اۆتوبيوگرافيالىق اڭگىمە
مەن ەسكىشە جىل باسى دەپ ەسەپتەلەتىن "ناۋرىز كۇنى" كيىز ۇيدە تۋىپپىن. قازاق دالاسىنىڭ ەڭ سۋىق جاعىن جايلايتىن ءبىزدىڭ ەلدەردىڭ ءبىرسىپىراسى حح-عاسىردىڭ باس كەزىندە دە قىس ايلارىن كيىز ۇيدە وتكىزەدى ەكەن.
ول كۇنى جەر دە سىلكىنبەگەن، كۇن تۇگىل اي دا تۇتىلماعان، ەستە قالارلىق بوران دا بولماعان، ەڭ اياعى قالجا سۇيەگىنە يتتەر دە تالاسا الماعان. مەنسىز دە ءۇبىرلى-شۇبىرلى ءبىر قارا ۇيدە تاعى ءبىر بالا تۋا سالعان دا، باسقا بالالارىنىڭ اتىنا ۇيقاستىرا ات بەرىلگەن.
ارينە، ول كۇننەن مەنىڭ ەسىمدە قالعان ەشنارسە جوق. بولىسىم كىم، پاتشام كىم، پايعامبارىم كىم، تابىم كىم، وندا مەنىڭ جۇمىسىم بولماۋى كەرەك. كەيىن وندايدى ۇناتپاسا دا ول كەزدە تىستەگەن مەن شاققانعا دا ەنجار بولعان سياقتىمىن: جىلاۋىق بولماپپىن.
— قايسار بولۋشى ەڭ، جىلامايتىن ەدىڭ، — دەپ، شەشەم وسى كۇنگە دەيىن ءار كەزدە ايتىپ وتىرادى.
تەگى، ول كەزدە ءبىزدىڭ اۋىلدارعا كوپ وقيعالار سوقپاي وتە بەرگەن سياقتانادى. "اساۋ توي، تەنتەك جيىن"، قىزىل جون قىرعىن، باتىرلىق، ەرلىك جايلارىن شالدار عانا ەرتەگى رەتىندە ايتىپ وتىرۋشى ەدى. اپتالاپ، ايلاپ كوشەتىن كەزدەر دە اتام زامانعىعا اينالعان. قاق قاسىمىزدا، ءتورت- اق شاقىرىم جەردە، تورسان اۋىلى بار. ونىڭ ەكى بالاسى بولىس، ءبىر بالاسى تورە؛ بەزەكتەگەن قوس قوڭىراۋ ول اۋىلعا كۇندە ءبىر سوقپاي وتپەيدى. ول قوڭىراۋلار وسى ەلدىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن، قۋانىشى ءۇشىن شىلدىرامايتىنىن قاي اۋىل بولسا دا ءبىلىپ وتىرادى.
— تاعى دا قانداي الىم-سالىق كەلەر ەكەن؟ — دەسىپ، كۇڭكىلدەسىپ تە قويادى. ءبىراق، باي اۋىلىن اينالا قورشاعان كەدەي اۋىلدار ءار كەزدە سىرتتا، ءار كەزدە قاعىس: زامان ولارعا سالماعىن سالادى دا اڭگىمەسىنە ارالاستىرمايدى.
— اپىراي، وسى جىلدا الاتىن الىم-سالىق قايدا كەتە بەرەدى ەكەن؟ ءبىزدىڭ ءبىر اۋىلناي ەلدىڭ ءبىر جىلعى تولەيتىن الىم-سالىعى ءبىر ءۇيدى ون جىل اسىرۋعا جەتپەي مە؟ پاتشا دەگەننىڭ وڭەشى كەڭ بولا بەرەدى ەكەن-اۋ — دەيدى، راقمەت دەگەن مومىن ادام.
— ءپالى! الىم-سالىق تولەيتىن سەنىڭ ءبىر اۋىلنايىڭ عانا ما ەكەن، مىڭ-مىڭ اۋىلناي، مىڭ-مىڭ بولىس بار ەمەس پە! — دەيدى، ونىڭ ءىنىسى قوجاق.
— مىڭ-مىڭ اۋىلناي جوق شىعار... ول تىم كوپ قوي. سونشا جۇرتتان جىلدا الىم-سالىق الىپ وتىرسا، قانشا پاتشا بولعانىمەن جارىلىپ ولەر! — دەيدى ءۇي كۇشىكتەۋ، ون سومنان ارعى ەسەپتى بىلە بەرمەيتىن دوسان دەگەن ادام.
— جارىلىپ ولەر؟ اكەڭنىڭ اكەسىنەن بەرى تولەپ كەلە جاتقاندا بالاڭنىڭ بالاسىنا دەيىن تولەيسىڭ. پاتشا سوندا دا جارىلىپ ولمەيدى! — دەيدى قوجاق. ول قورعان قالاسىندا جۇكشى بولىپ كەتكەن ادام. ەلگە اندا-ساندا عانا ءبىر سوعادى. سوندىقتان ونىڭ ءسوزى نانىمدى سياقتانادى.
وسى سياقتى تەرەڭ تامىرى بار سوزدەر الدەنەگە بايلانىستى قوزعالىپ كەتەدى دە اياقتالماي ۇزىلەدى. تاعى ءبىر رەتتە قايتا جاڭعىرىعادى. ءبىراق، مۇنىڭ تامىرلى ءسوز ەكەنىنە كوپشىلىك ءمان بەرە المايدى. ۇلكەن اڭگىمەلەر بۇل ماڭايدا ەمەس، بولىس-بي ماڭايىندا دەپ ويلايدى. وعان بۇل ماڭاي قاتىناسا دا المايدى.
اسىرەسە، "ۇلكەن" اڭگىمەلەردەن — "ءتورت ءۇي تۇرىكپەن" اتالاتىن — ءبىزدىڭ اۋىل سىرت وتىرادى. سوندىقتان، مەنىڭ بالالىق شاعىمدا ەستە قالارلىق ءبىر وقيعا بولماعان سياقتى. بۇل نە دەگەن جاداۋ ءومىر دەپ مۇڭايعان دا ەشكىم ويىمدا جوق. بولماعان بولۋ كەرەك.
سونداي بولىمسىز ومىردەن مەنىڭ ەسىمدە قالعاندارى دا بولىمسىز. اكەمىزدىڭ شارۋ اسى تايعا ارتقان قورجىنداي بۇلتىلداپ كەدەي مەن ورتاشاعا كەزەك اۋىسۋدان كوز اشقان ەمەس. اندا-ساندا ورتاشاعا جاقىنداپ شىرت تۇكىرە باستاعاندا اكەمىز وپ-وڭاي كەدەي بولىپ قالۋشى ەدى. باي بولۋدى قانشا ۇناتقانىمەن، ول ءبىر ىشىندە كەتكەن ارمانى بولۋ كەرەك. ءار قىستا ءبىر توسىپ الاتىن جۇت پەن ءار جىلدا ەگىزدەي بەرەتىن الىم-سالىقتار كەيدە تۇقىرتىپ كەتسە، كەيدە ءبىرجولا تۇرالاتىپ كەتۋشى ەدى.
تورتتە شىعارمىن دەيمىن، حاميت، ءسابيت دەيتىن ەكى اعام مەن ۇشەۋمىزدى، مۇسىلماندىق بەلگىسىن سالۋ ءۇشىن، "سۇندەتكە" وتىرعىزاتىن بولىپتى... باستىرا كيگەن بوركىمەن، بوركىنە تۇستەس بۋىرىل ساقالىنان بەت-اۋزىنىڭ پەرنەسى ايقىن اڭدالمايتىن تايپىك ءبىر مولدا قىلت-جىلت ەتكىزىپ، باكىسىن قايراپ وتىر. وتكەن ءتۇنى وسى باكىسىمەن باستىڭ قۇلاعىن كەسىپ وتىرعان. اندا-ساندا باكىسىن توبەدەن سورعالاعان تامشىعا توسىپ الادى. قايراقتىڭ تاتىن تامشى جۋىپ جىبەرگەندە باكى بىزگە قاراي سۋماڭداپ-سۇيرەڭدەپ، جۇتىنىپ قوياتىن سياقتانادى. اكە-شەشەلەرىمىز ءار بالاسىنىڭ جاقسى مىنەزدەرىن كوتەرە ماداقتاپ، جوق مىنەزدەردى دە تاۋىپ ماقتاپ، "سۇندەتكە" بەيىمدەپ كەلەدى. ءبىر-بىر "سۇندەت اتىمىز" بولادى ەكەن، "سۇندەت تويى" بولعاندا سول سۇندەت اتىمىزعا ءمىنىپ شىعادى ەكەمىز، ەندىگى جىلى وقۋ وقيدى ەكەمىز، اقىلدى بولادى ەكەمىز... كيىز ءۇيدىڭ ءبىر قابىرعاسىنا كورپە توسەلىپ، جاستىقتار تاستالىپ جاتىر. تۇعجىڭ مولدا نامازعا دا وتىردى.
ازىرلىك اياقتالىپ بولعانشا ءۇش بالا كوز قۇيرىعىمەن ۇعىنىسىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتىك. اۋىل اعاش اراسىندا بولاتىن، تەز جۇگىرىپ، اۋىلدان ۇزاڭقىراپ الدىق. ۇيىمىزدە جالعىز كارى بۋرىل ات بولاتىن. ۇشەۋمىزدىڭ ويىمىزعا دا سول جانۋار ءتۇسىپتى: "سۇندەت" ارقىلى ءبىر-بىر ات الامىز دا، ات جەتپەگەنىمىز "سۇندەتتەن" امان قالاتىن سياقتاندىق: ءبىراق، مۇنىڭ ءبىرى دە بولماي شىقتى.
ەستيارىمىز حاميت ىنىلەرىنەن گورى تەرەڭىرەك ءبىر سىردى ۇستاپ قالعان ەكەن:
سۇندەتتەلمەگەن بالاعا قاتىن دا اپەرمەيدى! — دەدى.
ءبىزدىڭ: — اپەرمەسە، اپەرمەسىن! قاتىن نە كەرەك؟ ويناپ جۇرە بەرەمىز — دەگەنىمىزگە تاعى دا ءبىرتالاي سالماقتى تويتارىس بەرىپ، اعالىعىن ىستەپ سابارمان مىنەز كورسەتە باستادى. ءسابيت ەكەۋمىز بەرىسپەۋگە بەت الىپ، اعاش اراسىنا زىتا جونەلگەلى تۇرعانىمىزدا سىرتىمىزدان قۇشاقتاي العان باۋىرمال قولدار ۇيگە قاراي الىپ كەتتى.
ەندى مىنە، ءۇش بالا قاز-قاتار جاتىرمىز. ەندى بۋرىل اتقا ەكىنشى جاعىنان جابىسقىمىز كەلەدى. "سۇندەت اتىڭ قانداي؟" دەپ مولدا سۇراپ قالعاندا — "بۋرىل ات'" دەسەك بولدى عوي! ات سەنىكى بولادى تا...
ءتور جاق شەتتە حاميت، ورتادا ءسابيت، مەن ەسىك جاق شەتتەمىن. مولدا مەنەن باستاسا، بۋرىل ات ماعان تيەتىن سياقتانادى. ورتادا جاتقان ءسابيت حاميتقا باتا الماي، مەنىمەن ورىن اۋىستىرعىسى كەلىپ ەدى، مەن كونبەدىم. ول مەنى شىمشىپ، اياعىمەن تەۋىپ قالىپ، سىبىرلاپ بوقتاپ تا جاتىر...
مولدا ۇلكەندەتە باستادى دا:
سۇندەت تويىڭا ءمىنىپ شىعاتىن "سۇندەت اتىڭ قانداي؟" — دەپ، ەڭ الدىمەن حاميتتان سۇرادى.
و دا قاۋىپتەنىپ جاتىر ەكەن "بۋرىل ات! " دەپ تەز جاۋاپ بەردى. تەگىندە مولدانىڭ اڭديتىنى دا بالانىڭ كوڭىلى الاڭ بولاتىن وسى ءبىر كەز ەكەن، حاميت "ويباي-اي!" دەپ، باقىرش تا جىبەردى: وتكىر باكى اششى سەزىلدى بىلەم...
بۋرىل اتتى حاميت اتاپ قالعاندا ءسابيت كەمسەندەپ جىلاي باستادى. ءبىرجولا قارا جاياۋ قالعانداي، ەگىلىپ جىلاپ كەتتى.
كەزەگى كەلىپ "سۇندەت اتىن" سۇراعاندا ءسابيت: — "ا- ت – ى - م جوق" — دەپ ءتىپتى قاتتى وكسىپ جىبەردى: كوزىمەن عانا ەمەس، بۇكىل دەنەسىمەن، جانىمەن، تانىمەن جىلادى. الدەقانداي اۋىر قورلىق القىمىنا تىعىلىپ، بۋىنىپ جاتقانداي سەزىلەدى. ءسابيت "اتىم جوق" دەگەندە مەنىڭ جۇرەگىمدە اتىم جوقتىق جاراسى تەرەڭدەي تۇسكەنىمەن، قوجاعا بەرەتىن جاۋاپتى ءسابيت تاۋىپ بەرگەندەي ازىراق جەڭىلىپ تە كەتتىم.
ءبىراق، وزىمە كەزەك كەلگەندە، ەداۋىر توقتالىپ بارىپ: — "مەنىڭ دە اتىم جوق" — دەدىم. بەزەرىپ، قايسارلانا ايتتىم دا قاسارىپ قالدىم.
اركىمگە جاۋتاڭداي قاراپ، شەشەم ەگىلىپ جىلاپ وتىر. بوتباي دەگەن جاقىن اعامىز بار ەدى، ول دا نامىستانىپ جىلاپ وتىر ەكەن:
— نەمەنە قايتا-قايتا اتى جوقتىعىن ايتقىزا بەرىپ!.. ءبىر-بىر ات بەرۋشى مە ەدىڭ؟ — دەپ مولداعا اقىرىپ قالدى.
— ءوزىم ات اپەرەم... جىلاماڭدار، مىنا شىرىك اكەلەرىڭ ات اپەرۋشى مە ەدى! — دەپ ءبىزدى دە ۋاتتى. قۋانىپ قالدىق... كەيىن "سۇندەت تويى" بولماعانىنا ودان دا ارتىق قۋاندىق. ويتكەنى بىزگە ەشكىم ات اپەرگەن جوق ەدى...
اكە-شەشەدەن كۇندە ەستيتىن كوپ جاقسى تىلەكتەردىڭ وزگەسى كەلمەسە دە "وقۋ وقيسىڭدار" دەگەندەرى ەكى جىلدان كەيىن كەلىپ ەدى. جاز ءبىر كولدىڭ باسىندا، قىس ايلارىن ءار اعاشتىڭ قويناۋىندا وتكىزەتىن بەس-التى اۋىل "بالالاردىڭ ءتىلىن سىندىرۋ ءۇشىن" مولدا جالداپتى. مولدانىڭ جىلدىق ەڭبەگىنە قۇناجىن بۇزاۋلاعان ءبىر سيىر، التى اۋىلدىڭ ءبىتىر-ساداقاسى بەرىلمەكشى. "اۋزىنىڭ سالىمىنا قاراي"، ولىكتىڭ جانازاسى دا سونىكى. بەيسەنبى كۇنى بالالار مولداسىنا "جۇمالىق" بەرىپ تۇرۋعا ءتيىستى: ەكى تيىننان كەم بولماسىن، بەس تيىننان ارتىق تا بولماسىن... ۇلكەندەر كەشقۇرىم وسى "جالاقىنى" ءبولىسىپ، قىر باسىندا ۇزاق وتىرىسىپ قالدى.
مولدا ءار ۇيدە ءبىر جەتىلەپ وقىتادى. وقۋعا بالا بەرگەن ۇيلەر كەزەكتەسىپ، ءبىر جەتى مولدانىڭ تاماعىن دا كوتەرەدى، بالالار وقيتىن مەكتەپ تە بولادى. ءبىر جەتى وتكەننەن كەيىن مولدا كەلەسى ۇيگە اۋىسادى.
العاش "وقۋعا" بارعان كۇنى ارابتىڭ جيىرما توعىز حارپى تۇگەل تىزىلگەن ءبىر جاپىراق قاعازدى مولدا بارلىق بالانىڭ قولىنا تۇگەل ۇستاتتى. سارعىش مۇرتى جاڭا تەبىندەپ كەلە جاتقان شاقار جاس مولدانىڭ الدىندا ومىردەي كوك شىبىق جاتىر. شىبىقتىڭ ءۇش جاعى جىلاننىڭ قۇيرىعىنداي سۇيىرلەنىپ، بالالارعا قاراي قوزعالاقتاپ قويادى. ونى كورىپ وتىرعان بالالاردىڭ وقىماۋىنا دا بولمايدى، ءبىراق، ۇيرەنۋىنە دە بولمايدى. قورقىتۋ ەش نارسە ۇيرەتپەيدى.
بالالار توردەن ەسىككە قاراي ۇلكەندەتە وتىرعىزىلدى. جيىرما شاقتى بالانىڭ ەڭ كىشىسى التى جاسار مەن ەدىم، ماعان ورىن بوساعادان ءتيدى. كەي ۇيدە قوزىلاقپەن ەتەكتەسە وتىرامىن. كەيبىر ءۇيدىڭ ءيتى قاسىمدا جاتادى.
مولدا ەڭ جاسى ۇلكەن بالانى الدىنا شاقىرىپ الدى دا الگى ايتىلعان ءبىر جاپىراق قاعازدى تىرناعىن ادەمىلەپ العان سۇق ساۋساعىمەن نۇقىپ كورسەتىپ:
— ءالىپبي، تي... — دەدى. سودان كەيىن بالاعا ءوزى ايتقانىن ءۇش رەت قايتالاتىپ — بار، ورنىڭا بار، وقى، — دەدى دە كەلەسى بالانى الدىنا شاقىردى...
وسى تارتىپپەن مولدا وقۋشى بالالاردىڭ ناق جارتىسىن الدىنان وتكىزگەنشە، وزگەمىز "ءالىپ، بي، تي" دەگەن ءۇش ءسوزدى جاتتاپ تا الدىق. تەك ءبىر دە ءبىرىنىڭ ماعىناسىن اڭداي الماي وتىرمىز. ەكى جىل وقىتىپ، ەكى بۇزاۋلى سيىر الىپ، ون شاقتى ادامعا جانازا شىعارىپ، التى اۋىلدان ەكى جىلعى ءبىتىر-ساداقاسىن الىپ، مولدا ەلىنە قايتار كەزدە دە ءبىز ول ماعىنادان ەش نارسە اڭعارماپ ەدىك. ەسكى وقۋدىڭ ءادىسى بويىنشا ءبىر حارىپ بالانىڭ الدىنان سەگىز-توعىز ءتۇرلى وزگەرىپ وتەدى. مىسالى، "ا" حارپىن الايىق. بۇل ەڭ اۋەلى "ا" ەمەس "ءا"، "ءالىپ" دەگەن اتى دا بار، تاياق سياقتى تاڭباسى دا بار. الدىمەن بالا ونىڭ سول اتىن ءبىر جاتتايدى، ءالىپ...
كەلەسى جولى ونىڭ استى-ۇستىندە نۇكتە جوقتىعىن جاتتايدى.
— الىپتە جوق، بي استىندا ءبىر نۇكتە، تي ۇستىندە ەكى نۇكتە...
ءبىراق، بۇنىڭ قانداي دىبىس بەرەتىنىن بالا ءولى بىلگەن جوق...
ءۇشىنشى كەزدەسكەندە جاڭاعى "ءا" قاتارىنان ءۇش دىبىس رەتىندە وقىتىلادى:
ءالىپسىن — ءا، ءالباسىن — ي، ءالىپتۇر — ءو، ءا-ي-و...
وسى ءا-ي-و دەگەن ءۇش دىبىستى اراب حارپىنشا جازىلاتىن تۇرىمەن قازىرگى جاڭا الفاۆيتقا كوشىرسەك بىلاي تاڭبالانار ەدى: — ا، اي، او...
— ۇلى، ءوندىرىس، ون، ەر دەگەن سوزدەر — اوعلى، اونديريس، اون، اير، — دەپ تاڭبالانار ەدى.
ءتورتىنشى ورالعانىندا سول ءبىر "ءالىپ" تاعى دا ءۇش ءتۇرلى وزگەرىس تابادى.
— الىپكى-كۇسىن-ان، الىپكي-كاسىن — ەن، الىپكي-كۇتىر — ون-ان-ەن-ون...
ەندى ءبىر كەزدە جاڭاعى جۇمساق ءالىل (ءا) "ا" بولىپ كەتەدى. ول قاي جەردە ەر جەتىپ، جۋانداپ كەتكەنىن بالالار دا اڭداماي قالادى، مولدانىڭ ءوزى دە ۇعىندىرا المايدى.
سونىمەن ءبىر حارىپتىڭ سەگىز-توعىز رەت وزگەرتىلىپ وقىتىلاتىنىن ەسكە الساق، اراب الىپپەسىنىڭ جيىرما توعىز دىبىسى 232-261 حارىپ بولىپ شىعادى. سونشا شىتىرمانعا كىرىپ كەتكەن بالا كەيدە سونى جىل بويى وقىپ تا حات تانىماي قالا بەرەدى. دىبىس نە، حارىپ نە، تاڭبا نە، ونى ەشبىر بالا ايىرا المايدى. ەڭ جاقسى وقيدى دەگەن بالا — جاتتاۋعا عانا ماشىق بولعانى. سول ماشىقتاردىڭ ءبىرى مەن بولسام كەرەك.
قوبىزشى، دومبىراشى، ءانشى، جۇيرىك ات — قىران قۇسقا قۇمار بوتپاي دەگەن جاقىن اعامىز ۋلاپ-شۋلاپ وتىرعان بالالاردىڭ اراسىنا ءجيى كەلىپ وتىرادى. ۇلكەندەردەن بىرەۋ كەلگەندە بالالار ءتىپتى اندەتىپ كەتەدى (ەسكى وقۋدىڭ ادىسىندە ۇندەمەي وقۋ اتىمەن جوق قوي!):
— الىپكى -كۇسىن-ان، الىپكى-كەسىن-ەن، الىپكى-كۇتىرون-ان-ەن، ءون!
جارىقشاقسىز جاس داۋىستارعا ەلتىگەندەي، بوتپاي ءبىراز مۇلگي تىڭداپ وتىرادى دا مولداعا نارازىلىق ايتا باستايدى.
— وسى سەنىڭ "الىپكي-كۇسىن-ان" دەگەنىڭ نەمەنە ءوزى؟ وسى دا قۇداي ءسوزى مە؟ — دەپ، قادالا سۇرايدى. مىنەزى وقىس، ءتۇسى سۋىقتاۋ كىسى بولۋشى ەدى، مولدا دا وعان ىعىسا جاۋاپ بەرەدى:
— وقۋ عوي، بوتەكە... نە ەكەنىن ءبىر اللانىڭ ءوزى بىلمەسە، ءبىز قايدان بىلەيىك... — دەيدى. مولدانىڭ كوكشىل كوزى ايراندانىپ، سيرەك مۇرتى دىرىلدەي باستاعانى اڭدالادى. بىزگە ىلعي ىزعارلى كورىنگىسى كەلەتىن بەيشارا مولدانىڭ ىعىسار ءبىر جانى بولعانىنا ءبىز قۋانىپ قالامىز.
سەنىڭ ۇيرەتەيىن دەگەنىڭ "ءان، ەن، ءون" بولسا، سونىڭ ءوزىن عانا ۇيرەتىپ قويمايمىسىڭ، قۋ مۇندار! "الىپكي-كاسىن" دەگەن ءىشىڭدى ۇرايىنىڭ نەمە كەرەك؟ ەندى ءبىر جەتىدەن كەيىن بالام تاعى دا وسىنى وتتاپ وتىراتىن بولسا،وقۋىڭنان شىعارىپ الام! — دەپ، بوتپاي مولداعا ۇرت مىنەزدەر كورسەتىپ قويادى.
ارينە، كەلەر جەتىدەن كەيىن دە بالالار باياعى ماڭدا جۇرەدى، ءبىراق، بوتەكەڭ دە بالاسىن وقۋدان شىعارىپ اكەتە المايدى.
اندا-ساندا بوتپايدىڭ باسقا ەلگە ۇزاتىلعان جالعىز قىزى ءباتيما ۇيىنە كەلەدى. سۇلۋ ەمەس سۇيكىمدى، ەلجىرەگەن بالاجان، ەركە جۇرەكتى ادام ەدى. ەسكى اۋىلدا سيرەك كەزدەسەتىن، ەرەكشە تۇراتىن، نە ويلاي قالعانى جۇزىنە شىعا كەلەتىن نازىك سەزىمنىڭ ادامى ەدى. سول ءبىر جىلى بەينە بالالىق شاقتىڭ ۇمىتىلماس ساعىنىشى سياقتى مەنىڭ ويىمدا ءالى بار، ءالى سىنى جوعالعان جوق.
ءباتيما قوبىز بەن دومبىراعا بىردەي جۇيرىك. ەلگە قاشاننان بەرى تانىس كۇيلەر مەن جۇپىنى عانا اندەر ونىڭ ساۋساعىنا ىلىككەندە قۇلپىرا جونەلىپ، جاڭا بىردەمەلەردى بايىمداپ كەتەدى. باسقالار تارتقاندا ساقاۋ قالاتىن دومبىرا پەرنەلەرى ەڭ جانىڭا تيەتىن دىبىستار بەرەدى. ءباتيمانىڭ داۋسى دا سازدى بولۋشى ەدى. اسىرەسە، قالىڭ توپ قورشاپ الىپ قىستالاعاندا جارقىراپ شىعاتىن قازاق قىزىن ءبىرىنشى كەرگەنىم سول. ول ءان سالعاندا، دومبىرا تارتقاندا اكەسىنەن باسقا ءانشى، كۇيشىلەردىڭ ءبارى دە قۇبا توبەلدەنىپ، جاسىپ قالاتىن ەدى. اكەسى عانا تاسىپ وتىراتىن.
كەشقۇرىم ايدىن كولدەردىڭ جاعاسىندا اكەسى قوبىزدى الىپ، قىزى دومبىرانى الىپ قوسىلا تارتىپ كەتكەندە ءار اۋىلدان شۇبىرعان جۇرت انداي باستايدى. ول ەكەۋىنەن باسقا ەشبىر ادام قوبىز بەن دومبىرانىڭ ءۇنىن قوسا دا المايدى.
ءباتيما ۇيىنە كەلگەندە بوتپاي ءۇيى ۇزاق دۋمانعا اينالادى. جاقىن ەلدەردىڭ ءانشى، دومبىراشىلارى جينالىپ، الىستان تالىقسىپ-تالماۋراپ جەتكەن اقان، ءبىرجان اندەرىن سالادى، ارقا كۇيلەرىن اكەلەدى. قاراڭعى ەلگە اباي ءالى ەستىلگەن جوق، قۇرمانعازى كۇيلەرى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن جەتە الماي قويدى.
قالاي دا بوتپاي اينالاسى دومبىرا، قوبىز ۇيرەنۋگە، جاستاردىڭ ەركىندىك سەزىنۋىنە سەپ بولدى.
ءبىزدىڭ سول جاس بالا كەزىمىزدە قازان، تاشكەنت، بۇحار ارقىلى تاراعان "قيسسالار" تاسقىنى باستالدى. قاراڭعى اۋىل ءىشىن "سال-سال" دا قيسسا، "قىز جىبەك" تە قيسسا. ءبىراق، بوتپاي "قىز جىبەك"، "قوزى كورپەش"، "كور ۇعىلىنى" جاتتاپ الىپتى، وزگەلەرىن جاتتاماعان. "قوزى كورپەشتى" ايتىپ وتىرىپ، قوداردى بوقتاپ الادى دا "قىز جىبەكتى" ايتىپ وتىرىپ:
— كورىندى ۇرايىن ءبىر قوجا مەن ءبىر مولدا مىنا جەرىن بۇزىپ قويىپتى؛ بۇرىن بىلاي ايتىلۋشى ەدى، — دەپ، ارا-تۇرا تۇزەپ ايتادى. سول كەزدە قۇلاققا سىڭگەننەن قالعان بىر-ەكى جول ولەڭدى مەن ەرتە كەزدە جاريالادىم. ول جىبەكتىڭ امەڭگەرلىككە قارسىلىعىن كورسەتەتىن سوزدەر ەدى:
— كورپەنى اعاڭ اشقان سەن اشقانداي،
نە بولدى جاس باسىڭنان، سورلى بالا؟
بوتپاي بۇل سوزدەردى شيراتىڭقىراي دا قاداعالاي ايتادى. جەڭگەسىن العان، كەلىنىن العان ادامدار وتىرسا، ولەڭنىڭ ءانىن كىلت ءۇزىپ:
— سەندەرگە ايتادى! — دەيدى. ولار ۇيالىپ، جاۋاپسىز ىرجيىسادى.
ءبىز ءۇش جاز، ەكى قىس مولدادان وقىپ، قيسسالاردى ەداۋىر كەۋدەلەي بەرگەندە، دوڭىز جىلىنىڭ اتاقتى جۇتىنا ۇرىنىپ، بارىنەن ءبىرجولا اجىراستىق. مولدا بوسانىپ كەتتى. سودان كەيىن مەن نە ەسكىشە، نە جاڭاشا، قازاقشا وقىعان ەمەسپىن. اكەمنىڭ ورتاشاعا قاراي ويىسا بەرىپ سىلق ەتەر كەزەڭى كەلىپ قالعان ەكەن، سول جۇتتا تۇرالادى دا قالدى.
ەسكى اۋىل شارۋا باعۋعا قانداي قىرسىز، قانداي بەيعام ەكەندىگىن مەن كەيىنىرەك ءتۇسىندىم. ول كەزدە ءبىر جالقاۋلىقتى، بارلىق ولاقتىقتى تەك قانا "دوڭىزدىڭ" ىلاڭىنا جاۋىپ، اقتاۋشىلارمەن ويلاس ەدىم.
ءبىزدىڭ قۇبا-توبەل اۋىلدار وپ-وڭاي جۇتاپ قالدى. جايلاۋدا وتىرىپ-اق ءشوبىن شاپتىرا بەرگەن باي اعايىندارىنان جىرىلىپ كەتە الماي، ەتەك باستى بولىپ وتىرا بەرگەن ورتاشا -كەدەي كۇزدىككە كەلگەندە، جاز بويى ەسكەن اڭىزاق جەردىڭ تۇگىن ۇشىرىپ اكەتكەن ەكەن. جۇت سول قىزىل ءىڭىر، كۇزدەن-اق باستالىپ كەتتى. ءبىزدىڭ ۇيدە سول جىلى ءدال ون التى جان بار ەدى. مۇنىڭ ىشىندە ءتورت-اق ادام جۇمىسقا جارايدى، وزگەسى وڭكەي وڭەز كوز، اس يەسى، قىزىل اياق بالالار مەن قارتاڭدار بولاتىن. جۇمىسقا جارايتىنداردىڭ ۇشەۋى ەسىكتە، جالشىلىقتا ەدى.
از عانا جىلقىنى "جىندى بوران" الدى، از عانا قوي اشتان، از عانا سيىر تىستەن تاۋسىلدى. سۇيەگى ساۋدىراعان، جاعى سۋالعان، كوزى ۇڭىرەيگەن، تالتىرەك اشتىق جەر ءۇيدىڭ ءتورت بۇرىشىندا تۇگەل ورناي قالدى. سۇيەك، تەرى، ساقارمەن قاقتاپ العان سۇيەكتىڭ مايى، ولىمتىك جىلبىسقىسى، ءبارى دە تەسىك تاماقتان ءوتىپ جاتتى.
ءۇيدىڭ قاق جارتىسىن الىپ جاتقان جالپاق پەشتىڭ اۋزىندا قارا شەگەن قايناپ تۇرادى. شوگەننىڭ ىشىندە سىقىر-سىقىر ەتكەن وڭكەي سۇيەك بولادى. سيراق، كارى جىلىك، شەكە سەكىلدى سۇيەكتەر اسىلعان كۇنى سورپانىڭ بەتىنە ماي كوبىرەك شىعادى دا، شوگەننىڭ ءبىر جاق بۇرىشىنا جينالادى. ءبىز ءۇش بالا ءۇش قاسىق ۇرلاپ الىپ، كوز تاسا بولا بەرگەندە الگى مايدى قالقىپ كەپ اكەتەمىز... جەر ءۇي بۋ باسقان قاراڭعى... تاعى قايتالايمىز... قولعا ءتۇسىپ قالساق، ءبىر قاسىق سورپا مايى ءۇشىن ءبىر كۇن تاياق جەۋگە ءبىز ءازىر...
شاي كەلەدى، شايمەن بىرگە قۋىرىلعان بيداي كەلەدى. بيدايدى كەمپىر شەشەمىز ءبولىپ بەرەدى، ۇلكەندەرگە 2 قاسىق، بالالارعا سىلا قاسىق تيەدى. بيدايدى بولگەندە بارلىق كوز كەمپىردىڭ قاسىعىندا بولادى دا، اركىم ءوز پايداسىنا قاراي ءتۇرلى "زامەچانيالار" جاساپ وتىرادى:
— قاسىعىڭدى سىلىكپەسەيشى !
— باتىرا ءتۇس!
— ماعان دەگەندە قاسىعىڭ ىلعي قالقي باستايدى-اۋ! — دەسىپ قالادى.
كەمپىردىڭ بۇكىر قولدارىنىڭ قالاي قوزعالۋى ماسەلەنى شەشەدى: جارتى ويماق بولماسا ون شاقتى ءتۇيىر بيداي قوسسا، نە الىپ قالسا، 32 كوز سوعان قاراي ءتۇرلى بەلگىلەر بىلدىرەدى. كەمپىر قالىپتى ءبىر "كاپەرەتىپ" سەكىلدى.
بالالار شامامىز كەلگەنشە كەمپىردىڭ قاسىنا جاقىن وتىرۋعا، كەش بولسا ارقاسىن قوسۋعا، جالپى ايتقاندا، كەمپىرگە جاقسى كورىنۋگە جانتالاسامىز. كەمپىرگە جاناسا الماعانىمىز، شالعا، اكەگە، بولماسا باسقا ءبىر بەدەلى بار بىرەۋىنە جاقىن وتىرامىز. ويتكەنى، ولاردىڭ كوزىنە جاۋتاڭداي بەرسەڭ،شىنىاياعىن اپەرىپ جىبەرسەڭ دەر كەزىندە "بيدايى" شاشىلىپ بارادى دەپ قالا الساڭ، شىرايىنا قاراي ءار ءتۇرلى جاعىمپازدىق ىستەي الساڭ، بەس-ون بيداي اۋىسىپ تا سالادى. ءبىراق، باسقا ۋاقىتتا قارىم-قاتىناسى ءتۇزۋ ادامدار دا، شاي ۇستىندە ىسقىرىنىپ، كوبىنەسە ىراي بەرمەي قويادى.
كەيدە شىنىاياعىن اپەرە بەرىپ ۇلكەن بىرەۋىنىڭ الدىنداعى بيدايىن وزىمىزگە قاراي شاشىڭقىراپ تا جىبەرەمىز... "قايدا اپاراسىڭ؟" — دەپ سول سەكۋندىندا-اق جالعىز تۇيىرىنە دەيىن جيناپ الادى، بۇرىنعىسىنان كورى دە وزىنە جاقىنداتىپ، ىقشامداپ قويادى. كوزدەرى جايناپ، بىزگە قاراقۇستاي تۇيىلەدى. ءبىز وعان ۇيالمايمىز، وزىمىزگە تيگەن ءبىر قاسىق بيدايدى بىردەي قىلىپ، 7-8-گە ءبولىپ، 7-8 شاشكە قايناعان اق سۋ "شاي" ىشەمىز. سۋدى قانشا سوراپتاساڭ دا ەشكىم قارسى بولمايدى...
كوپ جان — "جاق جۇتى". دوڭىزدىڭ قىسى دا، جازى دا اشتىق بولىپ ەدى. ءبىرىن-بىرى وعىمەن اتىپ وتىرعان 32 كوز ءبىر جەرگە سىم الماي، اكەم ەنشىسىن الدى: بىزگە ءبىر الا قوي، ءبىر قىسىر قىزىل سيىر، ءبىر كەر تاي ءتيدى. مەنەن ۇلكەن ەكى بالاسىن اكەم كىسىگە جالدادى دا، مەنىڭ جالدانار كەزەگىم بىرەر جىلدان كەيىن كەلدى...
بەلگىلى 16-جىلى قارا جۇمىسقا ىلەككەن ناعاشىم مەنى شارۋاسىن باس — كەز ەتىپ قالدىرۋعا سۇراپ اكەتتى. دوڭگەلەك قانا شارۋالى، ەكى جاس بالاسى بار ادام ەدى. ول ەل وباعان وزەنىنىڭ جاعاسىندا وتىرادى دا، قىسى-جازى بالىق اۋلاپ، ازداپ ەگىن سالادى ەكەن. قىستاۋ تۇرلەرى ءالى دە باياعىداي ۇيمە-جۇيمە بولعانىمەن، وتىرىقشىلىققا بەيىمدەلىپ قالعان ەل. جازدىگۇنى قىستاۋ ماڭىنان 4 — 5 شاقىرىم جەرگە عانا جىلجىپ قونادى. وباعان وزەنىنەن قوستانايعا جاقىنداعان سايىن وتىرىقشىلىق ءتىپتى ايقىنداي بەرەدى.
مەن بۇل، موينى الىستىقتان بۇرىن كەلىپ كورمەگەن ەلگە ەگىن جيناۋ ۇستىندە كەلىپ ەدىم. ەگىننەن كەيىن بالىق اۋلاسىپ كەتتىم.
كەكشە مۇز ەكى ەلىگە ىلىكسە-اق بالىقشى ەل بالىققا اتتانىس جاسايدى ەكەن. وباعان وزەنىن مىڭ جەردەن كەسىپ تاستاعان قازا، اۋ، سۇزەكى... قازانى قاراپ ۇلگىرمەيسىڭ! بالىقتى ساقپەن ءسۇزىپ الۋعا مۇرشاڭ كەلمەيدى. تاۋ-تاۋ بولىپ بالىق كاۆكازدىڭ قانجارىنداي جارقىلداپ، مۇزدى شاپالاقتايدى دا جاتادى... شورتان، شوراعاي، الابۇعا، تابان، سازان، قارابالىق، كۇمىستەي جىلتىلداعان اق شاباق...
جيەن بالا، بالىقتى جيناي بەر، — دەيدى ناعاشىم.
بالىق ناۋقانى قىس ورتاسىندا سايابىرلادى. كورشى اۋىلدا ەكى كلاستى ورىسشا مەكتەپ بار ەكەن. 6 سوم پارا الىپ، "ۋچيتەل" مەنى يانۆار ايىندا ءبىرىنشى كلاسقا كىرگىزدى. اتىن ءالى كۇنگە بىلمەيمىن، "اقتوبە جىگىتى" دەيتىن ەدى، ءبىراق التى سوم پارا العانىن ءالى كۇنگە ۇمىتقانىم جوق: ويتكەنى بۇل ءدال ءتورت پۇت بالىق ەدى...
ۇزاماي ول ورنىنان الىنىپ، مەكتەپ بەلگىلى وقىتۋشى بەكەت وتەتىلەۋوۆكە كوشتى. ونداي جاقسى وقىتۋشىنى مەن كەيىندە سيرەك كەزدەستىردىم. ول ۇلكەن ماعىنادا اعارتۋشى بولاتىن تىلەگى بار ادام ەدى. كەيدە ساباق بىتكەننەن كەيىن وقۋعا، بىلىمگە شاقىراتىن اڭگىمەلەردى ايتادى. كوبىنەسە، ءوزى.اۋدارعان
كرىلوۆ مىسالدارىن وقىپ بەرەدى. اباي، ىبىراي شىعارمالارىن وقيدى. نە تۇسىنگەنىمىزدى سۇرايدى. ءبىراق، بالالار ويى ۇعىندىرعاندى دا ۇمىتا بەرەدى. بەكەتتىڭ ءوز ايتقاندارىنان ەستە قالعان ءبىر اۋىز ءسوز:
— قانداي ىسكە كىرىسسەڭ دە تازا قولمەن كىرىس! — دەگەندى كوبىرەك ايتۋشى ەدى. تاقتاعا بارىپ ەسەپ شىعارعاننان كەيىن، بولماسا، جازۋعا وتىراردا ءبىز ىلعي قولىمىزدى جۋىپ ادەتتەندىك. ونىڭ ايتاتىنى بۇل عانا ەمەستىگىن مەن كەيىنىرەك اڭعاردىم. قولىڭ تازا بولۋى شىنىندا دا كوپ نارسەنى اڭعارتپاي ما؟
بەكەت مەنىڭ قيسساعا قۇمارلىعىمدى بىلگەننەن كەيىن، مەنى ادەبيەتكە تارتا باستادى. اۋەلى "جيعان-تەرگەن" ماعان وتە ۇنادى. ءبىراق، "كانە، نەسى ۇنادى؟" دەپ سۇراعاندا، مەن وعان جاۋاپ ايتا المادىم. سودان سوڭ ول ماعان ءبىر جەتىگە "شاھىماران" قيسساسىن بەرىپ، كەيىن ەرتەگى رەتىندە تۇگەل ايتقىزىپ شىقتى. جەلىلى اڭگىمە ەستە قالعان ەكەن، مەن سۇرىنبەي ايتىپ بەردىم. ءبىر كەشتە، بەكەتتىڭ ءوز ۇيىندە ون شاقتى ادامعا تاعى ءبىر تىڭداتتى. تىڭداۋشىلار مەنى ماقتاسىپ تاراستى. ونەرسىز-بىلىمسىز ەلگە ەرتەگىشى دە، بىردەمەنى وقي العان دا وزگە جۇرتتان بيىگىرەك تۇراتىن ەدى.
بۇرىن بىرەر جىل مولدا الدىن كورگەن بالاعا ءبىرىنشى كلاستىڭ ساباعى وتە جەڭىل بولىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە ازداعان ماقتانشاق تا بولۋىم كەرەك، مەنى وزىنە جاقىنىراق ۇستايتىن وقىتۋشىما ەركىندىك جاساپ، اينالاسى ءبىر ايدان كەيىن بىلاي دەگەنىم ءالى ەسىمدە:
— مەن ءبىرىنشى كلاستى ءبىتىردىم... ەكىنشىنىڭ كىتاپتارىن وقىپ ءجۇرمىن، — دەدىم.
— قالاي ءبىتىردىڭ؟ — دەپ، اقكوڭىل وقىتۋشىم تاڭدانىپ تا، ابىرجىپ قالدى.
وقىتىپ كورىڭىز... بۋكۆار دا ءبىتتى، ەسەپ تە ءبىتتى، — دەدىم.
وقىتۋشىمنىڭ ءوز پوچەركىنە ەلىكتەي-ەلىكتەي، كوركەم جازۋدى دا تۇزەپ العامىن. بۋكۆاردى قيسساداي زاۋلاتىپ، الدەنە رەت سىدىرتىپ شىققانمىن... وسى جايلارىمدى كوتەرە ايتتىم...
وقىتۋشىم از عانا جىميدى دا:
— قالاي وقيتىنىڭدى سەن ەمەس، مەن ءبىلۋىم كەرەك ەمەس پە؟.. — دەپ، مەن قىزارعانشا ەداۋىر كىدىرىس جاسادى دا — جاقسى وقيتىنىڭ راس، ماقتانشاقتىعىڭ دا بار... وسى ەكەۋىنىڭ بىرەۋىن مىقتاپ ۇستا دا، بىرەۋىن تاستا، — دەدى.
مەن ۇندەي الماي جۇدەڭكىرەپ قالدىم... الدە نە شىم-شىم ەتىپ ءون بويىمدى كۇيدىرىپ بارا جاتىر. سول شىم-شىم جەرىنە جەتكەنشە وقىتۋشىم ءۇنسىز، ەلەۋسىز، ارجاعىنا قاراي قىرىنداي بەردى.
— ايتپاقشى، ارعى كۇنى ينسپەكتور كەلەدى، — دەدى وقىتۋشىم، ازدان كەيىن ماعان ەڭسەرىلە بۇرىلىپ:
— جاقسى بالالارىڭدى كورسەت دەيدى. ەسەپتەن ازىرلەن. تاقتاعا سەنى دە شىعارامىن، — دەدى. مەن سەلك ەتىپ، تەز سەرگىپ كەتتىم.
ينسپەكتور كەلگەندە ءبىز دە ءازىر ەدىك... وتە جاراسىمدى فورمادا كيىنگەن، حالىق اعارتۋ جۇمىسىندا ەكەندىگى بارلىق بەينەسىنەن اڭقىپ تۇرعان، سۇلۋ مۇرتتى، شوقشا ساقالدى ينسپەكتور بالالارمەن جۇمساق امانداستى. كلاستا التىنداتىپ سالعان پاتشانىڭ ءوز سۋرەتى مەن ايەلىنىڭ سۋرەتى ءىلۋلى تۇراتىن، سول ەكەۋىنىڭ كىم ەكەندىگىن سۇرادى. بارلىق بالا قول كوتەردىك. ينسپەكتور بالالاردى تۇگەل شولىپ ءبىر قاراپ شىقتى دا:
— كانە، سەن ايتشى، — دەپ، الدىڭعى پارتادا مەنىمەن قاتار وتىراتىن مۇساقاي دەگەن بالادان سۇرادى. مۇساقاي قولىن شوشاڭداتا كوتەرىپ، بىلەتىندىگىن تىم-اق ايقىن سەزدىرۋگە جانتالاسىپ ەدى.
ءبىراق، جاتتاپ العان ۇزىن سۇرە تەز ۇمىتىلماق قوي. مۇساقاي ورنىنان ىركىلمەي-اق تۇرىپ ەدى، ءبىراز جاۋتاڭداپ، جۇتىنىپ-جۇتىنىپ قالدى دا: نىزنايۋ... — دەدى، قارا باسىپ.
ينسپەكتور كوز قۇيرىعىمەن وقىتۋشىمىزدى ءبىر جاناپ وتكەندە، ول قىزارىپ كەتتى.
كانە، سەن ايتشى... — دەپ ينسپەكتور ەڭ ارتقى پارتادا وتىراتىن، جاسى جيىرماعا كەلىپ قالعان ۇزىن-تۋرالاۋ كەلگەن جاقىپ دەگەن بالا جىگىتتەن سۇرادى.
ول پارتانى سىقىرلاتا، تارسىلداتا، ەبەدەيسىز تۇرا كەلىپ:
— ياگو... — دەپ باستادى.
— ياگو ەمەس، ەگو... — دەپ تۇزەتتى ينسپەكتور.
سول-اق مۇڭ ەكەن، جاقىپ تا ساندالاقتاپ قالدى.
ەندى وقىتۋشىمىزدىڭ كوزى سەنىمدى وقۋشىلارىنا قايتا-قايتا قادالىپ، قامشىلاي باستادى. سولاردىڭ ءبىرى بولىپ، مەن دە قولىمدى سوزا كوتەردىم.
— ءجا، سەن ايتشى... — دەپ، ينسپەكتور ماعان پاتشانىڭ ايەلىن نۇسقادى.
ءبىرىنشى كلاستا بولعانىممەن، مەن دە ون تورتتەگى ەرەسەك بالا، ءتىلىم ورالىمعا كەلە بەرمەيتىن. اسىرەسە، پاتشا ايەلىنىڭ ۇزىن سۇرە لاۋازىمى باستالاتىن "ەيا" دەگەن سوزگە ءبىرجولا ءتىلىم كەلمەي قويعان. كەيدە "يا"، كەيدە "يا" دەيتىنمىن. سول ءبىر كەسەلدى شالاراق ەستىرتە، تەز اتتاپ الدىم دا ءار جاعىن مۇدىرمەي شۇباتىپ كەتتىم. ينسپەكتور ىرزالىعىن انداتقانى بولۋ كەرەك، مەنى تاقتاعا شاقىردى. كوبەيتۋ ەرەجەسىنەن بىرەر سۇراق بەردى دە، قاتارىنان ەكى ءتۇرلى ەسەپ شىعارتتى. ونىسىنىڭ ءبارى دە بۇرىن تالاي كەزدەسكەن ەسەپتەر ەدى، مەن مۇدىرگەنىم جوق.
جۇرەكسىنىپ قالماسا، ول ەسەپتەرگە باسقا بالالار دا مۇدىرەتىن ەمەس-تى.
وسىدان كەيىن وقىتۋشىمىز دا ەسىن جيىپ، ينسپەكتورعا مەنەن ورىس تىلىنەن دە سۇراۋدى ۇسىنادى. ۇمىتپاسام، مەنەن سۇرالعان "چيج ي گولۋب"، نە بولماسا، "مايمىل مەن كوزىلدىرىك" مىسالى:
چيجا زاحلوپنۋلا زلودەيكا-زاپادنيا،
بەدنياجكا ۆ نەي ي رۆالسيا ي مەتالسيا.
ا گولۋب مولودوي ناد نيم جە يزديەۆالسيا.
وسى ولەڭدى وسى كۇنگە دەيىن جاتقا بىلەتىنىمە قاراعاندا، مەنەن سۇرالعان دا وسى بولۋ كەرەك. كوز الدىڭا كەلەرى بار، ايارىڭ بار، ۇعىنارىڭ بار ولەڭ وڭاي جاتتالعان.
وقۋشى بالالاردىڭ بەسەۋى قىز ەدى، ۇشەۋى ينسپەكتوردان قورقىپ ۇيلەرىنە كەتكەن. قالعان ەكەۋىنىڭ ءبىرى تاعى دا وسى مىسالدى ايتىپ شىقتى. ينسپەكتور ماعان م.لەرمونتوۆ تومىن، قىزعا ا.پۋشكين تومىن سىيلادى. "قانجار"، "تەرەك"، "دۇعا" دەگەن ولەڭدەردى مەن سول قىستا جاتتاپ الدىم. ءبىراق، ماعىناسىن بۇلدىر ۇعىنۋشى ەدىم. وقىتۋشىم ۇعىندىرعاننان كەيىن دە كوز جازىپ قالا بەرگەنىم داۋسىز.
ەڭ قىزىعى، ينسپەكتور كەتكەننەن كەيىن ءۇش-تورت كۇننەن سوڭ پاتشا قۇلاعان حابارى تارادى. ءار اۋىل دۇرلىگە حابارلاسىپ، ەل رۋحى قاتتى كوتەرىلىپ كەتتى.
— بوستاندىق، بوستاندىق! — دەپ، ءسۇيىنشى سۇراۋشىلار ەرسىلى-قارسىلى شاپقىلاستى.
تاڭەرتەڭ مەكتەپكە كەلسەك وقىتۋشىمىز پاتشا مەن ايەلىنىڭ سۋرەتىن جۇلىپ الىپ، ستولىنىڭ قابىرعاسىنا سۇيەپ قويعان ەكەن. ەندى انىقتاپ كورسەك، سۋرەت سىر بوياۋمەن قاڭىلتىرعا سالىنىپتى. التىنداتقان جاقتاۋلارى دا قاڭعىرلاعان قاڭىلتىر ەكەن.
— بۇگىن وقۋدان بوسسىڭدار. مىنا ەكەۋىن اۋىل-اۋىلعا سۇيرەتىپ، كەشكە دەيىن مىجعىلاڭدار... پاتشا قۇلادى دەگەن داۋىستارىڭ باسەڭدەمەسىن! — دەدى وقىتۋشىمىز.
ءبىز پاتشا مەن ايەلىنىڭ سۋرەتىن قىل شىلبىرعا بايلاپ الىپ كەشكە دەيىن سۇيرەتتىك. ءار اۋىل ءۇي توبەسىنە شىعىپ قاراپ، بالالاردى ەرىكسىز ۇيگە كىرگىزىپ، سىيلاپ شىعاردى. پاتشا دەگەندى كوزىمەن كورمەگەن قازاق ايەلدەرى مىج-مىج بولعان سۋرەتتى كورىپ:
— الباستىنىڭ كەيپى قالاي جامان ەدى! ءبىر كوزى سوقىر ەكەن عوي! — دەسەدى، ول كوزدى ءبىز شۇقىپ تاستاعانىمىزدى بىلمەي.
سونىمەن بۇدان ءۇش-تورت كۇن بۇرىن ينسپەكتور الدىندا قالتىراپ تۇرىپ ماداقتاعان پاتشانى كەشكە دەيىن سۇيرەتتىك تە، وباعاننىڭ ويىعىنا تاستاپ جىبەردىك. قاڭىلتىر سۋرەتتەر مۇز استىن تىقىر-تىقىر بىر-ەكى تىرنالادى دا ۇندەرى ەشتى...
كەلەر جازدا بەكەت وتەتىلەۋوۆ ءوز اتىنان ءوتىنىش جازىپ، مەنى پرەسنوگوركوۆسكايا ستانسياسىنداعى جوعارى باستاۋىش مەكتەبىنە ءتۇسىردى. ورىسشادان ەكى الىپ، ەسەپتەن بەس الىپ، ءتۇستىم...
سول كۇز ءبىر توي بولىپ جاتقان اۋىلدىڭ شەتىندە ءسابيت مۇقانوۆ ەكەۋمىز كەزدەستىك. بۇرىن سىرت قانا ءبىلىس بولاتىنبىز. مەنىڭ ۇستىمدە، سولدات شينەلىنەن قازاق ايەلىنە تىكتىرگەن سۇر "پالتوم" بولاتىن. باسىمدا توقىما قارا بۇيرا بورىك، اياعىمدا ساپتامالى ەتىك بار-دى. ءسابيت ماعان ىعىسا سويلەستى. مەن تۇيىقتاۋ، ول اشىقتاۋ بولعانىمەن، جاسقانىپ تۇردى. قايدا باراتىنىمىزدى ايتىستىق. ول ومبىعا، مۇعالىمدەر كۋرسىنا كەتىپ بارادى ەكەن. اياعىندا ول مالعا "دوستەبىرەن" جازۋدىڭ ۇلگىسىن سۇراپ الدى.
وتكەن جازعىتۇرعى ءبىر بازاردا مەن ەلۋ-الپىس اتقا "دوستەبىرەن" جازىپ بەرىپ، ءۇش سومداي اقشا تاپقانىم بار-دى؛ ونىڭ ۇستىنە، قارا قازاقتىڭ الدىندا ماقتانىش ەتىپ سىپىلداتىپ جازام دەپ، "پەسىر" اتانعامىن. سابيتكە سول جەتكەن ەكەن. مەن وعان ءبىر "دوستەبىرەننىڭ" ۇلگىسىن جازىپ بەردىم دە، ءبىراق، جىلقى بىتكەن ءبىر ءتۇستى بولمايتىنىن ەسكەرتىپ — قارا، تورى، جيرەن، قۇلا، كۇرەڭ دەگەن سياقتى تۇستەردىڭ ورىسشا، قازاقشاسىن ءتىزدىم. سوزدىكتىڭ ءبىر باعاناسىڭداي ەتىپ مالدىڭ ءار ءتۇرلى ەن تاڭباسىن دا جازدىم.
ءسابيتتىڭ ول ۇلگىنى قالاي پايدالانعانى كۇزدى كۇنگى پرەسنوگوركوۆ بازارىندا ەكى رەت كەزدەستى. وتە ىڭعايسىز تۇردە كەزدەستى. ءبىر اتتىڭ ءتۇسىن جازعاندا ءسابيت قارا، تورى، قارا كوك، جيرەن دەگەن ءۇش-تورت ءتۇستى ءبىر-اق قوساقتاپتى... ەكىنشى ءبىر اتتىڭ ەن-تاڭباسىن جازعاندا وڭ قۇلاعىندا ويىعى بار، تىلىگى بار، شورت كەسكەنى بار دەگەن سەكىلدى بەلگىلەردىڭ ءبارىن ءتىزىپ، ساپ-ساۋ قۇلاقتى جوق قىلىپ شىعارىپتى. قىلجاقباس ستراجنيكتەر ات يەسىن ۇزاق اۋرەلەپ، اياعىندا پارا الىپ بوساتتى. وزگە شاتاقتارىن ءسابيت "مەنىڭ مەكتەپتەرىمدە" ءوزى دە جازعان.
ورىس ۇيىنە پاتەرگە قويۋعا اكەمىزدىڭ شارۋاسى كوتەرمەي، مەنى اتتى قازاقتاردىڭ ساۋىن سيىرىن باعاتىن باقتاشى ساعىندىق دەگەن ادامنىڭ ۇيىنە ورنالاستىردى. اقكوڭىل جاقسى ادامدار ەدى. ساعىندىقتىڭ ءىنىسى سىزدىق جاسىندا ورىسشا وقىعان. ودان قالعان جالعىز بەلگى "قىز جىبەكتى" ورىس ارپىمەن كوشىرىپ الىپتى. بۇلار ەرتەدەن وسى قالاعا ورنالاسىپ، جاياۋ كاسىپپەن كۇن كورىپ وتىرعان ادامدار: ايەلدەرى تون تىگەدى، ەركەكتەرى ەتىك تىگەدى، ويىق تازالايدى، اركىمنىڭ ءوتىن-شوبىن تاسىپ بەرەدى. بالالارىنا دەيىن ورىسشا تازا سويلەيدى. مەن ولارمەن ورىسشا سويلەسۋگە كوپ ۋاقىت جاسقانىپ ءجۇردىم. اسىرەسە، ءساليما، شايزات دەگەن 13-14 جاستاعى قىزدارىمەن ورىسشا سويلەسە المادىم.
ءبىر كۇنى ساباقتان قايتىپ كەلە جاتسام، بازاردا ءبىر ايەل "يابلوچكي، يابلوچكي" دەپ، زار قاعىپ تۇر ەكەن. المانى سولاي اتايتىنىن "ورىسشا-قازاقشا ءتىلماشتان" كورگەن سياقتى ەدىم. ءبىراق، المانىڭ ءوزى قانداي بولاتىنىن كورگەن ەمەسپىن دە. پاتەر ءۇيىمنىڭ ەكى قىزىنا ءبىر كورمەگەن سىيلىق جاساعىم كەلىپ، بازارعا بۇرىلدىم دا الگى ايەلدەن المانىڭ باعاسىن سۇرادىم.
جالقىن قىزىل جەمىستى ايەل قولىنا الدى دا:
— ەكى تيىننان، — دەدى.
مەن جيىرما تيىنعا ونىڭ الدىم دا قالتاما سالدىم. جارىلىپ كەتكەلى تۇرعان ىركىلدەگەن قىزىل جەمىستى بارلىق قالتاما ءبولىپ سالۋعا تۋرا كەلدى. ۇشەۋ-تورتەۋىن شالبار قالتاسىنا دا سالدىم. قالانىڭ باتىس جاعىندا، اعاش اراسىندا كيىز ۇيدە وتىراتىن پاتەر ۇيىمە جەتكەنشە ءار قالتامنان-اق ەداۋىر سىز بىلىنە باستادى.
ەڭ اۋىر حالگە كيىز ۇيگە كىرگەن سوڭ ءتۇستىم. ءۇي تولى ادام جەردە شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. ەكى قىز ساماۋىردىڭ ەكى جاعىندا شاي قۇيىپ وتىر. الدەقايدان كەلگەن جات قوناقتار بار. ءۇي يەسى زورلاپ مەنى دە شايعا وتىرعىزدى. مەن دە مالداس قۇرىپ وتىرا بەردىم، شالبار قالتاسىنداعى قىزىل جەمىستەر دە بىرت-بىرت جارىلا باستادى.
سىعىلىسا وتىرعان جۇرت سىرت قالتالارىمدى دا ەزىپ جىبەردى. كيىم سىرتىنا قارا-قوشقىل ىلعال شىعا باستادى... ەندى مەن ورنىمنان قوزعالا الماي، مەلشيىپ وتىرا بەردىم. قىر قازاعى قالا نانىنا قانداي قۇمار، شاي دا ۇزاققا سوزىلدى. مەنىڭ استىما تۇگەل سۋ وتە باستادى.
الدەن ۋاقىتتا شاي اياقتالىپ، ەكى قىز وتىن تەرىپ اكەلۋگە شىقتى. پاتەر ءۇيىمنىڭ ونى -مۇنىسىنا جەڭىل قولعابىس ەتەتىن شارتىمىز بويىنشا، وتىنعا مەن دە كەتتىم. ۇيدەن ۇزاپ شىققان سوڭ، مەن قىسىلا-قىزاراڭداي تۇرىپ قىزدارعا العان سىيلىعىمدى كورسەتتىم:
— الما... سەندەرگە الىپ ەدىم، — دەپ جارىلىپ-جارىلىپ، ەزىلىپ كەتكەن قىزىل جەمىستەردى قىزدارعا ۇسىندىم.
ۇلكەن قىز قىزىل جەمىستى قولىنا الا بەرىپ-اق سىقىلىقتاپ كۇلە باستادى. كىشى قىز اشىق مىنەزدى، ەركەلەۋ بولۋشى ەدى، مەن ۇسىنىپ تۇرعان قىزىل جەمىستى اۋەلى قاعىپ جىبەرىپ جەرگە ءتۇسىردى دە ىلە ءوزى ەڭكەيىپ جەردەن الىپ، ۇيگە قاراي جۇگىردى:
— Aپa، ءعابيتتىڭ بىزگە اكەلگەن بازارلىعىن قارا! پوميدور، پوميدور! — دەپ ايعالاپ، ساڭقىلداپ كۇلىپ بارادى. ۇلكەن قىز كۇلە-كۇلە شەك-سىلەسى قاتىپ، جەرگە قۇلاي كەتتى.
ءسويتىپ، قىزعا قىرىندايمىن دەگەن ءبىرىنشى تالابىم وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتىلماعان ۇياتقا ۇشىراتتى. كەيىنىرەك ءبىلدىم، قورعان جاعىندا پوميدوردى يابلوچكي دەپ اتايتىندار دا بار ەكەن.
مەن پرەسنوگوركوۆ جوعارى باستاۋىش مەكتەبىن جيىرما ءبىرىنشى جىلى ءبىتىردىم. ەندى ەسكە تۇسەدى، سول مەكتەپتىڭ اينالاسىندا عانا ءبىرتالاي قىزىق نارسەلەر بار ەكەن. ەڭ الدىمەن، سوۆەت وكىمەتى ورناعانعا دەيىن، ءبىز كۇندە تاڭەرتەڭ ساباق الدىندا "دۇعاعا" تۇرۋشى ەدىك. بارلىق بالا مەكتەپتىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى ۇلكەن زالعا ساپقا تۇرادى. قارسى الدىمىزدا ءدىن ساباعىن بەرەتىن پوپ مالينوۆسكيي، مەكتەپ ديرەكتورى ميحايلوۆ، دياكون، مۇعالىمدەر... ەڭ اۋەلى:
"وچە ناش، ەجە ەسي، نا نەبەسي... دا بۋدەت ۆوليا تۆويا..." — دەگەن دۇعانى حورمەن ايتامىز. اعاش مەكتەپ كۇڭىرەنىپ كەتەدى. ودان كەيىن، پاتشا الداقاشان قۇلاپ، اتىلىپ كەتسە دە ءبىز "بوجە، ساريا حراني" دەگەن دۇعانى ون توعىزىنشى جىلعا دەيىن وقىدىق. پوپتىڭ جۋان داۋسى زالدىڭ بۇرىش-بۇرىشىن اندا-ساندا ءبىر دۇڭگىرلەتىپ قويادى. تەرەزەلەر ءۇن قوسادى. ءبىراق، حوردىڭ ناعىز جانى — دياكون. ول ءارى جاس، ءارى سۇلۋ جىگىت. داۋسى ناعىز بارقىتتاي باريتون بولۋ كەرەك. قىزدار حورعا قوسىلىپ تۇرىپ، كەيدە ونىڭ داۋسىن تىنا قالىسىپ تىڭداسادى. مۋزىكا ساباعىندا ەركەك بالالارعا ونىڭ كوزى ءبىر تۇسكەنى ەسىمدە جوق، قىزداردى عانا وقىتاتىن سياقتى.
سونىمەن، اينالاسى التى جىلعا سوزىلعان مەكتەپ داۋىرىندە مەن پاتشاعا ءۇش رەت كەزدەستىم: اۋەلى ينسپەكتور الدىندا پاتشانىڭ ايەلىن ماداقتادىم، ءۇش كۇننەن كەيىن سۋرەتىن سۇيرەتكىگە سالىستىم، ەندى مىنە، "جاساعان، پاتشامىزدى ساقتاي كور!" دەگەن دۇعانى دا ءتورت جىل بويى حورعا قوسىلىپ ايتىپ كەلەمىن! بۇل ءارى شەتكەيلىكتىڭ، ءارى اتتى — قازاق ستانيساسىنىڭ ەرەكشەلىگى ەدى.
مەن ءبىراق، پرەسنوگوركوۆ جوعارى باستاۋىش مەكتەبىن ءالى كۇنگە دەيىن العىسپەن ەسكە الام. ورىس ءتىلى، ورىس ادەبيەتىن ۇعىندىرۋدا اسا ءبىر ۇقىپتىلىعى بار ەدى. سۋففيكس، فلەكسيالارعا ەكى جىل بويى ءتىلىم كەلمەي قويعاندا، سول دەكىر ءتىلدى ەرىكسىز يكەمگە كەلتىرگەن تۇرىنە ءتىلىم كەلمەسە دە ماعىناسىن تەرەڭ ۇعىندىرۋعا جانىن سالعان وقىتۋشىلارىمدى العىسپەن ەسكە الامىن. ۇيرەنە الماعان ءوزىم كىنالى، ول مەكتەپ ەتىك تىگۋ، ەسىك-تەرەزە جاساۋ، كىرپىشتەن ءۇي سالۋ ونەرلەرىن دە ۇيرەتىپ ەدى. ءبىر جاعىنان ءالى شايقالماعان ەسكىلىگى بولسا، ەكىنشى جاعىنان جاڭالىققا دا جاتسىراي قارامايتىن. جيىرما ءبىرىنشى جىلى اق باندىلار كوتەرىلىسى بولعاندا سول مەكتەپتىڭ جيىرما شاقتى بالاسى اقمولا وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك پارتيزاندارىنىڭ گرۋپپاسى دەگەن وتريادقا قوسىلىپ كەتتىك. اتتى قازاق ەڭبەكشىلەرى تاپتىق تارتىستا قازاق دالاسىنان وپ-وڭاي وزىپ جۇرە بەردى.
باندىلاردى قۇرىتقاننان كەيىن، قازاق ەلىنىڭ ىشىندە قايماعى شايقالماعان ەسكى قالىپتاردىڭ زاڭسىزدىعىن ۇعىنا باستادىق.. بولىستىق، اۋىلدىق سوۆەتتەر تۇگەلىمەن بايلاردىڭ، اتقامىنەرلەردىڭ قولىندا بولاتىن. از عانا توپ سول جايدى وزگەرتۋگە اتتاندىق. ءبىراق، ءوزىمىز دە زاڭسىز قيمىلدادىق. اينالاسى بەس جىگىت — ەسىم دوسپولوۆ دەيتىن ءمۇعالىم ەكەۋمىز، قاسىمىزدا ءۇش جىگىت بەلسەندىمىز بار، بولىستىڭ ورتالىعىنا كەلىپ:
— باي بالالارى، سەندەر بولىس بولۋعا حاقىلارىڭ جوق. بولىستىق جينالىس شاقىر، جۇرتقا سونى تۇسىندىرەمىز... — دەدىك.
جينالىستىڭ اياعى ناسىرعا شاۋىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنگەن بولىس اينالاسى جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە بۇرىنعى بولىس، ۆوەنكوم، وقۋ ءبولىمى، جەر ءبولىمى سياقتى مەكەمەلەردى باسقارىپ وتىرعانداردى تۇگەل ورىندارىنان ءتۇسىرىپ، ءبارىن دە ءوز قولىمىزعا الدىق. ورتالىقتى كوشىرىپ، باسقا ەلگە اپارىپ ورنالاستىردىق...
مەنىڭ قىلىش، مىلتىق سياقتى نارسەلەرگە ەرتەدەن قۇمارلىعىم بولۋشى ەدى، مەن ۆوەنكومدىقتى قالاپ الدىم...ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ زاڭسىزدىعىمىزدى وبلىس ورتالىعى سوككەن جوق، بەكىتىپ بەردى. اتتەڭ، ۆوەنكومدىق توعىز ايدان كەيىن جويىلدى دا، مەن ول جۇمىستان اجىراسىپ كەتتىم، ايتپەگەندە وسى كۇنگە دەيىن سولدات اتانىپ جۇرمەي، مۇمكىن، وفيسەر قاتارىنا قوسىلار ما ەم، ەلدە قايتەر ەم؟..
قالىڭ بۇقارانىڭ سول كەزدەگى ۇعىمىن اڭداتاتىن ءبىر جايدى ومار دەگەن كىسىنىڭ امانداسۋىنان تۇسىنۋگە بولاتىن ەدى. ول كىسى نەشە كەزدەسسەڭ دە ءبىر-اق ءتۇرلى امانداسادى:
— ە، شىراعىم، قاي بالاسىڭ؟ — دەيدى ول، كورگەننەن كەيىن دە تانىماي قالىپ. سەن ءاتى-جونىڭدى ايتاسىڭ.
— ە، سەن ەكەنسىڭ عوي... ورىنشا ما ەدىڭ؟
— يە، ورىنشامىن.
— ميليسيالارىڭ كىم؟
— سول بۇرىنعى جىگىت.
— كاپەراتيپتەرىڭ كىم؟
— و دا، بۇرىنعى جىگىت...
— ە، ءبارى دە ورىنشا ەكەن عوي ءالى...
وسى ەكى سۇراۋدان اسپاي ومەكەڭ ىلعي توقتايدى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ حال-جايىن بىلگەنى دە، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ بەتىن اڭعارعىسى كەلگەنى دە وسى ەكى سۇراۋدىڭ اڭعارىنشا شەشىلىپ وتىراتىن سياقتى. ەل ىشىندەگى وسى ىڭعايعا سايكەس مەن ءتورت جارىم اي اۋداندىق ميليسيا باستىعىنا ورىنباسار دا بولدىم. ءبىراق، ول قىزمەتكە قىزىقپاي قوشتاستىم.
جيىرما ءۇشىنشى جىلى كۇزگە قاراي ءسابيت مەنى ورىنبورعا اكەلدى. بۇل كەزدە شارۋاسى ورتاشاعا قاراي ويىسىپ قالعان اكەمىز مەنىڭ وقۋعا كەتۋىمە ەداۋىر-اق قارسىلىق ەتىپ ەدى، ءسابيت كەپ كۇش سالدى. ون جەتىنشى جىلدان بەرى ءسابيت ۇلكەن قالالاردا، مەن اۋىل توڭىرەگىندە بولدىم دا، ول مەنەن "وزىپ" كەتكەن ەكەن. ول سوۆەت وكىمەتىنىڭ بولاشاعى جايىندا سويلەي الاتىن بولىپتى. قازاقستان ماسەلەلەرى تۇگەل الاقانىندا سياقتى. ناركومدارمەن تەڭ وتىرىپ سويلەسەدى. ءوزى باس ناركومنىڭ ۇيىندە تۇرادى ەكەن، مەنى دە سوندا الىپ كەلدى.
ەكەۋمىز جالعىز تەرەزەسى جابىق ۆەرانداعا شىعاتىن اسا قاراڭعى بولمەدە تورت-بەس اي تۇردىق. قاراڭعى بولمە تازالىقتى باقىلاماۋعا وتە قولايلى بولدى. ءبىزدىڭ بولمەنى ەشكىم سىپىرمايدى دا، جۋمايدى دا. مەن دە سالاقپىن، ءسابيت مەنەن دە سالاق. قارا ماحوركەنى قوسىلا تارتامىز دا قالعان تۇقىلىن كەز كەلگەن بۇرىشقا لاقتىرا بەرەمىز. تەمەكىمىز تاۋسىلىپ قالعان كەزدەردە قايتا جيناپ الىپ، قايتا تارتامىز. ءسويتىپ، سالاقتىقتان دا ۇنەم تاۋىپ جۇردىك.
ءسابيت ەكەۋمىز ءبىر كىسىلىك قانا جىپ-جىڭىشكە تەمىر توسەككە بىرگە جاتاتىن ەدىك. توسەككە سالعان شاي جاشىگىنىڭ جۇقا تاقتايلارى ەكەۋمىزدى كوتەرە الماي، ەدەن جارىلعانداي گۇرس ەتىپ ءار تۇندە سىنادى. كەيبىر تۇندەردە بەلۋاردان شويىرىلىپ ەكى-ۇش رەت ەدەنگە تۇسەمىز. كوزىمىزدى اشپاستان تاقتايلاردى قايتا قۇراستىرا سالىپ، قايتا ۇيىقتاپ كەتەمىز. ءسابيت مەنەن بۇرىنىراق ۇيىقتاپ كەتەدى. كەيدە شالا قۇراستىرىلعان تاقتايلاردىڭ سىقىر-سىقىر سىنا باستاعانىنا دا قارامايدى. ءالى ەسىمدە سول قىرىق-قۇراۋ تاقتايلاردى قىس بويى جاڭارتقان دا جوقپىز، قۇراستىرۋمەن قۇتىلىپ كەتتىك. مۇنىمىز دا سالاقتىق ۇنەمى بولىپ شىقتى.
ءسابيت كوبىنەسە ولەڭ جازادى، مەن ساباق ازىرلەيمىن. ول ولەڭنىڭ ۇيقاسى تابىلعانىنا كوبىرەك قۋانادى، مەن شالالاۋ ۇعىنعان ءبىر ساباقتىڭ جۇيەسى تابىلعانىنا كوبىرەك قۋانامىن. ونىڭ گازەت-جۋرنالدارعا ءجيى باسىلىپ تۇراتىن ولەڭدەرى ەكەۋمىزدى ەركىن اسىرۋعا جەتەدى. ءبىراق، تۇك بەرەكەمىز دە جوق، كوبىنەسە توق-جاراۋ جۇرەمىز.
وسى سالاقتىق ناتيجەسى قىس ورتاسى اۋا بەرگەندە-اق ماڭدايىمىزعا ءتيدى. ءسابيت رابفاكقا بىلتىر كەلىپ تۇسكەن، بيىل ەكىنشىدە وقيتىن. ءبىراق، ءبىرىنشىنىڭ ءبىراز ەكزامەنى موينىندا جۇرەدى ەكەن. ولەڭگە اۋلىگىپ، ساباققا سالقىن قاراعان ءسابيت قىس ورتاسىندا بىرىنشىگە قايتا كەلدى. مەن كۇزدى كۇنى ازىرلىك كۋرسىنا ءتۇسىپ ەم، قىس ورتاسىندا بىرىنشىگە كوشتىم. ءسويتىپ، ەندى ساباقتى بىرگە ازىرلەيتىن بولدىق.
ءسابيت بۇل جايعا كوپ رەنجىگەن جوق. "بولشيەۆيكتەر نالىمايدى" دەدى دە ولەڭ جاعىنا قايتا اۋىستى. جازعىتۇرىم ءبىرىنشىنىڭ ەكزامەنى باستالار الدىندا ەلگە كەتىپ قالدى.
ءسابيت ولەڭدى ىركىلمەي دە قينالماي جازۋشى ەدى، جاعداي دا تالعامايتىن.ءبىر ستولدىڭ ۇستىندە ول ولەڭ جازىپ، مەن ەسەپپەن باسىم قاتىپ، بىرگە وتىرامىز. كەيدە ونىڭ ولەڭگە ەرىپ بۇل بولمەدەن شەت دۇنيەدە، الىستاعى ءبىر وقيعالار اراسىندا، شىتىرمان سۋرەتتەردىڭ ورتاسىندا وتىرعانىن سەزىنەمىن دە قىزىعىپ قويامىن. ءقازىر ونىڭ ويىندا وقۋ دا جوق، توق-جاراۋ تۇرمىسىمىز دا جوق، باسقا ءتۇرلى كۇندەلىك قۋانىش-قايعىسى دا جوق، تەك قانا ولەڭگە اۋىساتىن سۋرەتتەر، ءوزى عانا ايقىن كەرىپ، ءۇنسىز تىلدەسىپ وتىراتىن ادامدارى بار.
— ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى،
كوڭىلدە الاڭ باسىلسا
ءتاڭىرىنىڭ بەرگەن ونەرى
كوك بۇلتتان اشىلسا،
سىلدىراپ وڭكەي كەلىسىم،
تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي
كىرلەگەن جۇرەك ءوز ءىشىن
تۇرا الماس استە جۋىنباي...
— دەگەندەي، بۇل اقىننىڭ ءبىر قىمبات شاعى عوي. ولەڭ ۇستىندە ءسابيتتى مەن وسى حالدە تالاي كوردىم. سونىسىنا قىزىعۋشى ەدىم.
مەنىڭ كىتاپقا قۇمارلىعىمدى، ازدى-كوپتى سىناي الاتىنىمدى اڭعارىپ، ءسابيت ماعان — "جازۋعا كىرىس" دەپ مازالاپ ءجۇردى. گازەت باسقارمالارىنان قاۋلى-قارارلار اكەلىپ اۋدارتىپ ءجۇردى. ول ءبىر وڭاي تابىس بولاتىن.سول كەزدە ىلعي قاتە اۋدارىلعان، قاتە اۋدارىلماسا ەشكىم تۇسىنۋگە بولمايتىن قاۋلى-قارارلاردىڭ قازاقشاسىندا مەنىڭ دە ەڭبەگىم بار. ءبىراق، مەنىڭ ويىمدا "سىلدىراعان كەلىسىم دە"، ەرىكسىز سۇيرەپ اكەتەتىن سۋرەتتەر دە ويانعان جوق ەدى ول كەزدە.
مەن سول كەزدەگى ورىنبور رابفاگىن كەيبىر جاعىنان جوعارى دارەجەلى مەكتەپتەرمەن تەڭەسە الادى-اۋ دەپ ويلايمىن. اسىرەسە، ادەبيەت، تاريح جاعىنان كوپ نارسەلەردى تۇبىرلەپ وقىتۋشى ەدى. قالايدا ون توعىزىنشى عاسىرداعى ورىس كلاسسيكتەرىن مەن سول رابفاكتا ۇعىنىپ شىققاندايمىن. اسىرەسە، گوگول، چەحوۆ، گوركيي باقىتى ويىما قونا قالۋشى ەدى. شەت ەلدەردىڭ كلاسسيكتەرى كەيىنگى كەزدىڭ ىزدەنۋىنە بايلانىستى بولسا، ءار كەزدە ومىرگە بايلانىستى، شىندىققا بايلانىستى، سول شىندىقتى وزگەرتۋگە باعىتتالعان ورىس كلاسسيكتەرىن رابفاك ءبىرتالاي-اق ۇعىندىرعان سياقتى. رابفاكتى بىتىرەر كەزدە جازۋ تالابى مەندە دە ويانا باستادى. قابىرعا گازەتىنە ءبىرىنشى رەت ۇزاق اڭگىمە جازدىم (كەيىن ول "تۋلاعان تولقىندا" دەگەن پوۆەستكە اينالىپ، مەنىڭ ءبىرىنشى باسىلىپ شىققان ەڭبەگىم بولدى).
ول ءبىر بولعان وقيعانىڭ توڭىرەگىنەن تۋعان اڭگىمە ەدى. مەنى بولعان وقيعانىڭ ءوزى باستاپ كەتتى. وقيعا جەلىسى ۇزىلەر جەرگە دەيىن ەركىن بارعان سياقتى ەدىم، اياقتاۋ سالماعى وزىمە تۇسكەندە، مالتىعىپ ارەڭ شىقتىم. كەزىندە وزگە ەشكىم اڭداعان دا جوق.
ءبىراق، رابفاكتى ءبىتىرىپ شىققاننان كەيىن دە ادەبيەتكە اۋىسۋعا تابانىم تۇراقتاي الماي، ومبىداعى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا بارىپ ءتۇستىم. ول كەزدە ونى اكادەميا دەپ اتايتىن. ادەبيەتكە الابۇرتۋ سوندا باستالدى. ەسەپ ۇستىندە وتىرىپ تا، تاجىريبە ستانسياسىندا اۋدارمالى ەگىن سالىسىپ ءجۇرىپ تە وي الاڭىنان قۇتىلا الماي قويدىم. وزگەلەر اۋىلشارۋاشىلىق ۇيىرمەلەرىنە كەتكەندە مەن ادەبيەت ۇيىرمەسىنە جازىلدىم. جەتى ستۋدەنت ورتادان جالداپ، ءوزىن بەلينسكييدىڭ شاكىرتىمىن دەپ سانايتىن قارتاڭ ءبىر پەداگوگتان قىس بويى وقىدىق.
ول ساباقتى ءار جازۋشىنىڭ ءوز كوزى بولۋ كەرەك دەگەننەن باستاپ ەدى. بارلىق جازۋشى ءبىر-اق كوزبەن كورۋگە تىرىسسا، سالاتىن سۋرەتتەرى دە ۇقساس شىعۋى مۇمكىن. جازۋشى كوزى تۇراقتاماعان جاس بالاعا ۇقساماۋى كەرەك، وي كوزى تۇراقتىلىقتى تىلەيدى. تۇراقسىز كوز ءومىردىڭ سىرتىن عانا، بوياۋىن عانا كورەدى، سىرىنا تەرەڭدەي المايدى. يدەيالىق كوزقاراستىڭ تۇتاس تا تۇراقتى بولۋى جازۋشىعا قانداي كەرەكتى بولسا، دۇنيەنى كورەتىن ءوز كوزى بولۋى دا سونشا قاجەت. وسىعان كەلىسەمىز بە؟ — دەدى. ءبىز ءسوزسىز كەلىستىك.
سودان كەيىن ول مازمۇن مەن ءتۇردىڭ تۇتاستىعىن بەلينسكيي ويلارىمەن دالەلدەپ، ەكى لەكسيا وقىدى. كوزقاراس مازمۇندىق تەك، جازۋشى كوزى دەگەن سول تەكتى وزىنشە كورە ءبىلۋ بولادى ەكەن.
قىس بويى ادەبيەت اعىمدارىمەن تانىسۋىمىزدىڭ اياعى "فيلوسوفتار دۇنيەنى تۇسىندىرۋمەن كەلەدى، مىندەت سول دۇنيەنى وزگەرتۋدە عوي" دەيتىن اتاقتى قاعيداسىمەن اياقتالدى. بۇل سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى زاڭى، نەگىزگى تالابى ەكەن دەپ تانىدىق.
بۇدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن ۆ.ي.لەنيننىڭ ساراتوۆ، ورىنبور، ومبى قالالارىنىڭ وڭتۇستىك بەتىنە كوز سالساڭ، قايماعى بۇزىلماعان قانداي پاتريارحالدىق، تاعىلىق جاتقانىن ايتقانى قۇلاققا ءبىر شالىنعان. ماقتانشاق توپتار، بۇرىنعىمىزعا قول تيگىزبەي، قادىرلەپ ۇستاعىسى كەلەتىن ءبىرتالاي ادامدار، ورىنبوردا بۇعان ءمان بەرمەي، "ايتىلدى — قالدىعا" اينالدىرىپ، تەز ۇمىتقان. ماركستىڭ قاعيداسى ەڭ الدىمەن سول كەڭ ولكەنىڭ ومىرلىك تىرشىلىگىن تەز وزگەرتۋدى تالاپ ەتىپ تۇرعانداي، ويعا ءدوپ قونا قالدى. مۇمكىن، قالامعا تەزىرەك جارماسۋىما ءبىر سەبەپ وسى بولۋ كەرەك.
You Might Also Like
-
حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعى — شىن مانىندەگى كوركەم ادەبيەتتى جاسايتىن تەك قانا تابيعي ۇلى دارىندار ەكەنى تالاسسىز شىندىق. قازاق حالقىنىڭ XX عاسىرداعى وسكەن ادەبيەتىن بۇكىل الەمگە تانىتقان دا سول ...
