مەن ونىڭ اۋزىنان بۇرىن ەستىپ كورمەگەن، ەستيمىن دەپ ويلاماعان اۋەزبەن سويلەپ كەتتى.
— ۇلكەن قالادا ۇلكەن پاتەر بار. ۇلكەن پاتەردە كىشكەنتاي قىز بار. مۇرنىنىڭ ۇشىنە كىشكەنە قۇس قونعان قىز...
— توكتا، توقتا، قاي جەرىنە قۇس قونعان قىز دەدىڭ؟ — پروراب جىمىسقى سويلەدى.
— ونى كور دە، سايراپ وتىرعان كىشكەنە قۇستى كور..« كوليبري سەكىلدى قۇرتاقانداي قۇس...
— سۇلۋ دەيسىڭ عوي باياعى؟— سامات قالييەۆيچتىڭ بۇل جولعى ءۇنى تىعىلىڭقى، تاماعىنا نان قيقىمى تۇرىپ قالعانداي قىرىلداپ شىقتى.
— سۇلۋ ما، كورىكسىز بە، ويلانباپپىن. مەن ونى، ول مەنى ۇناتادى — سونى بىلەمىن. ال الگى تەڭەۋدى ويلاپ تاپقان ءاشىر. قاپشاعايعا اتتاناردا شىعارىپ سالىپ كەلگەن. سوندا كورىپ ەدى. كورە سالىسىمەن: «ءاۋ، يسا، مىنا قىزدىڭ مۇرىن ۇشىنە كىشكەنتاي قۇس قونىپ الىپ، سايراپ وتىر عوي. انە، قاراشى، قاراشى، شىقىلىقتاپ سايراپ وتىر. وي، كورمەيسىڭ بە ءوزىڭ؟ ەگەر سول قۇستى كورمەسەڭ بۇل قىزدى شىن كوڭىلىڭمەن سۇيمەگەنىڭ، ال كورە الساڭ — سۇيگەنىڭ دەپ اياق استىنان قورقىتتى. الگى قۇستى كورە الماي قالسام قالاي بولادى دەپ زارەمنىڭ ۇشقانى. سوسىن سىعالاپ كەپ قارادىم. جۇرەگىم دۇك-دۇك ەتەدى. جو-جوق، كورىندى، ءبىر ساتكە كورىنگەندەي بولدى. «انە، انە!» دەپپىن قولىمدى شوشايتىپ. شوشىپ قالعان قىز ساسقانىنان كۇلىپ جىبەردى. مەن قۋانعانىمنان «كوليبري، كوليبري!» دەپ قارعىپ-قارعىپ ءتۇستىم. كىشكەنە قۇستىڭ تاريحى وسى. ءوزىم دە باسقا قىزدا جوق سونداي ءبىر قاسيەتى بار ەكەنىن سەزىپ، ءبىراق ءدال كەلەتىن ءسوزدى تابا الماي ءجۇرۋشى ەدىم. ءاشىر مولودەس، تاق توبەسىنەن ءتۇستى.
— حوش... ال جامالدى نەگە بۇگىن وزەن جاعاسىنا الىپ باردىڭ؟ مەن كورىپ قالدىم... ونىڭ دا ءبىر جەرىنە كىشكەنە قۇس قونىپ وتىر ما؟
— ءبىز مۇرنىنىڭ ۇشىنا قۇس قونعان قىز جايىندا سويلەستىك. مەن ءتۇسىندىردىم، ول ءتۇسىندى.
— پا، شىركىن، وتىرىگىڭە بەرەكە بەرگىر! سەنە قويدىم. ءتۇن، مەرەكە، وزەن جاعاسى، جىگىت پەن قىز...— سامات قالييەۆيچ اۋزىنا قىمبات باعالى كونفەت سالىپ وتىرعانداي تامسانىپ سويلەدى. شىقىلىقتاپ كۇلدى. «پروراب باسقاشا كۇلەتىن سەكىلدى ەدى. مىنا ايەل كۇلكىسى قاي قالتاسىنان شىعا كەلدى؟— دەپ ويلادىم كەنەت پرورابقا اياق استىنان جىنىم ءتۇسىپ.— ەركەكتەر دە ءوستىپ جىرتاقتاپ كۇلەدى-اۋ، ءا؟ ومىردە نە بولمايدى». اۋدارىلىپ ءتۇسىپ، الاقانىمدى جەلكەمە جاستادىم. جىمىڭداعان جۇلدىزدار: «ءا، بالەم، سولاي ما؟ وزىڭە دە سول كەرەك، بالا!»— دەدى دە، كوزىن قىسىپ-قىسىپ قالدى. بىلتىرعى جايلاۋ ساپارىنان كەيىن ءوستىپ ارا-تۇرا جۇلدىزدارمەن ءتىل الماسىپ قويۋدى شىعارعامىن، ءتۇن ورتاسىندا جۇلدىزدارعا ۇزاق قاراساڭ وزدەرى سىبىرلاپ-كۇبىرلەپ اڭگىمە باستايدى. تەك قاسىندا ەشكىم بولماۋعا ءتيىس. بولسا ءبىتتى، جۇلدىزدار ماقاۋ.
دەمىمدى تەرەڭنەن الىپ، جەڭىل كۇرسىندىم. «مەن ءتۇسىندىردىم، ول ءتۇسىندى... مولودەس، يسا! تۇسىندىرگەنىڭ دۇرىس بولعان. تۇسىنە بىلگەن جامال دا جارادى. ەكەۋى دە اقىلى بار بالالار عوي،— دەپ ويلادىم ماردامسىپ.— تەگى بۇگىنگى ءتۇن تىم جامان ەمەس-اۋ، ءا!»
—...سامات قالييەۆيچ، جامال ەكەۋمىز جايىندا تاعى بىر-ەكى اۋىز وسىنداي ءسوز ايتساڭىز، مەن تۇرامىن دا كەتە بەرەمىن،— يسا قاتقىل، شىمىر. «ە، مانادان بەرى سويدەمەدىڭ بە؟»—دەيمىن مەن ايدالادا جاتسام دا قارادان قاراپ ايىزىم قانىپ.
— قويدىم، قويدىم. جەڭىل-جەلپى ءازىلدى كوتەرمەيسىڭ بە. ءاۋ باستاعى اڭگىمەگە ورالايىقشى. توي جاساۋ ءۇشىن اقشا ىزدەپ كەلدىم دەدىڭ. قانشا كەرەك سوندا؟
— كوپ، وتە كوپ.— يسا باياۋ.— ونىڭ اكە-شەشەسى ۇلكەن قىزمەتتەگى ادامدار. ۇلكەن ادامدارعا ۇلكەن توي قاجەت.
— ويبوي!—دەدى سامات قالييەۆيچ ۇلكەن تويدىڭ يساعا قاجەت بولعانىنا قۋانعانداي.— ويبوي، بالامىسىڭ دەگەن، بالانىڭ ءىسى شالا دەگەن. ونداي قىزمەتتەگى ادامدار توبەسىنە كوتەرىپ وتىرعان قىزى ءۇشىن يت باسىنا ىركىت توگىپ تاستاماي ما. ءبىر تويىڭ نە، ءۇش تويدىڭ ءشلياپىسىن شىر اينالدىرادى. توي دەگەن نە، ولارعا تۇكىرگەنمەن بىردەي.
— مەن وزىمە ءويتىپ تۇكىرتە الماسپىن. ەشكىمگە تۇكىرتىپ كورمەگەمىن. تۇكىرمەيدى دە. ەسىڭىزدە بولسىن، جەتىمدەر — نامىسشىل حالىق. توي نە ءوز قالتامنان جاسالادى، نە...
— نەمەسە؟..— پروراب شاڭق ەتە قالدى.
— نەمەسە قىزدى دا، قۇستى دا ۇركىتىپ جىبەرەمىن. وسى جولى قالاعا بارعاندا قىزدىڭ وزىنە دە ايتتىم. جىلادى... ۇرسىسىپ قالدىق.
— تويسىز ۇيلەنۋگە بولماي ما؟ قىز كەلىسسە...
— قىز كەلىسىپ تۇر. مەن كەلىسپەيمىن. ايتتىم عوي، توي ءوز قالتامنان جاسالادى، نە...
— ال تويعا قاجەتتى قارجىنى قۇرىلىس وتريادىنەن تابا الاسىڭ با؟
— تابا الامىن با؟ — يسانىڭ داۋسىن ارەڭ ەستىدىم.
— ماسەلە سوندا، شىراق. مەن كەشە سەندەرگە نارياد جاپتىم. وعان بريگادير رەتىندە سەن قول قويدىڭ. كەيىن ەسەپتەگەندە العاشقى ايعا قانشا سومنان كەلگەنىن بىلەسىڭ بە؟ ءارقايسىڭا ءۇش ءجۇز سومنان. اۆگۋست ايىندا ورتاشا ەسەپپەن تاعى ءۇش ءجۇز سوم تابام دەپ ەسەپتەي بەر. سوندا سىيلىق، اككوردى بار، ەكى ايدا جەتى ءجۇز سومنان اينالادى. كيگەن كيىم، ىشكەن تاماق بار، ونىڭ ءجۇز ەلۋ سومىنىڭ باسىنا سۋ قۇيىپ شىعا كەلەسىڭدەر. قالعان اقشاڭ استانادا وتەتىن تويدىڭ جۇلىعىن جاماۋعا دا جارامايدى. نە ىستەيسىڭ ەندى؟
يسادا ءلام-ميم جوق. وزەن بويىن قۋالاپ سوققان ۇرى سامال سالقىنداعان ۇستىنە سالقىنداپ بارادى. مەن قالتىراپ توڭا باستادىم. ءقيىم باستان اياق شىلقىعان سۋ. سۋ يەسى سۇلەيمەن پايعامبار قۇشاقتاپ وتىرعانداي بەينە ءبىر. وز-وزىمە ىزا بولىپ، كۇيىپ-پىسىپ تە جاتىرمىن. «ءبىر باسىڭا يە بولا الماي، شاتىلىپ جۇرگەن قىزعا بولا سۋعا سەكىرىپ، ونىمەن قويماي جۇزۋدەن رەكورد جاسايتىنداي جەتى ءتۇن ورتاسىندا قول-اياقتى ارباڭداتىپ، سۋ شالپىلداتىپ... شوق، شوق، وزىمە دە سول كەرەك، بالەم!»
«شوق، شوق، ءوزىن،ە دە سول كەرەك، بالەم!» وسى سوزدەرگە كەلگەندە تاعى ويلانىپ قالدىم. وزىمە باعىشتالعان شوك،- شوكتى ايتۋ قاساپحانا تاريحىنىڭ تۇسىندا مۇلدەم ەسىمە كىرىپ-شىقپاۋشى ەدى. سوڭعى كەزدە ءجيى اۋزىما ورالىپ ءجۇر. ول كەزدە باسقاعا — شىڭعىسحانعا، كوكەمە، ماماما، شىڭعىسحاننىڭ اكە-شەشەسىنە كوپ كىنا قويسام، ءقازىر وز-وزىمە سىن سۇراقتى ءجيى قوياتىن سەكىلدىمىن. سوندا دەيمىن دە، ادام ەسەيگەن سايىن ءجيى قاتەلەسە مە؟ الدە باسقادان گورى ءوز قاتەسىن ءجيى كورگىش كەلە مە؟ ايتەۋىر ايىپتاعان كىنامدى تاسقا اينالدىرىپ، بوتەن جاندى كوزدەپ لاقتىرىپ قالسام بۋمەرانگ ءتارىزدى اينالىپ-اينالىپ كەپ، قايتا ءوزىمدى ۇراتىن بولىپ ءجۇر...
مىنا ەكەۋىنىڭ جاپىلدەسىپ جابىسقان اۋىزدارى جۋىق ارادا ايرىلا قويار ەمەس. تۇرىپ كەتسەم، كورىپ قويادى. نەعىپ سەندەلىپ ءجۇر، اۋىسىپ كەتكەن جوق پا دەمەسىنە كىم كەپىل.
... — بىلمەيمىن، نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن، سامات قالييەۆيچ. قۇرىپ كەتسىن ءبارى دە. قىزى دا، تويى دا. ءوز قوتىرىمدى ءوزىم قاسيىن. قىزعا حات جازباقپىن. «قوش بول! بار پالە وزىمنەن. ەشتەڭەنى سۇراما، ەشتەڭەنى ايتپايمىن. يسا».— بولدى، ءبىتتى.— يسەكەڭ باياعىسىندا مىڭعىر-مىڭعىر ەتەدى. ىلعي دا ءجۇرىسى انىق، ءسوزى سەرگەك بريگاديردىڭ اۋزىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى تۇسكەن ولەزگە اينالۋى جىنىمدى كەلتىرىپ جاتىر. اي بۇرىن ۇڭگىردىڭ اپتەر-تاپتەرىن شىعارىپ ويناق سالىپ، ۇران سالىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرە جازداعان، قالادا ءوزىن سەرىلەردىڭ سەرىسىنشە ۇستاعان يسا اياق استىنان بەيشاراعا اينالادى دەپ كىم ويلاعان. پرورابپەن اڭگىمە قۇرىپ وتىرعان جىگىت ەمەس، تاپ ءبىر تەرگەۋشىنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرگەن مىگىتتىڭ مىگىتى دەرسىڭ.
...سامات قالييەۆيچ قورازدانا سويلەپ وتىر.
— سەن ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى بىلەسىڭ بە، يسا؟ بىلمەسەڭ، مەن ايتايىن — ولەز، جاسىقسىڭ،، باسىنا تۇسكەن ۋاقىتشا قيىندىققا شىداماي سۇيگەنىڭدى تاستاي قاشاتىن قورقاقسىڭ. قورقاقتىڭ سوعىس كەزىندە قايتكەنىن مەن ايتپايمىن، سەن بىلمە. سەن مىنا قىلىعىڭمەن ءوزىڭدى عانا ەمەس، مەنى دە جەرگە قاراتىپ وتىرسىڭ. تۋعان ىنىمدەي كورەمىن سەنى...
«ەستىمەگەنىڭ وسى ەدى، يسا قالاي، پروراب تار قولتىقتى كوزدەپ تارتىپ جىبەردى مە، بالەم؟»— دەپ پرورابتىڭ كىجىنىسىنە ايىزىم قانا ءتۇستى. قىزىق، يسا بۇعا تۇسسە، ىشتەي مارە-سارە سەكىلدىمىن. جامالدى ويدا جوقتا، ءبىر-اق تۇندە الگى نە ەدى... نۋديستكە اينالدىرعان يسانىڭ بۇعا تۇسكەنىنە توبەم كوككە ەكى ەلى جەتپەي وتىر.
...— نە ىستەيمىن، قايتەمىن ەندى؟ اقىلىم التاۋ، ويىم ون...
سامات قالييەۆيچ شىرپى تارتىپ، شىلىم تۇتاتتى. تۇيمەدەي وت كوزىن قىسىپ، قاراڭعى تۇندە قىلمىڭ قاقتى.
— تۇسىنەمىن جايىڭدى. ءوزىم دە بالالار ۇيىندە ءوستىم. تاباننان وتكەن سىزى توبەگە جەتتى. ءقازىر جاعداي جامان ەمەس. كانديداتتىق تاقىرىپتى بەكىتتىردىم. يت ولگەن جەرگە دەمدە جەتكىزەتىن تورت دوڭگەلەك بار. جەر كەڭىدى، شاڭىراقتاي ءمۇيىز شىقتى. ازىرگە مەسەلىم قايتىپ كەرگەن ەمەس. اتتەڭ، جەتىمدىك قۇرعىردىڭ كەرمەك ءدامى اۋىزدان كەتپەيدى. كۇندە تاڭەرتەڭ ءتىسىڭدى قىشىرلاتىپ تۇرىپ جۋسان دا كەتپەيتىن وڭباعان ءدام. كەي-كەيدە تۇندە ىنىشەكتەرىڭدى ۇيىقتاتىپ تاستاپ تەليەۆيزور كەرىپ وتىرىپ، ەسىككە جالت قارايتىنىم بار. بىرەۋ تابالدىرىقتان كوزىن ساتىپ: «ءاي قۇدايدىڭ ق ۇلى سامات، قالپاعىڭدى كوتەرىپ جۇرۋگە ءحالىن جەتكەسىن مەنى ۇمىتتىڭ با؟» — دەپ سىبىرلايتىنداي. ايتپەسە بىرەۋ جاۋىرىنىمنان اقىرىن ءتۇرتىپ قالاتىنداي قارادان-قاراپ سەلك ەتە قالامىن. بولماسا مايلى سورپا قۇيىلعان تارەلكەنى قولىمنان ءتۇسىرىپ الىپ، جەڭگەڭنەن تالاي ءسوز ەستىگەنىم بار. «سايتان ءتۇرتىپ وتىر ما؟»—دەپ جازعىرادى وللاھي، مىنە شىنىم، مىنە، سىرىم، سوندا كوزگە كورىنبەيتىن بىرەۋ قولىمنان قاعىپ جىبەرەدى. جەڭگەن ءتۇپ-تۇقيانىم قايدان ەكەنىن ءبىلۋىن بىلەدى، ءبىراق ءوزى باستان كوشپەگەسىن جاقتان باستى قايدان ايىرا السىن. ءبىلۋ مەن ءتۇسىنۋدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي.،،
— سامات، سامات قالييەۆيچ، انانى قاراڭىز. — يسانىڭ داۋسى جان ۇشىرا وقىس شىقتى.
— كانە؟ كىمدى؟! قايدا؟ قايدان شىققان اۋليە ول؟ — پروراب ساسقالاقتاپ قالدى.
— انە، وزەن جاعاسىندا... بەرى وتە الماي تۇر. قارا سالت اتتى...
— نە قوقىتىپ تۇرسىڭ، يسا؟ كانە، كانە، كورسەم كوزىم شىقسىن.
موينىمنان قۇلديلاتىپ سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي تۇرشىگىپ كەتتىم، قارا سالت اتتى شىنىمەن جاعادا ەمىنىپ تۇرسا ءبۇيتىپ قورىقپاس ەدىم. وزەن بەتىن بۇركەگەن قارا ءتۇن اياق استىنان قارا سالت اتتىعا اينالىپ كەتپەسە سايتان تۇگىل ساپالاقتى دا كورىپ تۇرعان جوق ەدىم. كوزىمدى باقىرايتىپ، قانشاما ۇڭىلسەم دە ەشتەڭەنى بايقامادىم. ۋيۋ، نەتكەن قورقىنىشتى! قاي جىن-پەرى ەكەن مەنى ەلسىز ارالعا بۇگىن تۇندە قۋىپ كەلگەن!
— ەلەس، ەلەس بولۋ كەرەك.— يسا اپتىعا سويلەدى.— ارينە، ەلەس... قورىققانعا قوس كورىندى. مىنا ءتۇن ايتەۋىر قايىرىمەن اياقتالعاي!
— تۋ، ەت جەمەگەنمەن سورپا ىشكەندەي قىلدىڭ عوي، باۋىرىم! ءتىپتى ەتىم جارىلىپ كەتە جازدادى. ءبىر اللا-تاعالاعا ايان، سەنىڭ كەۋدەڭدە توبەت ۇلىپ جاتىر. بايقا، ءوزىڭدى قاۋىپ الىپ جۇرمەسىن. ساسپا، بۇگىنگى ءتۇن قايىرىمەن اياقتالماسا ارعى قولىڭدى بەرى اكەل. ءناسىلىڭدى تۇسىرمە. قىسىلتاڭدا بىر-بىرىمىزگە قول ءۇشتى بەرمەسەك نەسىنە جىگىتپىز؟ جەتىمگە جەتىم رەتىندە كومەك جاساعىم كەپ وتىر. قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن. قۇستى دا الگى قاي جەرىنە ەد... ءا، مۇرنىنا قۇس قونعان شوپجەلكەڭدى دە ۇركىتپەيسىڭ. سەن بيىل قىستا توي جاسايسىڭ...
ايقۇلاقتانىپ، باس كوتەرىپ الدىم، قوس قولىممەن تىزەمدى قۇشاقتاي تىكتەلىپ وتىردىم. شىنىمەن سامات قالييەۆيچ اتپەن ءجۇرىس جاساماق پا؟ بەت الىسى، ءسوز ءمانى سونى اڭعارتقانداي. مىنا تاۋىق شاقىرار شاقتا اتپەن جاساعان ءجۇرىستىڭ ناتيجەسى كىمدى-كىمنىڭ ەگىنىنە تۇسىرەر ەكەن؟
— اۋزىڭىزعا ماي، استىڭىزعا تاي، سامات قالييەۆيچ.— يسا كۇلدى. سامات قالييەۆيچكە مىسقال دا سەنبەگەنى ايدان انىق. «جاقسى ءسوز — جارىم ىرىس». سولاي ۇعامىز با؟
— سەن موينىڭدى ىشكە الماي تۋراسىن ايتشى: قانداي جولمەن بولسىن توي جاساعىڭ كەلە مە؟ — پرورابتىڭ داۋسى بارعان سايىن شىڭىلتىر تارتىپ بارا جاتىر. «شاح!» — دەگەن ءجۇرىستى دە وسىنداي شىڭىلتىر ۇنمەن جاسايتىن بولار.
— كەلەدى...
— ءما، قول!—الاقان سارت-سۇرت سوعىلدى. — سەن تويعا قاجەتتى شىتىرلاعان اقشانى قۇرىلىس وتريادىنەن قورجىنداپ قايتاسىڭ، بوركىڭ قارا قازانداي بوپ قايتاسىڭ.
— وسپاقتاماڭىزشى...
— وسپاقتايتىن تۇگى دە جوق... كەشە تىرەۋ ورنىن جاردىق پا؟ جاردىق. قارەكەڭ كۇنى ەرتەڭ سول بىت-شىت بولعان تاستاردى كانال تابانىنا دومالاتادى دا تاستايدى. بۇرعىلايمىز، جارامىز، تاعى ىسىراپ تاستايدى. وسى سيكلى بىرنەشە رەت قايتالاساق سەندەر قايتقانعا دەيىن اەرودرومداي تەگىس الان ءازىر دەي بەر.
— ال مۇنىڭ تويعا قانداي قاتىسى بار؟
— ءسوزىمدى بولمە دەدىم عوي. تىكەلەي قاتىسى بار، تىكەلەي... ءبىز ناريادتى بىلاي جابامىز. بۋلدوزەر قيا بەتكەيمەن جۇرە المادى — ءبىر! ءجۇرۋىن ءجۇردى، الايدا تراكتور اينالاتىنداي الاڭ ءازىر دايىن بولعان جوق. يسا شورمانوۆتىڭ بريگاداسى جارىلعان تاستاردى جالاڭاش قولمەن تاسىپ، ەڭىسكە قۇلاتتى — ەكى! ال وسىدان كەيىن قولدارىڭا تيەتىن اقشانى ەسەپتەي بەرىڭدەر! پىشەن عوي، پىشەن!
— تاستى قارەكەڭ يتەرمەي مە؟ —يسا ەسەپسىز تاڭدانىشتى.
پروراب قارىشتاي ءتۇستى.
— وسىعان دەيىن الەم عالىمدارى نە ءۇشىن باسىن قاتىردى؟ كوسموستى باعىندىرۋ ءۇشىن — ءبىر، قارەكەڭنىڭ بۋلدوزەرىنە تاس يتەرتۋ ءۇشىن — ەكى. سوندىقتان تاستى قارەكەڭ ىسىرۋعا ءتيىس. ءبىراق ءبىز بۋلدوزەر ىسىرعان تاستى قولمەن تاسىدىق دەپ نارياد جابامىز — اڭگىمە قايدا! ناريادقا ءۇشبۋ قولىن قوياتىن مەن جانە سەن، ياعني بريگادير مەن پروراب. بۋلدوزەر سەندەردىڭ ورىندارىڭا اقشا تابادى. پىشەن اقشا! «التى كۇن اتان بولعانشا، ءبىر كۇن بۋرا بول».
— بۇل — قىلمىس، سامات قالييەۆيچ. ءبىزدىڭ دە، ءسىزدىڭ دە باستى ەكى تالماپ، ءبىر-اق جۇتاتىن ۇلكەن قىلمىس. تۋرا مىنا ىلەنىڭ تۇبىنە كەتەمىز.—- سۋ شولپ ەتتى. يسا لاقتىرعان تاستى ىلە ءسۇيىپ الدى.
— يسا، مۇمكىندىك دەگەن ادامعا ومىردە ەكى، ايتپەسە ءۇش-اق رەت ورالىپ سوعادى. ءومىر — زاۋلاپ ەتىپ جاتقان ەكسپرەسس. تۇتقاعا قول جەتىپ تۇرعاندا تەپكىشەگىنە اياق ىلىكتىرىپ قالماساڭ مۇرتتاي ۇشىپ، قايداعى ءبىر بىقسىعان رازەزدە ماڭگى-باقي وتتىڭ باسى، قاتىننىڭ قاسىندا قالىپ قوياسىڭ. تىرەۋ ورنى — ءبىز ءۇشىن مىلتىقتىڭ باسىلۋىنا قۇلاننىڭ قاسىنۋى دوپ كەلىپ تۇرعان ۇرىمتال ءسات. ءبىز بىرىكسەك، بار عوي، تاستاي باتىپ، سۋداي سىڭەمىز.
ايدىن بەتىنە تاس جاڭبىرشا جاۋىپ كەتتى.
— قىلمىس، قىلمىس، قىلمىس...
— ۇستالماعان ۇرى ەمەس. شۇرق ەتپە، ەسەبىن تابامىز. بىرىنشىدەن، بەتكەيدەن تاس ىسىرا ما، الدە كانال تابانىنا ءبىز قۇلاتقان تاستى ىسىرا ما، قارەكەڭە ءبارىبىر. وعان جۇمىس ساعاتىنا قاراي كەسىمدى ەڭبەك اقى تولەنەدى. ەسىڭدە بولسىن، ىستەگەنىنە قاراي ەمەس... قاي جەردە نە تىندىرىپ ءجۇر — ەشكىمنىڭ شاتاعى جوق مەنەن باسقا. مەن قايدا ايتاقتاسام سوندا شاپقىلايتىن ساق قۇلاق ءيتىم. بۋلدوزەر تىرەۋ ورنىندا اينالا المادى، سوندىقتان تاستى قولمەن بىر-بىرلەپ تاسىدىق — ءبىتتى، بولدى. تاۋ-تاستى قوپارىپ، الىپ گەس سالىپ جاتقاندا الاقانداي تىرەۋ ورنىن تەكسەرەتىندەي ەشكىمنىڭ اكەسىنىڭ قۇنى قالعان جوق. بۇل تۋرالى ءۇي سالۋشىلاردان باسقانى كەرمەيتىن تورت كوز كومانديرىڭ دە دىم بىلمەيدى. تىرەۋ ورنىنان اقشانىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرعانىن مەن و باستا بىلگەمىن دە كومانديردى وڭاشالاپ: «اينالدىرعان ءتورت بالانى يەكتەي بەرىپ قايتەسىڭ؟ ءۇي سالىپ جاتقان انا وتىز جىگىتىڭە يە بول.
تورتەۋى مەنىڭ باسىمنان قارعىپ كەتە قويماس»،— دەپ، دۇرىس جولعا سالىپ جىبەرگەمىن.
«ە، ءانۋار كومانديردىڭ سوڭعى كەزدە تىرەۋ باسىنا جولاماي كەتكەنى سول ەكەن عوي»،— دەپ ويلادىم.
— ال بريگاداداعى قالعان ۇشەۋدىڭ بەتىنە قالاي قارايمىز؟
يسا كەلىسكەندەي سويلەيدى عوي ءوزى؟ شىنى ما، سىنى ما؟ ءاي، سىنى شىعار.
— ايقىن، اشىق، ەجىرەيگەن كوزبەن قارايسىڭ. انا اسان بالانىڭ وقۋى سەنتيابردەن باستالادى. ياعني اۆگۋست اياعىندا قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ، ۇيىنە تايادى. ول ەسەپتەن شىقتى ما؟ ءاشىردىڭ تامىرىن باسىپ كورەمىز. الدى-ارتىن باعامداپ جاتپايتىن تۇزى جەنىل، جەلبۋاز جىگىت كورىنەدى. ەكەۋمىز قوسىلىپ، ايدىنىمىزدى سالساق ات كەكىلىن كەسىپ كەتپەس. قولداعى كوزىر دەگەن وسى. ايايسىڭ با، سول كوزىرمەن باسىپ-باسىپ جىبەرۋ كەرەك. سوسىن اناۋ باقتيار كومسورگتەرىڭ تۇرعان بويى اق جۇرەك، ادال جىگىت. ۇرت تا يت مىنەز. ادالدار مۇندايعا كەلگەندە بايقاماساق اعاش اتقا مىنگىزىپ جىبەرەدى. مىڭ سالساڭ ءبىر باسپايدى. وردالى ءۇيدىڭ توبەسىنە كوتەرىپ وسپەنسىتىپ وتىرعان اقساۋساعى اپتاپ پەن جۇمىستىڭ قايناعان ورتاسىنا تۇسكەسىن بىلجىراپ قالا ما دەپ ءمان بەرمەپ ەم. ەسىن تەز جيىپ الدى. سوڭعى كەزدە وزىنە دە تىك كەلىپ جۇرگەنىن سەزگەن شىعارسىڭ. وز-وزىنە سەنە باستاعانداي. «جامان ايعىرعا جال ءبىتتى». ءوزى كومسومول جينالىسىن وتكىزدى مە؟
— كوماندير قىرىن قاباق تانىتىپ ءجۇر. جۇمىس كوبەيتىپ قايتەمىز دەيدى.
— ىزدەگەنگە - سۇراعان. سول ءتورت كوزىڭ ءوزى دە بىلمەي بىزگە كوپ كومەكتەسىپ ءجۇر. بەگەموت سەكىلدى ءبىر بەتكەي جان عوي. كەشە عانا كومانديرىن: «تورت كومسومولدىڭ اراسىندا تۇك بىتىرمەي قىبىرلاپ ءجۇر. ودان دا وتىز كومسومولدىڭ ورتاسىنا سالايىق. تىرەۋ ورنىندا جۇمىس ونسىز دا العا باسىپ جاتىر. ءۇي سالۋشىلاردان ءبىر جاقسى جىگىتتى ماڭدايدان شەرتىپ الىڭىز دا، كومسورگىمدى قايتارىڭىز»،— دەپ قولقا سالىپ ەدى.
— اسان كومسومول مۇشەسى ەمەس... قۇرىلىس وتريادىندا ءوزىن جاقسى ۇستاسا بيىل الاتىن شىعار.
— ماسەلە وندا ەمەس. سوندا دەيمىن دە: «ۇيرەنىپ قالعان جىگىتىمدى قالاي كوزىم قيادى»—دەپ تىلىمنەن جازىپ بۇلدانىپ، بەتتەتپەپ ەم. ايتقانىنا كونە سالعان بولايىن. الدى-ارتىنا ءبىر ۋىس توپىراق. «سوقىردىڭ جولىنا، مىلقاۋدىڭ قولىنا تۇسپەيىك». كومسورگتى ءبىز ءسويتىپ تاس قىلامىز. «قارا سۋدا قايىقتان ءىز قالمايدى» دەگەن وسى.
— ءسىز... جالعان نارياد جايىن و باستان ويلاستىرعاسىز با؟
سامات قالييەۆيچ كەڭكىلدەپ كۇلدى. جەڭىسكە ماساتتانعان استام كۇلكى. ون سوم بەرىپ ساتىپ الا المايتىن اتاقتى كۇلكىسى. كورشى كلاستاعى گيمناست قىز تەپكىشەكتەن تەپكىشەككە سەكەڭدەپ تۇسكەندە قانداي دىبىس شىقسا، تۋرا سول دىبىستىڭ ساپاسىنداعى كۇلكى.
— ە، ول ماسەلە سەندەر تىرەۋ ورنىنا كەلگەننەن-اق ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت بولگەن. مۇنداي مۇمكىندىكتى مەن كوپتەن بەرى سارعايىپ توسىپ جۇرگەم. تورتەۋىڭدى كورگەندە سول ۇرىمتال ءساتتىڭ كەلگەنىن بىلە قويعامىن. ءوزىڭ ميىڭا سالىپ ويلاپ كورشى. بار بولعانى تورتەۋسىڭدەر. اناۋ ءۇي سالۋشى القىن-جۇلقىن وتىزبەن بىرگە ۇيىقتاپ، اس ىشكەندەرىڭدى ساناماساق الىپ بارا جاتقان بايلانىستارىڭ جوق. ونىڭ ۇستىنە قىزىل شاقا جاسسىڭدار. ماعان قاراعاندا دەيمىن دە. مىناداي الىپ قۇرىلىسقا دەسانت سەكىلدى دىك ەتە تۇستىڭدەر دە، قايدان كەلىپ، قايدان تۇرعاندارىڭدى ايىرماي ءبىراز ماڭگىرىپ جۇردىڭدەر. ءارى كوبىن اقتا تابۋعا كەت ءارى ەمەس. شەتتەرىڭنەن جالاڭاش قارىن، اش وزەك ستۋدەنتسىڭدەر. بۇل باستى كوزىر. تۇز كوزىر. تورت ادام ون ءتورت، جيىرما ءتورت جان ەمەس، الدى-ارتتى بايقاپ، بارلاپ كىرىسسە ويلاعان باعىتقا بايلاپ، كوزدەگەن ماقساتقا كوندىرۋگە بولادى. وسىعان كوزىم جەتتى دە، تيىن-تەبەن، ستيپەنديا تۋرالى اڭگىمەنى ورتالارىڭا وت قىپ تاستاپ ءجۇردىم. ءاشىر ەكەۋىڭنىڭ جەتىم ەكەندىكتەرىڭدى بىلگەن سوڭ ءبارىن ساعان اشىپ سالۋعا بەلدى بەكەم بۋدىم. قىردا قىرىق ەشكىنىڭ ءمۇيىزى سىرقىراسا، ويدا وتىز ەشكىنىڭ ءمۇيىزى سىرقىرايدى، قاراعىم.
ماناعى توڭعان توڭعان با، ەندى ينەمەن ءار جەرىمدى شاباقتاعانداي قولدى اياققا تۇرماي قالشىلداپ سالا بەردىم. سامات قالييەۆيچ تۋرا اركتيكانىڭ ءبىر كەسەك مۇزىن ىشىمە سالىپ جىبەرگەندەي. ءتىسىم ساقىلداماسىن دەپ يەگىمدى تىزەمە تىرەپ الدىم. توڭۋدان با، قورقۋدان با، ول اراسى بەيمالىم. ايتەۋىر ارالدا ەمەس، ايسبەرگتىڭ ۇستىندە وتىرعان سەكىلدىمىن. «باسە،— دەدىم سىبىرلاعانىمدى اڭعارماي، — باسە، اقشا دەگەن پالەدەن سوڭعى كەزدە اۋزىمىز كەپپەي قويىپ ەدى». اڭگىمەنى تۇك بىلمەگەنسىپ، ىلعي دا پروراب باستايتىن. جانە شارشاپ-شالدىعىپ، شولدەپ تيىسەرگە قارا تاپپاي وتىرعاندا كيىپ كەتەتىن. سونىڭ ءبارى جالعان ناريادتىڭ الدىن الا جاسالىپ جاتقان قامى ەكەن. پروراب اقساق سيلۆەردى ون ورايتىن ءقاۋىپتى جان. سيلۆەر شىركىن ايدالاداعى ارالدا جاتقان قازىنانى يەلەنىپ كەتپەك بولىپ، شويقاڭداپ جانتالاستى. ال پروراب قۇرىلىسشىلاردىڭ قالتاسىنان جىرىپ اكەتكەلى وتىر. «وھ، ىشىندە يت ءولىپ جاتقان زىميان!»
سوڭعى سويلەمگە كەلگەندە داۋسىم شىعىپ كەتسە كەرەك.
— بىرەۋ سويلەدى مە؟ —دەپ، يسا ايقۇلاقتانا قالدى، ەتپەتتەي قالىپ، جەرمەن جەكسەن بولىپ، دىمقىل شوپكە جەلىمشە جابىستىم. — ءۇي سىرتىندا قۇلاق بار...
— جوعا. تاقياداي ارالعا ءتۇن ورتاسىندا اۋىسىپ كەتكەن بىرەۋ بولماسا كىم كەلۋشى ەدى. قىدىر اتا جۇرمەسە... بىرەسە قارا اتتى تونەدى، بىرەسە بىرەۋ سويلەيدى... ءوزىڭدى ءجا دەگەن كوشەلى، باتىل جىگىت پە دەسەم. ورنىڭنان سۋ شىقتى ما، وتىرشى ورنىعىپ. ساسپا، جاتىر انە، ءبارى ۇيقىنىڭ جاعىن ايىرىپ. كانە، ءجۇز گرامدى قاعىپ جىبەر باتىلدىق ءۇشىن.
تاعى ستاكان شىق ەتتى.
— ي-يي، اششىسىن-اي!
يسا اشىرقانىپ جاتىر.
— اياعى ءتاتتى بولسىن دە، اياعى...
مانادان بەرى پرورابتى اتارعا وعىم بولماي جاتسا دا، بۇل جولى مىرس ەتتىم. «كورەرمىز اياعى كىمگە ءتاتتى، كىمگە اششى بولىپ تيەتىنىن. قىدىر باباشىلىن، قىدىرىپ جۇرگەن قىدىر بابا ما، باسقا ما، كورەرمىز.»
...قىزىقتىڭ كوكەسى الدا، يسا، قۇلاق سال. بۇل زاماندا روبينزون كرۋزولار اتىمەن وشكەن. تىرەۋ ورنىندا جۇمىس ىستەگەسىن سەندەر گەس قۇرىلىسشىلارىمەن ارالاسپاي قويمايسىڭدار. ولارمەن ءتىل تابىسىپ، اۋىز جالاسىپ كەتسەڭدەر جالعان نارياد جايى سۋ اياعى قۇردىمعا كەتتى دەي بەر. ولار دەگەن اكە-كوكەگە قارامايتىن، ابدەن وت پەن سۋعا تۇسكەن ادۋىن دا ءادىل، جاۋىنگەر حالىق. نارياد جايىن بىلمەك تۇگىل، ءيسىن سەزسە يت تەرىندى باسىنا قاپتاپ سالادى. قىرسىق دەگەن ۇندەمەي كەلىپ قاباتىن يت قوي. جول سالۋ باسقارماسى تىرەۋ ورنىنا بۇرعىشىلاردىڭ ءبىر وزات بريگاداسىن سەندەرمەن قاتار سالماق بولدى، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى كۇندە تىرىلداتىپ جاتىر عوي، سولار. «جۇمىسقا باستىقپاعان بالالاردى ۇيرەتسىن، باس-كوز بولسىن»،—دەيدى. مەن شوشىپ كەتتىم. سوسىن باس ينجەنەر وڭاشا وتىرعاندا كىرىپ بارىپ: «ۇيرەتۋدى مەن-اق موينىما الايىن. ال بريگادانى باسقا جاۋاپتى ۋچاستوككە سالىڭدار»،— دەدىم. «نەگە؟» «بىرىنشىدەن، جۇمىسشىلارعا ارقا سۇيەپ، بوساڭسىپ كەتۋلەرى ىقتيمال. ەكىنشىدەن، بۇلاردى بارىنشا سارقىپ پايدالانىپ قالايىق. الاقانداي الاندا ەكى بريگادا جازىلىپ جۇمىس ىستەيتىن ورىن جوق. ۇشىنشىدەن، قۇرال-سايماندارى ارالاسىپ كەتكەسىن داۋ-داماي تۋىپ كەتۋى مىنە تۇر. انانى-مىنانى سۇراپ، بۇرعىشىلارعا مازا بەرمەسە قايتەمىز. ودان ءوز شارۋالارىن وزدەرى كۇيتتەپ، جەكە شارۋا بولسىن. نە اقىسى، نە بوقىسى شىعار، نەمىز كەتەدى». ءبىر ەمەس، ءۇش سەبەپ كەلتىرگەسىن باسەكەڭنىڭ اياعى كوكتەن كەلىپ تونكەرىلىپ ءتۇستى. جۇمىسشى اۋلەتىنە جالعاساتىن كىندىكتەرىڭدى مەن ءوستىپ كەستىم. وسىدان سوڭ تورتەۋىڭ قۇرىلىستىڭ قان مايدانىنىڭ قاق ورتاسىن ويىپ جۇرسەڭدەر دە، شىندىعىندا شوشايىپ، جەكە قالدىڭدار. مەن ءۇشىن انشەيىن تىرەۋ ورنى اتتى تاس تابادا پىسكەن تورت بالىققا اينالدىڭدار. شانىشقىمەن ءىلىپ ال دا، اۋىزعا سالا بەر.
— ءسىز قورقىنىشتى ادامسىز، سامات قالييەۆيچ!
پروراب كونياكتىڭ قىزۋىمەن ارتىق سويلەپ قويعانىن سەزىپ قالدى-اۋ دەيمىن، جۋىپ-شايىپ، جاقاۋراتا باستادى.
— مىناداي تاس قاراڭعى تۇندە اۋليەنىڭ ءوزى الباستى بولىپ كورىنەر، بريگادير! — يسانىڭ جاۋىرىنى تورس-تورس ەتتى، سوعان قاراعاندا ارقاسىنان قاقتى، بىلەم. — ءوزىمىزدىڭ قام عوي. سەنى قويشى، سەن ءوزىمىزسىڭ، انا باقتيار مەن اسان بالانى قايتەمىز، سولارعا جاسالعان امال دا.
ءبۇيتىپ باسىنىپ، مەكەرسىپ سويلەگەنىنە قاراعاندا پروراب يسانى ايتقانىنا كوندىردىم، ايداعانىنا جۇرگىزدىم دەسە كەرەك. شىنىندا دا كوزدەگەنىن اتىپ تۇسىرەتىن قارا ەسەپ... قاسىندا وتىرعان يسا تۇگىل، باقانداي بەس مەتر جەردە ەتپەتتەپ جاتقان مەنىڭ ءوزىم توبە قۇيقام شىمىرلاپ، جان كەتكەن اياق-قولىم كەۋىپ قالعان قۇرعاق شوركەدەي ءار جەردە قىرقاي ءتۇسىپ جاتىر. باسە، تىرەۋ ورنىندا ءبىر بىتەۋ جارانىڭ اۋزى سىزداپ، جارىلايىن دەپ اۋزى شىعىپ كەلە جاتقانىن ايتپاساق تا ىشتەي سەزىپ ءجۇرۋشى ەدىك. سوڭعى كەزدە ۇرىس-قاعىس كيكىلجىڭ كوبەيىپ كەتتى. ءبىرتۇرلى ءبارىمىز بىر-بىرىمىزدەن ۇدايى الىستاپ، جاتسىنىپ بارا جاتقاندايمىز. اراعا قاي سايتان ءتۇسىپ، قانداي قارا مىسىق جۇگىرىپ وتكەنىن بىلمەيمىز، ايتسە دە الىستاي باستادىق. قارا مىسىق قايدا دەپ جۇرسەك، الىستان ەمەس، ارامىزدان شىعىپتى...
— جۇمىسشىلارعا قوسىلعان كىندىگىمىزدى كەستىم دەدىڭىز...
— شورت كەستىم! — سامات قالييەۆيچ اتىلعان پيستولەتتەي ساق ەتە قالدى.
— بۋلدوزەرشى قاراكەڭدى قايدا قوياسىز؟
— ە، بالامىسىڭ دەگەن. قارەكەڭ قارەكەڭدىكتەن قالعالى قاشان. پەنسياعا انە شىعام، مىنە شىعام دەپ وتىرعان ادام. ونىڭ ۇستىنە سوعىستان تاتارىن تاتقان، تاۋى شاعىلعان، جىگەرى جاسىعان جان. كورمەيسىڭ بە، جاڭبىر جاۋماي سۋ بولىپ، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس، شىقپا جانىم، شىقپا دەپ قالتىلداپ ءجۇر. تىرەۋ باسىنداعى سەگىز ساعاتىن امان-ەسەن وتكىزىپ، ەرتەڭ پەنسياعا ىلىكسە ونىڭ ەسەبى تۇگەل. جول سالۋ باسقارماسىنداعىلار دا سونى ەسكەرىپ، تاۋ-تاسقا سالماي، جۇمىسى جەڭىل-جەلپى تىرەۋ باسىنا ادەيى جىبەردى؛ ءبىر جاعى، ءوزىم قالاپ الدىم. نەگە دەيسىڭ عوي؟ وسى گەس-تە جاس، جىگەرلى، وزات بۋلدوزەرشىلەر جىرتىلىپ ايرىلادى. سونىڭ بىرەۋىن تاڭداپ الىپ، قاتارلارىنا سالىپ قويايىنشى، كۇنى ەرتەڭ قايتەدى ەكەنسىڭدەر؟
— قايتەدى ەكەمىز؟
— مەنىڭ قول استىمنان شىعىپ كەتەسىڭدەر. «قىز باققاننان قىسىراق باققان ارتىق». الگى ءارى وزات، ءارى جاس بۋلدوزەرشى سەندەردى ەركىمەن دە، جىگەر-جالىنىمەن دە سوڭىنان ەرتىپ الار ەدى. جاسپەن جاستىڭ ءتىلى ءبىر. جالعان نارياد جايلى ەسەبىمدى كەسەك قىلام دەپ جۇرگەندە ەسەك قىلار ەدى. قىسقاسى، تالايدان بەرى تىرەۋ ورنىنا انادان-مىنادان تىرنەكتەپ جيناپ قۇراعان وركەستردەن شىعا قاشىپ، شىرق بۇزار ەدى. ول ول ما، قۇرىلىستىڭ جاي-جاعدايىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن جاس، جىگەرلى بۋلدوزەرشىم كۇنى ەرتەڭ مىنا جالعان ناريادتى سەزىپ قالسا قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن شىعارىپ، جالپاق جۇرتقا ايگىلەر ەدى. ال قارەكەڭ تەك الشيىپ وتىرار كابيناسى مەن قوس رىچاگىن عانا جاقسى بىلەدى.
— سوندا... تىرەۋ ورنى اتتى سينديكات قۇرىپ، قارا سۋدى ساپىرماقسىز عوي باياعى؟
يسانىڭ سوزىنەن كەكەسىن ۇشقىنى جىلت ەتتى. ونى مەن ايقاسام دا ءجۇز گرامداردىڭ بۋىنان با، الدە تىرەۋ ورنىنداعى تورتەۋمىزدىڭ قول-اياعىمىزدى ءجىپسىز بايلاعان ءوز ەسەبىنە ءوزى ءتانتى بولعاندىقتان با، پروراب سەزبەدى، ارى قاراي جوسىلا بەردى.
— مىنە، مىنە! تاق توبەسىنەن ءتۇستىڭ.
— اكەلىڭىزشى بوتەلكەنى! — كورىپ جاتىرمىن، يسا كيرەلەڭدەپ تۇرەگەلدى.
— ونى قايتەسىڭ؟ تۇبىندە ءالى سارقىنى بار. ءما، ىشكىڭ كەلسە... سۇراۋى جوق.
— يت ىشكىردى ەندى اۋىزعا السام اتىمدى باسقا قويىڭىز. ونسىز دا تاڭدايىمدى كەرمەك ءدام قاقتاپ جاتىر.— يسا ءتىس اراسىنان سىزدىقتاتىپ سويلەيدى.— ءما، تاس ساڭىراۋ قارا جەر، مىناۋ سارقىندىنى سەن جۇت! جيىرما ميلليوندى جۇتقاندا ءجۇز گرامم كومەيىنە كولدەنەڭ تۇرىپ قالماس! سوعىستان سوڭ ءنار تاتپاي تاڭدايىڭ كەۋىپ جاتقان شىعار، ءجۇز گراممەن تاڭدايىڭدى ءجىبىت! تەك قان جۇتپاي. سار-سۇر ەتكەن دىبىس شىقتى.
— نە دەپ كەتتىڭ، يسا؟ ءسوزىڭ جامان تەگى...— سامات قالييەۆيچ ساسىپ تۇر.
— وسى بوتەلكەنى ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ اسپانعا لاقتىرىپ كەپ جىبەرسەم كىمنىڭ باسىنا تيەدى، سامات قالييەۆيچ؟ كىمنىڭ باسىنا، ءا؟
— تيگەنى نەسى؟ استاپىراللا! — سامات قالييەۆيچ سەسكەنىپ قالدى-اۋ دەيمىن، ويتكەنى، ءدىرىل بار داۋسىندا. — كىمگە تيەدى؟ ەشكىمنىڭ دە باسىنا تيمەيدى. شىر كوبەلەك اينالىپ بارىپ، ايدىنعا تۇسەدى.
— مەيلى، تۇسسە ءتۇسسىن.— يسا وكىنىشتى. نەگە ولاي، بىلمەيىن، ءبىراق وكىنىشتى.— مەيلى... ۋا، جۇمىر ءبۇيىر، تەسىك اۋىز بوتەلكە. بۇگىن باسىما قانداي حارام وي ورالسا، الاقانداي ارالدا قانداي ارام ءسوز ەستىسەم، سونىڭ ءبارىن ءبىر قارىس بويىڭا سىيدىرىپ، وزىڭمەن قوسا تۇڭعيىققا الا كەت! باسىمنان ءۇش اينالدىرىپ لاقتىرايىن، اينالايىن، بوتەلكەجان، الا كەت! ارتىڭنان ىزدەيتىن جوقتاۋشىڭ جوق. سوعىس دەگەن سويقان توپان سۋ دەدى عوي. انە. وزەن اتتى توپاي سۋ ون ادىم جەردە. اينالايىن بوتەلكەجان، اۋەلەپ ۇشىپ، زىرقىراپ جەت تە، سونىڭ توبەسىن ويىپ ءتۇس! جولىڭ بولسىن، جان بوتەلكە!
قورعاسىنداي دىمقىل دا سالقىن اۋانى ويماقتاي اۋزىمەن ۇستى-ۇستىنە ۇرلەپ، بۇيىرىمەن تەسكىلەگەن بوتەلكە شالپ ەتىپ سۋعا قۇلادى. بەتىن شولپ سۇيەتىن تاس ەمەس، بەتىنە قاراعايداي بوتەلكە بىلش ەتىپ تيگەن ايدىن ودان ءارى دىبىس شىعارۋعا شاماسى كەلمەي تالماۋسىراپ جاتىپ قالدى.
— ال ايدى اسپانعا شىعاردىڭ با؟ — پروراب ىزالى.
يسا زىرك ەتتى.
— سامات قالييەۆيچ، ۋا، سامات، مەنىڭ تويىم ەشقاشان دا بىرەۋدىڭ اۋزىنان جىرىپ الىنعان تيىن-تەبەنگە جاسالمايدى. ول — ءبىر. ەكىنشىدەن، بۇل اڭگىمەنى ءسىز ايتتى، مەن ەستىدىم دەپ ەسەپتەمەيمىن. ۇشىنشىدەن، مانادان بەرگى گوي-گويىڭىز ءۇشىن يت تەرىڭىزدى باسىڭىزعا قاپتار ەدىم. اتتەڭ، جەتىمسىز. «كوپ جورتقان تۇلكى تەرىسىن الدىرادى».
ەسكەرتۋىم. بۇل — ءتورت.
— يسا، قاتتى كەتتىڭ. بالكان تاۋعا بارامىسىڭ؟ — سامات قالييەۆيچ ءالى ناعىز.— مەنى مانادان بەرى پلاستينكاشا سايراتىپ-سايراتىپ الىپ، كەتە بارامىسىڭ؟ باس جاققا بارىسپايىق!
— بارار بالكان تاۋىم انا جاعادا جاتقاندار. بوشكە تۇبىندە قالعان سىرانى تۇگەل قارا جەرگە اكتارا سالامىن. كەنەزەسى كەۋىپ جاتىر ەكەن، قانسىن ءبىر! ساۋ بولىڭىز!
قاراڭعىلىقپەن ۇشتاسقان، قاراڭعىلىقتان لاي سۋعا تيگەن سيانىڭ تامشىسىنداي عانا دارەجەدە ايىرىپ الارلىق يسا جاعاعا قاراي بەتتەدى. ەكى قولىم، ەكى اياعىم ءتورت جاققا كەتىپ، جەر قۇشاقتاعان كۇيى ءالى جاتىرمىن. قوزعالۋ قايدا، باس كوتەرۋگە ءال جوق. يسانىڭ قارا جەرگە كونياك توگەردەگى ءزىل مەن نالاعا تولى سوزدەرىنەن دەنەم قايتا قۇيىلىپ شىققانداي قىبىر ەتە الار ەمەسپىن. قىبىرلاۋعا شاما كەلسە اتىپ تۇرىپ، يسانىڭ سوڭىنان سالۋىم كەرەك، اتتەڭ، امال نە، شاما جوق. استرونوميادان ادام يۋپيتەرگە تۇسسە تارتىلىستىڭ اسەرىنەن سالماعى ونداعان ەسە ارتىپ، ادىمداپ جۇرمەك تۇگىل، ساۋساعىن قىبىرلاتا الماي پلانەتانى قۇشاقتاپ قاتىپ جاتا قالادى ەكەن دەپ وقىپ ەك. مەن بۇگىن سول يۋپيتەر سەكىلدى بوتەن، جات پلانەتادا جاتقان سەكىلدىمىن، ءوزىم اشقان جانا پلانەتادا جاتىرمىن. ول پلانەتا — جەتىمدەر پلانەتاسى، جەتىمدىك سازى ءبىر تىنبايتىن ءان سالعىش پلانەتا. كىم مەنى قۇتقارىپ الادى بۇل قىرسىق پلانەتادان؟ كىم كوتەرىپ الا الادى باۋىرىمدى جەلىمدەي جابىسقان قارا جەردەن؟
... — ەي، قۇدايدىڭ ق ۇلى يسا! ەي، پاقىر! — پرورابتىڭ ءۇنى قارا ءتۇندى قىلىشتاي قيقالادى.
يسا توقتاي قالدى.
— ەي، يسا! بالكان تاۋدان اسارىندا بىلە كەت، جالعان نارياد جاساۋعا مەنىڭ دە سەنىڭ دە مورالدىق قاقىمىز بار.
— قال-لاي؟ — يسانىڭ شەكسىز تاڭدانىسقا تولى سۇراعى: «جەر قالايشا جازىق؟» — دەگەن اتەيستىڭ سۇراعىنداي ماعىنادا قۇلاعىما جەتتى.
سامات قالييەۆيچ تاس ۇستىنەن اتىن تۇردى، اتىپ تۇردى دا، يسانىڭ جانىنا جەتىپ باردى. كوزىم الداماسا قولىنان ۇستادى.
— كەل، وتىر، اپىگىڭدى باس! وتىر، تابانىڭنىڭ استىندا جىلان جاتقان جوق. شوق الا كەلگەندەي تۋرا قاشقانىڭ نە؟
— وتىرمايمىن! ايتارىڭىزدى تەز ايتىڭىز.
— ءسوزىمدى بولمە، اياعىنا دەيىن تىڭدا! كوڭىلىڭە قونباسا جەرگە تۇكىر دە جۇرە بەر! سەنسىز دە تاڭىم اتىپ، تاۋىعىم شاقىرار، جارقىنىم! سەن سۇيەتىن قىزدىڭ اتى كىم ەدى، تۇمسىعىنا...
— مۇرنىنىڭ ۇشىنا، مىنە مىناداي — قوس جۇدىرىعىمداي قۇس قوناقتاعان قىز!
— ءيا، ءيا... سول قىزعا ۇيلەنۋ ءۇشىن ساعان اقشا كەرەك. ول قىزدى تالاق تاستاپ باسقا قىزعا ۇيلەنگەن كۇننىڭ وزىندە دە، ءبارىبىر، تويعا اقشا كەرەك. اقشام جوق دەپ قولىڭدى جەلكەگە قويىپ، بۇل عۇمىردان قاتىنسىز وتپەيتىنىڭ انىق. ونى وسى ەكى ايدا تابا المادىڭ دەلىك... سوندا كەلەر جىلى دا قۇرىلىس وتريادىنە كەلەمىسىڭ؟
— ودان ارعى جىلى دا كەلەمىن...
— انە، ماسەلە سوندا! — مەن قارايعان ەكەۋىنەن باسقا ەشتەڭەنى كورىپ جاتپاسام دا، سامات قالييەۆيچتىڭ مىنا شاڭق ەتكەن داۋىستان كەيىن كەم دەگەندە ون جاسقا جاسارىپ سالا بەرگەنىن سەزدىم. وتىز سەگىز جاسار ەمەس، جيىرما بەس جاسار جىگىت قانا بۇلاي شاقىلدار ەدى. جانە كورمەسەم دە جاس تەكەشە ەجىرەيە دوڭگەلەنىپ كەتكەن و ءارپى سەكىلدى كوزىن، قارا پەردە جامىلعان اسپاندى نۇسقاپ شوشايا قالعان ساۋساعىن ەلەستەتىپ جاتتىم. سامات قالييەۆيچ سويتۋگە ءتيىس.
پروراب ۇستى-ۇستىنە باستىرمالاتىپ سويلەپ جاتىر.
— ەڭبەك، ەڭبەك جانە ەنبەك — سەنى سۇيگەنىڭە قوساتىن بىردەن ءبىر جول وسى. باسقا جاقسىلىقتار مەن يگىلىكتەرگە باستار قاقپا ەسىگى سەن ءۇشىن تاس جابىق. تۋىسقا سەنەر ەدىڭ—توڭىرەگىڭ تۇتتاي جەتىمسىڭ، دوسىڭا سەنەر ەدىڭ دوس، جولداس-جورا جيناپ، اتقا مىنەتىن جاسقا جەتكەن جوقسىڭ، قاسىنا سەنەر ەدىڭ—دوسى جوق ادام قاسقا دا جارىمايدى. ءالسىز جان كىمگە قاس، كىمگە دوس بولىپ شەكەسىز قىزدىرار دەيسىڭ. سەن ءوزىڭنىڭ قايراتىڭ مەن جىگەرىڭە سەنەسىڭ، جۇرەر جالعىز اياق سوقىر سوقپاعىڭدى جەتىمدىك اتتى تەرەڭ قۇزدىڭ كەمەرىنەن سالۋعا ءتيىسسىڭ. ساعان بۇل جولدا بىلەك سىبانىپ، كومەككە كەلەر ءتىرى جان جوق، سەن سورى سورپا بولىپ قايناعان.،.
— توقتاتىڭىز! توقتاتىڭىز دەيمىن... — يسا بۋىنعان ادامداي قىر-قىر ەتەدى.
— توقتامايمىن، توقتاتىپ كور ەندى مەنى. مەن دە جەتىممىن، تەك اعا جەتىممىن، ايتپەسە ەكى دۇنيەدە ءبىزدى ايىرار جان جوق. اعا جەتىم بولعاسىن ءىنى جەتىمنىڭ جاراسىنا تۇز قۇيا سويلەپ تۇرمىن. جانىڭا باتىرىپ مەن ايتپاعاندا كىم ايتادى. ءوزىمىز قىبىرلاپ قوزعالماساق بىزگە قاراپ يت تە ۇرمەيدى. ءبىز قانىمىز قوسىلماسا دا ءاعا-ىنىمىز. ال ەسىتەرىڭ وسى بولسا، ەستىپ ال! بۇل مەنىڭ ەمەس، مانا تال تۇستە ايتقان ءوز ءسوزىن،.— پروراب ءبىراز توقتالدى. سوسىن جاي ۇنمەن قايتا سويلەپ كەتتى.— جالعان نارياد تۋراسىنان و باستا ءوز پايدامدى كوبىرەك ويلاعانىم راس.، كىم ءوز توبەسىنىڭ بيىك بولۋىن قالامايدى. مانا تۇستە سەنىڭ جاي-جاپسارىڭدى بىلگەسىن جانىم اشىم كەتتى. شىنىم سول، جانىم اشىدى. ءقازىر كىمنىڭ قامىن، ءوزىمنىڭ الدە سەنىڭ قامىڭدى كوبىرەك جەپ تۇرمىن با، ءوزىم دە بىلمەي، باسىم قاتىپ تۇر. ۇيلەنۋ ءۇشىن كەزىندە مەن دە باسىمدى تاۋعا„تاسقا سوققامىن. مەن سەنىڭ بويىڭنان ون بەس جىل بۇرىنعى ءوزىمدى كورگەندەيمىن. ال ادام ءوزىن اياعىش كەلەدى قاشان دا.
— قايت دەيسىز ماعان؟ جاتا قالىپ جەر تىستە دەيسىز بە؟ جازىعىم نە مەنىڭ؟ — و، قۇدايا، يسانىڭ داۋسى جىلامسىراي شىقتى. ءدال بۇگىنگە دەيىن سالقىن قاندى، سىرىن بەرمەيتىن، قايراتتى دا قامقور يسا جىلامسىرادى،
يسا ساسقالاقتاسا سامات قالييەۆيچ شىنىمەن اتپەن ءجۇرىس جاساپتى... «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى» دەۋشى ەدى. يسا ارتىمەن سۇڭگىمەسە ەكەن، ءبىر قاتەلىك جاساپ قويماسا ەكەن!
— جەتىمنىڭ جولى جىڭىشكە. كەرەك دەسە قىل كوپىردىڭ ناق ءوزى. ون جاعىڭ لاپىلداعان وت، سول جاعىڭ ءتۇبى جوق تەرەڭ قۇردىم، قالاي قۇلاساڭ دا قۇتىلۋ جوق. ودان تەك وداقتاسىپ، ءبىر-بىرىمىزدى جەتەلەپ ءوتۋ كەرەك.
— كىم كىمدى وتكىزەدى ول كوپىردەن؟
— مەن جانە سەن. مەن كەزىندە وتكەمىن ول كوپىردەن.
— قاي كوپىردى ايتىپ تۇرعانىڭىزدى مەن قايدان بىلەيىن. ەڭ ۇلكەن وتكەلدەردەن وتپەي، بەرگى جاعادا قالىپ قويعانداي كورىنەسىز ماعان.
— ەندەشە وداقتاسىپ، ەلبەسىپ-سەلبەسىپ وتەيىك. ەكەۋمىزدىڭ وداعىمىز ادىلەتسىز تاعدىردىڭ بىزگە ارتقان تاقسىرەتىنە قارسى قۇرىلاتىن وداق. جەتىم ەمەستەرگە! انا ءسۇتى اۋزىنان كەپپەي جاتىپ، كەرى كەتكەن كەر اۋىز اساندارعا قارسى قۇرىلاتىن وداق ول!
تاس توبەدەن بىرەۋ قوس قولداپ ۇرىپ جىبەرگەندەي كوزىم قاراۋىتىپ جۇرە بەردى. اقىرى ماعان دا تىقىر تاياندى ما؟ سيلۆەستر بوشكە ىشىندە وتىرعان گوكينستى كورمەي قالىپ ەدى. سامات قالييەۆيچ سيلۆەستردى ون وراپ، جولدا قالدىراتىن العىر ەكەن. تاس تاساسىندا جەر قۇشاقتاپ جاتقان مەنى كوزبەن كورمەسە دە، كوڭىلمەن كورىپ تۇر. «كوڭىلدىڭ كوزى وتكىر، وي وتكىر، جيەن قاراعىم،— دەپ وتىرۋشى ەدى ناعاشى اتام. — وز-وزىنە سەنبەسەڭ كوڭىل كوزىنىڭ نىساناسىنا ىلىگە كورمە. الگى رەڭگىڭ دەۋشى مە ەدى، سول سەكىلدى پالە. ىشىڭنەن كىرگەننەن ارعى-بەرگىڭدى اقتارىپ، ارقاڭنان ءبىر-اق شىعادى».
بەس بەرەسى، التى الاسىسى جوق پرورابتىڭ كوڭىل كوزىنىڭ نىساناسىنا ىلىگىپپىن، ىلىگىپ قالىپپىن... قۇرىلىس وتريادىنە اتتاناردا ءوزىمدى بارىنشا بەكەم ۇستاپ، قولىمنان كەلگەنشە جۇمىستى جاقسى ىستەپ، ەشكىمگە ارالاسپاي، قاق-سوقپەن ءىسىم بولماي، كۇزدە تاربيەسى قيىن بالادان ءتارتىپتى وقۋشىعا اينالىپ قايتپاققا بەكىنىپ ەدىم. ال پرورابتىڭ ءسوزىنىڭ ءتۇرى مىناۋ. سوندا جەر باسىپ جۇرگەسىن جەر بەتىندەگى قام-قارەكەتتەن تىس قالۋ دەگەن ءسوزدىڭ ماكۇرىك بولعانى ما؟ باسىمنىڭ ىشىندە قاڭعىر-كۇڭگىر بولات قورىتىلىپ جاتقانداي، ەشتەڭە ويلاۋعا، بىردەڭەنى قورىتىندىلاۋعا شامام كەلمەدى، تەك: «كەرى كەتكەن كەر اۋىز، كەرى كەتكەن. كەر اۋىز!» دەگەن سوزدەر باسىمدا ءۇيىرلى يتتەي ارسىلداپ، ار-ۇر تالاسىپ، ويناق سالىپ جاتتى.
... — اسانعا دا اۋىز سالدىڭىز با اقىرى؟
— سەنى بىلەمىن، سەن توي جاساۋ ءۇشىن قاڭعىپ قۇرىلىس وتريادىنە كەلدىڭ. ال اسان شە؟ اسان نە اتاسىنىڭ باسىن ىزدەپ كەلدى؟
باسە، مەن نە اتامنىڭ باسىن ىزدەپ كەلدىم؟ بارىنەن بۇرىن وسى قىرسىق ارالعا قاي اتامنىڭ باسىن ىزدەپ. سۇيرەتىلىپ كەلە قالدىم؟
— قاساپحانانى ورتەي جازداپتى. نە سەبەپتى، انىق قانىعىن جەتە بىلمەيمىن. سوسىن تاربيەسى كيىن بالا رەتىندە بىزگە قوسىپ جىبەرگەن. ءدىنى تازا بالا. سول قاساپحانا وقيعاسى قاتتى اسەر ەتىپ، قورىققان بالاداي ەسەڭگىرەپ قالعان. كەنەتتەن ءتىلى بايلانىپ، مىلقاۋ بوپ قالعان بالا سەكىلدى...
— وتتاپتى! ابدەن تويىنىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ەرىگىپ كەلىپ وتىر. تاربيەسى قيىن-سيىن، مىلقاۋ-سىلقاۋ! كور دە تۇر، كۇنى ەرتەڭ سول تاربيەسى قيىن اساننىڭ قاي اسپاندا قالىقتاپ شارىقتايتىنىن. انە، ارعى جاعادا ارىستاي اكە-شەشەسى جاتىر ايقاسىپ. ەكەۋى دىرداي ەكى مەكەمەنىڭ ازۋى التى قارىس باس بۋحگالتەرى. كۇنى ەرتەڭ سولار جىلىكتىڭ مايىن بەرىپ اسىراعان اسانىڭ كوپتەپ-كومەكتەپ تاڭداعان وقۋىنا تۇسىرمەس دەيمىسىڭ. سول اسانىڭ وقۋ بىتىرگەسىن دۇركىرەتىپ توي جاساپ، شەكەسىنەن شەرتىپ قالىڭدىق قۇشادى. ءۇش اي وتپەي ءۇش بولمەلى ءۇي الادى. وسى ايتقانىم كەلمەسە ارعى قولىڭدى بەرى اكەل! اساندار اۋزىمەن قۇس قۇيرىعىن تىستەيتىن اكە-شەشەلىلەر اۋلەتىنەن. ەندەشە سەن جانە مەن، اكەسى — سوعىس، شەشەسى جەتىمدىك اتتى قوس پاقىر، باس قوسىپ بىرىگەيىك! ويان، شەكەسى تاس، كوكىرەگى مۇز، جەتىمەك! اسانداردىڭ شاڭىنا قاقالىپ قالىپ قويماۋ ءۇشىن ويان! ءبىز سوعىس سالىپ كەتكەن لاڭنىڭ كەسىرىنەن مايەككە جارىماي قالعان جەتىم قوزىلارمىز. ونىڭ ءبىزدىڭ باسىمىزعا ۇيىرگەن قارا داۋىلى سەنىڭ بالاڭنىڭ الدىنداعى استى دا ءالى توڭكەرىپ كەتەر.
— ءسىز، ءسىز... جەتىمدىكتى قايتا-قايتا جاعادان الىپ، نەگە ورتاعا لاقتىرىپ تاستاي بەرەسىز؟ ونسىز دا ويىم التاۋ، اقىلىم جەتەۋ...— يسانىڭ بەتى قايتىپتى. مۇرىن استىنان بەرەكەسىز مىڭگىرلەيدى.
سامات قالييەۆيچ دەس بەرەر ەمەس. ەسىن جيدىرۋعا مۇرشا بەرمەي، يسانى تاقىمداي تۇسەدى.
— قايتا جەتىمدىك ءبىزدى قيىندىقتىڭ قارا ورمانىندا اداستىرىپ اكەلىپ، قارسى كەزدەستىرگەن. مۇنداي ۇرىمتال تۇس ەندى ەكى دۇنيەدە اينالىپ قولعا تۇسپەيدى. بۋىنسىز جەردە پىشاق ۇرماساڭ سول پىشاق قايىرىلىپ كەپ ءوزىڭدى ۇرار. بارماعىڭدى تىستەيسىڭ قول كەلىپ تۇرعاندا كوزىرمەن باسپاساڭ. تىستەمەك تۇگىل، تىسىڭمەن قىرشىپ قانىن سورعالاتىپ جۇلىپ الارسىڭ!
— قىزىق، وتە قىزىق سويلەيسىز، پروراب. قۋ جەتىمنىڭ ءبىرى — مىنا ءسىز وت پەن سۋعا قۇلاماي قالاي امان ءوتتىڭىز؟ وتىز سەگىز جاسقا دەيىن قالاي باتپادىڭىز؟ قالاي جانبادىڭىز؟ «جيگۋلي» اناۋ كورمەدە كىسىنەپ تۇرعان. قۇلاعى كورىنىپ تۇرعان ديسسەرتاسيا مىناۋ...
— ءوز ەسەمدى ەشكىمگە جىبەرگەم جوق. مەن كورگەن قيىندىق بالالارىمنىڭ باسىنا ۇيىرىلمەسىن. سول ءۇشىن باسىمدى تاۋعا، تاسقا ۇرىپ، جانتالاسىپ ءجۇرمىن. ايتپاقشى، ديسسەرتاسيا جايلى. مەن كوپىر سالۋدىڭ تەحنولوگياسىنان جاڭالىق اشتىم. ونىڭ نە جاڭالىق ەكەنىن اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا جايىپ سالىپ جاتپايمىن. كەيىن بىلە جاتارسىڭ. ەسەپتەپ كورسەم، سول جاڭالىق ىسكە اسقان كۇندە مەملەكەت سالىنعان ءار كوپىردەن بەس-التى مىڭ سومنان پايدا تابادى ەكەن. ال ەلىمىزدە ءبىز تىرەۋىن قۇيىپ جاتقان كوپىر ونداپ سالىنىپ جاتىر. ەسەپتەي بەر سوندا قانشا پايدا تۇسەتىنىن.— پروراب سەبەپسىزدەن سەبەپسىز ون سومدىق كۇلكىسىنىڭ تيەگىن تاعى اعىتا سالدى.
«مانا قوس ىشىندە كوكەمە جاڭالىق ءار كوپىردەن ون مىڭ سوم ۇنەمدەيدى دەپ ەدى. يساعا بەس-التى مىڭ سوم دەپ تۇر. ساعات وتپەي جاتىپ جاڭالىعىنىڭ قۇنى ەكى ەسەگە كەمىدى. ال پروراب ءسوز پارقىن بىلەتىن جان. سوعان قاراعاندا ول جاڭالىعى يسانى ءوز دەگەنىنە كوندىرۋ ءۇشىن ويلاستىرىلعان جالعان جاڭالىق ەمەس پە؟» — دەپ قارا ەسەپكە كەشە قالدىم اياق استىنان. «ءاي، اسپان، جارايسىڭ، اكە-شەشەڭ تەگىننەن تەگىن بۋحگالتەر ەمەس قوي»،— دەپ ىلە كەكەپ سالدىم ءوز-وزىمدى.
— كۇلكىڭىز كۇمبىر، كۇمبىر... تىرەۋ باسىندا دا وسى كۇلكىمەن تالاي قارقىلداپ ەدىڭىز. ءبۇيتىپ كۇلە بىلەتىن ادامنىڭ ىشىندە قىرىق يت قاتار شاۋىپ ءجۇر دەپ كىم ويلاعان.
— ءقايبىر جەتىسكەننەن كۇلدى دەيسىڭ. ادەيى كۇلدىم. كۇلكىسى جاقسى جاندى ادامدار ادەتتە جاماندىققا كوپ قيمايدى. قايتا قاباعىڭ ءتۇسىپ، تىمىرايىپ ءجۇرشى، ءاي، وسى قاسقا ءبىر پالەنى ويلاپ ءجۇر، دەپ ىزىنە شام الىپ ءتۇسسىن.
— جالعان نارياد، ديسسەرتاسيا، جاڭالىق... بىر-بىرىمەن نەندەي بايلانىسى بار، ۇقسام بۇيىرماسىن.
— يسا، نە نارسەنى، قاي قۇبىلىستى بولماسىن، ەكى-ۇش ساتىلى لوگيكامەن ويلاپ ۇيرەن. ويتپەسەڭ كۇنىڭ قاراڭ، ەكى-ۇش ساتىسىز كوسموس كورابلى دە وربيتاعا شىعا المايدى. دۇنيەدە بىرەۋ بىردەڭە ايتسا ەڭ قۇرىعاندا ەكى-ۇش مينۋت ويلانىپ الماي: «قۇپ!» دەپ باس شۇلعيتىن مىرقىمباي، سارسەنبايلاردان جەك كورەرىم جوق. جالعان نارياد پەن جاڭالىق اراسىندا مىقتى بايلانىس بار. ديسسەرتاسيا قورعالماي، دالەلدەنبەي جاڭالىق جارىق كورمەي، مەنىڭ پاپكەمدە ءشىرىپ جاتا بەرسىن دەلىك. ناتيجەسىندە مەملەكەت جىل سايىن ءوز اياعىمەن كەلىپ تۇرعان قانشا مىڭ سوم پايدادان ايرىلىپ قالاتىنىن بىلەسىڭ بە؟ ءجۇز مىڭ سومداعان! ونى تەزىرەك قورعاۋ ءۇشىن ماعان ءجۇرىپ-تۇرۋ كەرەك. جانە ول ءجۇرىپ-تۇرۋ كۇندەلىكتى جاياۋ اياڭ ەمەس، كەڭ ماسشتابتاعى ىلدىم-جىلدىم ءجۇرىس-تۇرىس. ول ءۇشىن اقشا كەرەك. اقشا ءقازىر مەندە جوق. جالعان ناريادتان قالتاعا باساتىن ۇلەسىمدى مەن ديسسەرتاسيانىڭ جولىنا باعىشتايمىن، بىلە بىلسەڭ. جالعان ناريادپەن بۇگىن جىرىمداپ العان تيىن-تەبەندى كۇنى ەرتەڭ جاڭالىقتىڭ ارقاسىندا قوعامعا ءجۇز ەسەلەپ قايتارامىن. ەندى ۇقتىڭ با ماسەلەنىڭ قايدا جاتقانىن؟
— ءبارى انىق، ءوز ورنىندا سەكىلدى ەدى. ابدەن شاتىستىم. باس اۋىردى...
— ال سەن شاتاسپا. زامان جاقسى، كويلەك كوك، تاماق توق. وقۋىڭدى وقىپ ءجۇرسىڭ. مەنىڭ شاڭىراعىمنان شىققان ءتۇتىن تىك. ءبىراق ءتۇتىن تىك شىعۋى ءۇشىن قانداي قيىندىقتاردى باستان كەشكەنىمىزدى ەسىڭنەن ەكى ەلى شىعارما. ال بۇل اكە-شەشەلىلەردىڭ الدىنا وزىنەن-وزى دەڭگە» لەپ، ءۇيىرىلىپ كەپ جاتىر. مەنىڭ كۇيىنەتىنىم دە سول. سونشالىقتى شەتقاقپاي بولاتىنداي ءبىز وگەي شەشەدەن تۋىپپىز با؟ الدە اكەمىز شۇناق، شەشەمىز ساڭىراۋ ما؟ بۋىن بەكىپ، قابىرعا قاتايدى. ەندى كورگەن كەپ قيىندىق ءۇشىن باستى بايگەگە تىگىپ، قارپىپ-قارپىپ ەسە الۋ كەرەك. ەسە، ەسە!
— ەسە... جالعان نارياد! — يسانىڭ ءۇنى نىق شىقتى.
مەن ورنىمنان تۇرەگەلدىم. تۇرەگەلدىم دە جايىمەن باسىپ، جاعاداعى قايىققا بەتتەدىم. سامات قالييەۆيچ، يسا كورىپ قويادى دەگەن قاۋىپ-قاتەر باسىما كىرىپ-شىققان جوق. يسانىڭ باياعىدا: «مەن بىلسەم، وسى باتەڭكەسى ءبىر توزبايتىن سامات قالييەۆيچتىڭ ىشىندە يت ءولىپ جاتىر»،— دەگەن ءسوزىن قاراڭعىلىقتىڭ قابىرعاسىنان ويشا وقىپ كەلە جاتىرمىن. يسا وڭباي قاتەلەسىپتى. پرورابتىڭ ىشىندە ازۋىن ايعا بىلەگەن تايىنشاداي توبەت شىنجىرىن كۇتىر-كۇتىر كەمىرىپ جاتىپتى. سول توبەت بۇگىن شىنجىرىن ءۇزىپ شىقتى، ءۇزىپ شىعىسىمەن ءتۇن جامىلىپ بۇعىپ كەلىپ، ءتىستى قىلتامىزدان سالىپ الدى. يسانىڭ مەنىڭ قىلتامنان الدى.
سامات قالييەۆيچتىڭ ءوزىن شە؟
تالاپ تاستادى...
تايىنشاداي توبەت تەك ارعى جاعاعا، ۇلكەن جەرگە ءوتىپ كەتپەسىن دە، سونى تىلە.
جاعادا جەر باۋىرلاپ قالعان قايىقتى يتەرىپ سۋعا ءتۇسىرىپ، ەسكەكتى قولىما الا بەرىپ ەم، پروراب ساڭق ەتتى.
— اناۋ كىم؟ قايىقتىڭ قاسىنداعى كىم دەيمىن، يسا؟
ءسۇرىنىپ-جىعىلىپ بەرى جۇگىردى. يسا قوزعالمادى، تۇرعان ورنىندا قازىقتاي قالشيىپ تۇر. كوزىمنىڭ قيىعى اقتاڭداق تارتقان شىعىستىڭ بەتىن سىزىپ ەتتى. اعىسى جوق توقتاۋ سۋعا ءبىر شەلەك ءسۇت توگىپ جىبەرگەندەي بوزارىپ تۇر.
— ۇستا، جىبەرمە! — پروراب بەزەكتەپ كەلە جاتىپ قىشقىرىپ جىبەردى. شاماسى، يسا دا ءىزىن الا قوسا جۇگىرىپ كەلە جاتىر دەپ ەسەپتەسە كەرەك. قۇستاي ۇشقان سامات قالييەۆيچ قايىقتىڭ قاسىنا ەلپىلدەپ كەلىپ قالدى. جورعالىعى جايىنا قالىپتى. جورعادان مىناداي جۇيرىك شىعادى دەپ كىم ويلاعان... ەسكەكتى قوس قولداپ ۇستاپ اپ، باسىمنان اسىرا كوتەرىپ، ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ جىبەردىم. توبەمدەگى اۋا گۋ-گۋ ەتتى.
— جاقىنداپ كور! قانعا — قان، جانعا — جان!
سامات قالييەۆيچتىڭ كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى. جىپىلىقتاپ كەتتى دەيمىن، جىپىلىقتاماعان شىعار، ونى الاڭ-ەلەڭدە ايىرا قوياتىنداي كوزىم ءدۇربى ەمەس، كادىمگى كوز، ايتسە دە مەن، ەسكەك امان تۇرعاندا جىپىلىقتاۋعا ءتيىس ەدى.
ايتقانىمداي ابدىراپ قالىپتى.
— بالا...وي، اسان، سەنبىسىڭ؟ ءوي، مۇنىن نە؟ ءحالىڭ قالاي؟
ول بىر-ەكى باسىپ جاقىنداي ءتۇستى.
— ايعىرداي! مۇنىم — سول! جولاما! ەسكەكتى كورىپ تۇرسىڭ با قولىمداعى؟ تۋرا كەسكەك بوپ تيەدى! ايامايمىن!
ءوز داۋىسىمدى ءوزىم تانىمايمىن. قاتقىل، نىعىز، قاساڭ. جانە اسىپ-ساسقان شىرىل ەمەس، ەر تۇلعالى ەركەكتىڭ سەستى ايقايى.
— سولاي ما-ا...
سامات قالييەۆيچ ەڭكەيە بەرىپ اتىلىپ ەدى، ەسكەكتى سىلتەپ قالدىم. بەتىن جالاپ ءوتتى مە، كەيىن ىرشىپ ءتۇستى.
— ءاي، مىنا ناقۇرىس ادام ولتىرەدى! يسا، مىناۋ جازىم قىلار ءبىزدى!
يسا بەرى قاراي اتتاي جەلدى.
— اسان، بۇل نە بولعانى؟ تانىماي قالدىڭ با؟ نە، ا؟ مەن يسامىن، يسامىن عوي، — دەدى قىرىلداعان بريگادير.
— ارى تۇر! سەن بە، يسا؟ يسا سەن ەمەس. يسا باسقا جان. سەنى تانىمايمىن. ويباي، بىلمەيمىن! وڭ قۇلاعىڭمەن ەستىپ ال، يسا ءولدى، ءولدى، ءولدى! وسى جاڭا، تاپ ازىردە ءولىپ كەتتى!
— استاپىراللا! اۋزىنىڭ جامانىن-اي! — پروراب جاعاسىن ۇستادى.
كوز الدىمداعى دۇنيە شالا-پۇلا ەسىمدە، تەك ەسكەكتىڭ سابىن قولىم قارىسقانشا سىعا قىسقانىمدى بىلەمىن، ەسكەكتە ون ساۋساعىمنىڭ ءىزى باتتيىپ-باتتيىپ ءتۇسىپ قالعان شىعار، كەرمەك ءدام تاڭدايىما قۇيىلىپ تۇر ەكەن دەيمىن، شاماسى، جىلاعان شىعارمىن، ءيا، ءۇنسىز جىلاپ تۇر ەكەمىن.
— مىلقاۋ دەدىڭ جاڭا، يسا! ءۇش جىل مىلقاۋ بولدىم! بۇگىن بايلانعان ءتىلىم تۇساۋىن شەشتى. سەن شەشتىڭ. ەستىپ تۇرسىڭ با، سەن، سەن!
— مىنا كۇشىك نە دەيدى؟ كورەيىك اۋسەلەسىن... قاپى قالما، يسا!
العا ۇمتىلا بەرگەن سامات قالييەۆيچتىڭ بەتىن قايتارۋعا بۇل كەزدە مەندە قاۋقار قالماپ ەدى. تەك پرورابتان سوڭ ىلە-شالا:
— قاپى قالما، يسا! — دەپ شىر ەتكەن ءوز داۋىسىمدى ەستىپ قالدىم.
و، قۇدايا، سامات قالييەۆيچتىڭ جاۋىرىنىنا يسانىڭ قولى سارت جابىسا قاپتى.
— توقتاڭىز! قادام باسىپ كورىڭىز ارى قاراي! — دەپ اقىرادى. قىرسىق ارالدىڭ جاعاسىنا ەسكەكتى تىرەپ يتەرىپ قالعانىم، قايىقتىڭ بىلق ەتىپ، جاعادان الىستاي بەرگەنى ەسىمدە. تاعى:
— يسا-ا! يسا! بويىمداعى بار اسىل قاسيەتىم سەن ەدىڭ! اسىلعا تات جۇقتىردىڭ بۇگىن! مەن ءۇشىن جىگىت ەدىڭ، بۇگىن تۇندە مىگىت بولدىڭ. ارعى جاعىن ءوزىڭ ءبىل، ءوزىڭ! — دەپ اتتانداپ، مەڭىرەۋ ارالدى ەسسىز ايقايدىڭ جاڭعىرىعىنا قارق قىلعانىم ەسىمدە.
يسا مەن سامات قالييەۆيچ جاعادا ۇيما-جۇيما...
قوش بول، ىزىمنەن قالماعان ءيىسشىل ءيتىم!
مۇمكىن جىل ءوتتى، الدە عاسىر ءوتتى، ايتەۋىر وزەن ورتاسىندا قالقىپ جۇرگەندە وز-وزىمە كەلىپ، توڭىرەگىمدى اجىراتا باستادىم. الاكوبەڭ. شىعىس كوكجيەكتىڭ كىرپىگىنە پىشاق ءجۇزى جۇقا قىزىل جۇعىپتى. جۇلدىزدار شىڭىراۋ مۇحيتتىڭ كوگىلجىم قويناۋىنا قاراي تەڭسەلە ءتۇسىپ، شىم-شىم باتىپ بارا جاتىر.
كۇش-قايرات قايتا ءبىتتى بويىما.
ەسكەكتى كوسىپ-كوسىپ جىبەرىپ، ىعا باستاعان قايىقتىڭ تۇمسىعىن جاعاعا بۇردىم. وزەن بەتىنەن كوتەرىلگەن سەلدىر تۇمان تۇمشالاعان قىرسىق ارال كەنەتتەن تۋ سىرتىمنان جەر دۇنيەنى جاڭعىرتىپ ايقاي سالدى.
— اسان! اسان! تاستاما مەنى، الىپ كەت وزىڭمەن قوسا...
جوق، ايقايلاعان ارال ەمەس، يسا ەكەن.
— شاماڭ كەلسە ءجۇزىپ ءوت! قارا ءيتىڭدى قايقيتىپ تۇمسىقتان ۇر دا، ءجۇزىپ ءوت-ت!
بالىق شورشىدى.
* * *
سۋ پەرىسى سۇلەيمەن پايعامباردىڭ قولىن يىعىمنان سىلكىپ تاستاپ، جاعاعا شىقتىم. قايىقتى اعىن قاقپاقىلداپ اكەتە باردى. ادەيى ارقانداعانىم جوق. ارالعا ەندى قايتىپ ەشكىمنىڭ جولى تۇسپەسىن دەپ، قىرسىق ارالمەن تاۋ-تاس قامىس-قاۋدان — قىسقاسى، كەڭ دۇنيەمەن جالعاسقان كىندىگىن ماڭگى باقي كەستىم دەپ ادەيى ارقاندامادىم.
جاس بالاداي التەك-تالتەك باسىپ، قوسقا بەتتەدىم. بالالىعىمدى ارالعا تاستاپ شىقتىم دەپ ويلاپ ەدىم. بار قاۋىپ-قاتەر ارتتا قالعاسىن شىن بالا ەكەنىڭدى سەزىنەسىڭ بە، ايتەۋىر بۋىنىم بىلق-سىلق. سۇيەك-ساياق ىزدەپ ءجۇر مە، سەنگەن وتتىڭ توڭىرەگىن ءتورت كوز يت تىمىسكىلەپ ءجۇر. پىرس-پىرس پىسقىرىپ قويادى. ەڭكەيىپ جەردەن تاس ىزدەپ ەدىم، تاقىس نەمە قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ الىپ، تاۋعا قاراي تىكە سالدى.
كوزىن اشقان ءتىرى جان جوق. اسپان اتتى ءتۇبى جوق تۇڭعيىقتىڭ تۇبىنە الدەنەشە عاسىر بۇرىن باتىپ كەتكەن بىرەۋ ءتۇسسىز قولىن شۇبالاڭداتىپ سوزىپ، سوڭعى جۇلدىزداردى قۇرىمعا قاراي سۇيرەتىپ اكەتىپ، سوندا جايلاپ ءسوندىرىپ جاتتى. تەك شىعىستىڭ شەكەسىنە قوناقتاعان شولپان بەرىسپەي جارقىراپ تۇر. جىگىتتەر تۇندەگى اپاش-قۇپاشتا نە قولىنا تۇسسە سونى جاستانىپ-توسەنىپ، ەكى-ۇشتەن قويىنداسا ءار جەردە دومالاپ، ۇيقىنى سوعىپ جاتىر. التىن مەن جامال ەش جەردە كورىنبەيدى، شەتكى شاتىر ءىشىن سولار السا كەرەك. قارا كولەڭكە ۇيالاعان، شالا-شارپى اشىق ەسىگى — جالعىز كوزىن شاتىر وزەن جاققا قاداپ، ءتورت اياقتاي ەڭبەكتەي ءتۇسىپ، تەسىلە قاراپ قالىپتى.
ساڭكيگەن تاڭقى تاناۋىن ەرگە توسەپ، ءيىس اۋلاعان «جيگۋلي» كابيناسىندا مايماقتى ورتالارىنا الىپ كوكەم مەن مامام ۇيىقتاپ وتىر. مايماقتىڭ باسى مامامنىڭ قولتىعىنا كىرىپ كەتىپتى، تەك يەگى مەن ءتامپىش تاناۋى قىلتيىپ كورىنەدى. كوكەم قيسايىپ قالعان باسىن كابينا ەسىگىنىڭ شىنىسىنا تىرەپ الىپتى، وڭ قولى رۋل كلاكسونىن سيپاپ جاتىر. ساۋساقتارى شوتتى سوعا-سوعا سۇيەلگە اينالعان بۇل الاقان كىشكەنتاي كەزىمدە مەنىڭ كەكىلىمدى سيپاۋشى ەدى. كەي-كەيدە تۇندە ۇيقىسىراپ شوشىپ ويانعاندا توسەكتەن ءتۇسىپ، مامام جاتقان ديۆان-كروۆاتتى سيپالاپ تاۋىپ الىپ، جىپ-جىلى قوينىنا كىرىپ كەتۋشى ەدىم. سوسىن قاشقان ۇيقىنى قۋالاپ، قاراڭعىلىققا كوز تىگىپ، باقىرايىپ جاتاتىنمىن. قاراڭعىلىق كەيدە قوزعالاقتاپ كەتىپ، ەتەك-جەڭى كولبەڭدەگەن قورقىنىشتى مىسىق، شوشقاعا اينالۋشى ەدى. انە، سوندا مىسىق، شوشقادان قاشىپ مىنا مايماق قۇساپ، مامامنىڭ قولتىعىنا باسىمدى تىعىپ الىپ، ۇيىقتاپ كەتەتىنمىن. بۇگىن ول قولتىقتىڭ استىنا مايماق قوجا. كەكىل تاراقتايتىن كوكەمنىڭ ساۋساقتارى تاربيىپ-تاربيىپ ءرۋلدىڭ تاز توبەسىن .سيپاپ جاتىر. وسىنى ويلاۋىم مۇڭ، تاڭدايىم كەرمەك ءدام كەتپەيدى دەۋشى ەدى. الدە بوزبالا جىگىتكە اينالىپ ەسەيگەن، ەرجەتكەن سايىن اتا-انادان الىستاپ، كامەلەتكە جەتكەسىن تازا ىرگە جازىپ، ءتىرى جەتىمگە اينالا ما؟
ءتىرى جەتىم!
سول توعىز تاڭبانى كابينا اينەگىنە جازىپ سالماق بوپ، سۇق ساۋساعىمدى سوزىپ ەدىم، سۇق ساۋساعىم سىپسىڭداپ جازۋ جازۋدىڭ ورنىنا شىنىنى تىقىلداتتى. كوكەم وياندى دا، قارسى الدىنا ءبىراز ەسەڭگىرەي تەسىلىپ وتىردى. قايتا تىقىلداتتىم. جالت قاراعان كوكەم كوزىندە سەسكەنىس پە، قورقىنىش پا، ءبىر جات سەزىم جىلت ەتتى.
— ا؟ سەنبىسىڭ، اسانجان؟ قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەدى باعجيىپ.
— تس-س! اقىرىن، كوكە! مامامدى وياتپا!
— مەن وندا شىعايىن،— دەدى كوكەم قورباڭداپ. تالپىنۋدىڭ ىرىمىن جاساعانمەن مايماقتىڭ جەلكەسىنە سالعان قولىن قوزعامادى. جىلى كابينانى قيىپ تاستاپ شىعا الماي وتىر.
— مەن ءبىر مينۋتكە. وتىرا بەر، كوكە! تەك اينەكتى ءتۇسىرىڭىز! — دەپپىن نەگە اياق استىنان «ءسىز»-گە كوشە قالعانىما ءوزىم تاڭ قالىپ.
اينەك تومەن ءتۇستى دە، ىشتەن لاپ بەرگەن اۋا جىلى دا، جۇمساق الاقانىمەن بەتىمدى سيپاپ ءوتتى.
— كوكە، ءبىزدىڭ تۋىستاردان سوعىستا ولگەن-جىتكەن ەشكىم جوق پا؟ —دەدىم توبەدەن تۇسكەندەي.
— ويباي-اۋ، ول قانداي سوعىس ايتىپ تۇرعانىڭ؟! — دەپ سىبىرلادى وقىس سۇراق زارەسىن ۇشىرعان كوكەم ىسىلداپ.
— ۇلى وتان سوعىسى شە؟ — دەدىم تىعىلىپ. كومەيىمە اششى زاپىران لاقىلداپ كەپ قالىپ ەدى، ونىڭ الدىن وسىنداي وقىس سۇراقپەن جارىپ، اشىپ جىبەرمەسەم، قاقالىپ قالاتىنىما كوزىم جەتتى.
— ونى نەگە سۇرادىڭ؟ — دەدى وزىنە كەلىپ ۇلگىرمەگەن كوكەم.
— جاي انشەيىن. ۇيقى كەلمەي...
كوكەم ءبىراز ويلانىپ وتىرىپ قالدى.
— اتاڭ ۆەليكيي لۋكيدە قازا تاپتى. ناعاشى اتاڭدى بىلتىر جايلاۋدا كوردىڭ. ءبىر اياعى پروتەز. ءىنىسى بەرلين تۇبىنەن قايتپاي قالدى.
— ءبارىمىز دە جەتىم ەكەمىز. ەسە... الۋ سوندا ءبىر-بىرىمىزدى جاعادان الۋ ما؟ سولاي ما؟ پروراب قاتەلەسىپتى...
— نەگە ولاي سۇرادىڭ؟ پرورابى نەسى؟ — كوكەم ماعان بارلاي قاراپ وتىر. ساۋالدى وز-وزىمە قويسام ول وزىنە باعىشتاپتى. «نەگە سۇرادىڭ؟»—دەيدى. ءۇش جىل بويى بايلانعان ءتىلىمنىڭ تۇساۋى بۇگىن الاڭ-ەلەڭدە شەشىلگەنىن قايدان ءبىلسىن. ال ۇزاق ۋاقىت مىلقاۋ بولىپ ءجۇرىپ، ءتىلى كەنەتتەن شىققان ادام قۋانعاننان ەسى شىعىپ، قايدا بولسا سوندا بەت الباتى لاعىپ، لاپ-لۇپ سويلەي بەرگىسى كەلەدى ەكەن. ءوزى مىلقاۋ ادام ونى تۇسىنەر مە. كوكەمنىڭ ءتىلى «جيگۋليدى» ساتىپ العاننان بەرى بايلانعان. «جيگۋلي» بايلادى. ال تۇسىنبەيتىن جانعا بىردەڭەنى ۇقتىرام دەپ اق تەر، قارا تەر بولاتىن شىر-پىر جاستان مەن كەتتىم. بۇگىن الاڭ-ەلەڭدە بالالىق شاقپەن ماڭگىلىك قوشتاستىم. ەندى قيمىلداۋ كەرەك. ءسوزدىڭ ورنىنا ىسكە كوشەتىن شاقتىڭ تابالدىرىعىن اتتادىم.
— ءجاي دەدىم عوي، كوكە. انشەيىن... ۇيىقتاي بەر. كەشىر، ۇيقىڭدى ءبولىپ جىبەردىم.
— كابيناعا كىرسەي. ارتقى ورىن بوس.
— مامام ويانىپ كەتەر. قوسقا كىرىپ، قالعىپ الايىن، ۇيىقتا، كوكە! ۇيقىڭىز ءتاتتى بولسىن! مامامنىڭ دا، مايماقتىڭ دا... جاقسى جاتىڭىز!
«جايلى تۇرىڭىز!» دەگەندى نەگە ايتپادىم؟
«81-10-لتا»-دان ۇزاپ كەتسەم دە، كوكەمنىڭ تۋ سىرتىمنان كوز جەبەسىن قاداپ وتىرعانىن سەزىپ بارا جاتتىم. ول ءۇشىن بۇگىنگى تاڭ سارىدە كابينا تەرەزەسىن قاققان اسان مۇلدەم تۇسىنىكسىز، باسقا، بوتەن جان. شاتىردىڭ وزەنگە قاراپ ارانداي اشقان اۋزىنا باسىمدى سۇعا بەرىپ، كەرى بۇرىلىپ ەم، الگى ەكى ارادا كوتەرىلە قالعان پيدجاگىنىڭ جاعاسىنا باسىن تىعىپ جىبەرىپ، قيسايا كەتكەن كوكەمدى كابينانىڭ جىلتىر نيكەل اينەگىنەن كەنەرەسى قىلق دەگىزىپ، جۇتا سالدى.
كەرى بۇرىلعان كۇيى اۋزىمدى اشىپ تۇرىپ قالدىم...
«جيگۋليدىڭ» ار جاعىنداعى جارتاستىڭ بەتى — سىڭسىعان شۇبار الا جازۋ. كەشە كەشكە ادام قولىنان تازا تۇرعان شوت ماڭداي قىزىل جارتاستىڭ قوسقا قاراعان بەتى جوعارىدان تومەن ساتىلاپ ساۋلاي قۇلاعان الاباجاق ارىپتەرگە سىقا تولى. الىستان ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعىپ تۇتاسىپ كورىنگەن ارىپتەر جەكەلەپ انىق ايرىلمادى، ونىڭ ۇستىنە الاڭ-ەلەڭ ساتتە كۇرت كوبەيىپ كەتەتىن بوزامىق سۇلبالار ەلبەڭدەپ ەكى ارانى ارلى-بەرلى كەسىپ جۇگىرىپ ءوتىپ، كوز بايلاي بەردى. امالسىز قاسىنا تاقادىم. جارتاستىڭ بەتى تەڭبىل-تەڭبىل. وتريادتەگى بۇتكىل قۇرىلىسشى ستۋدەنتتەردىڭ ءاتى-جونى اق سىردىڭ ارقاسىندا ايقىن دا اق تاڭبالارعا اينالىپ، رەت-رەتىمەن جارتاس بەتىنە ءتۇسىپتى. يسا. ءاشىر، باقتيار، ءانۋار كوماندير، التىن، جامال... ءبار-بارى مەن-مەندەپ كوزگە ۇرادى. باسە، كەشە تۇندە ءاشىر باستاعان تورت-بەس ستۋدەنت قول ءفونارىن جارقىلداتىپ، جارتاس ەتەگىنە جارماسىپ، توڭىرەگىنەن شىقپاي قويىپ ەدى. جارتاستىڭ تاق تۇبىندە جۋساپ جاتقان قويتاس ءۇستى اعال-جاعال تامشىلاعان اق سىر ىزدەرى. دىكيگەن شىنى ساۋىت تا وسىندا، ساۋىت شەتىنەن قۇلاعىن ەربيتىپ، جىڭىشكە قىل شەتكى كورىنەدى. ساۋىت اۋزىنا ءۇڭىلىپ ەم، بەل ورتاسىنا دەيىن اق بوياۋ. قاتىپ ۇلگەرمەپتى.
جارتاس بەتىندەگى جازۋعا قايتا قاراپ ەم... تۇلا بويىم ءدىر ەتتى. مەنىڭ ءاتى-جونىمدى قۇرايتىن انىق ايقىن اق ارىپتەر قول ۇستاسا ءتىزىلىپ تۇر. وتريادتىڭ بۇتكىل قىز-جىگىتى جانە ءوزىم — اسان قايىرسىنوۆ تا اق ارىپتەر بەينەسىندە ماعان: «كانە، نە ىستەيسىڭ؟» — دەگەندەي بەدىرەيىپ-بەدىرەيىپ قالىپتى. يسا، جامال، التىن... ءوزىم دە.
مەن نە ىستەيتىنىمدى سوندا بارىپ ءتۇسىندىم.
ساۋىتتان قىل ششەتكىنى الدىم دا، ءبىر يىسكەپ، اق سىرعا مالدىم، جاقسىلاپ تۇرىپ ارالاستىردىم، سوسىن اق باس ششەتكىنى جارتاسقا جاقىنداتىپ، سۇيكەي باستادىم.
...ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن تالعان قولىمدى ششەتكىمەن بىرگە تومەن ءتۇسىرىپ، كەيىن شەگىنىپ، بۋسانعان ماڭدايىمدى سيپادىم. تومەنشىكتەپ، جارتاس بەتىنە قاراعىم كەلمەيدى، قولىما جۇعىپ قالعان اق سىردى، ششەتكىنى، شوپپەن ىقتياتتاپ ءسۇرتتىم. جەيدەمە جۇققان بوياۋدى تىرناعىممەن قىرناپ، تازالادىم. سودان كەنىن عانا باسىمدى كوتەردىم.
جارتاسقا ارىپتەر بەينەسىندە جابىسىپ تۇرعان قىرىق كوگەن كوزدىڭ ءتىزىمىنىڭ استىنا جاڭا ءوزىم ورنەكتەپ شىققان اپپاق جازۋلار ءتىزىلىپ ءتۇسىپتى. ويدا-جوقتا جانى كەتە قالعان ەرنىمدى ەبەدەيسىز ارەڭ قوزعاپ، ەجەلەپ وقي باستادىم. «بۇ-گىن كەش-كە قۇ-رى-لىس-شى ستۋ-دەنت-تەر ءوتريا-دى-نىڭ كوم-سو-مول ۇيىمى-نىڭ كە-زەك-تى جينا-لى-سى وتە-دى.
قارالاتىن ماسەلەلەر:
1. وترياد كومسومول ۇيىمىنىڭ وكۋمىسى تۋرالى.
2. بريگادير يسا شورمانوۆتىڭ جەكە باسىنىڭ ءىسi.
كومسومول مۇشەسى. 12 اۆگۋست. 197... جىل.
بۇل كەزدە كۇن قۇلاعى قىلتيماسا دا، كوكجيەكتىڭ كىرپىكتەرى — شۇعىلالار شاشىراي تاراپ، جوتالاردىڭ ۇشار بيىگى التىنعا بوگىپ، ويماتازدانىپ تۇر ەكەن؛ ءتۇنى بويى قىرات باسىندا قالعىپ شىققان كولەڭكەلەر ساناپ باسىپ، جايلاپ قانا ساي-ساي تابانىنا قۇلديلاپ ءتۇسىپ كەلە جاتىر؛ بۇتا مەن بۇتا باسىن قوسىپ، پىر-پىر ۇشقان تورعاي شىقىلىقتايدى؛ جاعالاۋ جاقتان شاعالا ايقاي كوتەرىپ قالعانداي؛ ودان باسقا دىبىس، ءۇن تامام، الەم ءالى دە تالماۋسىراعان ۇيقى قۇشاعىندا بۇيىعىپ جاتىر، قوس جاقتا قاراڭ ەتىپ تۇرعان جان جوق — جاپادان جالعىزبىن! جارتاسقا بۇرىلىپ ەدىم، كوز توستاعانىما شۇپىلدەپ تولعان جاس ساتى-ساتى بولىپ ءتىزىلىپ تۇرعان اق ەزۋ ارىپتەردى بالقىتىپ، بىر-بىرىنە قوسىپ جىبەردى دە، دانەڭەنى پايىمداپ ايىرا المادىم، تەك اعىزىپ-تامىزىپ ايران ىشكەن جاس بالانىن، اعال-جاعال بەتى — شىت-شىت جارىلعان قوجالاق بەت جارتاس جاس بالادان ساداعا كەتسىن — اعىزىپ-تامىزىپ ايران ىشكەن، تورىنەن كەرى جۋىق الجىعان شالدىڭ ءاجىم شيمايلاعان ءجۇزى سەكىلدى الجا-الجا جارتاس ماعان جىلامسىراي قاراپ تۇر.
ءاجىم قاپتاعان بەتتەن كوڭىلىم قالىپ، سىرت اينالىپ ەدىم، كوزىم قىر ارقاسىن — ويقى-شويقى ارا تىستەرىن اسپانعا قاراتىپ اقسيتقان شوقىلار، وزەن جاعاسىنداعى قاراۋىتقان قوس شاتىر، ءار جەردە قىرقاي ءتۇسىپ، باۋىرساقشا شاشىلعان جىگىتتەر، شىققان كۇنگە جالپاق بوكسەسىن قىزدىرعان قىزىل «81-10-لتا»-نى تۇگەندەي كەلە كوكجيەكتەن تابان ءۇزىپ ۇلگىرگەن كۇنگە كەزىكتى. قىزىل كۇن قارىپ تۇسەر دەپ جانارىمدى جۇما قويدىم، تامىزدىڭ جاسىق تاڭى شىلدەنىڭ ءدىر-دىر بالقىپ كوتەرىلەر شار بولات، قىزىل شوق كۇنىنە قايدان جەتسىن، سالقىن ساۋلەسىن بەتىمە بۇرىكتى. تازا اۋانى كەۋدە كەرە جۇتتىم دا، كىرپىكتەرىمدى جازىپ ەم، كەشە كەشكە ءبىزدى مىنا ات شاپتىرىم الاڭقايعا جەتەكتەپ اكەلگەن ايداۋ جولدىڭ قىرقادان اسىپ تۇسەر تۇسىندا كۇن دوڭگەلەپ ءجۇر ەكەن.
كۇن ماعان كەلە مە، الدە كۇنگە مەن بارامىن با؟
مەن كۇندى ماڭدايعا الىپ، جۇگىرە جونەلدىم.
كۇندى تاس توبەمە كوتەرىپ، الىپ، قىرقادان اسا بەرە سوڭىما قايىرىلىپ قارادىم— كۇن ساۋلەسى شور-شور كەۋدەسىن جىلىتا باستاعان شوقىلار بەلۋاردان جالاڭاشتانىپ تاستاپ، مالداس قۇرىپ، ءار جەردە وبيىپ-وبيىپ وتىر: اسپان شىلدەدەگى اۋزى ۋىلعان بالانىڭ تاڭدايىنداي اپپاق تۇسىنەن اينىپتى، ءسال-پال تاڭدانىس ۇيالاعان ۇلكەن دە ءتۇپسىز كوگىلدىر كوزدەرىمەن مەنىڭ توبەمنەن ءۇڭىلىپ تۇر؛ تاڭعى تازا اۋا دۇنيەنىڭ بارلىق الىس تۇكپىر-بۇرىشتارىنا دەيىن ايقىنداپ، الاقانعا سالىپ دىرىلدەتە كوز الدىما توسادى؛ ءتورت قۇبىلادان ايقىندىق پوپ تازالىق لەبى سامالعا اينالىپ، ايقۇش-ۇيقىش ەسىلەدى كەپ، ەسىلەدى دەيسىڭ.
«تىنىشتىق پەن تازالىققا تۇنىپ تۇرعان مىنا دۇنيەدە عۇمىر كەشىپ، بالا ءسۇيىپ، الىپ گەس سالىپ ءجۇرىپ، جەتىمبىز، ەسە الۋ كەرەك دەگەن سۇرقاي سوزدەرگە اۋزى بارعان ەي، پەندە، ناعىز اتىن، نىسپىڭ كىم، ايقايلاپ تۇرىپ جار سالىپ جاريالاشى، ايقايلاشى!» قىرقا ۇستىندە قاڭقيىپ تۇرعان مەنىڭ باسىمدا مىڭ ساپىرىلعان ويىم ءوستىپ شىڭعىرادى. ءۇن جوق.
قىرقانىڭ ميلىعىن باسىپ تۇرىپ، تۋ سىرتىمدا قالىپ بارا جاتقان الاڭقايعا سوڭعى رەت بۇرىلىپ قاراعانىمدا ەسىمدە قالعانى — قوس شاتىر قىديعان وزەن جاعاسىنان قارا تاياقشا ءبولىنىپ شىعىپ، مەنىڭ ىزىمە ءتۇستى دە، بەرى سالدى. «كىم بولدى ەكەن؟» دەگەن ءسابي سۇراقتى قولىنان جەتەكتەپ، وتىز شاقتى قادام ساناپ ەم، قىر ارقا كەۋدەسىن جايلاپ كوتەرىپ، ءبىر تۇندە جان دۇنيەمدى جالعىز-اق جارىلىسپەن اياعىن اسپاننان كەلتىرىپ، قايتا تۋدىرعان، الدى-ارتىن باعامداي بىلمەيتىن بوزبالادان جىگىت ساناتىنا ءبىر تۇندە قوسقان ارال، الاڭقاي؛ وزەندى قالقالاي بەردى.
قىر ارقا قىرسىق ارالعا مەن تاڭ سارىدە تاستاپ كەتكەن قاساپحانا وقيعاسىنىڭ قالدىعىنا جالعاعان كىندىگىمدى تۇپكىلىكتى كەستى.
كىندىگى كەسىلگەن جاس جىگىت — جىگىتتىڭ دە كەسىلەتىن كىندىگى بولادى ەكەن-اۋ — كىندىگى كەسىلگەن مەن قول-اياعىما قانات ءبىتىپ، العا قاراي قۇلدىراڭداپ جۇگىرە جونەلدىم. قانشا جۇگىرگەنىمدى بىلمەيمىن دە، ەسىمدى جيناعانىمدا قاپ-قارا ءۇنسىز ايقايعا تولعان اۋزىن كەرە اشقان ۇڭگىرگە ەنتەلەپ كەپ قالىپپىن، ۇڭگىر اۋزىنىڭ سۋرەتى مەنىڭ جولىما كەسە كولدەنەڭ تۇرا قالعان قارا سالت اتتىنىڭ سۇلباسىنان اۋمايدى؛ بۇگىن تۇندە يسانىڭ قىر سوڭىنان قالماعان جەتىم دە جالعىز قارا سالت اتتى كۇننەن قاشىپ، ۇڭگىرگە تىعىلىپتى. ءبىر تۇندە ىلەنى ەكى كەسىپ وتكەن مەنى سالت اتتى قورقىتا الىپ پا، اياعىم جەرگە تيمەي جەلدەي ەسىپ، ۇڭگىرگە جۇگىرىپ ەم، سالت اتتى قاناتىن كەڭ جايىپ جىبەرىپ، جايىلا جاقىنداي بەرىپ، ۇڭگىردىڭ كولەڭكە ۇيالاعان كادىمگى كىرە بەرىس اۋزىنا اينالدى.
* * *
12 اۆگۋست، 197... جىل.
سارقىتتان قۇر قالعان شالدۋار بالاداي ۇڭگىر بوساعاسىنا القام-سالقام ەنتىگىپ جەتكەن باقىر باستى بوزبالا بۇل جۇگىرىسىنىڭ مۇنىمەن اقىر-تاقىر بىتپەيتىنىن قايدان ءبىلسىن.
قىزىل تاناۋ بولىپ كەلۋىن كەلىپ قالسا دا، شەت-شەگى جوق ساۋلە مۇحيتىنا شومىلعان ول كەۋدەسىندەگى قورقىنىش اتتى ايداھارمەن ارباسىپ، تابالدىرىقتى بىردەن اتتاپ وتە الماي، ۇڭگىر اۋزىندا بيلەپ ءبىراز تۇردى.
سىزدىڭ ساسىق ءيىسى اڭقىعان ۇڭگىرگە ءتىرى پەندە قىبىر ەتپەگەن تاڭ سارىدە باسا كوكتەپ كىرىپ كەتۋ قيىن ەدى، مىڭ بوياۋى قۇبىلىپ جارقىراعان سىرتقى الەمدى قيىپ كەتۋ ودان دا قيىن، — الا جاز بويى قايناعان اپتاپ ەسىنەن اداستىرىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ قالجىراپ جاتقان ولكەنى كەشەگى كول-كوسىر نوسەر قايتا جاڭعىرتىپ تۇلەتكەن ەدى: كۇتىمپاز، پىسىق ايەلدىڭ قولىنان شىققانداي اعى اق، كوگى كوك، بەتكەي-بەتكەيدىڭ قولتىعىن جايلاعان ءشوپ، قياق اتاۋلى تال بويلارىنا جاسىل ءنىل جۇگىرتىپ، ءار تۇندە كوك بوياۋىن قىلامىقتاتىپ، بەتىنە شىعارىپتى. Ayادا تۇتىپ تۇرعان مىڭ-ميلليون شاڭ تۇيىرشىكتەرىنەن ادا-كۇدە تازارىپ، الىس جاقىنداپ، بۇلدىر ايقىندالىپ، كەلىپ قالعان سارى كۇزدىڭ قۇرعاق تا تازا دەمى لەكىپ تۇر. ايتىپ ايتپا، جاڭارعان، جاسارعان الەم-جالەم مىنا دۇنيەنى قيىپ، ۇڭگىرگە قويىپ كەتۋ اۋمەسەردىڭ قىلىعىنا پاراپار ءىس ەدى.
بۇگىن ءتۇنى ونسىز دا سان قايتارا جىندانا جازدادى ەمەس پە؟
سول ەسىنە ءتۇسۋى مۇڭ، جۇرەگىنىڭ ادەتتەگى جەتپىس رەت سوعۋىن ساناۋدى تازا ۇمىتتى، العا قادام باستى، ىشكە تىعىلعان قورقىنىشتى ۇڭگىر اۋزىنان كۇتكەننەن گورى تايسالماي قورقىنىشقا قارسى ءجۇردى.
قارىزدار جەتپىسىن ول ۇڭگىر ىشىنە كىرگەسىن بارىپ سانادى. قاق ورتاداعى وشاق ورنى، كونسەرۆ، قالبىرلارى، بوتەلكەلەر، ويىعى بار قويتاس عۇمىرى سەيىلمەس تۇنەكتىڭ قۇشاعىنان قاشىپ شىققانداي انتالاپ كەلىپ، كوز اياسىنىڭ استىنا شوقتاي جينالدى.
ايتكەنمەن كەشەگى نوسەر، داۋىل ۇڭگىر ىشىنە ەسەبىن تاۋىپ، باس سۇعىپ كەتسە كەرەك،— وشاقتىڭ اتى بولماسا كوپىرشىگەن كوپ ك ۇلى جوق، ورنى اعارىپ جاتىر؛ ديستروفيك ماسانىڭ مي شاعار ىزىڭى دا ەستىلمەيدى، جەل قيىپ كەتكەن، شاماسى، كوتەرىلگەن كۇل جۇتقان با، كونسەرۆ قالبىرلارى دا كوزدىڭ جاۋىن الىپ جىلتىلدامايدى.
بوزبالا سەلك ەتتى: قويتاس تۇبىنەن الدەنە كوزى جىلتىراپ، بۇعان قادالا قاراپ جاتىر ەكەن؛ ءيىر-يىر جىلان با دەپ ەدى، جوق، ەكىنشى كەلىسىندە ءازى تاستاپ كەتكەن سەلەبە پىشاقتىڭ ەكى ەلى ءسۇيىر ۇشى... قاس بولاتقا ولەرمەندە تات، شاڭ جۋىر ما، قىلپىلداعان قايراۋلى قالپى تىستەنىپ تۇرىپ ءبىر سىلتەر قايراتتى كۇتىپ، ۇزىننان ۇزاق ءتۇسىپ، جەر تىستەپ جاتىر. ەڭكەيىپ، كوتەرىپ الىپ، قوس الاقانىنا كەزەك اۋناتىپ ەدى، سەلەبە پىشاق ۇڭگىر اۋزىنان جىڭىشكەلەنىپ جەتكەن ساۋلەنى سىندىرىپ، جان بىتكەندەي جىلماڭ قاقتى، ال جەر سىزى جالاعان سابى بولسا قولىن قارىپ بارادى.
بۋىنسىز جەردە پىشاق ۇرماساڭ قايىرىلىپ كەپ، ءازىڭدى ۇرار»... پرورابتىڭ وسى سوزدەرى ەسىنە ءتۇسۋى مۇڭ، بار پارمەنىمەن پىشاقتى لاقتىردى، سەلەبە سىلتەنسە ۇزارىپ كەتەدى دەگەن راس ەكەن، ۇشى سوزىلىپ بارىپ، تاس قابىرعانى سۇزەدى دە، ىرشىپ ءتۇسىپ، وشاقتىڭ ورنىنا تىگىنەن تىك ءدىر-دىر شانشىلىپ تۇرا قالدى.
وشاق دەمەكشى، ونىڭ بەر جاعىندا ءتىسى اقسيىپ، اعاش ءمۇسىن دومالاپ جاتتى، مۇمكىن اقسيماعان دا شىعار، ءبىراق، كولەڭكە ۇيالاعان ۇڭگىر ىشىندە شاركەنىڭ پىشاق تيگەن تۇستارى ەرەكشە اعاراڭداپ كورىنە مە، جانسىز ءمۇسىننىڭ مىنا جىلمىسى تىم تىلسىم، ءيىن تارتقان بوزبالا كوبىك شاڭدى بورپىلداتا كەشىپ، شاركەنىڭ قاسىنا جەتىپ باردى، ءمۇسىن كوز ۇياسىنا كولەڭكە ۇيىتىپ، بۇعان قاراپ جاتىر ەكەن، ەزۋىندە كەكەسىن تابى بار سەكىلدى.
كۇرت ەڭكەيىپ، اياعىنىڭ استىنداعى بالانىڭ باسىنداي تاستى ءبىر-اق دەممەن باسىنان اسىرا كوتەرىپ الىپ، سىلتەپ قالدى، شاقىر-شۇقىر سىنعان اعاشتىڭ دىبىسىن ەستىگەن جوق، ەستىگەنى جەر استىنان با، ۇڭگىر اۋزىنان با، ءوز اتىن اتاپ شاقىرعان ءالسىز دىبىس ەدى — «اسا-ان!»
سول دىبىستىڭ جاڭعىرىعىن الدىنا سالىپ قۋالاعان بالا ساۋلە سەبەزگىلەگەن اۋىزعا ۇمتىلدى — ەدەننەن كوتەرىلگەن كۇل مەن سىز اۋا كەۋدەسىن قىسىپ، سىعىپ بارا جاتقان. جالعىزدىق پەن قاپىرىق مەكەن ەتكەن جەتىمەك ۇڭگىردى تەزىرەك تالاق تاستاپ كەتكىسى بار، ەندى مينۋت، ءمينۋتى نەسى، سەكۋند كەشىكسە ءتورت قۇبىلادان، استى-ۇستىدەن تونگەن مەيرىمسىز قۇشاقتىڭ ۋىسىندا ماڭگىلىك قالىپ قويارداي سىرتقا قاراي الاسارىپ، تاپىر-تۇپىر جۇگىردى.
تابالدىرىق اتتاپ، شايداي اشىق كۇنى جارقىراعان الەمگە اتىپ شىعا بەرگەندە بۇعىپ جاتقان بەكەجان تاس توبىعىنان قاعىپ قالىپ، ەتپەتىنەن تۇسىرە جازدادى،—تاس ۇڭگىردىڭ سىرتقا ءتىپتى شىعارعىسى جوق — ەتپەتتەپ تۇسپەسە دە، ەڭكەيە بەرىپ جەر يىسكەپ قالىپ ەدى، تابان استىنداعى جەر كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن جاقىنداي بەردى، قان شاقىرعان كەڭسىرىگىنىڭ قىشي قالعانىن دا سەزىپ ۇلگەردى. تۇمسىعىمەن تابالدىرىق ءسۇزىپ، جەر قۇشاقتاپ جاتا قالاتىن ەدى، الدەكىمنىڭ قارۋلى قولى ساپ بەرىپ، قوس قولتىعىنان كوتەرىپ، تابانىنان تىك قويعان. ول ەشتەڭەنى كورگەن جوق، قۇلايمىن-اۋ دەپ قورىققاننان ەكى كوزى تاس جۇمىق ەدى، تەك مۇرنى ءيىستى، ايتەۋىر تانىس جاننىڭ ەتەنە تانىس ءيسىن سەزگەن، تاپ ازىردە كەڭسىرىگىنىڭ قىشي قالعانى دا سوعان كورىنىپتى.
ال تانىس ءيىس، باسىن قوس قولداپ قۇشاقتاپ تۇرعان جاننىڭ ەتەنە. ءيىسى، مىنا الاڭقايدا باۋىرساقشا شاشىلىپ، ۇيقىنىڭ جاعىن ايىرىپ جاتقان قىرىق كەزەلدىڭ قايسىسىنا تيەسىلى؟
قالاي بولسا دا قيىن-قىسپاق شاقتا قولتىقتان سۇيەگەن، قۇشاعىن سىيلاعان جان جەردەن شىققان، ەكى قۇلاعى تىك شىققان جاۋ ەمەس، دوس، دوس — ول انىق...
— يسا-ا، بۇل سەنبىسىڭ؟! ىلەنى ءجۇزىپ ءوتتىڭ بە، يسا-ا؟!
1975-1978 جىلدار.
You Might Also Like
-
قىزمەتكە جۋىردا ورنالاسقان جەبەسىن ءۇشىن كەڭسە ءومىرى ءارى تاڭسىق، ءارى تاۋسىلمايتىن تاماشا. ماسەلەن، اعا ينجەنەر ەرسايىننىڭ مىنەزى جاتقان ءبىر جىر. سول جىردىڭ ءبىر شۋماعى وقيعاعا اينالسا، تومەندەگىدەي ب...
