قازاق سولداتى
ءبىرىنشى ءبولىم
— اۋەلى كەلىسىپ الايىق: ءسىز ەش نارسەنى جاسىرماڭىز، مەن ەش نارسە قوسپايىن.
— جوق، ءسىز ەش نارسە قوسپاڭىز، مەن ەش نارسەنى جاسىرمايىن...
ۋادەمىز وسى بولدى...
زىتىپ كەلەم، زىتىپ كەلەم. ارتىما قاراي-قاراي زىتىپ. زىتىپ كەلە جاتقانىم — قاشىپ كەلەمىن، ارتىما قاراي بەرەتىنىم — قورقىپ كەلەمىن.
شاڭقان شىلدەنىڭ اياق كەزى بولار دەيمىن... ءپىسىپ قالعان اق سەلەۋلەر باياۋ تەڭسەلىپ، ۇكىدەي بۇلعاڭداپ، كەيدە جۇمساق قانا تىزەدەن سيپايدى دا، كەيدە ينەسىن قاداپ الادى. سيپاعاندا تالعاماي سيپاسا، ينەسىن قاداردا ەكى سيراقتاعى جارا مەن جارىقتى تاۋىپ الىپ قادايدى.
كۇننىڭ كوزى جەر بەتىندە شانشىلا قادالىپ، كولەڭكەڭ ءتالتيىپ، باۋىرىڭا كىرىپ بارادى. بار ىستىق مەنىڭ قوينىما تىعىلعانداي، شوقپىت قومشانىڭ ەكى قولتىعى قىج-قىج قاينايدى.
ەلەگىزەر جەل دە جوق، ەلەڭ ەتەر ءۇن دە جوق، اينالاڭ قاپا تىم-تىرىس، تىنىشتىق. جەلدى كۇنگى تولقىنداي جۇيتكىپ دامىلسىز قۇلپىرعان كوكالا ساعىم عانا وينايدى. جەردىڭ جارىعى مەن كودە تۇپتەرىندە بۇعىپ وتىرىپ، قىزىل سيراقتارى سىرت-سىرت ەتىپ، قوڭىر شەگىرتكەلەر عانا ىسقىرىپ ءان سالادى. ناماز وقىپ تۇرعان مولداعا ۇقساپ، ءار جەردە قازىقتاي قادالعان بىرەن-ساران سەمىز قاراسۇر سۋىرلار كورىنەدى.
قاشۋىمنىڭ دا، قورقۋىمنىڭ دا بالاعا لايىق سەبەپتەرى بار. ءبىر تابىن سيىردى ايدالاعا تاستاپ، قالاعا قاشىپ بارا جاتساڭىز، ەكى كوزىڭىز الاقانداي بولاتىن سياقتى. بالا دا بولسام باقتاشىمىن عوي، سيىرلارىم مەنەن قۇتىلعان سوڭ ءار سايدىڭ بويىن ورلەي سالعان از عانا ەگىنگە شۇيگىپ بارادى.
مەن ءقازىر وندامىن. «ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيسىڭ» دەپ، اۋىلدىڭ بالالارى مازاقتاي بەرەتىن ەدى، جازعىتۇرىم قولىما سيىرشىنىڭ تاياعى ءتۇستى.
ەندى ەستيار ازامات بولدىڭ... مىنا تاياقتى قولىڭا ال، وسى اۋىلدىڭ سيىرىن ەندى سەن باعاسىڭ! — دەپ اعام ايدىنعالي تاياعىن ماعان ۇستاتتى دا، ءوزى اياق-ەڭبەك ىزدەپ قالاعا كەتتى.
سودان بەرى مەن ءۇش رەت قىزىل بۇرىشتا بولعان جينالىسقا دا قاتىناستىم. ەڭبەكشى رەتىندە شاقىرىلام با، بەلسەندى رەتىندە شاقىرىلام با، الدە وسى ەكەۋىنىڭ ماعىناسى بىرەۋ-اق پا، ول كەزدە ونى ايىرا الاتىن شاما مەندە جوق ەدى.
بۇل اۋىلدىڭ، ءجيى وتىراتىن جاعى «كولحوز بولامىز» دەپ، سيرەگىرەك، شالقايا وتىراتىن جاعى «بولمايمىز» دەپ، كۇن ارا كەرىسەتىن كەز. ول كەرىستەردەن نە تۇسىنگەنىم وزىمە دە شالا-بۇلدىر، ايتەۋىر جينالىس بولعان ءتۇننىڭ ەرتەڭىنە پىلدەي بوپ شوگىپ جاتقان ۇلكەن پەشتىڭ قۋىسىنان تابىلاتىن ەدىم. الا بولعاندىقتان «التاي» دەي سالعان ءوزىمىزدىڭ كارى توبەت مەنى سول جەردەن تاۋىپ الادى دا، قىڭسىلاپ ءجۇرىپ، ەرىكسىز وياتىپ ۇيگە الىپ قايتادى. ۇيگە جەتكەنشە بىرەسە الدىمدى، بىرەسە ارتىمدى وراپ، دالاقتاۋمەن بولادى. كەيدە «ەستيار ازاماتىم-اۋ، جۇرت جينالعان جەردە ۇيىقتاپ قالا ما ەكەن!» دەپ، ۇرىسقانداي دا مىنەز كورسەتەدى.
سول «ەستيار ازاماتىڭىز» بۇگىن مىنە، الدى-ارتىنا جالتاقتاي قاراپ، گۋريەۆكە قاراي قاشىپ كەلە جاتىر. ويىندا سيىرشىنىڭ تاياعىن ءالىپتىڭ، تاياعىنا ايىرباستاۋ دا بار... ودان ارجاعى قاراڭعى، ءبىراق بار جاقسىلىق قالا جاقتان كەلەتىنىن ءبىلىپ قالعان سياقتى.
ءدال بۇگىن قاشا جونەلگەنىمنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار: جازعىتۇرىم، ماعان اۋىلدىڭ ءبىر تابىن سيىرىن تاپسىرعاندا، ارعىماق قاراكوك اتپەن جوسىلتىپ كەلىپ، «باسقارما» ماعان مىنا ءبىر ءسوزدى ءمىردىڭ وعىنداي قاداپ ايتىپ ەدى:
— ءبىر تورپاق جوعالسا، ون جىل سارايعا قامايمىن! — دەگەن.
«ءار اۋىلدىڭ ءوز ادىراقپايى بار» دەگەن سەكىلدى، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ەندىگى «ادىراقپايى» وسى قارامۇرت باسقارما ەدى. استىنان قاراكوك ارعىماعى تۇسپەسە، قولىنان ىرعاي ساپتى دىراۋ قامشىسى تۇسكەن ەمەس. جۋان-جۋان تۋ قۇيرىقتان جاساپ جاپسىرعانداي ەدىرەيگەن قارا مۇرتى سول ءبىر جىلداردا بۇيىدەي تۇكسيىپ، كار توگىپ كەتىپ ەدى. شىنىندا قارامۇرت ءالى باسقارما دا ەمەس. «باي جوق — بارانچۋك قايدان بولسىن!» دەگەندەي، كولحوز ءالى قۇرىلعان جوق، قارامۇرت قايدان باسقارما بولسىن! كولحوز بولا قالعاندا، ونىڭ باسقارما بولۋ تۇگىل، وپ-وڭاي الىنا قويۋى دا ەكىتالاي. ءبىراق ول الاساپىراندا الدەقايدا بارىپ قايتتى دا، دىراۋ قامشىنى ەكى بۇكتەپ ۇستاپ، باتىس جاقتى نۇسقاپ تۇرىپ:
— ءوزىم بارىپ قايتتىم! ءبارى دۇرىس ەكەن! بەردىم ريزالىعىمدى! بۇگىننەن باستاپ «قايراقتى» دەگەن اۋىل جوق دۇنيەدە! «قايراقتى» دەگەن كولحوز بولاسىڭدار! — دەدى. كەشكىعۇرىم ساسىق جەر ۇيدەن توگىلە شىعىپ، توبەدە تۇراتىن جۇرتتىڭ نە جاۋاپ قايتارعانىن تىڭداعان دا جوق. ارعىماعىن كوسىلتە اياڭداتىپ، ۇيىنە قاراي تارتتى.
— ءوزىم بارىپ قايتتىم دەپ، ورتادان سايلاپ جىبەرگەندەي-اق وتتاۋىن قاراشى!
— جەتپەي تۇرعان جەرىمىز وسىنىڭ ريزالىعى بولعانى عوي، ءسىرا! — دەپ، ەركەكتەر ىزادان جارىلعالى تۇرسا:
— وسىنىڭ-اق قوجالىعى بىتپەدى-اۋ! — دەپ، ايەلدەر بۇرقىراپ ءجۇر.
دەگەنمەن قارامۇرت ولەرمەن ادام. قايداعى قيىنعا سىناداي قىستىرىلىپ، اۋىل اتىنان ارالاسىپ، ىلعي كوزگە ءتۇسىپ جۇرەدى. كەيبىرەۋلەر سەنىپ قالادى، كەيبىرەۋلەر ىعىسىپ قالادى، سونىمەن ول ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ «ادىراقپايى» بولىپ الدى. جاڭاعى ساپارىنان كەيىن، الدە شىنى، الدە مازاعى، ايەلدەر ونى «باسقارما» دەپ كەتتى. مەنىڭ جاسىمداعى بالالار ءتىلدى ەڭ الدىمەن شەشەسىنەن ۇيرەنەدى عوي، بالالار دا «باسقارما» دەپ كەتتىك.
ءبىزدىڭ اۋىلدا دا نە كوپ، بالەن عالي، تۇگەن عاليلار كوپ. مەنىڭ اتىم قايىرعالي بولسا، اعامنىڭ اتى، اناۋ-مىناۋ ەمەس تۇپ-تۋرا ايدىنعالي بولادى. قارامۇرتتىڭ، شىن اتى اشىعالي ەكەن، كەلە-كەلە مۇرتىنا ارۋاق قونىپ، قارامۇرت اتانىپ كەتىپتى. ەندى، مىنە «باسقارما» اتانعالى كەلە جاتىر. شىن باسقارمانىڭ ماڭايىن كورمەسە دە، وسى اتپەن دۇنيەدەن دە وتەدى-اۋ دەيمىن.
«باسقارما» اتانعالى ادىراقپايدىڭ بار ىزعارى سىرتىنا تەۋىپ، مۇرتى ەدىرەيىپ، كوزى الارا ءتۇسىپ، قاباعى قىرتىستانىپ، بەت دەگەنىڭىز تۇتاس تۇكسيىپ كەتتى. مەن ءۇشىن سوناۋ كوز جەتەر كوكجيەكتەن بەرگى جەردە بۇدان كۇشتى قۇدىرەت تە جوق ەدى.
ەندى ارتىمنان سول قۇدىرەت قاراكوك اتقا ءمىنىپ الىپ، كوسىلتىپ قۋىپ كەلە جاتقان سياقتانادى. جۇتىپ قويارداي ەجىرەيگەن الا كوزى، ەگىن ورتاسىندا شۇيگىپ جۇرگەن سيىرلاردى كورمەسە دە، قالباقتاپ قاشىپ بارا جاتقان مەنى كورىپ قالعانىندا داۋ جوق... التىنمەن ارالاسا، ىركەس-تىركەس بىتكەن تورى الا تىستەرى اكەم مەن شەشەمنىڭ ارعى-بەرگىسىن قازبالاعان سوزدەردى بۇرشاقتاي توگىپ كەلەدى. قۇلاعىما قاراكوكتىڭ جەر سولقىلداتقان دۇبىرىمەن بىرگە «ون جىل سارايعا قامايمىن!» دەگەن قارامۇرتتىڭ قاھارى دا ەستىلگەندەي بولادى.
كەيدە مەن سوعان ىشىمنەن ريزا دا بولىپ قالاتىن كەزدەرىم بولاتىن ەدى. سيىر باعىپ ءجۇرىپ جيىرماعا كەلگەنشە، سارايدا وتىرىپ جيىرماعا كەلگەنىم تىنىشىراق كورىنەتىن. قارامۇرتتىڭ قامايتىن جەرى ءوزىنىڭ سارايى بولسا ول ءبىر بالا بىتكەننىڭ ارمان ەتەتىن سارايى، ءىشى-تىسى بىردەي سىلانعان، قاپشىق-قاپشىق ۇن دەگەنىڭىز، قارىن-قارىن ماي دەگەنىڭىز، سۇرلەنگەن قازى-قارتا، جال-جايا دەگەنىڭىز ءيىن تىرەسىپ تۇرادى. ونىڭ قاسىندا ءوز ءۇيىم دەگەنىڭ اشەيىن بىردەمە.
ون جىل سوندا وتىرىپ شىقسام، جاسىم جيىرماعا كەلەدى، ءمولدىر قارا كوزدى اقبوتاعا ءسوز ايتۋعا دا جاراپ قالامىن. ءبىراق اقبوتا جيىرماعا مەنەن بۇرىن جەتىپ قالىپ، مەن سارايدا وتىرعاندا ۇزاتىلىپ كەتىپ جۇرسە قايتەم دەگەن وي تاعى قينايدى. راس، اقبوتا مەنەن ءۇش جاس كىشى. ءبىراق «قىزى قۇرعىرعا سەنىم بار ما!» دەگەندەي، زىرىلداپ ءجۇرىپ تەز ءوسىپ كەتىپ، جيىرماعا مەنەن بۇرىن جەتىپ جۇرسە، مەنى كۇتىپ وتىرار ما ۇيىندە! جەتىپ قالاتىنى دا، جەتىپ قالسا — كەتىپ قالاتىنى دا داۋسىز سياقتانا بەرەدى.
سوندىقتان بولۋ كەرەك، اتتەڭ، دۇنيە-اي، سول سارايعا اقبوتا ەكەۋمىز بىرگە قامالار ما ەدىك، دەپ ويلايمىن. ۇياتىراق بولسا دا ايتا كەتەيىن، سەلتيگەن عانا بۇرىمى بار، لاقتاي سەكىرىپ جۇرەتىن، ءمولدىر قارا كوزدى، اپپاق بولعاندىقتان اقبوتا اتانىپ كەتكەن بالا قىزدى مەن جانىمداي جاقسى كورەتىن ەدىم.
مەنى اقبوتا دا تەرىس كورمەيتىن سياقتاناتىن. كەيدە ءبىر جاق ۇرتىمنان شىمشىپ الادى، كەيدە تەمىردەي تيەتىن قوس جۇدىرىقپەن كەۋدەمنەن ءتۇيىپ جىبەرەدى، كەيدە مۇرنىن ءشۇيىرىپ، ءتىلىن كورسەتەدى دە جالت بەرىپ ۇيىنە كىرىپ كەتەدى. بالالىق شاقتا مۇنىڭ ءبارى دە دوستىق بەلگىسىندەي كورىنەدى. اقبوتادا جاس بوتانىڭ ەركە سيپاتى مەن جاس لاقتىڭ ويناقى مىنەزدەرى بار. بۇل ەكەۋى قىر بالاسىنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن سەرىكتەرى.
مەن تەزىرەك جيىرماعا جەتىپ، اقبوتانى ايتتىرۋعا كىسى جىبەرسەم-اۋ دەگەن دە ارمانىم بار. وعان جىبەرەتىن كىسىلەرىم دە ءازىر... «قىزىل بۇرىشتىڭ» باستىعى اجىعالي مۇنداي جۇمىسقا تاپتىرمايتىن ادام. وسى ءوڭىردىڭ ەسكىلى-جاڭالى قۇدا تۇسەرىنىڭ ءبارى سونىڭ قولىنان وتەدى. قارا ەلتىرى بوركىمەن ەكى تىزەسىن وڭدى-سولدى سابالاپ وتىرىپ، قۇدا بولماستى قۇدا قىلىپ، قوسىلماستى قوسىپ شىعارادى. ەكىنشى ءبىر سەنەرىم — كووپەراتيۆ باستىعى. ول ەندى، لۇقمان اكىمدەي دانىشپان ادام... كارى مەن جاس قوسىلىپ جاتسا، مۇنى ول ادام بالاسىنىڭ، ءار كەزدە جاستىققا، جاڭارا بەرۋگە ۇمتىلاتىن ۇلى تىلەگىنە اپارىپ تىرەيدى. جاس جىگىت موسقالىراق ايەلمەن قوسىلسا، ونى ول ادام بالاسىنىڭ ەستيارلىققا ۇمتىلۋىنا اپارىپ تىرەيدى. ەكى جاستىڭ تەڭىن تاۋىپ قوسىلۋى — ول ءۇشىن «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسىندەي شۇباتىلعان ءبىر حيكاياعا اينالادى. سوعان بايلانىستىرىپ، ءوز باسىنان وتكەن بوزبالالىق اڭگىمەلەرىن ايتىپ كەتكەندە، تالاي تاڭعا جەتەرلىك مول قوردىڭ بارلىعى سەزىلەدى. ول ءبىرتالاي عاسىر ءومىر ءسۇرىپ، تالماي، شارشاماي عاشىق بولا بەرگەن ۇيلەنە بەرگەن ادام سياقتى. ونىڭ اڭگىمەلەرى بۇل ماڭايدا تالاي ايتىلعان، جۇرت قۇلاعىن مەزى قىلعان اڭگىمەلەر بولسا دا، تىڭداۋشى جۇرت بىرىنە-بىرى قاراپ، جىميىپ قويىپ، تاعى دا تىڭداي بەرەدى. مال دالادا باعىندا، باسقا كاسىپ از، ەسكى مىنەزدەرگە كەشىرىمى كوپ جۇرت تىڭداي بەرەدى.
وسى ەكەۋى ءتىرى تۇرعاندا بۇل وڭىردەگى قۇدا تۇسەر، قىز ايتتىرۋ سياقتى جۇمىستار سەنىمدى قولدا. كوڭىلىڭ كەتكەن جەرىڭ بولسا، بۇل ەكى قول ءبۇرىپ تۇسەدى. بۇل ەكەۋىنە مەن دە سەنۋلىمىن. سوندىقتان بىرەۋىنىڭ ەكى كۇرەڭ قاسقا سيىرى مەن ەكى كۇرەڭ قاسقا تورپاعىنا، ەندى ءبىرىنىڭ تارعىل الا سيىرى مەن قوڭىر سيىرىنا ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايمىن. كەشكە قاراي تابىنىمدى اۋىلعا ايداپ اكەلگەندە، بۇل ەكى ءۇيدىڭ سيىرلارىن قورالارىنا دا كىرگىزە كەتەم... مەنىڭ الدىمدا تۇرعان ەڭ قيىن بەل — تەزىرەك جىلجىپ جيىرماعا جەتۋ. كەيدە مەن، ءبىر كۇنى ۇيىقتاپ قالىپ، تاڭەرتەڭ جيىرماداعى جىگىت بولىپ تۇرا كەلسەم دەپ تە ارمان ەتەمىن! بۇل ويىم ورلەي-ورلەي بارىپ، قيىن ءبىر قامالعا بارىپ تىرەلەدى، ءبىر كۇنى اقبوتا ءسۇيتىپ، جيىرماداعى قىز بولىپ تۇرا كەلسە قايتەم. وندا اۋزىمنىڭ اپپاق بولعانى ەمەس پە! ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتە تۇسەدى. قايداعى جامان وي قايدان كەلە قالىپ ەدىڭ دەپ، كۇنى بويى قىنجىلام، اقبوتانىڭ ويىنا تۇسە كورمە دەپ تىلەيمىن.
اقبوتادان مەن ءۇش جاس ۇلكەنمىن. جاسى ۇلكەندىك ىستەپ، بىر-ەكى رەت تومپەشتەپ العانىم دا بار. ارتىنان ەكەۋمىز بىرگە جىلادىق. ول جىلاپ ۇيىنە كەتتى، مەن جازادان قورقىپ اۋىلدان قاشىپ كەتتىم. ەرتەڭىنە قايتا تاتۋلاستىق.
— ەندىگارى تيەمىسىڭ، ماعان، تيەمىسىڭ، ءا؟ — دەپ، اقبوتا قۇلاعىمنان ۇستاپ الىپ، ءۇيدى ءبىر اينالدىردى دا، قويا بەردى. سونىمەن تاتۋلىق قايتا ورنادى.
وسىعان قاراعاندا، اقبوتا مەنەن گورى ايلالىراق، تەگى جيىرماعا دا مەنەن بۇرىن جەتەر-اۋ دەپ، قاتتى قاۋىپتەنەتىن ەدىم. قالايدا، ەرجەتۋ جايى ەركەك بالادان گورى قىز بالاعا وڭايىراق كورىنەتىن ەدى. ول كەزدە «ون سەگىزگە تولساڭ ازاماتسىڭ» دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن. كيىز كىتاپتان قۇلاققا سىڭگەن ناقىل — شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن باستاپ جيىرماعا تولساڭ، جىگىت بولعانىڭ دەيتىن. سوندىقتان جيىرما جاسقا اقبوتادان بۇرىن جەتەيىن دەپ قالاعا قاشىپ كەتتىم... ءومىر جولى قالاي بۇراڭدار، قايدا اپارار، ول جاعى قاراڭعى باستاۋىن قالاعا قاراي باستادىم...
بۇل ايتقانىم قالجىڭ عوي اشەيىن، قالاعا قاشقان سەبەبىم ءتىپتى ول ەمەس. بارلىق بالالىق شاعىم لاقتىرعان دوپتاي دومالاپ، كوز ىلەستىرمەي وتە شىقتى دا، بارلىق كەدەي بالاسىنىڭ ماڭدايى تىرەلەتىن بۇدىرعا سوعىپ ءبىر-اق توقتادى. دوپ بىر-ەكى ىرشىپ كوتەرىلدى دە، ەندى قايتىپ سەكىرە العان جوق... مەنىڭ ەس بىلگەنىم دە، ماڭدايىم كەلىپ نەگە تىرەلگەنىن ۇعىنعانىم دا وتكەن جازعىتۇرى الدىما اۋىلدىڭ بارلىق سيىرىن سالىپ بەرىپ:
— ءبىر تايىنشا جوعالسا، ون جىل سارايعا قامايمىن! — دەگەندى ەستىگەن كۇنىم ەدى. سول كۇندى ءالى ۇمىتا العان جوقپىن، تەگى ۇمىتا الماسام كەرەك. ويتكەنى، ول جاقسى ما، جامان با، ومىرگە ءبىرىنشى كەزدەسكەن كۇنىم سياقتى. ادەيى ءار تۇرلىدەن جينالعانداي، تىلەرسەگى مايىسقان ءار ءتۇستى ارىق سيىرلار، اعاشقا ورمەلەگەن ءجۇندى قۇرتقا ۇقساپ، وزەن بويىن ورلەي، شۇباي جونەلدى. قاسىمدا دىمقوس جەرگە ايقىن تۇسكەن تاڭەرتەڭگى ۇپ-ۇزىن كولەڭكەم تۇر. كولەڭكەم دە اۋماي وزىمە ۇقساپ، ومىرمەن مەنىڭ العاشقى كەزدەسۋىمە تاڭدانا قارايتىن سياقتى. ونىڭ ۇستىندە دە مەنىڭ شوقپىتىم، ونىڭ باسىندا دا جالبا تىماق. اكەمنەن قالعان ەسكى شاپان كولەڭكەمە دە ۇزىنىراق سياقتى. ونىڭ، قولىندا دا قيسىق تاياق. ءبىراق كولەڭكە بويى مەنەن اناعۇرلىم سۇڭعاق، سوندىقتان سۇلۋىراق، سۇلۋ بولماعانمەن اجارلىراق كورىنەدى.
اكەمنەن قالعان شاپاندى كيىپ، اعامنان قالعان تاياقتى قولىما الىپ وزەنگە قاراي بەتتەگەندە، مەن دە وزىمە ءوزىم ۇلكەيگەن ادامداي كورىنىپ كەتتىم. بالالىق شاقتا ۇلكەندەرگە ۇقساۋ دەگەن و دا ءبىر كەۋدەڭە پاڭدىق بەرەتىن نارسە. اتتەڭ، تاپ وسىنداي داندايسىپ بارا جاتقان كەزىمە قاراكوك ات پەن قارامۇرت كەزدەسە كەتتى دە، جوعارىدا كەلتىرىلگەن «ون جىلدىڭ» جايىن ايتتى... ايتقاندا اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءومىر بويى ەسىندە ءجۇرسىن دەگەندەي قاداعالاپ-شەگەلەپ تۇرىپ ايتتى. سول-اق مۇڭ ەكەن بار پاڭدىعىم ساعىمداي سەيىلىپ، كوزدىڭ جاسى القىمعا كەلىپ تىعىلدى. كەسىم ەستيتىن كۇنام قايسى؟ ەڭبەككە جۇمساردا جاقسىلىق ەمەس، جاماندىق جاعىن باسا ەسكەرتۋ كەرەك پە ەكەن؟ ول جاعىن مەن بىلمەيمىن. ءبىراق وكسىپ جابىرلەنگەنىمدى بىلەم.
«جامان دوس — كولەڭكە» دەپ الدەكىم دۇرىس ايتقان عوي دەيمىن. مەن وكسىپ جىلاپ كەلە جاتسام، كولەڭكەم ءوزىمدى مازاقتاپ، جەڭىمەن كوزىن سۇرتەدى. مۇمكىن، مەن دە سونى ىستەگەن بولارمىن...
سودان بەرگى بىرنەشە اي جاپ-جاقسى ءوتىپ ەدى.
— ايداشىمنىڭ ورنىن قايروشىم باستى. ءالى-اق قاتارعا قوسىلارمىز! — دەپ، اپام دا اركەزدە قۋانىپ، ماقتانىپ قويادى. مەن دە مۇرنىمدى ءبىر تارتىپ، بۇل ماقتاۋدى ەستىپ وتىرعانىمدى سەزدىرىپ قويامىن.
باعىپ جۇرگەن سيىرلارىم كۇندە كەشكە امان-ەسەن اۋىلعا كەلەدى. ەسەبىنەن سيىرلار دا جاڭىلمايدى، مەن دە جاڭىلمايمىن: تارعىل الاسى ون جەتى، قىزىل شۇبارى ون ءۇش، قاراسى توعىز، قۇباقانى بەسەۋ دەگەن سەكىلدى، تۇر-تۇرىمەن ەسەپتەلىپ قويىلعان...
ءبىراق «باقتاشى بايىمايدى» دەپ بەكەر ايتتى دەيمىسىڭ، بۇگىن ءبىر بالە كەلىپ ساپ ەتە ءتۇستى: قارامۇرتتىڭ قاسقا تورپاعى جوعالىپ كەتتى. ۇرى الدى ما، ءبورى الدى ما بىلمەيمىن ايتەۋىر جوق بولدى. سيىرلارىمدى ءتۇرى مەن تۇسىنە ءبولىپ تە سانايمىن، جالپى ەسەبىمەن دە سانايمىن، بىرەۋى جەتپەيدى. جەتپەگەندە قىزىل كوز بالەنىڭ، تورپاعى جەتپەيدى. بۇل بالە مەن تاياعىمدى دومبىرا قىلىپ، ىڭىلداپ وتىرعاندا كەزدەستى مە. اقبوتانى «ايتتىرۋعا كىسى جىبەرىپ» جاتقاندا كەزدەستى مە، ايتەۋىر كەلىستىرىپ كەتتى. بۇعان دەيىن قارامۇرت ايتقان «ون جىل» اشەيىن ءبىر ءجابىر كورىنسە، ەندى كەلىپ موينىما اسىلىپ تۇرعانداي سەزىلە باستادى. باسقا كۇنى ەمەس ءدال بۇگىن قاشىپ كەلە جاتقانىمنىڭ سەبەبى وسى بولۋى دا مۇمكىن...
مۇمكىن مەنىڭ الدىمدا ساعىم تەڭىزىندەي قۇلپىرىپ، الىستان قول بۇلعاپ جاڭا ءومىر جاتقان شىعار. مۇمكىن شاراسى شايقالماعان ەسكى اۋىلدىڭ ەسكى ومىرىنە قاناعات ەتپەگەن بالا ويى وسىنداي ءبىر سەبەپتى بۇرىننان ىزدەپ جۇرگەن شىعار... و دا مۇمكىن، بۇ دا مۇمكىن...
ايتەۋىر، قالاعا قاراي سىزىپ كەلەمىن. باقتاشىدان قۇتىلعان سيىرلاردىڭ ءبىرازى ەگىنگە كىرىپ، ءبىرازى شابىنعا قاراي اڭداپ بارادى. قولعا تۇسە قالسام، مۇنىڭ ارتى دا جاقسى بولا قويار ما ەكەن دەگەن وي كەلەدى. «باقتاشى بايىمايدىنى» سوندا كورەتىن بولام دا...
جايىق وزەنىنىڭ جار قاباعىنا شىعىپ ارتىما قاراسام، ءبىراز سيىر بيىك ەگىندە ءجۇزىپ ءجۇر ەكەن. جوق، مۇنىم جارامايدى، ەگىندى باستىرماۋىم كەرەك دەپ ويلادىم. كەيىن قاراي قايتا جۇگىرىپ كەلىپ، ەگىندە جۇرگەن سيىرلاردى وزەنگە قاراي بەتتەتىپ جىبەردىم دە قالاعا قاراي قايتا سالدىم.
قالىڭدىعى توقىمداي، جاماۋ ۇستىنە جاماۋ جاپسىرعان شاپانىمدى يىقتان سىپىرىپ قولىما الىپ، بۇ دا اكەمنەن قالعان، «گاليفە» شالباردىڭ اياعىما ورالا بەرگەن بالاقتارىن ورتان بەلىنەن ءبىر جۇلىپ تاستاپ ەم، شابىسىم دا ۇدەپ سالا بەردى. شاپانىممەن جۇرگەندە «ءجۇنى تۇسپەگەن قوڭىر تورپاق» دەپ بالالار مازاقتاي بەرەتىن ەدى، ەندى ءسىرا قارنى قامپيعان قىرىقپا قارا سەركەشكە ۇقساپ قالدىم عوي دەيمىن. جايىقتى ورلەي، ءار بۇتانى تاسالانىپ، الىستان ىڭىرانعانى ەستىلىپ جاتقان كاسپييگە قاراي قۇلاپ كەلەمىن. تەڭىز قۇشاعىنا تەز كىرۋگە اسىققان اق جايىق توتەلەۋ جەردەن جول سالام دەپ جارىن تالاي سابالاپتى دا، شالقايىپ كەيىن بۇرىلىپتى. بۇراڭداعان جايىقپەن بىرگە بۇراڭداپ، قالباڭداپ مەن دە كەلەم، قالبالاڭداپ قاسىمنان قالماي كولەڭكەم دە كەلەدى.
ەڭكەيە باستاعان ىستىق كۇن قۇلاق شەكەڭدى تەسەردەي قادالادى. جۇرەگىم قابىرعامدى تەسىپ جىبەرەردەي دۇرسىلدەيدى. كەيدە ءوزىمنىڭ وجەتتىگىم مەن تاۋەكەلىمە ماساتتانىپ تا قويام. تانىس دۇنيەدەن جات دۇنيەگە، تانىس اۋىلدان تانىس ەمەس قالاعا قاشۋ ءۇشىن دە ەداۋىر ەرلىك كەرەك سياقتانادى. كەيدە الدىمداعى قالانىڭ، جات ومىرىنەن قاۋىپتەنىپ تە قويامىن. كىم بىلەدى، كىمگە كەزدەسەم، نە ىزدەپ كەلدىم دەيمىن؟
— مىناۋ مۇندا كەتىپ بارا جاتىر! قاشقىن مۇندا، مۇندا! — دەپ قيقۋلاسقان سارى ماسا دا ازان-قازان بولىپ بۇلتتاي ءتونىپ توبەمدە ويناپ كەلەدى. قاشىپ كەتكەنىمدى اۋىل بىلمەي قالعان سوڭ، قۋعىنعا بۇلار اتتانعانداي، ويبايعا باسىپ، بۋلىقتىرىپ، بۋىپ كەلەدى. كۇن ۇياسىنا قونا بەرگەن كەزدە ەكى كوزدىڭ ورنىندا سىعىرايعان عانا ەكى سىزىق قالعانىن سەزدىم. اندا-ساندا ارقاما ۇيمەلەگەن سارى ماسانى قاعىپ قالسام، ارقام وگىزدىڭ جون تەرىسىندەي، قاتپار-قاتپار بولىپ قالىڭداپ الىپتى.
كەشكى كۇن جالقاۋ سىرعىپ، تەڭىز تولقىنىن الاۋ-جالاۋ ورتتەي جالتىلداتىپ، ۇياسىنا قۇلاپ بارادى. قاراكوك كاسپييدىڭ ءبىر سارىنمەن عانا دەم العان اۋىر ىڭىرانىسى ەستىلە باستادى. كۇن دە باتتى، تەڭىز ۇستىنە قورعاسىنداي باسقان اۋىر ءبىر قارا تۇمان دا كوتەرىلدى. قارا تۇماننىڭ اۋىرلىعىنان تەڭىز بەتى قايىسىپ، تومەن ءتۇسىپ كەتكەندەي سەزىلەدى.
قارا تۇماننىڭ ءار جەرىنەن جالعىز-جالعىز جارقىراعان جۇلدىزدار كورىنەدى. تۇمان ارقىلى كورىنگەندىكتەن قىزعىلت تارتقان كىشكەنە جۇلدىزدار تۇندە جارقىرايتىن قاسقىردىڭ كوزىن ەسىمە سالدى. مەن قاسقىر دەگەندى كۇندىز دە كورگەن ەمەسپىن، تۇندە دە كورگەن ەمەسپىن. ءبىراق جاڭاعى ءبىر وي ساپ ەتە ءتۇستى دە، اينالامنىڭ ءبارى قاسقىر سياقتانىپ، ۇرەي انتۇرعان كىرە باستادى. كۇندىز ءار بۇتانى تاسالانا قاشسام، ەندى بۇتا بىتكەننەن ويقاستاپ كەلەم.
شوشىنىپ ۇشقان جاپالاق جارق ەتە ءتۇستى. قاناتتارىنىڭ ءارى كوگىلدىرلەۋ، ءارى قىزعىلتتاۋ جارق ەتىپ قالعانى ەسىمە الدەقايدان جىن-شايتاندى اكەپ ءتۇسىردى.
— وعان مولدا ولگەلى ەسىز دالادا جىن-شايتان ءورىپ جۇرەتىن بولىپتى عوي...
— ءتۇن بولسا-اق مولدانىڭ مولاسىنىڭ باسىنا جينالىپ الىپ ءان سالادى ەكەن...
— باسقارما ءبىر كۇنى اتىنىڭ مىقتىلىعىنان-اق قۇتىلىپ كەتىپتى! — دەپ، ۇرەيلەنە سويلەپ وتىرعاندارىن اۋىلدىڭ كەمپىرلەرىنەن تالاي ەستىگەم.
مەن ول مولانىڭ قاي جەردە ەكەنىن دە بىلمەيمىن. ايتەۋىر، وسى كەڭ دالانىڭ ءبىر جەرىندە بولار دەپ جورامالداپ كەلەم. ولاي بولسا، كەزدەسىپ قالۋىم دا وپ-وڭاي عوي... الدەنە بۇلاڭ قاققانداي بولدى. دالانى تاستاي بەرىپ، وزەنگە قاراي اعىپ كەلدىم دە بيىك جاردان قارعىپ، سۋعا ءتۇستىم. كۇشتى اعىس مەنى جاڭقاداي دوڭگەلەتىپ ءىلىپ الا جونەلدى. شاپانىم ەرىپ ارتىمدا قالقىپ كەلە جاتىر دا، قۇلاقشىنىم قالقىپ الدىمدا كەتىپ بارادى. ارەڭ دەگەندە شارۋامدى جيناپ الىپ، گۋريەۆكە قاراي بەتىمدى تۇزەدىم. جايىق اعىزىپ قالاعا اپاراتىنىن جاقسى بىلەتىنمىن. «وزەن بويىندا وزىنەن وزگە جول بولمايدى، كوزىڭدى جۇمىپ الساڭ دا، قالادان شىعارادى» دەپ، ايداش تا تالاي ايتقان.
ىزىمنەن ايرىلعانداي سارى ماسالار دا قالدى. قاسقىر مەن جىن-شايتان وت پەن سۋدان ولەردەي قورقادى عوي... ەندى ولاردىڭ بارىنە دە ەرنىمدى شىعارىپ كەلەم. شاپانىمدى ارقاما سالىپ الىپ، قۇلاقشىنىمدى باسىما كيىپ، قۇلاشىمدى جايىپ جىبەرىپ، راحات ءبىر كۇيدە سىرعي بەردىم.
كارى كاسپييدىڭ تەڭسەلىپ، جاردان بيىك تولقىندارى تەڭىز جاعاسىن ارسىلداي ۇرىپ، دولدانىپ جاتقان ءبىر كەزى بولۋ كەرەك. اۋىر-اۋىر ىڭىرانۋ ەستىلەدى. الىستان جىمىڭ قاعىپ، شاقىرا بەرەتىن قالا وتتارىنا دا جاقىنداپ كەلەم. تەڭىز بىرەسە اۋىر كۇرسىنگەندەي، بىرەسە جالقاۋ ەسىنەگەندەي بولادى. مانا تەڭىز ۇستىندە كوتەرىلگەن اۋىر قارا تۇمان ەندى كورىنبەي كەتتى.
— تەگى، تەڭىزگە باتىپ كەتكەن شىعارسىڭ، — دەپ ويلادىم. ويتكەنى، ۇلكەن ءبىر قورقىنىشىم سول اۋىر سەزىلگەن قاراڭعىلىق ەدى.
جالپاق وزەندى بەلىنەن باستىرا سالعان ۇزىن كوپىرگە تايانعاندا، جىلجىپ جاعاعا جاقىنداپ، ارەڭ دەپ قىرعا شىقتىم. ۇلكەن قالا ۇيقىدا. الىستان بالىقشى كەمەسىنىڭ اندا-ساندا سالعان ايعايى كەلەدى. اۋىل ءتۇن بولسا-اق تۇگەلىمەن ۇيىقتايتىن ەدى. قالا ولاي ەمەس سياقتى. ءار جەردەن زىركىلدەگەن ۇندەر كەلەدى. اعاش كەسكەن ارا داۋسى ەستىلگەندەي بولادى. قالا وتتارىنىڭ تۇگەل سونبەگەندىگى دە تۇگەل ۇيىقتامايتىنىن ايتىپ تۇرعانداي.
قالاعا كىرىپ، قاتار-قاتار تىزىلگەن كوپ تاقتاي دۇكەندەردىڭ وڭاشاراق تۇرعان بىرەۋىنىڭ جانىنا كەلدىم دە، جىپ-جىلى جەرگە قۇلاي كەتتىم. جۇمساق قۇم وزىنەن-وزى ۇگىتىلىپ، جانباسقا جايلى توسەك بولا كەتتى.
— و، قاسقاڭنىڭ جاتىسىن-اي!.. — دەپ، تاپ وزىمە ۇقساعان ەكى بالا مەنى اياقتارىمەن بۇيىرگە ءتۇرتىپ تۇرعاندارىن ءبىر اڭداعانداي بولىپ ەم، كوزىمدى اشۋعا دارمەنىم جەتپەدى. ارجاعىن بىلمەيمىن، تاس بولىپ قاتىپ قالسام كەرەك...
2
— زىتىپ كەلەدى ەكەم، زىتىپ كەلەدى ەكەم... قۋعىنشى مەنى قۋىپ كەلەدى ەكەن قۋىپ كەلەدى ەكەن... مەنىڭ قۋعىنشىم سارى ماسا عوي، بۋىپ كەلەدى ەكەن بۋىپ كەلەدى ەكەن... «باتىر تۇسىندە جاۋ كورەدى، بالىقشى تۇسىندە اۋ كورەدى» دەگەندەي، مەن تۇسىمدە قاشىپ كەلە جاتقانىمدى كوردىم. الدىمدا تاپ وزىمە ۇقساعان تاعى ءبىر بالا كەتىپ بارادى. مەن ونى ەگىزىمنىڭ سىڭارى، ءبىر تۋىپ، بىرگە ولەرىم شىعار دەپ كەلە جاتسام، ول مەنى مازاقتاپ قاشىپ بارادى ەكەن. ءبىر ۋاقىتتا قارسى تۇرا قالىپ:
— قاشقىن، قاشقىن، — دەدى ول ماعان.
مەن ونى باس سالىپ ۇستاپ الدىم دا، قۇلاقشەكەڭنىڭ تۇسى وسى بولار دەپ، جۇدىرىقپەن كەپ قويىپ جىبەردىم. و دا مەنى قويىپ جىبەرگەندە كەڭسىرىگىم جارىلىپ كەتتى مە ەكەن دەپ ەم، امان ەكەن ايتەۋىر... تۇشكىرىپ تە جىبەردىم، ويانىپ تا كەتتىم. ەكى كوز، قۇلاق-مۇرنىما ۇيمەلەپ الىپ، توي جاساپ جاتقان بازاردىڭ قالىڭ قارا شىبىندارى ەكەن. بەت-اۋزىمدى ەركىن يەمدەنىپ الىپتى دا، سايرانداي بەرىپتى.
— كەت-ەي! مىنا ءبىر پالەگە قايدان دۋشار بولعان! — دەدى دۇكەنشى، تاقتاي دۇكەنىن اشىپ جاتىپ، ونىڭ نە ايتقانىن مەن سوزىنەن ەمەس، جيىركەنە شىققان ۇنىنەن اڭعاردىم-اۋ دەيمىن.
جاتقان جەرىم بازار ماڭى بولۋ كەرەك، اينالام بالىق ساسيدى. كۇن دۇنيەگە ۇيالا قاراعانداي، بولماسا، بۇگىن شەكەڭنەن وتپەيمىن دەپ، الداۋسىراتىپ كەلە جاتقانداي، كوكجيەكتەن جاڭا عانا اجىراپ، ەندى ۇيلەردىڭ توبەسىنە قاراي يەك ارتا باستاعان ەكەن. جالپاق جاتقان اق جايىق ەسىنەگەندەي عانا لەپ بەرەدى. جوعارعى جاعى كوك قورعاسىنداي اۋىر تولقيدى دا، تەڭىزگە قۇلار ساعا جاعى كۇنگە شاعىلىسىپ، جالپاق كۇمىس ايناداي جارقىرايدى. تاڭەرتەڭگى ۇيالشاق كۇن سول ايناعا ەندى عانا قارانا باستاعانداي... سارى دالا ساعىمدانىپ، كەيدە تەرەڭ كولگە ۇقساپ كەتىپ، كەيدە قىرقاسىنا كوگىلدىر ءتۇتىن بۋداقتاعان الاسا-الاسا توبەلەردى كەز الدىڭا اكەلەدى. كۇن كوزىنىڭ التىن كىرپىكتەرى الاسا ۇيلەردەن اسىپ، بيىك ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىن شام جاققانداي جارقىراتا باستادى. تاڭەرتەڭگى سالقىن سامال اشىق الاڭداردان ەتەك-جەڭىن جيناپ الىپ، كولەڭكەلى جەرلەردە عانا قالىپ بارادى.
Meن قاسىنا كەلىپ تۇنەپ شىققان تاقتاي دۇكەن بازار شەتىندە تۇر ەكەن. بالىق ءيسى مۇرنىما كەلگەن سوڭ، قارنىم دا اشىپ قويا بەردى. كەشە زىر قاعىپ كەلگەن ەكى اياعىم ەندى ەكى اعاش تاياققا ۇساپ سەرەيىپ قالىپتى، باستىرار ەمەس. سۇيرەتىلە باسىپ، دۇكەنشىنىڭ قاسىنا جاقىنداپ، ورىسشا دۇرىس بىلەمىن-اۋ دەگەن جالعىز اۋىز ءسوزىمدى ايتتىم:
— ءىزدراستي... — دەدىم، ەڭ ادەپتى ۇنمەن. ول ماعان:
— پوشەل! — دەپ جاۋاپ قايتاردى. مەن تۇسىنبەيتىن تاعى بىرنەشە ءسوز قوستى. كەسكىنىنە قارايمىن دا، ونشا جاقسى ءسوز ايتىپ تۇرعان جوقسىڭ-اۋ، دەپ ويلايمىن.
— سەن ماعان پوشەل دەمە! نەگە پوشەل دەيسىڭ؟ مەن يت ەمەس، ادام بالاسىمىن! — دەدىم قازاقشا.
قازاقشانى ول دا ەداۋىر بىلەدى ەكەن:
— Meن ساعان كەت ايتادى! — دەدى. ەڭ بولماسا، ۇعىنىسىپ ۇرىساتىنىما كوزىم جەتكەسىن، ەرلەنىپ كەتتىم بىلەم.
— سەن ماعان كەت دەمە، جولداس، ءوزىم دە كەتەم... اۋەلى سۋ بەر سودان سوڭ نان بەر... سودان كەيىن جەتىم بالالار وقيتىن جەر قايسى، سوڭى كورسەتىپ جىبەر! — دەدىم.
ەكەۋىمىزدىڭ كوزىمىز ەندى عانا كەزدەستى. دۇكەنشى قازاق تا ەمەس، ورىس تا ەمەس مەن بىلمەيتىن ءبىر ۇلتتىڭ ادامى بولۋ كەرەك، ورىسشاسى دا وڭىپ تۇرعان جوق سياقتى، قازاقشاسى دا سىنعان دوڭعالاقتاي ارەڭ-ارەڭ ورالىمعا كەلەدى. كوزىنە قارادىم دا مەنىڭ جالىنىشتى سوزدەرىمدى تۇسىنگەنىن دە تانىدىم.
— سۋ انە جاتىر! — دەدى ول، ءجۇندى ساۋساقتارىمەن وزەندى نۇسقاپ.
وزەننىڭ قاسىندا تۇرىپ سۋ سۇراعانىما ءوزىم دە ۇيالىپ قالدىم. شىنىندا دا وزەننىڭ قاسىندا تۇرىپ، الدەكىمنەن سۋ سۇراۋ دەگەن ۇيات بولۋ كەرەك. مەن ۇيالعاننان ىرجيدىم-اۋ دەيمىن. ىرجيساڭ، بەينەسى كەتكەن بەت-اۋىزدىڭ قانداي ءسانى كەلەتىنى بەلگىلى، دۇكەنشى «تفۋ!» دەپ، جەرگە ءبىر تۇكىردى دە:
— قۇدايدىڭ بەرگەن مورداسى-اي، ءا!.. قۇدايدىڭ ءوزى دە تالعاۋ جوق، تاڭداۋ جوق جاراتا بەرەدى ەكەن-اۋ! — دەدى، تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقاپ. ورىسشا مەن قازاقشانى ورتاسىنان سىندىرىپ، ءوز ەركىمەن جالعاستىرىپ ايتقان بۇل سوزدەردى مەن دە قىنجىلا مازاقتاعاندا عانا شىعاتىن ءۇن دىبىسىنان اڭعاردىم.
دۇكەنشىنىڭ ءوز «مورداسى» دا كەلىسىپ تۇرعان جوق. شىن كەكەسىنگە كەتىسسەك، مەن دە ءبىراز نارسەنى تاۋىپ ايتا الاتىنمىن. شىرىگەن كارتوپتاي سابالاق تارعىل مۇرىندى، ءجايىن اۋىز، ماڭدايى ەكى-اق ەلى، ەكى بىلەگى ءجۇن-جۇن... اعى مەن قاراسى قاي جەردە قوسىلىپ، قاي تۇستان ايرىلاتىنى بايقالمايتىن شۇڭعىل قارا كوزدى. ساقالىنىڭ ءاربىر تالى ايعىردىڭ قىلىنداي بولۋ كەرەك، قىرعان جالپاق يەگى قاپ-قارا قاراكوك ەكەن. بەتىندە وسىنشا سۋرەتى بار ادام ءار ءتۇرلى تەڭەۋگە كەلە بەرەدى عوي. ءبىراق مەن بۇل جاعىنا باسپادىم. ول مەنىڭ ءتۇرىمدى تاعى دا مازاقتاسا، مەنىڭ قايتارار جاۋابىم دا ازىرلەنىپ قالدى. ءالى ەش نارسە ساتا قويماعان دۇكەنشى اشۋلى بولۋ كەرەك، ەندى و دا مازاقتاعان جوق. مەنىڭ جاۋابىم دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىشىمدە كەتىپ بارا جاتىر...
دۇكەنشى ارتىنا بۇرىلىپ، اعاش شەلەك تولى قىزىل ۋىلدىرىقتى كوتەرىپ الا بەرىپ:
— سەن، كەت! — دەدى تاعى دا.
— جوق، سەن كەت دەمە ماعان. «سىرتى سوپى مولدادان ءىشى تازا قارا قازاق ارتىق» دەگەن... سەن مەنىمەن جىلى سويلەس... سەنىڭ دە قۇدايىڭ بار شىعار! — دەدىم. مۇنىم وعان ۇناعانداي بولدى. قىلقىلداپ تۇرىپ نان سۇراپ الدىم:
— بەر ەندى... بايىعان سوڭ ەكى ەسە قىلىپ قايتارام. بەر! — دەپ قادالا بەرگەسىن ول دا شىدامادى. ونىڭ ۇستىنە، وسى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن شىقپايتىن ساۋداگەر سالتىن ايتتى:
— مەن ءالى تۇك ساتقانىم جوق. ساۋدا باستالماي ساداقا بەرىلمەيدى. شىن سۇرانشى بولساڭ، مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟ — دەپ، مەنى ءبىر ۇيالتىپ تاستاعىسى كەلىپ ەدى، مەن ونىسىنان ۇيالعانىم جوق. ويتكەنى، مەن ونى بىلگىم دە كەلىپ تۇرعان جوق ەدى.
— ودان دا قالتاڭ بار ما ءوزىڭنىڭ، قالتاڭا قولىڭدى سالىپ، اقشا الىپ بەرگەن بول، تىم بولماسا! — دەدى دۇكەنشى ماعان جىلىراق سويلەپ. — قالتاڭ بار ما ءوزىڭنىڭ؟
— ە، قالتام بار، — دەدىم، اسىق سالاتىن قالتام ەسىمە ءتۇسىپ.
— سال قولىڭدى قالتاڭا... سول جاعىڭا ەمەس، وڭ جاق قالتاڭا، نادان!..
دۇكەنشىنىڭ ءدال ويى نەمەنەگە اپارىپ سوعارىن ونشا اڭعارا الماسام دا ايتقانىن ورىنداپ، قولىمدى وڭ قالتاما سالدىم.
— ال اقشاڭدى شىعار! سۋىر قولىڭدى. اكەل بەرى! — دەدى ول.
— اقشام جوق... — دەدىم مەڭ قولىمدى سۋىرىپ، تۇك جوق الاقانىمدى جايىپ.
— اپىر-اي، نە دەگەن كەششە ەدىڭ! — دەگەندەي، ۇلكەن ءبىر قىنجىلىستان باستادى دا، دۇكەنشىم ماعان تونىڭكىرەپ كەلىپ: — ادەيى اقشا بەرگەن بول دەدىم عوي ساعان! سال قولىڭدى قالتاڭا! اشپا الاقانىڭدى! بەر ماعان ءجۇز سومدى! — دەدى.
مەنىڭ قولىمدى قالتاما دا ءوزى سالدى، جۇمىرىعىمدى دا ءوزى جۇمدى. سودان كەيىن الاقانىمدى دا ءوزى اشىپ، قۇلقىنى قۇرىپ تۇرعان «ءجۇز تەڭگەنى» دە ءوزى الدى... جۇندەس جۋان ساۋساقتارى جىپ-جىپ ەتىپ، ماعان «ارتىعىن» دا قايىرىپ بەرگەن بولدى.
سودان كەيىن ءبىر ءتىلىم نانعا پىشاقتىڭ ۇشىمەن عانا ءبىر سيپاپ قىزىل ۋىلدىرىق جاعىپ، ماعان ۇسىندى دا:
— بۇيتە بەرسەڭ، بوسقا ولەسىڭ! — دەدى. مەن ولگىم كەلمەيتىنىن ايتتىم...
ەسكى گۋريەۆتىڭ كەدىر-بۇدىر، قيسىق كوشەلەرىمەن بازار حالقى اعىلىپ كەلەدى. ايران، ءسۇت، جۇمىرتقا، نان ساتاتىن ايەلدەر ۇزىن تاقتايلاردىڭ ءون بويىن ەرلەي تىزىلە قالىپ، قوناقتايتىن تاۋىققا ۇساپ، «قىت-قىتتاي» باستادى. ناندى شايناي ءجۇرىپ، ءار ايەلدىڭ، كوزىنە قادالىپ انانى-مىنانى دامە ەتىپ ەدىم، ەش قايسىسىنىڭ بۇيرەگى بۇلك ەتە قويعان جوق. اندا-ساندا كوزىنىڭ قىرىن ماعان ءبىر تاستاپ قويىپ، تاقتاي دۇكەننىڭ الدىندا ماناعى دۇكەنشى دە ءجۇر. قارا الا اتەشتەي كەردەڭ باسقانمەن ءالى ەش نارسە ساتا قويماعاندىقتان ونىڭ جۇزىنە دە ءالى رەڭ كىرگەن جوق. مەنىڭ ءجۇز تەڭگەم ءالى ىرىس اكەلە قويعان جوق-اۋ دەيمىن. بازاردا الۋشىدان گورى ساتۋشى كوپ سياقتى. سوندىقتان ەش نارسە ساتا الماي تۇرعان ايەلدەردىڭ جۇزدەرى دە جىلىنار ەمەس. ولارعا مەن دە الاقانىمدى جايعىم كەلمەدى.
بازار قاباعىن ۇناتپاي، وزەنگە قاراي جونەلە بەرىپ ەم:
— ەي، بالام، ەي، جەتىم بالا... بەرى كەل! — دەگەن داۋىس ەستىدىم.
جالت قاراسام، بازار شەتىندە ايران ساتىپ وتىرعان قارت ايەل ماعان قولىن بۇلعاپ وتىر ەكەن. مەن قاسىنا جەتكەندە كۇبى شەلەكتىڭ بەتىن اشىپ، ماعان توستاعانعا ايران قۇيا باستادى. بەينە ءوز شەشەمنىڭ وتىرىسى، بەينە ءوز شەشەمنىڭ ايران قۇيىسى، بەينە ءوز شەشەمنىڭ ايانىشتىعى... ەسىمە شەشەم دە ءتۇسىپ كەتتى، ۇيگە قايتقىم كەلدى.
— ءما، ىشە عوي، بايعۇس بالا، — دەدى، كەمپىر ماعان ايران قۇيعان اياعىن ۇسىنىپ جاتىپ. بار بۋىنىم بوساپ، اياقتى ارەڭ قولىما الدىم.
— بوراشتى كورىپ جۇرەتىن شىعارسىڭ؟ — دەدى قارت ايەل، ەرەكشە ءبىر انالىق جىلى داۋىسپەن.
— كورىپ جۇرەم، اجە... — دەي بەرگەنىمدە، مۇرنىم لايىقسىز ءبىر قورس ەتىپ قالدى دا، كوزىم دە كولدەتىپ جۇرە بەردى. ايراندى جۇتىپ جاتىرمىن، قىڭسىلاپ جىلاپ تا تۇرمىن. ومىردە ايران ءىشىپ تۇرىپ جىلاعانداعى داۋىسىمدى ەستىگەنىم وسى ەدى، الەم-تاپىرىق ەكەن.
— ەي، بايعۇس بالا-اي... نە بولاسىڭدار ءبۇيتىپ ءجۇرىپ... — دەپ، كەمپىر ماعان رەنجۋدەن باستادى دا، — وگەي شەشەنىڭ اتى وگەي شەشە دە.. — ايتپەسە، بوراش قاڭعىپ كەتەر بالا ما ەدى... — دەپ ءوزى دە كوزىن ءسۇرتتى. — اكەگە ءبارىبىر، قاتىننىڭ اتى — قاتىڭ بالاعا تۋعان شەشەدەي قايدان بولسىن! — دەپ، ونسىز دا اۋىرىپ تۇرعان جانىمدى تاعى ءبىر جاناپ ءوتتى.
— اياعى جازىلدى ما، ءوزىنىڭ؟ — دەدى ءبىر كەزدە.
— جازىلعان، — دەدىم، كەمپىردىڭ ىڭعايىنا قاراي كوشىپ. تاپ وسى جەردە اياعىش كەمپىردىڭ كوڭىلى نەنى قالاپ تۇرسا، سوعان وراي ءبىر تۇنگە جەتەرلىك جاقسى اڭگىمە تاۋىپ ايتۋعا دا ءازىر ەدىم. بوراشتىڭ اياعىن ون بەس رەت سىندىرىپ، جيىرما رەت ەسەبىن تاۋىپ جازىپ الاتىن ويىم بار... كىم ەكەنىن تانىمايتىن بالانىڭ ءبىر دەرەگى قولىما ىلەكسە، كوسىلتەيىن دەپ تۇرمىن وتىرىكتى...
— بۇگىن كورسەڭ، ەكەۋىڭ تاعى ءبىر اينالىپ سوعىڭدار. قارا اجەڭ ايتتى دەسەڭ، بىلەدى... ەندى ۇرىسپايمىن دەپ ايتتى دە!.. — دەدى مەيرىمدى كەمپىر، جۇمساق قولىمەن باسىمنان سيپاپ.
— كەلەيىك، اجە، كەلەيىك، — دەپ، مەن دە تەرىس اينالدىم. كوڭىلىڭدى قالدىرعان ادامنىڭ دا، كوڭىلىڭدى بوساتقان ادامنىڭ دا قاسىندا ۇزاق تۇرا المايدى ەكەنسىڭ. كەمپىردىڭ باسىمنان سيپاعان قولىن اقىرىن عانا وزىنە قاراي سىرعىتتىم دا، جۇيە-جۇيەمدى بوساتقان مول مەيىرىمنەن قاشا جونەلدىم.
بازار شەتىندەگى شاشتارازدىڭ قاسىنان وتە بەرگەنىمدە، ەسىگىنە جاپسىرعان ايناسىنا كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، بەت-اۋزىم شىن-اق استان-كەستەن ەكەن. تۋعالى جۋىنباعان ادامداي قارالا، تورالا بەتىمدى جۇدىرىقپەن ۋقالاپ ايعىز-ايعىز ەتىپپىن. كوز دەگەن ءبىر قوس تومپاقتىڭ ۇستىڭگى جاعى ماسا تالاعاننان كولت-كولت ەتىپ تۇر. تىريعان ارىق مويىننىڭ ءار جەرىندەگى شۇڭقىرىنا قاق تۇرىپ قالعانداي. كوزىمدى ەجىرەيتىڭكىرەپ اشايىن دەسەم، بەت پەرنەم ودان جامان بۇزىلا تۇسەدى.
— قايدا ءجۇرىپ ماسقارا بولعانسىڭ؟ — دەگەندەي، اينادان ءبىر سۇمپايى بالا ماعان قارايدى.
— ەي، سەن — مەن ەمەس، ءوزىڭ شىعارسىڭ، وڭباعان بالا! — دەگەندەي، ءوزىمدى-وزىم ارەڭ تانىپ، مەن دە قالشيىپ تۇرمىن. شىنىندا اينادان كورگەن ءوز سۋرەتىمە ۇقساعىم كەلمەيدى.
«بەتىڭ قيسىق بولسا، ايناعا وكپەلەمە» دەگەندى بىلەتىنمىن. ءبىراق وسى اينانىڭ ءوزى دە قيسىق شىعار دەگىم كەلدى. اينانىڭ قاسىندا مەنەن باسقا بالا جوق بولىپ شىقتى. ال، مەن ءوز سۋرەتىمدى سۋعا ءتۇسىپ جۇرگەندە تالاي كورگەنىم بار، مىنا سۇمپايىعا ىلۋدە ءبىر مۇشەم ۇقساماسا كەرەك ەدى. تاپ مىناداي بولعان ءتۇرىمدى بۇرىندى-سوڭدى ۇشىراتقان ەمەسپىن.
وسى رەنجۋمەن اينا قاسىنان كەتە الماي تۇرعاندا تۋ سىرتىمنان باقتاشىنىڭ بيشىگى سارت ەتە تۇسكەندەي بولدى. جالت قاراسام، مايلاپ تاراعانداي، بار شاشى باسىنا جابىسىپ قالعان، كەبەجە قارىن شاش العىش شەبەر ۇلكەن اق شۇبەرەكتى مەنىڭ باسىما اكەلىپ، سىلكىپ تۇر ەكەن. قارا شاشتار، جيرەن ارالاس سارى شاشتار توبەمنەن سىرعىپ تومەن ءتۇسىپ جاتىر. بايقايمىن، شاش العىش شەبەر جاس بالانى جازاسىز قورلاي الاتىنىنا راقاتتانىپ تۇرعان سياقتى. قاز-قاتار ورناتقان التىن تىستەرىن جارقىراتىپ، كۇلىمدەپ تۇر.
بۇل ماعان «كەت!» دەگەنى بولار دەپ، اينادان بۇرىلا بەرىپ ەم، باسىم كەبەجە قارىننىڭ ەڭ بيىك دەڭگەيىنە كەلىپ قالعان ەكەن، ءدال كىندىك تۇسىنان نۇقىپ كەپ قالدىم دا اتا جونەلدىم. كەبەجە قارىن گۇمپ ەتىپ قالدى. باسىمنىڭ سونداي ءبىر ونەرى دە بولاتىن ەدى، قورلاۋ ۇستىندە كەزى كەلىپ قالعان سوڭ، تارتىنا الماي قالدىم-اۋ دەيمىن.
سول بەتىممەن سىرعىپ كەپ اق جايىققا كۇمپ بەردىم دە، ماي بالشىقپەن بەت-اۋزىمدى، ءۇستى-باسىمدى ىسقىلاي باستادىم. قاسۋدى ساعىنىپ قالعان دەنە تۇگەل قىشىنىپ، قۇتىرىنىپ تۇر ەكەن ون ساۋساقتى سالدىم كەلىپ وراي-وراي...
— تۇندە ءولىپ جاتقان بالا سەن بە ەدىڭ، ءاي؟ — دەگەنگە ارتىما قاراسام، ءبىر ەرەسەك، ءبىر كىشىرەك اقساق بالا وزەن جاعاسىنا جاقىنداي بەرگەن ەكەن. بىرەۋى اشاڭ، سۇڭعاق دەنەلى، ۇستىندە شولاق شالباردان باسقا ەش نارسە جوق. كۇنگە كۇيىن كۇرەڭ تارتقان دەنەنىڭ بۇلشىق ەتتەرى ءيىرىلىپ-يىرىلىپ قويادى. ەندى بىرەۋى مەنىمەن تۇستاس بولۋ كەرەك، اقشىلت دەنەلى، ارىق، ءبىر اياعىن اقساي باسىپ كەلەدى.
— مەن ءالى ءولىپ كورگەن جوقپىن! — دەدىم، تايىنعىم كەلمەي. جالعىزدىق جاسقانشاق تا ەتەدى، جاۋ جۇرەك تە ەتەدى. مەن جاسقانباۋعا بەل بايلادىم. اياعىما بىلىنگەن ءبىر قاتتى نارسەنى سۋىرىپ الىپ ەدىم، تۇيەنىڭ قابىرعاسى ەكەن. قابىرعانى وڭتايلاپ قولىما الدىم دا، انا ەكەۋىنىڭ جابىلا كەتۋىن كۇتتىم. ادەتتە تانىس ەمەس بالالاردىڭ العاشقى كەزدەسۋلەرى ازدى-كوپتى جانجالسىز، ءبىرلى-جارىمدى جۇدىرىقسىز وتە قويمايتىن.
— و!.. سابازدىڭ ءوزى ەكەن! — دەدى ەرەسەك بالا، مەنىڭ كەسكىن-كەلبەتىمە كوڭىلى تولىپ كەتكەندەي. مەن وجىرايا قاراپ تۇرعان بويىم ۇندەمەدىم. ويىمدا كيىمىمدى الا قاشا ما دەگەن ءقاۋىپ تە تۋا باستادى.
ءبىراق مەنىڭ ويلاعانىم بولعان جوق. ەكى بالا مەنىڭ شاپانىمنىڭ قاسىنا بارىپ، ءوز كيىمدەرىن دە سىپىرا باستادى. ەرەسەك بالا بيلەگەندەي ءبىر قوزعالىسپەن كوز ىلەستىرمەي شولاق شالباردى سىرعىتىپ جەرگە ءتۇسىردى دە، سودان كەيىن ەرەكشە ءبىر دوستىقپەن كىشىرەك بالانى شەشىندىردى. اقساق بالا ەرەسەكتىڭ كوزىنە دارمەنسىز جاۋتاڭداپ، جالىنىش كوزىمەن قارايتىن سياقتى.
وزەن جاعاسى ازداعان جارلاۋ ەدى، ەرەسەك بالا اقساق بالانى سۋعا دەيىن كوتەرىپ اكەلدى.
«اناۋ اعاسى، مىناۋ ءىنىسى ەكەن»... — دەگەن ويدىڭ كەلۋى-اق مۇڭ ەكەن ايداش ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ، جالعىزسىراي باستادىم. يەگىم كەمسەڭدەپ، بەت-اۋزىم بۇزىلا باستادى. ەرەسەك بالا اۋەلى اقساق بالانى سۋدىڭ جاعاسىنا اكەلىپ قويدى دا، قارعىپ قىرعا قايتا شىعىپ، قىر باسىندا جاتقان بارلىق، شوقپىتتى اياعىمەن لاقتىرىپ جاعاعا ءتۇسىردى. سودان سوڭ، كىشىرەك بالانى تاعى كوتەرىپ الىپ سۋعا بەتتەدى...
3
ەرەسەك بالا اقساق بالانى اپ مەنىڭ قاسىما اكەلىپ، اقىرىن عانا سۋعا ءتۇسىردى دە ماعان قاراپ:
— ءوي، ءوزىڭدى قاسقىر تالاعان با؟ — دەدى.
مەن ۇيالىڭقىراي تۇرىپ جايىمدى ايتتىم. اۋىلدا جۇرگەندە كىم ەسكەرگەن، دەنەم بورانا ءجۇرىپ كەتكەندەي ەكەن.
— قىشىپ بارادى عوي، ءسىرا؟
— قىشيدى... جاۋرىن ورتاما قولىم جەتپەيدى.
كىشىرەك بالا ءوڭى كەتىپ، بوزارعان قولىن مەنىڭ، يىعىما سالىپ:
— قاسيىن با؟ — دەدى.
— قاسى...
— كەل، بوراش، ەندىگارى قىشىماستاي ەتىپ بەرەيىك! — دەپ ەرەسەك بالا مەنىڭ ارقا-باسىمدى قۇممەن ىسقىلاي باستادى. ءالسىز قولدارىمەن كىشكەنە بالا دا قاسىعان بولادى. ونىڭ قولى تيگەن جەر قىشي تۇسەدى.
— مۇنىڭ ءبارى تازالىق جوقتىقتان... كىردەن! — دەپ قويادى ەرەسەك بالا.
مەنىڭ ول وسيەتتى ۇعىنار جايىم جوق.
— مىنا جەرىمدى، مىنا جەرىمدى، — دەپ، توقىما قوراعا سۇيكەنگەن تورپاققا ۇساپ، و جەر، بۇ جەرىمدى توسا بەرەم.
— اتىڭ كىم؟ — دەدى ەرەسەك بالا.
— قايىرعالي... ءوزىڭنىڭ اتىڭ كىم؟
— شەگەن... مىنانىڭ اتى بوراش... مۇنى بوريا دەيتىن بولاسىڭ. مەنىڭ اتىم ونشا بۇرمالاۋعا كەلمەيدى، شەگەن اعا دەرسىڭ. مەن ەكەۋىڭنەن دە ۇلكەنمىن. اكەم بايعۇس بالاسىن ەركەلەتە المايتىنىن بىلگەن عوي سورلى، شەگەن دەي سالىپتى...
شەگەن مەنىڭ اتىمدى «قايىرعالي، قايروش، قايرۋشكە» دەپ، ورىسشا-قازاقشا وڭدى-سولدى بۇرمالاپ كوردى دە:
— اتىڭ ات ەمەس ەكەن... سەندەي جەكە باتىرعا تۇك لايىعى جوق... بۇگىننەن باستاپ كوستيا بولاسىڭ! وعاپ مولدادان كورگەنىم بار، ءقازىر دۇرىستاپ اتىڭدى قويىپ بەرەم! — دەپ، ەكى قولىن قۇلاعىنا اپارىپ:
— بۇگىننەن باستاپ سەنىڭ اتىڭ: كوستيا! كوستيا! كوستيا! — دەدى ءۇش رەت قۇلاعىما ايعايلاپ.
— اپام ۇرسىپ جۇرسە قايتەم؟ — دەدىم شەگەنگە قاراپ.
— اپاڭ قايدا ەدى؟
— اپام قايراقتىدا.
— سەن نەمەنە، قايراقتىڭا قايتا قايتپاقپىسىڭ؟ — دەپ، شەگەن مەنىڭ ءۇستى-باسىمدى قايىستاي يلەپ جاتقان قولدارىن دەرەۋ تارتىپ الدى. بوراش تا قاسۋىن توقتاتتى.
— جوق... — دەدىم، جاڭا قوسىلعان ۇيىرىمنەن ايرىلعىم كەلمەي. شەگەن قولىن ارقاما قايتا سالدى... سول كۇننەن باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەنىڭ اتىم كوستيا، كونستانتين بولىپ كەتتى. اتىمدى وزگەرتكەندە شەگەننىڭ بەرگەن مىقتى ءبىر مەدەۋى:
— اتىڭدى بۇزىپ قويعان مولدا عوي سەنىڭ! ول ساعان نە جاقسىلىق تىلەدى دەيسىڭ! ەندى مىنە، تۋىسىڭا لايىق كوستيا بولاسىڭ! — دەدى.
— تۋىسىم، سونداي-اق ءبىر داستۇرلەۋگە لايىق بولىپ تۇرسا، بولا-اق قويسىن! — دەپ ويلادىم دا، مەن دە كوندىم. بوراش ءبىر اققۇبا عانا، قاعىلەز، قىز مىنەزدى بالا ەكەن. كوزدەرى دە جاڭا تۋعان بۇزاۋدىڭ كوزىندەي بار دۇنيەگە تاڭدانا قارايتىن سياقتى. قۋانۋى دا، رەنجىپ قالۋى دا وپ-وڭاي. ءمولدىر قارا كوزىنەن كوڭىلىنىڭ ءتۇبى كورىنىپ تۇرعانداي. بۇل، شىنىندا دا، وگەي شەشەنىڭ وتىن-سۋىنا پىسىقتىق جاساي الماعان سوڭ، وڭاي عانا تەنتىرەتىپ جىبەرگەن بالا بولۋ كەرەك. ماناعى «كەل، بوراش» دەگەننەن باستاپ مەنىڭ ارقامدى ءالى تىرنالاعان بولىپ تۇر. قولى باتپايدى، سيپاپ تۇرعانداي عانا بىلىنەدى. ول جاراتىلىسىندا اۋىر ەڭبەككە ارنالماي جارالعان بالا سياقتى. جۇزىندە ەستەن ءبىر شىقپايتىن، جۇرەگىنە ماڭگى بايلانىپ قالعان اۋىر ءبىر كۇرسىنىس بار. ول كۇرسىنىس ەزۋ تارتقاندا دا تۇگەل جويىلىپ كەتە المايدى.
ءوز الىمە قاراماي، بوراشتى اياپ كەتىپ، مەن وعان:
— قارا اجەڭ كەلىپ كەتسىن، — دەدى... ۇرىسپايمىن دەدى... — دەدىم.
بوراش ءاpeڭ، عانا ەزۋ تارتقانداي بولىپ ەدى، كوزىنىڭ تۇبىندە قۋانىش ۇشقىنى ءبىر عانا جىلت ەتە تۇسكەندەي بولدى دا قايتا ءسوندى. تەز ءوشتى، ءىز قالدىرماي ءوشتى. جانارى جارقىراپ ءبىر قالعان ادەمى قارا كوزدەرىنە قايتادان كۇرسىنىس كىردى.
— وي، ءوزىڭ ءبىر قۇدايدىڭ ەركەسى ەكەسىڭ، عوي! — دەپ، شەگەن مەنى جاۋرىن ورتادان شاپالاقپەن شارت ەتكىزدى دە، ءوزى دە كۇلىپ جىبەردى. ءۇنسىز عانا بوراش تا جىميدى.
— سۋدىڭ سورىپ المايتىن اۋرۋى جوق... كوزىڭ دە اشىلايىن دەدى. تاپ ءبىر كوزىن جاڭا اشىپ كەلە جاتقان سۇر كۇشىك سياقتىسىڭ. ءبىر جۇمادان كەيىن ءبورى الاتىن كوكجالداي بولاسىڭ. ءبىر اي وتكەن سوڭ كوكجال ءبورىنىڭ ءوزى بولاسىڭ! ەندىگى قالعانىن دۇنيەنىڭ جالعىز شامشىراعى كۇنگە ەمدەتەمىز. ال، كەتتىك! — دەپ، شەگەن بوراشتى ارقالاپ الدى دا، سۋدان شىعا باستادى. بوراشتىڭ ارقاسىنا مەن دە بارىپ جارماستىم. شەگەن ەكەۋمىزدى دە كوتەرىپ، جاعاعا الىپ شىقتى. اۋەلى اقسيا كۇلىپ، تۋلاپ قالىپ، مەنى سۋعا قايتا ىرعىتىپ جىبەردى دە، بوراشتى اقىرىن عانا جەرگە قويدى. باسىم قۇمعا كىرىپ كەتسە دە، مەن دە قىڭق ەتكەنىم جوق. قانى شىعىپ تۇرعان قارالا سيراقتى شەگەن ەندى عانا كورىپ:
— ويباي-اۋ، بار بالەڭ اياعىڭدا ەكەن عوي! — دەپ، ەندى مەنىڭ اياقتارىمدى قۇممەن ىسقىلاي باستادى.
جايىقتىڭ تاڭەرتەڭگى ءتۇيۋلى قاباعى تۇگەل جادىراپ، ءتوسىن كۇنگە تۇتاس توسىپ، كۇلىمدەپ جاتقانداي سەزىلەدى. تاڭەرتەڭگى قاتتى تولقىندار وزەن ءتۇبىنىڭ لايىن قوپارىپ جاتقانداي ەدى، ەندى تولقىن باياۋلاپ، جاعانىڭ قىزعىلت قۇمىن مەرۋەرتتەي جۋىپ جاتىر. وزەننىڭ ەكى بەتى دە بالىقتاي شولپىلداعان بالا. ارىرەكتە اق شاعالاداي شۋلاسىپ ايەلدەر دە سۋعا ءتۇسىپ جاتىر. ىستىقتاعان يتتەر دە وزەنگە كەلىپ تۇسە باستادى. تاڭەرتەڭ تۇنجىراپ كورىنگەن قوڭىرقاي قالانىڭ اجارى كىرىپ، ەڭبەك ۇندەرى بىرىنە-بىرى قوسىلىپ، ۇلكەن ءبىر گۇرسىل-دۇرسىلگە اينالىپتى. كەشە مەنىڭ تەڭىز دەمالىسى دەگەنىم، بۇگىن قالا دەمالىسى سياقتانادى.
— ەندى قارىن قامىن ويلالىق. مىنا قارىندا تۇك جوق، — دەپ، شەگەن قابىسقان قارنىن قاعىپ-قاعىپ قويدى. شەگەن سۇلۋ، سۇڭعاق دەنەلى، بۇلشىق ەتتەرى بولاتتاي يىرىلەتىن، كۇنگە كۇيگەن توبىلعى-تورى ەكەن. قاقپاق جاۋرىندى، قىزداي قىپشا بەل، كەۋدەسى شالقاق بىتكەن بايگە اتىنداي جاراۋ، ەتە وڭتايلى بالا ەكەن. كەلتە مۇرىن، ازعانا اۋزى ۇلكەنىرەك، قوڭىر كوزدەۋ بولعانمەن ماعان ول وتە سىمباتتى كورىندى. تابانى جالپاق تا، تايپاق تا ەمەس، اياعىنىڭ ءۇستى بيىك، بار دەنەسى شاقپاقتاي. الدە اقسيعان تىستەرى مە، الدە اقكوڭىلدىلىگى مە، الدە قاباعىنا قاق تۇرمايتىن ويناقىلىعى ما، ايتەۋىر شەگەن مەنى ءبىرجولا تارتىپ اكەتتى. ءبىر كورگەننەن-اق مەن دە شەگەن بولعىم كەلدى. شەگەن ساقىلداپ قاتتى كۇلەدى. ءومىردىڭ، اششى-تۇششى، قايعى-قۋانىش دەگەندەرى ويىنا دا كىرىپ شىقپايتىن سياقتى. تەگى، ونىڭ سۇيەرى — ۋايىمسىز ەركىندىك، ءوز ويلانعانىنا ءوز كۇشىمەن جەتۋ بولۋ كەرەك.
شەگەن مەنىڭ اياعىمداعى تولىپ جاتقان جارا مەن جارىقتارىن كورىپ، باسىن شايقادى دا:
— ۋاي، مىناۋىڭ بولمايدى، — دەدى، تۇسىنەمىسىڭ دەگەندەي كوزىمە قادالا قاراپ. — ەڭ الدىمەن ادامعا باس كەرەك. ونسىز ءومىر وعاپ مولدانىڭ كورىنەن دە قاراڭعى بولادى. ونسىز ءومىر قۇراننان جامان، تۇسىنە المايسىڭ. ەكىنشى، بىزگە اياق كەرەك. قاشساڭ — قۇتىلاتىن بول، قۋساڭ جەتەتىن بول. كەرەك بوپ قالسا، قۇستاي ۇشاتىن بول! مىناداي تابان بولا ما ەكەن قىرىق تەسىك! اياعىڭنىڭ جالپى ءبىتىمى جامان بولماعانمەن قازىرگى ءحالى قاناعاتتانارلىق ەمەس دەپ تانيمىن... جاتا تۇر قۇمنىڭ ۇستىندە. مەن ءقازىر كەلەم، — دەپ، شەگەن قالاعا قاراي جۇگىرىپ كەتتى.
— ءدارى اكەلەدى. ەكى كۇندە جازىپ بەرەدى! — دەدى بوراش، ۇزاي بەرگەن شەگەنگە ريزا كوزبەن قاراپ. جۇزىندەگى كۇرسىنىس ءىزى وسى ارادا عانا تۇگەل ءبىر جويىلىپ كەتتى.
— سەن قالاي اقسادىڭ؟ — دەدىم بوراشقا، ىسكەن وڭ، تىزەسىنە قولىمدى اپارىپ.
— ءاي اپام قورانىڭ توبەسىنەن قۇلاتىپ جىبەردى.
«ءاي اپاسى» وگەي شەشەسى ەكەنىن ءتۇسىندىم دە، ودان ارعىنى قازبالاعانىم جوق. بوراش شورلانىپ ءبىتىپ كەلە جاتقان وڭ تىزەسىن سيپالاي وتىرىپ:
— سوقانىڭ ۇستىنە قۇلاپ ءتۇستىم... شەگەن اعام جازدى عوي ايتەۋىر... ەندى ءبىر ايدا جۇگىرۋگە جارايسىڭ دەيدى... بالىق مايىنان جازىلدى. ءتىپتى جازىلىپ قالىپ ەدى، انەۋگۇنى «دەگدوم» ۇستاپ الا جازداپ، سودان قاشقاندا تاعى ءبۇلدىرىپ الدىم، — دەدى. بۇل جولى ءوزىنىڭ قاشىپ قۇتىلعانىنا ماقتاناتىنداي جىميىپ تا قويدى.
— مەن دە كەرەمەت جۇيرىكپىن! — دەدىم، ماقتانعىم كەلىپ كەتىپ.
— ويبوي... شەگەندەي ەمەس شىعارسىڭ!.. شەگەن قايدا، ول!.. ول اعىپ بارا جاتقان ماشينانى قۋىپ جەتىپ، اسىلىپ كەتە بەرەدى! بىرەۋ كورىپ قالسا، قارعىپ ءتۇسىپ، كەتە بەرۋى دە تۇك ەمەس. ول اشەيىن جەلاياق! — دەدى بوراش، ماساتتانا سويلەپ.
— ە، سەن قالاي قاشتىڭ، «دەگدوم» قۋعاندا؟
— شەگەن مەنى كوپىردىڭ ۇستىنەن وزەنگە تاستاپ جىبەردى دە سۋدان باسىڭدى عانا شىعارىپ، شومىلعان بالالاردىڭ ىشىندە وتىرا بەر باسقا بالانىڭ باسىنان سەنىڭ باسىڭ كەم ەمەس، تاني المايدى، — دەپ، ءوزى كوپىردىڭ، ۇستىمەن تارتىپ وتىردى...
— شەگەن نەلىكتەن ۇيىنەن قاشىپ كەتكەن؟
— ۇيىنەن ەمەس. وعاپ مولدادان قاشىپ كەتىپتى. ءۇش جۇما بويى ارابشا وقىپ، الىپ-كي-كۇسىن-ان دەگەن بىردەمەگە تۇسىنە الماپتى دا «مۇنىڭىز نەمەنە ءوزى، مەن تۇسىنبەيتىن نارسەنى وقىعىم كەلمەيدى» دەگەن ەكەن. وعاپ مولدا ون شىبىق سىنعانشا دۇرە سوعىپتى. ونىڭ ءۇيى جوق، جەزدەسىنىڭ قولىندا جۇرەدى ەكەن، — دەدى بوراش، ەرىكسىز كۇرسىنىپ. سول كەزدە:
— ءيا! ءاۋپ! — دەپ، بيىك جاردان ءبىر-اق سەكىرىپ، شەگەن دە قاسىمىزعا كەلىپ ءتۇستى.
شەگەن مەن بوراش ەكەۋى ءۇستى-باسىما قارالا، تورالا ەتىپ يود جاعىپ، ونىڭ ۇستىنەن سارعىش ءبىر ماي جاعىپ، ۇزىن اق شۇبەرەكپەن «بينتتەپ» تاستادى. ماعان ولاردىڭ ەمدەگەنى ەمەس، ەكەۋى بىردەي استى-ۇستىمە ءتۇسىپ، دوستىق كورسەتكەندەرى قاتتى ۇنادى.
— ءبىر جۇمادا تابانىڭ ءامىرقان ەتىكتىڭ ۇلتانىنداي جىلتىرايتىن بولادى، — دەيدى بوراش.
— جوق، وعاپ مولدانىڭ ءماسىسىنىڭ ۇلتانىنداي جىلتىرايدى! — دەپ، شەگەن ساقىلداپ كۇلەدى. «ءامىرقان ەتىك» دەگەنى نەمەنە، وعاپ مولدانىڭ ءماسىسىنىڭ تابانى قانداي ەكەن مەنىڭ وندا جۇمىسىم دا جوق، ايتەۋىر تابانىمنىڭ سولقىلداعانى باسىلا باستاعانىن سەزەم.
— سەن ءالى توقتاي تۇر، كوستيا! توزعان ەسكى تەرىڭدى تۇگەل سىپىرىپ تاستاپ، تەسىگى جوق، تەڭبىلى جوق، جاڭا تەرى جاساپ بەرەم. تەڭىزدىڭ «يت بالىعىنداي»، يا بولماسا، قۇندىزداي جىلتىلدايتىن بولاسىڭ! — دەيدى شەگەن، مەنىڭ بار ارمانىم «يت بالىق» بولۋداي-اق... ءبىراق مەن شەگەننىڭ ەشبىر سوزىنە قارسىلىق ايتا المايتىن حالگە جەتكەنىمدى دە سەزەم.
ەكى اقساق، ءبىر جەلاياق — ءۇش بوزداق، ەندى بازارعا قاراي بەت الدىق.
— قۇداي تاعالا قارىن قامى دەگەندى جاراتپاسا دا بولادى ەكەن... امال قايسى... كەيدە ونەرىڭدى سوعان دا جۇمسايسىڭ! — دەدى شەگەن.
— «زاۋرەشتى» ايتايىن با، «اينامكوزدى» ايتايىن با؟ — دەدى بوراش، بازار شەتى كورىنە بەرگەن كەزدە. شەگەن باسىن شايقاپ:
— كوستيا بىلمەيدى عوي. قويا تۇر. ادەمى اندەردى كەز كەلگەن كۇنگە قور قىلا بەرەمىز بە؟ — دەدى.
بالاعا بىلمەيسىڭ دەگەننەن اۋىر تيەتىن ءسوز بولار ما، مەن دەرەۋ:
— نەگە بىلمەيىن! «زاۋرەشتى» زارلاتىپ جىبەرەمىن، — دەدىم.
— جوق، بىلمەيسىڭ. بوراشقا قوسىلىپ ايتۋ ءۇشىن ءبىر جەتى ۇيرەنۋىڭ كەرەك. مۇنىڭ داۋسىنا بۇكىل قالا جاڭعىرىعادى. نە ابدەن قىسىلعاندا، نە بولماسا جەكسەنبى كۇنگى بازاردا ايتارسىڭدار! — دەپ، شەگەن بوراشتى سول قولىمەن ءبىر قۇشاقتادى دا:
— سەنىڭ دە ءۇستى-باسىڭ تولعان ونەر بىلەم، قۋ شەكە! — دەپ، مەنى دە ارقاعا قاعىپ-قاعىپ قويدى. بوراشتىڭ، ءجۇزى دە جادىراپ سالا بەردى، ال، مەن ءۇشىن دۇنيەدە بۇدان ارتىق دوستىق بولمايتىنداي كورىنىپ كەتتى.
تاماق تابۋ ءۇشىن بۇلار بازار حالقىنا ءار ءتۇرلى ونەر كورسەتەدى ەكەن. ءان سالادى، شەگەن دوڭعالاقشا اينالا بىلەدى، اقساق تا، سوقىر دا، ساڭىراۋ دا بولا الادى. جىلاتسا كوزىڭنىڭ جاسىن تىيعىزبايتىن، كۇلدىرسە شەگىڭدى قاتىراتىن تولىپ جاتقان اڭگىمەلەر بىلەدى.
— مەن اشەيىن «سيرك»، بوراش بارىپ تۇرعان «وپەرا»! — دەدى شەگەن.
مەن «وپەرا» دەگەندى تۇسىنە الماي قالىپ ەم، شەگەن:
— وپەرا دەگەن ساراتاۋ تەاترى1 — دەپ ءتۇسىندىردى. مەن مۇنىسىنا دا تۇسىنە قويا الماعان سوڭ ۇندەمەپ ەدىم، شەگەن:
— ونى ءالى كوزىڭمەن كورەسىڭ. كورسەتەم، — دەدى. شەگەن قايداعىنىڭ ءبارىن بىلەدى. جاسى ون بەستە ەكەن. بوراش بالالار ءۇيىن «دەگدوم» دەسە، شەگەن «دەتدوم» دەپ ءار دىبىسىن اشىق ەستىرتىپ ايتادى. ءوزىم ىزدەپ جۇرگەن بالالار ءۇيىنىڭ اتىن قالاي ايتۋ كەرەك ەكەنىن مەن دە ۇيرەنىپ الا قويدىم — دەتدوم!
— دەتدومدى جاراتپايتىنىم — ىلعي ءبىر باعىندا جۇرگەندەي بولاسىڭ. ەرتە دە تۇگەندەيدى، كەش تە تۇگەندەيدى... ءوز قولىڭنان تۇك كەلمەيتىندەي، بۇزاۋداي باعادى. «دەتكوممۋنا بولسا، جەڭسىگى باسىلىپ، جەلىگى بىتپەگەن ويىن بالاسىن بىردەن ۇلكەن ادام، ەستيار ادام قىلۋعا جان تالاسادى. مەن سونىڭ ەكەۋىنە دە كونە المادىم. اندا بارام دەسەڭ دە «رۇحسات»، مۇندا بارساڭ دا «رۇحسات» كەرەك. دەتدوم ديرەكتورى ءبىزدى دە وزىندەي شال كورە مە، نەمەنە، رۇحساتسىز ءبىر اياق باستىرمايدى. ءوزى دە دۇنيەگە قارا قالپاعىمەن كوك ساقالىمەن كەلگەن جوق شىعار!.. جاس بالا اياقتانار كەزدە اۋەلى ءتاي-تايلاپ ءجۇرىپ، قۇلاپ-جىعىلىپ، ءسۇيتىپ بارىپ جۇگىرىپ كەتپەي مە؟.. ول ىلعي «ويباي، قۇلايسىڭ! جۇگىرمە، وتىر!» دەيدى ساعان... ءومىر دەگەن ول ءۇشىن قازۋلى جاتقان ورداي كورىنەدى عوي دەيمىن... مەن سوعان كونە المادىم! جەلدەي ەسكەن ەركىندىككە جەتەتىن نە بولسىن! — دەپ، شەگەن ماعان قاراپ ەدى، مەن ونىڭ ۇزاق سۇرەسىنە تۇسىنە الماي بوراشقا قارادىم. بوراشتىڭ جۇزىندە تۇسىنگەندىك بار ەكەن مەن قورلانىڭقىراپ قالدىم.
بازارعا ارقان بويى قالعاندا شەگەن بوراش ەكەۋمىزدى جەتەلەپ الدى دا:
— ال، قىرعيلار، ازداپ بولسا دا ونەر كورسەتىپ جىبەرەيىك. ونەر جىلاتۋعا دا جارايدى، كۇلدىرۋگە دە جارايدى. بۇل سيقىردان دا كەرەمەت. ال، اياقتى قيرالاڭداتا تۇسىڭدەر! — دەپ، ءوزى دە شويناڭداي قالدى. شەگەن اقساعاندا، شىن اقساقتار دالادا قالدىق. وڭ اياعى اعاشتاي قاتىپ، سەرەيىپ جەر سىزىپ كەلەدى. ءجۇرىپ كەلە جاتقان جالعىز سول اياعى سياقتى.
— الاقان جايۋ، كوز ءسۇزۋ بولماسىن! — دەدى دە، شەگەن ءبىزدى بازارعا الىپ كىردى.
ءبىز جاقىنداي بەرگەندە-اق ايران، ءسۇت ساتىپ وتىرعان بازارشى ايەلدەر سىقىلىقتاپ كۇلە باستادى.
— مىناۋ بۇگىن اياقتان ايرىلىپتى عوي... بايعۇس-اي!..
— ەرتەڭ بۇل باسىنان دا ايرىلىپ كەلەر، ءالى!..
— ۇشەۋىنىڭ، جاراسا كەتكەنىن قارا!.. بۇگىن ۇشەۋ بولىپتى! — دەپ بازارشى حالىق ءماز بولىپ قالدى.
ءبىز الاقان جايعامىز جوق. ادەيى اقساپ، «ونەر» كورسەتىپ كەلە جاتقانداي جاقىنداي بەرىپ ەدىك، ازدى-كوپتى ساۋدا ىستەپ كوڭىلدەنىپ قالعان ايەلدەر، بىرەۋى نانىن، بىرەۋى جۇمىرتقاسىن ۇسىنا باستادى. تاڭەرتەڭگى قاتىڭقى قاباقتار جادىراپ، تۇسكە تارماسا مىرزالىق كىرگەن سياقتى.
— بوريا، بوراشيك، ءان سالىپ جىبەرشى، اينالايىن! — دەپ، ءبىر جاس ايەل قىلقىلداي باستاپ ەدى، ەرەسەك ايەلدەر وعان دۇرسە قويا بەرىپ:
— مىناۋ ىستىق، شاڭ بازاردا موينى ءۇزىلىپ كەتكەلى تۇرعان بالاعا ءان سالدىرماقپىسىڭ؟ — دەپ، توقتاتىپ تاستادى. مەن وسى ارادا عانا انىق بايقادىم، — بوراشتىڭ موينى قىلقيىپ، كوك تامىرلارى تارام-تارام بولىپ تۇر ەكەن.
ءبىر تاقتايدىڭ بويىن ءسۇزىپ شىقپاي جاتىپ-اق ازىق-تۇلىككە مولىعىپ قالدىق. كوزدەرى سوقىرايعان كەپكەن بالىقتار دا بار، ورتاسىن ويىپ اق ىرىمشىك سالىپ پىسىرگەن قىپ-قىزىل ءتاتتى ناندار دا بار، جۇمىرتقا دا بار، ۇگىرشىكتەر دە بار... بار تابىستى مەنىڭ شاپانىما وراپ الىپ، ەندى بىردەمە ۇسىنعان ايەلدەرگە قاراپ، شەگەن:
— ءسىزدىڭ، كەزەگىڭىز كەيىن... تەك ۇمىتىپ كەتپەڭىز... — دەدى.
— قاپ مىناعان كەزەك تۇراتىن بولعانىمىز با؟! — دەپ، ايەلدەر دە كىربىڭسىز، كۇلىسىپ قالىپ جاتىر.
— قانە، قىرعيلار، كەتتىك! — دەپ، شەگەن قازداڭداي باسىپ، جايىققا قاراي تارتتى. وڭ اياعىمەن جەر سىزىپ، شاڭداتىپ بوراش كەلە جاتىر، شاندىپ العان ەكى اياقتان ەسىلگەن قۇمعا تۇيەنىڭ ىزىندەي دوڭگەلەك ءىز تاستاپ مەن كەلەمىن.
مەنى ولار «سالقىن سارايلارىنا» الىپ كەلدى. جايىقتىڭ جار قاباعىنىڭ استىن كەۋلەپ كەتكەن كەڭ ءبىر ۇڭگىر ەكەن. استىنا كوك قۇراق توسەپ تاستاپتى. ۇڭگىردىڭ ءدال اۋزىنا تىرەلە وزەن جاتىر. ۇڭگىر كەڭ، كىشىگىرىم بولمەدەي بار. جارىعى اۋزىنان عانا ءتۇسىپ، كۇن ساۋلەسى جولاي المايتىن ۇڭگىر «سالقىن ساراي» دەپ بوسقا اتالماعان سياقتى. ءارى ەركىن، ءارى سالقىن، راحات ۇياسى وسى سياقتى كورىنىپ كەتتى.
تۇكپىرگە تامان، قابىرعانىڭ ءبىر جەرىن ادەمىلەپ تۇرىپ قولمەن ويىپتى دا، وعان ءبىرتالاي كىتاپ ءتىزىپ قويىپتى. ساناي ءجۇرۋ باقتاشىنىڭ ادەتى عوي، مەن ءبىر قاراعاندا-اق ون بەس كىتاپ ەكەنىن سىدىرتىپ ساناپ شىقتىم. مەنىڭ كىتاپتارعا كوزىم ءتۇسىپ تۇرعانىن شەگەن دە بايقاپ قالىپ:
— وقي بىلەمىسىڭ؟ — دەدى.
— بىلمەيمىن، — دەدىم ۇيالعان ۇنمەن. شەگەن ونىما وكىنەتىندەي، باسىن شايقادى:
— ونىڭ بولمايدى، كوستيا! وقۋ كەرەك! ادامنىڭ باسى قاربىز ەمەس، — دەدى.
مەن قايدا ءجۇرىپ، قالاي وقى دەيتىنىنە تۇسىنە الماي، اڭىرىپ قالدىم. وقىماعان ءوز ايىبىم سياقتانىپ، قىسىلىپ تا تۇرمىن. شەگەن ءبىراز ويلانىپ قالعانداي بولدى دا:
— ەسەپتەي بىلەمىسىڭ؟ — دەدى.
— بىلەم.
— نەشەگە دەيىن؟
— ەكى مىڭ سەگىز ءجۇز سەكسەن جەتىگە دەيىن...
شەگەن قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. ماقتانىڭقىراپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە اڭعاردىم. ونىڭ ۇستىنە، «ەكى مىڭ دەگەنىم دۇرىس-اق بولسىن... ۇلكەن سان، ماقتانارلىق سان... سەگىز ءجۇز دە جامان ەمەس... ال، سەكسەن جەتى دەگەن نەمەنە؟ نە ءۇشىن سەكسەن سەگىز ەمەس، نە بولماسا، تۇپ-تۋرا توقسان ەمەس؟ دەگەن وي كەلەدى. شەگەن كوك قۇراقتىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتىپ كۇلكىسىن ءالى تىيا الماي جاتىر.
— ەكى مىڭ سەگىز ءجۇز سەكسەن جەتى!.. ءولتىردىڭ، كوستيا، ءولتىردىڭ مەنى! — دەپ، كەيدە قاتتى قارقىلداپ جىبەرىپ، كەيدە دە بۋلىعىپ، دەمىن الا الماي، اۋناپ-اۋناپ كۇلەدى.
ارى-بەرىدەن سوڭ عانا ەسىمە ءتۇستى، سەكسەن جەتى دەگەنىم باققان سيىرلارىمنىڭ سانى ەكەن. شەگەنگە وسىنى ايتتىم.
— ە، باقتاشى ما ەدىڭ! — دەدى شەگەن، كۇلكىسىن تىيىپ.
— يە، جازعىتۇرىمنان بەرى سيىر باعام.
— ءبىز سەنى تۇندە كورىپ، الىپ كەتسەك قايتەدى دەپ تە ويلاپ ەدىك. ءبىراق، تاپتىق جاعىڭا كوزىمىز جەتكەن سوڭ كورەرمىز دەپ قوزعاماپ ەدىك. ەندى كوزىمىز جەتتى، بىزدىكسىڭ! — دەدى شەگەن.
— مەن «تاپتىق جاعىڭ» دەگەنىڭ نەمەنە دەپ سۇرادىم. شەگەن ماعان:
— شپانا، بۇزاقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جۇرە مە دەپ، جولاماپ ەدىك. وندايلار دا بولادى. ولار بىزگە جولداس ەمەس، — دەپ ءتۇسىندىردى.
پۇشىق مۇرىن، باقىر شاينەكتى وتقا قويىپ جاتىپ:
— ءبىراق سەن وقۋىڭ كەرەك! ونى ءبىلىپ قوي! — دەدى شەگەن.
— وقىماعان بالا وقىعان بالاعا جولداس بولا الماي ما؟ — دەپ، جابىرلەنگەنىمدى بىلدىرگىم كەلىپ ءبىر تۇردىم دا، باتا المادىم. سۇراي المادىم.
— ءوزى ورىسشا-قازاقشاعا سۋداي! — دەدى بوراش، اقىرىن عانا سىبىرلاپ.
— سەن شە؟
— وقي الام...
كوزىم جاسىق تارتىپ، ۇستىڭگى قاباتتارىم ازىراق قىزىپ بارا جاتقانداي، اۋزىم بالدىر تاتىپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى. ءجابىر، قورلانۋ، نامىستانۋ دەگەندەر قول ۇستاسىپ، القىمعا كەلىپ، بۋىپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى.
— اۋەلى تازا بولايىق، — دەپ، شەگەن مەنىڭ شاپانىمدى الىپ وزەندى سابالاي باستادى. اينالدىرعان ەكى تۇيمەمنىڭ بىرەۋى ءۇزىلىپ كەتە مە دەپ، مەن قىلپىلداپ وتىرمىن.
— شاپان جارىقتىق اكەڭنەن قالسا دا ەسكى يسىنەن ابدەن ارىلاتىن بولسىن، — دەيدى شەگەن.
اۋەلى تۇيمەلەرىمە جانىم اشىپ شەگەننىڭ قاسىنا بارىپ ەم. ارتىنان سابالاعان سۋدىڭ سارتىلداعانىنا قىزىعىپ كەتىپ، شاپانىمدى سابالاسۋعا ءوزىم دە قوسىلىپ كەتتىم.
بوراشتا ءبىر ەرەكشە تارتىپتىلىك بار. الدەقايدان ۇزىنداۋ كەلگەن كوكالا ورامال تاۋىپ الىپ، ونى ادەمىلەپ توسەپ، اكەلگەن بازارلىقتارىمىزدى تۇر-تۇرىمەن جايىپ جاتىر. ەكى اق قالايى بوكالدارى بار ەكەن ونى ىسقىلاپ، ءسۇرتىپ، ىستىق سۋمەن شايىپ تاستاپ:
— شەگەن اعا، شايعا كەلىڭدەر، — دەدى.
شايعا وتىرعان سوڭ، شەگەن ماعان تاعى ءۇش ءتۇرلى وسيەت ايتتى...
— التىن جاتسا — المايمىز! ءبىر مە؟
— ءبىر
— وتىرىك aيتپايمىز ەكى مە؟
— ەكى
— الداۋ ءۇشىن وتىرىك ايتساڭ، كەشىرەدى ەكەن دەمە، الدانباۋ ءۇشىن وتىرىك ايتساڭ، ىركىلمە! — دەپ، ءبىر توقتاعاندا مەن:
— ءۇش، دەپ قالدىم.
— جوق، ءۇش ەمەس، ءالى ەكەۋ-اق، — دەدى شەگەن. — ءۇشىنشىم ءۇش كۇننىڭ ىشىندە بىزبەن بىرگە قۋانىپ، بىزبەن بىرگە مۇڭاياتىن بولاسىڭ. ءوز بەتىڭمەن وڭاشا قۋانىپ، وڭاشا مۇڭاياتىن بولساڭ سەن بىزگە جولداس تا ەمەسسىن. قۋانا ءبىلىپ، مۇڭايا بىلمەسەڭ ءتىپتى جاقسى. وسىمەن ءۇش بولادى! — دەدى.
— ءۇش! — دەدىم ريزالىعىمدى ءبىلدىرىپ...
— ۋادە عوي؟
— ۋادە!
— ال ەندى شايىڭدى ءىش...
قارىندى سىقاپ الدىق تا، كوك قۇراققا اۋناي كەتتىك... اسەم دەنەسىن ادەيى ادەمىلەپ كەرگەندەي، قارا كولەڭكەدە شويىننان قۇيعانداي بوپ شەگەن جاتىر. ونىڭ بۇيىرىنە باسىمىزدى تيگىزە بوراش ەكەۋمىز كولدەنەڭ جاتىرمىز. ەركەلەپ، مازالاپ قويامىز. تاپ وسىلاي، ەركەلەسىپ، ايمالاسىپ جاتاتىن ۇيالاس كۇشىكتەر كوز الدىما كەلەدى. سالقىن جاي، ەركىن دوستىق، كەشەگى كورگەن كەيىسىمدى ۇمىتتىرىپ جىبەرگەندەي وڭاشا قۋانىپ، وڭاشا ويلانبايىن دەپ، مەن دە شەگەننىڭ باۋىرىنا كىرە تۇسكىم كەلەدى. شەگەن شالقاسىنان جاتقان بويى مەنىڭ اۋزىمدى سيپالاپ:
— مۇرنىڭ، ونشا ادەمى ەمەس... كوزىڭنىڭ سىنىن كەيىن ايتام، ءازىر ءوز قالپىنا كەلە قويعان جوق ءالى. دەنەڭ شىمىر... كەۋدەڭ شالقاق، قۇس ءتوس ەكەسىڭ، جۇيرىك بولارسىڭ... — دەدى.
ارقاسىنان سيپاعان بالا مىسىقتاي بولىپ، كەزىمدى جۇمىپ الىپ ىشىمنەن ماردامسىپ مەن جاتىرمىن. شەگەننىڭ كوڭىلى ماعان اۋعان ءبىر ءساتتى قىزعانىپ، بوراش شەگەندى باسىمەن سۇزگىلەپ قويادى...
— قانە، بوراش، باستاپ جىبەر. كوستيا ۇيرەنە بەرسىن، — دەدى شەگەڭ جاتقان قالپىن وزگەرتپەي.
بوراش باسىن كوتەرىپ الىپ، «زاۋرەش» انىنە سالا جونەلىپ ەدى، مەن ىلەسە المادىم. بipece داۋسىم «قيق» ەتىپ قالىپ، بىرەسە «شيق» ەتىپ قالىپ، بۇرالا شىققان بوراش داۋسىنا جاناسا الماي قويدى. قۇلدىراپ جوعارى كەتىپ، قۇلديلاپ تومەن قۇلاعان شىن داۋىس مەنىڭ شىڭكىلدەگىمدى ماڭايتالار ەمەس. بوراشتىڭ داۋىسى بوزتورعايداي جوعارىدا شىرىلدايدى دا، مەن قالتىلداپ، قالىقتاپ تۇرعان بوزتورعايدىڭ استىنان قاراپ تۇرعان سياقتىمىن. كەيبىر كەزدە ءوزىمنىڭ تاپ وسىلاي قاراپ تۇراتىنىم ەسىمە تۇسەدى.
بوراش جايىقتىڭ ارجاعىندا زاۋرەشتىڭ مولاسىن كورىپ وتىرعانداي، كوزىن الىسقا ءبىر قاداپ الدى دا، بارىنشا مۇڭدى، بارىنشا سازدى ۇنمەن ءاننىڭ يىعىن شىعارا، مۇڭ مەن شەرىن جۇرەگىڭە قۇيعانداي زارمەن ايتتى. ۇڭگىرىمىز ءۇن قوسقانداي. جايىق بويىنداعى بار بوزتورعاي قوسىلا شىرىلداعانداي بولدى. ولەڭ مەن ءاننىڭ بىرگە ورىلگەندەي شىققانىنا تاڭ قالىپ، مەن توقتاپ قالدىم. ۇزاق ءان ۇزىن اق جايىقتاي تارتىلىپ، ويىڭنىڭ ءار تۇكپىرىن ءبىر ءتۇرتىپ، ءون بويىڭدى تۇتاس شىمىرلاتقانداي، الىستاعى زار ەل ەسىنەن ءالى شىقپاعانداي، اۋىر ءبىر قاسىرەت كۇيى ءاربىر شەرلى جاننىڭ جۇرەگىنە شوق تاستاعانداي ەدى.
— ءوز شەشەسىنىڭ اتى دا زاۋرەش ەكەن... — دەدى شەگەن اقىرىن عانا قۇلاعىما سىبىرلاپ. تۇلابويىم ءدىر ەتە ءتۇستى.
بوراشتىڭ كىمدى جوقتاپ، زارلانىپ وتىرعانىن مەن ەندى عانا ۇعىندىم. تۋعان شەشەسىن كوردى مە، جوق پا، ەسىندە انا مەيرىمىنەن نە قالدى، جەتىم بالا زار قاعىپ، سونى ايتىپ وتىر. شەشەسىنىڭ اتىن اتاعان سايىن جۇرەگىنە شەمەن بوپ قاتقان جەتىمدىك شەرى ۇلعايا تۇسەتىن سياقتى. شەرگە تولى ءان تولقىنى بوراشتىڭ ءوزىن دە قاڭباقتاي دومالاتىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي. شەشەم ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ، مەن دە بوراشقا قاراپ، جاۋتاڭداي باستادىم. كوزگە كەلە بەرگەن جاسىمدى شەگەن سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ تىيىپ تاستادى. ءبىراق ۇڭگىر ءىشى مانادان بەرگى ويناقى تۇرىنەن ايرىلىپ، ەلدەن الىس، جۇرتتان وڭاشا، ءارى-سارىنىڭ ورنىنداي، بار قىزىعى ءبىتىپ، جۇدەپ سالا بەردى. بوراش توقتاعان سوڭ شەگەن ماعان بۇرىلىپ:
— قالاي ەكەن؟ — دەدى.
— مەن بۇلاي ايتا المايمىن، — دەدىم.
— ءوز بىلەتىنىڭدى ايت. ىركىلمەيتىن بول، — دەپ شەگەن قويماعان سوڭ، مەن «گۋريەۆتى» ايتىپ بايقاپ ەدىم، داۋسىم جۇرەكسىنە شىقتى.
كورىنگەن سونادايدان، گۋريەۆىم، كورگەم جوق گۋريەۆتەي جەر بيىگىن...
— گۋريەۆ جەر بيىگى بولسا، اق جايىق وسى اراعا كەلىپ قۇيىپ جاتپاي، وسى ارادان باستالىپ جاتار ەدى، — دەدى شەگەن. مەنىڭ ولەڭىم وعان ۇناماعانىن سەزدىم دە، مەن دە توقتادىم. سودان كەيىن بوراشتىڭ الدىندا ولەڭ ايتۋدى دا قويدىم.
ۇڭگىر ءىشى قاراڭعىلانا ءتۇستى. ءومىردىڭ ءبىر قالتارىسى سياقتى ۇڭگىردە ءبىر كۇنىم وتكەنىن اڭعاردىم. ەركىندىگى كوپ پە، اۋرە-سارساڭ وكىنىشى كوپ پە، ونى بولجار جاي جوق، ايتەۋىر ءبىر شاتقالاڭى كوپ جولعا تۇسكەندەي، جۇرەگىم ورنىعا المادى. ۇيىقتاي الماي جاتقانىمدى شەگەنگە بىلدىرمەۋ ءۇشىن، تاڭ اتقانشا ءبىر جاتقان جاعىمنان اۋناپ تۇسۋگە قورقىپ، ۇيىقتاعان بوپ پىسىلدادىم دا جاتتىم...
4
قالادا وتكەن ءۇش كۇننىڭ ىشىندە مىڭ ءتۇرلى ولاقتىعىم بارىن بايقادىم. اياق باسسام-اق بولعانى، قالانىڭ ءبىر داستۇرىنە مۇرىندىعىم ىلىنە كەتەدى. قالا جۇرتىنىڭ ادەتى دە باسقا، سالتى دا باسقا ەكەن. قالا ومىرىنە ۇيرەنىپ قالعان شەگەننەن قالىسپايمىن دەپ، اياعىمدى ەپتەپ-اق باسام، ەپتەمەيمىن دەسەم-اق ەرسى بىردەمەگە ۇرىنا دا كەتەم. كورمەگەن دۇنيەڭدە كوزىڭ تۇسپەيتىن ءبىر نارسە بولسايشى! كورىنگەنگە قارايمىن دەيمىن دە، كەز كەلگەنگە سوقتىعا بەرەم...
مەنىڭ ولاقتىعىمنان ءۇش كۇننەن كەيىن قولعا ءتۇسىپ قالدىق. بۇل جولى ءبىزدى ميليسيالار الداپ سوقتى. دالانىڭ ءان قۇمارلىعى ۇستاپ بەردى. قولعا تۇسكەنىمىزگە قۋانۋ كەرەك ەكەنىن كەيىن بىلسەم دە، ءدال سول كۇنى قاتتى رەنجىدىم.
تاقتايمەن قورشالعان «جازعى تەاتردا» شەگەن ايتا بەرەتىن ساراتاۋ وپەراسى ويىن كورسەتىپ جاتىر ەكەن. جۇرت ورنىنا جايلاسىپ بولىپ، شىمىلدىق ەتەگىن تۇرە بەرگەن كەزدە قورشاۋدىڭ باسىنا ءبىز دە قونىپ قالىپ ەدىك. شەگەن تەاتر ماڭايىن ەكى رەت اينالىپ كەلدى دە:
— بۇگىن ءبىر ميليسيونەر جوق ەكەن. قۇداي بەردى اياعىنا دەيىن كورەتىن بولدىق! — دەدى.
وتكەن ءتۇنى ويىندى بۇزىلعان ءبىر سارايدىڭ توبەسىندە وتىرىپ، الىستان كورىپ ەدىك. بۇگىن وعان شىداي المادىق. ۇشكىرلەپ قانا دورەكى كۇيىندە شەگەلەي سالعان تاقتاي قورشاۋدىڭ باسىنا شىعىپ الدىق. ساق وتىرايىق دەپ كەلىسسەك تە، ءان باستالعان كەزدە ونى ءبارىمىز دە ۇمىتىپ كەتىپپىز.
گۋريەۆ جەلى تۇنگە قاراي تەڭىز جاقتان سوعادى دا، ءتۇنى ازىراق سالقىنداۋ بولادى. مەنىڭ ۇستىمدە شاپانىم بار. ءارى ارىق، ءارى توڭعاق بوراش شەگەن ەكەۋمىزدىڭ ورتامىزدا وتىر.
ۇلبىرەگەن اق جىبەككە ورانعان، ءوزى دە جىبەكتەي ۇلبىرەپ تۇرعان اق كەلىنشەك ءان سالىپ بولعان سوڭ، جۇرت الاقانى سارتىلداپ ءتۇن اسپانىن جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى. مانادان قىبىر ەتسەك شەگەن ەكەۋمىزدى كەزەك ءتۇرتىپ قالىپ، ءوزى ءۇن شىعارماي تىڭداپ وتىرعان بوراش الاقان سوعام دەپ، ۇشىپ تۇسە جازدادى. قورشاۋ باسىنا قونعان قارا تاعانعا ۇستاپ، قىپىلداپ ارەڭ وتىرعانىمىزدا جۇمىسى دا جوق.
— قالاي ايتادى، ءا؟ نەتكەن ءانشى ەدى! الاقاندارىڭدى ايايمىسىڭدار! — دەپ بىزگە ۇرسادى. ودان گورى ءبىزدىڭ الاقانىمىز قاتتى سارتىلداپ جاتقانىن اڭعارمايتىن سياقتى.
ساحنادا مەنىڭ تاڭعالىپ وتىرعانىم باسقا نارسە ەدى. ونىڭ اتىن بوياۋدىڭ كوپتىگى دەر ەدىم. اق، قارا، قىزىل، سارى دەپ جورىپ، دۇنيەدە بوياۋ دەگەننىڭ كوپتىگىن كورمەك تۇگىل، ەستىمەگەن دە ەكەمىن. ءبىر عانا كوك دەيتىن ءتۇسىمىزدىڭ ءوزى ساحنادا تولىپ جاتقان تۇرگە ءبولىنىپ تۇر. شىن ماعىنادا كوردىم. بۇل كۇنگە دەيىن، مەن اسپاننىڭ، كوكتىگىن ءبىلۋشى ەم، ءبىراق شىن اشىق كوك، ايقىن كوك ساحنادا بولادى ەكەن. ءار ءتۇرلى بوياۋ ءان سالىپ، كەيدە بىرگە كۇلىپ، كەيدە بىرگە مۇڭايىپ قويادى... التىن مەن كۇمىس، بەرەن مەن جىبەك، بوياۋ ارقىلى ءۇن قوسىپ، ءانشى ايەلگە قوسىلىپ ءان سالىپ تۇرعانداي.
سالقىن جەلدەن بىرىمىزگە ءبىرىمىز تىعىلىپ، ۇيلىعا تۇسەمىز. قاراڭعى ءتۇن اۋىرلاپ، اسپان جەرگە جاقىنداي تۇسكەن سياقتانادى. سول اۋىر ءتۇندى نايزاعايداي ءتىلىپ، ايەل ءانى اسپانعا ورلەپ بارا جاتقانداي... ۇستىندەگى كويلەگىندەي، كوگىلدىر كوزدى ءانشى ايەل انىمەن بىرگە ءوزى دە اسپانعا وپ-وڭاي كوتەرىلىپ كەتكەندەي كورىنەدى. ايەل ەكىنشى ءانىن اياقتاعان كەزدە تاقتاي قورشاۋ سوققان الاقاننان جارىلىپ كەتكەن شىعار دەپ ەدىم. جۇرت العىسىن ايعايلاپ ايتىپ، اينالامىز ات شاپقانداي دۇڭكىلدەپ كەتتى.
وسى كەزدە قورشاۋدى تاسالانىپ، ەكى ميليسيونەر دە كەلىپ قالعان ەكەن. ءدال قاسىمىزدان ۇرلانىپ قانا شىققان اقىرىن ىسقىرىققا جالت قاراعاندا شەگەنگە جاقىنداي بەرگەن ميليسيونەردى كوردىم. شەگەن بيىكتەن سەكىرگەندەي قارعىپ كەتىپ، قاراڭعى جەرگە بارىپ ءتۇستى. بىزگە دە: «سەكىرىڭدەر!» — دەدى.
بوراش سەكىرەمىن دەپ، ميليسيونەردىڭ ءدال الدىنا قۇلاپ ءتۇستى دە:
— ويباي، اياعىم! — دەدى.
مەن بۇرىلىپ سەكىرە بەرگەنىمدە شوقپىت شاپان ۇشكىر تاقتايعا ىلەگىپ، تۋ سىرتىمنان اسىلدىم دا قالدىم. ەش جەرىم اۋىرعان دا جوق، قورىققان دا جوقپىن. ۇيالعاننان تاقتايدى تەپكىلەپ، باقىرا باستادىم. «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەگەندى كەيىنىرەك ەستىسەم دە وسى ارادا ءوز باسىمنان ءبىر وتكىزدىم-اۋ دەيمىن. ارقاڭنان اسىلىپ قالىپ، تىرپ ەتۋگە شاماڭ جوق، اياققاپتاي ءىلۋلى تۇرعانىڭ ۇيات-اق سياقتى.
تەاتر دا وتىرعان ادامدار مەنىڭ داۋىسىمدى ەستىپ:
— نە دەگەن بۇزاقىلىق بۇل!
— كىم بار بۇعان تيىم سالاتىن؟ — دەسىپ، اشۋ شاقىرا باستادى. بوراش ارەڭ دەپ قورشاۋعا سۇيەنىپ، ماعان جاقىندادى دا:
— شىعارما ءۇنىڭدى! ءان سالىپ جاتقانىن ەستىمەيمىسىڭ! – دەپ اياعىمنان تارتتى. ءبىرىنشى رەت ماعان زەكىپ ايتتى.
— سەنىڭ ەشبىر جەرىڭ اۋىرعان جوق. وتىرىك باقىراسىڭ! – دەپ قاسىمدا ءبىر ميليسيونەر تۇر. ميليسيونەر مەنىڭ مىقتاپ ىلىنگەنىمدى ءبىر بايقاپ الدى دا:
— ازىراق شىداي تۇر. ءقازىر ءتۇسىرىپ الام... — دەدى.
شەگەن ورعىپ شىعىپ سوناداي بارىپ تۇر. بىزگە دىبىس بەرىپ قويادى. بوراش ەكەۋمىزدىڭ، ءبىرجولا قولعا تۇسكەنىمىزدى بىلگەن سوڭ شەگەنگە قاراي ۇمتىلدى. شەگەن تەاتردى اينالا قاشىپ، ءبىزدى تاستاپ كەتپەيتىنىن اڭداتىپ قويدى. ميليسيونەرلەر تۇلكىگە تونگەن بۇركىتتەي ءتۇيىلىپ، قاقپاقىلعا سالىپ، شەگەندى از-اق ءىلىپ تۇسپەي ءجۇر. شەگەن كەيدە كيىكتەي ورعىپ، كەيدە بالىقتاي بۇلت ەتىپ قالىپ، جالت بەرىپ، وقىس بۇرىلىپ، ەركىن جۇرگەن سياقتى. شەگەننىڭ قىزىعىنا قاراپ تۇرىپ، مەن دە ءوز قايعىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن.
قۋعىنشىلاردىڭ ىسقىرىق بەلگىلەرى ءبىر الىستاپ، ءبىر جاقىنداپ، ءبىر وڭ جاقتان، ءبىر سول جاقتان شىعىپ، قاشقان مەن قۋعاننىڭ ءمان-جايلارىن ءبىلدىرىپ قويادى. كەيدە «مىنە!» دەگەندەي، كەيدە «اتتەڭ!»، «قاپ!» دەگەندەي وكىنىش ىسقىرىعى ەستىلەدى. قۋعىنشىلار ۇزاپ ءبىر كەتكەندە، مەن بوراشقا:
— جونەل دەدىم. اياعىن ارەڭ سۇيرەتىپ، بوراش تا ۇزاي بەردى.
جانتالاس ىسقىرىق ۇستى-ۇستىنە شىعىپ، تاپىر-تۇپىر جۇگىرىس تاعى دا جاقىنداي بەرىپ ەدى، الدەقايدان اعىپ كەلە جاتقان بۇراڭداپ بارا جاتقان بوراشتى قاعىپ اكەتتى دە، جوق بولدى.
— قۇتقارام، قورىقپا! — دەگەن شەگەن داۋسى الىستان ەكى رەت قايتالاندى.
تاقتايدىڭ ۇشكىر باسى بايقاۋسىزدا ارتقى ەتەكتىڭ استىنان كىرىپ، جاۋرىن ورتادان تەسىپ شىققان سياقتى. قالىڭ قومشا بىلق ەتكىزەر ەمەس. ەنتىگە جوتەلىپ، اپتىعا سويلەسىپ، قۋعىنشىلار مەنىڭ، قاسىما كەلدى. داۋىستارىندا ءبىرىن-بىرى كىنالاۋ دا بار. ەكەۋى دە قازاق ەكەن.
— مەن قالاي قاراي جۇگىرسەم، سەن دە سولاي قاراي جۇگىرگەنىڭ نە؟ — دەپ، جاسى ۇلكەنى كىنالاسا:
— الگى ءبىر جەردە سىزدەن بولدى... — دەپ، جاستاۋى اقتالىپ كەلەدى.
— شورتانى قۇتىلىپ كەتتى... شاباق... اشەيىن شاباعى قولعا ءتۇستى... دەپ، ماعان جاستاۋىنىڭ كوڭىلى دە تولماي تۇر.
— توقتاي تۇر سەڭ شورتان! سەنى قارماعىما ءبىر ىلىندىرمەسەم بە! — دەپ ەڭ كوپ قۋىپ، كوپ ازاپتانعان، مۇرنىنىڭ الدىندا عانا ەكى ەلى قارا مۇرتى بار، جاسى ۇلكەنى جەر تارپيدى.
— اناۋ اتاماندارىڭ، عوي؟ — دەدى ول ماعان.
— جوق. شەگەن — دەدىم.
— نەشيەۆا پودوبنوگو! اتامان! — دەدى ول.
مەنى باپتاپ، ىلىنگەن جەرىمنەن ءتۇسىرىپ الىپ، مۇرتتى ميليسيونەر ءاتى-جونىمدى سۇرادى. مەن بار دۇرىسىمدى ايتتىم.
— قاراعىم-اۋ، ءوزىڭ وقۋ ىزدەپ كەلىپ، قايداعى بالەگە قايدان كەز بولا كەتتىڭ، ءا؟ كوشەدە مەنى ءبىر كورمەدىڭ بە؟ اعا، وقۋ ىزدەپ كەلىپ ەم دەسەڭ عوي، مەن سەنى تۇپ-تۋرا دەتدومعا اپارىپ تاپسىرام. ءوي، اقماق بالا!.. شەشەڭە دە حابار بەرەم... وقۋعا دا كىرگىزەم، — دەپ، بىرەسە ۇرسىپ، بىرەسە قامقور سوزدەر ايتىپ قويادى.
جاس ميليسيونەر ماعان تەمەكى ۇسىنىپ ەدى، مەن الدىم دا ورتاسىنان ءبىر سىندىرىپ لاقتىرىپ جىبەردىم. مۇرتتى ميليسيونەر:
— ادام بولادى ەكەنسىڭ، اينالايىن، — دەپ ارقامنان قاقتى. قولى جۇمساق، اينالايىن دەگەنى جىلى ءتيدى جۇرەگىمە.
مەنى ماشيناعا مىنگىزىپ الىپ، سول ءتۇنى قالانىڭ شەتىندەگى بالالار ۇيىنە تاپسىردى. بار بالانىڭ ازىق-تۇلىگىن جالعىز جەپ سەمىرگەندەي جۋان ايەل، وتىرعان ورىندىعىن ويبايلاتا سىقىرلاتىپ، ماعان قاراي ارەڭ بۇرىلىپ:
— اتىڭ كىم؟ — دەدى.
— كوستيا.
— يا، سەندەر ءبارىڭ دە كوستياسىڭدار... اكەڭ اتى شە؟
— ءسارتالى.
وقتاۋداي جۋان قالامدى قازانداي ۇلكەن قارا ساۋىتتاعى سياعا مالعىسى كەلىپ، قولىن سوزا ءتۇستى دە، مەنىڭ اتىمدى جازعىسى كەلمەي كەتكەندەي، قولىن قايتا تارتتى. ساۋىتقا سۇيەي بەرگەن قالام اۋەلى ءبىر جاعىنا قيسايىپ قۇلادى دا، سودان كەيىن بىر-ەكى اۋناپ ءتۇسىپ، ايەلدىڭ الدىنا تامان بارىپ جاتتى.
بۇل ءتۇندى مەن بولەك ءبىر بولمەدە وتكىزدىم. اۋەلى مەنى كوبىگىمدى بۇرقىراتىپ جۋىندىرىپ الدى، تازا كيىم بەردى. الگىدە مەنى ىنتاسىز قارسى العان ايەل، ەندى مەنىڭ مومىن ەكەندىگىمە، اناۋ-مىناۋ بۇراڭ جولىم بولماعاندىعىنا كوزى جەتكەن سوڭ تارتا، شۇيىركەلەسە سويلەسىپ، بالالار ءۇيىنىڭ جايىن تانىستىرىپ وتىر. ازداپ قازاقشا بىلەدى ەكەن:
— مەن جاقسى شەشە... بالالارىم كوپ. وينايسىڭ... وقيسىڭ، — دەيدى ءار ءسوزدى يكەمدەپ، قازاقشا سويلەپ...
— نەشە بالاڭىز بار؟ — دەدىم.
— ءقازىر ەلۋ.
مەن شىن-اق شوشىپ كەتتىم. ءبىر ادامنىڭ ەلۋ بالاسى بولادى دەگەندى ەستىمەگەن ەدىم.
— سەنتيابردە سەكسەن بولادى... — دەدى ايەل. مەن:
«ءبىر ايدىڭ ىشىندە وتىز بالا تاباسىز با؟» — دەپ سۇراي جازداپ بارىپ قالدىم. كەسكىنىمدە ايران-اسىر تاڭ قالعاندىق بولۋ كەرەك، ايەل كۇلىپ جىبەرىپ:
— ءبارى دە وزىڭدەي. جەتىم بالالار، — دەدى. جەتىم بالالار ۇيىندە وتىرعانىم ەندى عانا ەسىمە ءتۇسىپ، ۇيالىپ قالدىم.
اپپاق تازا بولمە. سىرلانعان كوك كەرۋەت. استى-ۇستىمدە تازا اق توسەنىش. بۇل مەنىڭ ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت كەزدەسىپ وتىرعان نارسەلەرىم. كەز كەلگەن بۇرىشقا اۋناي كەتىپ ۇيرەنگەن باسىم، مىنا تازالىققا قالاي جاقىنداسۋدىڭ رەتىن تابا الماي، قاتتى قىسىلدىم. مەنى جۋىندىرعان ايەلدەر، ۇيالعانىما قاراماي ءۇستى-باسىمدى كوپىرتىپ جاتىپ:
— ەندى تازا بولاسىڭ، اقىلدى بولاسىڭ، جاقسى بولاسىڭ، – دەسكەن.
سول تازا، اقىلدى بولاتىن بالاڭىز تازالىققا اياعىن سالۋعا باتا الماي، كەرەۋەتىنىڭ شەتىندە عانا وتىر. مۇندايدىڭ جايىن شەگەن بىلەر ەدى، ول قاسىندا جوق...
— ال اينالايىن جات، يۋكتا! — دەپ تولىق ايەل دە شىعىپ كەتتى. مانا ول ماعان ورەسكەل جۋان كورىنسە، ەندى تولىق قانا كورىنىپ قالدى.
بولمەدەن بارلىق بالالار ۇيىندە بولاتىن دارى-دارمەك ءيىسى كەلەدى. توبەدە شاتىناي جارقىراپ ەلەكتر شامى تۇر. بۇل كۇنگە دەيىن قالا وتتارىن الىستان عانا كورسەم، ەندى، مىنە، قاسىندا وتىرمىن. ءبىزدىڭ اۋىلعا الىستان قول بۇلعاپ، جىمىڭ قاعىپ، شاقىرىپ تۇراتىن قالا جارىعىن ەندى، مىنە، جاقىننان كورىپ وتىرمىن. مۇمكىن، مەن اۋىلدان قاشقاندا وسى شامنىڭ جارىعى جەتەلەپ اكەتكەن بولار. نەسى بار، بۇل دا مۇمكىن...
مەنىڭ ەندىگى باقىلاپ وتىرعانىم، وسى شام تاڭ اتقانشا جانىپ تاۋسىلار ما ەكەن دەپ ويلايمىن. ءبىراق جانعان سايىن جارىعى كۇشەيە تۇسكەندەي بولادى. مەن ورنىمنان تۇرىپ، توبەدە تۇرعان شامدى اينالا ءبىر قاراپ شىقتىم. ۇرلەگەن قوزىقۋىقتاي عانا شىنى ەكەن. توقىما باۋدى ماڭدايشادان وتكىزىپ الىپ توبەگە شەگەلەپ، ءبىر ۇشىن سالبىراتا قويساڭ بولعانى... سودان سوڭ قوزىقۋىقتى ىلە سال... اۋىلدا توقىما باۋ از با، قالانىڭ قاي جەرى بولسا سول جەرىندە شاشىلىپ جاتقان شىنى از با!..
«ە، مۇنىڭ ءوزى ونشا قيىن ەمەس ەكەن... ءاي، قارامۇرت-اي، قالاعا كەلىپ جۇرگەندە تىم بولماسا وسىنىڭ ءبىرىن الا كەلسە عوي، اۋىل الدەقاشان جارقىراپ كەتەر ەدى!» — دەگەن وي كەلەدى.
كەيىن اۋىلعا قايتقاندا ەڭ الدىمەن تاپ وسىنداي سونبەيتىن، جانعان سايىن كۇشەيە بەرەتىن شام الا قايتۋعا سەرت ەتتىم. قالادا جانعان وت اۋىلدا جانبايتىن نەسى بار؟ اپام باۋ شيراتىپ بەرەدى، مەن قالادان ءبىر اربا قىلىپ شىنى الىپ قايتام...
ءۇيدىڭ قابىرعاسىندا، توڭكەرىپ قويعان كىشكەنە شاشكەگە ۇقساپ، تاعى بىردەمە جابىسىپ تۇر. شام جارىعىنا كۇمىستەي جارقىرايدى. بۇل نە ەكەن؟ ءدال ورتاسىندا كىشكەنە عانا ءمۇيىزى بار... شاشكەگە قولىمدى اپارىپ، سيپاپ قاراپ ەم، ەش نارسە دە بولعان جوق. شىركىن، وسىنداي ويىنشىعىڭ بولىپ، قالتاڭا سالىپ جۇرەر مە ەدىڭ!.. بالالار جينالىپ ويناعاندا، بىرەۋى ساقاسىن كورسەتىپ، بىرەۋى ءبىر ەسكى ساعاتتىڭ دوڭگەلەگىن كورسەتىپ ماقتانعاندا، سەن قالتاڭنان مىنانى سۋىرىپ الساڭ!..
— بۇل نە، ءاي، بۇل نە، ءاي! — دەيدى عوي، بالالار جابىرلاپ.
— مۇنى اكەڭ دە كورگەن جوق! — دەيسىڭ دە، قايتادان قالتاڭا تىعاسىڭ.
سودان كەيىن سەنىمەن تامىر بولمايتىن ءبىر بالا قالار ما؟ اقبوتا قانداي قىزىعار ەدى! اقبوتا قىزىعىپ سۇراي قالسا، بەرەر مە ەم، بەرمەس پە ەم؟ قينالىپ-اق بەرەر ەم..
ءبىر قىزىعى، مەن قالا جارىعىن اۋىلعا اپارىپ ورناتقاندا دا تەك قانا ءوزىم تەڭدەس بالالار الدىندا ماقتانۋ ءۇشىن ورناتاتىن سياقتىمىن.
— قاشىپ كەتتى دەپ كۇلۋشى ەدىڭدەر، نە الىپ كەلگەنىمدى كورەسىڭدەر مە؟ — دەمەكشىمىن. ارينە، ءبارى دە جىم بولادى.
وسى ويلارمەن تۇرعاندا، قولىم قابىرعاداعى ويىنشىقتىڭ قاي جەرىنە ءتيىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، لىپ ەتىپ، شام ءسونىپ قالدى. الدەنە تىرس ەتكەندەي بولدى. اۋەلى شام ءسونىپ، سودان كەيىن تىرس ەتتى مە، بولماسا، اۋەلى تىرس ەتىپ قالدى ما، ول اراسىن اڭعارا الماي قالدىم.
ەسىك سىرتىنان:
— نەگە ءسوندىردىڭ؟ — دەگەن ەركەك داۋسى كەلدى. سودان كەيىن بولمەگە بىرەۋ كىردى دە، تىرس ەتكىزىپ قالىپ ەدى، شام جاندى. ول بالالار ءۇيىنىڭ كۇزەتشىسى، سارى ساقالىنا اق كىرگەندىكتەن، بەت-اۋزىن بالدىر باسىپ كەتكەندەي قارت ادام ەكەن.
— اتا، جاڭا جارىق قايدا قاشىپ كەتتى؟ — دەدىم.
— قايدا قاشۋشى ەدى؟ سەن ءسوندىردىڭ. نەمەنە، مەنى الداعىڭ كەلە مە! — دەدى ازعانا ىزعار كورسەتىپ.
— جوق، اتا، مەن كورمەي دە قالدىم... — دەدىم، نەنى كورمەي قالعانىمدى ءوزىم دە ايقىن تۇسىنبەي. شال سەنەر-سەنبەس شىعىپ كەتتى.
الىستان ارسىلداعان تەڭىز دەم الىسى مەنىڭ تەرەزەمە سوعىپ قايتىپ جاتقانداي بولادى. باسقا ءبىر دىبىس جوق. تىنىش تۇندە تەڭىز عانا الدەنەمەنەنى انمەن ايتىپ، الدەقايدا شاقىراتىن سياقتانادى.
تاعى ءبىرازدان سوڭ، قىرداعى ءۇنسىز قاراڭعى ءتۇننىڭ قالا شەتىندەگى كوپ كوزدىلىگى، كوپ ۇندىلىگى ەسىمە ءتۇستى. شامى سونبەيدى، ءۇنى توقتالمايدى. تەمىردى تەمىر قاجاپ، ءتۇن بويى جۇمىس ىستەلىپ جاتادى. اۋىل ولاي ەمەس، ءا؟ ءتورت تۇلىكتى ءتورت اق ادام باعادى. وزگە جۇرت نە ىستەيدى؟ مال قايتتى، سيىر ساۋىلدى، سودان بىلايعى ءتۇن كوبىنەسە ۇيقى توسەگى سياقتانادى.
«وسى ويلارىڭ دۇرىس!» دەگەندەي الىستان بالىقشى كەمەلەرى ايعايلاپ قويادى. ۇلكەن ءبىر جارىقتار تەڭىز بەتىن قىدىرتا ءسۇزىپ، كەيدە مەنىڭ تەرەزەمدى دە جاناپ تۇسەدى. اقشىل تولقىندار دومالاي جۇيتكىپ، قىرعا شىعىپ كەتەردەي كورىنەدى. مەن شەگىنىپ توسەگىمە كەلەم.
قولعا ءتۇسىپ قالعانىمنىڭ قورلىعى ەندى بويىما تاراعان سەكىلدى. كوز الدىما ماناعى ءان سالىپ تۇرعان ايەل كەلەدى. سول ايەلدىڭ دە بالاسى بار ما ەكەن دەپ ويلايمىن. قوي، جوق شىعار!.. ءسىرا، مەن ول ايەلدى بارلىق ەركەك اتاۋلىدان قىزعانعان قىزعانعاندايمىن. سيىر ساۋىپ، بالانىڭ جورگەگىن جۋىپ، باسقالارداي اس ءىشىپ، بىرەۋگە ۇرسىپ، بىرەۋگە رەنجۋ ول ايەلدە بولماۋ كەرەك سياقتى. ول دۇنيەدە تەك قانا ءان سالۋدان باسقانى بىلمەۋى كەرەك... بىردەمەگە جاقىنداتسام-اق، سونشا تازا، سونشا نازىك ادامعا كىر جۇعىپ قالاتىنداي، ەش نارسەگە جولاتقىم كەلمەيدى. ەندى ءبىر كەزدە شەگەننىڭ «ونەر» دەگەنى ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ، ەكى اياعىمدى جوعارى كوتەرىپ، قابىرعاعا سۇيەدىم دە، ەكى قولىممەن جۇرە باستادىم. ۇيرەنۋگە بولادى ەكەن. اياعىڭدى قابىرعاعا سۇيەپ تۇرساڭ، تەگىس ەدەندە ەكى قولىڭمەن جورتاقتاپ كەتەدى ەكەنسىڭ...
تاڭ اتتى... توبەدەگى شام كوزىن قىسا بەرگەندەي كورىنىپ ەدى، سونگەلى تۇر ەكەن. شەگەن مەن بوراش قوي «سالقىن سارايدا» كەرىلىپ جاتىر. مەن مىناۋ، تەمىر كەرۋەتتە اۋناقشيمىن. تالدىرا تولعاپ «زاۋرەشتى» ايتىپ وتىرعان بوراش كوز الدىما كەلەدى. ىشىمنەن مەن دە قوسىلىپ جاتىرمىن. بۇل جولى ەكەۋمىزدىڭ داۋسىمىز بىرگە ورىلگەندەي شىعادى.
— ءوي اقىماق بالا... ماعان نەگە ايتپادىڭ؟ — دەگەن ميليسيونەرمەن قوسارلانىپ، — وقيسىڭ، وينايسىڭ، اقىلدى بولاسىڭ، — دەپ، بالالار ءۇيىنىڭ حوزيايكەسى كۇلىپ تۇرعانداي بولادى...
— ءوي، قاسقانىڭ جاتىسىن! — دەگەن داۋىستان ويانىپ كەتسەم، قاسىمدا شەگەن تۇر ەكەن.
كۇن كوتەرىلىپ قالىپتى. بەستى شىبىندار تەرەزەنى تەپكىلەپ، قيراتىپ بارادى ەكەن. شەگەندى كورىپ، «سالقىن سارايدا» ەكەنبىز دەپ، قۋانىپ كەتىپ ەم، سىلانعان اق قابىرعالار مەن بيىك تەرەزەلەر وتكەن ءتۇندى تۇگەل ەسكە سالدى.
— ءبىز دە كەلدىك، — دەدى شەگەڭ مەنىڭ توسەگىمە وتىرا بەpءىپ. — سەن قولعا ءتۇسىپ قالدىڭ، بوراشتىڭ اياعى تاعى ءبۇلىنىپ قالدى. قىس تا جاقىنداپ كەلەدى. ءبارىمىز ءبىر جەردە بولايىق دەپ، بوراشتى الىپ، مەن دە كەلدىم. ەندى ادام بولۋىمىز كەرەك.
مەن باسىمدى جاستىقتان جۇلىپ الىپ، شەگەننىڭ تىزەسىنە سالدىم.
— بوراش قايدا؟
— دوكتور قاراپ جاتىر. نەمەنە، ساعىنىپ قالدىڭ با؟
مەن ەركەلەپ، ارسالاڭداپ، شەگەنگە قاراي تىعىلا بەرىپ، سانىن قىرشىپ تىستەپ الدىم. شەگەن مەنى بۇكتەي قۇشاقتاپ الدى دا تىرپ ەتكىزبەدى.
— مەنى بوساتىپ الۋعا كەلگەن ەكەنسىڭ دەسەم!.. — دەپ، مەن كىنالاپ شەگەننىڭ بەتىنە قارادىم.
— ءبىزدى بوساتۋ كەرەك ەمەس، بۇعاۋلاۋ كەرەك! — دەدى شەگەن.
ءتۇس اۋا، قورانىڭ، ىشىندە تازا اۋادا تاماق ءىشىپ جاتىر ەدىك، اڭىراپ-بوزداپ اپام كەلىپ قالىپتى. تارازىنىڭ ءبىر باسىندا «قايروشىم، قايىرجانىم» دەپ ەركەلەتەتىن شەشەم، ەكىنشى باسىندا شەگەن مەن بوراش، ەكى ورتادا كوزى جاۋتاڭداپ مەن قالدىم. الدەقايدان جەل ايداپ اكەپ قوسسا دا، ءجان-تانىمىز بىرىگىپ ۇلگىرگەن ەكى دوسىم، سالماقتاسا كەلگەندە شەشەمدى باسىپ كەتە جازداعان ءبىر كەزى دە بولدى. ءبىراق اڭگىمەنى بالالار ءۇيىنىڭ حوزيايكەسى شەشتى-اۋ دەيمىن.
كەشە ماعان ۇناڭقىراي قويماعان ماريا اپاي شىنىندا دا ەلۋ بالانىڭ اناسى بولىپ كەتكەن ەكەن. دەنەسىنىڭ تولىقتىعىنا قاراماي، بالالاردىڭ اراسىندا ۇرشىقتاي ءيىرىلىپ جۇرەدى. تولىقتىعىندا اناعا لايىق ءبىر جىلىلىق، مەيرىمدىلىك بار ەكەن. بار بالا ماريا اپاي، دەپ ءبىر ايتپاسا، اسى تاماعىنان وتپەيتىندەي ءالسىن-السىن بىردەمە سۇراپ، مازاسىن الادى. ول وعان ەرىنبەيدى دە، جابىرلەنبەيدى دە، ءار بالانىڭ قاسىنا بارىپ ەركەلەتىپ كەتەدى. دەتدومنىڭ بۇرىنعى بالالارى بوراش ەكەۋمىزگە مەنسىنبەي قاراپ، شەگەنگە قۋلىعى ارالاس ءقاۋىپ كوزىمەن قاراپ وتىرعاندارىن ماريا اپاي اڭداپ قالعان ەكەن. قاقپادان اپام داۋسى كەلىپ جەتكەندە ماريا اپاي:
— شاشىڭدى قالاي ادەمى العان... — دەپ، مەنىڭ باسىمدى سيپاپ تۇر ەدى.
اپام داۋسىن انىق ايىرماي تۇرىپ-اق، جۇرەگىم دۇرسىلدەپ قويا بەردى. قاسىق قولدان ءتۇسىپ كەتتى، شەگەننىڭ تىزەسىنە سورپا دا شاشىراتىپ الدىم. باسىندا ءبىزدىڭ جاقتىڭ ۇلكەن جاۋلىعى، كوك شۇبار كەڭ كويلەگى دەلەڭ قاعىپ، اپاسى ەكپىندەي باسىپ كەلدى. ءبىر قالىپتان شىققانداي كوپ بالانىڭ ىشىنەن مەنى بىردەن ايىرا الماي، سول ەكپىنىمەن ورتامىزعا كەلىپ كىردى. كيىمدەرى بىردەي، شاشتارىن دا بىردەي ەتىپ الدىرعان بالالاردى سىدىرتا سۇزگەن كوزى ماعان تايانىپ كەلەدى. شەشەسىن كورگەن بالا وتىرا الا ما:
— اپا! — دەپ، ورنىمنان اتىپ تۇردىم. اپام ۇزىن ستولدىڭ ار جاعىنان قولىن سوزىپ، مەنى كوتەرىپ الدى. ءيسى تانىس ىستىق قۇشاققا كىرىپ كەتتىم. ۇيا باسار انا قىران بالاپانىن ءىلىپ الدى دا، باۋرىنا باستى. بالاپان جۇرەگى ءدىر ەتە قاقتى.
— قۇلىنىم، قايروشىم، قايدا جوعالىپ كەتتىڭ... — دەگەن ءالسىز عانا شىققان داۋسى ەستىلەدى. وسى تورت-بەس ءسوز ءوزىڭ ەس بىلگەلى انا دەگەندى تانىتاتىن قانداي مەيىرىم، قانداي سەزىم بولسا، سونىڭ ءبارىن ءبىر-اق كوشىرىپ اكەپ، ىپ-ىستىق ەتىپ جۇرەگىمە قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. مەنى كوتەرىپ الۋعا ستولدىڭ ار جاعىنان قول سوزعاندا ءبىر بالانىڭ ءىشىپ وتىرعان سورپاسىن شايقاپ جىبەرگەنىندە اپامنىڭ جۇمىسى دا جوق... شەشەسىز بالالاردىڭ ماعان قاراپ، كوزدەرى مولتىلدەي باستاعانىندا مەنىڭ دە جۇمىسىم جوق. دالا ءيسىن، شەشە ءيسىن اڭساعالى ايلار وتكەندەي، شەشەم كەۋدەسىن تۇنشىعا يىسكەلەپ، جۇتىپ جاتىرمىن.
ستول باسىندا شۋسىز وتىرمايتىن كوپ بالا دا تىنا قالدى. بۇلاردىڭ كوبىنىڭ شەشەلەرى جوق جەتىم بالالار. ءارقايسىسى دا ءوز شەشەسىن ساعىنىپ، سارقىلا بىلمەس مەيىرىم اڭساپ، مۇڭايا قالىپتى. تۋعان اناسىن كورمەسە دە، شەشەسىن ساعىنبايتىن بالا جۇرەگى بولمايدى.
قۇلاعىما ءدۇرس-دۇرس ەتىپ، شەشە جۇرەگىنىڭ سوققانى ەستىلەدى. «قارعا بالاسىن اپپاعىم» دەپ سۇيەدى دەگەندەي، انام مەنى «كۇنىم!» دەپ، يىسكەلەپ ايمالاپ، ءسۇيىپ جاتىر. كەيدە جەلكەمە، كەيدە شەكەمە ىستىق جاسى دا تامىپ-تامىپ كەتەدى. سول قۇشاقتان شىعارماعان بويى، قۇلاعىمدى سول جۇرەك دۇرسىلىنەن ايىرماعان بويى، اپام قاقپادان شىعىپ جۇرە بەرسە، مەن دە ايرىلماي كەتە بەرەتىن ەدىم.
مەنى ەشكىم ەرتىپ اكەتپەگەنىن، ءوزىم قاشىپ كەتكەنىمدى اپام جاقسى بىلەتىن بولسا كەرەك. سوندىقتان بالالارعا سوقتىققان جوق. كوز جاسىن جاۋلىعىمەن ءسۇرتىپ جاتىپ، ءارقايسىسىنا مەيىرىم كوزىمەن ءبىر قارادى دا، ۇندەگەن جوق. مانادان كەزىن كۇتىپ تۇرعان ماريا اپاي تاماق الدىرىپ ۇلگىرگەن ەكەن، اپاما كوپتەن بەرگى تانىسىنداي جىميا قاراپ:
— وتىرىڭىز، تاماق ءىشىڭىز، — دەدى.
ءالى دە وكسىگى باسىلا قويماعان اپام، وتىرۋىن وتىرسا دا، الدىنا قويعان تاماقتى ىلگەرى ىسىرىپ قويدى:
— قاتالاپ كەلدىم. تاماق ىشپەيمىن. راحمەت، شىراعىم.
— ەندەشە، شاي ءىشىڭىز، — دەپ، ماريا اپاي شاي العىزدى.
اپام ستاكاندى ءارى يتەرىپ قويادى، ماريا اپاي ستاكاندى قايتادان ۇسىنىپ، قىلقىلداپ تۇر:
— ءسىز اناسىز عوي. مەن دە انامىن. سىزدە كوپ بولسا، ون بالا بار شىعار... مەنىڭ ەلۋ بالام بار... بالاڭىزدى الىپ قايتام دەسەڭىز، ءقازىر قايتارام، ءوز بالالارىم دا جەتەدى... ول جاعىنان ءقاۋىپ ەتپەڭىز، سەنىڭىز... ءبىراق انا بولا تۇرىپ، بالالاردىڭ دامىنەن تاتپاساڭىز، بالالار وكپەلەيدى، — دەپ ماريا اپاي ءار ءتۇرلى تاتتىلەر مەن كۇرەڭ شايدى اپامنىڭ، الدىنا قاراي جاقىنداتا تۇسەدى.
— ءىشىڭىز، انا...
شاي دەگەن ءبىزدىڭ جاقتىڭ وتە ءبىر قۇمار نارسەسى. الدە سول قۇمارلىق پا، الدە ماريا اپايدىڭ ءسوزى جىلى ءتيدى مە، اپام ستاكاندى قولىنا الدى. ءومىر بويعى ەڭبەكتەن بۋىلتىقتانىپ كەتكەن ساۋساقتارىنىڭ بىرىندە جالپاق كۇمىس ساقيناسى جارقىرايدى. كۇنگە كۇيىپ قارايعان اشاڭ جۇزىنە ەندى اجار كىرە باستادى. اپام سيرەك ۇرتتاپ، شاي ءىشىپ وتىر دا، ماريا اپاي شايدان گورى دە دامدىرەك سوزدەردى قۇلاعىنا قۇيىپ جاتىر. تاڭەرتەڭنەن بەرى بوراش ەكەۋمىزگە مەنسىنبەي قاراعان بالالار الدىندا مەنىڭ بەدەلىم دە كوتەرىلىپ قالعان سياقتى. ءبىرى باۋىر تارتىپ، جىميىپ قويسا، ەندى ءبىرى مەنىڭ الدىما قاراي ناندى جىلجىتىپ قويادى. ەركەلەتىپ، ارقامنان قاعار، ايمالاپ سۇيەر شەشەم بارلىعى ءبىر ءساتتىڭ ىشىندە مەنى وزگەلەردەن ەداۋىر جوعارى كوتەرىپ تاستاپتى.
بوراش پەن شەگەن «وسى كەزەڭدى وتكىزىپ الما!» دەگەندەي، كەزەك-كەزەك بۇيىرىمنەن ءتۇرتىپ قويادى. قويۋ كۇرەڭ شاي دا بوسقا كەتىپ جاتقان جوق.
— اپا، مەن اۋىلعا قايتپايمىن... وسىندا قالىپ وقۋ وقيمىن... قارامۇرت مەنى سارايعا قاماپ قويادى. ون جىل وتىرمايمىن سارايدا! — دەدىم، اپامنىڭ بىلەگىن باسىممەن سۇزگىلەپ، قىڭقىلداپ، ەركەلەي سويلەپ. اپام مىرس ەتىپ قالدى.
ماريا اپايدان باسقانىڭ ءبارى دە مىرس ەتىپ، كۇلىپ جىبەردى.
— كورەسىز بە، بالاڭىز قانداي اقىلدى! وقۋ وقىعىسى كەلەدى، — دەپ، ماريا اپاي دا مەنى جاقتاي كەتتى. مەن ىشىمنەن العىس ايتىپ، جاۋتاڭداي بەردىم.
اۋىلدا وقۋ دەگەن ءار ءۇيدىڭ داستۇرىنە تۇگەل كىرىپ بولماعان كەز عوي. اپام مەنى وقۋ ىزدەپ كەتتى دەپ ويلاماسا كەرەك، مەن جاڭاعىنى ايتقاندا ساسىڭقىراپ، اڭىرىپ قالدى. مەن باسىمدى قولتىعىنىڭ استىنا تىعىپ جىبەرىپ، تاعى دا جۇرەگىنە اپارىپ قۇلاعىمدى سۇيكەلەپ:
— وقيمىن، اپا، وقيمىن... — دەدىم. اپام قولتىعىن اشىپ، كوزىمە قارادى دا:
— قارعاداي باسىڭنان قالاي وقيسىڭ، قۇلىنىم-اۋ... تىم بولماسا، اكەڭ دە جوق. مەن قاراجاتتى قايدان تابادى دەيسىڭ... اقىل بار ما وزىڭدە، جوق پا؟ — دەدى. مۇنىسى ريزالىعىن بەرگەنى دە ەدى.
كەشكە جاقىن كەڭ قورادا ءبىرازىمىز دوپ قۋالاپ، ەندى ءبىرازىمىز اسىلعىشتا اسىلىپ ويناپ جۇرگەندە اپام مەن ماريا اپاي تەرەزەدەن قاراپ وتىرعانىن كوردىم. شەگەن اسىلعىش تۋرنيككە قولتىعىن اسىلىپ، زىر اينالىپ تۇر ەدى، اپام مەنىڭ قاسىما كەلىپ:
— ونەرلى بالا ەكەن... — دەدى. مەن ونىسىن «ۇيرەن!» دەگەندەي ۇقتىم. مەنىڭ ويىمدى اپام دا ۇقتى بىلەم، ماعان قادالا ءبىر قارادى دا ۇندەمەدى.
بالالار ءۇيىنىڭ كۇزەتشىسى ارىقتاۋ قاراكەر اتتى ارباعا جەگىپ بولىپ، بالدىر باسقان بەتىن سيپاپ قويىپ، اپامدى كۇتىپ تۇر. تولىپ جاتقان قاعاز قالتالارعا كامپيت، قانت، شاي سالىپ الىپ، ماريا اپاي دا كەلە جاتىر. اپام مەنىڭ وڭ كوزىمنەن ءبىر عانا ءسۇيدى دە:
— وقيمىن دەسەڭ، وقي عوي، كۇنىم. اكەڭنىڭ دە ءبىر ارمانى وقۋ بوپ ءوتىپ ەدى. تەنتەك بولما، جاقسى وقى! — دەپ ارباعا ءمىندى.
قاراكەر ات قايىستاي سوزىلىپ بارىپ، اربانى ءبىر قوزعاپ الدى دا، سانىنا سارت ەتە تۇسكەن دەلبەدەن ىعىسا بەرە جورتىپ كەتتى. اپامنىڭ كوزىنە جاس الماعانى ماعان كوڭلى قالعانداي كورىنىپ، مەن جىلاپ جىبەردىم. شەگەن مەنى، باسىمدى وراي قۇشاقتاپ الدى دا قوراعا كىرگىزدى.
الىستاي بەرگەن اربانىڭ تىرس-تىرس دىبىسى جۇرەگىمە تىق-تىق تيەدى. شىن-اق تىزەسىنەن ايرىلىپ كەتكەنىم بە؟ جوق، اپا، قايدا جۇرسەم دە، قاسىڭدا بولارمىن. جوق، اپا، مەن سەنى ۇمىتپايمىن. ءار كۇن باسىمدى جاستىققا سالعاندا سەنى ويلاپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتەرمىن. سوندىقتان تۇسىمدە دە سەنى كورەرمىن...
5
اق جايىق ءجۇزى سۇرلانىپ، قامىس اراسىنىڭ سىلدىرى مولايىپ كەتىپ ەدى، كۇز بولىپ قالعان ەكەن. كۇن قاباعىن ءجيى-جيى ءتۇيىپ، تەڭىز دەم الىسى سالقىنداپ كەتتى. كوك وراي ويپاڭدار قوڭىر تارتىپ، ادىر توبەلەر ارىقتاعان تۇيەدەي، جالاڭاش، قۇباقاي تارتىپ، جانسىز سۇلاپ جاتقانداي كورىنەدى. شوككەن تۇيەنىڭ وركەشىنە ۇقساعان قۇباقاي-قوڭىر توبە باستارىندا ولىمتىك باسىنا قونعانداي، اينالاسىنا تۇنجىراي قاراپ، جالعىز-جالعىز قارا قۇستار وتىر. دالانى بيلەپ العان جالعىز ءۇن، كۇن سايىن قاتايا تۇسكەن كۇزگى جەلدىڭ ءۋىلى عانا.
سۇرعىلت اسپان استارى جىرتىلىپ، كىر ماقتالارى سالبىراپ كەتكەن كورپەگە دە ۇقساپ كەتەدى. جالبا-جۇلبا سۇرشا بۇلتتار تومەن ءجۇر. جازعى، ايقىن كوك تۇسىنەن ايرىلعان اسپان كەيدە ءۇستى-باسىن قار باسىپ قالعان تاۋعا دا ۇقساپ كەتەدى. تەڭىز بەتىن بۋالدىر ءبىر تۇمان باسىپ، تەڭىز سۋى قارا-قوشقىل تارتىپ، قورعاسىنداي اۋىر سەزىلەدى.
جارقىن جازبەن امالسىز قوشتاسقان جۇرت، ەندى كۇزگە ورايلاس سۇر كيىنىپ، ادام رەڭدەرى دە قۋاڭ تارتا باستادى. ماريا اپاي دا جازعى بالپاڭ باسۋدان ايرىلىپ، تەڭىز جاققا يىعىن توسىپ، ءجۇزىن ىققا قاراي بۇرىپ اياقتارىن تەز-تەز باسادى.
ۇلكەن بولمەنىڭ سىنعان بىر-ەكى كوزىنەن كۇزدىڭ سۋىق ءۇنى سوعىپ تۇر. ازىناعان سۋىق جەلدەر اۋىلدا قاسقىردى ەسكە سالۋشى ەدى، بالالار ۇيىندە اشىق-تەسىكتى تەز قىمتاپ، پەشكە جاعاتىن وتىندى ويلا دەپ تۇرعانداي. ەرەسەك بالالار جۇمىسقا كەتكەن. ۇيدە قالعان ۇساق بالالار قاتار تۇرعان توسەكتەردىڭ ۇستىنە ۇيمە-جۇيمە بوپ وتىرىپ الىپ، ويعا كەلگەندى ايتىپ، تالاسىپ جاتىرمىز:
— قاسقا ادامنىڭ اقىلى كوپ بولا ما، ساقالى ۇزىن ادامنىڭ اقىلى كوپ بولا ما؟
ادامنىڭ اقىلى شاشىنا جاۋ بولاتىنداي-اق ءبىرازىمىز:
— اقىلى كوپ ادام قاسقا بولادى، وعان تالاسپا! — دەيمىز.
— جوق... اناۋ ساقالى بەلىنە ءتۇسىپ وتىرعان تولستوي دەگەن كىسى... ولاي بولسا، ساقالدى ادامنىڭ اقىلى كوپ بولادى! — دەپ قارسى جاعىمىز بوي بەرمەيدى.
ءوزىمىز بىلەتىن ادامداردى ءسۇزىپ شىقساق، اقىلدى قاسقا دا، اقىلسىز قاسقا دا بار ەكەن. ساقالدىلار دا سولاي. ءبىراق دالەلگە بالا تۇراقتاي ما، اركىم ءوزى سويلەپ، ءوزى تىڭداپ، ماز-مەيرام شۋىلداسىپ جاتىرمىز.
— بالادا نەگە ساقال بولمايدى؟
— اقىل جوقتىقتان بولمايدى.
— ەندەشە، جەڭىلدىڭ!
— جوق، جەڭىلگەم جوق! بالا نەگە قاسقا بولمايدى؟
— و دا اقىل جوقتىقتان.
— ەندەشە سەن جەڭىلدىڭ...
— حا، حا، حا...
قاشاننان بەرى ادام بالاسىنىڭ بويىنا سىڭگەن ادەت بويىنشا اڭگىمە اتى جوق ادامداردان، الىستان باستالىپ، تانىس ادامدارعا كوشەدى. تانىس ادامداردىڭ كىناسىن تاۋىپ قىلجاقتاۋعا بالالار دا قۇشتار.
— بالالار ءۇيىنىڭ باستىعى دىراۋ ما، بۋحگالتەر دىراۋ ما؟ — دەگەن سۇراۋ قويادى ءبىر بالا.
بالالار ءۇيىنىڭ باستىعى قۇدايبەردى قوزىباعاروۆ بالالار ءۇشىن دوستىق-دۇشپاندىق دەگەندەردىڭ ەكەۋىنەن دە اۋلاق ادام. مۇندا ءبىر جازاسىن تارتقىزۋعا جىبەرىلگەن ادامداي، جاقسىلىق جاماندىقتىڭ بارىنە دە ەنجار جۇرەدى. كەيدە ول ابايسىزدا اقىرىن عانا كىرىپ كەلەدى دە:
— مىناۋ ورىندىقتى كىم قۇلاتقان؟ — دەپ سۇرايدى.
بالالار ارينە كىم قۇلاتقانىن بىلمەي شىعادى...
— ءوزى قۇلاعان شىعار... — دەيدى، وجەتىرەك بىرەۋى. ورىندىقتىڭ وزىنەن-وزى قۇلامايتىنىن بىلە تۇرساق تا، ول جاۋاپتان ەشقايسىمىز قىسىلا قويمايمىز. ودان ارعىنى قوزىباعاروۆ تا قازبالامايدى. كوڭىلسىز كىردى، كوڭىلسىز سۇرادى، قايتارىلعان جاۋاپقا تاعى كوڭىل قويعان جوق. ءتارتىپ بۇزعانعا ۇرىسپاسا، بۇزىلعان ءتارتىپتى قايتا تۇزەگەنگە ايتار العىسى دا بولعان ەمەس. قۇلاعان ورىندىق، ارينە، تۇرا كەلەدى. قالاي اقىرىن كىرسە، سولاي اقىرىن شىعىپ، قوزىباعاروۆ كەتەدى. جاز كورەمىسىڭ، قىس كورەمىسىڭ، كۇندىز كورەمىسىڭ، تۇندە كورەمىسىڭ باستىعىمىز سول ءبىر قالپىنان ايىرىلمايدى.
قۇدايبەردى قوزباعاروۆ سياقتى كىسىنىڭ اتتارى بۇرمالاۋعا دا كەلە بەرەدى.
— بىزگە قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن عوي...
— ءبىز قوزى، ول باعۋشى.
— قوزىعا قالاي ۇرىسسىن؟ — دەپ، باستىعىمىزدى تاعى تالاي جەرگە اپارىپ تاستايمىز. ءبىراق وسى اتىن بۇرمالاۋ سياقتى كۇناسىز قالجاقتان باسقا وبال دا جاسامايمىز.
بۋحگالتەردى ءبىز سيرەك كورەمىز. جۇماسىنا بىرەر ساعاتقا ەكى-ۇش رەت قانا كورىنەدى دە، باسقا كۇندەردە ول بۇل ماڭايعا جولامايدى. كەلگەندە قاقپادان كىرە بەرە سويلەپ، ىلعي اسىعىس، جانتالاس جۇرەدى. ۇيگە كىرەتىن جۇمىسى جوقتاي، باستىقپەن ىلعي قورادا كەڭەسىپ تۇرادى...
— انەۋگى ون بەس كۋبومەتر اعاشتان ايرىلدىق... كىرپىشتى ءتورتىنشى توقساندا بەرەتىن بولدى... اقشا بولاتىن بولسا، كومبيناتتىڭ ءبىراز قاڭىلتىرىن قاعىپ كەتۋگە بولار ەدى. تاعى ءبىر وتىز بالاعا اقشا سۇراساق قايتەر؟ — دەپ، ءبىر كەلگەندە ءبىر جىلدىق جۇمىس الا كەلەدى دە، ەندى اينالعانىڭشا اسىعا باسىپ قاقپادان شىعىپ بارا جاتادى.
وسىنداي ەلەۋلى-اق كەمشىلىگى بولا تۇرسا دا بۋحگالتەر تەمەكى تارتۋعا شەبەر... تەمەكى ءتۇتىنىن ەكى ۇرتىن ىشىنە سورا تارتىپ، جۇتىپ جىبەرگەندەي بولادى. سودان كەيىن، تۇنىق ءبىر داۋىسپەن:
— مەنىڭ بۇل جەتىدە تاعى دا قولىم بوسامايدى... — دەگەندە، الدىندا تۇرعان باستىقتىڭ بەت-اۋزىنا لىپ-لىپ ەتكىزىپ ءتۇتىن اتىپ تۇرعانداي بولادى. بالالار ءۇيىنىڭ «بىت-بىت-بىت» دەپ تۇراتىن كىشكەنە عانا ەلەكتر ستانسياسى بار. بۋحگالتەر لازار مويسەيەۆيچتىڭ اۋزىنان شىققان تەمەكى ءتۇتىنى سوعان ۇقسايتىندىقتان ءبىز ونى «ستانسيا» دەپ اتاپ كەتتىك.
بالا كەزىڭدە ءاربىر ەرەكشە مىنەزگە ەلىكتەگىش كەلەسىڭ. ءبىر كۇنى ءۇش بالا تەمەكى تاۋىپ الىپ، «ستانسيا» بولىپ وتىر ەدىك، جۇمىستان شەگەن كەلىپ قالىپتى. شەگەن شاڭىمىزدى قاعىپ، «ستانسيانىڭ» بىت-شىتىن شىعاردى.
سودان بەرى ءبىز بۋحگالتەرگە ءبىرجولا ءوش بولىپ الدىق. ول كەلسە-اق، اينالا تۇرىپ، اڭدىپ جۇرەمىز. ءبىراق، باستىعىمىزدىڭ وعان قارسى تۇك ايتا الماي، مويىنداي بەرەتىنىن كورىپ، باستىقتان گورى بۋحگالتەر دىراۋ بولار دەيمىز.
بالالار ءۇيىنىڭ باس حوزيايكەسى ماريا ۆيكتوروۆنا اق كوڭىل، سالدىر-سالاقتاۋ، بەيعام ادام. ءبىر بالانىڭ ءجۇزىن جىرتپايدى. ءبىز ول كىسىنى جاقسى كورگەندىكتەن ماريا اپاي دەپ كەتتىك. مۇنىمىزعا ءوزى دە ىرزا سياقتى. تۇندە ءبىراز ۋاقىت ورتامىزعا كەلىپ وتىرىپ، ءار ءتۇرلى ەرتەگى ايتىپ بەرەدى. جالعىز ايىبى ءبىزدىڭ جاقتىڭ كۇسەپقالي، ساعىنعالي، تەمىرعالي دەگەن اتتارىنا ءتىلى كەلە بەرمەيدى دە، ءبارىمىزدى كوستيا، ساشا، تيمۋر ەتىپ جىبەردى.
ءقازىر ماريا اپاي شولاق اق تون كيىپ الىپ، شاشى دۋدىراپ، قورانىڭ ىشىندە ءجۇر. تۇسىندە ءبىر كىربىڭى بار. بالا دەگەن قانداي جاعىمپاز كەلەدى، بىردەمەگە شاماسى كەلمەي جۇرگەن شىعار دەپ، مەن جۇگىرىپ قاسىنا كەلدىم.
— ماريا اپاي، نەگە رەنجىدىڭىز... جۇمىس بولسا، مەن... — دەي بەرگەنىمدە، ول كىسى مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ:
— رەنجىمەي قايتەيىن؟ جاز بويى مۇرنىمنان جەتەلەپ ءجۇرىپ، اقىرى بۋحگالتەر قايناتتى سورىمدى، — دەدى.
مەن ورىسشا ايتىلعان «مۇرنىمنان جەتەلەپ» دەگەندى سول ماعىناسىندا ءتۇسىنىپ:
— ە، مۇرنىڭىزدان نەگە ۇستاتاسىز وعان؟ — دەدىم. اق كوڭىل، مەيىرىمدى ادامدى قاتتى اياپ كەتتىم. العاشقى سۋىقتان مۇرنى قىزارىڭقىراپ تا تۇر ەكەن. وسىنداعى دىراۋ ءوزى بولعان سوڭ، بۋحگالتەر ماريا اپايدى مۇرنىنان سۇيرەلەپ، جازالاعان ەكەن دەپ قالدىم. ماريا اپاي كۇلىپ جىبەرىپ:
— مەنىڭ مۇرنىم بولسا، وقاسى جوق قوي. جاي ودان جامان بولىپ تۇر، — دەدى.
ماريا اپايدى بىرىنەن ءبىرى قىزعاناتىن بالالار جامىراپ دالاعا شىعىپ:
— وتىن جارايىق پا؟
— ءشوپ اكەلەيىك پە؟
— سۋ اكەلەيىك پە؟ — دەپ قورشاپ الدى.
— ە، ونىڭ ءبارى دە تۇك ەمەس قوي، بالالار... اڭگىمە ودان جامان بولىپ تۇر، — دەپ، ماريا اپاي قايعىلى پىشىنمەن بىزگە مۇڭىن شاقتى.
— قوزىباعاروۆ ءالى قىزىلوردادا. وقۋ كوميسسارياتى كۇندە ءبىر سوگىس بەرىپ، قايتارماي جاتىر. بۇگىن بالالاردى ورالدىڭ دەتكوممۋناسىنا كوشىر دەگەن بۇيرىق الدىم، — دەدى.
بۇعان قايعىراتىن نە بارىن بالالار، ارينە، تۇسىنگەن جوق. وزىڭە تاپسىرىلعان جۇمىستى باسقا بىرەۋگە الىپ بەرۋ — استىڭنان اتىڭدى اۋدارىپ الۋدان دا جامان ەكەنىن ۇقپايتىن كەزىمىز عوي دەيمىن. جاڭا ءبىر قالاعا باراتىن بولعانىمىزدى ءبىلىپ، ءبىز قۋانىپ تا كەتسەك كەرەك.
مۇمكىن، ونداعى باستىعىمىزدىڭ ءاتى-جونى دە باسقا بولار.
— قانە، ورالداعى باستىعىمىزدىڭ اتى كىم؟ كىم تابا الادى؟
— ءبىر قالامۇش بايگە تىكتىم... كىم تاپسا، سوعان بەرەم، ورالعا بارعان سوڭ! — دەپ، بالالار شۋلاسىپ كەتتى.
— ەركەك پە، ايەل مە؟
— ايەل بوپ شىقسا، مەن بەس قالامۇش بەرەم...
— ءبىراق ماريا اپايدى الا كەتەيىك...
بوسقا تالاسىپ، شۋلاسىپ وتىرعاندا، جۇمىستان شەگەن باستاعان ەرەسەك بالالار قايتىپ كەلدى. شەگەن بالالارعا ايتقانىن ىستەتەتىن، بوس قالجاققا ءاردايىم تىيىم سالىپ جۇرەتىن، ماقتاۋلى مىنەزدىڭ بالاسى بولىپ كەتكەن. ءبارىمىز سوعان ەلىكتەيتىن بولعامىز. ماريا اپاي بىزگە ايتقانىن ەرەسەك بالالارعا دا ايتقان. حالدىڭ قايعىلى جاعىن باسا سۋرەتتەپ، شاعىم زارىن مولايتىڭقىراپ ايتتى:
— قولىمىز بوساعان كۇنى بار ما ەدى؟! جۇمىسىمىزدا ءمىن بار ما ەدى! ءار كەزدە كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، وسى ءبىر ۇيانىڭ، كوركەيە بەرۋىن ويلايتىن ەدىك... ەندى مىناۋ، مۇنداعى بالالار ءۇيىن جاۋىپ، سەندەردى ورالعا كوشىرەتىن بولىپتى، — دەپ، جىلامسىراپ بارىپ توقتادى.
شەگەن اۋەلى ماريا اپايدىڭ مۇڭىنا قوسىلاتىنداي، مۇلگىپ تىڭداپ تۇر ەدى. ءبىر كەزدە، كۇتپەگەن جەردەن قاتال ءبىر سوزدەر ايتىپ تاستادى.
— جۇمىستى جامان ىستەگەن ارينە، جامان. ءبىراق جۇمىستى جامان ىستەپ ءجۇرىپ، جاقسى ىستەپ ءجۇرمىن دەۋ ودان دا جامان! جۇمىستى جامان ىستەگەنىن ءوزى دە بىلە وتىرىپ، قۇلاعىنا قول اپارتپاسا، ونىڭ اتى قىلمىس! — دەپ، قىزىڭقىراپ بارىپ ءبىر توقتادى دا:
— نە ءمىنىمىز بار ەدى، كۇنى-تۇنى وسى ءبىر ۇيانى كوركەيتە بەرۋدى ويلايتىن ەدىك، دەيسىز! وسىنىڭىز دۇرىس پا، ءوزىڭىز ويلاڭىزشى. نە ءۇشىن ءبىزدى ورالعا كوشىرىپ جاتىر! وقۋ جابدىعى ءالى ءازىر ەمەس. بەس ءمۇعالىمىڭىز جەتپەيدى. مەن ءسىزدى كىنالامايمىن. ءبىراق باسقالاردىڭ ەنجارلىعىنا بەكەر اراشا تۇسەسىز... وقۋ باستالاتىن ۋاقىت ءوتىپ بارادى، بۇعان نە ايتاسىز؟ — دەدى.
ۇيامىزدىڭ ءحالى ولپى-سولپى ەكەنىن ەرەسەكتەر تۇگىل، جاس بالالار دا تۇسىنەتىنبىز. ءبىراق ءبىر جاعىنان شەگەننىڭ وجەتتىگىنە قىزىعا قاراپ تۇرساق، ەكىنشى جاعىنان ماريا اپايدى دا اياپ كەتتىك. ماريا اپاي شەگەنگە قايتارارلىق ءدال جاۋاپ تابا الماي:
— ەندى قايتۋگە بولادى؟ قىس مىناۋ، كەلىپ قالدى... بۋحگالتەر اناۋ، قايدا جۇرەتىنى بەلگىسىز... قۇداي ۇرعىر ءتورت جەردە قىزمەت ىستەيدى، — دەدى.
— ولاي بولعاندا، تۋعان جەرمەن قوشتاساتىن بولامىز دا؟ — دەدى شەگەن.
— سولاي بولعانى دا... تاڭەرتەڭ ءۇش ماشينا كەلەدى. جۇرەسىڭدەر...
بوراش جينالۋ جابدىعىمەن ۇيدە قالدى دا، شەگەن ەكەۋمىز تانىس جەرلەرمەن قوشتاسىپ قايتۋعا قالاعا كەتتىك. شەگەنگە ەرىپ، جۇگىرە-جۇگىرە مەن دە سايتاننىڭ وتىن الا قاشاتىن قازدى اياق بولىپ العامىن. ەكەۋمىز دەم الماي جۇگىرىپ، بازارعا كەلدىك. بىرەسە جاڭبىر سەبەلەيدى، بىرەسە قار ۇشقىندايدى. سۋىق جاڭبىرلى لايساڭ كۇنى بازاردا جان جوق ەكەن. باياعى «سالقىن سارايىمىزعا» باردىق.
ۇڭگىرىمىزدى سۋ الىپ كەتىپتى. قۇراق توسەگەن تورىمىزدە تىزەدەن لايساڭ كوكالا سۋ جاتىر. كۇزگى جاڭبىرمەن ەرنەۋىن كەرىپ كەتكەن وزەن تولقىنى ۇڭگىردىڭ اۋزىن ەتەگىمەن سيپاپ كەتىپ جاتىر. ەتىگىمىزدى شەشىپ ۇڭگىرگە كىردىك. بۇرىشتا قالعان قارا شاينەگىمىز دە سۋعا تولىپ تۇر. شەگەن بالاعىن ءتۇرىپ، سۋدى تىزەسىنەن كەشىپ، تۇكپىرگە باردى دا، جىپ-جىلتىر قارا كوروبكا سۋىرىپ الدى. مەن ونى ءبىر كەزدە تەمەكى تارتقان ەكەن عوي دەپ قالدىم. شەگەن قارا سىرلى كوروبكانى اشتى دا، ىشىندەگىسىن كورسەتتى: اق ماتادان توسەك توسەپ، زاتىنداي جالتىلداعان قىناسارى قوڭىز سالىپ قويعان ەكەن.
— مۇنىڭ اتى تۇيەقوڭىز، — دەدى شەگەن. — تۇيەقوڭىز ءوزىمنىڭ قويعان اتىم... ءبىراق دۇرىسى دا وسى شىعار... مۇعالىمنەن سۇراپ الارمىن دەپ ءجۇر ەدىم... ءما، سەن ال، ساعان بەردىم. مۇنداي قوڭىز سەنەن باسقا ەشكىمدە بولمايدى!
ادەمى كوروبكا جىلت ەتىپ، قوينىما كىرىپ كەتتى. بۇل ەندى بالالاردىڭ ىنتاسىن قۇرتىپ بارىپ كورسەتەتىن نارسە.
— مەن مۇنى ءۇش جىل ساقتاپ كەلدىم. اپتەكادا دارىگە سالىپ بەردى. ەندى سەن دە ايرىلىپ قالما! مۇنىڭ قىزىعىن كورەسىڭ ءالى! — دەدى شەگەڭ وتە ءبىر ۇلكەن جاۋاپتىلىقتى تاپسىرىپ جاتقانداي.
بۇل — شەگەننىڭ الدىر-بۇلدىر بالالىق شاقپەن قوشتاسىپ، ەندى ەستيار ەرەسەك قالپىنا كوشكەنى سياقتى ەدى. سوندىقتان قيماس قىمباتىن سىيلاپ تۇر. سونىمەن بىرگە، بۇدان بىلاي ويىنىمىز دا بولىنەدى دەگەندى ايتىپ تۇرعانداي ەدى. جۇرەگىم تومەن تارتىپ، اۋىرلاپ كەتكەندەي بولدى، ۇندەمەدىم. بۇل جايىن ءوزى دە ويلانا قالعانداي، شەگەن دە ۇندەگەن جوق.
سول ءۇنسىز قالىپپەن بازار قاسىنان وتتىك. ءالى دە قالا ىشىندە قوشتاساتىن جەرلەرىمىز كوپ سياقتى ەدى، ول باياعى باسقا كۇندەرىمىزدىڭ ەلەسى ەكەن ەندى ەش نارسەگە موينىمىز بۇرىلار ەمەس. اشەيىندەگى شات قالپىنا كوشە الماي شەگەن دە قىسىلىپ كەلە جاتىر. ونىڭ ءوسىپ، ۇلكەيىپ كەتكەنىنە وكپەلەگەندەي مەندە دە ءۇن جوق.
قار ەندى جاپالاقتاي باستادى. باتىس جاققا قالىڭ شوككەن قارا بۇلتتاردىڭ اراسىنان باتار كۇن ءبىر رەت قانا قىزعىلت بەلگى بەردى دە، جوق بولدى. قاقپاسى قيسايعان ءبىر قورادان ءبىر ەركەك، ءبىر ايەل شىعا بەرىپ ەدى، شەگەن مەنى ءتۇرتىپ قالىپ:
— سول! — دەدى.
— كىم؟ — دەدىم، شەگەننىڭ كوزىنە قاراپ.
— ۇندەمە!.. سول... — دەدى شەگەن ماعان قاراماستان. كوزدەرى كۇلىمدەپ، تانىس ءبىر ۇشقىندار جىلتىلداپ تۇر ەكەن. مانادان ۇندەسپەي قالعانىمىزعا وكىنىپ كەلە جاتقان باسىم، شەگەن بالالىق مىنەزىن قايتا تاپقانىنا قۋانىپ تا كەتتىم.
ەندى ابايلاسام، ءوزى الدىندا، بالا كوتەرگەن ايەلى ارتىندا، باياعى مەنى ۇستاپ العان ميليسيونەر كەتىپ بارادى ەكەن. بەلگىلى قارا شەكپەن، تانىس قالپاق...
— مەنىڭ قايدا ەكەنىمدى بىلمەيدى ءالى... قۇداي بىلەدى، ءالى ىزدەپ ءجۇر... كوزىنە ءبىر كورىنەيىن، قايتەر ەكەن — دەپ، شەگەن شالباردان باسقانىڭ ءبارىن سىپىرىپ، مەنىڭ يىعىما اسىپ بەردى.
— دەتدومعا تارتا بەر. قاقپانىڭ اۋزىندا كۇت... — دەپ، شەگەن سىقىلىقتاپ كۇلىپ تۇر. بەس ساۋساقپەن ءبىر عانا سالالاپ جىبەرىپ ەدى، شاشى دۋدىراپ ءبىر جاق كوزىنە ءتۇسىپ، شەگەن باياعى قالپىنا تۇسە قالدى.
قار ءتۇسىپ قالعان سۋىق جەردى جالاڭ اياعىمەن تاپجىلماي باسىپ، ۇيمەلەگەن اق شىبىنعا ۇساپ يىقتارىنا تۇرىپ قالعان قاردى دا ەلەمەيدى.
مەن شەگەننىڭ ويى الدە نەمەنەگە اۋىتقىپ، وقىس بىردەمەگە سوعىپ جۇرە مە دەپ قورقىپ تا كەتتىم. ءبىراق شەگەن وعان بارعان جوق:
— قوي، بالالىق بولار... — دەدى دە، قايتا كيىنىپ الدى. — جوق، راحمەت ايتۋىمىز كەرەك... — دەدى ازدان كەيىن. جاڭا عانا كوزىنە شىعا كەلگەن بۇلان-تالان ءبىر ۇشقىندارى دا سونە قالدى. بۇل شەگەننىڭ بالالىقپەن ءبىرجولا قوشتاسقاندىعى ەدى...
ءبىز ميليسيونەر اعايدى قۋىپ جەتىپ كەلىپ، سالەم بەردىك. اعاي ازعانا تاڭدانا قاراپ قالدى دا:
— سەن شەگەنبىسىڭ؟ — دەدى.
— يە، شەگەنمىن...
— شىركىن بالالىق قور ەتپەسەڭ جارار ەدى دەۋشى ەم... — دەگەندە ميليسيونەر اعايدىڭ داۋسى قالتىراي شىقتى...
— اعاتاي، كەشىرىڭىز... سول شىركىنىڭىز دەتدومعا ءوزى كەلىپ كىرگەن... — دەدى شەگەن. — بىلتىر مەن بالالار ءۇيىن ءوزىم ىزدەپ كەلە جاتقاندا، ءسىز مەنى قۋا جونەلدىڭىز عوي... سودان كەيىن مەن ءسىزدى كورسەم-اق قاشاتىن بولىپ ەدىم...
— ءوزىم دە سولاي ىستەدىم بە دەپ ءجۇرۋشى ەم، دۇرىسقا شىقتى عوي! امال قايسى، مەن كىنالى ەكەم، — دەپ، ميليسيونەر شەگەندى وزىنە قاراي تارتتى. قولىنان ۇستاپ تۇرىپ:
— راحمەت، باۋىرىم، باقىتتى بول! مەن وقىماعان اداممىن. ەرتە تۋىپ، كەش قالدىم. وقىماعان كىسى قاي الىسقا بارادى دەيسىڭ. سەندەر وقىسىن دەپ تىلەيمىن، — دەپ، ميليسيونەر ەكەۋمىزدى دە قۇشاقتاپ الىپ، ءبىراز ۇندەمەي ءجۇرىپ كەلدى. كوزى نە ايتىپ كەلەدى، جۇزىندە قانداي بەلگى بار، ونى بىزگە ءتۇن قاراڭعىلىعى دا كورسەتپەي جىبەردى، ول جۇزگە وزىمىزدە دە قاراي الار جاي جوق ەدى.
— وقىڭدار، قاراقتارىم، وقىڭدار، — دەدى اعاي ءبىرازدان كەيىن. — قازاقتىڭ وقۋدا كەتكەن ەنشىسى كوپ! اتاڭ ءۇشىن دە وقى، اكەڭ ءۇشىن دە وقى، ءوزىڭ ءۇشىن دە وقى!
سول ەكپىنمەن «شەشەڭ ءۇشىن دە وقى!» دەپ ايتار ما ەكەن دەپ دامەلەنىپ ەم، اعاي ونى ايتقان جوق. ونىسى ايەلدەردەن وقۋدى قىزعانۋ ەمەس، اۋىز بايعۇستىڭ ايتىپ ادەتتەنبەگەندىگىنەن ەدى.
ەرتەڭىنە ءۇش جۇك ماشيناسىنا تيەلىپ ورال قالاسىنا ءجۇرىپ كەتتىك. بالا دەگەن ورىن اۋىستىرىپ، ۇيدەن ۇيگە، قالادان قالاعا كوشە بەرۋدى دۇنيەدەگى ءبىر قىزىق كورەدى. ۇزاق ساپار دەگەننىڭ بەينەتى بالانىڭ ەسىنە دە كىرىپ شىقپايدى. پوەزعا مىنەم، ماشيناعا مىنەم، اتقا مىنەم دەگەن بىرنەشە مينۋتتىڭ قىزىعى ونىڭ ار جاعىندا قانداي بەينەت جاتسا دا، وعان كوڭىلىن بۇرعىزبايدى. بالا قاشان دا بەرى ويلايدى دا، ءارى اسا المايدى، بەرىرەك اشىق كورىنىپ تۇرعان قىزىقتى ەش نارسەگە ايىرباستاي المايدى.
ءجۇرۋ قاربالاسىنا قاربالاس قوسىپ، قولىمنان كەلگەنشە ابىگەرلىك جاساپ، مەن دە شۋلاسىپ ءجۇرمىن. كورگەن جەردە — قۋانىش، كەزدەسكەن جەرىندە قايعىڭ قالاتىن كەز عوي، بۇگىن مەنىڭ ويىمدا جالعىز عانا ماشيناعا ءمىنۋ قىزىعى بار. ونسىز جۇك ارتىلمايتىنداي، ونسىز ماشينا ورنىنان قوزعالا المايتىنداي، بالا بىتكەن ازان-قازان. جىلاپ جۇرگەن جالعىز ماريا اپاي عانا. ماشينانىڭ ۇستىنە جابىلعان قالىڭ برەزەنتكە جاڭبىر بۇرشاقتاي جاۋىپ، تىرس-تىرس ەتەدى. ءبىز تەزىرەك، سول «تىرس-تىرستىڭ» استىنا كىرىپ وتىرۋعا اسىعىپ ءجۇرمىز.
ماشينالار بالالار ءۇيىن سولقىلداتا گۇجىلدەپ، ورنىنان قوزعالدى. جاپا-جالعىز قورانىڭ ورتاسىندا جىلاپ تۇرعان ماريا اپايدى كورىپ، ءبىر مۇڭايىسىپ قالىپ ەك، قاقپادان شىعا بەرە و دا ۇمىتىلدى بىلەم، شۋلاسىپ ءان سالىپ كەتتىك. ماشينا شايقاپ، سىلكىپ قويادى. ءار بالا ءوز داۋسىنىڭ قالاي قۇبىلعانىن كوبىرەك تىڭدايدى-اۋ دەيمىن، قوسىلعان داۋىستاردىڭ قالاي شىعىپ جاتقانىندا جۇمىسى جوق، بارلىق شەكە قىزارىپ الىپتى. ءبىرى جوعارى، ءبىرى تومەن الىپ، شىرىلداعان داۋىستار قوسىلا الماي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىر ماشيناداعى بالالار تورت-بەس توپقا ءبولىنىپ، بىرنەشە ءاندى قاتار سالىپ كەلەدى. ەش قايسىسىنا قوسىلماي، ءۇن شىعارماي، بۇيىعىپ قانا مۇڭايىپ وتىرعان تەك بوراش.
ماشينا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ دەڭگەيىنەن ءوتىپ بارادى. وقۋ باستالار كەزدە كەلىپ كەتەرمىن دەگەن اپام، كەلە الماعان. سودان ءبىر كورىنگەن جالعىز اعاشتىڭ باۋرى — تالاي ويناعان جەرىم. قاسىندا وزىنەن باسقا ءبىر اعاش بولماعاندىقتان ونى ءبىزدىڭ اۋىل «قىسىر اعاش» دەپ اتاپ كەتكەن. «قىسىر» قالعانىنا اعاش كىنالى ما، اۋىل كىنالى ما، ونى مەن بىلمەيمىن. ءقازىر ويىما تۇسە قالعان نارسە — سونىڭ ارعى تۇبىندە ءبىزدىڭ اۋىل قالىپ بارادى، اۋىلدا اپام قالىپ بارادى.
بىرەۋدىڭ اياعىن باسا، ەندى بىرەۋدىڭ ۇستىنە قۇلاي جازداپ، مەن ماشينانىڭ ارت جاعىنا قاراي ۇمتىلدىم. ەندى ءبىر بەل اسساق «قىسىر اعاش» تا كورىنبەي كەتەتىن. اتپەن جۇرگەندە كۇن بويى كورىنىپ تۇراتىن تانىس قىرقالار ماشينا ەكپىنىنەن تەز-تەز جىلجىپ، تەز-تەز كەيىن قالىپ بارادى. بيىك ادىرلار دوڭگەلەنە سىرعىپ، ورنىنان قوزعالىپ، كەيىن قاراي شەگىنە بەرگەندەي سەزىلەدى. ماشينانىڭ ارتىنا ۇمتىلعانداعى ويىم — تىم بولماسا، «قىسىر اعاشتى» كوز الدىمنان جىبەرمەۋ ەدى.
بيىك ءبىر قىرقا بۇيىرىمەن دوڭگەلەنىپ، جالعىز اعاشقا قاراي جاقىنداپ بارادى. ەندى مىنە، جالعىز اعاشتىڭ تومەنگى جاعىن ەتەگىمەن جاۋىپ تا جىبەردى. بورىكتەي عانا بوپ توبەسى كورىنەدى. ماشينا تاعى ءبىر بۇرىلدى، جالعىز اعاشتىڭ توبەسى دە كورىنبەي كەتتى...
سۇلاي شالقايىسىپ، ويپاڭدا ەتەكتەرىمەن عانا جالعاسىپ كۇزگى سارى بەلدەر جاتىر. جوعالعان ءجىپ ارقانعا ۇساپ، ءار قىرقانىڭ قاباعىندا تۇيەلى كوشتىڭ جىڭىشكە جولدارى قالىپ بارادى. ەلەكتەن سورعالاعانداي ءجيى جاڭبىر ازدان كەيىن سارى بەلدەر الدىنا دا كوك جىبەك شىمىلدىق قۇرىپ، ەندى ايقىن كورىنەتىن نارسە — ورالعا اپاراتىن جول عانا بولىپ قالدى.
قاشان ۇيقتاپ، قانشا ۇيىقتاعانىمدى بىلمەيمىن. ەكى قولتىعىمنان قىسا قۇشاقتاپ ءبىر ايەل ماشينادان كوتەرىپ العاندا وياندىم. ازعانا اعاشى بار، كەڭ قوراعا كەلىپپىز. جاڭبىر توقتاعان، جەر قۇرعاق. تاڭەرتەڭگى سالقىندا مەرۋەرتتەي جىلتىلداپ، بۇتاقتارعا بوزقىراۋ قونىپتى. بۇل — ورالدىڭ «بالالار كوممۋناسىنىڭ» قوراسى ەكەن...
6
ءومىر ۇرلانىپ وتە بەرىپتى، ءبىز الاڭسىز وسە بەرىپپىز... شەگەن توعىز جىلدىق مەكتەپتى ءبىتىرىپ، اسكەرگە الىنعان كۇنى، مەن دە ون بەسكە كەلىپ قالعانىمدى ەسىمە الدىم. شەگەن مۇندا كەلگەندە، ءۇزىپ-جۇلىپ ءجۇرىپ ءبىراز وقىپ قالعان ەرەسەك بالا ەدى. ءقازىر ول اسكەرگە الىنىپ ۇشقىشتار مەكتەبىندە، ورىنبور ماڭىندا وقىپ جاتىر.
بايقايمىن، بالالار اراسىنداعى ەندىگى شەگەن مەن سياقتىمىن. مەن قارعىماعان بيىك، مەن ويناماعان «اعاش ات» قالعان جوق. دەنەم تەمىردەي. بۇلشىق ەتتەرىم جىلانداي جيىرىلىپ، شيىرشىق اتادى. كەۋدەم كورىكتەي كوتەرىلەدى. ءىشى-باۋىرىم قانشىرداي، بايگە اتىنداي جاراۋ، سىپ-سيدامىن. بىلتىردان بەرى «بوكس» سياقتى جۇدىرىقتاسۋعا دا ءتۇسىپ جۇرەمىن. اپام ءبىر كەلگەندە جۇدىرىقتاسىپ جاتقان ۇستىمنەن شىعىپ:
— قۇلىنىم-اۋ، مۇرنىڭنان نە قالادى؟ — دەپ ەدى، مەن بوسىڭكىرەپ كەتىپ:
— مۇرىن ۇلتانداي بوپ الدى عوي! ەندى ول مۇرىندى وق دا تەسىپ وتە المايتىن بولدى، — دەدىم.
باسىمدا قوڭىر بۇيرا شاشىم بار، ولاي قايىرسام دا ادەمى، بىلاي قايىرسام دا ادەمى... بايقايمىن، باقشا جاققا دا كوزىم ءجيى تۇسە باستاپتى. «بالانىڭ ءىسى شالا» دەگەندەي، بالا ولشەيتىن مەتر قىسقاراق، بالانىڭ كيلوگرامم جەڭىلىرەك كەلەدى. بەس جىلدا العان ازعانا ءبىلىم كەۋدەمدى كەرنەپ بارا جاتقانداي، مەن ەندى ءىس، مەن ەندى قيمىل ىزدەي باستادىم. ءبىر كەزدە شەگەن بالالىق داۋىرىنەن شىققانىن ءبىلدىرىپ، ماعان تۇيەقوڭىزىن بەرسە، ەندى مەن دە بالالار توبىنان شىعىپ، ۇلكەندەر توبىن ىزدەي باستادىم.
— وسى كۇنگە دەيىن باعىندا جۇرەتىن قاشانعى بالا بولا بەرەسىڭ؟ — دەپ، ءوزىمدى-وزىم كۇنالاپ قويامىن.
— وقىعان ازامات ەلىنە قىزمەت ەتۋ كەرەك! — دەپ، الدەن ايدان قۇلاققا شالىنعان ءسوزدى الگى ويىما ارقا سۇيەۋ ەتەمىن. «وعاپ مولدا وقىماسا دا جانازا شىعارا الاتىن» دەيتىن ماقال بولاتىن، وعاپشىلاپ بولسا دا ءبىر تىزگىنگە جارماسقىم كەلەدى.
وقۋ باستالۋعا ءالى ءتورت اي بار. جاز بويى دوپ قۋالاپ، تۋرنيككە اسىلىپ جۇرەم بە؟ جوق، بالالىق، سەنىمەن قوشتاسار كەزىم جەتىپتى!..
اشىق تەرەزەدەن قالا باقشاسىنىڭ جاڭعىرىققان كۇلكىسى كەلەدى. قىتىقتايدى، مازالايدى، كوڭىلگە الاڭ كىرگىزەدى. يە، بالالىق شاق وتكەن سياقتى... سىرتتاعى قۋانىشى كوپ، كۇلكىسى كوپ، ءازىر ماعان جات ءومىر تەرەزەمنەن قول بۇلعاپ، شاقىرىپ تۇرعانداي سەزىلەدى. سىرتىنان شىرامىتىپ تانىعانمەن ءالى ءدامىن تاتپاعان سىرتقى دۇنيە كولەڭ قاعىپ، ساعىمداي قۇلپىرادى. اسىعار كۇنگە جەتىپ قالىپپىن باسىلار شاقتان ءالى حابارىم جوق...
باقشا جاققا كەزىم ءتۇسىپ كەتسە، قىزىلدى-جاسىلدى شۇبارتقان كويلەكتەرگە قاراپ قالعانىمدى بايقايمىن. باقشاداعى شات-شادىمان سايراننىڭ اجارى كىرە ءتۇسۇ ءۇشىن، مەنىڭ ءۇنىم قوسىلۋ كەرەك سياقتانادى. جاس ۇلعايۋعا ۇمتىلسا، ۇلعايىپ كەتكەندەر جاسارۋعا تىرىساتىن بەلگىلى ادەت بار عوي، مەن سونىڭ، العاشقى توبىندامىن. كەيدە كيىنىپ، تارانىپ، باقشاعا تارتۋعا ازىرلەنەم دە، الدە نە قۇر-قۇرلاپ، توقتاۋ سالادى. تەرەزەدەن كوزىمدى اۋدارىپ ارتىما بۇرىلام، ارتىمدا اڭدىپ تۇرعان ايناعا كەزدەسىپ قالام...
بيىلعى جاز باستالعالى مەن اينا الدىندا كوبىرەك تۇرىپ قالاتىن بولدىم. كۇنگە كۇيىپ، كۇرەڭدەنىپ العان دەنەم، تەڭىز ارىستانىنىڭ، تەرىسىندەي جىلتىلدايدى. ونشا ءمۇسىنسىز دە ەمەس سياقتىمىن. شەگەندەي بولماعانمەن وزگە بالادان گورى وركەشتىرەك، سۇڭعاعىراقپىن. راس، مىناۋ جالپاق بەتكە بۇدان گورى ۇلكەنىرەك كوز دە سىيار ەدى. بەتىن، بۇدان گورى ازعانا سوپاعىراق بولسا، اناۋ ءبىر تومپاق سۇيەك ونشا ودىرايماي-اق، ازعانا باسىڭقى بولسا، تاناۋىڭنىڭ ەكى ەتەگى دەلديمەي-اق، قىر مۇرىندىراق بولساڭ، كوزىڭ بۇدان گورى قاراراق بولسا دەگەن سياقتى، اينانىڭ ايتار سىنى دا بار... ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دە ۇساق كەمشىلىكتەر. اناۋ تولقىندانعان قارا شاش تۇرعان جەردە ونداي ۇساقتار تۇك ەمەس.
جاستىق پەن جازعىتۇرعى شاق ۇيلەس جارالعان نارسەلەر. بۇل ەكەۋىن كورمەي وتكەن جان كوزىم بار دەپ بەكەر ايتادى، ءتىپتى وتىرىك ايتۋى دا مۇمكىن... ايناعا قاراپ وتىرىپ، مەن بۇل شاقتىڭ تاعى ءبىر قىزىعىنا كەزدەستىم. وزىمە-وزىم قاراپ وتىرسام، اۋماعان شەگەن بولعان ەكەم. كەسكىنىمدە ويلانۋ ىزدەرى بار، ەكى قاباقتىڭ ورتاسىنان جىڭىشكە ءبىر سىزىق باستالىپتى.
— اۋ، شەگەن اعا! — دەدىم ايناداعى ءوز سۋرەتىمە.
— يە، مەن شەگەنمىن... — دەدى سۋرەتىم.
ەندى اينانى قارسى الدىما قويىپ، وزىمە تانىس نيەتتەرىمنىڭ جاۋابىن العىم كەلدى.
— شەگەن اعا، مەن بۇگىن باقشاعا بارسام قايتەر ەدى؟
— جوق، كوستيا، بارمايسىڭ. وعان ۋاقىت تابىلادى ءالى.
ءبىرازعا دەيىن «شەگەننىڭ» جاۋابى باسىمىراق بولىپ، ىلعي تويتارىپ تاستاپ وتىردى. باسقاعا اشا المايتىن، قاعازعا جازا المايتىن، ءار ءتۇرلى سىرىمدى ايناداعى «شەگەنگە» اشىپ بايقاسام، ىلعي بەتىمدى قايتارىپ تاستايدى. ەندى ءبىر كەز قۋلىق جاساپ، ءوز سۇراۋىمدى تەرەڭىرەك، «شەگەننىڭ» جاۋابىن السىزىرەك شىعارىپ ءبىراز وتىردىم. ءبىراق مۇنىم ايقىن قيانات كورىنىپ كەتتى. شەگەن مەنەن سوزدەن ۇتىلىپ كورگەن ەمەس. سوندىقتان ەندى شىن-اق قينالىپ جاۋاپ قايتارارسىڭ دەگەن اقتىق سۇراۋىمدى قويدىم:
— شەگەن اعا، ءبىزدىڭ شىعىستا كارىلىك دەگەن ونسىز دا ۇزاق جاساپ كەلگەن ەمەس پە، جاستىق جولىن بوگەي بەرىپ نە كەرەك؟ — دەدىم. بار ويىم ءبىر-اق قازىقتى اينالىپ جۇرگەنىندە جۇمىسىم جوق، وسى جولى ۇتقان شىعارمىن دەپ ويلادىم. «ءبىزدىڭ شىعىستا كارىلىك ۇزاق جاسايدى!» دەگەنىم اۋىزعا وپ-وڭاي تۇسە قويمايتىن، تەرەڭ وي سياقتى كورىنىپ كەتتى. ءبىراق، «شەگەن» ونىمنان قىسىلعان جوق:
— بالالىقتى قويسايشى، كوستيا. ءبىزدىڭ شىعىستا دەگەنىڭ نەمەنە ءوزى؟ تىم بولماسا، بۇرىنعى شىعىستا، ەسكى شىعىستا دەسەڭشى! ءجا، جاستىق جولىن بوگەمە دەيسىڭ عوي؟ جاستىق شاعىڭدا ۇلعايعان جاننىڭ ءىسىن ىستەسەڭ، ۇلعايعاندا قايتپەكسىڭ؟ كۇناسىز بالعىن جاستىقتىڭ ءوز قىزىعى از با ەكەن؟ ودان دا باقشاعا بارعىم كەلىپ وتىر دەسەڭشى! — دەپ ۇرسىپ تاستادى.
— شەگەن اعا، مەنىڭ ويىمدا دا كۇنا جوق، — دەپ ارەڭ ايتتىم.
دەگەنمەن ءالى شىعىن كورمەگەن جاس جىگەر، ورنىن تاۋىپ جۇمساۋدى كەرەك ەتەدى. كۇزگە دەيىن ءمۇعالىم ءبىتىن كورە المايمىز. شەگەن كۇندە ەسىمە ءتۇسىپ، وسىلاي تىزگىندەپ وتىرا بەرە مە، تىزگىنمەن جۇرگەننىڭ نەسى جاقسى؟.. ءبارىمىزدىڭ باعىنىشىمىز عوي، ءبىر ءجونىمدى سىلتەر دەپ، وبلىستىق وقۋ بولىمىنە كەلدىم.
مول ءپىشىپ، نوبايىن كەلتىرىپ، دولبارلاي سالعان جۋان ادام، ءالسىن-السىن ەسىنەپ، باسىن تومەن قاراي تۇقىرتىپ قويىپ وتىر ەكەن. جۇزىندە ويلانعاندىقتىڭ دا، قينالعاندىقتىڭ دا بەلگىسى جوق: جاي اشەيىن بەيجاي كەسكىن، ۇيقى كەلگەندىكتى عانا كورسەتەدى.
— اسسالاۋماعالاليكۇم، — دەدىم، كىرىپ كەلىپ. ول كىسىنىڭ ەرنى دە قىبىر ەتكەن جوق.
«وزەنگە بارىپ، سۋعا نەگە ءتۇسىپ كەلمەيدى ەكەن» — دەپ ويلادىم. سالبىراعان اۋىزىنا قوڭقايعان مۇرنى تونىڭكىرەپ كەلىپتى دە شوگىپتى. ءارى تار، ءارى قالىڭ ماڭدايىن باسا بىتكەن قالىڭ شاشىنا ازداپ قانا اق كىرگەن. كوپ ەڭبەكتەن شارشاعان ادام سياقتى ەمەس، ەڭبەك ەتپەي ەرىنشەك، ەسىنەگىش ادام بولعان سياقتى. مەن كىرىپ كەلگەندە قىزىل قارىنداشتىڭ ۇشى ءبىر قاعازعا تىرەلىپ تۇر ەدى، ءالى سول كۇيىن وزگەرتكەن جوق. مەن ساناپ تۇردىم، باستىق ءۇش رەت ەسىنەدى.
— اعاي... — دەدىم، قارسى الدىنا كەلىپ... اۋەلى مەكرەنىڭكىرەپ، تاماعىن ءبىر قىرىپ الدى دا، ءالى دە ماعان قاراماستان:
— يە؟ — دەدى، سول تومەن قاراپ وتىرعان بويى.
— بەسىنشىنى ءبىتىرىپ ەم... جاز بويى قولىم بوس ەدى. جەڭىلدەۋ قىزمەت بولماس پا ەكەن؟.. — دەدىم بارىنشا ادەپتى داۋسىممەن.
— قايدان كەلدىڭ؟ — دەدى، سول جاق قاباعىنىڭ قۇيرىعىن عانا قوزعاپ.
— وسىنداعى بالالار كوممۋناسىنان.
— ءىمم... جاسىڭ نەشەدە؟
— ون التىدا... — دەدىم، ولقى كورىنبەس ءۇشىن ءبىر جاستى قوسىڭقىراپ جىبەرىپ...
— بۇرىن كىم بولىپ ەڭ؟
— بالا بولدىم... — دەدىم، سۇراۋدىڭ ءدال ماعىناسىنا تۇسىنىڭكىرەي الماي.
مەنىڭ، سوڭعى جاۋابىم وقىستاۋ شىقتى بىلەم، باستىق باسىن كوتەرىپ الىپ، ماعان قادالا قارادى دا:
— كوممۋنالارىڭدا ءتارتىپ قالاي؟ — دەدى. كوزى كۇلىڭكىرەي باستاعانىنا قۋانىپ كەتتىم.
— ءتارتىپ جاعىنان ەكى جىل قاتارىنان بايگى الدىق. قالانىڭ بارلىق مەكتەپتەرى تەنتەك بالالارىن بىزگە قوسىپ تۇزەتىپ الادى، — دەدىم.
بۇل كىسىنىڭ ءوز بالاسى دا تالاي مەكتەپتىڭ بوساعاسىن اتتاپ، اياعىندا بيىل قىس ءبىزدىڭ مەكتەپكە كىرگەن. اۋەلى باستىقتىڭ بالاسى بولعاسىن داڭدايسي كەلىپ ەدى، شەگەننىڭ قولىنان بىر-ەكى وتكىزىپ العان سوڭ، شولجىڭدى قويىپ، دۇرىستاپ وقي باستاعان. ءالى دە قىرىپ بارا جاتقان ەش نارسەسى بولماعانمەن بۇرىنعىسىمەن سالىستىرعاندا قىر اسىپ قالىپ ەدى. مەن الىستان وراعىتىپ، سونى دا اڭعارتا كەتكىم كەلدى.
باستىق مەنىڭ ويىمدى تۇسىنگەندەي «تا-ا-اك...» — دەدى، داۋسىن سوزىپ، مەن قىسقا عانا «سولاي» دەدىم.
— ءوزىڭ ازداپ تەنتەك بولعان دا بالا شىعارسىڭ؟ — دەدى، قولى الدىندا تۇرعان قوڭىراۋعا بارا بەرىپ. مەن سۇراۋدىڭ استارىن اڭداپ قالدىم دا:
— ءۇش-اق كۇن بولدىم، — دەدىم.
قاعىلعان قوڭىراۋعا كىرگەن حاتشىسىنا:
— قايماق بار ما بۇگىن؟ — دەدى باستىق. مەنىڭ جاۋابىم قۇلاعىنا دا كىرگەن جوق.
— بار...
حاتشى شىعىپ كەتتى دە، ەسىكتى ءبىر عانا قاعىپ ورتا جاستى ءبىر ايەل كىردى:
— راحيم تەمىرالييەۆيچ... — دەپ، ايەل اۋەلى باستىققا قاراپ، ودان كەيىن مەنى كورىپ، ازعانا كىدىرىپ قالدى دا، «بالا عوي» دەپ ويلاعانداي، مەنەن ىعىسپاي، كەلگەن جۇمىسىن ايتا باستادى. ءبىراق، باستىقتىڭ سول جاعىنان جاقىنداپ بارىپ، قولىنداعى پاپكاسىن اشىپ الدىنا جايىپ، اقىرىن عانا ايتتى:
— ون جەتىنشى جىل مەن ون توعىزىنشى جىلدىڭ اراسىندا قايدا بولعانىڭىزدى جازباعان ەكەنسىز... سونى اشىپ جازىپ بەرىڭىز... بيۋرو سولاي ۇيعاردى، — دەدى.
باستىقتىڭ ءتۇسى وزگەرىڭكىرەپ كەتتى دە، ورىسشا جاۋاپ قايتارعاندا بىر-ەكى ءسوزدىڭ اياق جاعىن قاتا قايىردى. سوسىن بىر-ەكى ءسوزدىڭ اياق جاعىن قاتا قايىردى. ءبىر جاعىنان سونى ۇستاپ قالسام، ەكىنشى جاعىنان، قۇلاقتا بار كۇدىكتى جىلداردىڭ بۇل كىسىگە قولايسىز تيگەنىن اڭعاردىم.
ايەل شىعىپ كەتتى.
باستىق ازىراق شيراعانداي، جيناق سويلەپ:
— ءقازىر ءار ءتۇرلى مامان دايىنداپ جاتىرمىز. بىرىنە جىبەرەيىن... ميليسيا كۋرسىنا بارامىسىڭ؟ — دەدى.
— جوق، اعاي. مەن وقۋىمدى تاستاعىم كەلمەيدى. قوسالقى جۇمىس بولسا ەكەن...
— حاتشىلىق كۋرسىنا قالاي قارايسىڭ؟
— بارعىم كەلمەيدى.
— بابىڭدى تابۋ قيىن-اق ەكەن! — دەپ، باستىق قىنجىلعانداي بولعانمەن ماناعى پاڭدىققا ەندى قايتىپ بارا المايدى. ۇلكەن ستولدىڭ ورتا تارتپاسىن اشىپ، ۇزاق ىزدەپ، ءبىر قاعازدى تاۋىپ الىپ:
— حاتشىلىق... كىتاپحانا كۋرسى... توكار... سلەسار... ءارىپ تەرۋشى... ميليسيا كۋرسى... پاريكماحەرلىك... — دەپ، ءار ءتۇرلى ماماندىقتىڭ ۇزاق ءتىزىمىن وقىدى. بىرىنە مەن باسىمدى شايقايمىن، بىرىنە ول باسىن شايقايدى. اياعىندا قىزىل قارىنداشتى ۇشى ءبىر ماماندىقتىڭ استىن قايتا-قايتا سىزىپ، سول ارادان قوزعالماي قويدى. كۇن بويى ءبىر اۋىز ءسوز جازباعان قارىنداشتىڭ ۇشى مۇقالىپ بارا جاتقانىن دا كورىپ تۇرمىن.
— كۇنىنە ءۇش ساعات ۇيرەنەتىن بولاسىڭ... ەكى ايدان كەيىن ايىنا ون ءۇش سوم ەڭبەكاقى الاسىڭ. بۇل قالاي؟ — دەدى.
— وسى ءدال كەلەدى ەكەن! — دەدىم، قانداي جۇمىس ەكەنىن سۇراماي-اق.
— بولاشاعىڭ الدا... ازىرگە قانداي جۇمىس دەپ تالعاماي، ەڭبەككە ۇيرەنە بەرۋ كەرەك. «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا مال تاپ!» دەگەندى بىلەمىسىڭ؟.. — دەدى باستىق.
ماقالى سونشا جەكسۇرىن كورىنسە دە، ەندى قايتالاماسىن دەپ:
— بىلەم، — دەدىم.
— بۇل قازاق اراسىنا جايىلماعان، كەلەشەكتە كەرەكتى ماماندىق، — دەدى باستىعىم.
— اتى نە، اعاي؟ — دەدىم، قىزىعا باستاپ.
— شاش الاتىن پاريكماحەرلىق...
ومىردەن ءبىر رەت كوڭىلىم سۋىعان ۋاقىتىم بولسا، ولدا-بىلدە، وسى جولى-اق شىعار.
— ەكىنشى بولمەگە بارىپ، جولداۋ قاعاز ال، بار، — دەدى باستىق.
ماعان شىن-اق وسى قىزمەت لايىق بولعانى ما، بولماسا، الگى ءبىر سوزدەرىمدى كەكتەپ قالدى ما ەكەن دەپ، مەن ول كىسىگە قارايمىن. قاراجات كوزىن تاۋىپ بەرگەنىنە «راحمەت» كۇتكەندەي، ول كىسى ماعان قارايدى. اقىرى «راحمەتتى» ايتىپ، ۇندەمەي شىعىپ كەتتىم. ءبىراق، نە ءۇشىن ماعان وسى جۇمىستى لايىق كورگەنىن سول جەردە دە تۇسىنگەن جوق ەدىم، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇسىنە العان جوقپىن.
— ون جەتىنشى جىلدان ون جەتى كۇن اسپاعىر! — دەپ، ىشىمنەن سىلەپ، ينتەرناتقا قايتتىم. مانا ويىم قانداي بيىكتە بولسا، ەندى بويىم سونداي شوگىپ قالعانداي كورىنەدى. جايناعان جازعىتۇرعى شاقتىڭ دا بوياۋى سولىپ كەتتى، جاستىقتىڭ دا قىزىعى قالمادى. قايدا بارسام، سوڭىما جولداۋ قاعاز، شاقىرۋ قاعازدار ءتۇسىپ، ءبىر كۇنى ەرىكسىز ايداپ «شاشتارازعا» اكەلدى.
شەگەن اناۋ، ءوز جولىن تاۋىپ الدى. ودان بۇرىن وسى «كوممۋنادا» بولعانداردىڭ تالايى جوعارعى دارەجەلى مەكتەپ ءبىتىرىپ، ءارالۋان ىستە ءجۇر. ولار ىلعي حات جازىپ تۇرادى. بىرەۋى — تەرەڭ تەڭىزدەردى كەشىپ، سولتۇستىكتە ءجۇر. بىرەۋى — جەر بايلىعىن، بىرەۋى — سۋ بايلىعىن زەرتتەيدى. ءار ءتۇرلى قۇرال تەتىگىن تاۋىپ، لەنين وردەنىن العاندار دا بار. تيان-شان، الاتاۋ، ۇلىتاۋ، قاراتاۋلاردان دۇنيەلىك قور تاپقانداردىڭ ەكەۋى وسى «كوممۋنادان» شىققاندار. سولتۇستىك مۇحيتتان كۇندە حابار بەرىپ وتىراتىن راديست تا بار. ولاردان حات الىپ تۇراتىن بالالار قۋانىشىن بۇكىل بالالار اراسىنا جايادى.
ءارى دىمكار، ءارى جاسقانشاق بوراش تا ءوز جولىن تاۋىپ، تۇسكەلى ءجۇر. جەتى جىلدىققا قوسا، ول ورالدىڭ مۋزىكا مەكتەبىندە وقيدى. «كوممۋنا» بالالارى ويىن قويسا، كونسەرت بەرسە، بوراش قاتىناسپاي قالعان ەمەس. ونىڭ ءانى ءقازىر بۇكىل قالانىڭ قۇلاعىنا ءىلىنىپ، بوراش جۇرتتىڭ ساعىنىپ كۇتەتىن «ءانشى بالاسى» اتانىپ بارا جاتىر. بوراشتىڭ داۋسى ءالى ءبىر قالىپقا ءتۇسىپ بەكىگەن جوق. كەيدە ەركەك داۋسىنا، كەيدە ايەل داۋسىنا ۇقساپ كەتەدى. ءبىراق جۇرت ونىڭ تالىقسىپ، تالماۋسىراتىپ سالعان ءانىن قاتتى ءسۇيسىنىپ تىڭدايدى. اسىرەسە، جۇرتتى جىلاتارلىق مۇڭدى اندەردى ناقىشىنا كەلتىرە ايتادى. كوزى جاۋدىراپ، ءوزى دە بالقىپ انگە اينالىپ كەتكەندەي بولادى.
قازاق اندەرى ادام سەزىمىنىڭ، ءار ءتۇرلى تولقىنىن اجارلى ىرعاقتارمەن كوكەيىنە تەرەڭ قۇيىپ كەتەدى. قايعى مەن وكىنىش، ۋايىم مەن مۇڭ، ءۇمىت پەن قۋانىش سياقتى سەزىم تولقىندارى تۇپتەن تولعانادى. اسىرەسە، ءار ءاننىڭ ءتۇپ ءىزى ەل ءالى كەتپەگەندىكتەن تىڭداۋشىعا تۇسىنىكتى بولىپ، اركىم ىشىنەن قوسىلىپ وتىرادى. ەلدىڭ قۇلاعىنا ابدەن ءسىڭىپ قالعان ەر جىگىتتەرى مەن اياۋلى قىزدارى كوز الدىنا كەلەدى. ۋاقيعاسىمەن قوسا ورىلگەن ءان مەن كۇي تىڭداۋشىنىڭ كوكەيىنە ءدال تيەدى، «كوكەي كەستى» اتانادى. بوراش ءان سالعاندا سول ۋاقيعالاردى ءوزى دە كورىپ تۇرعانداي، قايعىرىپ، مۇڭايىپ، قۋانىپ، ۇمىتتەنىپ، سەنىپ ايتادى. جۇرتتى دا وزىنە ەرتىپ اكەتە الادى. جۇرت ونىمەن بىرگە قۋانىپ، قايتا-قايتا ساحناعا شاقىرعاندا بوراشتىڭ ءجۇزى نۇرلانىپ، ءوزىن-وزى اڭعارماعانداي، كوڭىلى ءبىرجولا جاي تاپقانداي، باسقا ەش نارسەنى ۇعا الماي قالادى. بوراشپەن ءان جايىندا عانا ۇعىنىسا الاسىڭ. باسقا ايتارى جوق، بارلىق جانعا دوس، ءالسىن-السىن قۇشاقتاسا بەرەدى.
بوراش ءقازىردىڭ وزىندە-اق موسكۆا كونسەرۆاتورياسىنا بارىپ تۇسۋگە ازىرلەنىپ ءجۇر. ول ءتورت اياعى تۇگەل تاعالانعان ءانشى بولماق. ال، مەن شە؟.. مەن ءازىر شاشتى قالاي الۋدى ۇيرەنۋگە قىزىل كرەست «شاشتارازىنا» كەلدىم. ونەر ەمەس، ءولىم سياقتى كورىنەدى!
— اۋەلى مىنا شۇبەرەكتەردى سىلكىپ اكەلىڭىز، — بولدى باس شەبەردىڭ ماعان العاشقى ايتقان ءسوزى. — سودان كەيىن ەدەندى سىپىرىپ تاستاۋ كەرەك... ارتىنان قولىڭدى جۋارسىڭ...
اۋەلى ادەيى جاسالاتىن ادەپپەن «ءسىز» دەپ باستاپ ەدى، جاساندى ادەپ قانشاعا بارسىن، ءسوز اياعىن «سەن» -مەن ءبىتىردى.
مەنى بىرەۋى اياي سويلەسە، مەن بۇل جەردە ءبىر كۇن تۇرمايتىن ەدىم. مەنى بۇلار قورلاي سويلەگەن سوڭ، مەن دە تابان اۋدارماۋعا بەل بايلادىم.
— ءازىر ايتا تۇر! ەكى ايدىڭ ىشىندە-اق ەسەلەپ قايتارارمىن! — دەپ، اق شاپاندى كيىپ الدىم دا:
— مەنىڭ ورنىم قايسى بولادى؟ كورسەتىڭىز، — دەدىم.
شاش العىشتار بىرىنە-بىرى قاراستى دا، ۇندەسكەن جوق. مىنەزىم كىدى، ءوزىم ۇنامسىز كورىندىم بىلەم.
تالاي شاشتى ءبۇلدىرىپ، تالاي باستى كەسكىلەمەي تۇرىپ، شاش الۋعا دا ۇيرەنە المايسىڭ. ونەر بىتكەننىڭ وڭباعانى وسى بولسا، بۇل دا ەڭبەكتەنۋدى كەرەك ەتەدى. باستار كەزەكتەسىپ ءوتىپ جاتادى، سەن ءبۇلدىرىپ، كەسىپ جاتاسىڭ. ىشقىنعان قاباقتار شىتىناپ قالىپ، الارا قاراعان كوزدەر وڭمەنىڭنەن وتەردەي جارق ەتىپ قالادى. تىم بولماسا، كەشىرىم سۇراۋىڭدى كۇتەدى.
— قوزعالام دەپ، كەستىرىپ الدىڭىز... — دەپ، كىنانى باستىڭ وزىنە اۋداراسىڭ.
شەكەسى شىعىڭقى دومالاق باستار، ءبۇيىرى سولىڭقى ۇزىن باستار، قۋىق شەكە سوپاق باستار، قىجىر-قىجىر قىرتىستى باستار، كەرە قارىس ويلى ماڭدايلار، تايقيا بىتكەن سورلى ماڭدايلار، ونەرگە بىتكەن اشىق ماڭدايلار، ونەرسىز، ەتتى، قالىڭ ماڭدايلار ەكى جىل بويى الدىمنان كەتكەن جوق. باس ادامنىڭ باس مۇشەسى. ومىرىڭدە ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرعان ادامىڭنىڭ باسىنا قاراپ، ءوزىن دە بايقاپ قالاسىڭ. وي اڭعارى نەمەنەگە بەيىم، بويىندا قانداي قاسيەت بار، اقىل قانداي، اشۋ قانشا، اڭعارىپ قالعانداي بولاسىڭ. كوزى بار، ماڭدايى بار باس سىرىن دا جاسىرا المايدى.
باس ادامنىڭ باس مۇشەسى. سول باس مۇشەنى قۇرمەتتەگىڭ كەلەدى. قولىڭنان كەلگەنشە اجارلاعىڭ كەلەدى. سول باس مۇشەنىڭ ءىشى-سىرتى بىردەي كوركەم بولسا ەكەن دەيسىڭ. باس تۇگىل، اياقتىڭ دا ادەمى بولعانى جاقسى. تىزەدەن تومەنگى جاعى تالتايماي، تابانى جالپايماي، بالتىر مايىسپاي، شۇلىق بۇرالماي تۇرعانىن قاي كوز جەك كورەدى! ال، باستىڭ ورنى ءتىپتى باسقا. مەن وسىعان كوزىم جەتىپ بولعاندا ماماندانىپ تا بولسام كەرەك، ەڭبەكاقى دا الا باستادىم.
ول ءالى ەسكى ادەتتەردىڭ ارىلىپ بولماعان كەزى عوي، ءبىزدىڭ «شاشتاراز» ايدىڭ باس جاعىندا جەكەمەنشىكتىڭ شارۋاسىنا ۇقسايدى دا، ايدىڭ اياق كۇندەرىندە مەملەكەت مەنشىگىنە اينالادى. ول ەكى اراداعى كۇندەر باس ماماننىڭ قاي قالتاسىنا اقشا كوبىرەك كىرىپ كەتسە، سولاي قاراي اۋىپ، ىلعي ءبىر تەڭ-تارتتا جۇرەدى. ءبارىمىزدىڭ ۇستىمىزدە دە قوس قالتالى اق حالات بار. ءبىراق باس ماماننىڭ وڭ قالتاسىنا تۇسكەن اقشا داۋسىز-دامايسىز وزىنىكى دە، سول قالتاسىنا تۇسكەن اقشاعا مەملەكەت تە ورتاق.
ەكى قالتانىڭ بىرىنە جاڭا ۇيرەنىپ جۇرگەن جاستاردىڭ ەڭبەكاقىلارىنان دا قوسىلىپ كەتەتىن كۇندەر بولادى. قاي جولمەن الدى، قانداي شترابىمىز بولدى، ونى باس مامانىمىز عانا بىلەدى. اي سايىن ەڭبەكاقىمىزدىڭ قۇيرىق-جالى ءسۇزىلىپ شىعاتىنىن ءبىز دە بىلەمىز.
— قايشىڭ ەكى رەت قايرالدى ما؟ قايرالدى. حالاتىڭ ءۇش رەت جۋىلدى ما؟ جۋىلدى... وسىلارعا كەتكەن اقشانى مەن جانىمنان تولەي المايمىن. و! بۇعان ناعىز مامان بولىپ شىققاندا تۇسىنەسىڭدەر!..
ءبىزدىڭ، الاتىن جاۋابىمىز ىلعي وسى.
شارۋامىزدىڭ مەملەكەت مەنشىگىنە ۇقسايتىن جاعىن قولىنا الاتىن كاسسيرشامىز كاتيۋشا ايدىڭ اياق كەزىندە عانا سوعىپ كەتىپ جۇرەدى. وندا دا قىزمەت اياعىندا عانا كەلىپ ون-ون بەس كۇننىڭ چەگىن ءبىر-اق سىدىرتىپ جازىپ شىعادى. باس ماماننىڭ سول قالتاسىنان قانشا اقشا شىقسا، جيىرما تيىننان التى ءجۇز ادامنىڭ شاشى الىنعان بولادى. «جۇمىستاعى ادامنان گورى قولى بوس ادامنىڭ ۋاقىتى از بولادى» دەگەندەي، كاتيۋشانىڭ ىستەلگەن جۇمىستى تۇر-تۇرىنە بولۋگە دە ۋاقىتى جوق. ونسىز دا بەرەكەسى كەتىپ، قۇلدىراپ كەپ تيگەن اقشانى قالاي ەسەپتەۋ وڭايىراق تۇرسا — سولاي ەسەپتەي سالادى. كەيدە ون كۇن بويى ىلعي عانا شاش العان، كەيدە ون كۇن بويى ساقال العان بولىپ شىعامىز.
— وسى قىلىقتارىن مەنىڭ بايقاپ قالعانىمدى ءبىلىپ، ءبىر كۇنى باس مامان:
— كوستيا! سەن ەندى ناعىز شەبەر بولۋعا جاقىن قالدىڭ. تەگى ەڭبەكاقىڭدى تۇگەل الاتىن بولارسىڭ... — دەدى. مەن سالقىن عانا:
— وتكەن ايلارعا دا تۇگەل الام با دەپ ويلايمىن، — دەدىم.
باس مامان ابىرجىڭقىراپ قالدى.
— جابىرلەنەدى ەكەسىڭ عوي؟.. ورايىن كەلتىرەرمىن ءوزىم... ءتاڭىر جارىلعاسىن، جابىرلەنبە... — دەپ جىمىڭداپ قاسىما كەلىپ، ارقاما قاققىسى كەلىپ ەدى، مەن كەيىن شەگىنىپ كەتتىم. باس مامان بۇرىنعىسىنان دا جىميا ءتۇسىپ:
— بۇگىن نەشە ساقال قىردىڭ؟.. جۇرت سەنى ماقتاي باستادى، كوستيا! — دەدى.
— مەن بۇل جەتىدە ءتىپتى ساقال قىرعانىم جوق، — دەدىم.
— قالاي قىرمادىڭ؟ جاڭا عانا ءبىر ادام ساقالىن العىزىپ، راحمەت ايتىپ، كەتىپ بارا جاتىر ەدى عوي؟
— نانباساڭىز، شەتكە قاراڭىز... بۇل جەتىدە ءسىز دە ساقال قىرعان جوقسىز... كاسسا ارقىلى تەكسەرىپ كورىڭىز... — دەدىم.
— ا... ا... — دەدى باس مامان. — قۋ بالا، ءتۇسىنىپ تۇرىپ... ول وقا ەمەس. ءبىر جەتىدە شاش الساڭ، كەلەر جەتىدە ساقال الارسىڭ. مەملەكەتكە جالپى ەسەبى دۇرىس شىقسا بولعانى ەمەس پە؟ قاعازدا تۇرعان نە بار... ونى كىم وقىپ جاتىر... كەل، مۇنداي ءسوزدى قوياتىن بولايىق، — دەدى. مەن وعان:
— مەملەكەت ەسەبى دۇرىس شىعىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز با؟ — دەدىم.
— كوستيا، وسىنداي ءسوز نە كەرەك؟.. سەن الاتىن اقىڭدى ءبىل. ادەمىلەپ تۇرىپ مىنەزدەمە جازىپ بەرەم. ەندى ءبىر جىلدا ءوزىڭنىڭ «شاشتارازىڭدى» اشۋىڭا بولادى. انا ءبىر، باقشا مەن تەاتردىڭ اراسىنداعى بۇرىش بار عوي، سول ساعان وتە قولايلى بولادى... — دەدى. مەن وعان ىزعارلى قاباق كورسەتتىم.
وسى كۇننەن باستاپ، باس ماماننىڭ وڭ جاق قالتاسى سولىڭقىراپ، جەكە مەنشىكتىڭ بۇلاعى سۋالىڭقىراي باستادى. ءالى دە ەسەبىن تابادى، ءالى دە قاعاز دەگەن «فورماليزمگە» جانى قارسى. بىزگە دە جازىپ جاتۋدى كەڭەس ەتپەيدى. بىردەمەگە قولىمىز بۇلعانسا ەكەن دەپ، ەپپەن عانا سولاي قاراي يتەرمەلەيدى. ءبىز ىڭعايىنا جۇرمەيمىز. ءار كەزدە مۇرنىنا شەرتىپ قالعانداي، شىڭ ەتكىزىپ جاۋاپ بەرەمىز.
كاتيۋشا ەندى كۇندە كەلەتىن بولدى. قاباعى ءتۇيۋلى، باياعى جالاڭ-جۇلاڭ ءجۇزدىڭ وپاسىن ءسۇرتىپ تاستاعانداي، ءوڭى دە سولعىن تارتىپ كەتىپتى. ءبىراق ءارقايسىمىزدىڭ نە ىستەگەنىمىزدى وڭاشا ەسەپتەمەسكە شاراسى دا جوق. ۋادەلى ون ءۇش سوم دا قالتامىزعا تۇگەل تۇسە باستادى. ءبولىپ-جارىپ، اپاما اقشا جىبەرىپ تۇرا الاتىن دا بولدىم.
— قايروشىم-اۋ، ايداشتىڭ ەڭبەكاقىسى دا جەتىپ جاتىر. كولحوز ءبىر جىلعا بوساتىپ، ءوزىم دە جۇمىسقا كىردىم. ساعان ارناپ كوك قاسقا قۇنان الىپ قويدىق، — دەگەن حات كەلدى اپامنان.
مەنىڭ كۇندەۋ ارالاس قىزىعا قارايتىن ادامىم — ەكىنشى شەبەر، ساشا مۋحين. ول ماعان ناعىز شەبەر كورىنەدى. قايشىسى ساق-ساق ەتىپ، ويناق ساپ جۇرەدى. ايتا كەتەيىن، ماعان جۇمىسىن ناقىسىنا كەلتىرىپ ىستەيتىن ادامنىڭ بارىنە دە وسىلاي قارايتىن ءبىر مىنەز پايدا بولدى. كۇندەۋىم كوپ پە، قىزىعۋىم كوپ پە، ول اراسىن ايقىن ايتا المايمىن، ايتەۋىر ءوزىم دە سونداي بولعىم كەلەدى. انشىگە دە قىزىعام، مۇعالىمگە دە قىزىعام، ايتا بەرسەڭ، سيركتىڭ بالۋانىنا دا قىزىعام... كۇندەگەن كۇنا بولادى دەگەندى ەستىگەنىم دە بار. ءبىراق بۇدان كوپ جىل كەيىن، ومىرلىك كاسىبىمىز ءتىپتى ۇيلەسپەيتىن ءبىر ادام ماعان:
«كۇندەۋ مەن باسەكە ءاپالى-سىڭلىلى نارسە. ولاي بولسا جاقسى قاسيەتكە جاتادى»، — دەدى.
بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن ايتىلعان پىكىر بولسا دا، مەن وسىنى دۇرىس كوردىم. ونى الەكساندر پۋشكين ايتىپ كەتكەن ەكەن.
ساشا مۋحين، الەم بايلانعانداي، اقتى-قىزىلدى ارالاستىرا كيىنەتىن ادام.
— ەڭ سوڭعى مودا وسى ەكەن. پاريج جۋرنالىنان كوردىم! — دەپ، سارعىش ءتۇستى شالبار كيىپ، كوك كويلەككە قىزىل گالستۋك تاعىپ كەلەدى. قولى بوساپ كەتسە، اينانىڭ الدىنا وتىرا قالىپ، شاشىن قىرىق تۇرگە سالادى. سوندىقتان كەيدە ەركەككە، كەيدە ايەلگە دە ۇقساپ قالادى. ساعاتىن وڭ، بىلەگىنە بايلاپ، سول بىلەگىنە جىڭىشكە التىن بىلەزىك سالادى. اندا-ساندا كۇرسىنىپ قويىپ:
— تۇبىندە مەن وسى كاتيۋشاعا ۇيلەنىپ جۇرەم بە دەپ قورقامىن، — دەيدى.
— مەن دە سودان قورقام، شاھيزادام... ساق بولايىق، — دەپ، كاتيۋشا كەكەتىپ جاۋاپ بەرەدى.
مەنىڭ قىزىعاتىنىم ساشانىڭ بۇل قاسيەتتەرى ەمەس، باسقا جاعى. ول ادامنىڭ شاشىن الىپ جاتقاندا، اۋزى سوزدەن قۇرعامايدى. قايشىسىن ۇستى-ۇستىنە قايشىلاتىپ، باسقا جاققا قاراپ تۇرىپ-اق، شاشىڭىزدى الا بەرەدى. سوعان قاراپ، مەن ونى ناعىز شەبەر ەكەن دەپ ويلايمىن. كۇندەيمىن دە، قىزىعامىن دا...
الدىندا وتىرعان ادامنىڭ بەت-اۋزىن سابىنداپ جاتىپ، مۋحين:
— كاتيۋشا، سەن ناستيانى كوردىڭ بە وسى؟ — دەيدى.
— ءيا، كوردىم. كەشە عانا كىرىپ شىقتىم، — دەيدى كاتيۋشا.
— ءيا، كىم بار ەكەن ۇيىندە؟
— ساشا مۋحين بار ەكەن...
— ە، ول نە قىلىپ وتىر ەكەن؟
— ناستياعا ۇيلەنەتىن ءتۇرى بار...
— ناستياعا ما؟
— ءيا، ناستياعا.
— قوي، وتىرىك شىعار...
بەت-اۋىزدى سابىندايتىن قىل-شوق ساقالىن الدىرىپ وتىرعان ادامنىڭ مۇرنىنا بارىپ تىرەلىپ، الدەقاشان قالعانىن مۋحين سەزبەيدى دە. ول تۇگىل، ساشا مۋحين ەكەنىن دە قاپەلىمدە اڭعارا الماي قويادى. ساقال الدىرىپ وتىرعان ادامنىڭ قاباق شىتا باستاعانىن كاتيۋشا بۇرىن بايقاپ قالىر:
— ويناپ ايتام، كوزىڭە قارا، — دەيدى.
ءمۋحيننىڭ كۇنى وسىنداي بولىمسىز اڭگىمەمەن وتەدى. ول بۇل ادەتتى ءوزىنىڭ اسقان شەبەرلىگىن كورسەتۋ ءۇشىن باستاعان بولۋ كەرەك. بارا-بارا كوك مىلجىڭعا اينالىپ كەتكەنىن ءوزى دە سەزبەي قالعان. باس مامان جوق كەزدە ول بىزگە بۇرىلىپ:
— مەنىڭ كىم بولا الاتىنىمدى سەندەر بىلەمىسىڭدەر؟ — دەيدى.
— ءيا، كىم بولا الار ەدىڭ؟
— ناعىزدىڭ ءوزى بولا الار ەم! ءبىراق ماعان ونىڭ كەرەگى جوق...
«قۇس بالاسى اسپانعا قارايدى، مال بالاسى جەرگە قارايدى» دەگەندەي، مۇنىڭ «ناعىزدىڭ ءوزى!» دەيتىنى ءوزىمىزدىڭ باس مامان عانا... كۇندەلىك ق ۇلى، كۇيكى وي سودان اسا المايدى.
مەن مۇندا كۇندىزگى ساعات ۇشتەن توعىزعا دەيىن ىستەيمىن. باسقا ۋاقىتىم بالالار كوممۋناسىنىڭ ەگىن جۇمىسىندا وتەدى. «كوممۋنا» دەگەن جالعىز ءسوز جاڭا دۇنيەنىڭ اتىنداي ەستىلەدى! كۇنى كەشەگى كوشپەندى ەلدىڭ بالاسى بۇگىن ۇشىپ اسپاندا جۇرسە، ونەرلى تەحنيكانىڭ ىشىندە وسكەن بالادان ونىڭ تاكاپپارلىعى دا جوعارى، قۋانىشى دا جوعارى. كۇنى كەشەگى باتىراق بالاسى، بۇگىن كوممۋنا دۇنيەسىن قۇرىسىپ جاتسا، ونىڭ تاكاپپارلىعىنا تاعار سىن قايسى! ويىم وزىنەن-وزى جوعارى ورلەپ، باسىم وڭاي يىلگىسى كەلمەيدى! مەن نەمىس پەن فرانسۋز، اعىلشىن مەن امەريكا سياقتى مادەنيەتتى ەلدەردەن ادام بالاسىنىڭ ەڭ تۇنىق ويىنا بۇرىن ءتۇسىنىپ، ءوز قولىمەن جاڭا دۇنيە جاساپ جاتقان ەلدىڭ بالاسىمىن. ارعى اتام ەشكىباي، يتباي بولسا قايتەيىن، مەن ءوزىم جاڭا دۇنيەنىڭ سولداتىمىن. شىنىم سول، باسىم وڭاي يىلمەيدى، تىزەم وڭاي بۇگىلمەيدى.
وسىنداي جوعارى ويلارمەن كوممۋنا جۇمىسىنان كەلىپ، قولىما قايشى الا بەرگەندە، ويىم سىلق ەتىپ تومەن ءتۇسىپ كەتەدى. تورعا تۇسكەن قىرانداي بولام. باس مامان شىم-شىمداپ جەمگە ۇيرەتىپ، جۋاسىتىپ كەلە جاتقانداي سەزىنەم. سەزىنەم دە شەگىنە تۇسەم.
بۇل ەنەرىممەن ات قۇيرىعىن كەسىپ ايرىلىسۋىم ءبىرىنشى ماي مەيرامىنىڭ قارساڭىندا بولدى. ەڭ قىزىعى، ەڭبەگىم باعالانىپ، بايگە العان كۇنى بولدى. مەيرامعا قارسى:
— ءبىزدىڭ جاقسى ماماندارىمىزدىڭ ءبىرى، جىلدىق جوسپارىن ءتورت ايدا ورىنداعان سارتالييەۆكە بەرىلەتىن بايگە... — دەپ، اق كوستيۋم، ەلۋ سوم اقشا، جالتىر قارا بوتەنكەنى ۇسىنعاندا، باسقالارمەن بىرگە بايسالدى باسىپ بارىپ، مەن دە الدىم. باسقا شەبەرلەرشە ماڭىزدانىپ تۇرىپ، مەن دە جاۋاپ قايتاردىم. ءسوزىمنىڭ اياعىندا، باسقالاردىڭ ىڭعايىمەن — جاساسىن پلانىن ارتىعىمەن ورىنداپ، بايگە العان شاش العىشتار! — دەگەن ءسوز اۋزىمنان شىعىپ كەتكەندە، قايدا كىرەرىمدى بىلە المادىم. ەكى بەتىم جانىپ بارا جاتقانداي، ەكى قۇلاعىم دۋىلداپ كەتتى.
شىنىندا دا باسقا بىردەمە ايتۋ كەرەك ەدى. «جاساسىن شاش العىشتار!» دەگەن ءارى ەرسى، ءارى ەسەردىڭ عانا اۋزىنا تۇسەتىن ءسوز. ءبىرىن-بىرى كوزىنشە ماقتاپ، سىرتىنان ءىشىن كەپتىرە جامانداپ جۇرەتىن شاش العىشتاردىڭ الاقان سوققانى ماعان نە كەرەك ەدى! وسى بايگەنىڭ قاقپان-تۇزاق ەمەس ەكەنىنە كەزىم جەتە مە؟
العان بايگەمدى بۋۋلى كۇيى ءۇيدىڭ بۇرىشىنا تاستاي بەردىم دە، جىلجىپ شىعىپ كەتتىم. بۋىپ كەلگەن ىزادان تەمىر بىلەككە ءبىراز اينالعان سوڭ عانا ارىلا باستاپ ەم، ۇيگە كىرە بەرگەندە قايتا باس سالدى.
قيسىق ءبىر كوشەلەرگە پۋشكين، لەرمونتوۆ اتتارى قويىلعانىن كورگەندە، شەگەن قاتتى نازالانۋشى ەدى. بولماسا، كىم بولارى بەلگىسىز جاڭا تۋعان بالاعا ءۇش-تورت كوسەمىمىزدىڭ اتىن قوساقتاپ ءبىر-اق قويعانىن ەستىسە، كۇيىپ-پىسىپ، ىزا بولىپ قالاتىن.
— ۇلى سەزىمدى ۇساققا ايىرباستاۋ، ۇلى ادامدارعا ءوزىمىزدى تەڭەۋ ناداندىق بەلگىسى! قاسيەت ءقادىرىن كەتىرمەۋ كەرەك! — دەيتىن.
ەندى مىنە، شەگەن بولدىم دەپ جۇرگەن جىگىتىڭىز «جاساسىن!» دەگەن ۇلى ءسوزدى شاش العىشتارعا ارناپ ايتتى. مۇنىمدى ەستىسە شەگەن ماعان:
— ءپىشتۋ، ءپىشتۋ! — دەر ەدى، ەڭ ۇناتپاعانداعى مازاعىن ايتىپ.
بولمەمىزگە كىرسەم، بوراش جۇرۋگە ازىرلەنىپ جاتىر ەكەن. قىپ-قىزىل ءبىر شامادان اكەلىپتى... ستول ۇستىندە كومىرى قىزارىپ وتەك تۇر. بارى-جوعىن سىلاپ-سيپاپ، باپپەن وتەكتەپ شامادانعا سالىپ جاتىر. ورامالدارى اپپاق، ۇيىقتارى تاپ-تازا...
— اقىرى ارتيست بولۋعا بەل بايلادىڭ با؟ — دەدىم، قىزىل شاماداننىڭ تۇسىنەن تانىپ. بوراش كەلىپ، مەنى قۇشاقتاي الدى دا:
— داۋسىڭنان باسقا ونەرىن، جوق بولسا، امال نە، كوستيا؟ مەن ءبىر جارىمجان اداممىن عوي، — دەدى. بوراش تا ون التىعا شىعىپ، ەندى ەرەسەك تىلىمەن سويلەيتىن بولعانى وسى ارادا ەسىمە ءتۇستى.
— كۇزدىگۇنى مەن دە موسكۆاعا كەلەم. تاعى دا بىرگە بارارمىز، — دەدىم، بوراشقا ەمەس، وزىمە-وزىم سۇيەمەل جاساپ.
ءالى ءبىر ءتۇن بىرگە بولىپ، تاڭەرتەڭ بوراشتى ۆوكزالعا سالاتىنىم كوڭىلىمە ەداۋىر جەڭىلدىك بەرگەندەي، ويناپ-كۇلىپ وتىرعاندا ماناعى ءسوزىم دە ۇمىتىلار دەپ ويلايمىن. ءبىراق تۇينەك ءتۇيىلىپتى دە تاس بولىپ، شيەلەنىسىپ قالىپتى. كەيدە وسى كۇنگە دەيىن ەسىمە ءتۇسىپ كەتكەندە ءتۇن بويى اۋناقشىپ شىعام.
ەرتەڭىنە بوراش موسكۆا كونسەرۆاتورياسىنا ءجۇرىپ كەتتى دە، مەن باياعى «شاشتارازعا» كەلدىم. باس مامان:
— بايگەڭدى ۇمىتىپ كەتىپسىڭ عوي، كوستيا! اقشاڭدى بىرەۋ الىپ قويسا قايتەر ەڭ؟ مەن كاسساعا سالدىرىپ قويدىم. بۇگىن ۇمىتپا، ال! — دەپ، كەشەگى بۋىلعان نارسەلەردى مەنىڭ الدىما اكەلىپ قويدى. جارامنىڭ اۋزى الىنعانداي، يا بولماسا، بىرەۋ باسىما تەۋىپ قالعانداي بولدى. كەشكە دەيىن ارەڭ شىداپ شىقتىم.
بۇل كۇنگە دەيىن ءار ادامنىڭ باسىنان ءبىر قاسيەت تاۋىپ قالاتىن ەدىم. بۇگىن ول قاسيەتتى ىزدەگەن دە جوقپىن، بايقاعان دا جوقپىن. ىستەيتىن ءىسىڭ ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن، ءىشىڭ جىلىنىپ، جانىڭ ريزا بولاتىن ءبىر قاسيەتى كوز الدىڭنان كەتپەۋى كەرەك. ودان ايرىلعان كۇنى، ول جۇمىستان سەن دە بەز!
ەندى ءوزىمدى تەكسەرىپ قاراسام، بەس مينۋتتا ءبىر باستىڭ، شاشىن سىدىرىپ تاستاپ:
— كەلەسى كەزەك كىمدىكى! وتىر! — دەۋگە سالىنىپ بارادى ەكەم.
تاعى ءبىر باستى سىدىرتىپ جاتىپ، ەسەپتەسەم، وسىندا التى ءجۇز الپىس كۇنىم ءوتىپتى! ماعىناسىز وتكەن بوس وتكەن ءومىر وسىنداي-اق بولات تا!
«ون جەتىگە كەلدىڭ، نە ءبىتىردىڭ؟ — دەيمىن وزىمە-وزىم. — جاقسى-اق، جەتى جىلدىقتى ءبىتىرىپسىڭ. وتە جاقسى! ءبىراق «وتە جاقسىنى» ماڭدايىڭا جاپسىرىپ جۇرەمىسىڭ؟ ودان ارعىڭ نە بولماق؟»
ادام بۇل جاسىندا دا ءوزىمشىل بولسا كەرەك. ءوزىمدى-وزىم جۇباتىپ:
«ءومىردى ادام كۇنبە-كۇن، جىلما-جىل سانايتىن با ەدى... وقۋعا تۇسكەن جىلىم... مەكتەپتى بىتىرگەن جىلىم... موسكۆاعا بارعان جىلىم... كومسومولعا كىرگەن جىلىم دەپ، ءومىرىنىڭ ءار جەرىنە ءبىر-اق ات بايلاپ ەسەپتەيدى»، — دەيمىن. بۇل ءومىرىنىڭ وڭاي ەسەبى، جايلى ەسەپ ەكەنىن بىلە تۇرا، ويىم وسىلاي قاراي قىڭىراتقي بەرەدى. لاعا بەرۋدەن تىزگىن تارتار جەرگە جەتىپ قالعان ەكەم! وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم ەسكەرمەسە، وزىڭە-وزىڭ ۇناماي باستاساڭ، ىسىڭنەن جيرەنسەڭ، دۇنيەدە نە بىتىرگەنىڭ؟ ەسەپسىز وتكەن كوپ كۇندەردىڭ ءبىر سۇراۋى بولاتىن شىعار! ويىم وسىعان توقتادى دا، الدەنەگە بەل بايلاپ ەرتەڭىنە «شاشتارازعا» كەلمەي قالدىم.
«شاشتاراز» دەگەن نەمەنە ءوزى؟ بۇ دا ونەر مە؟ تىم بولماسا، دەنى دۇرىس اتى دا جوق! قازاقتا «تاراز» دەگەن ءسوز دە جوق. «تارازى» بولسا، بىردەمەنى ولشەيتىن، تارازىعا تارتاتىن جەر. «تاراز» بولساڭ دا اۋلاق، تاعى بىردەمە بولساڭ دا اۋلاق! — دەپ، ءبىرجولا قوش ايتىستىم. وراۋلى كۇيىندە بايگەم دە قالدى.
قاراڭعى بولمەدە جالعىز جاتىپ ويلانسام، شەگەنمەن ارامىزعا دا ءبىر قاق تۇرىپ قالعانداي كورىندى. شەگەننىڭ بوراشقا جازعان حاتتارى جىلىراق، جانى اشىعان، جاقىنىراق جاننىڭ جازعانىنا ۇقسايدى. ماعان جازعانى جالپىلاۋ كورىنەدى. بوراشقا «داۋىسىڭدى ساقتا، كونسەرۆاتوريا نە دەپتى، اياعىڭ قالاي؟» دەپ، باۋرىنا تارتا جازعانداي كورىنەدى دە، مەنى ارقادان عانا قاققانداي كورىنەدى.
شەگەن مەنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ادامىم. وعان تەڭدەسەر، ونىڭ ورنىن باسار جولداستى ءالى تابا العانىم جوق. ءارى اعا، ءارى دوس، ءارى اسقان تاۋەكەلشىل، ءار كەزدە وي سالا جۇرەتىن جولداس. قولىڭنان كەلەدى، ىستەي الاسىڭ، دەپ العا سۇيرەيتىن ءبىر ادام بولادى دا، ىستەي المايسىڭ دەپ، ەرەگىستىرۋ، قايراۋ ارقىلى سۇيرەيتىن ءبىر ادام بولادى. بۇل ەكى ءتۇرلى مىنەز، ەكى ءتۇرلى ادام، ءبىراق تىلەكتەرى ءبىر. ءبىرى جانىڭا جايلى تيەدى، ءبىرى قاتال تيەدى. شەگەندە وسى مىنەزدىڭ ەكەۋى دە بار ەدى. كەيدە قارقىلداي كۇلىپ، اياۋسىز مىسقىلداپ، نامىسقا ءتيىپ العا سۇيرەيدى، كەيدە اقجارقىن، جەلدەي ەسىپ، جىگەرىڭە قانات بەرىپ جىبەرەدى. سول شەگەن ازداپ سالقىن تارتقانداي، ماعان ۇستىرتىرەك قاراي باستاعانى بايقالادى.
شەگەن مەنىڭ «شاشتارازعا» ىلەگىپ قالعانىمدى بىلەتىن. مەن ونىمدى ماقتانىپ جازعان جوقپىن، قالاي ىلەگىپ قالعان قايعىمدى شەرتە جازعانمىن. ونىڭ قايتارعان جاۋابى:
«بالاپان تورعا جەم ىزدەپ تۇسكەن ەكەن. ەندى امالداپ ءوزىڭ قۇتىلىپ كورەسىڭ دە!» — بولعان.
«جەم ىزدەپ» دەگەن شىندىققا جاقىن بولعاندىقتان جانىما قاتتىراق ءتيىپ كەتىپ ەدى، سالقىنداۋ سودان باستالدى بىلەم. ويىما وسى ءبىر بولماشى تۇسە قالىپ ەدى، قۇرىققا سىرىق جالعانىپ، ارجاعى تاراقانداي بالالاپ كەتتى. مەنىڭ وعان ەلىكتەيتىنىم دە، باسقالاردان قىزعانا قارايتىنىم دا ۇنامايتىن بولىپ شىقتى. بوراش ءجۇرىپ كەتكەن سوڭ، ەندى شەگەن حاتتى دا سيرەك جازار دەگەن وي كەلدى. ەكەۋمىزگە جازعان حاتتارىن ءبىر كونۆەرتكە سالىپ، كەيدە مەنىڭ اتىما، كەيدە بوراشتىڭ اتىنا جىبەرۋشى ەدى، ەندى ويلاپ جاتسام، مەنەن گورى بوراشتىڭ اتىنا كوبىرەك جىبەرگەن ەكەن...
«وسىنىڭ ءبارىنىڭ سەبەبى — مەنىڭ شاش العىش بولعانىمدا عوي. ونەرسىز بولىپ شىقتى عوي دەپ، شەگەن دە سالقىنداي باستادى. جوق، ءوزىم تۇسكەن توردى ءوزىم بۇزىپ شىعارمىن!» — دەدىم دە «شاشتارازعا اپاراتىن كوشەلەردىڭ اتتارىن دا ۇمىتۋعا تىرىسىپ، كوزىمدى جۇمدىم...
8
ۇيقىسىز ءبىر كەزەڭ باستالعان سياقتى... كوزىڭ جايناپ تۇرعانمەن كوڭىلىڭ ۇيقىدا بولعان كوزىڭدى دە اڭعارىپ قالىپسىڭ. ەندى مىنە، كوزىڭدى قانشا جۇمعانمەن كوڭىل وياۋ، شارق ۇرىپ قىدىرىپ، الدەقايدان ءىرىلى-ۇساقتى ويلاردى سۇيرەي قايتادى. الىستان ەلەس بەرگەنمەن قولىڭ جەتپەس، قيسىنى جوق ارماندار قورشاي باستاپتى. ەندى مەڭگەرىپ وقي باستاعان كىتاپتارىڭ ءارالۋان ەلدەردى، عاجايىپ ۋاقيعالاردى، دانالىق يەلەرىن، ەرلەردى تانىتادى. سپارتاك، كاپيتان نەمو، چاپايەۆ، دانكو، ششورس، امانكەلدى سياقتى ەر كەۋدەلى باتىرلاردىڭ ىستەرىنە قىزىقتىرادى. ءازىر بىرىنەن-بىرىن ايىرۋىڭ دا وڭاي ەمەس، ارالاسىپ، قولداسىپ، قوساقتاسىپ ءجۇر.
بالاڭ وي قىزىققانى بولماسا، بۇل ماڭايعا بويلاپ تۇراقتاي دا المايدى. ءبىر كەزدە ءبارىن ءبىر-اق ۇمىتىپ، تانىس اۋلى «قايراقتىعا» تارتادى. مۇندا ءبىر سوعىپ كەتسە بولعانى، بۇرىن كورگەننىڭ بارىنە الاقتاپ، ارالاپ ءجۇرىپ الادى، شىعا الماي قالادى. اۋىلدىڭ بارلىق قارالا-سارالا يتتەرى مەن سارى جاعال، كوك جاعال لاقتارىنا دەيىن ارالايدى. ۇيگە ۇيەزدەگەن جاۋىر-جاداۋ جىلقىلارىن دا ساعىنىپ قالعان... باياعى دوس بالالارىمەن دە ويناپ كەتەدى.
جاتقان بوتانىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، كوزىنەن سۇيەم دەپ، اقبوتا اۋرەلەنىپ جاتىر. ەندى انە، مەنى كورىپ، ىشقىرىن ءبىر كوتەرىپ قويىپ، جىلميا قاراپ تۇر. ءقازىر مەن قاسىنا بارام، كەل، بوتانى جۇگىرتىپ وينايىق دەيىم.
— Aha! — دەيدى اقبوتا. — بوتامنىڭ قارنى اشىپ جاتىر... وينامايدى!..
مەن بوتاعا جاقىنداي بەرەم... اقبوتا مەنى تاستاي جۇدىرىعىمەن كەۋدەدەن يتەرىپ قالادى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اقبوتا باياعى جەتى جاسىنداعى قالپىندا ەلەستەيدى. سول دومالانىپ، بەزەكتەپ جۇرگەن قالپى، ءوزىم ون جەتىگە شىققانىم ەسىمدە جوق. اقبوتانى سول بالا قالپىندا قالدىرا بەرەم. ءقازىر مەن اقبوتانى ءىشىم ەلجىرەي ساعىناتىن سياقتىمىن... ءبىراق سول بالا كۇيىندە ساعىنام! اراعا جىلدار ءتۇسىپ الىستاتقان سايىن، اقبوتانىڭ ويىمدا قالعان بار بەينەسى اجارلانا ءتۇسىپتى. بار قىلىعى سۇيكىمدى، بۇرىن تەنتەكتىك كورىنگەن مىنەزدەرى، كەيدە مەنەن تومپەش كورگەن مىنەزدەرى، ەندى ادەمى ەركەلىك سياقتانادى. ءوز دورەكىلىگىمە وكىنىپ، ەندى كەزدەسسەم، قول كوتەرمەسكە، ماڭدايىنان شەرتپەسكە انت ىشەردەي بولام. اتتەڭ، ەندى كەزدەسەرمىز بە، جوق پا!..
كەيدە اقبوتانىڭ قانشاعا كەلگەنى ەسىمە تۇسەدى. ءبىز كورىسپەگەلى ارادا وتكەن توعىز جىلدى قوسسام، قوس بۇرىمىندا شولپىسى، قۇلاعىندا سىرعاسى سىلدىرلاپ، سىلاڭ قاققان قىز بولا قالادى. ءبىراق بۇل ءتۇرىن قانشا ىزدەسەم دە، كوز الدىما ايقىن كەلتىرە المايمىن. بالالىق شاعى باسا بەرەدى. ويىم سول شاقتى ىزدەيدى. اقبوتا مەنى كەۋدەدەن ءتۇيىپ قالسا، مەن شاپ بەرىپ، بىلەگىنەن ۇستاي السام... سوندا مەن قايتەر ەدىم، يا، قايتەر ەدىم، دەيمىن...
قايتەتىنىم تاعى ەكى تۇردە ەلەستەيدى. جاس تا بولسام، مال ارەكەتىن كۇندە كورىپ جۇرگەن بالالىق شاعىمدا ەش نارسەدەن ىركىلمەيتىن سياقتانام. ال، ءقازىر، ون جەتىگە شىققان قالا بالاسى، بويجەتىپ قالعان اقبوتانى كوز الدىنا اكەلگەندە ەش نارسەنىڭ ورايىن تابا الماي تارتىنا بەرەدى، قىسىلا بەرەدى. باتىرلىعىمنىڭ جەتەر جەرى-اق: «ءسالاماتسىز با، اقبوتا قارىنداس!» — سياقتانادى. مۇنىڭ ءوزى دە تالاي تولعانىپ ويلاعاندا عانا تابىلعان ءسوز...
بۇگىن ماعان ەندى نە ىستەۋىم كەرەك دەگەن وي كەلدى. باياعىدان بەرى ءار كۇنىمە ەسەپ بەرىپ جۇرگەندەي، سول ءبىر كۇن ءۇشىن قاتتى قينالعان ەكەمىن. شەگەن اناۋ، «مەنىڭ سامولەتىم»، «مەن سوڭعى ءبىر ۇشقان جولىمدا» دەپ جازادى. بوراش موسكۆادا وقىپ ءجۇر: «ورالدا وقىپ جۇرگەندە داۋىسىن كۇتۋ دەگەندى بىلمەگەن ەكەم، ارەڭ تۇزەپ الدىم» دەپ جازادى. ەكەۋى دە ءوز ءجونىن تاۋىپ الدى. مەن بولسام، بايگە العان شاش العىشپىن! He بولعانى، سول شاش العىش! وزگە ءومىر ءوز بەتىمەن، مەن ءوز بەتىممەن...
سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە،
كەتىگىن تاپ تا بار، قالان! —
دەگەندى مەنەن باسقالار ءۇشىن ايتقان عوي، ءسىرا؟
جوق، سارتالييەۆ جولداس، دۇنيەگە بالالار ءۇيىنىڭ تەرەزەسىنەن عانا قاراپ وتىراتىن ۋاقىتىڭ ءوتىپ كەتىپتى. قوڭىراۋ الدەقاشان قاعىلىپتى، سەن كەشىگىپسىڭ! ەندى جۇگىرۋگە تۋرا كەلەدى.
ارىزىمدى جازىپ، جەتى جىلدىقتى جاقسى بىتىرگەن قاعازىمدى الىپ، باياعى وقۋ بولىمىنە كەلدىم. بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن مەنىڭ تاعدىرىمدى قايشى مەن ۇستاراعا اپارىپ قوساقتاي سالعان اعاي ءالى ورنىندا ەكەن. ارىزىمدى ايتتىم:
— مىنە جەتى جىلدىعىڭىز، ساڭىلاۋى جوق بەسپەن ءبىتىردىم. ەندى موسكۆاعا بارىپ وقىعىم كەلەدى، — دەدىم.
اعاي ءبىراز اق شاشتانعانمەن، باياعى باياۋ قالپىندا ەكەن ونشا قۋانىپ، ەلپىلدەي قويعان جوق. قاعازدارىمدى باۋرىنا قاراي ءبىر تارتىپ قويدى دا:
— سەن وسى شاشتارازدى نەگە تاستاپ كەتتىڭ؟ — دەدى.
سەن وزىڭشە ۇلكەن ءبىر ويمەن كەلدىم دەپ تۇرعاندا، ۇلكەن ادام ەرىكسىز سۇيرەپ سەنى بولماشىعا قاراي بۇرمالاي باستاسا، نە ايتا الاسىڭ، مەن «وقۋىما بوگەت بولدى» دەگەننەن باسقا ەش نارسە قايىرعان جوقپىن.
— جۇمىس ىستەگىڭ كەلمەدى عوي، ءا؟ قارىن توق، كويلەك كوك، ەڭبەككە مويىن جار بەرمەيدى عوي؟ — دەدى، سويلەم اياعىن ىلعي ءبىر «عوي-عوي» مەن ءبىتىرىپ.
— جوق، نەگە ولاي بولسىن. مەن كوممۋنادا ىلعي... — دەي بەرىپ ەم، اعاي مەنىڭ ءسوزىمدى كيىپ كەتىپ:
— نەگە ولاي بولعانىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ... مەن دە بىلەم. ايتپاي-اق قوي، بەلگىلى عوي! — دەدى.
مەن كەۋدەمسوققا سالماي تۇرىپ قالدىم. مەن جالاڭ اياق كەلىپ، ءبىر اياعىمدى ءبىر اياعىممەن قاسىپ تۇرعان جوقپىن، جۇپىنى بولعانمەن تازا كيىنىپ كەلدىم. ەكى قولىمدى ارتىما ۇستاپ، الدەنەلەردىڭ بەينەسىن جاساپ تا تۇرعانىم جوق. ەكى كوزىم اينالا قىدىرىپ، كورىنگەنگە الاقتاپ تا تۇرعانىم جوق. سوندىقتان ۇرسۋدان، كىنالاۋدان باستاۋىن ورىنسىز ۇلكەندىك كوردىم.
— قانداي وقۋعا بارعىڭ كەلەدى؟ — دەپ سۇرادى ءبىرازدان كەيىن.
— سوعىس مەكتەپتەرىنىڭ بىرىنە، — دەدىم.
— سوعىس مەكتەبىنە؟.. ايتەۋىر اۋىر ەڭبەكتەن الىستاي بەرگىڭ كەلەدى عوي؟
— سوعىس عىلىمى وڭاي ەڭبەكپەن قولعا تۇسەدى دەپ ەستىگەن جوقپىن.
— ءبىراز وقىپ، كوميسسار بولعىڭ كەلەدى عوي... سولاي ما؟
— قايدا جىبەرسە، سوندا بارام دا. كوميسسار بول دەسە، كوميسسار بولارمىن!
باستىق تەرىسكە تارتقان سوڭ ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز دە وڭ ءجونىن تابا الماي، شالكەم-شالىس بىردەمەلەردىڭ اينالاسىنان ۇزاي المادى. اياعىندا ول كىسى:
— قانشا جىل حالىقتىڭ قاراجاتىن شىعارىپ وقىتتىق. ەندى سول حالىققا قىزمەت ەتەسىڭ! — دەگەنگە دەيىن باردى.
— سوعىس مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىقسام، وندا حالقىما قىزمەت ىستەمەيمىن بە؟ — دەپ، مەن دە قارىسىپ تۇرمىن.
ساعاتقا جاقىن سويلەسكەن سوزىمىزدەن مەن ءبىر-اق نارسەنى اڭعاردىم. بۇل كىسى ءبىر وبلىستىڭ وقۋ ءبولىمىن باسقارادى. مۇعالىمدەر جەتپەي جاتىر. ءارى كەتسە بۇكىل وداقتىڭ، بەرى قالسا قازاقستاننىڭ قامىن ويلاۋ بۇل كىسىنىڭ مىندەتى ەمەس. اسىرەسە، ءومىر مەن ونەردىڭ وزگە جاعىندا بۇل كىسىنىڭ جۇمىسى جوق، ءوز وبلىسىنا كەتەتىن ءمۇعالىم ازىرلەپ الۋى كەرەك. بۇل تۇبىندە تاپ وسى كىسىنىڭ وزىنەن سۇرالاتىن جۇمىس...
مۇنداي ادامدى ءوز جۇمىسىنا جانىن سالادى، جاقسى كورەدى دەپ، ماقتاۋعا دا بولادى، ءومىردىڭ وزگە تىلەكتەرىندە جۇمىسى جوق دەپ، كىنالاۋعا دا بولادى. ءوز جۇمىسىنا نە جانى اشىمايتىن، تاپسىرىلعان جۇمىستىڭ بولاشاعى مۇرىنىنا دا كىرمەيتىن، ءبىراق بىلگەن بوپ، سۇيگەن بوپ وتىرا بەرەتىن ادامداردان بۇل كىسى كوش ىلگەرى. دەگەنمەن تايازدىقتان دا قولى قۇر ەمەس، سىڭار ەزۋلىگى تاعى بار. باسقا جاعىنان قاراعاندا، بۇل كىسى بۇدان ءتورت جىل بۇرىن كورگەن اعايدىڭ قىسقارتىلعان ۆاريانتىنا ۇقساپ، ىقشامدالىپ، جيناقىلانىپ، شىمىرلانىپ قالىپتى.
— مەن سەنى وسىنداعى مۇعالىمدەر ازىرلەيتىن ينستيتۋتتان باسقا ەشقايدا جىبەرە المايمىن، — دەپ، اعاي مەنىڭ ارىزىما «قيعاشتاما» سالا باستادى.
— اعاي-اۋ... مەن سىزدەن... — دەپ، قولىمدى ۇسىنا بەرگەندە، بار قاعازىم ستولدىڭ تارتپاسىنا ءسۇپ بەرىپ كىرىپ تە كەتتى.
— بولماسا، اۋىلعا ءمۇعالىم بولىپ باراسىڭ! ءمۇعالىم بولىپ، حالىققا قىزمەت ەتەسىڭ...
ءالى كىم بولاتىنىمدى مەن ءوزىم دە بىلە بىلمەيتىنمىن. ايتەۋىر وقىپ شىقسام بىردەمەگە جارارمىن دەگەن شالا-بۇدىر ويىم بولاتىن. ءبىراق بۇل كۇنگە دەيىن بولاشاق جايىن ويلانعاندا، ءوز باسىمنىڭ ءمارتاباسىن باسا ويلاپ، حالىق ءۇشىن دەگەن جاعىم تۇمانداۋ ەكەنى وسى ارادا ەسىمە ءتۇسىپ تۇر. بۇل جاعىنان ۇتىلعان سياقتانام. بۇل جونىندە قايتارعان جاۋابىم وزىمە دە ۇناپ تۇرعان جوق. اعايدىڭ زورلىعى دا ادىلەت كورىنبەيدى. مەنىڭ كۇرمەلگەنىمدى پايدالانىپ، ار جاعىن تىزەگە سالىپ جىبەردى. ول يە بىلمەدى، مەن سىنىپ كەتتىم.
— كومسومولدا بارسىڭ عوي؟ — دەدى اعاي، مەنى ءبىرجولا نوقتالاعىسى كەلىپ، مەن ۇندەمەي، باسىمدى يزەدىم. ونىم، ءبارىبىر كونبەيمىن دەگەنىم ەدى.
سالىم سۋعا كەتكەندەي، جابىرقاۋ تارتىپ ۇيگە كەلسەم، جاستىعىمنىڭ ۇستىندە شەگەننەن كەلگەن حات جاتىر ەكەن. ۇلكەن كوزىلدىرىگىن ماڭدايىنا ىسىرىپ قويعان ۇشقىش سۋرەتىن سالعان تانىس ماركا... كوگىلدىر كونۆەرتتە شەگەننىڭ تانىس قولى. ول ەشبىر قارپىن يرەكتەمەي، تۋرا جازاتىن. اشۋ قىسىپ، قاتال كەلىپ ەم، حاتتى كورگەندە، تارتقان ءجاپا-زابىرىمدى شاعاتىن اكە-شەشەمە بىردەي كەزدەسكەندەي، بوساپ كەتتىم.
حاتتى ولاي وقىپ، بۇلاي وقىپ باسىنان اياعىنا دەيىن ءبىر دۇرىس وقىپ شىعا الماي قويدىم. ويىم ءاربىر جەكە ءسوزدىڭ ماڭىندا اينالاقتاپ قالادى دا، كوزىم جۇيتكىپ، ىلگەرى كەتەدى. ۇشقىش بولعالى قىزۋىنا قىزۋ قوسقانداي، شەگەن حاتتى جەلدىرتە جازىپتى. بىرەسە، بايتاق ەلىمىزدى جازىپ كەتەدى، بىرەسە، ۇشقىر ويلى، ۇشقىش جىگىت، بيىك ارماندارعا تارتادى. «بيىك» دەگەن ءسوز جول سايىن كەزدەسەدى. ىلعي ءبىر لاپىلداپ تۇرعان سوزدەر ولەڭدەي شالقىپ، ناعىز ماعىناسىنا ورەم جەتپەي قويدى. ول كەزدە مەن شالقىعان وتتاي لاپىلداپ، ورتتەي بۋداقتاعان، تولقىنداي شاپشىعان، يا بولماسا، شاپقان اتتاي شاڭداتقان سوزدەردى جاقسى كورۋشى ەم. شەگەن سونى ادەيى جازعانداي. بۇگىن ءبىر ءوز ويلارىما جاۋاپ ىزدەگەن كۇنى، وڭاي تۇسىنەرلىك وي ۇستاتپاي وتىر.
حاتتى الىپ، جايىق جاعاسىنا بارىپ، ءۇن جوق وڭاشادا ارەڭ تۇگەل وقىپ شىقتىم. سول حات ەندىگى بەتىمنىڭ ءجونىن سىلتەيتىن جونەۋ قاعازىم دا بولدى.
— امانبىسىڭ، كوكجالىم! — دەپ باستاپتى شەگەن... ونىڭ ارجاعىندا ەكى جول بويى ماعان ءوزى قويىپ العان ات يەن اتاقتارىن ءتىزىپتى: «جۇيرىك» تە تۇر سونىڭ ىشىندە، «جەلاياق» تا تۇر سونىڭ ىشىندە، «نادان» دا ءجۇر، «فيلوسوف» تا ءجۇر. بۇدان ءۇش جىل بۇرىن، ءبىر رەتتە «بوكس» سياقتى جۇدىرىق ونەرىنەن كوزىم كوگەرىپ قايتقاندا شەگەن مەنى ءبىر جىل بويى «بوكسەر» دەپ ءجۇرىپ ەدى، اتاقتاردىڭ اياق جاعىندا و دا تۇر.
شەگەننىڭ بۇدان ارعى جازعانى «سۇڭقار جىرىنان» الىنعان ۇزىندىلەر سياقتى. «نايزاعايداي اعىپ، جىلانداي ىسىلداپ» دەپ كەلەدى. «نوسەر اكەلە جاتقان بۇلت مۇحيتىنا كەزدەسىپ قالعاندا، كوك قارشىعاما «ھال!» دەپ قالىپ ەم»... دەپ ءبىر كەتەدى دە:
— جۇيتكىپ اققان قىرانعا نايزاعاي دا جاناسا المايدى. وي قورقاقتاپ تومەن تارتسا، سەزىم كۇلىپ جوعارى ورلەيدى، بيىككە ۇمتىلادى. قىران بيىگى شەكسىز. ادام بيىگى ودان دا جوعارى! سول بيىكتەن جەر قانداي ادەمى كورىنەدى. كوكجيەك شالقايىپ الىسقا كەتەدى! — دەپ بيىكتىڭ ءوزىن ۇزاق دارىپتەيدى.
شەگەن «داۋىلپاز» بەن «سۇڭقار جىرىن» ورىسشا-قازاقشا جاتقا بىلەتىن. كۇن باتۋ مەن جارىق بەرىلەردىڭ اراسىنداعى قوڭىر كەشتەردە:
— جۇرىڭدەر، كىتاپحاناعا بارايىق! — دەپ، بالالاردى ءوز توسەگىنە جيناپ الىپ، كوپ نارسەلەردى جاتقا ايتىپ بەرەتىن. مەن كەيىن اڭعاردىم، سوناۋ الاقان جايماي-اق تاماق تابۋدىڭ وزىندە دە ءار كىتاپتان ءار جازۋشىدان ۇيرەنگەن ادەتتەر بار ەكەن. شەگەن ءقازىر ۇشقىش بولعاننان كەيىن ءوزىن دە سول سۇڭقارعا ۇقساتاتىن سياقتى. مۇمكىن، اسقاق جىر تاۋەكەلدىڭ تار كەزەڭىندە دەمەۋ بولاتىن شىعار. ايتەۋىر وسى ەكى جىردان سۇيەگىنە ءسىڭىپ كەتكەن سوزدەر كوپ.
— «قولى جەتپەگەندەر مۇنى جالعان دۇنيە دەپتى! بۇدان ارتىق دۇنيەنى ولگەننەن كەيىن عانا تاۋىپ بەرمەكشى. دارمەنسىز وي سولاي دەمەك! جوق، كوستيا، ءبىز دارمەن قۋات ەلىنىڭ بالاسى. ويىڭ، بيىكتەگەن سايىن دۇنيە سىرىنا دا مولىعاسىڭ. ءوزىم ۇشقىش بولعان سوڭ، بيىك دەپ جالعىز عانا اسپانعا ورلەۋدى ايتادى ەكەن دەمە. مەن ۇشىپ اسپاندا جۇرسەم، ادام ويى ودان دا جوعارى جۇرەدى. جوعارى كوتەرىلگەن سايىن، كوكجيەك شالقايىپ، كوز شالارىڭ كوبەيە بەرەدى دەسەم، ول ادام ويىنىڭ الداقاشان وراپ كەتكەن جەرى. مەن جالعىز-اق جىلانشا جورعالاپ، باۋرىن كوتەرمەۋدى ۇناتپايمىن. ءبىز ەكپىنمەن ورلەۋ زامانىنىڭ بالاسىمىز. وي مەن جۇرەك العا قاراپ وسەدى، بيىككە شارىقتايدى. مەن ساعان سونى عانا ايتقىم كەلەدى. مەن ون كۇن ۇشقان ۇزاق ساپاردان كەشە عانا كەلدىم. مەنىڭ سول ون كۇندە كورگەن ەلدەرىم مەن جەرلەرىمدى اتا-بابام ءومىر بويى ىزدەسە دە جەتە الماس ەدى. ءبارى دە سونداي. مەن سەنەن بەس-اق جاس ۇلكەنمىن، ءقازىر جيىرما جاس ۇلكەن سياقتىمىن. سەن جايىق بويىنىڭ ارقانداي عانا بويىن كوردىڭ، مەنىڭ كورگەنىمدە ەسەپ جوق. ءقازىر ادامنىڭ، ۇيدە وتىرىپ ويلاعانى اسپانعا شىعىپ بەلگى بەرەدى. ويلاعان ماقساتى جاقىنداعان سايىن، بەلگىسى الىستان سەزىلەدى. ءقازىر دۇنيە سىرىن ءبىلۋدىڭ قارقىنى ۇشۋمەن تەڭ. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بىلگەن تار دۇنيەسى ءقازىر جەتى جىلدىق بالانىڭ قالتاسىن دا تولتىرا المايدى. سەن ءۇشىن ول اشارشىلىق بولار ەدى. مۇنىمدى سۇلۋ سوزگە سانايمىن دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل، مەن ءومىردى ءار كۇندە ءبىر تيىننان جيناعاننان گورى، ءاربىر مينۋتىندا تولىق ءومىر سۇرگىم كەلەدى. سۇڭقار ەڭ سوڭعى ۇشقان ساتىندە دە جىلدار بويى جاساعان جىلاننان اناعۇرلىم ارتىق ءومىر ءسۇردى. مەن ونى بالا كۇنىمنەن-اق جاقسى كورۋشى ەم، ءقازىر بولات قاناتپەن اسپانعا كوتەرىلگەندە تەرەڭىرەك تۇسىنە باستادىم.
سەن جىلان تۇقىمى ەمەسسىڭ. سەن ۇشا الاسىڭ، ءازىر تەك قاناتىڭ جوق. بۇل سىرىڭدى سوڭعى حاتىڭنان اڭعاردىم. ءبىراق نەنى ارمان ەتەتىنىڭدى جازباپسىڭ. «بولماشى ءبىر كاسىبىم دە بار» دەپسىڭ. اتىن نەگە اتاعىڭ كەلمەيدى؟ اتى جوق كاسىپ پە، بولماسا، اتىنان ۇيالاتىن كاسىپ پە؟ ۇشار ويعا دۇنيە كەڭ. تەك، تاڭداي ءبىل، كوستيا! ءبىزدىڭ ءومىر — كۇرەس مايدانى دەپ ولەڭ ايتامىز عوي. كۇرەس — اسپاندا دا، جەردە دە، سۋدا دا كۇرەس. ەسەپتەسپەي ەرلىك ىستەر جان «جاۋمەن ساناسىپ سوعىسپايدى!» دەپتى...
ءتۇن بويى شەگەن حاتىنىڭ ءاربىر ءسوزىڭ اۋىر-جەڭىل سالماعىن ەجەلەۋمەن بولدىم. قايدا شاقىرادى، قايدا ايدايدى؟ ۇيالام دا، قىزىعام دا. ءارى قايتپاس جىگەر، ءارى تالماس قانات بەرگەندەي بولادى. تولقىن تەربەتكەندەي، قيال تەڭىزىندە ءجۇزىپ بارام. دۇنيەدە ەكى ادەمى ونەر بار ەكەن ونى ەكى جولداسىم الىپ قويىپتى: ءان دۇنيەسىن بوراش الدى، اسپان بيىگىن شەگەن الدى. ءبىراق، ۇشار ويعا دۇنيە كەڭ... تاڭداي ءبىلۋ كەرەك. ونەردەن ونەردى تاڭداپ جاتىپ، ورالىپ ءوز ويىما توقتالدىم.
تاڭەرتەڭ وبلىستىق سوعىس بولىمىنە كەلدىم. ءوز ەركىممەن اسكەر قاتارىنا الۋدى تىلەدىم:
— قاعازدارىم وقۋ بولىمىندە، اسكەرلىك وقۋدىڭ قاي تۇرىنە بولسا دا جىبەرۋلەرىڭدى وتىنەم، — دەدىم.
مەنىڭ قولىمنان وڭاي شىعىپ كەتكەن قاعازدارىم سوعىس بولىمىنە دە وڭاي كەلىپ قالدى. وقۋ بولىمىندەگى اعاي بويىنا بىتپەگەن تەزدىكپەن جونەلتىپتى.
— ون كۇندە ورالىپ كەل. پاكەتىڭدى قولىڭا بەرەمىز. ءبىرجولا جۇرۋگە ازىرلەنىپ كەل، — دەدى سوعىس ءبولىمى.
ەرتەڭىنە كەمەنىڭ ءبىرىنشى ۇزاق ايعايىن ەستي سالا، اعاش شامادانىمدى قولىما الا جايىققا قاراي جونەلدىم. اپاما بارىپ قايتپاقپىن. اقبوتانى دا كورگىم كەلەدى... تاڭ بوزارىپ اتىپ كەلەدى. جاپىراق قىبىر ەتپەيتىن مۇلگىگەن تىنىش تاڭ، قالانى كوگىلدىر جىبەككە وراپ العان. اسپاندا جالعىز جارقىراپ، ءار عاشىققا ءبىر جىمىڭ ەتىپ قالىپ، تاڭ شولپانى عانا تۇر. وزگە جۇلدىزدار مۇنىڭ مىنەزىنەن ۇيالىپ، بەتتەرىن باسقانداي، بىرتە-بىرتە ءسونىپ بارادى. ءتۇن بويعى ىرجاقتان سىلەسى قاتقان جارىم اي، ەش نارسەگە نۇر بەرە الماي، كەسكەن قاربىزداي قىزارىپ، ەتەككە شوگىپ بارادى.
ەندى اڭدادىم، قالانىڭ شەت جاعى ەرىنىپ قانا كوڭىلسىز ۇرگەن كوپ ءيتتىڭ داۋسىنان بۇلك-بۇلك ەتكەندەي بولادى. ۇزاعان سايىن يت ءۇنىن كولباقا بۇلكىلى جەڭىپ، الىسقا سوزىلىپ كەتە بەرەتىن سياقتانادى.
جايىق بەتىنە ۇزىن-ۇزىن جارىعىن توگىپ، ءوز جۇرەگىنىڭ سوعۋىنان ءوزى دىرىلدەپ، «قازاقستان» دەگەن كەمە تۇر. كەلىپ ءمىندىم دە، ەڭ جوعارعى ءۇشىنشى قاباتىنا كوتەرىلدىم.
9
ۇزىندىعى كوشەدەي، ءۇش قابات كوگىلدىر كەمە. جايىقتىڭ ارناسىن تولتىرا، ەزۋىن كوپىرتە، ەركىن ەسىپ، جايقاپ كەلەدى. كەمەنىڭ قۇيرىعىنان ەكى جاققا قاراي توڭكەرىلە جونەلگەن تولقىندار جاعاعا سوعىلىپ، كوبىگىن تاستاپ، كەيىن شەگىنەدى. جايقالىپ كەلىپ جاعاعا تىرەلگەن كوك مايسانى مايدا جەل اقىرىن عانا تەربەتىپ، تەڭسەلتىپ قويادى. كەمە ۇزىن قارا شۋداسىن ءبىر وڭ جاعىنان، ءبىر سول جاعىنان شۇباتىپ، ۇزبەي بۋداقتاتىپ كەلەدى. ءتۇتىن كەيدە وزەن جاعاسىنان جونەلە بەرگەن تۇيەلى كەرۋەنگە دە ۇقساپ كەتەدى. كەيدە ءتۇتىن اراسىنان ايۋ، قابلان، ارىستان، جولبارىس، ادام، مايمىل كورىنىپ كەتكەندەي بولادى.
كەمەنىڭ «قازاقستان» دەگەن اتى ماعان كوپ وي سالىپ كەلە جاتىر. جايىقتاي كەڭ ارنامەن ءجۇزىپ وتىرىپ، كاسپييدەي تەڭىزگە اپاراتىن كەمە قازاقستاننىڭ، ءوز بەينەسىن ەلەستەتكەندەي بولادى. ەركىن ەسىپ، كىدىرىس جوق العا باسىپ بارا جاتقان كەمە، ەركىن ورلەپ كەلە جاتقان ەلىمىز سياقتانادى.
«قازاقستان!» — دەيمىن ىشىمنەن ءاربىر قارپىنا كوڭىل قۇلاعىن توسىپ. ءاربىر قارپى اندەي ەستىلەدى. «قايراقتىدان» باسقا جەردى ءوز جەرىم دەپ كورمەگەن باسىم، ەندى ەلىمنىڭ اتىن تۇتاس اتاپ، بايتاق ءبىر رەسپۋبليكانى تۇتاس ەلىم دەي العانىما ماساتتانىپ تا كەلەم. كەۋدەمدى الدەنە كەرىپ بارا جاتقانداي، ءوزىمدى-وزىم ۇلكەن سەزىنەم.
كەمەنىڭ ەڭ ۇستىڭگى قاباتىنان قاراعانمەن بۇكىل قازاقستان كوزىڭە كورىنبەيدى، ارينە. ءبىراق وسى كورىنگەننىڭ ءوزى دە مەن قازىرگى قازاقستانمىن دەپ تۇر. الدى شۇباپ وزەنگە قۇلاپ، ارتى ارعى قىرقالاردا قىبىرلاپ كورىنگەن كوپ مال ۇزبەي كەزدەسىپ كەلەدى.
ورال كادۋىلگى ۇلكەن قالا، ونىڭ ۇستىنە كوركەم دە قالا. ەندى مىنە، ورىس قالالارى، قازاق اۋىلدارى ءجيى-جيى كەزدەسە باستادى. ورىس قالالارى جىپ-جيناق، وزەنگە قاراي ەڭكەيە سالىنسا، قازاق اۋىلدارى وزەننەن قىراڭعا قاراي تىراپ، ونىڭ ار جاعى جازعى اۋىلعا اينالىپ، شاشىراپ كەتىپتى. ورىس قالالارىنىڭ وزەن جاق بەتى كەستەلەپ تاستاعانداي باۋ-باقشا بولسا، قازاق اۋىلدارىنىڭ وزەن جاق بەتىندە قىبىرلاعان مال جاتىر. ءار بەلدە بۇكىل دۇنيەگە تاڭدانا قاراپ تۇرعانداي، تۇيەلەر تۇر.
كەيدە وڭعا بۇرىلىپ، كەيدە سولعا بۇرىلىپ تەمىر جولدار كەتىپ جاتىر. بۇرىن باقتاشى وتىراتىن بۇلاق باستارىندا ۇلكەن-ۇلكەن ۇيلەر سالىنىپ، ۇزىن-ۇزىن زاۆود مويىندارى كورىنەدى. ۇزىن مويىن ماشينالار شىرق اينالىپ، جەردى قاپسىرا ءبىر تىستەپ الىپ، اينالا بەرىپ، الدەقايدا لاقتىرىپ جىبەرەدى. سول جاق بۇيىرىمىزدە ۇلكەن ءبىر قۇرىلىس قالىپ بارادى. جاڭا سالىنىپ جاتقان بيىك ۇيلەردىڭ اينالاسىندا مىڭداعان ادام، جۇزدەگەن ماشينالار قۇمىرسقاداي قاينايدى.
«ءيا، اتاڭ ءۇشىن دە، باباڭ ءۇشىن دە...» — دەگەن وي كەلەدى. ول باياعى ميليسيونەر جولداستىڭ ايتقانى ەكەنى ەسىمە دە كىرىپ شىقپايدى. ءوزىم ايتقانداي بولىپ كەلەم.
اق جايىق ەل ءومىرىنىڭ وزەگى سياقتانىپ، دالادا شاشىلىپ وتىرعان قازاق اۋىلدارىن دا، جاڭا سالىنىپ جاتقان ءوندىرىس ورىندارىن دا ءوز بويىنا تارتىپ، جاقىنداتا باستاعان. ەكى جاعىڭ شالعىن كوك مايسا، بىرەسە بيىك بەلدەرگە جالعاسىپ كەتەدى دە، بىرەسە كەرىلگەن كەڭ جازىققا اينالىپ، كوز جەتكىسىز الىسقا تارتادى.
كەمەنىڭ الدىڭعى تۇمسىعىندا ماڭدايىمدى ەسكەك جەلگە توسىپ، مەن تۇرمىن. كەمەنىڭ ماڭدايىنداعى قىزىل جالاۋ مەنىڭ توبەمدە عانا جەلبىرەپ، تىرس-تىرس ەتەدى. كەمە اتى «قازاقستان» بولسا، جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ءوزىم سياقتانىپ تا كەتەم. دۇنيە كەڭ، ءومىر شالقار تەڭىز، سەن ەركىن جۇزە بەرگىڭ كەلەدى.
كەمە ءۇش قابات. استىڭعى قاباتىندا ءار ءتۇرلى ماشينالار، ۇيىلگەن استىق، تيەلگەن جۇك، مال بار. ەكى تەڭبىل كوك اقالتەكە، ەكى قىزىل نار بۋرا دا كەلە جاتىر. بۇيرا نارلار ۇيدەي بيىك ەكەن، مانا كەمەنىڭ قاقپاسىنان ارەڭ وتكەن. ەرىككەن ايعىرلار اندا-ساندا ازىناپ قويادى. كۇڭگىرلەگەن جىلقى داۋسى قۇلاعىڭا جىلى ەستىلىپ، ەرىكسىز قاسىنا كەلەسىڭ.
كەمەدەگى قازاق بىتكەن كوبىنەسە وسى تورتەۋىنىڭ قاسىندا.
— پاي-پاي، ازىرەت ءالىنىڭ دۇلدۇلىندەي-اق بار ەكەن! كوسىلتەر مە ەدىم! — دەيدى بىرەۋى.
— شىركىن، دۇنيەنى شىر اينالىپ كەلۋگە جارايدى عوي بۇل! — دەپ، تاعى بىرەۋى تامسانىپ تۇر.
— دۇنيەنى دەيسىڭ. ورالدان ءارى اسىپ شىققانىڭ بار ما ەدى ءوزىڭنىڭ؟ ورالعا ءبىر بارىپ قايتسام، مەكەگە بارمادىم دەپ ارمان ەتپەس ەم دەيتىن سەنىڭ اتاڭ ەمەس پە ەدى؟ — دەپ جولداسى مازاقتايدى ونى.
— ە، مەكەنى ءبىز قايتەيىك، اۋلىڭنىڭ ءار ۇيىندە ءبىر عالي بار، سەندەر-اق بارىڭدار! — دەپ بۇل دا ءبىر قيىندى نۇسقاپ تۇر.
— جوق-اۋ، مىنالاردى ايتساڭدارشى! قىرىق كۇن شولگە شىدايتىن وسىلار عوي! ءبىر تال ءشوپ تىستەمەسە تۇگى كەتپەيدى عوي! — دەپ، ەندى ءبىراز ادام ەكى ناردان كوزدەرىن الا الماي تۇر.
— بۇل ىلۋدە بىرەۋگە-اق بىتەتىن ەدى. كولحوزعا ەندى وڭاي الىناتىن بولدى دەسەدى. يەسى كىم ءوزىنىڭ؟ الدىرۋ ءجونىن سۇراپ الايىقشى، — دەپ، ءبىر قازاق اينالا قاراپ ەدى، كولەڭكەلەۋ جاقتان جالبىر، اق بورىكتى تۇرىكپەن اعاڭنىڭ ءبىر بالاسى جاقىنداي بەرىپ:
— بىزدىكى! — دەدى. كەۋدەسىن قاعا، ماقتانىڭقىراي ايتتى.
— قالايشا سىزدىكى؟ — دەپ، قارا بارقىت قامزول كيگەن قارا ساقالدى ءبىر قازاق تۇرىكپەنگە قارادى.
— بىزدىكى...
— قالايشا سىزدىكى بولادى؟ «قايراقتى» كولحوزىنىڭ باسقارماسى مەن بولسام، بۇل تۇيەلەر بىزدىكى بولاتىن شىعار!
— ءبىزدىڭ تۇرىكپەن تۇقىمى دەيمىن... مۇنداي مال تۇرىكپەن جەرىندە عانا تۋادى. مەن تۋعان جەرىن ايتام، — دەدى تۇرىكپەن.
— ا... تۋعان جەرىن ايتامىسىڭ... تۋعان جەردى ايتساڭ، ءوزىڭ دە ءبىزدىڭ بوزاتانىڭ ماڭىندا تۋا سالعان شىعارسىڭ... دەگەنمەن تۇرىكپەن كورىنەسىڭ عوي. تۇرىكپەندىكتەن باسقانى بايقاي الماي تۇرمىن-اۋ! — دەپ قازاق بەلگىلى قالجىڭعا تارتتى.
— ا، سەن ءوزىڭ شە؟ ءبىزدىڭ قىرىققۇدىقتىڭ ماڭىندا تۋمادىڭ با ەكەن؟ سەنىڭ قازاقتىقتان باسقاڭدى مەن دە كورىپ تۇرعانىم جوق... — دەپ، تۇرىكپەن دە سول ىڭعايعا كوشتى.
— سەن قىرىققۇدىقتا تۋعانىمدى قايدان بىلەسىڭ؟
— مەنىڭ بوزاتادا تۋعانىمدى سەن قايدان بىلەسىڭ؟
ەندى ەكەۋى ىرگەلەس ەكى ەلدىڭ بىرگە جايلايتىن جەرىندە تۋعاندىقتارىن ءبىلىسىپ العان سوڭ، ءماز بولىسىپ، كۇلىسىپ قالدى. بىرىنە ءبىرى قولدارىن بەرىسىپ — تۋعان، باۋىر، — دەسىپ شۇيىركەلەسىپ جاتىر.
«قايراقتى» كولحوزىنىڭ اتىن ەستىگەن سوڭ، مەن دە وسى ارادان كەتە الماي ءجۇرمىن. ءبىر رەتى كەلسە، ءمان-جايدى سۇراستىرعىم كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، ەكى اۋىزدان بىردەي، ءبىر ماعىنادا شىققان «تۇرىكپەندىكتەن باسقاڭدى»، «قازاقتىقتان باسقاڭدى» دەگەن سوزدەردىڭ نەدەن ايتىلعانىن بىلگىم كەلەدى. قازاقتىق پەن تۇرىكپەندىكتى مەنسىنبەي ايتا ما، بولماسا، باسقا ءمانى بار ما، سونى بىلگىم كەلەدى.
قول الىستىڭ اياعى قورجىن شەشۋگە اكەلدى. كوريدوردىڭ كەڭ تۇكپىرىنە تامان بارىپ، ەكەۋى دە مالداسىن قۇرىپ الىپ، قورجىندارىن شەشىپ، قاپشىققا ساپ اۋزىن بايلاپ العان قىمىزدارىن شايقاي باستادى:
— ءىش، ءىش، باۋىرىم تۇرىكپەن!
— جە، جە، قازاق تۋىسقانىم!..
مەن بۇل ەكەۋىن بۇدان جيىرما جىل بۇرىن، سوناۋ «ءۇستىرتتىڭ» ءبىر مەملەكەت سياتىن كەڭ قىرقاسىندا كەزدەسسە قايتەر ەدى دەپ ويلايمىن. ەكەۋى دە سالت، نە ءبىر قۇدىققا، نە ءبىر بۇلاققا جاقىنداي بەرسە... سول بۇلاقتىڭ سۋى، ۇرىسپاي-تالاسپاي، اتتارىن سۋارىپ الىپ، جوندەرىنە جۇرە بەرۋگە جەتەر مە ەدى؟ جوق، جەتپەس ەدى. سول كەڭ دالا ەكەۋىنىڭ سوقتىعىسپاي وتە بەرۋىنە دە تار بولار ەدى. الدە قاي بايدىڭ نامىسىن جىرتىپ، الدە قاي ءبيدىڭ كەگى ەسكە ءتۇسىپ، شارتپا-شۇرت بولىپ قالىسار ەدى. ارالارىنا ارازدىق عاسىرلارى تۇرا قاپ، شەكە تامىرلارى قىزارىسىپ، اۋەلى سوزبەن شايقاسىپ، اياعى نە قامشىمەن نە سويىلمەن تارقار ەدى. ءقازىر مىنە، جاڭا عانا تانىسقان ەكى ادام، ءالى اتتارىن دا سۇراسقان جوق، وتىرا قالىپ، قاشاننان بەرگى دوستارشا كۇلىسىپ وتىر. ەكەۋى دە ەسكىلىك دەگەندى جاناپ ءوتىپ، ىلعي باياعىعا كۇلەدى.
ەسكى كەكتەر ەندى ءىز قالدىرماي وشكەن بولسا، بۇل ەكەۋى «قازاق قانا»، «تۇرىكپەن عانا» دەپ نەنى ايتادى ەكەن؟ ەكەۋى الىستان قالجىڭداسىپ، وراعىتا سويلەسىپ وتىرىپ، مەنىڭ ويىمداعى سۇراۋعا دا ءبىر سوعىپ ءوتتى. تەك قانا قازاق بولىپ قالۋ، يا بولماسا، تەك قانا تۇرىكپەن بولىپ قالۋ — اتا-بابادان اسا الماي، ەسكى سالتتىڭ ق ۇلى بولىپ، «بۇيىرعانى بولار» دەپ وتىرا بەرۋ ەكەن. بۇلار اعىلشىن دا، نەمىس تە بولۋدى اڭسامايدى. ءبىراق اتا-بابانىڭ قوراش دۇنيەسىنە سيا الار دا ەمەس.
— مىنا تيەلىپ كەلە جاتقانداردى كورەمىسىڭ؟ — دەيدى قازاق، قاسىنداعى جولاۋشىعا، — تولىپ جاتقان ماشينا، سايمان... ال، بۇل نەتكەن ماشينا، نە ىستەيدى، ونى ەكەۋمىز دە بىلمەيمىز. مۇمكىن، بىر-بىرەۋى ءجۇز كىسىنىڭ ىستەگەنىن ىستەيتىن شىعار! ونى ەكەۋمىز بىلەمىز بە؟ جوق. ءبىز باياعى مال باعۋدى عانا بىلەمىز!
— دۇرىس ايتاسىڭ، تۋعان! — دەپ، تۇرىكپەن باسىن يزەيدى. — كوزىڭ جاۋدىراپ تۇر، كورەسىڭ، ويىن، تۇگىنە تۇسىنبەيدى. دالانىڭ قۇمى مەن توپىراعى قۇيىلا-قۇيىلا، ويدىڭ كوزىن بىتەپ تاستاعان سياقتى. سەڭ مىنە، كەمەمەن كەلە جاتىرسىڭ. ون ەكى سوم اقشا تولەپ، بيلەت الدىڭ. ال، بۇل كەمە نەنىڭ كۇشىمەن كەلە جاتىر؟ ول كۇش ساعان قالاي باعىنادى، ونى سەن بىلمەيسىڭ. الگى ءبىر جۇگىرىپ وتكەن قارا كۇيە بالا بىلەدى ونى! سولاي ەمەس پە؟
— سولاي، — دەيدى قازاق، كۇرسىنىپ قويىپ. — بىلمەيمىز. ءتىپتى مال باعۋدىڭ ءوزىن بىلمەيمىز. ءالى كۇنگە اتا-بابانىڭ جولىمەن ايداپ كەلەدى ەكەمىز. اي بويى ۇيرەتكەندە، ءجۇز ليتردەن ءسۇت بەرەتىن ءجۇز سيىردان، مىڭ ليتردەن ءسۇت بەرەتىن ون سيىر ارتىق ەكەنىن ارەڭ ءتۇسىندىم. سەن، مىنانى قاراشى ءوزىڭ! اپ-اشىق ەمەس پە؟.. ءبىز ايتەۋىر ءجۇز سيىر دەپ باسىن سانايمىز، باقساق، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن قوي-اۋ بۇل، ون سيىر ارتىق بولىپ شىقتى. ە! ءشوبى قايدا، ادام قايدا، ايتپا دەيمىن! — دەپ داۋلاسىپ وتىرعان بىرەۋ بارداي، قولىن سىلتەيدى.
گازەتتەن كورگەن ءبىر سوزدەر ەسكە ءتۇسىپ:
— جىلقى تۇقىمىن اسىلداندىرام دەسەڭىز، اعىلشىن-دون بۋدانى، بۋدەننىي جىلقىسىنان الماعان ەكەنسىز... اقالتەكە تۇقىمى سيدالانىپ، قۋراپ بارا جاتقان تۇقىم دەيدى. سىزگە شارۋاقول تۇقىم كەرەك قوي، — دەدىم.
«قايراقتىنىڭ» باسقارماسىمىن دەگەن ادامنىڭ كوزى الاقانداي بولدى. تۇرىكپەن اعايدىڭ نامىسىنا ءتيىپ كەتتى بىلەم، كەسەسىن الدىنا قويا سالىپ:
— سەن بالا، نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى.
مەن جاڭاعى ءسوزىمدى جايىڭقىراپ، اياق جاعىن بۋدەننىيدىڭ پىكىرىنە اپارىپ سۇيەدىم، ايتپەسە ءوز ويىم دەپ ايتسام، جانجالعا ىلەگىپ قالاتىن ىڭعاي بايقالىپ قالىپ ەدى.
— باۋىرىم، سەن قىزباشى. بوسقا وقىتىپ ءجۇرمىز بە، ءبىز بىلمەگەندى بۇلار بىلۋگە ءتيىستى. قانە، بالام، وتىرشى ءوزىڭ، تۇگەل ايتشى، — دەپ «قايراقتىنىڭ» باسقارماسى مەنى قاسىنا شاقىردى.
وسى كىسىنىڭ تۇسىندە تانىس ءبىر بەلگىلەر بار سياقتانادى. قياقتى قارا مۇرت، قالىڭ قارا ساقال، اق كىرە باستاعان بۋرىل ساماي، بۇرىن ءبىر كورگەن ادامىمنىڭ ءتۇسىن جاسىرىپ تۇرعان سەكىلدى. وزگەسىن بىلاي قويعاندا شاش الا بىلەتىن ونەرىم بار عوي، كوڭىلىممەن ساقالدى تۇگەل سىپىرىپ تاستاپ، مۇرتتىڭ ورتا كەزىن عانا قالدىرىپ ەم، باياعى ءوزىمدى بالالار ۇيىنە ۇستاپ اپاراتىن ميليسيونەر اعايدىڭ بار بەينەسى ورنىنا تۇسە قالدى. ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ:
— اسسالاۋماعاليكۇم، جانىبەك اعا! — دەپ ەكى قولىمدى قاتار ۇسىندىم، ازىراق ەڭكەيە بەرىپ.
اعاي اڭ-تاڭ بوپ قولىمدى الىپ جاتىپ:
— قاراعىم-اۋ، قاي باۋىرىم ەدىڭ؟ — دەدى، كوزىن قاداپ.
مەن سول ەڭكەيگەن بويىم: «ءسىزدىڭ باۋىرىڭىز از بولۋشى ما ەدى» دەپ باستاپ، بارلىق باياعىنى ايتىپ، ەسىنە سالىپ جاتىرمىن، اعاي ەستىگەن سايىن قولىمدى قىسا ءتۇسىپ، مەنى وزىنە قاراي تارتىپ اكەتىپ بارادى. مەن دە ايتىپ بولدىم، جانىبەك اعاي بەتىمە بەتىن تاقاپ، جاس پارلاعان كوزىمەن قىمىزعا مالىنعان مۇرتىمەن بەت-اۋزىمدى تۇگەل ءبىر سۋلاپ شىقتى... مەن بەتىمدى سىرتقا بۇرىپ، سىلق ەتىپ قاسىنا وتىرا كەتتىم.
— ءوي، اقماق بالا... سۇيتە مە ەكەن... — دەپ جانىبەك اعاي ءوز كوزىن ءسۇرتىپ جاتىپ، — كوردىڭ بە، ەندى قانداي ادام بولعانىڭدى؟ ايتپاپ پا ەم، وقىساڭ ادام بولاسىڭ دەپ! شەشەڭ ءالى گۋريەۆتە. تەڭبىل كوكتىڭ بىرىنە مىنگىزىپ ءوزىم الىپ بارام. ءقازىر تۇسەمىز، — دەدى.
— اسىعىس ەدىم، اعاي! ەرتەڭ كەلەيىن، — دەپ ۋادە بەردىم. قات-قابات تولقىنداردى جاعاعا قاراي ىسىرىپ كەپ، كەمە دە توقتادى. تاقتايدى دۇرسىلدەتە باسىپ تەڭبىل كوكتەر ءتۇسىپ بارادى. بيىك وركەشتەرىمەن قاقپاعا تىرەلىپ قاپ، تاقتاي كوپىرگە جۇرەكسىنە باسىپ، نارلار شىعىپ بارادى. ءبىرى تۇسۋگە، ءبىرى مىنۋگە اسىعىپ، قاراما-قارسى تۇرعان ەكى توپ، كەزەك كۇتىپ، قاقپا اۋزىنا تىرەلىپ:
— كەيىن! كەيىن! — دەگەن جۇك كوتەرۋشىلەردىڭ داۋسىنان عانا ىركىلىپ تۇر.
قاربالاسقان ۋ-شۋدىڭ ورتاسىندا، ءشالىسىن شالقايتا جامىلعان، قولىندا كوتەرگەن بالاسى بار جاس كەلىنشەككە كوزىم ءبىر عانا ءتۇسىپ كەتكەندە، تۇلا بويىم ءدىر ەتە قالدى. قاسىندا قارا-كوك كەپكە كيگەن جاداۋ ءبىر ەركەك بار ەكەن. ءدال قاقپاعا كەلدىم دە، سەبەپسىز بوگەلىپ تۇرىپ قالدىم. الدەكىمدى كۇتكەندەي، قوزعالار ەمەسپىن. جۇك كوتەرگەندەر كەيدە سوعىپ كەتىپ، كەيدە زەكىپ قالىپ، ءوتىپ بارادى. كەمەگە مىنەتىندەر ءبىرىن-بىرى شامادانىمەن ىعىستىرىپ، بالا كوتەرگەن جاس ايەلدى دە شىر كوبەلەك اينالدىرىپ قاقپاعا الىپ كەلدى. سۋدىڭ ءبىر يىرىمىنە كەز كەلىپ قالعانداي، بالاسىن جوعارى كوتەرىپ الىپ، ايەل بىردە بەتىمەن بىردە سىرتىمەن اينالىپ، ماعان تاياندى.
— بالانى ءولتىرىپ الما، ءاي! — دەپ الىستا قالعان ەركەگى داۋىستاپ قويادى.
ۇلكەن ءبىر تەڭ كوتەرىپ كەلە جاتقان ادام ايەلدى دە، بالانى دا قابىرعاعا قىسىپ، ماعان دا «كەيىن!» دەپ قالىپ، كيمەلەپ كەلەدى. مەن تەڭ كوتەرگەن ادامنىڭ ءوزىن كەڭىرەك جاققا قاراي ىسىرىپ قويىپ، جاس ايەلدىڭ قولىنداعى بالاسىن الدىم. ايەلدىڭ ءوزى دە قىسپاقتان قۇتىلىپ، كەڭ كوريدورعا شىقتى. ايەل ەندى عانا ماعان كوزىن توقتاتىپ:
— بەتىم-اۋ، قايروشپىسىڭ؟ — دەدى. مەنىڭ «بوتا!» دەگەنىم وزىمە دە ەستىلگەن جوق.
قىسپاققا ءتۇسىپ، ازىراق قىزارىڭقى تارتقان اقبوتا وتە ءبىر سۇيكىمدى ايەل بولعان ەكەن. بالعىن جاس دەنەسى جۇمىرلانىپ، ءار مۇشە ءوزىنىڭ تابيعي كوركەمدىگىن تاۋىپ، ءۇزىلىپ تۇرعان كەزى ەكەن.
— قايروشتى ءولدى دەپ ەستىپ پە ەڭ؟ — دەدىم، «نەگە كۇتپەدىڭ؟» دەگەن وكپەمدى بۇركەي الماي.
كەلىنشەك تە تۇسىنە قالىپ، الىستان كورىنگەن كۇيەۋىنە قاراي بەرىپ:
— سەنى كوستيا بولىپ كەتىپتى... ەندى ەلگە كەلمەيتىن بولىپتى دەپ قويعان جوق پا؟! — دەدى. كوزدەرى «وسىنى تاراتقان اناۋ!» دەپ، كۇيەۋىنە قىرىن ءبىر قاراپ قالدى.
— سەنى ەركەلەتىپ بوتا دەمەيتىن بە ەدى اۋىلدا... سوعان قاراپ، سەن تۇيە بولىپ كەتەرسىڭ دەپ ەشكىم ويلاماعان شىعار.
— جوق، قايروش... شەشەسىن ءبىرجولا تاستاپ كەتىپتى... كورمەگەنىم اۋىل بولسىن دەپ ايتادى دەيدى. موسكۆاعا كەتىپ قالىپتى دەپ بۇكىل اۋىل شۋلايدى، — دەدى.
كوزى تاعى دا جاقىنداپ كەلە جاتقان كۇيەۋىنە ءتۇستى. «وسىنى ايتقان سەن عوي!» دەپ، مەن كۇيەۋىنە تەسىلە قاراپ ەم، ول كۇنالى ادامداي تومەن قارادى. الاسا ماڭدايىنا كەپكاسىن باستىرا كيگەن سىرىڭكە قارا جىگىت ماعان بىردەن ۇنامادى. جاس بالانىڭ وكشەسىندەي تايپيعان عانا كىشكەنە يەك، سوياۋداي تىستەرىن ارەڭ جاسىرىپ، قۇلاعىنا دەيىن سوزىلعان قالىڭ ەرىندى، باقا اۋىزداۋ جىگىت ەكەن. موينى قىلقيعان، ايىر جەلكە، الا كوزدەۋ... جەلكە مەن توبەسىنىڭ اراسى ءتورت-اق ەلى، قۋشىق جاۋرىن، قالاقشا جىگىت، وتە ءبىر سۇيكىمسىز جان كورىندى.
اقبوتا ادەمى اق كەلىنشەك بولىپتى. جاسىندا دوڭگەلەك ءجۇزدى جۇمساق مۇرىندىلاۋ، ارىقتاۋ، الاسالاۋ ەدى، ءقازىر اشاڭ ءجۇزدى، قىر مۇرىندى، بويشاڭ بولۋعا بەت الىپتى. بالعىن دەنە يىلىپ-بۇگىلىپ، دوڭگەلەنىپ تۇر. تولقىنداپ كەلىپ، وڭ يىعىنان الدىنا تۇسكەن قولاڭ شاش اپپاق جۇمىر موينى مەن ءمىنسىز تىزىلگەن تىستەرىنە ەرەكشە ءبىر اشىق اجار بەرەدى. ايەل دەگەنگە ءبىرىنشى رەت قادالا قاراعاندىعىمنان با، الدە ءبىرىنشى رەت قادالا قاراپ تۇرعانىم اقبوتا بولعاندىعىنان با، ايتەۋىر، ايەلگە ءتان سۇلۋلىق سيپاتىن كورىپ تۇرعانىم وسى. ايەل دەگەننىڭ كوزى قانداي، اۋزى قانداي، قولدارى قانداي ەدى دەپ ويىم شارق ۇرىپ كەزىپ بارادى.
— كىپ-كىشكەنە، قۋىرشاقتاي ەدىڭ-اۋ! — دەدىم. بوتا دەگەندى قوسا الماي.
— قۋىرشاق بولسا، توزباي ما ەكەن! — دەپ، ەركەك مەنىڭ قولىمداعى بالانى الىپ، شەشەسىنە بەردى. — قۋىرشاق كەيدە دال-دال بوپ، قيراپ قالاتىن شىراعىم! — دەدى ماعان بۇرىلىپ. سودان كەيىن، جەرگە قويعان شامادانى مەن قورجىنىن قولىنا الىپ، جوعارعى قاباتقا قاراي كەتتى:
— قاتىن-اي، كەتتىك..،
— جوعالىپ كەتەر دەيمىسىڭ، بارا بەر! — دەدى اقبوتا. كۇيەۋىنە كەتە بەر دەسە، ماعان «تۇرا تۇر» دەگەندەي ەستىلدى.
— اپاڭنىڭ دەنى ساۋ، ءۇي اراسى جاقىن. ارالاسىپ تۇرامىز، — دەدى اقبوتا، اڭگىمەنىڭ بەتىن اۋدارعىسى كەلىپ. مەن ۇندەمەدىم. كەمەنىڭ ەكىنشى قاباتىنان:
— قاتىن-اي! — دەگەن جەكسۇرىن ءۇن تاعى ەستىلدى. اقبوتاعا دا بىرەۋ «قاتىن-اي!» دەپ ايتادى ەكەن-اۋ دەپ، مەن اڭ-تاڭ بولىپ تۇرا بەردىم. كوزىمە دە، قۇلاعىما دا، وزىمە دە سەنگىم كەلمەيدى.
مەنىڭ باسقا اڭگىمەگە ەلىكپەي، مۇڭايىپ تۇرعان ءتۇرىمدى تانىپ، اقبوتا كوزىن كوزىمە قاداپ تۇرىپ:
— وبال-جازىعىم سەنىڭ موينىڭدا! وسى تۇرعان ورالدان تىم بولماسا ءبىر حات جازساڭ ەتتى! — دەدى.
ايەل الدىندا كىناسىز بولساڭ دا، كىنانى موينىڭا ەرىكسىز الاتىن ءبىر جاي بارىن مەن وسى ارادا ءتۇسىندىم. كىنالى ادام تاعى دا ۇندەي المادى.
— قاتىن-اي!.. قادالىپ قالدىڭ با؟ — دەگەن داۋىس ءۇشىنشى رەت كەلدى.
اقبوتا جوعارى قاراي كوزىن ءبىر جارق ەتكىزدى دە، ءۇنسىز عانا مەنىمەن قوشتاسىپ، كۇيەۋىنىڭ سوڭىنان كەتتى. مەن سول جەردە ۇزاق تۇرىپ قالدىم.
«اقبوتا جيىرماعا مەنەن بۇرىن جەتكەن ەكەن! — دەگەن وي كەلەدى. — ءبىراق باقىتتى بولا الماپتى...»
مەن ءتورت ورىندى بولمەدە كەلە جاتىر ەم. كۇيەۋى مەن اقبوتا دا سول بولمەگە كەز كەلىپتى. اشىق تۇرعان ەسىكتەن كوزىم ءبىر ءتۇسىپ كەتتى دە، قايتىپ وندا كىرگەن جوقپىن. مۇنداي قىزىق حالگە دە كەزدەسىپ تۇرعانىم وسى. ءدال ءقازىر كورگىم كەلەر، سويلەسكىم كەلەر ادامىم جالعىز اقبوتا عانا، ءبىراق قاشىپ جولامايمىن. كەمەنىڭ ءبىر جاعىنان جىلاعان بالانىڭ داۋسى شىقسا، مەن جىلجىپ ەكىنشى جاققا كەتەم. ينەلىكتەي يميگەن، قۋشىق جاۋرىندى ەركەك كوزىمە تۇسسە، ودان ءارى جىلجي بەرەم. ويىمدا جالعىز اقبوتانىڭ اتى عانا. ءوزى دە جاقىندا، ءبىراق قاسىنا بارا المايمىن، قاراي المايمىن. ويتكەنى، اقبوتانى كورسەم، ونىمەن بىرگە كۇيەۋىن دە كورەرمىن دەپ قورقام. «قۋىرشاق كەيدە دال-دال بولىپ قيراپ قالاتىن!» دەگەن جامان ءسوز قۇلاعىمنان كەتەر ەمەس. اقبوتانىڭ داۋىسىندا ءالى قىرى سىنباعاندىق بار. ءبىراق ول قانشاعا شىدار! كۇندەلىكتىڭ ءمۇجۋى مەن بالانىڭ جورگەگى-اق قاجىتادى عوي ءبىر كەزدە. سوندا اقبوتا سىنادى، تاعى سىنادى، تاعى سىنادى! جىبەك تارقاتىلىپ ءجۇن بولادى. وزىنە-وزى وگەي جانداي، ەنجار ءبىر كۇنگە كەزدەسەدى.
«شۇكىر...» — دەگەنىن ارەڭ ەستيتىن بولاسىڭ... مەن وسىدان قورىقتىم...
«كەلىپ قالدىم، قاقپاڭدى اش!» — دەپ كەمە گۋريەۆ قالاسىنا سوڭعى ايعايىن سالعاندا دا، مەن الىستا ءجۇر ەدىم...
10
بۇل جاستا دا تەرۋىڭنەن كورۋىڭ كوپ. كوپ كورەسىڭ دە ءبارىن باشايلاپ ۇعىنا بەرمەيسىڭ. بالاڭ وي كورىنگەنگە اينالاقتاپ تۇرىپ قالعاندا، كوزىڭە تاعى ءبىر جاڭالىق ىلىگەدى. وعان كوڭىلىڭدى اۋدارا بەرگەنشە، كوزىڭ قىدىرىپ ءجۇرىپ تاعى بىردەمەنى تاۋىپ الادى. كوزىڭنىڭ ءالى كورمەگەنى كوپ، كوڭىلىڭنىڭ ءالى توقىماعانى كوپ. كوزىڭ مەن كوڭىلىڭ بىردەي اسىعادى. اسەر الماس، اينالىپ وتپەس قيمىلىڭ جوق.
كەمەگە مىنەردە بار ويىم شەشەممەن كەزدەسۋدىڭ اينالاسىندا ەدى. كەمەگە مىنگەننەن كەيىن ويىمدى باسقا نارسەلەر اۋدارىپ اكەتتى. كوز الدىما قازاقستان كەلدى، بالالار ءۇيى كەلدى، اقبوتا كەزدەستى... ويىم شارلاپ دۇنيە كەزىپ شەگەننىڭ كورگەندەرىن ىزدەپ كەتتى. اتا-بابالاردىڭ ولاقتىعى مەن دارمەنسىزدىگىن ءبىراز تەكسەردى. ءبىراق جات ەلدەردى تاپقان بوپ، توپىراعىنا اياق سالسام، ەندى اتتاۋعا دارمەنىم جوق ەكەن. الدىمدا «بىلمەيسىڭ!» دەگەن جازۋ تۇرادى. جۇزە بىلمەيتىن ادام جاعادان كەتە المايتىنى سياقتى، مەنىڭ ويىم دا تانىس دۇنيەدەن باسقادان قورقاقتاي بەردى. كەڭ دۇنيەنىڭ قاقپاسىن عانا كورىپ قايتا بەرەم. تالپىنام دا، ۇمتىلام دا، ءبىراق الدىم تۇيىقتالا بەرەدى.
بۇل جاستا ويىڭ جالىعۋدى بىلمەيدى. ءاربىر اسەر ءبىرىن-بىرى تولقىنداي ايداپ، سەنى دە ەرىكسىز ەرتىپ اكەتەدى. «ءقازىر اپامدى كورەم!» دەگەن قۋانىشتى ويمەن كەمەدەن ءتۇسىپ ەم، كوزىم ونى ۇمىتتىرىپ جىبەردى. بۇرىنعى، اياق باسساڭ سولقىلداپ، ماشينا وتسە قالتىلداپ تۇراتىن اعاش كوپىردىڭ ورنىنا، كەڭ جايىقتى جالعىز-اق اتتاپ تەمىر كوپىر ءتۇسىپتى. كوك سىرلى، شىلتەرلى كوپىر كوزىمە دە ءتۇستى، باسقا دۇنيەنى دە ۇمىتتىم.
ەڭسەسى بيىك كوپىر ۇستىنەن جايىقتىڭ ەكى بەتى كەڭىرەك كوزگە ءتۇستى. بۇرىنعى قوڭىرقاي قالانىڭ كەۋدەسى كوتەرىلىپ، جايىقتىڭ ەكى بەتىنە دە ءزاۋلىم ۇيلەر ورناپ قالىپتى. تەرەزەلەرى كۇنگە شاعىلىسقان قابات-قابات بيىك ۇيلەر قالانىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، تىنىسىن كەڭەيتكەن سياقتانادى. بۇرىن قالا تۇنجىراي قارايتىن ەدى، ەندى كەۋدەسىنە ىرىلىك كىرگەندەي، قۇنتيماي-جۇنتيماي، وزىنە-وزى سەنىممەن قارايدى. قالا بيىكتەگەندىكتەن جايىق كەمەرى تومەن تۇسكەن اساۋ تولقىندارى جۋاسىعان سياقتى كورىنەدى. كوپىر ارقىلى ۇزدىكسىز ەتىپ جاتقان ماشينا ءۇنى الدەقايدا ۇزدىكسىز ىزىڭداعان ەلەكتر اراسىنىڭ ۇنىنە قوسىلادى. قارشىلداسقان تەمىر ءۇنى، ادام ۇنىنە ارالاسىپ، قالا ۇستىندە بەلگىلى ەڭبەك ءانى گۇجىلدەپ تۇر. قالا حالقى بۇرىن سۇرعىلتتاۋ كيىنۋشى ەدى، ەندى اقتىلى-كوكتىلى كيىنىپ، اق جارقىنعا اينالىپتى.
الىستا، تىنىق تەڭىزدىڭ كەرىلگەن كوگىلدىر توسىندە، ءتۇتىنى بۋداقتاعان كەمەلەر كورىنەدى. اق جەلكەندەر ءبۇيىرىن بۇلتيتىپ الىپ، سۋ بەتىن سىزىپ، كەرۋەندەي كوشىپ بارادى. ءار جەردە اقىرىن شۇلعىپ بالىقشى كەمەلەرى تۇر. كۇن بويى قىرداعى قازاقستاندى كورىپ كەلسەم، ەندى مىنە تەڭىزدەگى قازاقستاندى كورىپ تۇرمىن. قىر تەڭىزى مەن سۋ تەڭىزى جالعاسىپ، جەرىمىز بەن ەلىمىزدى ەسكە تۇسىرەدى.
اپامدى ءۇش قابات ەتىپ سالىنىپ جاتقان جاڭا زاۆود قۇرىلىسىنان تاپتىم. ايداش جوعارىدا كىرپىش قالاپ تۇر دا، اپام اينالمالى لەنتاعا كىرپىش سالىپ تۇر.
— اپا! — دەدىم، بار ساعىنىشىمدى سول ءبىر اۋىز سوزبەن عانا ايتا الاتىنداي.
مەنى كورۋدەن بۇرىن، داۋىسىمنان تانىپ، اپام قولىنداعى كىرپىشىن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، اينالا قاراي باستادى. كىرپىش كىرپىشكە سوعىلىپ، جارىلىپ قالدى. شەشەم قاتتى قۇشاقتاپ الىپ كەۋدەسىنە قىسقاندا عانا شەشە بايعۇستىڭ جايىن سيرەك ويلايتىنىم ەسىمە ءتۇستى. مەن ءۇشىن نە كورمەدى، نەشە قايعىرمادى. جازعان شەشەنىڭ مەنى ەسىنە الماي ۇيقىعا كەتكەن كۇنى بار ما؟ ايداش دەۋدىڭ ورنىنا كۇنىنە نەشە رەت قايروش دەپ قالدى ەكەن! ءوڭى تۇگىل تۇسىندە ءبىر كورىنىپ كەتسەم، قانداي قۋانىپ قالدى ەكەن! سول شەشە ءۇشىن مەن نە ىستەدىم؟ تۇك تە ىستەگەن جوقپىن. بارلىق وكىنىش ويىما ەندى عانا ءتۇسىپ تۇر.
مەن ءازىر شەشەنىڭ باقىتى نەمەنەدە ەكەنىن بىلمەيمىن. «شەشە بالاسىنىڭ باعىن تىلەيدى» دەيدى. مەن شەشە الدىنداعى بالانىڭ پارىز-قارىزىن دا جەتە ويلاعان ەمەسپىن. ەندى مىنە، جايعان قۇشاق جابىلىپ اشىلعانشا، شەشەم ءۇشىن ءوڭى تۇگىل تۇسىندە كورمەگەن ءبىر جۇماق جاساپ بەرگىم كەلىپ كەتتى. جۇماق دەگەن نەمەنە، مەن ونى دا بىلمەيمىن عوي. سوندىقتان وسى سالىنىپ جاتقان ءزاۋلىم ساراي مەنىڭ، شەشەمدىكى بولۋىن تىلەدىم. كەيىن، جىلدار وتكەن سوڭ عانا ءتۇسىندىم، ول راسىندا دا بىزدىكى ەكەن!
كىرپىش جەگەن قولدار قانشا قاتقىل بولسا دا، ارقاما جۇمساق ءتيىپ بارادى. ءاجىم سىزىقتارى كوبەيە تۇسكەن قارتاڭ ءجۇز ايناداي ايقىن. كىرپىك-قاستارىنا، ءيىر-يىر ءاجىم سىزىقتارىنا تۇرىپ قالعان شاڭ-توپىراق ساعىنعان شەشەنىڭ ءبىر تامىرىنىڭ قىلپ ەتكەنىن جاسىرا الماي تۇر. مەن «اپا!» دەسەم، اپام «قايروشىم!» دەيدى، ازىرگە نەشە جىلدان بەرى ساقتالعان ويىمىزدى ايتىسۋعا وسى ەكى-اق ءسوز جەتىپ جاتىر...
اپام مەنى قايتا-قايتا قۇشاقتاپ، قايتا-قايتا سۇيەدى. دەنىم ساۋ، يىعىم قاقپاقتاي. بار بويىمنان ءالى شىعىن كورمەگەن جاس كۇش تىرس-تىرس شەرتىپ تۇر. ءۇستىڭ شاڭ دەگەم جوق، شاڭ قۇشاعىنا كىرىپ كەتتىم، شەشە قۋانىشى سول دا. بالا انتىن شەشە قۇشاعىندا بەرەتىن بولۋ كەرەك. مەن شەشەمدى قۇشاقتاپ تۇرىپ:
«سەن ءۇشىن بۇل دۇنيەدە باردىن، ءبارىن ىستەيمىن!» — دەدىم ىشىمنەن. ءبارى دەگەن نەمەنە، از با، كوپ پە، قاشان ورناتام، قالاي ورناتام، ول ويىما دا كىرىپ شىققان جوق. بالانىڭ انتى ادالدىعىندا بولۋ كەرەك، ادال انت ەتتىم، قاشان ورىندايسىڭ دەپ، انام وسى كۇنگە دەيىن سۇراعان ەمەس. مەن ءالى كۇنگە دەيىن سول انتىما بەرىكپىن.
— قۇلىنىم، قوزىم، كىشكەنتايىم! — دەيدى اپام، مەنى كەۋدەسىنە قىسا بەرىپ، «كىشكەنتايى» ەڭكەيىپ، ءيىلىپ، ارەڭ قۇشاعىنا سىيىپ تۇرعانىندا جۇمىسى دا جوق. انا ءۇشىن بالا — قاشان دا بالا. قاشان دا انا ءوزىن ۇلكەن سانايدى. كىرپىش جەگەن اق الاقان مەنىڭ باسىمدى قوزىنى سيپاعانداي سيپايدى.
قولىنا جۇقا تەرى بيالاي، باسىنا جەڭىل جالباعاي كيگەن، قۇلاعىنىڭ ءىشى مەن تاناۋىنىڭ سايلارىنا شاڭ تۇرىپ قالعان ايداش قاسىما كەلدى.
— مىنا جاماننىڭ جىگىت بوپ قالعانىن قاراي گور! — دەپ، اۋەلى يىعىمنان ءبىر يتەرىپ قالدى دا، ارقاما قاقتى. ايداشتىڭ قۋانعانى مەنىڭ جىگىت بولىپ قالعانىم سياقتى.
— بالەم، وقۋىڭدى وراپ قويىپ، كىرپىشكە سالىپ الايىن سەنى! — دەدى، ماعان اعالىعىن كورسەتىپ.
اپام ءبىر بولمەدە عانا تۇرادى ەكەن. ەسىك الدىندا ەكى-ۇش پاتەرگە ورتاق تەرراس بار. ار جاعى كەڭ اۋلا. ءۇي ءىشىنىڭ ءبارى دە ەسكى كۇيىندە سەكىلدى. ءبىراق بارىندە دە بەلگىسىز ءبىر جاڭالىقتىڭ بەلگىسى بار. اۋىل سالتى قالاعا دەيىن ەرە كەلىپتى دە، اقىرىن-اقىرىن السىرەي باستاپتى. ءتور جاقتى اينا، ورامال، تەمىر توسەك، ورىندىق، پاتەفون سياقتى قالا سالتى الىپتى دا، لەگەن قۇمان دوڭگەلەك ستول سياقتى اۋىل سالتاناتى بوساعا جاقتا تۇر.
اپاما «قۋانىشىڭ قايىرلى بولسىن» ايتۋعا ءبىرتالاي ايەلدەر كەلدى. ءبىرازى ورىندىققا كەلىپ وتىرادى، ەندى ءبىرازى ءالى جەرگە وتىرا كەتۋدى ىڭعايلى كورەتىن سياقتى. ءبىراق «قايىرلى بولسىننان» كەيىنگى سوزدەرى وت باسى، وشاق قاسىنا جولاڭقىرامايدى. اۋىل ايەلدەرى ءوز ءومىرىنىڭ ەرمەگى — وتىن-سۋ، قۇرت-ىرىمشىك ماڭىنان كوپ ۇزاماۋشى ەدى، جۇمىستاعى ايەلدەر:
— ءبىزدىڭ زاۆودقا بۇگىن تاعى ون شاقتى ايەل الىندى...
— ءبىزدىڭ كلۋبتا بۇگىن «چاپاي» كارتيناسىن كورسەتەدى... بارايىق...
— ءسىزدىڭ زاۆود ءۇش «ەمەنگە» كوشكەنى راس پا؟ — دەپ سويلەسەدى.
العاش كورىسكەندە ازىراق قالجاق قىلعان ايداش تا ەندى باسقاشا كورىنەدى. مىنەزى سالقىنداۋ، ويىندا جۇمىسى عانا جۇرەتىن ادام بولىپتى.
— وسى ونكۇندىكتە سۇيرەتىلىپ-اق شىعاتىن جايىم بار... سەمەنت ەكى كۇن كەشىگىپ كەلدى. جارىق بەرىلمەي قالىپ، «كانبەيىر» التى ساعات قاراپ تۇردى. ونىڭ اتى ءبىر «سمەن» پروستوي عوي... — دەيدى. ورىسشا سوزدەردى قاتا ايتقانمەن دۇرىس ۇعىناتىن سياقتى. باياعى مەن ارمان ەتەتىن ەلەكتر جارىعىن ايداش ءوز قولىمەن جۇمىسقا جەگىپ ءجۇر ەكەن.
ۇيرەنگەن قولمەن تىرس ەتكىزىپ، اپام شامدى جاعىپ جىبەردى. مەنىڭ اۋىل بالالارىنا ماقتانىپ ايتارمىن دەگەن ەلەكتر شامىم توعىز جىل ىشىندە قارت شەشەمنىڭ تۇرمىسىنا دا كىرىپ الىپتى.
مەن كەلدى دەپ جينالعان جۇرت، مەنى قورشاپ ورتاعا الىپ، نە كورىپ، نە بىلگەنىمدى ەستىگىلەرى كەلەدى. وقۋدىڭ قانداي قىرىنا شىقتىم، قانداي قىزمەت ىستەپ ءجۇرمىن، «ادام بولعاندىعىمنىڭ» قانداي بەلگىلەرى بار، كورگىلەرى كەلەدى. مەن بۇل جۇرتقا نە ايتا الارمىن؟ وزىمە-وزىم دارداي كورىنىپ، كىتاپ جاتتاپ كەلگەن سياقتى ەم، قولما-قول ىستەگى ادامدار دا قاراپ وتىرماپتى. راس، ەلەكتر جارىعىنىڭ نەدەن تۋاتىنىن مەن جاقسى بىلەم، ءبىراق بۇلار ونى شام قىلىپ جاعىپ، اربا قىلىپ جەگىپ، ات قىلىپ ايداپ ءجۇر. شاش العىش بولعانىمدى قالاي ايتارمىن؟ ونى ايتۋ تۇگىل، قايشى، تاراق، ۇستارا دەگەن سوزدەر اۋزىما ءتۇسىپ كەتسە، قىسىلىپ قالام.
— ورالداعى وقۋىمدى ءبىتىردىم... ەندى سوعىستىق وقۋعا كەتكەلى جاتىرمىن. ءالى ءبىر بەس جىل وقىعىم كەلەدى، — دەدىم دە قويدىم.
ۇلكەن ءبىر سوعىس باستالعالى كەلەدى دەگەن اڭگىمە ەلگە دە، قالاعا دا قاتتى تاراعان كەزى ەدى، ءوز ەركىممەن اسكەر قاتارىنا الىنعانىمدى اپاما ايتا المادىم. اپام ونسىز دا قوبالجي باستاپ ەدى، ايداش بىردەمە بىلەتىن كىسىشە:
— ءالى قايدا... قايروش وقۋىن ءبىتىرىپ شىققانشا... — دەپ ءبىر قويدى دا، ودان ءارى بارا الماي، — بىزگە ەشكىم تيىسە المايدى! — دەي سالدى. الدە بىرەۋدەن ەستىگەن ءسوزى مە، الدە ءوزىنىڭ شىن ويى ما ول جاعىن مەن دە قازبالامادىم.
اپام تەمىر توسەگىن ماعان بەرىپ، ءوزى جاقىن عانا ەدەنگە جاتتى ايداش «تۇنگى سمەندى» كورىپ كەلۋگە كەتتى. ەسىك اشىق تۇر. اپام ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز جىلجىپ اۋىل-اعايىنعا كوشتى. مەن بۇگىن «قايراقتىنىڭ» باسقارماسىن كورگەنىمدى ايتتىم. ايعىرلارى مەن تۇيەلەرىن ماقتادىم. اپام ماعان ارناپ الىپ قويعان كوكقاسقا قۇنانىن ايتتى. ءبىزدىڭ اۋىل جايىن اڭگىمەلەسىپ جاتقانىمىزدى بىلگەندەي، اشىق ەسىكتەن بەزەكتەپ جىلاعان بالا داۋسى كەلەدى. اۋىلدى ەسكە العان سوڭ، جۇرەگىمدى قىرىق مىسىقتاي تىرنالاپ جاتقان اقبوتانىڭ اتى اتالار ما ەكەن دەپ، مەن كۇتىپ جاتىرمىن. اپام ءبىر اڭگىمەسىن ايتىپ كەلە جاتادى دا، جىلاعان بالانىڭ داۋسى تىم شىرقىراپ كەتكەندە، اڭگىمەسىن ءبولىپ:
— بايعۇس بالا نەتكەن زار جاق ەدى! اكەڭە تارتپاي كەتكىر، جىلاۋدان كوزىن اشپايتىن، جىلاۋىق اكەسىنە تارتقان عوي! — دەيدى.
وسى ۇيلەردىڭ الدىڭعى جاعىندا جالعىز عانا قازاق ءۇيى تۇر ەدى، بالا داۋسى سول ۇيدەن كەلەدى.
— ءوزى ۇيقىسى اشىلماعان بالانى كوك جۇلىن قىلىپ ولتىرەتىن بولدى-اۋ! — دەپ، اپام تۇرىپ كيىنە باستادى.
— قايدا باراسىڭ، اپا؟ — دەدىم.
— سوقىر اجەڭ ۇيىندەگى تانا دەيتىن قىز بالانى ءبىلۋشى مە ەڭ؟ اۋىل ونى اقبوتا دەپ كەتىپ ەدى عوي. «ناشار بالا» دەپ تەككە ايتادى دەيمىسىڭ، سونى جۋىردا بۇرىن اپاسىن العان جەزدەسى الىپ كەلىپتى... — دەدى اپام.
— جۋىردا دەگەنىڭىز قالاي، بالا قۇشاقتاپ ءجۇر عوي! — دەدىم، ءوز سىرىمدى ءوزىم اشىپ بەرە جازداپ.
— بالا اپاسىنان قالعان. جازعىتۇرى قايتىس بولدى. اقبوتانىڭ، اكە-شەشەسى جوق، كەمپىردىڭ قولىندا ءوسىپ ەدى عوي. كەمپىر ءقازىر قارتايدى. قۇدايدان بەزگەن جەزدەسى، سۇلىكتەي جابىسىپ ءجۇرىپ، الىپ كەلگەلى ءبىر جەتى بولدى، — دەدى.
اپام ۇزاق سۇرە ءبىر اڭگىمەنى ايتىپ كەتتى. قالالىق اقشا ءبولىمىنىڭ ءبىر نالوگ جيناۋشىسى العاشقى ايەلى ولگەن سوڭ، دىمكار كەمپىر مەن بالدىزى اقبوتاعا ۇساق-ۇلان جاردەم كورسەتىپ ءجۇرىپ، قولىنا قوندىرىپ الىپتى. وقي الماي قالعان اقبوتا، ءوز بولاشاعىن قايدان بولجاي السىن، قۇر جىلاۋ، قۇر كونبەۋمەن قولعا ءتۇسىپتى...
— جاسى ون التىدا-اق، سەنى سوتقا تارتقىزام دەپ، ءبىزدىڭ باسقارما سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇر. ونداي-مۇندايدى بىلەتىن ادام ەدى، كىم ءبىلسىن قولىنان نە كەلەرىن... ال ەندى، مىناۋ ءبىر كەسكىلەپ ولتىرسەڭ وبالى جوق ادام! ءبىر بيە الىپ سونى ساۋدىرىپ، كيىز ءۇي تىگىپ وتىر. وكپە قۇرت بولسا كەرەك. اقبوتانىڭ اپاسىن دا اۋرۋىن جۇقتىرىپ ولتىرگەن ەكەن، بۇل سورلىنى دا سور اكەلدى دە. تۇندە تۇرعىزىپ بيە ساۋدىرادى ەكەن! — دەپ، اپام قاتتى نازالانىپ سويلەدى.
— ال، ءوزىڭ، نەگە باراسىڭ وندا؟
— انا زار جاق بالانى ءبىراز الا تۇرايىن دا... اقبوتا بايعۇس ازىراق ۇيقتاپ تۇرسىن... — دەپ، اپام ماعان جالىنعانداي قارادى. مەن ۇندەمەدىم، بالا ءالى شىرقىراپ جاتىر. كۇڭك-كۇڭك ۇرىسقان ەركەك داۋسى دا كەلگەندەي بولادى. اپام شىعىپ كەتتى. تەزىرەك بارىپ بالانى السا ەكەن دەپ، مەن اپامنىڭ اياق باسقانىن ساناپ جاتقاندايمىن.
شەشەمنىڭ اقكوڭىل، جانى مىرزا ادام ەكەنى، بۇكىل ەلگە بەلگىلى بولاتىن. ال ەندى، ءوزى اۋىر جۇمىستا ءجۇرىپ، تۇندە بىرەۋدى دەمالعىزۋعا كەتكەنى مەنى دە تاڭ قالدىردى. اقبوتاعا كەتپەسە، مەن جىبەرمەيتىن دە ەدىم.
ەلگە نەگە كەلگەنىم ەندى انىقتالىپ جاتىر. شەشەنىڭ ءجونى ءوز الدىنا، وعان تالاستىرار ەشكىمىم جوق. ءبىراق اقبوتانى دا قاتتى ساعىنىپ كەلگەن ەكەمىن. ونىڭ تاعدىرى ءبىر شىتىرمانعا ورالىپ قالعانىن كورگەن سوڭ، ەندى تەزىرەك قايتقىم كەلىپ جاتىر. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اقبوتاعا ءوز تاعدىرىمدى دا جاناستىرا المايمىن. ءقازىر اسكەرگە الىندىم... وقۋعا جىبەرەتىن بولدى.
— جوق، جىگىت بولساڭ قوش دەي ءبىل! — دەپ، ءوزىمدى-وزىم قايراي باستادىم.
بالا شىرىلى توقتاپ، اينالانى ۇيقى مەن ءتۇن باسقانداي. قالا ءومىرىنىڭ، تۇنگى دەم الىسى الىستان عانا ىزىڭدايدى. اقبوتا دا باسىن جاستىققا ەندى عانا سالعان شىعار، مەن دە باسىمدى جاستىققا سالىپ كوزىمدى جۇمدىم... مۇمكىن، ەكەۋمىز ءبىر-اق ءتۇس كورەرمىز...
ۇلكەن كەشتە بالا اداسادى، قۇلىن اداسادى. كوش ىلگەرى كەتە بەرەدى. بىرەۋ وعان ءماز، بىرەۋ بۇعان ءماز، ەندى بىرەۋلەر اداسىپ قولعا تۇسكەن قۇلىنعا ءماز. ول جالپى كوشتەن قالمايدى دا، باسقالارشا تۋرا كوشپەيدى دە، بار جۇرتتىڭ قاپىسىن اڭديدى. وعان ارقا سۇيەر بولاتىن توزعان زاڭ ءالى ءتىرى. قاپى كەتسەڭ بولعانى، اۋزىن اياماي سالادى. ىندىنى قۇرىعان وبىر اۋىز قاۋىپ-قاۋىپ قالادى. سول اۋىزعا ەندى اقبوتا ءتۇسىپ كەتىپتى.
بالانىڭ بەزەكتەپ جىلاي بەرەتىنى، اقبوتانىڭ ءتۇن بويى ۇيقى كورمەيتىنى، ءوز قولىمنان تۇك كەلمەيتىنى، مەنى ۇيگە سىيعىزبادى. تەزىرەك كەتۋگە اسىقتىم.
مەن تۇنگى كەمەمەن كەتپەكشى ەدىم، اپام قوي سويىپ، توقىم قاعار جاساپ، ءبىرتالاي ۇلكەندەردى شاقىرىپتى. ەڭكەيىپ، سىعىرايىپ كەمپىرلەر، كۇركىلدەپ، تۇكىرىنىپ شالدار كەلىپ قالدى. قورىققانداي، كوزىن تاس قىپ جۇمىپ اپ، قۇلاقتارىنا دەيىن دىرىلدەپ، ۇلكەندەردىڭ الدىنا باس بارا جاتىر.
مەن اپاممەن بىرگە وڭاشا وتىر ەدىم، اشىق تۇرعان ەسىكتەن سوزىلعان اق بىلەك ءۇيدىڭ ىشىندەگى الدەكىمگە قىزىل-شۇبار كەسە ۇسىنىپ تۇر ەكەن. كەسەنىڭ كىمگە ۇسىنىلىپ تۇرعانىن دا سەزگەندەيمىن. بىلەكتى دە تانىعاندايمىن. ءبىراق ورنىمنان وڭاي قوزعالا المادىم.
— ساعان اكەپ تۇر، قايروش، ساعان، — دەدى اپام.
سول ءسوز سۇيەمەل بولعانداي، ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ، سۇرىنىڭكىرەپ كەتىپ، ەسىككە جەتتىم. ەسىكتىڭ ار جاعى قاراڭعى، كىم ۇسىنىپ تۇرعانىن كورمەسەم دە تانۋ قيىن بولسىن با، بىردەن تانىدىم. جۇمساق، جۇمىر اق ساۋساقتاردى سيپاي كەتىپ، كەسەنى الدىم. كەسەنى سول قولىما الىپ، كەسە ۇسىنعان ىستىق قولدى وڭ قولىممەن ازعانا ۇستاپ تۇرىپ بوساتتىم. جاس جۇرەكتىڭ لىپىلداپ سوققانىن دا ەسىتكەندەي بولدىم.
— ءۋا، قايدا كەتتىڭ! — دەگەن كيىز ۇيدەن ەركەك داۋسى دا شىقتى، ءبىزدىڭ قولىمىز دا ايرىلىسىپ كەتتى. قىمىزدى جۇتا سالىپ، كەسەنى قايىرىپ بەرگەنىمدە، قولىما تۇمارشالاپ بۇكتەگەن قاعاز ىلىكتى... اقبوتا تابالدىرىقتىڭ ار جاعىندا، مەن بەر جاعىندا، ءبىر اۋىز سوزگە جاراي الماي، ءۇنسىز قوشتاستىق. ىستىق قول قايتىپ سوزىلعان جوق، شىققان دىبىس تا جوق، قاراڭعى ءتۇن جۇتىپ جىبەرگەندەي، اقبوتا دا جوق بولدى. كەڭ اۋلانىڭ ارعى تۇكپىرىنەن كىسىنەگەن قۇلىن داۋسى كەلدى...
قالتامدا سول تۇمارشا، اۋزىمدا سول قىمىزدىڭ ءدامى، قۇلاعىمدا قۇلىن داۋسى، باسقا دابىردىڭ ءبىرى قۇلاعىما كىرمەي، ءبىرتالاي اداممەن كەمەگە كەلىپ ءمىندىم. كوزىم كەمەگە ءمىنىپ جاتقان جۇرتتىڭ ىشىنەن الدەكىمدى ىزدەگەندەي اينالا قارايدى. تابا المايدى. قاسىندا سول كەپكەسىن باستىرا كيگەن سىرىڭكى قاراسى جۇرسە دە كوزىمە تاعى ءبىر كورىنسەڭ-اۋ دەيمىن. ەندى كورسەم، ءتىل قاتۋعا دا جاراعاندايمىن. حاتىڭداعى ءۇش اۋىز سوزىڭە، ءۇش قۇشاق جاۋاپ بەرەر ەم دەيمىن. ءبىراق اقبوتا كوزگە تۇسكەن جوق...
گۋريەۆ ەڭبەك قالاسى. كۇندىز تەڭىز بەتى كوشكەن كەرۋەندەي، كوك تولقىنداردى كولدەنەڭ ءتىلىپ جوڭكىلگەن كەمەلەر. كوشپەلى ەل تۇيەسىن ءبىرجولا شوكتىرىپ، وسى ويپاتقا ءبىرجولا ورناپ، ىرگەسىن بەرىك جايعان. ساعات ساناپ وكىرگەن زاۆود ايعايىندا «وتكەن ساعاتتىڭ ەسەبىن بەر!» دەگەن ءامىر دە بار. لىقسىپ كەپ قۇيعان جايىق پەن شالقىپ جاتقان كوكجال كاسپيي ساعاسىنا ورناعان قالانىڭ ق ۇلى دا، قوجاسى دا. جاۋداي الىسادى، جاتتاي سىناسادى، جەڭىلسە قۇشاعىن اشادى. ءقازىر، كەشەگى تاۋلىك ءوتتى، مىنە جاڭا كۇن باستالدى دەسىپ، زاۆودتار ءۇن قوسا حابارلاسىپ جاتىر.
— كەشەگى كۇننىڭ ەسەبىن جىبەر!..
تەڭىز دەمىن كەڭ الادى. تەڭىزدەي شالقىپ، تولقىنداي ۇزىن قۇلاش سەرمەۋگە ۇيرەتەدى. كەڭ بول، — جايدارى، كەكتى بول، — تۇنەرگەن، تەرەڭ بول — مەندەي، دەپ جاتادى.
باتىر بىتكەننىڭ بارىنە تاپسىرىپ، بەتىمنەن ءۇش قايتارا ءسۇيدى دە اپام:
— ال، كۇنىم، جولىڭ بولسىن! — دەدى.
ايداش اعالىق ىستەپ، اقىل ايتىپ:
— اسكەر ءتارتىبى قاتتى بولادى دەيدى... تىم بولماسا، كولحوزدىڭ ءتارتىبىن دە كورگەن جوق ەڭ... اياعىڭدى بايقاپ باس، بالا. تەنتەكتىكتى قويىپ پا ەڭ؟ — دەدى.
جاقسى تىلەك تىلەپ جاتقان شەشە ءسوزى جانىڭدى جىلىتقانداي، مايدا تيەدى. كوزىڭە جاس اكەلەدى. جۇرەگىڭدى الاۋ-جالاۋ ەتىپ بارا جاتقان تاعى ءبىر نارسە بار. ول اقبوتانىڭ بەرگەن تۇمارشاسى. سيا قارىنداشتى جالاپ جىبەرىپ: ۇمىتپايمىن، سەن دە ۇمىتپا!» — دەپ جازىپتى. ەكەۋمىز ۇمىتپايتىن نەمىز بولىپ ەدى، ونى ەكەۋمىز دە بىلمەيمىز. مۇمكىن، ونى جۇرەگىمىز عانا بىلەتىن شىعار. ءبىراق كوز بەن قۇلاق كۋا بولارلىق ەش نارسەنى بىلگەن ەمەسپىز. سول بىلمەگەن بويىم ءجۇرىپ تە كەتتىم...
ەكىنشى ءبولىم
شەكاراعا نيكولاي شۋرۋپ ەكەۋمىز ءبىر كۇندە كەلىپ ەدىك. سودان بەرى ەكى جىل ءوتتى. بولمەمىز قاشاندا بىرگە، توسەگىمىز قاتار، ءبىرىمىزدىڭ ەتىگىمىز بىرىمىزگە قاراپ تۇرادى. شەكارانىڭ بۇل بولىمىندە ەكەۋمىزدەن اسقان دوس تا جوق. كۇزەت جۇمىسىنداعى اسكەرلىك قاتال ءتارتىپ، ارا-تۇرا ايقاسۋ بولىپ قالعاندا، جولداسىڭ قانى مەن جانىن بىرگە الا جۇگىرىپ، تىزە قوساتىنى دوستىق دەگەنگە ەرەكشە ءبىر ءمان بەرەدى. دوس جۇرەكتەرى قوسىلا سوعىپ، وي-تىلەگىڭ بىرگە ءورىلىپ كەتەدى. ار-ۇيات، نامىس-كەك، ءبارى ورتاق بولعان سوڭ، اسكەر دوستىعى تەرەڭ ءبىر ماعىنا تابادى. ونىڭ ۇستىنە مىنەز ۇيلەسە كەتىپ، وي ءورىسى ءبىر بولسا، ونداي ەكى جاۋىنگەردىڭ اراسىنان قىل وتپەيدى. بىرگە قۋانىپ، بىرگە ۇيالادى، بىرگە قىنجىلادى.
نيكولاي ەكەۋمىزدىڭ وسىنداي جايىمىزدى اڭداپ، شەكارا كۇزەتىنىڭ باستىعى، ءبىزدى ىلعي ءبىرىڭعاي، ىلعي ءبىر ۋاقىتتا جىبەرەتىن بولدى. كەيدە كۇزەتكە كەلە جاتقاندا ۇزىلگەن اڭگىمەمىز، كۇزەتتەن قايتقاندا ءدال ماناعى جەرىنەن قايتا جالعانىپ كەتەدى. ايتىسپاعان سىرىمىز دا جوق، اقىلداسپاعان ارمانىمىز دا جوق. ەكى جىلدىڭ ىشىندە كوليانىڭ بار قىرىندىسىن مەن اقتارىپ بولدىم، مەنىڭ بار سىرىمدى ول جاتقا بىلەتىن بولدى. ادەمى ءبىر اق قايىڭ كورسە، نيكولاي:
— تاپ سەنىڭ اقبوتاڭداي ەكەن! — دەپ تە قويادى.
ەكەۋمىزدىڭ دوستىعىمىزدى ۇلعايتا تۇسەتىن تاعى ءبىر اۋلەكىلىگىمىز بار: ەكەۋمىز دە «بوكس» ويىنىندا جۇدىرىقتاسۋعا بىرگە تۇسەمىز. سالماعىمىز دا بىردەي، ونەرىمىز دە بىردەي. كەيدە ول قاپى كەتەدى، كەيدە مەن قاپى كەتەم. سوندا عانا ءبىرىمىزدى-بىرىمىز بىرەر جۇدىرىق اعالاپ شىعامىز. شەكارادا ەكەۋمىزدى تىزە ايىرمايتىن «اياقسي» دەپ اتاپ كەتىپتى. كارى گرەك زامانىنان قالعان ات بولسا دا، وعان ەكەۋمىز دە قىسىلمايمىز.
كوليا ەرتەڭ كەتكەلى جاتىر. سوندىقتان جاڭا عانا ەكەۋمىز جۇدىرىقتارىمىزدى قوشتاستىرىپ قايتتىق.. مەنىڭ سول جاق قاباعىما قاتتىراق ءتيىپ كەتكەن جۇدىرىق ورنىن سىلاپ جاتىپ، نيكولاي:
— سەنىڭ وڭ قولىڭ تەمىردەي! — دەپ قويادى. ءبىراق مەنىڭ قاباعىمدى سويىپ كەتكەن ونىڭ وڭ قولى. جاتاعان، كەسەك دەنەلى، جاۋرىندى، ىڭعايلى جىگىت. اشەيىندە كۇلىمدەپ تۇراتىن كوزى جۇدىرىققا تۇسكەندە جولبارىستىڭ كوزىندەي شاتىناپ كەتەدى. كىشكەنە عانا قىرلى مۇرىن قۋسىرىلىپ، تاناۋى جىبىر-جىبىر ەتىپ جۇرەدى. شەكارا قىزدارى ونى «كوليا-جولبارىس» دەسە، تىلىندە ۋكراين ىقپالى باسىم بولعاندىقتان جىگىتتەر ونى «مىكولا» دەيدى.
— ءبىرى مىكولا، ءبىرى حايرول-ۆالي... قۇدايدىڭ بىزگە بەرگەن «اياكسيلارىن» قاراساڭشى! — دەپ، ەكەۋمىزدى قوسا مازاقتاپ جۇرەدى.
ءبىز ءبىر شىعىسپەن شەكتەس جەردە تۇرامىز. سوندىقتان ەلدىڭ تىلىنە ەلىكتەپ، مەنى جولداستارىم حايرول-ۆالي دەپ تە اتايدى.
ەرتەڭگى كەزەككە ءبىر بارىپ قايتقان سوڭ، نيكولاي ءجۇرىپ كەتپەك. اۋەلى ديۆيزيا شتابىنا بارادى، ودان ارعىسى وزىنە دە بەلگىسىز. ۇزاققا كەتە مە، تەز ورالا ما، قانداي جۇمىسقا بارادى، ونى ەشكىم بىلمەيدى. باستىقتاردان سۇراۋعا جاعالاتىپ كورىپ ەدىك:
— ول ءۇشىن ۋايىم جەمەڭدەر... اداسپايسىڭ. قولىڭا بەرگەن پاكەت ءوزى باستاپ الىپ بارادى! — دەدى.
كومسومول جۇمىسىن باسقاراتىن قازاق جىگىتى ەرالين، الدەنەنى اڭعارتقىسى كەلگەندەي، وندا دا الىستان وراپ كەلىپ:
— وقىعان قاشان دا جاقسى عوي... وقىماعان ەتەكتە، وقىعان بيىكتە! — دەدى.
سونى ەستىگەننەن كەيىن، نيكولاي «وقۋعا بارادى ەكەم»، دەپ قورتىندى شىعاردى. اي وقي ما، جىل وقي ما، قايتىپ تاعى كەزدەسەمىز بە، ونى بىلەر جاي جوق، ەكەۋمىز كەشەدەن بەرى قوشتاسىپ ءجۇرمىز...
ەرتەڭ مەن دە دەمالىسقا شىعام. وسىدان ون كۇن بۇرىن مەن بىر-ەكى جولباسار ۇستاپ اكەلىپ ەدىم. ءۇن شىعارماي، اقىرىن عانا ۇستادىم. شۋ شىعارتپاي، ءتىل قاتتىرماي ۇستادىم. ار جاقتاعى قوجالارى ول ەكەۋىن امان ءوتتى دەپ قالسا كەرەك، الىستان اڭدالاتىن سەزىكتى بەلگىلەر بولعان جوق. بىرەۋى اشەيىن ءبىزدى سىناۋعا جىبەرىلگەن «جولدى-اياق» بولعانمەن ەكىنشىسى سۇر قاسقانىڭ ءوزى ەكەن. سودان بەرى شەكارانىڭ وسى تۇسىن وسال كورىپ، ءار ءتۇرلى قاراقۇستار ءتۇڭىلىپ جۇرگەنىن بايقايمىز. وسى ەكى جولباسار ءۇشىن ماعان ءبىر اي دەمالىس بەردى. اۋەلى قارا تەڭىز جاعاسىنا بارىپ دەم الاسىن، دەپ ەدى، اياعىندا ۇيىمە بارىپ قايتۋعا رۇقسات ەتىلدى.
كەشە كەشكە قايدا كەتەتىنىم انىقتالىپ، ءقازىر كوليا ەكەۋمىز ەكى اعاش شامادانىمىزدى اشىپ قويىپ، ازدى-كوپتى دۇنيەمىزدى جيناستىرىپ جاتىرمىز. قاي نارسەمىزدى قايدا سالارىمىزدىڭ رەتىن تابا الماي وتىرعانداي، ءۇش-تورت قول ورامال مەن ازعانا ۇيىق-شۇلعاۋلارىمىزدى اۋدارىستىرىپ، ويلانىپ قالىپپىز. ارينە، ءارقايسىمىزدىڭ ءوز سەبەبىمىز بار... اركىم ءوز ويىمەن وتىر...
ءار جاۋىنگەر اسكەرگە الىنعاندا، ارتتا قالعان تۋعان ەلدىڭ ءبىر ءيسىن الا كەلەدى. ونىسى كەيدە الداعى ارمان سياقتى، كەيدە ورىندالعان ارمان سياقتى بولادى. نە كوڭىلىڭ جاي، نە كوڭىلىڭدە تىنىشتىق جوق. ءولى بالىقتان باسقانىڭ بارىندە دە وسىنداي بىردەمە بار. جاۋىنگەر ءوزىن وتانىنا بەرىپ، جەكە ارمانىن جانىندا ساقتايدى. ونى ورتاعا سالا المايدى.
مەنىڭ وسى ەكى جىل بويى شەشە الماي جۇرگەن ءبىر-اق جۇمباعىم بار. ويلانىپ قاراسام — ارمانىم دا سول. ەكى جىلدان بەرى اقبوتانىڭ قايدا ۇشىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن!
بۇل جۇمباق اۋەلى ماعان قاتتى ءبىر ىزعار، قايتپايتىن كارمەن كەلدى. ارمياعا الىنعاننان ون بەس كۇننەن سوڭ ءبىزدىڭ روتا ۇزاق جورىقتان قايتىپ كەلە جاتتى. بۇيەندەي قىلىپ وراپ العان شينەلىمىز ارقادا. تەر وتكەن، شاڭ تۇرعان سىرتقى كويلەك سالتاق-سالتاق. اركىمنىڭ ەكى جاۋرىنىنىڭ ورتاسىنان سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي. ورال قالاسىنىڭ كوشەسىن سولقىلداتقانداي، گۇرس-گۇرس باسىپ، ولەڭدەتىپ كەلەمىز. جاتاققا جاقىنداي بەرگەندە، قابىرعاعا جابىسىپ تۇرعان قارا كيىمدىگە كوزىم تۇسكەنمەن كوڭىلىم تۇراقتاماي، قاقپادان ءوتىپ كەتتىم. مىلتىعىمدى ورنىنا قويىپ، ەندى جۋىنۋعا جۇرە بەرىپ ەدىم، كۇزەتشى مەنى شاقىرىپ الىپ:
— قاقپا الدىندا ءسىزدى ءبىر تۋىسقانىڭىز كۇتىپ تۇر. تاڭەرتەڭ كەلىپ ەدى، ءالى تۇر، — دەدى.
مەن قاقپادان شىعا سالا، قارا كولەڭكەدە تۇرعان ادامدى تانىماي تۇرىپ-اق قولىمدى شەكەمە اپارىپ، اسكەرشە اماندىق ايتتىم. تۋىسقانىم جاۋاپ تا قايتارعان جوق، ورنىنان قوزعالعان دا جوق. تاڭ قالىپ، جاقىنداي بەرىپ، اقبوتانىڭ كۇيەۋى ەكەنىن تانىدىم. تانىس قارا كوستيۋم، قاپسىرا كيگەن كوك كەپكە، تانىس قۋشىق كەۋدە... مەنى باس سالىپ، شايناپ تاستايتىنداي تىستەرى اقسيىپ، كوزدەرى الارا قارايدى.
— قاتىن قايدا؟ — دەدى ماعان تۋىسقانىم...
— قايداعى قاتىن؟
— مەنىڭ قاتىنىم... اقبوتا! — دەدى. — سەن الىپ قاشىپ كەتكەن قاتىن!
— قاتىنىڭىزدى ءوزىڭىز بىلەتىن شىعارسىز. مەن قايدان بىلەيىن؟ — دەدىم، ەندى امالسىز كۇلكىم كەلىپ.
— قالجاقتاما، اكەل قاتىنىمدى! سەن ءۇشىن العان قاتىن ەمەس! — دەدى، داۋسى ىسىلداي شىعىپ. ەكى قولى ارتىندا، بىردەمەمەن پەرىپ جىبەرگەلى تۇرعانداي...
بىرەۋ ەستىسە كۇلەر دەپ ۇيالىپ، مەن وعان اقىرىن عانا قىزىل اسكەر قاتىن الىپ قاشپايتىنىن ايتتىم. اسكەر زاڭى بىلاي تۇرسىن جاۋىنگەر قاتىندى قالتاسىنا سالىپ جۇرە مە؟ تۇيە قوراداي كەڭ بولمەدە ەلۋ-الپىس سولدات جاتادى، ونىڭ ىشىندە ايەل ۇستاۋعا بولمايدى دەدىم.
— مەن سەنەن قايدا جاتقىزىپ ءجۇرسىڭ دەپ سۇراپ تۇرعانىم جوق. قاتىنىمدى اكەل دەپ تۇرمىن! — دەدى، ءبىر اتتاپ جاقىنداپ قويىپ.
— اعاي، ءسىز اقماق بولماڭىز ءويتىپ. بۇل قالجاقتىڭ جەpi ەمەس. بەرى قالعاندا وزىڭىزگە ۇيات بولادى. قويىڭىز، باسقا جاقتان ىزدەڭىز، — دەدىم.
مەن وعان «ءسىز» دەپ سويلەسەم، ول مەنى «سەن» دەپ مۇقاتىپ تۇر. اقبوتانىڭ قاشىپ كەتكەنى ايقىن. ىشىمنەن سوعان قۋانىپ تۇرعاندىقتان كەيبىر ءسوزىم مازاقتاعانداي، مىسقىل ارالاس شىعادى-اۋ دەيمىن. «تۋىسقانىم» كىجىنىپ:
— مەن اقماق ەمەس، اسكەردە ءجۇرىپ قاتىن الىپ قاشقان سەن اقماق! — دەدى.
— وتاعاسى، سىزبەن قالجاقتاسىپ تۇرۋعا مەنىڭ ۋاقىتىم جوق. بۇل اسكەر جاتاعى. سەنسەڭىز، بۇل كۇنادان قولىم تازا. سەنبەسەڭىز، ءوزىڭىز بىلەسىز، — دەپ، بۇرىلا بەرىپ ەم، «تۋىسقانىم» جاعاما جارماسا ءتۇستى. وڭ قولى شولتاڭداپ، شەكەمدى ىزدەپ ءجۇر. ماعان ونىڭ تىريعان ارىق قولى جۇك بولسىن با، قولىن قايىرىپ ورنىنا اپارىپ، كويلەگىنىڭ جاعاسىن تۇزەڭكىرەپ بەرىپ ەم، «تۋىسقانىم» قايتىپ قولىن كوتەرە العان جوق. ءبىراق ولەردەي ىزاقور ەكەن:
— ەندەشە، مەن وسى قاقپانىڭ قاسىندا ولەم! — دەپ، شالقاسىنان ءتۇسىپ، جاتا كەتتى. جاڭاعى كۇش كورسەتكەننەن گورى مىناسىنان زارەم كەتتى.
— انا ءبىر قازاق ناعىپ جاتىر! — دەپ، كومانديردىڭ بىرەۋى سۇراي قالسا، كەزەكتە تۇرعان كۇزەتشى:
— جاۋىنگەر سارتالييەۆتىڭ، تاۋىسقانى، كوماندير جولداس! — دەيدى. ونىڭ ار جاعىندا نە مەنى، نە مىنا «تۋىسقانىمدى» شاقىرتىپ الىپ سۇراستىرا قالسا، ول ۇياتتى كورگەنشە ولگەن جاقسى دا!
«تۋىسقانىڭنىڭ بولعانى جاقسى عوي، مىناداي تۋىسقاندى، قۇداي، سەنەن قاشان سۇراپ ەم!» — دەپ، قاتتى قىسىلدىم. ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت ۇيالعاننان ماڭدايىم تەرلەپ كەتتى. ەندى قالجاقتاۋ قايدا، جالىنا باستادىم:
— اعاتاي، ويتپەڭىز... ەكەۋمىزگە دە ۇيات بولادى. مەن شىنىمدى ايتتىم سىزگە. ماعان اۋرەلەنەم دەپ ءجۇرىپ، شىن ايرىلىپ قالاسىز... — دەيمىن.
— ولدا! دەپ ايت، — دەيدى.
— ولدا! — دەيمىن.
— بىلدە! دەپ ايت، — دەيدى.
— بىلدە! — دەيمىن.
— جوق. ءبارىبىر سەنبەيمىن! — دەپ، قابىرعاعا جابىسا تۇسەدى.. — ولەم وسى ارادا...
اعاتاي دا ايتىلىپ جاتىر، اكەتاي دا ايتىلىپ جاتىر، بىرەۋى قۇلاعىنا كىرمەيدى. سونشا جەك كورگەن ادامىڭا، سول ايۋاننىڭ ءوز ۇياتىن ساقتايمىن دەپ، جالىنىپ-جالبارىنعان دەگەن ءبىر قيىن ەكەن... اياعىندا، وكپەسىن قىسىڭقىراي، ءبىر قولىممەن كەۋدە تۇسىنان كوتەرىپ الدىم دا، جاتاقحانانىڭ قاسىنان الىپ كەتتىم. اياعى جەرگە جاقىنداپ كەتسە-اق، تىرەي قويادى. جوعارى كوتەرىپ السام، ەكى وكشەسىمەن تىزەمە تەپكىلەيدى. امال جوق، وراپ-بۇكتەپ، بالاشا كوتەرىپ الدىم دا، جايىقتىڭ جاعاسىنا اكەلدىم. ءبىرىنشى رەت سەن دەپ سويلەستىم:
— سەن ۇياتسىز، ايتقانعا نانبايسىڭ، اقىلعا كونبەيسىڭ! نە ىستەيىن ساعان؟ وزەنگە تاستاپ جىبەرەيىن بە! — دەدىم. — القىمىڭنان ءبىر سىقسام، نە بولارىڭدى بايقادىڭ عوي، ءوزىڭ؟
ەندى ول ماعان جالىنا باستادى. «جولامايىن ماڭايىڭا، قاتىندى دا بەردىم، بوسات» دەدى.
— جولامايسىڭ عوي؟
— جولامايىن.
— ولدا دەپ ايت!
— ولدا!
— بىلدە دەپ ايت!
— بىلدە!
ولدا-بىلدەنىڭ نەمەنە ەكەنىنە تۇسىنبەسەم دە، ۋادە بەكىتەر ءبىر ءسوز ەكەنىن الدىندا عانا وزىنەن ەستىگەم، سونى ەندى وزىنە ايتقىزدىم دا قويا بەردىم.
سول كۇنى شەشەمنەن دە حات كەلگەن ەكەن. داپتەر قاعازىنىڭ ءتورت بەتىنە جازىلعان حاتقا ەلۋ ەكى-اق ءسوز سىيىپتى. ايداشتىڭ كۇستى قولدارى قالامعا قايدان ءۇيىر بولسىن، ءاربىر ءارپى كولبەي-كوسىلىپ، ءاربىر ءسوزى تۇيە كەرۋەندەي سوزىلىپ، ءبىر جولعا ارەڭ سىيىپ تۇر. جول شەتىنە جاقىنداپ قالعاندا ءسوزدىڭ سوڭعى ءبىر ءارپىن كەلەر جولعا شىعارا سالاتىن ادەتى تاعى بار ەكەن. نوقات كەزدەسسە — شوقپارداي، دوڭگەلەك ارىپتەر شاڭىراقتاي. ءبىراق بۇدان ارتىق حاتتى ومىرىمدە دە الىپ كورمەگەن شىعارمىن...
شەشەم ءسوز اراسىندا، «اقبوتا دا سەن كەتكەن ءتۇنى جوق بولدى، تەگى كولحوزعا بارىپ، جانىبەككە پانالاعان شىعار دەيمىز» دەپ جازىپتى. ءالى دە ۇشقارىلىقتان ارىلماعان ەكەمىن دەپ ويلادىم. وقىماعان قازاق قىزى سول بوساعادا ءشىريدى عوي دەپ ويلاپ ەم، ەندى قورلىققا كونبەي، كۇرەسكە شىققانىن كورىپ وتىرمىن.
«سول جولى نەگە عانا ءبىر تىلدەسپەدىم؟» — دەپ قىنجىلدىم.
مەن كەمەدە كەلە جاتقان ءتۇنى تەرەزەمنىڭ الدىنان ايەل وتكەندەي ءبىر ەلەس بەرىپ ەدى. باسىنداعى اق جىبەك ءشالىسىن دە كورىپ قالعانداي بولىپ ەم. جۇگىرىپ تىسقا دا شىققامىن. جۇرت جاتىپ، جارىق ازايعان، قاراڭعى ەدى. ەشكىمدى كورە الماپ ەدىم، سوندا دا كەمەنىڭ ءۇستىن ءبىر وراپ شىعىپ:
«اقبوتا سوڭىڭنان قۋىپ كەلە جاتىر دەپ ويلايمىسىڭ!» — دەپ ءوزىمدى-وزىم مازاقتاپ، قايتىپ كەلىپ ەم.
ەندى مىنە، اقبوتا دا مەن كەتكەن ءتۇنى جوق بولىپ شىعىپتى. مۇمكىن كۇيەۋىن مەن ءۇشىن تاستاپ، مەن كەتكەن كەمەمەن و دا كەتكەن شىعار!
ارينە! الگى، اينالىپ كەتەيىن «تۋىسقانىم» دا سونى ايتىپ تۇرعان جوق پا!
شەشەمنەن حات العاننان كەيىن ءبىرتالاي كۇن قۋانىشىم قوينىما سىيماي ءجۇردى. اياعىمدى بيلەي باسىپ، ارقاداعى جۇكتىڭ اۋىرلىعىن دا سەزبەي كەتتىم. اۋىزدان شىقپاعانمەن بەلگىلى ويدى اقبوتا ءوزى ءتۇسىنىپ، مەن ايتاردى ءوزى ايتار، ءبىر كۇنى كەلىپ تە قالار دەپ، ىلعي كۇتەتىن بولدىم. كۇندە جۇرىستەن قايتقاندا كەزەكتە تۇرعان كۇزەتشىگە تەسىلە قارايمىن.
«ءسىزدى ءبىر تۋىسقان قارىنداسىڭىز كۇتىپ ءجۇر!» — دەپ ايتار دەيمىن. بۇگىن ايتپاسا، ەرتەڭ ايتار دەپ كۇتەم. تاۋەكەلشىل، ەر قىز ءوزى تاۋىپ الار دەپ سەنەم.
كەيدە اقبوتا كەلىپ قالسا، قايدا جاتقىزام، قاي قالتاما سيادى دەگەن قورقاق وي دا كەلىپ قالادى. مىلتىق ەمەس موينىما اسىپ الاتىن، وق ەمەس بەلىمە بايلاپ الاتىن. ونىڭ ۇستىنە، وسىنشا قىرشىن جاستاردىڭ ىشىنە ايەلىن اكەپ قويعان اسكەردىڭ حالىنە قىزىعا دا المايمىن. بۇل ويىم كەڭ جايىلىمعا شىعىپ الىپ، الدەنەمەنەلەرگە اپارىپ سوعادى...
امال قايسى، ايلار بويى كۇتسەم دە «قارىنداسىڭ كەلىپ تۇر» دەپ ەشكىم ايتقان جوق... اقبوتا ءبىرجولا حابارسىز كەتتى. مەنىڭ ويىمدا كەتىپ بارا جاتقان جۇمباق تا وسى.
ءقازىر مەن تۇرعان جەردەن الىس ءبىر شەكارانىڭ كۇزەتىندەمىن. اندا-ساندا اپام مەن ايداش حات جازىپ تۇرادى. اقبوتا تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جازبايدى. بىر-ەكى رەت ءوزىم دە سۇراپ جازىپ ەدىم، «حابارسىزبىز، قاراعىم» دەگەننەن باسقا ەش نارسەنىڭ ىزىنە كەزدەسە المادىم. سونىمەن اقبوتا ءبىر جۇمباق بولدى دا قالا بەردى.
اپام ءقازىر پەنسيا الىپ، كولحوزدا تۇرادى. ايداش ءالى گۋريەۆتە. كەيدە اپامنىڭ حاتىن قولى ادەمى ءبىر وقۋشى قىز جازادى. «قارىنداسىڭ ن. دەپ، سالەم ايتىپ، قول قويادى. مارجانداي تىزىلگەن قارىپتارىنا قاراي سوزدەرى دە جاتىق، كولحوز ومىرىندەگى ءاربىر جاڭالىقتى قۇر وتكىزبەي جازادى. شەشەمە حات جازعاندا سول «ن» قارىنداستىڭ وزىنەن دە اقبوتا تۋرالى سۇراپ جازىپ ەم، قارىنداس ماعان — مەن ول كىسىنى بىلمەيمىن دەپ جاۋاپ قايتاردى.
شەشۋسىز جۇمباق مازالاۋىن قويار ەمەس. مەن ءالى سۇيۋ-كۇيۋ دەگەندى كورگەن ەمەسپىن. اقبوتانىڭ ويىمنان شىقپايتىنى دا بالالىق شاقتىڭ اسەرى بولۋى مۇمكىن. كىتاپتان كورگەن «شىن ماحابباتتار» «قايراقتىنىڭ» قازاعىنىڭ قولىنان كەلە دە بەرمەيتىن سياقتانادى. ءبىراق «قايدا كەتتى ەكەن؟» دەگەن سۇراۋ ەسىمنەن دە كەتپەيدى، جانىمدى قيناۋىن دا قويمايدى. اراعا تۇسكەن ەكى جىل ۇمىتتىرسا دا كەرەك ەدى، جوق ۇمىتتىرا العان جوق. قايتا، جۇمباقتىڭ شەشۋى قيىنداعان سايىن، مەنىڭ ويلانۋىم دا كوبەيىپ بارادى. اراعا ايلار ءتۇسىپ الىستاتقان سايىن، كوك ءشالىسىن شالقايتا جامىلعان كەلىنشەكتىڭ بەينەسى كۇن ساناپ اجارلانا تۇسەدى. كوزدەرى كوز الدىمنان كەتپەي، قىزىعا تۇسەم. تۇمارشاداعى ءۇش اۋىز سوزدەن ءالى ءۇمىت ەتەم. جالعىز-اق حابارسىزدىق قاجىتىپ بارادى.
الدىڭعى كۇنى تاڭەرتەڭ كۇزەتتەن قايتىپ كەلە جاتقانىمدا اقتىلى-قىزىلدى بۇلتتار اراسىنان سول جۇمباقتىڭ شەشۋى دە جارق ەتە تۇسكەندەي بولدى. ن. ءقارپى سياقتى ءبىر بۇلت قۇبىلىپ بارىپ اقبوتاعا ۇقساپ كەتتى. ويىما جۇمباقتىڭ جاڭا ءبىر شەشۋى تۇسە قالدى.
«ن. دەپ قول قوياتىن سول اقبوتانىڭ ءوزى بولار!» — دەپ ۇيعاردىم.
قايتىپ كەلىپ ن. دەپ قول قويىلعان حاتتاردىڭ ءبارىن توسەگىمنىڭ ۇستىنە قاز-قاتار جايىپ، تەكسەرۋگە سالدىم.
بىرەۋىندە:
«اپاڭ اقبوتانى سۇراي بەرىپ قايتەدى، سول جاقتا دا سۇلۋ قىزدار بار شىعار — دەيدى. اقبوتا قانشا دەگەنمەن ەسىك كوردى عوي دەپ ايتادى» — دەگەن كۇرسىنىس بار ەكەن. ەندى بىرىندە: «ىلعي سۇراي بەرەسىز، مەن جاۋاپ تابا الماي قىسىلام... ەگەر شىن-اق ۇلكەن جۇمىسىڭىز بولسا، ءجونىن ايتىڭىز، مەن دە قوسىلا ىزدەسەيىن»، — دەپ ن. ءوز اتىنان جازىپتى. ەندى ابايلاسام ءار حاتتىڭ ىشىندە دە مەنەن سىر تارتقان ءبىر اۋىز ويناقى ءسوز جازىلماي قالماعان ەكەن. مەن ونىڭ ءبارىن دە مەنىڭ سۇراۋىما قاراي قايتارىلعان جاۋاپ دەپ، كەزىندە بايقاماعان ەكەمىن. كۇناسىز بولعانمەن كەيبىر ويناقى سوزدەردى اقبوتا عانا جازۋعا مۇمكىن.
— ارينە، اقبوتا وسى ن! ن. سول اقبوتا!..
وسى شەشۋ تابىلعاننان كەيىن، مەن كۇزەت ءبولىمىنىڭ كومانديرىنە باردىم:
— قىرىمعا دەگەن دەمالىستى وزگەرتسەڭىز ەكەن. مەن شەشەمدى كورىپ قايتقىم كەلەدى. دەنىم ساۋ، كۋرورتتىڭ ماعان كەرەگى نە؟ — دەدىم.
ارينە، تاپ وسىلاي ەمەس، اسكەرلىك ءتارتىپتىڭ ءار نوقاتىن ءوز ورنىنا ءدال قويىپ ايتتىم. كوماندير العاشقى بۇيرىعىن وزگەرتىپ ەلگە بارۋىما رۇقسات ەتتى. قايتىپ كەلىپ مىكولاعا:
— شەشەمە بارىپ قايتاتىن بولدىم! — دەدىم، باسقا جولداستارعا دا سونى ايتتىم.
ءقازىر مىنە، شامادانىمدى اشىپ قويىپ، اقبوتا مەن شەشەمە نە الا بارسام ەكەن دەپ سونى تابا الماي وتىرمىن. جوق، جۇمباقتىڭ شەشۋى تاعى شيەلەنىسىپ كەتتى. Tءوc قالتامدا جۇرگەن تۇمارشام مەن حات جازعان قولدى سالىستىرىپ قاراسام، ءبىر حارپى ۇقسامايدى! بىرەۋى بۇرىنعى لاتىنشا، بىرەۋى قازىرگى جاڭاشا جازىلعانمەن حارىپ قويۋدا ءبىر ۇقساستىق بولۋعا ءتيىستى ەدى، ول ۇقساستىق تابىلمادى. كوڭىل تاعى داعدارىپ قالدى. الدەقانداي ءبىر قىزعا سەن اقبوتاسىن دەپ تاپ بەرىپ حات جازۋىم دا قيىن، ىزدەپ بارعاندا ول اقبوتا بولماي شىقسا، و دا وڭاي ەمەس. ءالى شىنىقپاعان كوڭىلىم اقبوتادان ءبىرجولا كۇدەر ءۇزىپ قالا ما دەپ جۇرەكسىنەم.
«جوق، سول اقبوتا! جونەل، تارت «قايراقتىعا!» — دەپ، جۇرەگىم ايعاي سالعانداي. — «تارتتىم!» — دەپ، مەن دە بەلدى بايلاپ، شاماداننىڭ قاقپاعىن جاپتىم. ەش نارسە اپارا الماسام، وقاسى نە، ءوزىمدى الىپ بارام.
كوليا ساعاتىنا قاراپ:
— ۋاقىت بولىپ قالىپتى، — دەدى. ەكەۋمىز ەڭ سوڭعى رەت بىرگە، ەڭ سوڭعى كەزەككە كەتتىك...
2
ءدال بۇگىن شەكارا شەگىندە ەشبىر ۋاقيعانىڭ كەزدەسپەي-اق قويۋىن تىلەپ كەلىپ ەم، ەلگە بارام دەگەلى كوڭىلىم قاتتى بۇرالعان دومبىراداي، ءار قيمىلعا ءبىر ىزىڭ ەتىپ قالىپ، ونسىز دا تىنىشىم جوق. ءبىر ساعات قانا بوگەۋ بولار بىردەمە كەزدەسىپ قالا ما دەپ قىپىلداپ كەلدىم. كورشى ەلدىڭ بىزگە نە تىلەپ جاتقانىن ءوزى بىلەدى، مەن ول ەلگە بەيبىتشىلىك، اماندىق تىلەپ كەلدىم.
بەرىك قادالعان قاشانعى ورنىندا الا باعان تۇر. سەنىمدى كۇزەتشىگە ۇساپ، بار ايبارىن سىرتىمەن عانا اڭداتىپ، ءۇنسىز تۇر. بۇل الا باعانعا سانسىز جۇرتتىڭ كەزى قادالادى. بىرەۋلەر ۇناتپاي جەك كورىپ قارايدى، ەندى بىرەۋلەر ۇمىتپەن قارايدى. كەكپەن قاراسىن، ۇمىتپەن قاراسىن، ايتەۋىر كورشى ەلدىڭ كوزى الا باعاندا ەكەنىن ءبىز كۇندە كورەمىز. الا باعاندى كەمىرىپ تاستاعىسى كەلەتىن تىستەر اقسيىپ تا قويادى. ءبىراق الدىندا ءبىز تۇرمىز. الا باعان اتتاپ كەتەيىن دەپ تە تۇرعان جوق، اتتاتپايدى دا!.. شەكارا كۇزەتىندە وتكەن ەكى جىلدىڭ ىشىندە، مەن كوزىم وتكىر، كوڭىلىم سەرگەك بولۋعا ۇيرەندىم. الا باعانعا جاقىنداي بەرگەندە-اق، ويىڭدا كەلە جاتقاننىڭ ءبارىن ءبىر-اق سىپىرىپ تاستاپ، كوزىڭ مەن ويىڭدى شەكاراعا عانا قادايسىڭ. ارينە، بۇدان كەيىن ءوز ارمانىڭا قايتىپ ورالماي، ءبىرجولا ۇمىتىپ كەتپەيسىڭ، كۇزەتىڭدى وتكىزىپ بولمەڭە قايتقانشا، باسقا ويلاردىڭ بەتىن جاۋىپ، ىسىرىپ قوياسىڭ. ءبىرجولا ۇمىتۋ قانداي قيىن بولسا، از ۋاقىتقا ىسىرىپ قويا تۇرۋ ودان دا قيىن.
قاسىمدا اسقان ساق يت رەكس بار. قارايتىن جاعىن ول دا جاقسى بىلەدى. كوزى مەن قۇلاعىن بىردەي تىگىپ، الا باعاننىڭ ار جاعىنا قارايدى. الىسقا تىككەن كوزدەرىندە يت ويىنىڭ ەلەسىندەي، كىشكەنە-كىشكەنە ۇشقىن جىلت-جىلت ەتەدى. رەكس ويلاي الا ما، جوق پا، ول ءوز جۇمىسى، ءبىراق ۇيگە بوتەن ادامدى كىرگىزۋگە بولمايتىنىن ول ەشكىمنەن سۇرامايدى دا. كىرپىگىن اندا-ساندا ءبىر-اق قاعىپ، تۇمسىعىنىڭ ۇستىندەگى تامىرلارى بۇلك-بۇلك سوعىپ، بار دەنەسى شيراق، اتا جونەلۋگە ءازىر وتىرادى. باسقا ۋاقىتتا ەركەلەپ، كەيدە باسىڭا دا قارعىپ قويسا، الا باعانعا جاقىنداعان سوڭ-اق قىڭق ەتپەيدى. ءۇرۋ، قىڭسىلاۋ دەگەندى ءبىرجولا ۇمىتقان. ول بىردەمەنى ايتقىسى كەلگەندە عانا ۇرەدى.
الا باعاندى كورگەندە ماعان ىلعي ءبىر-اق وي كەلەدى. سەنىڭ اداممىن، ازاماتپىن دەۋىڭ، ەلىم بار، جۇرتىم بار دەۋىڭ، الدەنەنى ارمان ەتۋىڭ، تۋعان-تۋىسقانىڭا باقىت تىلەۋىڭ، بىردەمەنى ىستەيمىن دەۋىڭ، ءبارى دە وسى الا باعاننىڭ بەر جاعىندا عانا مۇمكىن سياقتى، كوڭىلىڭدى قانشا قامشىلاساڭ دا الا باعاننىڭ ار جاعىنان مۇنداي ەش نارسە تابا المايسىڭ. بوتەن ەل دەپ، بوسقا جامانداعىڭ كەلمەيدى، ءبىراق كوزگە ىلىنەر جاقسىلىق تاپپايسىڭ.
الا باعان ەكى ەلدىڭ عانا شەكارا بەلگىسى ەمەس، ەكى ءتۇرلى دۇنيە تانۋدىڭ، بولعان مەن بولاشاقتىڭ شەگىن ايىرىپ تۇرعان سياقتانادى. كۇزەتشى ەمەس، بەلگى سياقتانىپ كەتەدى.
كەيدە ويىمدى ەرىكسىز سۇيرەلەپ الا باعاننىڭ ار جاعىنا الىپ شىعام. جات ەل دەمەي، جاقسىلىعىن كورگىم كەلدى. قاراڭعى ءبىر ءتۇن ىشىندە بەلۋاردان باتپاققا باتقانداي بولام. بار ويىڭنان ءبىر-اق ايرىلىپ، ادام ءۇشىن ارمان دەگەن نەمەنە، ءوز ەلىڭدە سالتىڭا كىرىپ بولعان قانداي قيماسىڭ بار ەدى، بارىنەن جۇرداي بولعانداي سەلك ەتىپ قالام.
كوز الدىما الىستا قالعان، ءىزى جوعالعان اتا-بابانىڭ زامانى كەلەدى. اقىرىن جىلجىعان عاسىرلار كەرۋەنى، اتام زامانعى ەسكى-ۇسقىنى ارتىپ اپ، الدەنە كورىپ، قۇلاپ-جىعىلىپ ءالى كەلە جاتقانداي كورىنەدى. ءبىزدىڭ ارقادان الداقاشان تۇسكەن جۇك ەلەستەيدى. جاۋىر بولعان ارقالار، سۋالعان جاڭعار، ۇڭىرەيگەن كەزدەر كورەم. ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ ەل دە وسىنداي ەدى. ازيانىڭ دىڭكەڭدى قاتىرعان اۋىر عاسىرلارى ارەڭ جىلجىپ، ۇزاق ءوتىپ جاتتى. ولىكتەي سۇلاپ، قوزعالۋ جوق، قيمىل جوق، دالا جاتتى. جاق پەن نايزا، كەتپەن مەن كونەك زامانىندا تۋعان وي ماڭگىگە كەتەر دانالىقتاي جاساي بەرگىسى كەلدى. وي ورنىنا — تاقپاق، ولەڭ ورنىنا — جوقتاۋ بەردى دە، قۇلشىلىق كۇتتى. جاپىراق كوگەرمەي سولدى، جاستىق گۇلدەنبەي ءولدى. جالعىز-جالعىز زار قاققان دومبىرا ءۇنى ءالسىز سارنادى.
الا باعاننىڭ ار جاعىنداعى ەل كوز الدىڭا وسىنداي ءبىر قايعىلى زاماندى اكەلەدى. زامانا زاڭى ەسكىرگەن سايىن ءقادىرلى بولا بەرەتىندەي، ءالى باياعى ەسكى جۇرتىندا، الداقاشان ولگەن ولىكتىڭ ولىمتىگىن كۇزەتىپ وتىر.
ارىرەكتە، قىر باسىندا بالەنشەكەڭ دەرلىك بىرەۋدىڭ مولاسى تۇر. كىرپىشى قۇلاپ، توزىعى جەتكەن سوڭ، ەندى اۋليە اتانعان سياقتى. ءار جۇمادا باسىنا جۇرت جينالادى. ءبىر كۇن بۇرىن، باستارى قاقشاڭداپ، تاياقتارىمەن جەر تۇرتكىلەگەن بىرىنە-بىرى ۇقساس سوقىر قايىرشىلار كەلە باستايدى. ەرتەڭىنە بىرەۋى وتىرعان بويى سىرعاناپ، بىرەۋى ءتورت اياقتاپ تاربيعان، ەندى ءبىرازى قولتىعىنا تىرەپ العان جالعىز تاياقپەن اقساڭداپ جارىمجان مۇگەدەكتەر جەتەدى. ءبارى دە قارا كيىنگەن. بۇلار توپ-توپ بوپ، بىرىنەن-بىرى وزىپ كەتە الماي، ءبىر كورىنگەن جەرىنەن وڭاي ۇزاي الماي، ۇزاق جىلجيدى. كەيدە جۇرتتىڭ الدى قايتا باستاعاندا، بۇلاردىڭ ارت جاعى جاڭا جاقىنداپ كەلە جاتادى. مۇگەدەكتەردىڭ قاسىنان جەلدەي ەسىپ ءوتىپ، توقتاۋسىز زارلاپ، «اللاھۋلاعان» ديۋانالار كەلەدى ءبىر كەزدە. ديۋانالار جورتىپ ءجۇرىپ، مولانى ءبىر اينالىپ شىعىپ، اقىرىندا ءارقايسىسى وزىنە ۇناعان جەردى تاڭداپ الىپ، ساداقا بۇلاعىنىڭ ءبىر اعاتىن جەرى وسى بولار دەپ وتىرىپ قالادى. اندا-ساندا ەكى قولدى بىردەي الدىنا قاراي سوزىپ ءبىر قويىپ، بار دەنەسىمەن شۇلعىپ ءبىر تاستاپ وتىرادى. بۇلار اق سالدەلى، اق كيىنگەن اسا تاياق ۇستاعان، اتتاي جەلگىش، سيقىرشىداي ويناقى بالە كەلەدى. باسقالار ساداقانى مۇگەدەكتىگىمەن السا، بۇلار وزدەرىنىڭ ەپتىلىگىمەن دۇرىسىن ايتقاندا، جۇلىكتىگىمەن الادى. ءسىرا، ءبىر جيىندا تۇسەتىن ساداقا قورىنىڭ دەنى وسىلاردىڭ قولىنا تۇسەتىن بولۋ كەرەك. «اللا» دەگەنگە ەشبىر ءمان بەرمەي، اۆتوماتتان اتقانداي ۇستى-ۇستىنە توپىلدەتۋلەرىنە قاراعاندا، بۇل قۋلار قۇدايىڭنىڭ وزىنە دە سەنە بەرمەيتىن سياقتى.
اينالاسى قورشاعان نوكەر، الا كيىنگەن الشاڭ باسقان باي-باتشالار، بىرىنە-بىرى سۇيەنگەن كەمپىر-شالدار كەلەدى. ۇزاماي مولا باسى قۇمىرسقاداي قۇجىناعان جۇرتقا تولادى. بۇكىل ءبىر ەل تىلەكتى ولىكتەن تىلەپ، ءۇمىتىن مولادان كۇتكەندەي، مۇلگىپ قالادى. كۇرسىنىپ، كوزىڭدى ارتىڭا بۇراسىڭ.
تاۋ ەتەگىن قاشاي-قاشاي، شاتقالدى جارىپ جول سالىپ العان كوكشىل وزەن كوبىك اتىپ، تاستان تاسقا سەكىرىپ، جۇلقىنىپ اعادى. الدەقايدا اسىققانداي شۋمەن جانجالمەن اتىلىپ بارادى. دۇرىسىندا ەكى ەلدىڭ شەكارا شەگى وسى وزەن. وزەننىڭ ەكى بەتىن ورلەي، قيا جارقاباقتاردان ويعا قاراي تونە جالعىز-جالعىز مىقىر اعاشتار ەسەدى. جاپىراقتارى قالىڭ، سىرتىنا بالاۋىز جاعىپ قويعانداي كۇن كوزىنە كۇمىستەي شاعىلىسادى. ءوزىم باقىلايتىن جەردە ول اعاشتاردىڭ نەشەۋ ەكەنىن دە بىلەم. بۇل ماڭداعى ويپات-جىرالاردىڭ قىجىر-قىرتىستارىن دا تۇگەندەپ قويعامىن. قالتارىس قايدا، ءقاۋىپ قانداي جەرمەن كەلە الادى، ءبارى دە قولىمدا. باعاننىڭ ءبىز جاعىندا ءتۇپ-تۇپ بوپ وسكەن جانتاق، تىكەندەر، سەن ءۇشىن بەرىك بويتاسا كورىنسە، باتاننىڭ ار جاعىندا وسكەندەرى بۇيىردەي ءۇرپيىپ، ءار كەزدە كوزىڭ تايىپ كەتۋىن اڭدىپ تۇرعانداي كورىنەدى. رەكستىڭ كوزى دە ءار ۋاقىتتا سولارعا ءتۇسىپ، ىلعي ساناپ جاتقان سياقتانادى. كۇندە كورىپ جۇرگەننەن ءبىر ءتۇپ جانتاق اسىپ كەتسە، رەكستىڭ كوزى سونى تاۋىپ الىپ قادالادى. كەيبىر تۇندەردە جاڭا ءبىر ءتۇپ تىكەنەك ءوسىپ قالىپ، تاڭەرتەڭ كىرپىدەي كۇجىرەيىپ تۇراتىنى دا بولادى...
وزەننىڭ ارعى بەتىندە كورشى ەلدىڭ كۇزەتشىلەرى جۇرەدى، بەرگى بەتىندە — ءبىز. كورشى ەلدىڭ سىرتقى ىزعارى ونشا پالەن بولماعانمەن مىلتىق ۇستاعان جاستارى كۇن سايىن داراقىلانىپ، ەسەرلەنىپ بارادى. سوعان قاراعاندا، بۇل كۇنگە دەيىن تاتۋ وتىرعان كورشىنىڭ كوڭىلىنە ءبىر سايتان كىرە باستاعان سياقتانادى. اسىرەسە، سوڭعى ءۇش ايدىڭ ىشىندە كورشى ەلدىڭ كۇزەتشىلەرى سۇيەگىنە بىتپەگەن وجارلىق كورسەتە باستادى.
ءاربىر جۇما كۇنى تاڭەرتەڭ، ادەمى-ادەمى ارابى اقبوز اتقا ءمىنىپ، اسەم باستىرعان وفيسەرلەرى كەلەدى. ەر-تۇرماندارىن كۇمىستەگەن تاس جاپتىرعان بولۋ كەرەك، كۇن كەزىندە جارق-جۇرق ەتەدى. سول جاق بۇيىرلەرىندە قيعاش سالبىراپ، باباڭ زامانىنىڭ قيسىق قىلىشتارى جۇرەدى. اراب جىلقىسىنىڭ اسەم باسقانى، ەر-تۇرمانداردىڭ جارق-جۇرق ەتكەنى ماس قىلادى بىلەم، كۇزەتشىلەرى بىزگە ايعاي سالىپ، انانى-مىنانى ايتىپ، كەۋدەسىن قاعاتىن بولدى. باباسىنان قالعان قيسىق قىلىشتارىن جارق-جۇرق ەتكىزىپ، وراي-وراي سىلتەپ، بىزگە ايبات شەگەدى. تۇبىڭە جەتىپ، تۇقىمىڭدى قۇرتامىز دەگەندەي ەتەدى.
ءارى سونشا كوپ جۇرتتى، ءارى اناعۇرلىم قۇدىرەتتى ەلدى قيسىق قىلىشپەن عانا قۇرتا سالۋ ولارعا بالانىڭ ويىنشىعىنداي كورىنەتىن سياقتى. يشاراتتارى وتە ايقىن. ەلى اناۋ، ءۇمىت تىلەكتى قۇلاعان مولادان تىلەپ وتىرعانىندا جۇمىستارى دا جوق. الدە سول ولىمتىك ارۋاعىنا جاستارى دا سەنە مە ەكەن؟ مۇمكىن... ۋداي اششى، وقتاي وتكىر جاۋاپتار اۋزىڭا كەلەدى دە، القىمنان اسا الماي قايتا بەرەدى.
تومەندە جۇلقىنا جوڭكىلىپ، وكىرىپ جاتقان دولى وزەن كورشى ەلدىڭ كۇزەتشىلەرى نەمەنە ايتىپ جاتقاندارىن ەستىرتپەي، الدەقايدا الىپ كەتەدى.
— نەڭمەن قوقاڭدايسىڭ؟ وزىڭدىكى وزىڭە بۇيىرا بەرسە، از با! — دەگىڭ كەلىپ، سەن دە قىزاسىڭ. ءبىراق حالىقارالىق قاتىناستارعا جاۋىنگەر باسقاشا قاتىناساتىنىن ەسكە الىپ، ۇندەمەيسىڭ.
«اشۋلى ادام ايعايلاسا — كۇلكى بولادى، ۇندەمەسە — ىزعارلى بولادى»، — دەگەن ابايدىڭ ءبىر دانالىعى تاعى ەسىڭە تۇسەدى. مەن ولارعا وسى ءسوزدىڭ ءوزىن دە ايعايلاپ قالار ەم، جەل اۋدارىپ بوسقا كەتە مە دەپ، ونى دا ىستەمەيمىن.
كەنەتتەن قوقيلانىپ كەتكەن كورشىمىزدىڭ ەلىن مەن جاقسى بىلەمىن. مەكتەپتەن العان ءۇستىرت ءبىلىمنىڭ ۇستىنە، كورشى ەلدىڭ جاي-جاپسارىن تەرەڭىرەك پايىمدايتىن ءبىرتالاي كىتاپ وقىدىق. شەكارا كۇزەتىنىڭ باسشىلارى كورشى ەلدىڭ جايىن جاقسى بىلەتىن بولىڭدار دەپ ىلعي قاداعالاپ قويادى. اسىرەسە، جات ەلدىڭ ادەت-عۇرپىنا ءتيىپ كەتىپ، ادەپسىز كورىنەم بە دەپ، ءوزىڭ دە قىل ۇستىندە جۇرەسىڭ. كىتاپحانامىز دا كەدەي ەمەس. جاقىن ارادا، ءبىر ساياسي ساباقتا مەن كورشى ەلىمىزدىڭ جاي-كۇيى تۋرالى بايانداما جاساپ ەم. بارلىق مالىمەتتەردى تەكسەرە كەلە، كوپ نارسەلەرگە تاڭ قالدىم. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، حالىق شارۋاسى دەيتىن ۇلكەن قوردىڭ وزىندە بەرەكە جوق ەكەن. ون ادامنىڭ ەكەۋى قايىرشى، مىڭ كەدەيگە ءبىر باي! بارلىق شارۋاسى تىگىسىنەن سوگىلىپ تۇر ەكەن.
مەن ەس بىلگەلى كورشى ەلدىڭ شارۋاسىنا نە جاڭالىق قوسىلعانىن دا بىلەم. ءبىرىنشى دۇنيە ءجۇزى سوعىسىندا بۇل تاقىر مۇزعا وتىرىپ قالعان ەلدەردىڭ ءبىرى ەدى. ءقازىر ورتا قولدى عانا توقىما فابريكالارى بار. ونى دا ءوزى جاساي العان جوق، كورشىلەرى جاردەم ەتتى... راس، باياعىدا باس كيىمدەرى قوقىرايىپ تۇرادى ەكەن، ونى ءقازىر تاستاپتى. ءبىراق باستىڭ ءوزى جاڭارعان جوق، كوزدەرى ءالى باياعىسىنداي باقىرايىپ تۇر. جانجالى كوپ بولعانمەن ۇتىسى جوق، ۇتىلىسى كوپ تاريحىنا اتاق قوسار ەش نارسە ءالى قوسىلعان جوق. ءبىراق جاقىن ارادا گيتلەردەن ءبىر جاڭا «فون» كەلىپ ەدى، سونىڭ قىزۋىمەن قۇتىرا باستاعانى بايقالادى. جاڭا «فوننىڭ» ەسكى اتاعى ءورت سالعىش، وت تاستاعىش بولۋشى ەدى، ءسىرا، سورى قايناعان ەل، سوعان ارقالانىپ كەتتى بىلەم. سول كەلگەننەن بەرى مىلتىق اسىنعان جاستارى بۇزاقىلىقتى وجەتتىك، ەرلىك دەپ ساناي باستاۋعا اينالدى. جاڭا «فوننىڭ» توزىعى جەتكەن ەسكى ەلگە نە الىپ كەلگەنى ءبىزدىڭ كۇزەتتىڭ قاتارداعى جاۋىنگەرلەرىنە دە ايقىن كورىنە باستادى. سوڭعى كەزدە شەكارادان وتەم دەپ، قاقپانعا ءتۇسىپ قالۋشىلاردىڭ كوبەيگەنى سونىڭ ايعاعى ەدى. قولعا تۇسۋشىلەردىڭ ىشىندە تىڭشى دا بار، ءورت سالعىشتار دا بار. ءالى تىلگە كەلمەگەن «ساقاۋلار» دا، «ساڭىراۋلار» دا بار. «جاھاننام دۇنيەسىنەن» قاشىپ، ءبىزدىڭ ەلگە وتكىسى «كەلگەندەر» دە بار. ءبىزدىڭ مىندەت — شەكارا قاقپاسىن بەرىك ۇستاۋ بولعاسىن، امال جوق، قولعا ءتۇسىپ قالادى.
مانا الا باعانعا قانداي ويمەن كەلسەم، سول تىلەگىم قابىل بولعانداي، بۇل ءتۇن ەشبىر ۋاقيعاسىز ءوتتى. ءبىزدىڭ جاقتان قىزارا ءبورتىپ تاڭ اتىپ كەلە جاتىر. تاۋ اۋاسى كوگىلدىر تارتىپ، تاڭ بەلەستەگەن سايىن، اسپان دا تازارا باستادى. تاڭەرتەڭگى تاۋ سالقىنى اينالاسىنا اقىرىن عانا لەپ بەرەدى. اسپان اشىق كوككە بويالىپ، ءار جەرىندە تۇتىلگەن ماقتاداي، جەڭىل اق بۇلتتار عانا قالدى. كۇن بەلگىسى بەرىلگەندە جەڭىل اق بۇلتتار قىزعىلت تارتىپ، جىميا باستاعانداي. تاڭەرتەڭگى مۇلگىگەن تىنىشتىق، تۇنەرىپ تۇراتىن تاۋ جوتالارىنا دا جۇمساق رەڭ بەرىپ، ءجۇزىن جىلىتقانداي سەزىلەدى. تۇنگى سالقىننان ءدىر قاعىپ، قالتىلداپ شىققان جەر تۇگى جىلىنىپ، بوي تۇزەسىپ، مويىندارىن شىعىپ كەلە جاتقان كۇن شۇعىلاسىنا بۇرىپ، كىشكەنە-كىشكەنە قىزىل، كوگالجىم، سارى گۇلدەرىن اشا باستادى.
مەن كۇزەت كەزەگىن ءبىتىرىپ، كەيىن قايتتىم. ءبىر جوتانىڭ استىندا قالعان وزەن گۋىلى الىستاپ، دومبىرا ىزىڭىنداي عانا ەستىلەدى. جادىراعان دۇنيە سەنى دە تەربەتىپ، ءوز ويلارىڭ ورالىپ كەلە جاتقانىن سەزەسىڭ. قاي تۇستا ۇزىلسە، سول تۇسىنان قايتا باستالىپ، تولقىنداي جىلجىتىپ اكەتىپ بارادى. بىرەر ساعاتتان كەيىن ءجۇرىپ كەتەم... ءبىر اي ەلدە بولام... ارينە، بۇل جولى بار جۇمباق شەشىلەدى... ورال مەن گۋريەۆ تۇگىل بۇكىل قازاقستاندى ارالاپ قايتۋعا ۋاقىتىم جەتەدى.
وسى ويلارمەن كەلە جاتقانىمدا رەكس اقىرىن عانا قىڭق ەتىپ قالدى. تىنىش دۇنيەنى ءتىلىپ جىبەرگەندەي شاڭق ەتىپ مىلتىق اتىلدى، رەكس ەكەۋمىز جالت بۇرىلىپ، كەيىن جۇگىردىك. رەكس جۇلىنىپ، جىبەر دەپ كەلەدى. جىرادان جىرانى، اعاشتان اعاشتى تاسالانا جۇگىرىپ، الا باعانعا جاقىنداعانشا، مىلتىق داۋسى تاعى بىرنەشە رەت شىعىپ قالدى. اۋەلى «كەتتى، كەتتى!» دەگەندەي اسىعىس بىتىرلاپ، ارتىنان «توكتە-توك!» دەگەندەي توگىلە اتىلىپ جاتىر. الدەنەدەن اتىلعان وقتاردىڭ ەكى ءتۇرلى ءۇنىن بايقاپ قالدىم. ءبىر جۇيە وقتار تاۋ جوتالارىن جاڭعىرتىپ، جوعارى كەتىپ جاتىر، ەندى ءبىر جۇيەسى تومەن اتىلعانداي، قۇمىققان ءۇن بەرەدى. كەيبىر تاسقا سوعىپ، ەكىنشى جاققا سەرپىلىپ كەتكەن وقتار شىجىلداپ، شەگىرتكەدەي ىسقىرىپ قالعان سياقتى ەستىلەدى.
مەن سياقتى جولدان ورالىپ، ءبىراق ۋاقيعا ماڭايىنا مەنەن بۇرىن جەتكەن نيكولاي اعاشتى تاسالانىپ، كۇبىرلەپ، بالاعات ايتىپ تۇر ەكەن. مەن دە وزەننىڭ ارعى بەتىنە قارادىم. بۇلىك شىققان جەر ەندى كوز الدىندا بولعاسىن رەكس تە تىرپ ەتپەي، تىنا قالدى. كوبىك اتىپ، بۇرقىراپ جاتقان وزەننەن قولىندا بالاسى بار ايەل ءوتىپ كەلە جاتىر. تاستان تاسقا وڭاي سەكىرگەنمەن اعىنى قاتتى كوكجال تولقىن ءىلىپ اكەتە جازدايدى. ارعى بەتتە سالت وفيسەرلەر كۇزەتشىلەرىن ورتاعا الىپ، قىلىشتارىن جارقىلداتىپ، شاۋىپ تاستارداي كىجىنىپ، ايعايلاعاندارى ەستىلەدى. قولدارىن ساحنادا تۇرعانداي سانمەن سەرمەپ ءبىزدىڭ جاقتى نۇسقايدى. ادەيى جيناعانداي، كۇزەتشى سانى دا كوبەيىپ قالىپتى. كۇندە ونداي كوپ كۇزەتشى بايقالمايتىن. اندا-ساندا ايەلدىڭ، «اللالاعان» داۋسى ەستىلەدى. ءبىر توپ جاياۋ اسكەر ءبىر تىزەلەپ وتىرا قاپ، قاشىپ كەلە جاتقان ايەلدى كوزدەپ-اق اتقان سياقتانادى، دارىتا المايدى. ەكى اقبوز اتتى جارقىلداق وفيسەر تىك ءبىر قارعىتىپ الىپ، سۋعا كۇمپ بەرىپ ەدى، ءبىزدىڭ كۇزەتشىنىڭ، سارت ەتكەن مىلتىعىنان كەيىن بۇرىلدى. ول ەكى ارادا بالا كوتەرگەن ايەل دە بەرگى جاعاعا شىعىپ ۇلگىردى. ۇلكەن قارا كوزدەرىندە زارەسى ۇشقان ۇرەي بەلگىسى، كيىمى جىرتىلعان، ءبىر جاق جۇمىر سانى جارقىلداپ كەلەدى. سۋ بولعان جۇقا كويلەك دەنەسىنە جابىسىپ،جاس ايەلدىڭ سۇلۋ سىمباتىن تۇگەل اكەپ كوزىڭە سوققانداي. تاس جىرعان تىزەسىنەن جىلاپ قانا قان اعىپ كەلەدى. ايەل كورە سالا بىزگە قاراي ۇمتىلدى:
— اللا... اللا... اتام ھام انام... ازەربايجان... — دەگەن سوزدەرىن عانا اڭداۋعا بولادى. بۋلىعىپ، تەز-تەز شىققان وزگە سەزدەرى اڭدالمايدى.
ايەل الدىمىزعا كەلدى دە، وكسي جىلاپ، قۇلاي كەتتى. اياعى تىربيا، شالقاسىنان قۇلاپ قاسىندا بالاسى باقىرىپ جاتىر. ايەل قۇلاعاندا دا ادەمى دەنەسىن كوزگە توسا قۇلاعان سياقتانادى.
— تۇرىڭىز! — دەدىم، قاتقىلداۋ شىققان داۋىسپەن. ايەل باسىن كوتەرىپ، جىلاپ جاتقان بالاسىن الدىنا الدى. ءبىراق ءبىر جاسار بالا باسىن شەشەسىنىڭ كەۋدەسىنە قاراي اپارماي، سىرتقا قاراي بۇراتىن سياقتى. وزەن جاقتى نۇسقاپ، الدەنەلەردى تەز-تەز ايتا بەرىپ ايەل بالانىڭ، باسىن وزىنە قاراي بۇرىڭقىراپ قويادى. بالا قىرىنداي بەرەدى. ەكى كوزىنىڭ اراسى تىم تالتاق، شەشەسىنە ءبىر مۇشەسى تارتپاعان قارا بالا انا مەيىرىمىن باسقا جاقتان ىزدەيتىن سياقتى. جىلاۋى دا ەرتەدەن كەشكە دەيىن ءبىر-اق ۇنمەن شىعاتىن جەتىم بالانىڭ بەيجاي، ءۇمىتسىز جىلاۋىنا ۇقسايدى.
وزەننىڭ ارعى بەتىندە كورشى ەلدىڭ ءبىر توپ اسكەري ادامدارى ءالى تۇر. ايعايلاپ، شۋلاپ، ايبار شەگەدى.
— تاۋفيق-بەي! تاۋفيق-بەي! — دەگەن ايعايلارى ايقىن ەستىلەدى.
ول ەلدە تاۋفيق-بەي دەگەن اتاقتى مەملەكەت ادامى دا، اتاقتى قولباسى دا جوق. ءبىراق جەرگىلىكتى ءبىر ايماقتىڭ تاۋفيق-بەي دەگەن سەركەشى بولۋى دا مۇمكىن. وسەر ەل ورمانداي قالىڭ كوبىن كوتەرسە، وسىرمەس وي «تاۋفيق-بەي»، «جاۋتىك-بەي» دەگەن سياقتى بولماشىنى اعاش — جاعالتاي قىلۋمەن كۇنى وتەتىنى بەلگىلى عوي، بۇلار بىزگە سونىسىن ىستەپ تۇر. ءبىز «تاۋفيق-بەي!» دەگەندى بۇل كۇنگە دەيىن دە تالاي ەسىتسەك تە، ونىڭ قانداي قۇدىرەتى بارىن كورە العان ەمەسپىز.
قاسىمىزعا ءبىزدىڭ بولىمشەنىڭ كومانديرى لەيتەنانت بەرەزكين كەلدى.
— نە بولدى؟
ءبىز ايەلمەن بىرگە ارعى جاقتى نۇسقادىق.
— سارتالييەۆ، ايەلدى شتابقا اپارىپ تاپسىر! — دەدى لەيتەنانت.
مانادان اعاشتىڭ ءبىر بۇتاعىنا الدىڭعى اياعىن سالىپ، باسىن جوعارى كوتەرىپ، وزەن بويىنان كوزىن اۋدارماي تۇرعان رەكس قىڭق ەتىگى قالىپ، تومەن قاراي جۇلقىندى. بەرەزكين ءۇنسىز عانا يەك كوتەرىپ قالدى. مەن ءيتتىڭ قايىسىن اعىتىپ، قويا بەردىم. يت وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا قاراي تارتىپ كەتتى. لەيتەنانت نيكولايعا «جۇگىر!» دەپ، ىم قاقتى، نيكولاي دا جۇگىرە جونەلدى.
ايەل كوزى ارت جاعىنا قاراي ءبىر قىلت ەتىپ قالعانداي بولادى. قاباعىن قانشا جيىرىپ، باسىن قانشا شايقاعانمەن جۇزىنە شىن قايعىنىڭ بەلگىلەرى شىقپاعان سياقتى.
ار جاقتاعى شۋ ءالى باسەڭدەگەن جوق. نيكولايدان دا ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن بەلگى بولمادى. رەكس داۋسى دا ەستىلمەيدى.
— سەن دە بارشى! — دەدى ماعان بەرەزكين.
ءار جاپىراقتىڭ سىبدىرىنا قۇلاعىمدى تۇرە مەن دە جۇگىرىپ كەلەم. ءبىر كەزدە الدىمنان عانا قول مىلتىق ەكى اتىلدى، رەكس ارس ەتىپ قالدى. زارەسى كەتكەن ادامنىڭ قاتتى باقىرىپ قالعانى ەستىلدى.
قۇرمەتتى كورشى ەلدىڭ بيشىكەشتەرى بۇدان بۇرىن دا تالاي رەت وڭاي ايلا جاساعاندارى بار ەدى، بۇل جولى دا سودان اسا الماعانىن تۇسىنە قالدىم. ءبىزدىڭ كوزىمىزدى سۇلۋ كەلىنشەكپەن الداندىرىپ، قاق قاسىمىزدان كەرەكتى ادامىن وتكىزىپ جىبەرە قويماق. اناۋ قىرقاداعى «اۋليە» باسىنا جينالعاندار، جاعادا تۇرعان كوپ كۇزەتشىلەر، ايعاي-شۋ، اناۋ-مىناۋدىڭ ءبارى دە سونىڭ قامى.
— قوزعالما! — دەگەن نيكولايدىڭ داۋسى شىقتى.
ەكى ءتۇپ بوپ وسكەن تىكەننىڭ ورتاسىندا ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، ءبىر بوتەن ادام جاتىر. رەكس ءبىر اياعىن جاتقان ادامنىڭ جەلكەسىنە سالىپ قويىپ، وڭ قولىن قاپسىرا تىستەپ الىپتى. كوزدەرى قانتالاپ، «ال!» دەسەڭ بەت-اۋىزدان باسسالۋعا ازىرلەنىپ، ءدىر-دىر ەتەدى. جەلكە ءجۇنى ءدۇرديىپ كەتىپتى. ناگانىن سول قولىنا الىپ، وڭ يىعىنان ەكى جەردەن كويلەكتىڭ سىرتىنا قان شىققان نيكولاي تۇر.
— جارالانىپ قالعانبىسىڭ؟
نيكولاي باسىن يزەدى. جان-جاقتان باسقا كۇزەتشىلەر دە كەلىپ قالدى. سارعىلت-كۇرەڭ ساقالى بار، اياعىندا برەزەنت ەتىك، تىرناقتارىنىڭ استى كىر، ءالى قايىرۋعا كەلمەگەن سيرەك شاشتى، بويشاڭ ءبىر سارىنى تۇرعىزىپ الدىق. شاماسى كەلگەنشە قاراپايىم ادامعا ۇقسايمىن دەگەنمەن، كەكتى كوز قاراسى باسقانى ايتىپ تۇر. نيكولايدى اتقان تاپانشاسى رەكستىڭ استىنان تابىلدى.
باسى تىنىشتىقپەن، اياعى وسىنداي ءبىر بولماشى ۋاقيعامەن وتكەن ەڭ سوڭعى كۇزەتكە بارۋىم، مەنىڭ بۇدان بىلايعى تاعدىرىمدى تۇگەل وزگەرتىپ جىبەردى. نيكولاي ەمدەلۋگە قولما-قول گوسپيتالعا جىبەرىلدى. ونىڭ ورنىنا، بەلىم كومانديرى ديۆيزيا شتابىنا مەنى جىبەردى. قوينىمدا بەس جەرىنەن ءمور باسىلعان جاسىرىن پاكەت، قايدا اپارارى بەلگىسىز، ءۇش ساعاتتان كەيىن مەن دە ءجۇرىپ كەتتىم. ەندى اۋىل قاراسىنان الىستاپ بارا جاتقانىمدى سەزگەندەي بولام. اقبوتامەن كەزدەسۋدەن جۇرەگىم دە ءۇمىت ۇزە باستاعانداي، اندا-ساندا كۇرسىنىپ قويادى... ەكى جىل بويى شەشىلمەگەن جۇمباق تاعى دا شەشۋسىز قالدى...
3
ءبىر پاكەتتى بەرىپ، ەكىنشى ءبىر پاكەتتى الىپ، پوەزبەن ەكى كۇن ءجۇرىپ جەتكەندە عانا قايدا كەلگەنىمدى ءبىلدىم. ەرەكشە ءبىر ازىرلىك كۋرسىنا كەلگەن ەكەمىن. كەلگەن جەرىم قالا بىتكەننەن اۋلاق، تەمىر جولعا ماشينامەن عانا قاتىناسادى. ءبىر جاعىمىز ورمان جامىلعان ورتا تاۋلار، ءبىر جاعىمىزدا تەڭىز، شىعىس جاعىمىز كوز جەتكىسىز كەڭ جازىق. وڭكەي ءبىر دەنە شىنىقتىرۋدىڭ نەشە ءتۇرىن وتكەن جاس جىگىتتەر جينالىپپىز. تۇرعان ورنىمىزدى لاگەر دەمەيدى، «كۋرورت» دەپ اتايدى.
مەن دە ۇرشىقتاي ءيىرىلۋدىڭ نەشە ءتۇرىن بىلەم دەپ ءجۇرۋشى ەم، ونىم ويىنشىق بولىپ قالدى. ءبارىن دە باسىنان باستاۋعا تۋرا كەلدى. ەڭ ارعىسى قارنىنا دەيىن بىلەۋلەنىپ تۇراتىن تەمىر دەنەلەردى وسىندا كوردىم. ءار ءتۇرلى قىزىق وقۋلار دا بار. الگەبرا بولماعانمەن تولىپ جاتقان تەڭەۋلەر، تىنتۋلەر ارقىلى ارەڭ تابىلاتىن جاسىرىن قويمالاردان اياق الىپ جۇرگىسىز. سۇم دۇنيەنىڭ ورتاسىندا وتىرساڭ، ونىڭ سۇمدىعىن دا ءبىلۋىڭ كەرەك. اينالاڭا شيماي شىتىرمان زۇلىمدىق تورى قۇرىلىپ جاتسا، ونى بىلمەسەڭ، سەن كىمسىڭ؟ سونى ءبىلۋدىڭ قامى ءبارى دە.
سارى اياڭمەن تالاي جەر جۇرگىزىپ كەلىپ، كۋرورت دوكتورى جۇرەگىمىزدىڭ قالاي سوعاتىنىن تەكسەرىپ قويادى. قىرىق كيلومەتر ءجۇرىپ كەپ، قالعان بەس كيلومەتردى جۇگىرۋمەن الۋعا جارايمىز. العاشقى كۇندەردە دەنەڭ سال-سال بولۋشى ەدى، ءقازىر ونى ۇمىتا باستادى. تاڭەرتەڭ ارقاڭنىڭ ءبىراز قۇرىستاۋى يىعىڭدى ەكى تولعاپ جىبەرۋدەن قالمايتىن بولا باستادى.
سوڭعى كەزدە وقۋىمىزدىڭ كىتاپتىق جاعى قىسقارىڭقىpaپ، قولما-قول جاعى باسىڭقىراپ بارادى. بۇرىنعى «ويىن» تۇرىندەگى دەنە شىنىقتىرۋلار ەندى قاتال تارتىپپەن وتكىزىلەتىن اسكەرلىك ىسكە اينالىپ كەتتى.
— جاۋىنگەر سارتالييەۆ! ءبىر، ەكى، ءۇش! — دەگەندە پاراشيۋتپەن سەكىرەتىن بيىكتەن قۇستاي ۇشپاساڭ، ايىپقا ىلىگەتىن بولدىڭ. ول از بولسا، ەرتەڭگى ساباق ۇستىندە، پولك كومانديرى ءجۇزىن سۋىتىپ، ءوزىڭدى قاقشيتىپ تۇرعىزىپ قويادى دا:
— پاراشيۋتپەن سەكىرۋ عىلىمى سىزدەن مىنانى تالاپ ەتەدى! — دەپ باستاپ، اياعىندا كوپكە دەيىن ەسىڭنەن كەتپەس وتكەلەكتەردەن وتكىزىپ الادى. دارداي جىگىتتەر بالاداي قىزارادى.
وسىنداي ەلەۋسىز نارسەلەردىڭ ءوزى-اق دۇنيە تىنىسىندا جەدەل ءبىر وزگەرىس بارىن بايقاتقانداي ەدى. ساياسات اعىمىنان ساباق بەرەتىن كوميسسار سوموۆ:
— بالەن مىرزا بالەن قالاعا بارىپتى... — دەگەندە، كوزى «ونىڭ ار جاعىن ۇعاسىڭدار ما؟» دەگەندەي قادالادى. دۇنيە جۇزىنە شارۋاقورلىق، دوستىق ءبىر مىنەز پايدا بولعانداي، كۇندە ءار ءتۇرلى كەلىسىم جاسالىپ جاتقانىن كورەسىڭ. كەيبىر شىرەنشەك ەلدەر وپ-وڭاي ەڭكەيىپ، بەرلينگە بارعىشتاپ كەتتى. ميۋنحەن ەندى ەسكىرىپ، ءار كۇن سوعىستىڭ جاڭا بەلگىلەرىن كورسەتە باستادى.
بۇرىن بيىكتەن اسپالى پاراشيۋتپەن سەكىرىپ كەلسەك، ەندى مىنە، ناعىز پاراشيۋتتىڭ ءوزىن الۋعا كەلە جاتىرمىز. «ويىن الاڭىنا» اق ماتادان جاسالعان، ۇزىندىعى ەسىك پەن توردەي، ۇلكەن «ت» ءارپى سالىنىپ قالىپتى. سەكىرتىپ ۇيرەتىپ جۇرگەن نۇسقاۋشىمىز بۇل جونىندەگى ءبىلىم اڭعارىمىزدى تاعى ءبىرشامالاپ شىقتى. ارقاسى جاسىل، باۋرى سۇرعىلتتاۋ جۇك سامولەتى سول الاڭعا كەلىپ قوندى. بۇگىنگە دەيىن «ويىن الاڭى» بولىپ كەلگەن جەرىمىز وپ-وڭاي سامولەت قوناتىن اەرودروم بولا كەتىپتى. قولدارىنا كىشكەنە-كىشكەنە قىزىل جالاۋ ۇستاعان بوتەن ادامدار دا پايدا بولا قالدى. پاراشيۋتتارىن ارقاسىنا بەكىتىپ الىپ، قاز-قاتار تۇرعان كۋرسانتتارعا:
— جۇگىر! — دەگەن كوماندا بەرىلدى.
جۇگىرىپ كەلىپ، سامولەتكە دە جەتتىك، كەشكى تاماققا شاقىرعان بەلگىسى دە بەرىلدى. بۇل، پيونەرلەردىڭ ترۋباسىنداي عانا ترۋبامەن وينالاتىن قىسقا ءبىر كۇي. كوڭىلدى كوتەرگىسى كەلگەندەي، جايراڭداپ وينالادى. ورىس جولداستار ءسوزسىز كۇيدى:
بەري لوجكۋ، بەري باك،
نەتۋ لوجكي، بەگي تاك...
دەپ، سوزگە اينالدىرىپ العان. مۇنى ءان ولشەۋىنە قاراي قازاقشاعا اۋدارساڭ:
قاسىعىڭدى ال، نانىڭدى ال،
ۋاقىتىنان قالماي بار!... —
دەگەنگە جاقىن شىعار ەدى.
وسى بەلگى بەرىلدى دە، ءبىز كەيىن قايتتىق. ويتكەنى، اسكەر اراسىندا ەكى ءامىر قاتار بەرىلمەيدى. تاماعىڭدى ءىش دەسە، ءبىزدىڭ تىلدە و دا ءامىر.
كەشكى تاماق ۇستىندە بار اڭگىمە ەرتەڭ سامولەتتەن ءبىرىنشى رەت سەكىرەتىنىمىز جايىندا عانا بولىپ كەتتى. قوبالجۋ، جۇرەكسىنۋ دەگەن بارىمىزدە دە بار ەكەن. اركىم-اق باسىن شايقاپ قويادى. نەشە مىڭ مەتردەن سەكىرەتىنىمىز دە بەلگىسىز. العاشقى رەتتە سەنىمسىز سەكىرگەن ادام، ارينە، قايتا سەكىرەدى...
— العاشقى ءبىر ءۇش رەت سەكىرۋدەن امان وتسەڭ، ونىڭ ار جاعىندا توسەكتەن سەكىرگەندەي-اق بولار ەم! — دەيدى پەتر ۋشاكوۆ.
— ءۇش رەتتى ايتاسىڭ، العاشقى رەتتى ايتسايشى! — دەپ، ءبارىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى ەڭ جاسىمىز ۆلاديمير تولستوۆ شىن ءقاۋپىن ءبىلدىرىپ قويادى.
— ەندەشە، سەكىرمەي-اق قوي...
— قالاي سەكىرمەيسىڭ؟..
— ولاي بولسا، سەكىرەسىڭ دە!..
بۇل ۇشەۋمىز ءبىر بولىمدە بولعاندىقتان جاتاعىمىز دا بىرگە، تاماق ىشكەندە دە قاتار وتىرامىز. ءالى دوستاسىپ كەتپەگەنمەن ورتاق سىرلارىمىز كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى. قالجىڭداسۋ تۇرلەرىمىز دە ءبىرىڭعايلانا باستادى. ءازىر ىستە سىناسقان جوقپىز.
— مەن ءبىر-اق نارسەدەن قورقامىن، — دەيدى جاس ۆلاديمير، — سەكىر دەگەندە-اق جۇرەگىم ۇشىپ كەتىپ، ءپاراشيۋتتىڭ ساقيناسىن كۇن بۇرىن تارتىپ قالىپ سەكىرەم بە دەپ قورقام...
— وندا سامولەتتىڭ قۇيرىعىنا ىلىگەسىڭ دە جۇرەسىڭ سالاقتاپ! — دەپ، پەتر قاتال مازاقتايدى. — ءما، باكىمدى بەرەيىن تىم بولماسا، ىلەگىپ قالعان باۋدى كەسىپ جىبەر دە، جەرگە توپ ەتە ءتۇس!..
— نەگە توپ ەتە تۇسەم؟ ءپاراشيۋتتىڭ تاعى ءبىر قوسالقى ساقيناسى بار ەمەس پە، سونى تارتىپ قالام... پاراشيۋت امالسىز قاناتىن جايادى!
— ولاي بولسا، سونى ىستە...
پەتر اۋەلى اڭگىمەنى ادەيى قىڭىر سۇيرەپ اكەتەدى دە، ارتىنان كەلتە قايىرىپ، ۇتىپ وتىرادى. ۆلاديمير اقكوڭىل، ىلعي ۇتىلىپ، اياعىندا شىنىن ايتىپ قۇتىلادى.
— سەن اۋرەلەنىپ جۇرگەندە سامولەتتىڭ جەرگە قوناتىن ۋاقىتى جەتىپ قالسا، سەنى سۇيرەي كەلىپ قونادى... سەن جۇرتتان بۇرىن سەكىرۋگە تىرىس! — دەيدى پەتر، تاعى دا ءۆلاديميردى قولعا الىپ. ۆلاديمير تاعى از ويلانىپ قالىپ:
— مەن ءوزىمىزدىڭ ۇيرەنشىكتى بيىكتەن سەكىرىپ جۇرگەندە دە ءبىر بالەدەن قۇتىلا الماي قويدىم... «ءبىر، ەكى، ءۇش» دەگەن تەك قانا سەكىر دەگەن ءسوز عوي... مەن سول ءبىر، ەكى، ءۇشتىڭ تۇسىندا ساقينانى دا تارتىپ قالۋعا ۇيرەنىپپىن. سەكىرۋ مەن ساقينانى تارتىپ قالۋدىڭ اراسىندا تاعى دا ءبىر ءۇش سەكۋند ءوتۋ كەرەك ەمەس پە؟ — دەيدى.
— قىسقاسى، ۆولوديا، مەن ساعان ساعاتىمدى بەرىپ قويايىن... سوعان قاراپ ساقينانى دا تارتىپ قالارسىڭ...
پەتر ۆولوديانى ءبىراز بورىكتىرىپ الىپ، ەندى بايسالدى قورىتىندىسىن ايتادى:
— ءبارى دە بوس ءسوز. سەكىرمەي تۇرعاندا سولاي كورىنەدى. سەكىرگەندە ءبارى دە ءوز ۋاقىتىندا ىستەلەتىن بولادى. بوسقا ولە كەتۋ وڭاي ەمەس! — دەيدى.
مەنىڭ ءقاۋىپىم باسقا جاقتا. «ال، سەكىر» دەگەندە جۇرەكسىنىپ، سامولەتتەن ايىرىلا الماي، از دا بولسا، كىدىرىپ قالام با دەپ قاۋىپتەنەم. سامولەتتىڭ قاناتىنان سەكىرە بەرگەندە ازدان سوڭ ءپاراشيۋتتىڭ اشىلاتىنى، قاناتىڭدى جايىپ كەپ، جەرگە قالىقتاپ كەپ قوناتىنىڭ — ءبارى كوز الدىمدا... ءبىراق سول قاس قاققانداي ءبىر ساتتە جۇرەكسىنە قالۋىڭ دا مۇمكىن. قالايدا، بۇل العاشقى سەكىرىس قوي، اركىم ءوز باسىنداعى ءقاۋپىن ايتىپ وتىر.
— قورقىپ وتىرعان سەن بە، تولستوۆ؟.. ءتۇۋ! تۇك تە ەمەس! — دەپ، الىسىراق وتىرعان ءبىر جاۋىنگەر ءوزىنىڭ قورىقپايتىنىن ءبىلدىرىپ قويادى.
— قۇداي بىلەدى، بارىمىزدەن گورى سەنىڭ قورقۋىڭ كۇشتى! كوزىڭ باجىرايىپ، قىدىرىپ كەتىپتى... تاماعىڭنان اسىڭ وتپەي وتىر! — دەپ، پەتر ونى قايىرىپ تاستايدى.
ەرتەڭىنە ءبارىمىز دە دۇرىس سەكىردىك. ءپاراشيۋتتى ەرتە اشىپ قالام دەپ قاۋىپتەنگەن ۆلاديمير كوپكە دەيىن ءپاراشيۋتىن اشپاي جەرگە جاقىنداپ قالعاندا عانا اشتى. ۆلاديمير وزگەمىزدەن بۇرىنىراق سەكىرىپ ەدى، كەسەك تاستاي بوپ تومەن اعىپ بارا جاتقانىن ءبارىمىز دە كوردىك. ءبىز تۇگىل ينسترۋكتورىمىز:
— انانىڭ ءپاراشيۋتى بۇزىلعان بولار! — دەپ قالدى.
ءوزىم دە ەداۋىر قوبالجىپ وتىرعانمەن اركىمنىڭ جايىن بايقاي وتىراتىن، باقىلاي جۇرەتىن ءبىر مىنەزدەن ءقازىر دە ارىلا العانىم جوق. سامولەتتەگى ەلۋ شاقتى جاۋىنگەردىڭ جۇزىندە ەلۋ ءتۇرلى قوبالجۋ بار سياقتانادى. پەتر ەرتتەۋلى اتتاي، تاس ءتۇيىن، ىقشام وتىر. ونىڭ، جۇزىندە ولشەپ-پىشىپ، ەسەپتەپ قويعان ويىن، كەزەگى كەلگەندە قىل اۋدارماي ورىنداپ شىعۋدىڭ ازىرلىگى عانا بار. كەشەگى تولستوۆتى مازاقتاپ، «تۇك تە ەمەس!» دەيتىن باتىر جىگىت لوقسىپ، قۇسىپ جىبەردى. ءوڭى بوزارىپ كەتىپتى... قاشان كەزەگىم كەلىپ قالار ەكەن دەپ، قىپىلداپ وتىرعاندار دا كوپ. مەنىڭ كوزىم بىرەۋدەن-بىرەۋگە ءتۇسىپ، قىدىرىپ ءجۇرىپ، ۇشقىشتىڭ كەڭ جاۋرىنىنا بارىپ اينالاقتاپ قالدى. اينالىپ جۇرگەن سامولەتپەن بىرگە ۇشقىشتىڭ سوم دەنەسى دە بىرگە ويىسىپ، بۇرىلىڭقىراپ قويادى. ءار قوزعالىسى سەنىمدى، وتىرىسىنا دەيىن ورنىقتى، ابدىراۋ جوق، ساسۋ جوق، ەركىن سەرمەپ، قالىقتاپ جۇرگەن اق يىققا ۇقساپ كەتەدى. بۇرىن بار كەرەمەت سامولەتتە دەپ كەلسەم، ءدال ءقازىر سامولەت سونىڭ دەگەنىن ىستەپ، قىڭق ەتە الماي، ايداعانىنا كونىپ، ۇرشىقتاي يىرىلەدى. كەڭ القاپقا كىشكەنە عانا كولەڭكەسى ءتۇسىپ، كەڭ وراپ اينالىپ جۇرگەن سامولەتتىڭ قاناتتارى وسى ۇشقىش جىگىتتىڭ ءوز قاناتى سياقتانىپ كەتەدى. كيىمنىڭ سىرتىنان بىلەۋلەنىپ تۇرعان بۇلشىق ەتتەرى كەيدە ارقاسىنان دا ءبىلىنىپ قالادى. ەركەككە بىتكەن كەڭ جاۋرىنعا كوزىم ءالسىن-السىن تۇسەدى. قىزىققانداي بولام. ۇشقىشتىڭ بەتىن كورگىم كەپ، وڭدى-سولدى بۇرىلىپ قاراسام دا، ءجۇزى كوزىمە تۇسپەي قويدى. ەكى قولىمەن كۇيساندىقتى ويناتىپ، ويناعان كۇيىن ءوزى عانا ءتۇسىنىپ، ەلتىپ وتىرعانداي، وزىمەن-وزى بولىپ، ارتىنا ءبىر بۇرىلعان جوق.
ەندى وسى ءبىر مىنەز كىمدە بار دەپ، سونى تابا الماي وتىرمىن. ايعايلاپ، شۋلاسىپ جاتساڭ دا، قۇلاعىنا كىرىپ شىقپايتىنداي، وقىعان كىتابىنان باسىن المايتىن بىرەۋدى ءبىلۋشى ەم... نە، شەگەن ەكەن عوي! ويباي-اۋ، مىناۋ دا شەگەن عوي!.. ءوزى عوي!
ينسترۋكتور ماعان ازىرلەن دەگەن بەلگى بەرىپ قالدى. تۇرا بەرىپ مەن دە:
— شەگەن! — دەپ قالدىم. گۇرىلدەگەن سامولەت ءۇنى ەستىرتتى مە، جوق پا، ايتەۋىر شەگەن دە ارتىنا ءبىر بۇرىلىپ قالدى. كوزگە كوزىمىز كەزدەسە بەرگەندە، ينسترۋكتور ماعان «سەكىر!» — دەدى. ىشىمنەن «ساعان ارنادىم!» دەپ، مەن دە سەكىرىپ كەتتىم. مانادان بەرگى: قوبالجۋ-قورقىنىش دەگەندەرىمنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىن. ءارى اعا، ءارى دوسىما ارناپ، قولدان كەلگەن ونەرىمنىڭ ءبارىن كورسەتكىم كەلىپ بارادى. كورىسپەگەلى وتكەن بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە قانداي ونەر تاپتىم، قانداي بيىككە كوتەرىلدىم، سونى شەگەننىڭ كوزىنە كورسەتكىم كەلىپ، ەركىن ءبىر جايقاپ ءتۇسۋ ءۇشىن، ساقينانى ەرتەرەك تارتىپ قالدىم. اق جىبەك پاراشيۋت لاپ ەتىپ اشىلىپ، قول شاتىرداي كەرىلىپ، توبەمە تىگىلە قالدى. ەندى ءوزىم دە باياۋ قالقىعان قىرانعا ۇساپ، تومەنگى جاقتى تۇگەل بارلاپ كەلەم. بۇگىن، ءسوز جوق، شەگەنمەن كەزدەسىپ، جەتى جىلدان بەرگى جيناعان سىردى تۇگەل اقتارام. مىڭ ءتۇرلى اڭگىمە ويىما ۇمار-جۇمار كەلىپ، قۋانىشىمنان جارىلىپ كەتكەندەيمىن. سامولەت ءقازىر جەرگە قونادى، مەن جۇگىرىپ قاسىنا بارام، شەگەنمەن قۇشاقتاسا كەتەم...
ءوزىڭ سۇيگەن ايەلىڭ جاقىندا بولسا، ەرلەنىپ كەتەسىڭ، دەگەن بار. مۇمكىن، دۇرىس شىعار. ءبىراق ءقازىر مەنىڭ قولىمنان كەلەر بار ەرلىگىم مەن بار ونەرىم شەگەندى كورگەننەن قوزىپ كەتتى. «قيا تاستاي قۇلاي ۇشقان ەر سۇڭقارشا» دەيمىن وزىمە-وزىم، باياعى شەگەن ايتاتىن «سۇڭقار جىرى» ەسىمە ءتۇسىپ. قاسىمدا تۇرعان ەشكىم جوق، يمەنبەي، جاسقانباي ايتام. ءوزىمدى-وزىم ءبىر عانا سەكىرۋمەن سول سۇڭقارعا دا تەڭەگەندەيمىن... بۇل كۇيىمدە اسپان جاقىن، جەر الىس كورىنىپ، ءوزىمدى جوعارى، بيىكتە كورەم. سۇڭقارداي ما، قىرانداي ما، ەلىمنىڭ ءاربىر جاسىنداي ما، ايتەۋىر ەركىن قالىقتاپ كەپ جەرگە ءتۇستىم. مەنەن كوپ بۇرىن تۇسكەن ۆولوديا تولستوۆ جۇگىرىپ قاسىما كەلىپ:
— تاماشا! — دەدى. — سونشا تاماشا قالىقتاعان نە پەتر، نە سەن بولارسىڭ دەپ، كوز الماي بايقاپ تۇردىم!
ءپاراشيۋتى شامنىڭ وتىنداي عانا اعاراڭداپ، جۇلدىزداي اعىپ، پەتر دە كەلىپ ءتۇستى.
— پەتر وسىلاي تۇسەدى عوي! — دەيدى ۆولوديا، وعان وزىنشە ءبىر ماقتاۋ تاۋىپ.
سامولەت جۇرتتى تەگىس ءتۇسىرىپ بولىپ، توبەمىزدەن قۇيىنداي سوعىپ ءوتىپ، جەردىڭ تۇگىن جەلىمەن جاپىرا، تاڭەرتەڭگى قونعان ورنىنا قاراي ويىستى. مەن دە جۇگىردىم سولاي قاراي. تاۋدان جىلجىپ تومەن تۇسكەن قايىڭدى ورماننىڭ قاقپاداي اشىلعان كەڭ قويناۋىنا بارىپ كىردى دە، بەتىن بەرى بۇرىپ الىپ سامولەت توقتادى.
ينسترۋكتور جينالىڭدار دەگەن بەلگى بەردى، مەن دە كەيىن بۇرىلدىم. شەگەنگە كەتىپ قالا المادىم. جاۋىنگەرلەر قاتارلانىپ تۇرىپ قالدى. تومەننەن ءبارىمىزدىڭ قالاي سەكىرگەنىمىزدى كورىپ تۇرعان كومانديرلەر دە جينالىپ قالدى. نۇسقاۋشى سەكىرگەنىمىزگە بەرىلگەن باعانى ايتتى، كوڭىل قالدىرماعان ەكەمىز.
ءارى ادەمى، ءارى ءدال ءتۇستىم عوي دەپ ويلاپ، مەن ماقتاۋ كۇتتىم. اتىم اتالعاندا — سوۆەت وداعىنا قىزمەت ەتەم! — دەگەن داۋىسىمدى شەگەن ەستىسە دەيمىن. كوزىم سول شەگەننىڭ سامولەتىندە... ءبىر كەزدە وشىرگەن ءۇنىن قايتا گۇجىلدەتىپ، سامولەت ورنىنان قوزعالدى دا، اسپانعا كوتەرىلدى. دۋاداقتاي جۇگىرىپ بارىپ، كوتەرىلدى. جەڭىل دە، تەز دە كوتەرىلدى. الاڭ ۇستىنەن وتكەندە قاناتتارىن ازعانا شايقادى دا، ءجۇزىپ جۇرە بەردى.
— شەگەن! توقتا! قايىرىلا كەت! — دەپ، جۇرەگىم ايعاي سالىپ تۇر. ءۇنى الىستاپ، ۇزاي بەرگەن شەگەن ونى ەستىگەن دە جوق، ەستەر دە ەمەس. تەڭىزدەي كوگىلدىر مۇنارتقان قالىڭ ورماننىڭ ۇستىنە باردى دا، كورىنبەي كەتتى.
شەگەن مەنى كەشكە تامان ءوزى ىزدەپ كەلدى. سۇڭعاق دەنەلى، كەڭ جاۋرىندى، قالقاڭ كەۋدەلى، اسپان اسكەرىنە جولداستارىمنىڭ ءبارى دە قىزىعا قارايدى. «قىزىل بۇرىشتا» تولىپ وتىرعان جاۋىنگەرلەردىڭ:
— كاپيتان!.. قازاق!..
— قانداي ءمۇسىندى! — دەسىپ، سىبىرلاسقاندارى ەستىلەدى.
— كاپيتان اقجاروۆ!.. — دەپ، مەن اسكەرشە سالەم بەرۋگە ىڭعايلانىپ تۇرا بەرىپ ەم، شەگەن ماعان ەكى قولىن بىردەي سوزىپ كەپ، وڭ قولىمنان ۇستاي الدى. اۋەلى اسكەرشە قۇتتىقتاپ، ارتىنان بالاشا مويىنىما اسىلا كەتە مە دەپ قىسىلدى بىلەم، وڭ بىلەگىمدى ءۇزىپ جىبەرەردەي قاتتى ءبىر سىلكىپ، باسقانىڭ بارىنە ءبىر-اق تىيىم سالا قويدى. مەن بىتىراي جونەلگەن ويىمدى جيناپ الىپ، ەڭ العاشقى ايتار ءسوزىمدى تاۋىپ العانشا، شەگەن وتىرعانداردىڭ بارىنە ورتاق امانداسۋىن ايتىپ، بۇگىن ءبىرىنشى سەكىرگەندەردى قۇتتىقتاپ تا ۇلگىردى.
ەندى مىنە، قىزىل جامىلعان ستولدىڭ قاسىندا ەكەۋمىز قاتار وتىرمىز. مەن الدەنەدەن قىسىلىپ، قۇر جىمياتىن سياقتىمىن، ونىمدى اڭداپ قالعان شەگەن كوزىن ماعان كوپ قاداماي، «ايداھار» جۋرنالىنىڭ ەسكى ءبىر نومەرىن اۋدارىستىرىپ، قاراعان بولىپ وتىر.
— ال، سونىمەن... — دەگەندە عانا كوزى مەنى ءبىر سيپاپ وتەدى.
مۇندايدا ءسوز تابا الماي، قۇر جىميا بەرۋ دەگەننىڭ ۇلكەن ولاقتىق ەكەنىن مەن الدەقاشاننان بىلەتىنمىن. ءبىراق، ويىما كەلگەن ءسوزدىڭ ءبارى دە ءبىر ءتۇرلى جانسىز، جاسىق كورىنىپ، كۇرمەلە بەرەم. كوپتەن كورىسپەگەن ەكى دوستان قىزىق ءبىر كەزدەسۋ كۇتكەندەي، جولداستارىم دا ءبىزدى باقىلاپ وتىرعان سياقتانادى. مەنى قىساتىن جاعدايدىڭ ءبىرى دە سول. جوق، مەن ءالى كوپ نارسەدەن ارىلماعان ەكەمىن! ءوزىمدى-وزىم «بول-بولعا!» الىپ اسىقتىرعان سايىن، بوگەلە تۇسەم.
ويىمدا شەگەنگە ساقتاعان تالاي حيكايا، سۇلۋ پوەمالارىم جۇرگەن سياقتى ەدى، بىردە-بىرەۋىنىڭ باستاماسى اۋزىما تۇسپەي قويدى. ءبىرى الدەقاشان ەسكىرگەن سياقتانىپ كەتەدى، ەندى ءبىرى باياعى بالالىق شاعىمىزعا لايىق بىردەمە سياقتى. جەر اسكەرىنىڭ اسپان اسكەرىنە ايتارلىق ءالى تۇگى جوق ەكەن. تاڭەرتەڭ شەگەندى سامولەت ۇستىندە كورگەندە وعان ايتار مىڭ ءتۇرلى سىرىم بار سياقتى ەدى. وننان ءبىرىن ايتا المايتىنداي ەدىم، ەندى سونىڭ ءبارى تۇگىل ءبىرى اۋزىما تۇسپەي وتىر. الدە، كاپيتان الدىندا بارلىق جاۋىنگەر وسىلاي بولا ما، الدە شەگەننىڭ جاڭا تۇرىنە لايىق جاڭا بىردەمەلەر ىزدەپ، تابا الماي وتىرمىن با، ايتەۋىر، ءدات دەپ تۇرىپ قالدىم.
ادام جايىن اڭداۋعا شەگەن وتە تەرەڭ بولاتىن. ار جاق بەر جاعىمدى تۇگەل كورىپ وتىرعانداي كورەم.
— شەگەن اعا، اۋىلدان بالەندەي حات بار... — دەر ەدىم، ول ءبىزدىڭ اۋىلدان ەش نارسە بىلمەيدى. اسكەرلىك جايىمنان ءسوز باستار ەم، بۇگىن ءبىرىنشى رەت سامولەتتەن سەكىرىپ تۇسكەنىمدى ءوزى كوردى... تەمەكى ىزدەپ، قالتاڭا قولىڭدى قايتا-قايتا سالعانمەن تۇك ىلىكپەيتىن ءبىر كەزىڭ بولادى عوي، مەنىڭ ءحالىم تاپ سونداي ەدى. كوزىم تۇراقتاي الماي، قيپاقتاپ، قۇر جىميا بەرگەنىم دە سوندىقتان.
— ەكى جىل شەكارادا بولدىم... — دەپ اسكەرلىك ءومىرىمدى ايتا باستاپ ەم، ونىڭ ىشىندەگى ءتۇيىنى مەن ءتۇيىرىن حات ارقىلى تالاي جازعانىم ەسىمە ءتۇستى. جازباعاندارىمدى ايتىپ قاراپ ەم، بۇدىرسىز سۇيىقتاۋ جاعى عانا قالعان ەكەن.
قاشانعى ادەتى بويىنشا، مەنى قىسىلىستان الىپ شىققىسى كەلىپ، شەگەن ازعانا تاماعىن قىرىپ، كوزىن ماعان تۋرا قادادى. مەن ماعىناسىز جىميسام، ول ءوز ويىن جاسىرماي كۇلىمدەي قاراپ:
— قىسىلما، كوستيا... سەنىڭ ءسوز تابا الماعانداي بولىپ وتىرعانىڭ ەكەۋمىزدىڭ دە ءوسىپ كەتكەندىگىمىزدى كورسەتەدى. وسكەن شاعىمىزعا لايىق اڭگىمە قورى ءالى جينالعان جوق، بۇرىنعى ورتاق سىرلارىمىزدىڭ ءبارى دە بالالىق شاقتىكى... سەنى بوگەپ وتىرعان وسى ەمەس پە؟ — دەدى.
ارامىزداعى جۇقا شىمىلدىق اشىلعانداي مەن دە شەگەننىڭ جۇزىنە تۋرا قاراپ:
— تاپ وسى، شەگەن اعا! اۋزىما تۇك تۇسپەي قويدى، — دەپ شىنىمدى ايتتىم.
شەگەن ەندى كۇلىمدەۋىن دە قويىپ:
— ءبىراق سەنىڭ اسكەر قاتارىنا الىنعالى نە ىستەپ، نە قويعانىڭمەن بىرگە، ەندىگى بەت الىسىڭ نەمەنە؟ ويلانىپ، ولشەپ العان بەتىڭ قايسى؟ ادىمىڭ قالاي؟ مەن سونىڭ ءبارىن دە بىلگىم كەلەدى. ەرتەڭ دەمالىس قوي، كەڭىرەك وتىرىپ سويلەسەرمىز. سامولەتتەن ءبىرىنشى سەكىرگەنىڭ ءۇشىن ەرتەڭ قالاعا بارىپ قايتارمىز. قىدىرارمىز تەاترعا بارارمىز. كۋرس كومانديرىنەن رۇقساتىڭدى دا الا كەلدىم. مىنە، — دەپ ماعان ەرتەڭگى ساعات توعىزدان تۇنگى ساعات ون ەكىگە دەيىن بەرىلگەن رۇقسات قاعازدى ۇسىندى.
ەكەۋىمىز دالاعا شىعىپ، قاقپا الدىندا تۇرعان ماشيناعا قاراي بەتتەدىك. شەگەن سول قولىن مەنىڭ يىعىما سالىپ، وراي قۇشاقتاپ كەلەدى. بالا كەزىمدە بۇلاي قۇشاقتاعاندا جىلىنىپ كەتكەندەي بولىپ، ءوزىم دە تىعىلا ءتۇسۋشى ەم. ەندى ۇيالىپ كەلە جاتقاندايمىن. شەگەندە دە باياعى قىسا قۇشاقتاۋ جوق، اعانىڭ ارقادان قاققانى سياقتى.
— مەن سەنىڭ قالاي سەكىرگەنىڭدى تۇگەل باقىلادىم، — دەدى شەگەن.
— ايتەۋىر العىس العانداردىڭ ىشىندە ءجۇرمىن، — دەدىم، ماقتانىشىمدى جاسىرا الماي، ودان گورى كوتەرە ايتۋعا دا ۇيالىپ.
— ەگەر جاۋ جەرىنە بارعاندا وسىلاي سەكىرەتىن بولساڭ، جەرگە ءتىرى تۇسە المايسىڭ، كوستيا! — دەدى شەگەن.
— نەگە؟
— سەن ساندەنىپ قالىقتاپ جۇرگەندە جاۋ سەنى وپ-وڭاي اتىپ تۇسىرەدى. قىران قالاي تۇسەرىن ەستىپ پە ەڭ؟ قۇيىنداي سۋىلداپ، شانشىلا قۇلاۋ كەرەك! قاناتىڭدى جەرگە جاقىنداي بەرگەندە ءبىر-اق جاي! — دەدى شەگەن ارقامنان قىسىپ قالىپ.
«ساندەنىپ» دەگەنى ءوتىپ كەتتى مە، «قالىقتاپ» دەگەنى ءوتىپ كەتتى مە، الدە ەكەۋى قوسىلىپ بىردەي ءتيدى مە، مەن قىزاراڭداپ:
— مەن ونى ەرتەڭ باياندايىن ساعان، — دەدىم، ءقازىر قايتارا قوياتىن جاۋابىم ءالسىز بولعاندىقتان.
شەگەن ءجۇرىپ كەتتى. مەن قالاعا كيىپ باراتىن تازا كيىمدەرىمدى ازىرلەپ ءجۇرىپ، جان قيىسپاس دوسىممەن جاڭا جولىمدا ءبىرىنشى كەزدەسۋىمنىڭ جانسىزداۋ وتكەنىنە قىنجىلدىم. كوڭىلىم نارازى، جۇرەگىم تومەن تارتقانداي بولدى. قولدى شەكەگە اپارىپ جاتپاي-اق، بىردەن شەگەننىڭ موينىنا اسىلا كەتۋىم كەرەك ەدى دەدىم... سوندا ول «و، جەلاياق!» دەپ قالار ەدى دە، اڭگىمە باياعى بالالىق شاقتان باستالىپ، وپ-وڭاي شيراتىلىپ جۇرە بەرەر ەدى... الدە ونىمىز ءوز كۇندەرىمەن وتكەن ءداۋىر مە ەكەن؟ ادام ارتىنا قاراپ ويلانادى، الدىنا قاراپ وسەدى دەمەيتىن بە ەدى! ناقىل جاڭىلىس پا، مەن جاڭىلىسام با؟ قالاي دا ءتۇن بويى اۋناقشىپ شىقتىم.
— ۆولوديا ەكەۋىڭنىڭ بالالىقتارىڭ كەتىپ بولعانشا، مەنىڭ، بالالارىم دا سەندەردەي بولىپ قالار! — دەپ پەتر ءبىراز مازاقتاپ الدى.
نيكولاي ەكەۋمىز بولماشىدان باستاپ-اق ءتۇن بويى سويلەسىپ شىعاتىن ەدىك. بالالىق شاعىمىز باسقا جەردە وتسە دە ءبىرىمىزدىڭ كورگەنىمىز بىرىمىزگە قىزىقتى دا، تۇسىنىكتى دە كورىنىپ، جىرق-جىرق كۇلىسىپ، شەگىمىز قاتاتىن ەدى.
— مىناداي ءبىر قىزىق تاعى بولادى عوي! — دەپ، نيكولاي باسىن كوتەرىپ السا:
— ول تۇگىل مىنانى قايتەسىڭ؟ — دەپ، مەن كيمەلەپ كەتۋشى ەم.
تەگى ول ەكەۋمىز بالالىق ءداۋىردى بىردەي كەشىپ، ەرەسەك ومىرىنە بىردەي كىرگەن بولارمىز. ەرەسەك داۋىرىنە كوشكەنمەن «تۇيەقوڭىزىن» تاستاۋعا قيماي، شەگەننىڭ ماعان بەرگەنى سياقتى، ەكەۋمىزدىڭ دە بالالىق شاقتان تاستاۋعا قيماي، الا كەلگەنىمىز بولۋى مۇمكىن. سونىمەن بىرگە، ۇلكەن بە، كىشى مە، شەكارا كۇزەتىنە ءبىر كۇنى كەلىپ، قاۋىپ-قاتەرىن بىرگە كوردىك. سوندىقتان شەگىمىز ارالاسىپ، سىرىمىز قوسىلىپ كەتىپ ەدى. مەن وعان اقبوتانىڭ جايىن ايتسام، ول ماعان ءوزىنىڭ ماييا دەيتىن سۇيگەن قىزىنىڭ سيپاتىن سۋرەتتەيتىن. شەگەنگە بۇلايشا اشىلا الماي، تارتىنا بەردىم.
اقبوتا ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ول ءتىپتى شەگەننەن دە ارعى بالالىق شاقتىڭ اسەرى ەمەس پە ەكەن دەپ ويلانا قالدىم. جوق، بالالىق ەمەس، تۇراقتى ءبىر ويدان شىقپايتىن ساعىنىش بار. وسى ويىما تاعى دا ەرىپ، ساعىم تەڭىزىمەن بىرگە تولقىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن. جايىق جاعاسىندا اقبوتا تۇرعانداي، شەگەن ەكەۋمىز بىرگە جاقىنداي بەرگەندەي ءبىر بۇلدىر ەلەس بەرىلگەنى ەسىمدە سياقتى، ار جاعى الدەنەگە اينالىپ، قاتەر ءبىر ۇننەن ويانىپ كەتتىم.
اسىقتىرا، اپتىعا بەرىلگەن قاتەر بەلگىسىمەن ءبارىمىز دە اتىپ-اتىپ تۇردىق.
— تىم بولماسا جەكسەنبى كۇنى تىنىش وتپەيدى-اۋ، — دەپ، كەي ءبىر جولداستار نارازى كۇبىرلەپ، رەنجي كيىنىپ جاتىر. مەنىڭ بۇگىن قالاعا كەتەتىنىم ەسىمە ءتۇسىپ، تەز عانا بار تازا كيىمدەرىمدى كيىپ الىپ، دالاعا شىقتىم.
اسپاندا ءبىر جاپىراق بۇلت جوق، كۇننىڭ كوزى ۇيالا قاراعانداي، تاۋ وركەشتەرىنىڭ اراسىنان جاڭا عانا كورىنە باستاپتى. كولەڭكە توگىپ ماۋجىراپ تۇرعان جاسىل دۇنيەگە بۇگىن جاپىراعىڭدى كۇيدىرمەيىن دەپ، ۋادە بەرىپ كەلە جاتقانداي تاۋ جاقتان اقىرىن عانا سالقىن لەپ ۇرلەيدى. اقتىلى-كوكتىلى كوبەلەكتەر قالت-قالت ەتىپ، ەكەۋ-ەكەۋ جارىسىپ وينايدى. ىستىعى جوق، بۇلتى جوق، ادەمى ءبىر كۇن كەلە جاتقانداي.
دەمالىس كۇنىن جاۋىنگەردىڭ ءبارى دە نە قالاعا بارىپ، نە تەڭىز جاعاسىندا وتكىزبەك ەكەن. ءبارى دە تازا كيىنىپ، قىرىنىپ العان، جۇتىنىپ تۇر. اسپان قانداي اشىق بولسا، جىگىتتەردىڭ جۇزىندە دە ەشبىر كوڭىلسىزدىك كولەڭكەسى جوق.
— ءولدى دەمالىس كۇنىڭ! — دەگەندى بىرىنە ءبىرى قالجىڭ رەتىندە عانا ايتادى.
«جاۋ جەتتىلەپ» ۇستى-ۇستىنە تومپەشتەپ بەرىلەتىن قاتەر بەلگىسى، ءار كەزدە بولا بەرەتىن. قاشاندا ۇيقىدان وياتار بەلگىلى ساعاتتان كوپ بۇرىن بەرىلىپ، ۇيقى دەگەندى سەرگىتىپ بولعان. اسىرەسە، كۋرس اياقتالار كەزگە جاقىنداعاندا جيىلەنىپ كەتىپ ەدى.
كەيدە كوزىڭ جاڭا ۇيقىعا كەتە بەرگەندە تۇرعىزىپ الىپ، بىرنەشە ساعات ايداپ اكەتىپ، تاڭەرتەڭگى تاماققا ءبىر-اق اكەلەتىن. وندايدا شىن-اق جاۋ كەلىپ قالعانداي، بار قارۋىڭدى اسىندىرىپ، وققا دەيىن تولتىرا سالىپ بەرىپ، پۋلەمەتتەردى ارقالاتىپ، قاتال امىرمەن ايدايدى.
— تەمىر جول ستانسياسىنىڭ ماڭىندا ءبىر بالە بار كورىنەدى، — دەگەنى جاۋىنگەرلەرگە شىن سەنىپ ايتقانداي كورىنەدى!
ەكى بۇيىرىڭدە، الدىڭعى جاقتا، كۇزەت-قورعاۋ كۇشتەرى كەتىپ بارا جاتادى. كوپىر، اەرودروم سياقتى جەرلەر جاۋ قولىندا قالعانداي، زەرتتەۋشىلەر كەتەدى. كەيدە بايلانىس ءۇزىلىپ، جاۋ بەلگىسى جاقىن سەزىلىپ، اسكەر قاتارىنا ءار ءتۇرلى وزگەرىستەر دە كىرىپ قالادى. پۋلەمەتكە وق سالار كەزەڭگە كەلىپ قالاسىڭ. الدەكىمدەر قاراۋىل حابارىن شالا جەتكىزگەندىكتەن سوگىس الىپ جاتادى.
العاشقى كەتكەن زەرتتەۋشىلەر حابارسىز كەتكەندەي، تاعى دا توپ-توپ زەرتتەۋشى جىبەرىلىپ بارلاۋ، قاراۋىل جۇمىستارى ايقىش-ۇيقىش تارتىلىپ قالادى. ەڭ بەرىسى بەلدەن كەلتىرە وكوپ قازىپ الاسىڭ. بارلىق بولىمدەر ازىرلىگىن شتابقا حابارلاپ، ءامىر كۇتىپ ءازىر وتىرادى. مۇنىڭ ءبارى دە اشەيىندەگى اسكەر ويىنىنا ۇقساماي، قاتال تارتىپپەن جۇرگىزىلگەندىكتەن شىن ءبىر بالە بولىپ قالعان ەكەن دەپ، سەنىپ قالاتىن كەزىڭ دە بولادى. تاڭ اتىپ، كۇن شىعا بەرگەندە، ەندى سەن «وت!» دەگەن ءامىر كۇتىپ وتىرعانىڭدا، جورىق ءبىتىپ، قايتۋ كۇيى وينالادى. اسكەر كۇيلەرى «بولار-بولماس، بولماي قويماس» دەگەن ءدۇدامال ءتىلدى بىلمەيدى. سۇيەر-سۇيمەسىن بىلمەيتىندەي دەل-دال دا بولمايدى. «جات!»، «تۇر!»، «جاۋ!»، «ءبىتتى!» دەپ ءدال-دال ايتادى. ادام تۇگىل، اسكەردىڭ اتتارى دا تەز ۇعىپ الادى ونى.
كومانديرلەر ءوز بولىمشەلەرىن قاتارعا ءتىزىپ الىپ، تاڭەرتەڭگى سالقىنمەن لاگەرگە الىپ قايتادى. تەڭىزگە جاقىنداپ كەتسەڭ، وزەن كەزدەسسە، تاڭەرتەڭگى مۇزداي سۋىق تاۋ سۋىنا ءبىر شومىلدىرماي تاعى قويمايدى. ءاربىر جورىقتىڭ اياعىندا سۋىق سۋعا ءبىر شومىلۋ جۇرەدى.
اسىرەسە، كۇندىزگى جورىقتان جاڭا قايتىپ تاماعىڭدى شالا-پۇلا ءىشىپ بولا بەرگەندە، ايتپەسە، كوزىڭ جاڭا ۇيقىعا كەتە بەرگەندە ورنىڭنان تۇرعىزىپ الىپ، ايداپ جونەلۋ — شىنىقتىرۋدىڭ جوعارعى تۇرلەرىنە جاتادى.
ءبىز بۇگىن دە سونى كۇتىپ، تەز كيىنىپ، تەز قاتارلاندىق. ويىمىزدا نە بولسا دا تەز اياقتاپ، تەزىرەك بوسانىپ، قالاعا، تەڭىزگە قىدىرىپ كەتۋ ءجۇر. بۇرىن جەكسەنبى كۇنىمىزگە تيمەۋشى ەدى، سوندىقتان بۇگىنگى دەمالىسىمىزدىڭ شالا بۇيىرعالى تۇرعانىنا نارازىلىعىمىز دا بار. قالاعا بارۋ ءۇشىن كيگەن تازا كيىمدەرىمىزدىڭ شاڭ بولىپ قالاتىندىعى دا كۇيزەلتىپ قويادى.
ادەتتەگى تىنىش تۇر، قاتارلان، كەيىن باس، ىلگەرى باستان كەيىن، ادەتتەگى تۇگەندەلىس باستالدى:
— ءبىر، ەكى... ءبىر، ەكى...
— ءبىرىنشى... ەكىنشى... ءبىرىنشى، ەكىنشى...
ءار جەرگە بولەك-بولەك قاتارلانعان كىشى بولىمشەلەر ءبارى ءۇن قوسىپ، كەڭ الاپ لەزدە تۇكسيىپ قالدى. ەندى ۇساق بولىمشەلەردى بىرىكتىرىپ، ءۇش بۇرىشتاپ باتالون ىزىمەن قۇرىپ بارىنە ورتاق «تىنىش تۇرىڭدار!» دەگەن كوماندا بەرىلدى. مەيرام كۇندەرى بولماسا، جۇرىسكە ارنالعانداي لەك-لەك بولىپ قاتارلانبايتىنبىز.
تاۋ جاقتان ورمان اراسىنان زەڭبىرەكشىلەر مەن ۇشقىشتاردىڭ دا قاتارلانىپ جاتقان ۇندەرى ەستىلەدى.
كۋرس كومانديرى مەن كوميسسار سوموۆ، قاسىندا ءبىر توپ باسقا كومانديرلەر بار، جيناقى ادىمداپ، ورتادا تۋردان مىنبەگە شىقتى. ءار جەردە اەرودرومداردان كوتەرىلگەن سامولەتتەر لەك-لەك بولىپ، ۇستىمىزدەن ءوتىپ، باتىسقا قاراي جونەپ بارادى. كوبى جەڭىل سامولەتتەر. گۇجىلدەپ، گۇرىلدەپ اۋىر سامولەتتەر دە ءوتىپ بارادى. مەن كەشەگى ءوزىمىز سەكىرگەن شەگەننىڭ سامولەتىن تانىعاندايمىن. تورتەۋ، بەسەۋ، التاۋ... تومەندە بال تاسىعان ارالار، تاۋدىڭ ءىرى ينەلىكتەرى ەرىپ ءجۇر. اسپاندا لەك-لەك سامولەتتەر ءوتىپ بارادى.
اسپانداعى سامولەت گۇجىلىنەن دە باسىمىراق شىققان، كۋرس كوميسسارىنىڭ داۋسى شاڭق ەتىپ شىقتى. موتور گۇجىلى، اسپان مەن جەردەگى بار ءۇن تىنىپ قالعانداي بولدى.
— وتكەن ءتۇنى گەرمانيا فاشيستەرى ۇرلانىپ كەلىپ، باتىس شەكارانى بۇزىپ ءوتىپ، ءقازىر ەلىمىزدىڭ باتىسىندا قان كەشكەن قىرعىن سوعىس باستالدى. جالعىز باتىس ەمەس، وڭتۇستىك جاقتاعى ءىرى قالالار بومبالانىپ جاتىر، — دەدى.
دەمالىس كۇنىنىڭ بار ىرجاڭى ءبىتىپ، جاۋىنگەر ءجۇزى سۋىنىپ كەتتى. ارتىق ءبىر ءۇن، ارتىق ءبىر قوزعالىس جوق، قاتىپ قالىپپىز. ءار جاۋىنگەر ءوز جۇرەگىنىڭ سوعۋىمەن بىرگە وڭ جاعىنداعى جولداسىنىڭ جۇرەگى قالاي سوعىپ تۇرعانىن دا ەستىگەندەي. ءارى اۋىر، ءارى ءبىر قاپىلىسى بار حال بايقالادى. اركىم وسى كۇننىڭ بولارىن بىلە ءجۇرىپ، جەتە ازىرلەنبەگەندەي، قاپى كەتكەندەي، وكىنىش تە بار.
— سوعىس!
— قاندى قىرعىن!
— قالالار بومبالانىپ جاتىر.
كوميسساردىڭ ءاربىر ءسوزى ءوز الدىنا سالا-سالا ۋاقيعاعا اينالىپ، ءبىر قۇشاققا سىيماي بارادى. ءۇش ءجۇز ميلليون حالقى بار باتىس ەۆروپا ءقازىر جالعىز بىزگە قارسى اتتانعانداي، سوعىس ءتۇبى قوماقتى كورىنەدى. قاندى سەلدەر قاي جەرگە دەيىن اعار، قاشان توقتار. ءاربىر سولدات نەشە مىڭ كيلومەتر جەر ءجۇرىپ بارىپ، سوعىستىڭ شىققان ۇياسىن ورتەر! قاندى قىرعىن ادام بالاسىنىڭ ەستىگەن-بىلگەن شەڭبەرىنە سيار ما، جوق پا؟
مانادان بەرى ءوتىپ جاتقان سامولەتتەر ەندى تۋرا سوعىسقا كىرگەلى كەتىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى.
— قوش بول، شەگەن اعا! سەن سوعىسقا دا مەنەن بۇرىن كىردىڭ. جولىڭ بولسىن! ءار جولىڭنان جەڭىسپەن قايت، امان قايت!
— قوش بول، اقبوتا! ەندى ەكەۋمىز دە كەشىكتىك. كۇتە گور دەرلىك تە جاي جوق. بەيبىت كەزدە ىزىڭنەن ايرىلىپ ەم، ەندى سالەمدى جەل ارقىلى ايتام با، ساعىنىشىڭدى عانا ەرمەك ەتەرمىن.
سونشا ادەمى اشىق كۇندە تۇسكەن جاي تاڭداندىرىپ، ءۇرپيىپ تۇر. اسپاندا ءبىر بۇلت جوق! ءدال بۇگىنگى دەمالىس كۇنى مۇندايدى كۇتپەگەن ەكەمىز.
جوق، اسپاندى بۇلت تورلاعالى قاشان! سوعىس اسپانىن كەسەك-كەسەك قارا بۇلت تورلاپ العانىن ءبىز كۇندە كورەتىنبىز. فاشيزم توزعان دۇنيەنىڭ سوڭعى دەم الىسى. ىشتە شىرىگەن ۋىن سىرتقا شىعارماسقا امالى جوق. وسەر دۇنيە قاناتىن كەڭ جايىپ، دەمىن ەركىن الىپ، تەڭىزدەگى كەمەدەي جايقاپ ەسە بەرەدى. وشەر دۇنيە جانتالاسادى. ال-دارمەننەن ايرىلماي تۇرعاندا ايبار شەگىپ، ازۋى ءالى مىقتى ەكەنىن كورسەتكىسى كەلەدى. مۇمكىن، وسىمەن ءوزىن اراشالاپ قالار، مۇمكىن، ءتىپتى تىنىسىن كەڭىتىپ الار!.. توسەگىن تۇزەپ، جاستىعىن جوندەۋشىلەر كوبەيىپ، تالاي پاندار الدىندا ءتاجىم ەتىپ تۇر عوي. ءار كۇنگى وقىعان ساباعىمىز، فاشيزمنىڭ قانجارى قايراۋلى ەكەنىن قۇلاققا قۇياتىن. گەرمانيانىڭ ەسكى كەگىن تۋ ەتەر مە، دۇنيە قۇلاعىنا كىرەرلىك ۇران ىزدەر مە، قاي كۇنىمىزدى قاپىعا سانار، اڭگىمە تەك وسىندا سياقتاناتىن.
دۇنيە ءورتىنىڭ، جالىنى كورىنگەلى كوپ بولعان. ولاي شالقىپ، بۇلاي شالقىپ، قۋراۋى جەتكەن ەلدەرىن وپ-وڭاي قۇشاعىنا الىپ بولىپ، ەندى مىنە، ءبىزدىڭ شەكاراعا جەتتى. باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى ۇيىنە ءورت كەلىپ قالعاندا ونى ءسوندىرۋ امالىن ىستەۋدىڭ ورنىنا، ءورتتىڭ شوعىن الىپ، كورشىسىنىڭ قوراسىنا تاستاپ جاتتى. ءوزى كۇيسە، وزگەنىڭ دە بىرگە كۇيگەنىن تىلەگەن مىنەز كورسەتتى. اقىرى، قانداسقاندار ىمىراعا كەلىپ ءورتتىڭ بەتىن بىزگە بۇردى. دۇنيەلىك ءورت ورمان دەمەي، ءۇي دەمەي جولىنداعىنى تۇگەل جالماپ كەلەدى. ادام بالاسىنىڭ عاسىرلار بويى تىرناقتاپ جاساعان قازىناسى مەن قورىن قۋرايداي ورتەپ، سۋداي شاشىپ، قۇتىرىنىپ العان. قانعا سۋسىنى قانار دا ەمەس، ادام ەتىنە تويار دا ەمەس. سوعىس بىزگە وسىنداي قۇتىرىنىپ العان كەزىندە كەزدەستى.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا كاپيتاليستەر ءبىر سولداتتى ولتىرۋگە بەس جارىم-التى توننا مەتالل توككەنىن گوركييدىڭ ءبىر ەسەپتەپ شىعارعانى ەسىمە تۇسەدى. ول سوعىستا وتىز ميلليون ادام قىرىلىپ، ون ميلليارد پۇت قورعاسىن، مىس، قولا، قالايى، تەمىر شاشىلعان ەكەن. قيراعان قارۋ، قۇرال دۇنيەلىكتى ەسەپكە الساڭىزدار ءاربىر سولداتتى ولتىرۋگە جۇمساعان بايلىقتا مولشەر جوق. ونى جەڭگەن ەل دە قايىرىپ الا المايدى، جەڭىلگەن ەل دە تاۋىپ بەرە المايدى. ءبىراق كاپيتال دۇنيەسى ولاي ەسەپتەمەيدى. تالاي ەلدەر تۇرالاپ جاتسا، كاپيتاليستەر سوعىستان پايدا تابادى. كۇرەكتەپ تۇسەتىن، ءقۇيىلىپ-ۇيىلىپ قالاتىن پايدا سوعىستان عانا تۇسەدى. سول وبىرلار دۇنيەلىك ءورتتى تاعى تۇتاتىپ جىبەرىپ، ەتەكتەرىن التىنعا توسىپ وتىر!
كەشە كەشكە عانا سوعىس دەمالىسى جاقىن دەپ، ءوزارا ءبىراز ايتىسىپ الىپ ەك. قارسى بولعان ەشكىم بولماسا دا ءارقايسىمىز ءوز بولجالىمىزدى ايتىپ، سوعىس باستالدى دەسە تاڭدانبايتىن سياقتى ەدىك. ول اڭگىمەمىزدەن كەيىن ءالى ون ەكى ساعات تا وتكەن جوق. سوعىس قاقپانى بۇزىپ، قوراعا كىردى. ءبىراق:
— باتىس شەكارادا سوعىسىپ جاتىرمىز! — دەگەنگە ەشكىم سەنە المايتىن سەكىلدى.
لاقىلداپ وت تۇكىرگەندە شىعاتىن سوعىس ءتاڭىرىسى — زەڭبىرەك ءۇنى بىزگە ءالى ەستىلگەن جوق. اينالاڭداعى ماۋجىراپ، بالقىپ تۇرعان جاسىل دۇنيە ەشبىر بۇلىنشىلىكتى سەزدىرمەيدى دە، تىلەمەيدى دە. ويىڭ ءالى ءوز مۇددەلەرىنەن ارىلعان جوق، ارت جاعىنا قارايلاي بەرەدى. كوز الدىڭا ۇلكەن ءبىر قۇرىلىس سياقتى ەلىڭ كەلەدى دە، بۇلىنشىلىككە قيا المايسىڭ. سوناۋ بالتىق تەڭىزىنەن باستالىپ ۇلى مۇحيتقا دەيىن ىرگەسىن اشپايتىن ۇلى قۇرىلىستى سوعىس ورتىنە شالىقتىرۋ ويىڭا سىيمايدى.
العاشقى كۇندەردە وت استىندا قالىپ، ەرسىلى-قارسىلى جوسىعان كەمپىر-شال، بالا-شاعالار دا بۇل بۇلىنشىلىككە سەنە الماعانداي ەدى. ەلەۋىش، وقتاۋىنا دەيىن، تاۋىعى مەن ۇيرەگىنە دەيىن ارتىپ العان جۇرت، بۇگىن-ەرتەڭ ۇيلەرىنە قايتاتىنداي، ەل ماڭىنان ۇزاي الماي، قارايلاي بەرىپ ءجۇر. اۋىر ءبىر ساندىراق ءتۇس، ويانىپ كەتسەڭ وزىنەن-وزى سەيىلەتىندەي ءالى ءۇمىتىن ۇزگەن جوق ەدى.
ءتۇس كەزىندە بار بولىمشەلەر مىنبە قاسىنداعى راديوعا جاقىنداپ كەلىپ تۇردىق. ەلىمىزگە تۇگەل تانىس، قوڭىر داۋىس سەنىمدى جىگەرمەن جاسقانۋ جوق، جالىنمەن شىقتى. جاۋىمىز قانشا كۇشتى بولعانمەن جەڭەتىن ءبىز بولامىز دەدى. اۋىر ايقاستار بارىن جاسىرعان دا جوق.
اينالا قاراسام جولداستارىم ەندى ءبىرجولا سەنگەن سياقتى. كەسكىندەرىنەن ماناعى اڭ-تاڭنىڭ ءىزى جوعالىپ، قاباق بىتكەن ءتۇيىلىپ، ەندى سىرتقا ىزعار شىعا باستاپتى. قانداي ايقاس كەزدەسسە دە، ءارقايسىسى دا وزىنە-وزى سەنىمدى سياقتى. بارلىق قاباق بىرگە ءتۇيىلىپ، بارلىق كەك بىرگە قايناپ تۇر. سونىمەن بىرگە اركىم-اق، بايقاۋسىز عانا جولداسىنا كوز قىرىن سالىپ قويادى. جۇمعاندا قانداي، جايعاندا قانداي دەگەندەي، الاڭدا تۇرعان بارلىق بولىمدەردى قاراپ وتەدى. ايقاس الدىنا جولداستى جولداس، دوستى دوس تاعى ءبىر بايقاپ، كىمنىڭ قانداي ازىرلىگى جەتىڭكىرەمەي جاتىر، جاردەمىن بەرۋگە مىندەتتى. جالعىز ءوزىڭ جاۋ المايسىڭ، بىردەن وندار، ونداردان جۇزدەر قۇرالىپ، ءبارىمىز قوسىلعاندا عانا — ءبىز بولامىز!
مانادان كوپتىڭ اۋانىن بايقاعانداي بولىپ تۇرىپ، ەندى ءوز ىشىمە ۇڭىلسەم جۇرت كوزىنەن تانىدىم دەگەنىمنىڭ ءبارى دە ءوز ويىم ەكەن. ويعا-قىرعا قىدىرا جورتىپ كەپ، ءوز شاماسىنشا ءار نەنى تۇسىنگىسى كەلىپ، اياعىندا ءبىر سۇراۋعا كەلىپ، تىرەلىپ تۇر:
ميلليوندارمەن ەسەپتەلەتىن ۇلى قىزىل ارميانىڭ قاتارىندا ماعان تيەر ەنشى قانداي ەكەن؟ قولما-قول سىنالار كەزەڭگە ويلانىپ كەلدىم بە ەكەن، الدە كوپتىڭ پاناسىنا ىقتاۋمەن بولدىم با ەكەن؟
بۇل ءالى وتكەلەكتەردەن وتەردە بايقالاتىن سىر. ءبىراق ەشكىم قيپاقتامايدى، قۇر تاۋەكەل دە ەمەس، سەنىم بەرىك، جۇرەك ورنىندا سياقتى.
— ويلارىڭنىڭ سالماعى باسىڭدى تومەن الىپ بارادى، — دەدى، نالۋ بىلمەيتىن ۆولوديا تولستوۆ. ول ءار كەزدە مەنىڭ ورىسشا سويلەگەندە وڭاي ورالىمعا كەلمەيتىن جايىمدى باقىلاي جۇرەتىن. ءقازىر دە سونىسىن ىستەپ، سويلەمىن ادەيى اۋىرلاتىپ ايتىپ تۇر. مەن وعان:
— ويىڭدا تەك سالماق بولسىن، ۆولوديا، باسىڭدى ءوزى-اق كوتەرىپ اكەتەر ءالى... باس تىرەۋى وي عوي، — دەدىم.
— فيلوسوفيا مايدانعا دا بىرگە كىرسە، مەن ونى ۇناتىپ قالعانىمدى سوندا عانا ايتارمىن، — دەپ، پەتر قاشانعى ادەتى بويىنشا ءار نارسەگە اشىق شەك قويىپ جاتىر.
ءبىز نامازعا تۇرعانداي ساپقا تۇرىپ، وتان الدىندا تاعى ءبىر رەت انت ەتتىك. قانسىراپ كەلىپ سوقتىققان قاندى جول جاۋىمىزدى ءوز قانىنا تۇنشىقتىرماي، تىنبايمىز دەدىك. انتتىڭ ءار ءارپىن انىق، ءار ءسوزىنىڭ ماعىناسىن جادىمىزعا قۇيىپ الىپ تۇرمىز.
انت ارتىنان الدىڭعى جەتى كىسىنىڭ ءبىرى بولىپ، كومانديرلەردىڭ الدىنا بارىپ راپورت بەردىم:
— كۋرس اياقتالۋىنا قاراتپاي-اق، ەرىكتىلەر قاتارىندا مايدانعا جىبەرىڭىز، — دەدىم.
— سارتالييەۆ جولداس، ارتىڭىزعا قاراڭىزشى! — دەدى كۋرس كومانديرى جىميىپ.
العاشقى ءبىر قاس قاققانداي ساتتە جەتى جاۋىنگەر شىعا كەلسەك، ەندى ارت جاعىم ۇزىن قۇيرىق كەزەككە اينالىپ بارادى ەكەن.
— ورىندارىڭا!.. — دەگەن ۇزىن كوماندا بەرىلدى. ءبارىمىز دە ورنىمىزعا باردىق.
— راحمەت، جاۋىنگەرلەر! — دەدى كوماندير. — قازىرگى ساعاتتان باستاپ، ءبارىڭ دە مايداندامىز دەپ ەسەپتەڭدەر وزدەرىڭدى. بىزگە ۇشىراسپاي سوعىس كەتە المايدى. وتان ءبارىمىزدى مايدانعا شاقىرىپ وتىر. وتان ۇلى قوڭىراۋىن قاعىپ، اتتان سالدى.
العاشقى اتىپ جىبەرەر وعىڭنىڭ ءوزىن جاۋ كەۋدەسىنە ءدال تيگىزەردەي بوپ، جەر تارپىپ تۇرمىز. تاڭەرتەڭگى بەيبىت ويلاردىڭ ءبارى دە جىم بولىپتى. تەز-تەز، ىقشام جينالىپ، جۇرۋگە ازىرلەنىپ جاتىرمىز. الدەقايدان تەز جوڭكىلىپ كەلىپ قالعان جۇك ماشينالارى جولدىڭ ەكى بەتىنە جارىلا ءتىزىلىپ قالىپتى:
— اسىقپاڭدار، تەز جينالىڭدار! — دەپ، پەتر قالجىڭداپ قويادى.
— بارلىق سۇيىسپەنشىلىك حاتتاردى، كوستيا، ءسىزدىڭ كولحوزعا جىبەرەيىك. ەڭ بەرىك ورىن سول جاق بولار. تۇبىندە بىرەۋمىز تاۋىپ الىپ ورىندى-ورنىنا جىبەرەرمىز، — دەپ، تاعى بىرەۋلەر قالجىڭداپ جاتىر.
ءبىر ساعاتتان كەيىن جۇك ماشينالارى جوڭكىلىپ ءجۇرىپ كەتتى. سىعىلىسا تيەلگەن جاۋىنگەرلەر... ءاربىر ماشينا ەكى جاققا قاراعان نايزا ۇشتارىنان كىرپىدەي تىكىرەيىپ كورىنەدى. ايقىش-ۇيقىش قۇيىپ تاستاعان تاس جول جىلانداي يىرىلەدى. تاڭ اتا، كىم ءۇشىن ازىرلەنگەن بولساق، سونىڭ قاراماعىنا كەلدىك...
3
جار قاباققا تاقاي سالىنعان تاس كوپىر وسى ءبىر كۇندەردە مايداننىڭ ءبىر تار قىلتاڭىنا اينالىپ كەتىپتى. باتىستان شىعىسقا قاراي اعىلعان اسكەرگە ارالاس كوپ جۇرت كوپىر اۋزىندا قاربالاس جاساپ، تىعىنداپ تاستاعان ەكەن. ءبىر عانا بولىمشە دەپ سانالاتىن توعىز جاۋىنگەر التى ساعات الىسىپ، ارەڭ دەگەندە تارتىپكە قول جەتىپ، مىنە ەكى كۇن بويى شەگىنگەن اسكەر بولىمدەرى مەن جوسىعان جۇرتتى وتكىزىپ تۇرمىز.
پولكوۆنيك وزيمين ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى كوتەرگىسى كەلىپ.
— بۇل بەس كۇننىڭ ىشىندە مايداننىڭ ەڭ اۋىر جەرىنىڭ ءبىرى سول ەلەۋسىز كوپىر بولادى. سوعىسقا كىرمەدىم دەپ رەنجىمەڭدەر... سوعىستى سول جەردەن-اق جاقسى كورەرسىڭدەر، — دەپ ەدى، ايتقانى قاتە كەتكەن جوق...
اينالامىز استان-كەستەن. جەر بەتىنە قوراسان شىققانداي. دۇنيەدەگى بار ءۇن ءبىزدىڭ ۇستىمىزگە جينالعانداي: گۇرسىلدەيدى، وكىرەدى، ۇليدى. اسپان بىرەسە جارىلعانداي، بىرەسە جىرتىلىپ كەتكەندەي، ەندى ءبىر كەزدە سالدىر-گۇلدىر قۇلاپ كەلە جاتقانداي بولادى. وسى ماڭدا سەكىرىپ تۇسپەگەن ءبىر تاس قالماعان سياقتى. كوپىردىڭ قاي جەردە ەكەنىن ءدال بەلگىلەپ العان جاۋ سامولەتتەرى ءتۇن ىشىندە دە كەلىپ، دۇركىن-دۇركىن بومبالاپ كەتەدى.
گۇجىلدەگەن موتور، وڭەشى قىزارعانشا وكىرگەن ماشينالار، شۋلاسقان، كەرىلدەسكەن بوسقىن جۇرت كوپىر باسىنداعى ايعاي-سۇرەڭدى قوزدىرا تۇسەدى. اركىمگە دە تەزىرەك ءوتۋ كەرەك. اركىم دە وزىنە جول بەرسەڭ عانا ءتارتىپ بار دەپ تانيدى. كوپىر بىرەۋ دە، وتەم دەۋشىلەر مىڭدار...
كۋرستان كەلگەن جىگىتتەر، ءبىزدى بىردەن-اق مايدانعا سالار، مايدان شەگىنە جەتكەن سوڭ-اق جاۋمەن بەتپە-بەت كەلەرمىز، كىم قانداي ەكەنىن سوندا كورەرمىز دەپ ويلاپ ەدىك. كەلگەن كۇنى، كەلگەن ساعاتتان باستاپ، ءومىر مەن ءولىمنىڭ شەكاراسىندا بولارمىز دەپ ەدىك، ونىمىز بولماي شىقتى. جاۋ ءالى شابۋىلمەن كەلەدى. كۇن ساناپ ماردامسىپ، ىلگەرىلەگەن سايىن كەۋدەم-سوققا سالىپ، ار-نامىستى تاپتاپ، ەل ەسىنەن كەتپەستەي قورلىق-زورلىعىمەن كەلەدى. ماس وگىزدەي، ناس شوشقاداي، باسى جەتكەن جەرىن ارتىمەن لاستاپ كەلەدى.
ءبىز ءالى سىرت جۇمىستامىز. ازوۆ تەڭىزىنە قۇلايتىن ەلەۋسىز ءبىر وزەننىڭ، ەلەۋسىز ءبىر كوپىرىندە ءتارتىپ ورناتىپ تۇرمىز. سوعىس قاسىندا تۇرىپ، سوعىسقا كىرە الماعانىمىزعا، انتپەن بايلاعان ەرلىگىمىزدى كورسەتە الماعانىمىزعا قىنجىلامىز دا. ازىرگە بار ىستەپ تۇرعانىمىز، ءاربىر ءتارتىپتى قالادا قالاي ءجۇرۋ، قالاي تۇرۋدى باسقاراتىن ميليسيونەردىڭ ءىسى. ۇرساتىنىمىز دا، ۇرسۋ ەستيتىنىمىز دە ءوزىمىزدىڭ ادامدار. مۇنىڭ قاي جەرىندە ەرلىك بولماق، قاي ىسىمەن جاۋىنگەر سىنالماق!
قالادا بەيبىت شاقتا ءتارتىپ ءۇشىن جانجالداسىپ جاتقان ادامدى سيرەك كورۋشى ەدىك. ەندى، كوپىر باسىندا مىڭداعان ادامنىڭ بارلىعى — ءتارتىپ، ءتارتىپ! — دەپ ايعاي سالادى. تار عانا كوپىرمەن مىڭداعان ادام وتسە، مىڭداعان ادام تاعى تىرەلىپ تۇر. داۋ-جانجال قىزا تۇسپەسە، باسەڭدەر ەمەس. ويتكەنى، وسى جوسىعان جۇرتتىڭ، ارتىن تىرەي جاۋ قولدارى كەلە جاتىر. الدىنا بوسقىن جۇرتتى توسىپ، وق قاعار ەتىپ كەلەدى. جاۋ جاقىنداعان سايىن كوپىر تىنىسى دا تارىلا تۇسەدى.
ەلەۋسىز كوپىر ەلەۋلى ءىستىڭ تيەگى ەكەندىگىنە الگىدە عانا تاعى ءبىر دالەل كەلدى.
— ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزعا جىبەرىلگەن پۋلەمەت بولىمشەسىنىڭ كومانديرى بارانوۆ! — دەپ، جاس سەرجانت ماعان راپورت بەردى.
— نەشە پۋلەمەت؟
سەرجانت سانىن ايتتى.
كەلگەن پۋلەمەتتەر ونشا كوپ بولماعانمەن ءبارى دە جوعارى اتاتىن پۋلەمەتتەر ەكەن. ماعان ول زەڭبىرەك ديۆيزياسى كەلىپ قوسىلعانداي كۇش بەردى. پۋلەمەتتەرىمدى جاۋ سامولەتىنىڭ كۇندە كەلىپ جۇرگەن كانىگى جولدارىن توسا ورنالاستىردىم دا ءوز ويىم جەتكەن جەرگە دەيىن تاپسىرمالار بەردىم.
وسى ارپالىستا ەكى كۇن، ەكى ءتۇنىمىز ءوتىپ بارادى. تارسىل-گۇرسىل مەن ۋدا-شۋعا قۇلاعىمنىڭ ۇيرەنىپ كەتكەنى سونشا، كوپىردەن ءجۇز مەتر عانا بىلايىراق شىعىپ ەم، تىپ-تىنىش سياقتانا قالدى. تاۋ وزەنىنىڭ كۇبىر-كۇبىر كۇڭكىلدەپ اعىپ جاتقانى دا ەستىلدى. تاۋ كادۋىلگى بەيبىت شاقتاي، تاڭ جاقىنداعانىن ءبىلدىرىپ، وزەننىڭ ار جاعىندا قوراز ايعاي سالادى. وعان جوسىعان جۇرتتىڭ ارباسىنىڭ بىرىنەن تاعى ءبىر قوراز جاۋاپ قايىردى. تاماعىن كورىپ، داۋسىن كەرگىتىپ تۇرىپ جاۋاپ بەردى. كوپىر ۇستىندەگى قارا بوران شاڭنان شىققان سوڭ، تاڭ قاراڭعىسىندا قاتتى جارقىراپ كەتەتىن وڭتۇستىكتىڭ ۇلكەن-ۇلكەن جۇلدىزدارى دا ايقىن كورىنىپ تۇر. قازىلعان وكوپ قوپارىلىپ، ويىلىپ قالعان اپاندارعا ءقۇلاي-سۇرىنىپ، مەن اعاش اراسىنا اپارىپ جاتقىزىپ قويعان ەكى جارالى جولداستارىمدى ىزدەپ كەلە جاتىرمىن. قۇلاعان، سىنعان اعاشتار اياقتان شالىپ، جۇرگىزبەي كەلەدى. اۋىر بومبالار قوپارىپ كەتكەن تەرەڭ شۇڭقىرعا ەكى جارالىنى ءوزىم جاتقىزىپ كەتىپ ەم، ءقازىر تابا الماي ءجۇرمىن. شۇڭقىر سانى دا كوبەيىپ كەتكەن بەلگىلەگەن اعاشتارىم دا جوق.
كەشە كەشتەن باستاپ كوپىر ارقىلى جۇرتتى وتكىزۋدىڭ باستىعى مەن بولىپ قالدىم. اۋەلى باستىعىمىز بارلاۋ ۆزۆودىنىڭ كومانديرى لەيتەنانت الەكسەي گوركين ەدى. مەنىڭ بولىمشەم سونىڭ قاراماعىنا بەرىلگەن. كۇندىزگى تولاسسىز بومبالاۋلاردان امان كەلگەن لەيتەنانت ءدال كەشكە جارالاندى. كۇن باتىپ، قىزىلى ءسونىپ، ەندى بومبالاۋ توقتالار دەپ، سىعىلىسىپ، قاڭتارىلىپ تۇرعان جۇرتتى تاعى دا وتكىزە باستاپ ەدىك، الدەقايدان ساپ ەتە تۇسكەن ءۇش اۋىر سامولەت تومەن ءتونىپ كەپ، قارا قۇستاي اينالىپ ءجۇرىپ، كوپىر ماڭايىن بومبالاي باستادى.
شىعىسقا قاراي كوشىرىلگەن ءوندىرىس ورىندارىنىڭ جۇزدەگەن ماشينالارى مەن اسكەر قۇرالدارى، بوسقىن جۇرتتىڭ ات-اربالارى لاپ بەرىپ كوپىرگە ۇمتىلعاندا، بىرىنە-بىرى سوقتىعىسىپ، كوپىر الدىن تاعى تىعىنداپ تاستادى. ۋ-شۋ جۇرتقا ءجون سىلتەپ، ءامىر بەرىپ تۇرىپ، وزەننىڭ جاعاسىنا، كوپىرگە جاقىن ءبىر بومبا تۇسكەندە گوركين جاتىپ ۇلگىرە الماي قالىپ ەدى. بومبا گۇرس ەتتى دە، كۇش ەكپىنىمەن گوركيندى لاقتىرىپ جىبەرىپ، كوپىردىڭ جاقتاۋىنا اپارىپ سوقتى.
گوركين قاتتى ءبىر ىشقىنىپ قالدى دا، ۇرەيلەنىپ، كيمەلەپ بارا جاتقان بىرەۋگە:
— كەيىن! — دەدى. داۋسى ىشقىنىپ، اششىراق شىعىپ كەتتى.
قاۋىپ-قاتەر وتكەننەن كەيىن سۇراساتىن ادەتىمىز بويىنشا:
— جولداس لەيتەنانت، جارالانعان جوقسىز با؟ — دەپ سۇرادىم.
گوركين قولىن ءبىر سىلتەدى دە، ازعانا جارىقشاقتانا قالعان داۋىسپەن ءامىر بەرىپ، ءوز جۇمىسىن باسقارا بەردى. گوركيننىڭ كەشە قارلىققان داۋسى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ونشا السىرەمەي ۇزدىكسىز شىعىپ تۇردى. ءبىر كەزدە داۋسى كەنەت ءۇزىلىپ، باستاعان ءبىر ءسوزدى اياعىنا جەتكىزە الماعانىن اڭداپ قالدىم. بۋلىعىپ، شاشالىپ قالعانداي بولدى. جالت قاراسام گوركين وتە بەرگەن ءبىر جۇك ماشيناسىنىڭ قاناتىنا اسىلا قۇلاپ بارادى ەكەن. مەن قۇشاقتاپ سۇيەي بەرگەندە، كويلەگىنەن ءوتىپ كەتكەن جەلىمدەي جابىسقاق، جىلى قان قولىما ءبىلىندى. ارقا جاعىن قان جاۋىپ كەتكەن ەكەن. گوركين اۋىر ءبىر ىڭىرانىپ قالدى دا:
— كوماندانى سەن ال، سەرجانت سارتالييەۆ! — دەدى. مەن كوتەرىپ الىپ، جاعاداعى ەڭ جاقىن شۇڭقىرعا اكەپ، سىرت كويلەگىن شەشىندىرگەنشە گوركين ەسسىز دە بولىپ قالعان ەكەن. جارالارىن تاڭىپ، ەسىن جيدىرعان سوڭ، مەن ونى كەز كەلگەن ماشينامەن كەيىن قايتارايىن دەپ ەم، كونبەدى.
ارقاسىندا تولىپ جاتقان بومبا جارىقشاعى تيگەن جارا بار، سول جاق يىقتىڭ ۇستىڭگى ەتى كولدەنەڭ جىرتىلىپ كەتىپتى. تۇندە ءبىز ونداعان جارالىنى ىلگەرى جونەلتتىك. گوركين كوپىر باسىنان كەتكىسى كەلمەدى. اندا-ساندا ەسىنەن جاڭىلىسىپ كەتەدى. ەسى جينالسا-اق:
— شاماڭ كەلەتىن بە؟ كوپىردىڭ الدىن اشىق ۇستا... اسكەر بولىمدەرىن الدىمەن وتكىز!.. تاڭەرتەڭ باسىمدى كوتەرۋگە دە جارارمىن، — دەپ ىلعي ۇمىتتەنىپ جاتتى.
بۇگىن كەشكە قاراي گوركين قاتتى السىرەپ كەتتى. ءتۇسى ولىكتەي كوگەرىپ، قولىن دا قوزعاي الماي قالدى. جونەلتۋگە سوندا عانا ريزالىق ءبىلدىردى. شەگىنگەن اسكەر بولىمدەرىنىڭ ىشىندە اۋرۋلار مەن جارالىلاردى تاسيتىن جابىق ماشينالار دا بار ەكەن دارىگەر دە بار ەكەن. باسىندا دوڭگەلەك اق قالپاق، ۇستىندە اق حالات، كوزىلدىرىك كيگەن قارتاڭ دارىگەر ەكى رەت كەلىپ، گوركيننىڭ جارالارىن قايتا بايلاپ بەرىپ، ماشيناعا الىپ كەتپەك ەدى، گوركين كونبەي قويدى:
— ماشينادا تۇنشىعىپ ولەم عوي. سالقىنداۋ اعاش ىشىندە جاتا تۇرايىن. ءقازىر ءبارىبىر كەتپەيسىڭدەر. ءدال جۇرەردە الدىرىڭىز، — دەدى.
دارىگەر ماشيناسى وتكەن تۇندە عانا كوپىرگە جاقىنداي الدى دا، گوركيندى دە تۇندە عانا جونەلتتىم. ءوزىم كوتەرىپ اپارىپ سالدىم.
ءقازىر مەن كەيىنىرەك جارالانعان ەكى جولداسىمدى ىزدەپ كەلە جاتىرمىن. ولاردى دا ىلگەرى جونەلتۋگە ءبىر جاۋىنگەرىمدى جىبەرىپ ەم، تابا الماي قايتتى. ەندى مىنە، ءوزىم دە تابا الماي ءجۇرمىن. كۇندىز تالاي كورىپ جۇرگەن بەلگىلى جەر كوشىپ كەتىپ، ونىڭ ورنىنا بالشىق العان كوپ شۇڭقىر كەلىپ قونعان سياقتى. كەشە عانا كولەڭكەلى كوك ورمان ورتكە شالىنعانداي سەلدىرەپ قالىپتى. كۇيگەن تەمىر مەن شۇبەرەك ءيسى كەلەدى.
مىنە، بەلگىلى شۇڭقىردى دا تاپتىم. ءبىراق جولداستارىمدى تابا المادىم... تاني سالا قۋانىپ كەتىپ، شۇڭقىرعا تۇسە قالىپ ەم، تەرەڭدىگى ەكى ەسە بولىپ كەتكەن ەكەن. بۇرىنعى سوعىستاردا وق ءبىر تۇسكەن جەرىنە قايتا تۇسپەيدى دەۋشى ەدى، بۇل سوعىستا بۇرىنعى زاڭداردىڭ كۇل-تالقانى شىعاتىن سياقتى. شۇڭقىرعا قۇدىققا قۇلاعانداي قۇلاپ، قايتا تىرمىسىپ شىعا بەرىپ ەم، ءۇيىلىپ قالعان بالشىق ەتەگىنەن ءۇزىلىپ قالعان ادام اياعى قولىما ىلەكتى. ەتىك، ەتىك ىشىندە ءۇزىلىپ كەتكەن اياق، ءۇزىلىپ كەتكەن ادام اياعى. قورقىپ كەتىپ، تەز لاقتىرىپ جىبەردىم. جارالى جولداستارىمنان ءبىرجولا ايرىلعانىمدى دا ءبىلدىم. وسى ەكەۋى مەنىڭ بولىمشەمنىڭ ءبىرىنشى قۇرباندارى بولدى. ءاربىر قۇربان ايقاس ۇستىندە بولار دەپ ارمان ەتۋشى ەدىك، ءومىر ءوزى وسىلاي ۇيعارىپتى. بۇل ەكەۋى مىڭداعان ادامداردى كوپىردەن امان وتكىزىپ، وزدەرى قۇربان بولدى. گوركين اناۋ، اۋىر حالدە گوسپيتالعا جونەلتىلدى.
ەندى مىنە، كوپىر باسىنداعى ءتارتىپ باستىعى بولىپ قالدىم. شتابقا حال-جايدى ايتىپ جىبەرگەن راپورتىما باستىق دەپ قول قويۋعا تۋرا كەلدى. ازىراق قىسىلعاندايمىن، باستىق بولماسقا امالىڭ دا جوق. كوزىڭ ازعانا تايىپ كەتسە-اق شوفەرلار جانتالاسىپ، كيمەلەپ كەلىپ قالادى. سوقتىعىسىپ، ىلەگىسىپ قالۋ دەگەندەر ۇيات سانالۋدان شىعىپ قالىپتى. ماشينانىڭ دوڭعالاعىن جارتى اينالدىرىپ ىلگەرى باسسا، شىن-اق ءبىراز جەر ىلگەرى بارىپ قالعانداي كورىنەتىن سياقتى. ەشكىم ورنىندا تىنىش تۇرا المايدى. اسىرەسە، جاي حالىقتىڭ ىشىندە تىنىشسىزدارى كوپ.
— ءسىز مەنىڭ كەزەگىمدى ون رەت اسكەر بولىمدەرىنە الىپ بەردىڭىز.
— مەنى وتكىزبەگەنىڭ ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىڭ ءالى، — دەگەن ايعايلار الىستان ايبار شەگىپ، ءبىر باسەڭدەمەيدى.
كەيدە اعا كومانديرلەردىڭ ءوزى دە ءتارتىپ بەتىن جاۋىپ قويىپ، ءۇزىلىپ-سوزىلىپ ءوتىپ كەتە الماي تۇرعان ءوز بولىمدەرىن شىعارىپ اكەتۋگە جانىن سالادى. سولداتتىڭ قاتتى قيپاقتايتىنى وزىنەن ۇلكەن كومانديرلەر بولعاسىن، ارتىعىراق قىسىپ جىبەرەدى.
قاباعىن قاتتى ءتۇيىپ العان، زەڭبىرەك ءبولىمىنىڭ ءبىر مايورى، سول يىعىندا پلاشش-پالاتكاسى، وڭ قولىن بىرەسە سەرمەي سويلەپ، بىرەسە تاپانشا اسىنعان بۇيىرىنە اپارىپ قالىپ، ماعان قاتتى زەكىپ تۇر:
— سەن، سەرجانت بالا، شەگىنۋدى دۇرىس ۇيىمداستىرۋدىڭ نە ەكەنىنە تۇسىنەمىسىڭ، جوق پا؟ — دەيدى. — بولاشاق شابۋىلعا نەمەنە كەپىل؟ الدىمەن سوعىس تەحنيكاسىن امان ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك! مەنىڭ بولىمدەرىمدى كەزەكسىز وتكىزىپ جىبەرۋگە بۇيىرامىن! — دەيدى.
بۇل جەردە ءبىر عانا تىلەكتى ورىنداتقىسى كەلگەن بۇيرىق بەرۋدەن گورى، سول بۇيرىقتى ورىنداي قويۋ قيىن. جول ۇستىندە سىعىلىسىپ تۇرعان قالىڭ جۇرتقا كولدەنەڭ كەلىپ كيلىككەن مايور مەنىڭ قولىمنان كەلمەستى بۇيىرىپ تۇر. مايوردىڭ ۇزىننان-ۇزاق شۇباتىلعان زەڭبىرەكتەر مەن كىشكەنە تانكىلەرى، وق ارتقان ماشينالارى مەن تراكتورلارى شۇباتىلىپ، قىر اسىپ جاتىر. كوپىر اۋزىندا دا ماشينا مەن تراكتورلار، جۇك كولىكتەرى مەن كىشكەنە تانكىلەر، شيماي-شىتىرمان ارالاسىپ كەتىپ، سىعىلىسىپ تۇر. ەشكىمدى ورنىنان قوزعاي المايسىڭ. قاتتى اعىس ايداپ اكەپ ءۇيىپ كەتكەن تاس سياقتى، الدىڭعى ءبىر تاستى سۋىرىپ الساڭ، ارت جاعى تۇتاس ءبىر ىلگەرى باسىپ قويادى. بىزگە بەرىلگەن بۇيرىق وسى كوپىردى شەگەندەتىپ تاستاماي، نەعۇرلىم كوپ جۇرتتى وتكىزىپ الۋ.
مەن قولىمدى شەكەمە اپارىپ، ۋستاۆىمىز بويىنشا مايورعا سالەم بەردىم دە:
— جولداس مايور، بۇيرىعىڭىزدى ورىنداي المايمىن! جولدان بىلايىراق تۇرىڭىز. شەگىنىڭىز، — دەدىم، قاتالداۋ داۋىسپەن. اعا كومانديردىڭ الدىندا ساقتالاتىن ادەپتى بۇزباسام دا، كولدەنەڭ بەرىپ تۇرعان ءامىرىن ورىنداي المايتىنىمدى اڭعارتتىم. مايور ءۇنسىز شەگىنىپ كەتتى...
مايوردىڭ ءۇنسىز شەگىنىپ كەتكەنى جۇرت الدىندا مەنىڭ بەدەلىمدى دە ءبىر كوتەرىپ تاستادى. كەزەگى كەلگەن ماشينالار، جارالىلاردى اكەلە جاتقان ات-اربالار ەپپەن عانا جىلجىپ، كىدىرىس كورمەي ءوتىپ جاتىر. اشۋ قانشا قىسقانمەن دۇرىستىق مەن جاقتا ەكەنىن مويىنداعان مايور شەتىرەك بارىپ، جاراتپاعان كوزىن بىرەسە ماعان، بىرەسە كوپىرگە تاستاپ قويىپ، دوبالداي قىلىپ تەمەكى بۇراپ تۇر. ارينە، مايوردىڭ، زەڭبىرەكتەرىن تەز وتكىزۋ كەرەك. كوپىردەن وتكەن اسكەر بولىمدەرىنىڭ شەگىنىپ بارىپ، جايلى جەردەن بەكىنىس جاساپ جاتقاندارىن دا بىلەم. ءبىراق بۇيىردەن كەلىپ، وزگە بولىمدەرگە كولدەنەڭ تۇرىپ قالعان مايوردىڭ كوشىن العا شىعارام دەسەم-اق كوپىر اۋزىندا «ورىنبوردىڭ جارمەڭكەسى» بولعالى تۇر. مەن اسكەر بولىمدەرىنىڭ بارلىق ماشينالارىن بىردەن وتكىزىپ جىبەرەر ەدىم. ول تۇگىل، ەكى كۇننەن بەرى ارباسى ورنىنان قوزعالا الماي، جارقاباقتىڭ، استىندا تۇرعان انا ءبىر كەمپىردى دە قۋانا-قۋانا وتكىزىپ جىبەرەر ەم. مايدانعا كەلگەندەگى ءوز ارمانىم دا كوپىر باسىنىڭ ءتارتىبىن تۇزەتۋ ەمەس، ءبىراق امالىم قايسى؟!
ەكى كوگىلدىر-قۇباقان وگىز جەككەن كەمپىر، بيىك ارباسىنىڭ ۇستىنەن اندا-ساندا ماعان قاراي قولىن ءبىر سەرمەپ قويىپ، ەكى كۇن بويى سول ورنىندا تۇر. كوزى مەن مۇيىزدەرى قاپ-قارا، وزگە دەنەسى مەڭسىز قۇباقان اتان وگىزدەر، كەيبىر ەلدەردىڭ ءتاڭىرى دەپ تابىنۋىنا تۇراتىن. بيىكتەۋ جارقاباقتا تۇرعاندىقتان جۇك ماشينالارىنىڭ ۇستىنەن كورىنىپ تۇرادى. ءقازىر تاڭ اتىپ كەلە جاتقان الا-كولەڭدە باياعى ءوز ورنىندا اق شاتىرداي اعاراڭداعان، ارينە، سول ەكى وگىز. قاز-قاتار تىرەسە، قۇيرىق تىستەسە كەلە جاتقان ماشينالار مەن سوعىس قۇرالدارى كەمپىر بايعۇستى جولعا جاقىنداتپاي قويدى. قايتا، ءبىر ادىم بولسا دا جارقاباقتىڭ استىنا قاراي، ارىرەك شەگىندىرگەن سياقتى. كەرەكسىز شاڭ-شۇڭ توقتالىپ، مىنا جۇرت كۇنبە-كۇنگى ومىرىندەگى ادەپتىلىگى مەن ءتارتىبىن بۇزباسا، كوپىردەن ءوتۋى دە وڭايلانا تۇسەر ەدى. جارالىلارعا ارنالعان، ءقازىر كوپىردەن ءۇنسىز عانا ءوتىپ بارا جاتقان ماشينالار سياقتى بولسا ءبارى دە بۇدان ون رەت تەز وتەر ەدى. مايوردىڭ سوعىس تاڭىرلەرى دە كەزەك كۇتىپ قالماس ەدى.
جابىق ماشينالاردا تۇنشىعارداي بولىپ، اشىق ماشينالاردا كۇنسىپ، قاتالاپ كەلە جاتقان كوپ جارالىلار بار. شەگىنىپ بارىپ، بەكىنىس جاساپ الىپ، جاۋعا قارسى تۇرۋعا ءتيىستى اسكەر بولىمدەرى كۇتىپ تۇر. مۇمكىن، ديۆيزيا كومانديرى پولكتارىڭدى ءۇش ساعاتتىڭ ىشىندە بەكىنىسكە سال دەگەن بۇيرىق الىپ جاتقان شىعار. ونىڭ ورىندالۋى مىنا تار كوپىردىڭ اۋزىندا، نە بولعانى سەرجانت سارتالييەۆتىڭ قولىندا تۇر. ونى مەن عانا بىلەم، باسقالار ءوز قامىن ويلاپ شۋلاسادى.
مەنىڭ بولىمشەمنىڭ جاۋىنگەرلەرى بۇل كۇنگە دەيىن ادەپ سالتىنا ۇيرەتىلگەن ارام سوزدەرگە بارمايتىن جىگىتتەر ەدى. ءۇش كۇننىڭ ىشىندە قاباتتاي بوراتىپ، قاتتى سوزدەر ايتۋعا ۇيرەنىپ الىپتى. اسىرەسە، پەتر اسپاندى جاڭعىرتادى. بوقتىق ايتا باستاعانداردىڭ قاسىنان ۇندەمەي عانا تۇرىپ كەتەتىن ۆلاديمير تولستوۆ تا ەندى ەشكىمنەن قالىسار ەمەس... كوپىر الدىمداعى ازعانا اشىق جەردىڭ سول جاق شەتىن قورىپ تۇرعان پەتر، كيمەلەي بەرگەن شوفەرلارعا ءتارتىپ ساقتاۋدى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، ايۋداي اقىرىپ قالادى.
جالعىز-اق، ۇندەمەي جاپىرىپ، جۇرتتى ءوزىنىڭ الىپ دەنەسىمەن ىعىستىرىپ تۇرعان ۇزىن بويلى، الىپ دەنەلى، ستالينگراد جۇمىسكەرى سەمەن زونين.
كوپىر اۋزىنىڭ تىعىنى الىنىپ، الدىڭعى ماشينالار تەز سىرعىپ كەتىپ ەدى، بيىك قىرقانىڭ ارجاعىندا كەلە جاتقان قالىڭ جۇرت، سەڭدەي سىعىلىسىپ كوپىرگە كەلىپ تىرەلدى. كوپىر الدىنداعى اشىق جەرىمىز بىتەلىپ قالدى. ماشيناعا جەتەكتەرىمەن سوعىلىپ، اۋىزدارىن ارانداي اشىپ، قارعىعان اتتار، جەڭىل ماشينالاردى ءبىر جاعىنا قاراي ىعىستىرا قوزعالعان اۋىر ماشينالار، ەش نارسەنى ەستىمەگەن تۇسىنبەگەن بوپ، جاۋىنگەرلەرىمدى دە باسىپ وتەردەي، كەۋدەلەپ كەلەدى. جىگىتتەرىم دە شەگىنە باستاپتى. الىستا تۇرعان كەمپىر دە ۇزىن شىبىقپەن جاتقان وگىزدەرىن ۇستى-ۇستىنە ۇرىپ، تۇرعىزىپ جاتىر.
تاگانروگ قالاسىنا قاراي ءوتىپ الىپ، قورعانىس شەبىن قۇرعالى بارا جاتقان اسكەر بولىمدەرى مەن زەڭبىرەك، تانكىلەردى الدىمەن وتكىزۋ كەرەكتىگىن مەن دە بىلەم. ءبىراق اسكەر بولىمدەرى بوسقىن جۇرتتىڭ ات-اربالارىمەن ارالاسىپ الىپتى دا، باسىن سۇققان جەردەن وزدەرى دە قوزعالا الماي تۇر. سوندىقتان بوگەسىن بولىپ، العا تۇرىپ قالعان اربالار مەن جاياۋلاردى تەز وتكىزىپ جىبەرۋ كەرەك. جۇرتتىڭ الدىڭعى جاعى توقتاۋسىز شۇباپ وتە باستاسا، قاباقتا كولدەنەڭدەپ تۇرىپ قالعان ماشينالار، اربالار بارلىعى بايقالادى. ول جاقتاعى جۇرت كەزەك دەگەندى ءوز بەتىمەن كوبىنەسە كۇشپەن قۇرىپ جاتىر.
— سول ءبىر توپ قيناعالى تۇرسىن-اۋ... — دەپ، سولاي قاراپ ەم، بيىك جاردان ويعا قاراي ارتىمەن سىرعىپ بارىپ، ەندى تىرپ ەتە المايتىنداي بولىپ توقتاعان جۇك ماشيناسىنىڭ ۇستىندەگى ءبىر توپ قىزعا كوزىم ءتۇستى.
دۇرىسىندا، كوزىم تۇسكەن جوق، سول ماشينادان شىعا قالعان تانىس ءاندى قۇلاعىم شالىپ قاپ باستاپ كەتتى-اۋ دەيمىن. وسىنشا ۇيمە-جۇيمە جات دىبىستاردىڭ ىشىنەن ءان ەستىلۋىنىڭ ءوزى دە جات ەدى. كوزىم سونى تەكسەرۋ ءۇشىن تۇسكەن سياقتى. ءۇش كۇننەن بەرى ۇيقى كورمەگەن ادام، ءان ەمەس، ءتۇس كورىپ تۇرعانداي دا بولىپ كەتەم. قۇلاعىما سەنە المايمىن. كوپىر اۋزىنداعى مىنا ءحالدى قانداي كۇتپەسەم، ءان ەستىلۋىن دە سونداي كۇتپەگەن ەكەمىن.
ءبىراق بىردەن جىلىنىپ كەتكەن جۇرتتىڭ ءجۇزى، تۇگەل سولاي قاراي بۇرىلىپ قالعان مويىندار ماعان دا ەستىپ تۇرعانىڭ ءان دەگەندەي بولادى. كوپتەن تانىس ادەمى ءان بارلىق ۋ-شۋدى، گۇرسىل-گۇجىلدى باسىپ، باياعى بەيبىت كۇيىندەگىدەي ەركە، ويناقى، ەركىن شىعادى.
— ولەڭ ءومىر ءسۇرۋدىڭ قولقاناتى،
ولەڭ دوسىڭ بىرگە ولەر، بىرگە اتتانىپ... —
دەيدى.
ءان شىققاننان كەيىن تەمىر بىتكەننىڭ قارشىلداعان ءۇنى دە، ماشينالاردىڭ گۇجىلى دە، جۇرتتىڭ ايعاي-شۋى دا باسىلا باستاعان سياقتى. كوپىرمەن ءوتىپ بارا جاتقان قىزىل اسكەرلەر ىرجيا كۇلىسىپ، ءان جاققا قاراي قولدارىن سىلتەيدى. ساۋساقتارىن ەرىندەرىنە اپارىپ، قىزدارعا ءسۇيۋ يشاراتىن جاسايدى.
— ءقازىر بىرەۋ ءان سالادى. ازىراق تىنشىعا تۇرىڭىزدار! — دەسەڭ، مىنا جۇرت سەنى قۇتىرعان شىعار، دەر ەدى. ءان ءوز بەتىمەن كەلىپ، ەرىكسىز كيلىگىپ ەدى، جۇرت قۇلاعىن سوعان ءتۇرىپتى. بار ادام سولاي قاراپ، ءبىر-بىر ەزۋ تارتىپ قالادى.
ءان شىققان ماشينانىڭ، ۇستىندە ءبىر توپ قارا كوز، قولاڭ شاشتى ۋكراينا قىزدارى وتىر. سىرتقى تۇرلەرى وقۋشىلار سياقتى. ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويعان شامادان، كورزينكالارىنىڭ ۇستىنە قىزىل پاتەفوندى قويىپ، ويناتىپ وتىر ەكەن. جۇرتتىڭ كوڭىلىن ءبولىپ، جۇزدەرىن جادىراتقانعا وزدەرى دە قۋانىپ كەتكەندەي، جارقىلداي كۇلىسىپ، ءماز بولىپ وتىر.
مەنىڭ دە الگى ءبىر كەزدەگى اشۋىم تاراپ، قاتتى قىسىپ ۇستاعان ناگاننىڭ سالماعىن ەندى سەزىپ، قابىنا سالدىم. ماشيناسىنىڭ قاناتىنا شىعىپ، موينىن سوزا تىڭداپ تۇرعان ماناعى مايورعا كوزىم ءتۇستى.
— اۋزىڭ اشىلىپ قاپتى، انا قاباقتاعىنى كورەمىسىڭ؟ — دەدى مايور ماعان، قولىن قاباققا قاراي سەرمەپ.. جۇرتتىڭ ءبىرازى انگە قاراي اڭتارىلعانىن كورىپ، كەيبىرەۋلەر ماشيناسى مەن اربالارىن سىنا سيار جەر بولسا، قىستىرىپ قالايىن دەپ جانتالاسىپ قالعان ەكەن.
— جولداس مايور، جاردەم بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن! — دەدىم، ماناعى مىنەزىمە كەشىرىم سۇراعانداي جىلى داۋىسپەن. مايور ماعان ءبىر جالت ەتتى دە، بەرى قاراي ءجۇردى. جەڭىلگەن ۇستاز، جەڭگەن شاكىرتىنە قالاي قاراسا، مايوردىڭ كوزقاراسى دا سونداي ەدى. ازىراق ۇيالۋ دا بار، ءبىراق دۇرىستىققا مويىنداپ، ەندى شاكىرتىن جاقتاماق، ادال جاقتاماق. الگىدە عانا قارسىلاسىپ قالعان مايور، ەندى مەنىمەن وداقتاسىپ قاسىما كەلىپ قاتار تۇردى. كوپىر ءتارتىبى ەكى ەسە كۇشەيگەندەي بولدى. جۇرت تا كەۋدەلەۋدى قويىپ، تەز-تەز وتە باستادى.
— مەنىڭ جاۋىنگەرلەرىم قاراپ وتىر، — دەدى مايور. — جولداس سەرجانت، ماقۇل كورسەڭ، قاباقتىڭ الدىنان تاعى ءبىر بەلدەۋ جاساساق قايتەد؟
مەن مايورعا راحمەت ايتتىم. مايور وراپ جاتقان تەمەكىسىن مەنىڭ اۋزىما تىعا سالدى دا، تەز تۇتاتىپ بەرىپ، ءوز بولىمىنە جۇگىرىپ كەتتى. ۇزاماي، مايوردىڭ جاۋىنگەرلەرى دە جۇرتتىڭ الدىن قۇلاي بەرىس قاباقتان وراپ الىپ، ەندى سىعىلىسۋعا ىرىق بەرمەي قويدى. كوپىر ارقىلى، ءارى تەز، ءارى ەركىن قوزعالىس باستالدى.
— شارشادىڭ با؟ — دەدى مايور، مەنىڭ قاسىما قايتا كەلىپ.
— شارشاعان جوقپىن، ۇيىقتاپ جۇرگەندەيمىن... كۇن باتىپ بارا ما، تاڭ اتىپ كەلە مە؟
— بار، سۋعا باسىڭدى تىعىپ-تىعىپ ال. شومىلىپ شىقساڭ ءتىپتى جاقسى بولادى. ورنىڭدى ماعان سەنىپ قالدىرا تۇر.
سالقىن سۋدىڭ اعىنىنا بىرەر سۇڭگىپ الىپ ەم، كوزىم شىراداي اشىلىپ، ءار نارسە ءوزىنىڭ ورنىنا ءتۇستى. اعارىپ قالعان تاڭ، ۇزاماي جاۋدىڭ بارلاۋشى سامولەتتەرى كەلەدى، جۇرتتى تەز وتكىز، ارت جاعىن، سىعىلىسىپ قالماسىن، ەسكەرتىپ قوي دەيدى.
وزەن بەتى سۇرلانىپ، وتقا سالىنعان تەمىردەي كۇڭگىرت كوگەرە باستاپتى. تاڭەرتەڭگى جاياۋ جەل ادەتتەگىدەي تازا ەمەس، ءورت ءيسىن الا كەلىپتى. كۇيگەن كوڭ، ءشوپ-شالام يسىنەن گورى كوڭىرسىگەن تەمىر ءيسى باسىمىراق. بۇل كەزدە جۇقا جىبەكتەي كوگىلدىرلەنىپ جەڭىل سەزىنەتىن اۋا، بۇگىن بۋالدىرلانىپ كەتىپتى، ءارى قويۋ، ءارى سالماقتى سەزىلەدى. بۇلىڭعىر دۇنيەنى ەتەگىنەن تۇرە ورتەپ، نارتتاي جانعان قىپ-قىزىل كۇن شىعىپ كەلەدى. تاۋ قىرقالارى، بۇلت ەتەكتەرى تۇتانا باستاعانداي قىزارا باستادى.
تىزە قوسىپ، جاپىرا قيمىلداپ كەتكەن مايوردىڭ وتىز شاقتى جاۋىنگەرلەرى اسكەر بولىمدەرى مەن بىلايعى جۇرتتىڭ جىگىن اشىپ، كوپىردەن ءوتۋدى ەداۋىر جەڭىلدەتىپ تاستاعان ەكەن. اسكەر بولىمدەرى لەك-لەگىمەن تەز ءوتىپ جاتىر. ەكى قاتار بولىپ اعىلعان ماشينا، قۇرالداردىڭ اراسىمەن جاياۋ جۇرت تا قالىڭ ءوتىپ بارادى. ارت جاقتاعى جۇرت بوسقا سىعىلىسپاي، جاۋ سامولەتتەرى كەلىپ قالسا، اعاشقا قاراي تەز جىلجىپ كەتۋگە ءازىر تۇر.
— اسكەر بولىمدەرى تۇگەل وتە الماسا، تاعى دا كەلەر تۇنگە قالادى-اۋ... — دەدى مايور. مۇنىسى جالپى كەزەككە كولدەنەڭ كەلىپ كيلىگىپ قالعان ءوز ءبولىمىن وتكىزىپ اكەتۋگە رۇقسات سۇراعانى دا ەدى. ەكەۋمىز دە ءبىرىمىزدى-بىرىمىز ءتۇسىنىپ، ءبىر عانا قاراسىپ قويدىق.
— كەشىرىڭىز، مايور، اسكەر بولىمدەرىن وتكىزىپ ۇلگىرۋىمىز كەرەك. جوعارى اتاتىن پۋلەمەتتەرىم قۇرۋلى تۇر. ەندى كەمشىلىك بولا بەرمەس. ءار مينۋت اۋىرلاي تۇسكەلى كەلە جاتىر عوي، — دەدىم.
مايور بۇل ويىما ريزالىق بىلدىرگەندەي بولدى.
— اسپان! اسپان! — دەسىپ قالدى ءار جەردەن.
ارىرەكتەگى بيىك قىرقادان سىرعىپ قانا ءتۇسىپ كەلە جاتقانداي، تومەن ۇشىپ نەمىس سامولەتتەرى جاقىنداپ كەلەدى. ءادىس الىپ قالعان جۇرت جولدان تەز بۇرىلىپ، ساي-جىرالارعا قاراي، اعاشقا قاراي كەتىپ بارادى. مايور ماعان ءبىر قارادى دا، ءوز بولىمىنە قولىن سىلتەدى. مەن دە قارسىلىق بىلدىرگەنىم جوق.
مايوردىڭ زەڭبىرەك پولكى بار موتورلارىمەن ءبىر-اق گۇر ەتە ءتۇسىپ، باياعىنىڭ ۇزىن ايداھارىنداي شۇباتىلىپ، كوپىردەن وتە باستادى. ءارى ىقشام، ءارى ساسپاي قوزعالىپ بارادى. مايور ءبولىمىنىڭ الدى جاقىن بەلەستەن اسىپ تۇسكەندە، ارت جاعى كوپىردەن دە ءوتىپ بولىپ ەدى. كىشكەنە سۇر ماشيناسىن قۇنانداي ويناقتاتىپ كەپ، جاس لەيتەنانت كوپىردەن وتە بەرىپ، مايورعا ماشينانىڭ ەسىگىن اشتى، مايور ماشيناسىنا ءمىنىپ الىپ، ماعان ءبىر جىميدى دا:
— كورىسكەنشە قوش بول، سەرجانت! كەز بوپ قالساڭ، الدىڭا ءبىر كەلتىرەرمىن، — دەدى.
6
ماناعى «اسپان! اسپان!» دەگەندە تاقالىپ قالعان جاۋدىڭ جەڭىل سامولەتتەرى ەدى. كۇندەگىسىندەي، قاننەن-قاپەرسىز تومەن كەلە جاتقاندا توسىپ تۇرعان پۋلەمەتتەرىم دۇرسە قويا بەردى. سەنىڭ سوعىسقا قاتىناسۋىڭ، كەيدە وسىلاي دا باستالىپ كەتەدى ەكەن. ءوزىڭ كوپىر ۇستىندە ءتارتىپ ساقتاپ تۇرسىڭ، سەنىڭ قاراماعىڭا جىبەرىلگەن پۋلەمەتتەر اسپانمەن سوعىسىپ جاتىر...
«وسى، ەندى مەنىڭ دە سوعىسقا كىرگەنىم شىعار»، — دەگەن وي كەلەدى.
سوعىسقا كىرگەن جەردەن وڭاي ولجا تابا قويارمىن دەگەن وي جوق ەدى مەندە. الىستان جايقاپ، دەنەسىنە قول تيگىزبەي كەلە جاتقان، بولات جامىلعان، تەحنيكالى جاۋ، تەتىگىن تاپپاساڭ وڭاي الدىرمايتىنى جابايى سولدات — ماعان دا ايقىن بولىپ قالعان. ەندى مىنە، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنە الماي تۇرمىن. جاۋ سامولەتىنىڭ بىرەۋى پۋلەمەت وعىنان ەكى جاعىنا كەزەك تەڭسەلىپ، لىقسىپ تومەن ءتۇسىپ، جەر باۋىرلاي ۇشىپ، وزەنگە قۇلارداي ءتونىپ كەلەدى. ءبىراق قۇلاعان جوق. جارالى تىرناداي، جاعادا ارەڭ-ارەڭ سوعىلماي اياقتارى سالبىراپ، ارعى قاباقتان اسىپ كەتتى.
— قۇلادى، قۇلادى! — دەدى ۆولوديا. كوزىمەن ەمەس مۇرنىمەن كورىپ تۇرعانداي، ەكى تاناۋى جەلپىلدەپ كەتىپتى.
جوق، سامولەت قۇلاعان جوق. ءبىزدىڭ جاققا قاراي سۇعىنىپ بارىپ، قايقايىپ سولتۇستىككە قاراي وراپ بارادى. ءالى تومەن ءالى جانتالاسىپ ۇشىپ بارادى.
— ءبارىبىر قۇلايدى! — دەگەن پەتردىڭ ويىنا ءبارىمىز دە قوسىلىپ تۇرمىز.
ەكىنشى ءبىر سامولەت جاۋ جاق بەتتەگى قىرقادان اسا بەردى دە، كوپىردەن ەلۋ مەتر جەرگە شانشىلا ءتۇستى. كەۋدە جاعىنان قارا ءتۇتىن بۇرق ەتە تۇسكەنىن ءبىز اڭداپ ۇلگىرگەنشە، سامولەت قۇلاپ تا ءتۇستى. ەندى سول قارا ءتۇتىن كۇرەڭ قوشقىل جالىنعا ارالاسىپ، شانشىلىپ اسپانعا شىعىپ بارادى. سامولەتتىڭ جاسىل سىرىن جالاي جۇگىرىپ، جالاقتاپ جۇرگەن سارالا جالىن، قاپتاپ كەتكەن ساسىقكۇزەنگە دە ۇقساپ كەتەدى. سەكىرىپ اتقىپ، تەز جۇيتكىپ ءجۇر.
— قۇلاعان دەگەن مىنە، وسى! — دەيدى پەتر ۆولودياعا قاراپ. ۆولوديانىڭ كوزى جاساۋراپ كەتكەن شۇڭقىردىڭ جار قاباعىنان باسىن قىلتيتىپ، ەرنى كۇبىر-كۇبىر ەتەدى. ارينە، پۋلەمەچيكتەرگە راحمەت ايتىپ تۇر.
باسقا ءۇش سامولەت وققا ىلىكپەي جوعارى كوتەرىلىپ كەتتى. قۇلاعان سامولەت گۇرس-گۇرس جارىلدى دا، جانتايىپ قۇلاپ، ەندى كولبەي جانىپ جاتىر.
— جولداس سەرجانت، كورىپ كەلەيىن، رۇقسات ەتىڭىز! — دەيدى ۆولوديا.
— تىنىش وتىر!
جەڭىل سامولەتتەر بومبالارىن بىتىراتا تاستاپ، ونشا زيان ەتە الماي، كەيىن بۇرىلدى. ءتۇسىپ كەلە جاتقان بومبالار تامىپ كەلە جاتقان قان تامشىسىنداي سەزىلەدى. جەڭىل بومبالار ونسىز دا ويىلىپ قالعان جەر بەتىن اندا-ساندا ءبىر بۇرق ەتكىزىپ، ەشبىر زيانسىز ءوتتى. مىنالار بارىپ ورنىنا قونعان سوڭ اۋىر سامولەتتەر كەلەدى. وعان دەيىن تاعى ءبىراز جۇرتتى وتكىزىپ الۋ كەرەك. بۇگىن جاۋ وتە جوعارىدان بومبالاۋعا ءتيىستى. جوعارى اتاتىن اۋىر پۋلەمەتتەر ورناپ قالعانىن بىلگەن جاۋ تومەندەي المايدى. تەمىر مەن وت كۇشىنە سەنىپ العان نەمىس اسكەرى، ادام قولىنان كەلەتىن وجەت قيمىلعا بارعانىن ەستىگەن ەمەسپىز. سوندىقتان كوپىر ءۇستى بۇگىن تولاسىراق بولار دەپ، جۇرتتى جىڭىشكەلەپ وتكىزە باستادىم.
— اسپان! — دەگەندە بۇرىن قيمىلداپ، لەزدە جىم-جىلاس جوق بولىپ كەتەتىن بوسقىن جۇرت، اسپان تىنىشتالا قالسا، تاعى دا تەز جينالىپ قالادى. قازىرگى ءوتىپ جاتقانداردىڭ كوبى سولار. ەندى تارتىپكە دە ۇيرەنىپ قالعان. اسكەر بولىمدەرى كەلىپ قالسا، وڭاي ىعىسىپ جول بەرەدى.
— ءاي، ءاي!.. بۇرىل، جول بەر! بۇلار سوعىسۋعا كەتىپ بارادى عوي! سەن ءبىر باسىڭا ءبىر پانا تابارسىڭ! — دەسىپ قويادى بىر-بىرىنە.
قۇر كيمەلەۋدىڭ زاردابىن تارتقان جۇرت، ەندى ەپپەن ءوتىپ جاتىر. كوپىر ارقىلى كۇندىز قالاي وتكىزۋدىڭ ءادىسىن دە تاۋىپ العان سياقتىمىن. تۇنگە قاراي جاۋىنگەرلەرىمدى كوپىردىڭ الدىنا قويسام، كۇندىز جول بويىن ورلەي، ءار سايدىڭ، قاباعىنا قويام. جاياۋ جۇرت بولسا-بولماسا دا تۇس-تۇسىمىزدان ءوزى اعىلىپ جاتادى دا، ماشينالار مەن اربالىلار كەزەگىن سول سايلاردا تۇزەپ الىپ كوپىر الدىنا جانجالسىز كەلەدى.
— اسپان! اسپان! — دەگەن ۋ-شۋ تاعى باستالدى.
كوپىر حابارىن ءبىلىپ الىپ ۇشقاندارى بەلگىلى، اۋىر سامولەتتەر اسپانداپ، جوعارى كەلە جاتىر. شاپ ەتىپ، شاڭقىلداسىپ قالعان پۋلەمەتتەر بۇل جولى ەشبىر قايران قىلا المادى. تومەندەۋگە قورقىپ، جوعارىدان تاستالعان بومبالار دا اينالا ءتۇسىپ، ءازىر ماردىمدى زيان كەلتىرە العان جوق. سونشا بيىكتەن قىلدىرىقتاي عانا بوپ كورىنەتىن كوپىرگە ءدال ءتۇسىرۋ دە وڭاي ەمەس. ونى ەكى-ۇش كۇننەن بەرى بايقاپ قالعان جۇرت جىڭىشكەلەپ كەلىپ، دۇركىن-دۇركىن ءوتىپ كەتىپ جاتىر.
جاسىرىنىپ جارقاباقتىڭ استىندا وتىرعانىمىزدا پەتر ءوزىنىڭ ءبىر بايقاۋىن ايتتى:
— بايقايمىسىڭ، كوستيا، نەمىستەر وسى كوپىردى بۇزعىلارى كەلمەيدى. قايتا، وزدەرى وتكەنشە امان تۇرۋىن تىلەيدى، — دەدى.
راسىندا دا كوپىر قاسىنا ءجۇز قادامداي جاقىن بومبا تۇسپەگەن ەكەن. ادام مەن ماشينا، قارۋ-قۇرال توپتانىپ قالعان جەردى قايتا-قايتا قوپارىپ، استان-كەستەڭىن شىعارىپ جۇرگەن نەمىستەر، كوپىرگە ونشا تۇيىلمەپتى. پەتردىڭ ويىنا ءبارىمىز دە قوسىلدىق.
الدەقايدان ءبىزدىڭ ەكى كوك قىرعي جارق ەتىپ كورىندى. توبەمىزدەن اۋماي قويعان جاۋدىڭ جيىرماعا تارتا «قوڭىر الاسىنا» جوعارىدان الا، كولدەنەڭ ءبىر كيلىكتى دە، قايتىپ ورالماي كەتىپ قالدى. بۇلتسىز اسپان كوگىلدىر جىبەك شاتىرداي جىرتىلىپ ءبىر قالدى دا، قايتا تىندى. جاۋ سامولەتتەرى اعاشتى جەرلەردى، ساي مەن جىرا بويلارىن سۇزە بومبالاپ ءجۇر. ءار سايدان شاشى دۋدىراپ شىعا كەلگەن ايەلدەر اسپانعا قاراپ جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، قارعىس وقيدى. الدەكىمدەر بالاسىنان، الدەكىمدەر اتا-اناسىنان ايرىلىپ جاتىر. بىرەۋلەر كوپىردەن ءوتىپ ۇلگىرىپ، ءولىم شەگىنەن ۇزاپ بارادى. بىرەۋلەر سول شەكارادان اسا الماي قالدى.
اربانىڭ الدىڭعى ەكى دوڭعالاعىن زىر قاقتىرىپ ۇشىرىپ، قىر باسىندا جالعىز جەتەكپەن جەگىلگەن ەكى تورى ات شاپقىلاپ ءجۇر. اربانىڭ ارت جاعى جوق. شۇباتىلىپ كەتكەن قوس دەلبە كەيدە دوڭعالاقتىڭ استىنا ءتۇسىپ قالىپ، قاتتى ەكپىننەن جىلانداي ورشىپ، جوعارى كوتەرىلىپ بارىپ، قايتا جەرگە سۇيرەتىلەدى. شوشىنعان جاراۋ اتتار ەندى قاق جولعا ءتۇسىپ الىپ، كوپىرگە قاراي اعىپ كەلەدى. قاق جولعا تۇسكەن سوڭ دوڭعالاقتار دا جەرگە ءبىر ءتيىپ، ءبىر تيمەي كەتىپ بارادى. بار پارمەنىمەن كەلە جاتقان اتتار ءقازىر كوپىرگە سوعىلادى دا، وزەنگە قۇلاپ تۇسەدى. تاس-تالقان بوپ قيراپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قۇلاپ، كەڭ تاناۋلارىنا سۋ قۇيىلىپ تۇنشىعىپ كەتەدى.
جوق، قۇلاشتاي سەرمەگەن كۇيى اتتار تاس كوپىردى ءبىر-اق گۇرس ەتكىزىپ وتە شىقتى. ەندى انە، وزەننىڭ ارجاعىندا، بومبا ءتۇسىپ جانىپ جاتقان جالعىز ءۇيدىڭ قاسىنا بارىپ، اڭ-تاڭ بوپ تۇرا قالدى. مۇمكىن، ول وسى اتتاردىڭ تالاي توقتاعان، تالاي جەم جەگەن ءۇيى بولار.
— مۇنى نەگە ورتەگەن؟ ەندى ءبىز قايدا كىرەمىز؟ — دەگەندەي، ەكى تورى ات ۇزاق تاڭىرقاپ تۇرىپ قالدى. ۇلكەن اق قوراز ورداڭداي باسىپ، اتتاردىڭ الدىنا كەلىپ تۇر. تاڭ اتا ايعايلاعان دا سول بولۋى مۇمكىن.
سۇرعىلت سۋلىقتىڭ جالباعايى جەلكەسىن سابالاپ، قولىندا شىبىرتقىسى بار ۇزىن ءبىر ادام جۇگىرە باسىپ قىر باسىنا شىقتى دا، الىستان اتتارىن تانىعانداي، جار استىنا ەنتەلەي ءتۇسىپ كەلەدى. «قازالى قايدا دا ولەدى» دەيتىن بولۋ كەرەك، اسپانعا اندا-ساندا ءبىر قاراپ قويىپ، اتتارىنا قاراي ۇشىپ بارادى...
توبەدە جۇرگەن جاۋ سامولەتتەرى سيرەي باستادى. بوشكە، تاۋىقتىڭ كۇركەسى، بالانىڭ، بەسىگى، ساماۋىر، شەلەك سياقتى بولماشى بىردەمەلەردى ارتقان اعاش اربالار جارقاباقتىڭ استىندا ءالى تۇر ەكەن. ەكى قۇباقان وگىز، دۇنيە جۇزىندە ەشبىر ءدۇربىلىس بولماعانداي، ەش نارسەدە جۇمىسى جوق، تىنىش قانا كۇيىس قايتارىپ جاتىر. كەمپىردىڭ ءوزى جوق اربانىڭ ۇستىندە. ءقازىر مىنە، كوپىردەن ءوتىپ جۇرە بەرۋىنە بولار ەدى، وگىزدەرىن تاستاپ، جۇرتپەن بىرگە بويتاسا جاساۋعا كەتىپ قالسا كەرەك.
ساي-سالادان جۇرت تاعى شىعا باستادى. ۇزىن جولدىڭ بويىندا ۇباق-شۇباق، شۇبالاڭداعان شاڭ كورىنەدى. مەن كوپىرگە قاراي بەتتەدىم.
— ورىندارىڭا بارىڭدار! — دەدىم، ءار جەرگە بۇققان جولداستارىما ايعاي سالىپ.
ارتىمدا تولستوۆ ۆولوديا كەلە جاتىر ەكەن:
— ءما، تىستە! — دەدى، ءوزى شايناپ كەلە جاتقان سەمىز شۇجىقتىڭ ءبىر جاعىن مەنىڭ اۋزىما تىعا بەرىپ. قولى قاپ-قارا بولعان ەكەن.
— وزەن قاسىڭدا جاتىر. قولىڭدى جۋىپ الساڭشى! — دەپ، شۇجىقتان قاپسىرا تىستەپ، ءوز قولىما قاراسام، مەنىڭ قولىم دا قاراماي جاعىپ العانداي ەكەن. ەكەۋمىز دە مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردىك.
ءبىزدىڭ تاماق جەۋگە قولىمىز بوسايتىن ۋاقىت — جاۋ سامولەتتەرى بومبانىڭ استىنا الىپ، وكوپقا اپارىپ ەرىكسىز جاتقىزعان كەزى بولادى. ءبىراق جەر مەن كوك قوسىلا جارىلىپ، ءاستى-ۇستىڭ دۇڭكىلدەپ تۇرعاندا تاماعىڭنان اس وتپەيدى. ابدەن اشىعىپ قالىپپىز. مەن شۇجىقتى تىستەپ جاتقاندا ۆولوديا ناندى ەكى ۇرتىنا بۇكتەپ جاتادى، ول شۇجىققا اۋىز سالعاندا نان بۇكتەلىپ مەنىڭ اۋزىما كىرەدى. كۇلىپ تە كەلە جاتىرمىز...
— مايور ءبىر اربا تاماق قالدىرىپ كەتتى! — دەيدى ۆولوديا، — ءبارى بار!..
ءار جەردەن تۇرا كەلىپ، ماعان جاقىنداي بەرگەن جولداستارىمنىڭ ءبارى دە بىردەمەنى شايناپ كەلە جاتىر. بويى ءدال ەكى مەتر سەمەن زونين ۇلكەن ءبىر شاراداي اق بولكەنى جالعىز وپىرىپ كەلەدى.
ءبىزدىڭ تىنىس الار كەزىمىز دە وسىنداي الاڭ-بۇلاڭنىڭ اراسى عانا. جۇرت جانجالسىز ءوتىپ جاتسا، و دا دەمالىس. ءبىراق ونداي ءساتتى كەزەڭ دە سيرەك قانا كەزدەسەدى.
مىنە، ون ەكىنشى رەت «اسپان! اسپان!» دەسىپ قالدىق. وكىرىپ، ۇلىپ، شەگىرتكەدەي cap باۋىر، كوك-جاعال اۋىر سامولەتتەر دە كەلىپ، بوراتىپ تۇرىپ، بومبانىڭ استىنا الدى. اينالا قۇيىن كوتەرىلگەندەي، قارا بوران. قارا بوراننان كۇننىڭ كوزى دە كىشىرەيىپ، ارەڭ عانا قىزارىپ كورىنەدى. جەر جارىلىپ بارا جاتقانداي، تاۋ قۇلاعانداي كۇركىرەگەن ءۇن اينالانى ءبىر ساتتە تىپ-تيپىل قىلىپ، جانساۋعا جاسار ساي-جىرالارعا قايتا تىقتى. كەيدە بۇرقىراپ اسپانعا كوتەرىلگەن شاڭ-توپىراق، اسپانعا شاپشىعان سۋمەن ايقاسىپ قالادى. اسپانعا ۇشقان ۇساق تاستار كوپىر ۇستىنە گۇرس-گۇرس تۇسەدى. جەر اۋىر ىڭقىلداعانداي، ۇلىعان، وكىرگەن ءۇن، دۇنيە توڭكەرىلىپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى. قۇلاعىڭمەن دە، اۋزىڭمەن دە، ءتىپتى ەتىگىڭنىڭ ۇلتانىمەن دە سول ءبىر دۇنيە وكىرگەندەي ۇرەي ءۇندى ەستيسىڭ.
باسىم تەرەڭ قازىلعان وكوپتىڭ تۇكپىرىنە بارىپ جابىسىپ قالىپتى. بار دەنەم جەرمەن بىرگە دىرىلدەيدى، جەرمەن بىرگە گۋىلدەگەندەي بولادى. قورقىپ تا جاتقانىم جوق، قۋانىپ تا جاتقانىم جوق. بۇل كۇنگە دەيىن ەستىپ-سەزىپ كورمەگەن جات ۇنگە تاڭ قالىپ، سودان عانا قۇتىلعىم كەلىپ جاتىر. جەر باۋرىنا دەنەڭدى جاپسىرا تۇسسەڭ، ۇرەي ءۇنى دە السىرەگەندەي بولادى.
مەن ارەڭ دەپ باسىمدى جەردەن كوتەرىپ السام، ارقاسىن وكوپقا تىرەپ، مىلتىعىن الدىنا كولدەنەڭ سالىپ، پەتر وتىر ەكەن. كەسكىنى قۇسقىسى كەلگەن ادامنىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتىپتى. ءبىراق كوزىن اسپانعا تىگىپ، تىستا نە بولىپ جاتقانىن باقىلاپ وتىر. وكوپتىڭ ءبىر بۇرىشىن جالعىز الىپ سەمەن وتىر دا، ۆولوديا وعان جاپسىرىلا قويىپتى. ەندى عانا ءبىر-بىر جىميىسىپ قالدىق.
— ارقاڭ گۋىلدەي مە؟ — دەدى ۆولوديا ماعان ەڭكەيىپ كەلىپ.
— سايتاننىڭ قايدان ۇيرەنىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن، ءان سالادى! — دەدىم.
— مەن بار ىشكەن-جەگەنىمدى اقتارىپ تاستادىم، — دەدى اقكوڭىل، الىپ سەمەن زونين.
— يتتەي ىزا قىلعانى-اق باتىپ وتىر! — دەدى پەتر. — ءقازىر مەن جيىرما نەمىس سولداتىمەن جالعىز الىسار ەدىم. مىلتىقتى تاستاپ، قۇر قول بولسام دا تايىنباس ەدىم!
كۇتپەگەن جەردەن سەمەن قۋلىق ايتىپ:
— وندا ماعان قوشتاسا كەتەرسىڭ... — دەيدى.
اسپاندا قارا قۇس قاپتاپ كەتكەن سوڭ وكوپقا قاراي ۇمتىلعانىمدا، جاڭا عانا الدەقايدان قايتىپ كەپ، وگىزدەرىنە ءبىر قاراپ قويىپ، بەرى قاراي جونەلگەن تانىس كەمپىردى كورىپ ەم. كەمپىر ەش نارسەگە الاڭ ەتپەي، قورقۋ-ساسۋ دا ويىندا جوق، اقىرىن عانا كەتىپ بارا جاتتى. مەن كەمپىردى قولتىعىنان دەمەپ، جەدەل جۇرىڭكىرەپ كەپ، وزەن جار قاباعىنىڭ استىنا ءتۇسىردىم. بۇل ماڭدا قازىلعان وكوپتار دا، بومبا قازىپ تاستاعان شۇڭقىرلار دا كوپ، سونىڭ بىرەۋىنە تۇسىرەيىن دەپ ەم، كەمپىر باسىن شايقادى. گۋىلدەگەن كوپ ءۇن كەمپىردىڭ نە ايتقانىن دا ەستىرتپەدى. ەندى ءبىر ءۇن تولاستاعان ساتتە كەمپىر اۋىر ىڭىرسىعانداي بولدى.
— الدە، ءسىز جارالانىپ قالعانسىز با؟ — دەپ سۇرادىم.
— جوق، شىراعىم، جارالانعانىم جوق. وق مەنى نە قىلسىن! — دەدى.
— ىڭىرسىعانداي بولدىڭىز عوي؟
— ول جۇرەگىم عوي، بالام. ىڭقىلدايدى، ىڭىرسيدى... مىناۋ ۇرەي ۇنىنەن ونىڭ ءۇنى از دەيمىسىڭ... قايسىسى جەڭەر ءالى، — دەدى.
مەن كەمپىردىڭ ءۇمىت كۇشىنىڭ مولدىعىنا، تەرەڭ ءبىر ويدى دانا ءبىر تەڭەۋمەن ايتىپ سالعانىنا تاڭقالدىم. بومبالاۋ باسىلىسىمەن ءسىزدى وتكىزىپ جىبەرەم دەگىم كەلدى دە، ايتپادىم. كەمپىرگە ودان كوپ ۇلكەن كوڭىلدىڭ ءسوزىن، ۇلكەن جۇبانىشتىڭ ءسوزىن ايتۋ كەرەك سياقتاندى. اندا-ساندا ءبىر ءسوز ايتىسىپ، كوپ ويىمىزدى ءسوزسىز ۇعىنىسىپ، ەكەۋمىز جار استىندا ۇزاق وتىرىپ قالدىق.
ءجۇزىن تۇگەل اجىم باسقان كەمپىر، كارى كوزدەرىن شىعىسقا تىگىپ، ءبىر تىلەك تىلەگەندەي مۇلگىپ وتىر. مىناۋ ۇرەي ءۇنى قۇلاعىنا كىرمەيتىندەي، ەرىندەرى الدەنەمەنەنى كۇبىرلەپ قويادى. كوزدەرىندە وشپەس ءۇمىت، ىزگى تىلەكتىڭ عانا سەنىمدى ەلەسى بار. تاس قاباققا جۇمساق قانا سۇيەنىپ، دەمالىپ وتىرعانداي.
ءبىر كەزدە كەمپىردىڭ بۋالدىر كوزدەرى جارق ەتىپ جوعارى قاراپ قالدى. اسپاننان ءبىر جاقسىلىق كورىپ قالعانداي، بار دەنەسىمەن ەلەڭ ەتىپ، قادالا ءتۇستى. مەن دە كەمپىر قاراعان جاققا قادالدىم. كەمپىردىڭ تىلەگى قابىل بولعانداي، كۇمىستەي جارقىراپ، ءبىزدىڭ كوك قىرعي كورىندى. مۇنارتقان اسپاننان سۇڭگىپ شىققانداي ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، بەسىنشى قىرعي كورىنىپ قالدى.
الدىڭعى كوك قىرعي اعىپ كەلگەن بويى جاۋدىڭ «قوڭىر الاسىنىڭ» توبىنا كىرىپ كەتتى دە، اتقىپ جوعارى شىعىپ اپ، توگە-تۇيىلدىرە وق سەپتى. پۋلەمەتتىڭ تانىس ءۇنى اندەي ەستىلەدى، جەردەگى گۇرىل دە سەيىلە قالدى. وڭتايلى كوك قىرعيلار ورامالداي عانا اق بۇلتتى تاسالانىپ، جالت ەتىپ، جارىپ تاستاپ ءجۇر.
— قۇيرىعىنا قوندى دەپ انانى ايتادى، — دەدىم كەمپىرگە.
— كورىپ وتىرمىن، بالام، — دەدى كەمپىر.
كوك قىرعي ۇلكەن ءبىر «قوڭىر الانىڭ» سوڭىنا ءتۇسىپ الىپ، وكشەلەپ كەلە جاتىر ەدى، ءتۇتىنى بۋداقتاعان «قوڭىر الا» جەرگە قاراي قۇيرىعىنان شانشىلا قۇلاي بەردى. ۇپ-ۇزىن جالىننىڭ ءبىر ۇشى اسپاندا، ءبىر ۇشىنا «قوڭىر الا» اسىلىپ قالعانداي.
— ءوز شەگىنە اسىلىپ قالعانداي بولادى ەكەن، — دەدى كەمپىر كۇلىمدەپ. مۇنى دا ءبىر استارمەن ايتتى. مەن:
— ءيا، — دەدىم.
— قۇلاپ كەلە جاتقان نەمىستىكى عوي؟
— ءيا، نەمىستىكى.
وجەت كوك قىرعيلار كۇمىس نايزاداي جارقىلداپ، بىرەسە اعىپ اسپانعا شىعادى، بىرەسە كوكتى ءتىلىپ تومەن اعادى. قۇلدىراپ تومەن اعىپ كەپ، قايتا شاپشىپ جوعارى كەتەدى! اتتەڭ، ءالى از! تاس ارتىپ العان ماشيناداي سالدىر-گۇلدىر اۋىر «قوڭىر الالار» ورتاعا الىپ، قاماي باستاعان سوڭ، ءبىزدىڭ كوك قىرعيلار سىتىلىپ شىعىپ، تاعى كەتىپ قالدى. ول كەزدە اسپان ۇرىستارىندا نەمىستەردىڭ قولى بىزدەن كوپ ۇزىن، كوپ الۋەتتى ەدى...
اسپاندا جۇرگەن ۇلكەن ءبىر تاراقان ءتارىزدى قوڭىر جول سارى باۋىر كورىنەتىن اۋىر سامولەت كوپىردىڭ جوعارعى جاعىنان سۋعا كەلىپ قۇلادى. ماناعى بىرەۋى تومەن ۇشىپ كەلە جاتىپ، تۇمسىعىنان شانشىلا قۇلاپ ەدى، بۇل قۇيرىعىنان شانشىلا ءتۇستى. سۋعا شولپ ەتىپ كەپ ءتۇستى دە، كەۋدە جاعىنىڭ سالماعى باسىپ، وزەنگە ۇزىننان سۇلاي كەتىپ، ءۇنى ءوشتى. اسپانعا شاپشىعان سۋمەن بىرگە، تاسپاداي تارامدالعان وت تا شاپشىپ ەدى، سۋمەن بىرگە قايتا تامشىلاپ وزەنگە ءتۇسىپ جاتىر. جانىپ شاشىراعان بەنزيننەن وزەننىڭ جاعاسىنا توپ-توپ وت تورعايلار قونىپ جاتقان سياقتانادى. سامولەت جارىلىپ، توگىلگەن بەنزين قۇشاق-قۇشاق وت بولىپ لاپىلداپ جانىپ، كوپىردىڭ استىمەن تومەن اعىپ بارادى. تولقىن وتقا كوبىگىن شاشادى، وت لاپىلداپ ءورشي تۇسەدى. وت پەن سۋ ارپالىسىپ، الىسىپ بارادى.
كەمپىر كوزىن جۇمىپ قالىپ، قولىن الدىڭعى جاعىنا نۇسقادى. مەن كوپىرگە قارادىم. كوپىردىڭ ءدال تۇبىنەن اسپانعا اتقان سۋ وتە بيىك كوتەرىلىپ، گۇرس ەتىپ جارىلعانداي بولدى دا، ازدان كەيىن ارناسىنا قايتا قۇلادى. سۋ جاۋىپ كەتكەن كوپىر ەندى عانا ايقىن كورىندى. قاق جارتىسى وپىرىلىپ تۇسكەن ەكەن. ويىپ تۇسكەن اۋىر بومبا كوپىردى قيراتىپ كەتىپتى.
جوق، نەمىستەر بۇل كوپىردى ءتىپتى تەگىن قيراتقان جوق. كوپىر ولاردان گورى بىزگە پايدالى بولىپ شىقتى، ءبىر؛ نەمىس قولى وزەننىڭ باسقا ءبىر تۇسىنان وتپەك، ەكى بۇل جايدى شتابقا حابارلاۋ كەرەك، ءۇش...
— ءسىز ءازىر قوزعالماڭىز! — دەپ، كەمپىردى سول جەردە قالدىردىم دا، ءوزىم الگى ايتقان وكوپقا كەلدىم.
— ءيا، كوماندير جولداس، ەندىگى بۇيرىعىڭىز نە بولماق؟ — دەپ، جولداستارىم ماعان قاراپ وتىر. تەز ءبىر شارا قولدانۋ كەرەكتىگىن ءبارى دە اڭعارتىپ قويادى.
مەن ولارعا:
— جينالىڭدار! — دەدىم.
7
كوپىر سولاي قيراتىلىپ قالدى... قۇلاپ تۇسكەن ەكى سامولەتپەن قۇنى اقتالدى ما، جوق پا، ءبىز ءۇشىن ونىڭ ەندى ءبىر كۇن تۇرا تۇرۋى قىمبات ەدى. ءبىراق بىزگە قىمبات — جاۋعا ارزان، ونىڭ قۇمارى دا ءبىزدىڭ قىمباتىمىز بەن قيماسىمىز بولىپ كەلە جاتىر.
پۋلەمەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ عانا ءۇنى شىعادى. جول بويى اپات سوققانداي. قيراعان ماشينا، اربا، شاشىلعان ءۇي جيھازدارى، ءار ءتۇرلى حالدە قازا تاپقان بەيبىت حالىق. ىڭىرسىپ جاتقان جارالىلار. جاپىراق ۇستىنە قالىڭ شاڭ، تۇرىپ قالىپتى دا، بارلىق امان قالعان اعاش ورتكە ۇرىنىپ شىققانداي. جان-جانۋار جەرگە باسىن سالماي، وسىنشا وزگەرىپ كەتكەن دۇنيەگە تاڭقالىپ قارايدى.
ساي-سالاعا جاسىرىنىپ امان قالعان ماشينالار، اربالى-جاياۋ بوسىعاندار وزەن بويىن جوعارى-تومەن ورلەپ، وتكەل ىزدەپ ءجۇر. كوپىرگە ءالسىن-السىن كەلىپ قالىپ جۇرگەن ماشينالار دا تەز بۇرىلىپ كەتەدى. اسكەر بولىمدەرى ازايىپ، ەندى كوپ اعىلىپ جاتقان بەيبىت جۇرت.
قيراعان كوپىردىڭ ۇستىندە ينەلىكتەي ءيميىپ نەمىستىڭ بارلاۋشى سامولەتى ءجۇر. تومەن ۇشىپ، اينالىپ جۇرگەنىنە قاراعاندا ەندى بۇل جەردە كوپىر جوقتىعىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الىپ جۇرگەن سياقتى. كەشە لەيتەنانت گوركين جاتقان تەرەڭ شۇڭقىردا مەنىڭ ءۇش جولداسىم ۇيىقتاپ جاتىر. ەكى جاۋىنگەردى نەمىس قولدارىنىڭ قاي جەردە كەلە جاتقانىن بارلاپ كەلۋگە جىبەردىم، ءبىر جاۋىنگەرىم كوپىر ماڭىندا بولعان جايلاردى حابارلاپ كەلۋگە شتابقا كەتتى. كوپىر سالۋشىلار سۇرادىم. ءوزىم سول جاۋىنگەرلەرىمنىڭ ورالىپ كەلۋىن كۇتىپ وتىرمىن.
اينالام تىم-تىرىس، ولىكتەي ءۇنسىز، ءالسىز عانا قالعىپ كەتكەندەي. شاڭ باسقان قايىڭدار قارا جامىلىپ، قايعى سالماعىنان بۇگىلىپ تۇرعانداي. جانشىپ بارا جاتقان تىنىشتىقتى بۇزۋ ءۇشىن ايعاي سالعىڭ كەلەدى. الىستا كۇن كۇركىرەگەندەي بوپ، سوعىس ءۇنى ەستىلەدى. ورتەنگەن دۇنيەنىڭ قوڭىرسى ءيىسى قويۋلانا ءتۇسىپتى. قۇلاعان اق تەرەكتەردىڭ ولۋگە اينالعان جاپىراقتارى ءدىر قاعىپ، ومىرگە ىنتىعىپ، سۋ سۇراپ جاتىر. قۇلاپ جاتقان اعاش جاپىراقتارى راقىمسىزدىققا شاعىم ەتىپ، كۇناسىز ومىرىنە ساۋعا تىلەيتىندەي، ارىزىن ايتادى. ءالسىز سىبىر وسىنداي ءبىر تىنىشتىق كەزدە عانا ەستىلەدى. جاپىراقتاي سارعايىپ كەتكەن جاس قانا جارالى قىز اۋىر ىڭىرسىپ، قاسىمداعى ءبىر شۇڭقىردا جاتىر. اعاش اراسىندا شىقىلداسىپ وتىراتىن تورعايلاردىڭ ءبىرى قالماعان. وزەن جاقتان بوزتورعاي شىرىلى دا ەستىلمەيدى. وسى اۋىر تىنىشتىق سەنى دە ەزىپ بارادى.
مەن كۇندەگى ۇرىسىپ-كەرىسىپ ءوتىپ جاتاتىن كوپ جۇرتتى ساعىنىپ وتىرمىن. ۋ-شۋسىز وڭاشا قالعان وي ەل باسىنا تۇسكەن بالەنىڭ سالماعىن ولشەپ اۋرەلەنەدى. جاۋ تابانىنا ءتۇسىپ قالعان قالالار مەن باۋىرلاس ەلدەردىڭ اۋىر ىڭىرسۋىن ەستىگەندەي بولامىن. كوزىم قايتا-قايتا جول بويىنداعى اپات ىزدەرىنە تۇسە بەرەدى. قوپارىلىپ، قازىلىپ قالعان جەر، قيراتىلىپ قالعان باقشالار، شاشىلىپ جاتقان دۇنيەلىك، ىڭىرسىپ جاتقان جارالى قىز — ءبارى قوسىلىپ وتاننىڭ اۋىر ءحالىن كوز الدىڭا اكەلەدى. ءبارى كوككە شاقىرادى. ءۇنسىز شاقىرادى. سونشا اۋىر تىنىشتىقتان جارىلىپ كەتكەندەيسىڭ. كەشەگى ءبىر ءان وسى كەزدە تاعى ءبىر شىعا قالسايشى دەيسىڭ!
جوق، ول ەمەس، باسقا ءبىر ءان كەرەك! امىردەي قاتال، اتتان سالعان، دابىل قاققان ءان كەرەك! مىلتىق اتىپ وتىرىپ «اق ەركە» ءانىن ايتىپ تا بولماس، «اق ەركەنى» ايتىپ وتىرساڭ، مىلتىق اتىپ تا بولماس!
جاۋىنگەرلەردىڭ ساقالدارى ءوسىپ، ءۇستى-باستارى كىرلەنگەن. كۇلىمسىگەن كيىم يسىنە ەتتەي اششى تەر ءيسى قوسىلعان. ابدەن قالجىراعان جىگىتتەر باستارى جەرگە تيە بەرگەندە-اق ۇيىقتاپ كەتتى. بالاشا بۇراتىلىپ، قالاي بولسا سولاي، ىڭعايسىز جاتىر. دەنى ساۋ، وكپەسى كەرىكتەي، جۇرەگى تازا، سەمەن زونين بولۋ كەرەك، بىرەۋى قاتتى قورىلدايدى. ىستە قانداي ىزعارلى كورىنەتىن جىگىتتەر، ءقازىر ۋقالانىپ قالعانداي، ەلىكتەي سۇلاپ، تۇك دارمەنسىز جاتىر. بۇل ءوز ۋاقىتىنداعى ءتاتتى ۇيقى ەمەس، بولدىرتىپ جىققان قينالىستى ۇيقى. ءبىراق ءوزىمدى دە الىپ ۇرا ما دەپ، مەن انانى-مىنانى ەرمەك ەتىپ وتىرمىن.
قولىما ءتوس قالتامدا جۇرەتىن، شەشەمنەن كەلگەن سوڭعى حات ىلىكتى. حاتتا نە جازىلعانىن جاتقا بىلسەم دە، قايتا وقي باستادىم. شەشەم ءقازىر كولحوزدا، قۇرىلىس جۇمىسىنان بوساعان، الىپ تۇراتىن پەنسياسى بار. ايداش اسكەرگە الىنىپ كەتكەن.
— ءوزى اتپەن باراتىن جەر مە، ماشينامەن باراتىن جەر مە؟ بۇرىشتاماڭدى دۇرىستاپ جازسايشى... قالاڭنىڭ اتىن سيفرمەن جازعانىڭا مەن قالاي تۇسىنەم، قالقام-اۋ؟.. — دەپ جازادى شەشەم.
شەشەم قاتتى ساعىنىپ جۇرگەن سياقتى. سوعىس پەن نەمىس جايىندا جۇرتتىڭ نە ايتاتىنىن شەشە نە قىلسىن، كولحوزدىڭ ءبىر جەلبەزەگىنە ءمىنىپ الىپ، بالاسىن ءبىر ءسۇيىپ قايتقىسى كەلەتىن سياقتى... مەنىڭ ادرەسىم سيفرمەن جازىلعاندىقتان قايدا ەكەنىمدى بىلە المايدى...
— قالالى جەردە پوچتا جاشىگى دەگەن كوپ بولادى، بالام. مەن ونىڭ قايسىسىنىڭ نومەرىن قاراپ تاۋىسام... قالانىڭ ءوزىنىڭ اتىن جازىپ جىبەر... — دەيدى.
شەشەمنىڭ حاتى بەسىكتەي تەربەتىپ الدەقايدا تۋعان ەلگە الىپ كەتەدى. وياۋ وتىرىپ، ءتۇس كورگەندەي بولام. ورالداعى بالالار ۇيىندە توسەگىمنىڭ باس جاعىنا كەلىپ تۇرعان شەشەمدى كورەم. جۇزىندە بار انانىڭ قۋانىش نۇرى، كوزىندە قۋانىش جاسى، بۋىلتىق ساۋساقتارىمەن باسىمدى ءبىر سيپاپ قويىپ، ەندى ماڭدايىمنان سۇيۋگە ەڭكەيىپ كەلە جاتىر... شەشەنىڭ ىستىق دەم الىسى، شەشەنىڭ تانىس ءيسى. اۋەلى ماڭدايىمنان سۇيەدى، ودان كەيىن ماڭدايىڭ با، كوزىڭ بە، بەتىڭ بە، مۇرنىڭ با، ءبارىبىر، قۇمارى قانعانشا سۇيە بەرەدى، سۇيە بەرەدى.
— اپا، بولدى، بولدى... — دەيىم، كوزىمدى اشپاي، وزىنە قاراي تىعىلا بەرىپ.
— ويباي-اي، مىنا جاماندى قاراي گور... جىگىت بوپ قالدىم دەپ ۇيالامىسىڭ؟ ءما، ساعان جىگىت بولعان، ءما ساعان... — دەپ، كورپەممەن بىرگە قۇشاقتاي كوتەرىپ، الدىنا وڭگەرىپ الادى. مەن ءبارىبىر كوزىمدى اشپايمىن. ءارى ەركەلەگىم كەلەدى، ءارى جاس بالاشا تىراڭداپ ەركەلەي بەرۋگە ۇيالاتىنىم راس. سوندىقتان كوزىمدى اشپاي ەركەلەيمىن. قاسىمداعى بالالاردان ۇيالىپ:
— اپا، جىبەرشى، جىبەرشى... — دەپ، بۇلقىنعان بولىپ جاتىپ، وزىنە قاراي جابىسا تۇسەم... قولىنا بۇلاي ءبىر ءتۇسىپ قالعان سوڭ، ساعىنىپ كەلگەن شەشە، شىن ايتسام دا جىبەرمەس ەدى. ەندى كورپەنىڭ ىشىنەن جەلكەمدى دە تاۋىپ الىپ سۇيەدى، اياعىمدى دا تاۋىپ الىپ سۇيەدى... الدەن ءبىر ۋاقىتتا، سۇزگىلەپ ءجۇرىپ، قۇلاعىممەن بۇلك-بۇلك سوعىپ تۇرعان جۇرەگىن تاۋىپ الام. سول جۇرەككە قۇلاعىم مەن بەتىمدى جاپسىرىپ قوزعالماي، ۇزاق جاتىپ قالام. ءبىر كەزدە، شەشەسى جوق بوراشتىڭ قىزىعا قاراپ وتىراتىنى ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ اتىپ تۇرعاندا، اپام قۇلاپ قالا جازدايدى.
— جىگىت بولىپ قالىپسىڭ عوي، قۇلىنىم!.. — دەيدى اپام، ەندى تۇگەل بويىما قۋانا قاراپ وتىرىپ. — قانە، ەندى ءبىر كەلشى... — دەيدى. مەن بارمايمىن...
بالاسىن ءوسىرىپ، ۇياسىنا قوندىرۋ — بارلىق انانىڭ ەرەكشە قۋانىشى عوي، شەشەم مەنى اينالىپ، تولعانىپ، كۇن بويى كوز الدىنان شىعارمايدى. بىرەسە مەن «جىگىت بوپ قالىپپىن»، بىرەسە ءالى باياعى ون جاسار قايروش... ەركەلەتەردە مال بالاسىنىڭ، بارىنە تەڭەپ شاقىرادى دا، اقىل ايتاردا «ەندى جىگىت بولدىڭ» دەيدى.
ويىما وسى وتكەن شاق ءتۇسىپ كەتىپ، ءوزىم دە ساعىنىش قۇشاعىندا وتىر ەدىم، سىرت جاعىمنان بۇتاق سىلدىرى ەستىلدى. باياعى ەكى قۇباقان وگىز جەككەن كەمپىر كەلە جاتىر ەكەن. اينالاسىنا سىعالاي قاراپ، وڭ قولىمەن كوزدەرىن قالقالاپ، ءار اعاشتىڭ قانشا اۋىر جارالانعانىن قاراپ كەلە جاتقانداي. مەنى كورىپ:
— وسىندا ەكەسىڭ عوي، بالام، — دەدى.
— ءيا، اجە، وسىندامىز...
— جولداستارىڭ ۇيقتاپ جاتىر ەكەن... جاستار عوي. كارى كىسى بۇلاي ۇيىقتاي دا المايدى. وعان ءبىر ەرمەك كەرەك... — دەپ، شۇڭقىردىڭ قاباعىنا وتىرا بەردى دە:
— كوپىر عوي ەندى جوق... — دەدى، ءارى ماعان كوڭىل ايتقانداي، ءارى سول جامانشىلىقتى تاعى ءبىر انىقتاعىسى كەلگەندەي ۇنمەن. — ەندى مىنە، قۇلاعىڭ ءبىتىپ قالعانداي تىم-تىرىس... قۇيىن سوققانداي جىم-جىلاس ەتتى دە، تىندى... انا جاقتى ءالى ۇرعىلاپ جاتىر. ول باي جەر عوي. وندا نە جوق! ءتورت ۇلكەن زاۆود بار. سوۆحوزدار دا كوپ... الدە جۇمىسكەرلەر قارسىلاسىپ، الدىرماي جاتىر ما ەكەن؟
— مۇمكىن، شەشە.
كەمپىر بايعۇستىڭ ءتىرى قالعانىنا قاتتى قۋانىپ كەتتىم. بارلىق كارى انالار سياقتى ەلەۋسىز عانا ءجۇرىپ، ەل ءۇشىن مۇڭايىپ، كوپ ءۇشىن قايعىرىپ جۇرگەن كەمپىر كىمگە بولسا دا قۇرمەتتى بولۋعا ءتيىستى. بۇل ءبىر ءوزىم دەگەندى ۇمىتىپ كەتكەن ادام. مۇمكىن، ول مىڭداعان ادامنىڭ كوڭىلىن جۇباتىپ، جاراسىنا ەم ايتىپ كەلگەن شىعار. بىزگە دە سول بىر-ەكى اۋىز جىلى ءسوز ايتۋعا كەلىپ وتىر.
— وگىزدەرىڭىز قايدا؟ — دەدىم.
— امان، بالام، امان، — دەدى كەمپىر. — بىزدىكى دەگەننىڭ ءبارىن قۇرتىپ كەتەم دەگەنمەن بولا ما ول!.. تاۋىقتارىم دا امان... — دەپ، ماعان جىپ-جىلى ءۇش جۇمىرتقا ۇسىندى. — ۇشەۋى جۇمىرتقالادى دا، ءتورتىنشى ءبىر ۇياتسىز جەز-اياق قۇر سىلاڭداپ ءجۇر...
مەن جاۋىنگەرلەرىمدى وياتىپ، كەمپىردى ورتاعا الىپ، تاماققا وتىردىق. جىگىتتەر دە ءارقايسىسى ءوز شەشەلەرىن ءبىر كورىپ قالعانداي قۋانىسىپ، بار جىلى-جۇمساقتى كەمپىردىڭ الدىنا قاراي ىسىرىپ قويادى. كەمپىر ىڭىرسىپ جاتقان جارالى قىزدىڭ داۋسىن ەستىپ:
— بىرەۋ ىڭىرسيدى عوي، بالالار-اۋ؟ — دەپ، ورنىنان تۇرا كەلدى.
— وتىرا بەرىڭىز، شەشە. قولدان كەلەر جاردەمدى كورسەتتىك. ەندى جارالىلاردى تاسيتىن ماشينا كەزدەسسە، جونەلتەيىك دەپ وتىرمىز، — دەدىم.
— سۋ بەردىڭدەر مە؟ — دەدى كەمپىر.
— بەردىك، شەشە.
— دەگەنمەن بارىپ كەلەيىن. اناسىنىڭ داۋسىن ەسىتۋگە زار بولىپ جاتقان شىعار، — دەپ، كەمپىر كەتىپ قالدى.
كەسىمدى ۋاقىتتان جارتى ساعات كەشىگىپ بارلاۋشىلارىم كەلدى. ازىراق ماقتانعانداي قالپى بار، ۆلاديمير تولستوۆ قولىن سەرمەي كوتەرىپ، شەكەسىنە اپارىپ:
— جولداس سەرجانت، تاپسىرماڭىزدى ورىندادىم! — دەدى.
— ءيا؟ وتىر.
تولستوۆ نەمىس اسكەرلەرىنىڭ قاي جەرگە جەتكەنى تۇگىل، وزدەرىن دە كوزىمەن كورىپتى. ءبىرىنشى رەت بەرىلگەن سوعىستىق تاپسىرمانى ويداعىداي ورىنداپ قايتقانىنا كوڭىلى كوتەرىڭكى كەلىپتى. بويىنا دارىتپاي، الىستان سەرمەپ، وت پەن وقتان قورشاۋ جاساپ الىپ، ءالى ىشىنە كىرگىزبەي كەلە جاتقان جاۋدى ءبىز ءازىر كورە العان جوق ەدىك. تولستوۆ ءوز كوزىمەن كورىپ كەلگەن ءبىرىنشى جاۋىنگەر. كيىمدى وزگەرتىپ كيىپ، كەلە جاتقان جاۋ لەكتەرىنە ءۇش رەت ارالاسىپتى. اقساق تا بولعان، سوقىر دا بولعان... ارناۋلى ازىرلىكتەن العان كەيبىر ونەرىن ءبىرىنشى رەت ورىندى قولدانعانىنا ماقتانىڭقىراپ تا قويادى. ءوزى كوزگە كورىنبەي، بەيبىت ەلدى وق قاعار قىلىپ الدىنا سالىپ اپ، توگىلىپ كەلە جاتقان جاۋ اسكەرىنىڭ ءبىرتالاي سىرىن اڭداپ قايتقان. كوزى جارقىراپ، ايتاتىنىم ءالى كوپ دەپ تۇر.
قورىقپاي ارالاسىپ كەتىپ، مەنەن جاۋدى بۇرىن كورىپ قايتقان جولداسىما قىزىعا قاراپ:
— ال، قالاي ەكەن؟ قانداي ەكەن؟ — دەدىم.
— تۇك تە ەمەس! — دەدى ۆولوديا، — ويدان، قىردان جينالعان بانديت سياقتى. سەن پاتشانىڭ ۋريادنيكتەرىن كورىپ پە ەڭ؟
— جوق، ءوزىڭ شە؟
— مەن دە كورگەم جوق. ءبىراق جاقسى بىلەم! تانكى دەگەنىڭ قوڭىزداي قاپتاپ كەلەدى. كوز جەتەر جەردە جىگى اشىلمايدى. ماشينا دا سونداي. جاياۋ اسكەر دەگەنىڭىز جاياۋ جۇرمەسە كەرەك، ءبارى ماشينادا. تەك قانا بەيبىت ەلدى كورگەندە، قىزىعىپ كەتىپ، قاسقىرداي شابادى ەكەن. ادام بالاسىن يتتەن جامان قورلاپ كەلەدى! ۋريادنيكتەن قاي جەرى ارتىق؟ — دەدى ۆولوديا. مەن ماقتاپ، داۋلاسىپ وتىرعانداي، قاتال داۋىسپەن ايتتى. جۇزىندەگى ماقتانىش ىزدەرى وشە قالدى دا، كۇرەڭدەنىپ كۇيىنىش شىعا كەلدى.
— بىلاپىت، ناس... تالان-تاراج شىعار ىستەپ كەلە جاتقاندارى؟ — دەدى كەمپىر قايتا ورالىپ كەلىپ:
— ودان دا جامان! ناعىز ايۋان بارىپ تۇرعان! قانداي قىلمىستان تارتىنا الاتىندارىن بىلە المادىم! — دەگەندە، ۆولوديانىڭ كوزىنە جاس كەلىپ داۋسى السىرەپ شىقتى. القىمىنا اشۋ مەن ىزا تىعىلىپ تۇر.
مەن يىعىنا قولىمدى سالىپ:
— ۆولوديا، مۇنىڭ نە! سەن ءپىسىپ-قاتقان بارلاۋشى ەمەسپىسىڭ! — دەدىم.
— شىداپ كور! — دەدى ۆولوديا، — بالا-شاعانى تانكىمەن باستىرمالاتىپ، مالداي ايداپ كەلەدى. قۇلاعان كەمپىر-شالدى جولدان سۇيرەپ تە تاستامايدى... باسىپ وتە بەرەدى! بارلاۋشى بولسام قايتەيىن، شىدار جاي جوق! اعاش پەن ەگىن اراسىنداعى قىلىقتارعا قالاي شىدارسىڭ! فاشيست شوشقالارى قورلاۋ مەن زورلاۋدىڭ نەشە اتاسىن ۇيرەنىپ شىعاتىن بولسا كەرەك. زارلاپ، قارعىسىن ايتىپ جاتقان جاس ايەل، جاس قىزداردىڭ قاسىندا ايعىرداي وقىرانىپ، قارقىلداپ كۇلىپ، مازاقتاپ تۇرعان ناس ايۋاندى كورگەندە كىم شىداي الار؟
— بارلاۋشى شىداۋ كەرەك! — دەدى پەتر. — كورسەڭ دە كورمەگەندەي، ەش نارسەگە تاڭدانباي، بەتىڭ، بۇلك ەتپەي وتە بەر!
— سەنىڭ شىداعانىڭدى دا كورەرمىز!
— مەن شىدايمىن! مەنىمەن بارساڭ سەن دە شىدايسىڭ!
— ءيا، شىداماعاندا نە ىستەدىڭ؟ — دەپ مەن ۆولودياعا قارادىم.
ۆولوديا ۇندەمەستەن قالتاسىنا قولىن سالدى دا، سارى ساپياننان جاسالعان ءامياندى سۋىرىپ الىپ، مەنىڭ الدىما تاستاي بەردى. جاۋدان قولعا تۇسكەن ءبىرىنشى قاعازدى ءبىر شتابتىڭ قاعازدارىن قولعا تۇسىرگەندەي-اق ءبارىمىز ءۇڭىلىپ، بار ىنتامىزبەن قاراپ شىقتىق.
ەڭ الدىمەن كورگەنىمىز، باسىن كەكجيتىپ، مۇرتىن ءۇرپيتىپ، بار دۇنيەگە پاڭ قاراپ تۇسكەن وفيسەر سۋرەتى ەدى. جاراتىلىسىنا دا، ءوزىنىڭ ىستەپ جۇرگەن ىستەرىنە دە كوڭىلى ريزا ءبىر پاڭ، بىزگە مەنسىنبەي قاراپ تۇر. قاعازىندا «كاپيتانو البەرتو-نيكولو-پياترو كورريني» دەپ جازىلىپتى.
— نەمىس ەمەس، يتاليان بولار، — دەدىم.
— بىرەۋى دە ەمەس، سۆولوچ! — دەدى ۆولوديا. — جەندەت! ونداي ارسىز دوڭىزدىڭ فاشيزمنەن باسقا ۇلتى بولماۋ كەرەك!
بۇل جولى ۆولوديادان كۇتپەگەن قاتال سوزدەر شىعىپ كەتكەنىنە جولداستارىم تۇگەل تاڭىرقاپ قالىپتى.
— جاسا، ۆولوديا! ادام بولۋعا بەت الىپسىڭ! — دەدى، ريزا بولىپ كەتكەن پەتر. زونين كەڭكىلدەي كۇلىپ:
— سەن ونى قالاي جاۋكەمدەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى. ۆولوديا سۇراۋعا تاڭدانعانداي، اينالا قاراپ:
— قالاي بولۋشى ەدى؟ اتىس سالدى دەيمىسىڭ؟ ەگىن اراسىندا شەشىنگەلى جاتقاندا جەلكەسىنەن سالىپ جىبەردىم دە، القىمىنان سىعىپ تاستادىم، — دەدى ۆولوديا. ىشىمىزدەگى ەڭ جاسىمىز ۆولوديانىڭ جالعىز ءجۇرىپ جاۋعا شاپقان ەرلىگىنە ءبارىمىز دە قىزىعا قاراپ، ءبىر اۋىزدان ماقتاۋ ايتتىق.
— ءبىر سورلى ايەلدىڭ كوز جاسىن جۋعاسىڭ عوي... سولاي ما؟ — دەدى، مانادان شەتىرەك وتىرىپ قالعان كەمپىر. سونى ايتتى دا، ۆولوديانىڭ جاۋاپ بەرۋىن كۇتپەي قاسىنا كەلىپ، يىعىنان سيپاپ، ارقاعا قاقتى. جاۋىنگەردىڭ كىمدى اراشالاپ، قول ىسكە بارعانىن ەندى ءوزى دە تۇسىنگەندەي ەدى. ءامياننان تابىلعان حاتتار مەن ءار ءتۇرلى ايەل سۋرەتتەرىن اقتارىستىرىپ وتىرىپ:
— وسىنىڭ ءبارىن شتابقا ءوزىڭ اپارىپ تاپسىراسىڭ! — دەدىم.
— شتابقا؟.. جوق، كوستيا، مەنى ونداي جەرگە جۇمساما، ءتاڭىر جارىلقاسىن. كورگەن-بىلگەنىمدى سۇراي قالسا، مەن ءبارىن شاتاستىرىپ الام، — دەدى ۆولوديا جۇرەكسىنىپ. الدە ءوز ءىسىن اعاتتىققا ساناپ قالدى ما، الدە شىن-اق كورگەن-بىلگەنىن تارتىپپەن ايتا المايمىن دەپ قىسىلدى ما، ايتەۋىر جۇزىندە ەداۋىر قوبالجۋ بار ەدى.
— جوق، باراسىڭ. بۇل بەتتە كەلە جاتقاندار قانداي ديۆيزيالار ەكەندىگىن انىقتاۋ، ءبىزدىڭ شتابقا وتە قاجەت ىستەردىڭ ءبىرى بولار. باراسىڭ، — دەپ، كاپيتان كوررينيدىڭ قاعازدارىن ۆولوديانىڭ قولىنا بەردىم.
— جارايدى، جولداس سەرجانت، — دەپ، ۆولوديا ورنىنان تۇردى.
— اۋەلى تاماقتانىپ ال.
— جوق، تاماق جەگىم كەلمەيدى... وزەننەن ءجۇزىپ وتەيىن، ءا؟ — دەپ، ۆولوديا كەتۋگە ىڭعايلاندى. جۇزىندەگى قوبالجۋ كوبەيە تۇسكەن سوڭ، تاعى بىر-ەكى اۋىز ءسوز ءۇشىن توقتاتقىم كەلىپ:
— جولداس تولستوۆ! مەن سىزگە تاماقتانىپ ال دەپ بۇيىرامىن! — دەدىم.
ۆولوديا جاۋابىن شيراق قايتارىپ، تاماققا وتىردى. جاۋىنگەردى جۇمىسقا جىبەرەردە بەرەتىن بۇيرىعىڭدى سوعىستىڭ ءوز تىلىمەن قاتال بەرۋ كەرەكتىگى ءوزىمنىڭ ەسىمە دە تۇسە قالدى.
ەكىنشى بارلاۋشى سەرگەي ءارى بارماي، بەرىرەكتە قالعان ەكەن. سوندىقتان ونىڭ اكەلگەنى قاشقان جۇرتتان ەستىگەن حابارلار. ونىڭ ۇستىنە ۆولوديانىڭ كورگەن-بىلگەنىن كوتەرىسىپ كەلىپتى... سەرگەي سۋرەتشى بولام دەگەن تالابى بار جاس. كۋرستا جۇرگەندە قولى بوساپ كەتسە-اق، سۋرەت سالىپ اۋرەلەنۋشى ەدى. دەمالىس كۇندەرىندە وزگەمىز تەڭىز جاعاسىنا كەتسەك، ول سۋرەت سالىپ ۇيدە قالاتىن. ول قازىردە ۆولوديا اڭگىمەسىنىڭ قالتارىس قالعان جاقتارىن تولىقتىرىپ قويىپ وتىر. ۆولوديانىڭ اسكەر تىلىمەن ايتقاندارىنا سەرگەي ءار ءتۇرلى بەينەلەۋ بەرەدى.
— سەرەجا دۇرىس ايتادى. مەنىڭ ەسىمنەن شىعىپ كەتكەن ەكەن — دەپ، ۆولوديا ماقۇلداپ قويادى.
— تاعى دا ءبىر كۇن ءوتىپ كەتتى... — دەدى كەمپىر.
ءبىز اڭگىمەمەن وتىرعاندا كۇن باتىپ، قاس قارايىپ قالعان ەكەن. ءالى دە اعىلىپ جۇرگەن ماشينالار مەن اربالىلار كوپىر الدىنا كەلىپ تىرەلىپ تۇر. ماشينادان تۇسكەن ەكى جاۋىنگەر بىزگە كەلىپ:
— جولداستار، كوپىرلەرىن، قايدا؟ — دەدى. كورىپ تۇرعانىن سۇراعان ادامعا ىزالانىپ قالاتىن پەتر، اتىپ ورنىنان تۇرىپ:
— كورمەي تۇرسىڭدار ما؟ — دەدى.
— جوق، ءبىز وتكەل بار ما دەپ سۇراپ تۇرمىز.
— وتكەلدى وتكەل دەپ سۇراۋ كەرەك. وتكەل بۇل جەردە جوق. جۇرتتان سۇراڭدار. قايدا بارىن بىلسەڭدەر، بىزگە دە ايتىڭدار.
— وسى ارادان ءوتىپ بولماس پا، تەكسەردىڭدەر مە؟
— بۇل ارادان وتەم دەسەڭدەر قارۋ-قۇرالدارىڭ مەن ماشينالارىڭدى تاستاپ، وزدەرىڭ عانا ءجۇزىپ وتەسىڭدەر.
— جوق، جولداس، قالجىڭ دەگەن جاقسى-اق شىعار. قارۋ-قۇرالدى تاستاپ كەت دەگەن جامان قالجىڭ! — دەيدى، ءجون سۇراپ تۇرعانداردىڭ ءبىرى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، جولداس. مەن ساعان تاستاپ كەت دەپ ايتقانىم دا جوق!
— سولاي شىعار!
— يە، سولاي!
جوسىپ جۇرگەن ماشينالار، وتە الماي قالعان جاياۋ ادامدار ءالى كوپ، جاۋ قولى جاقىنداعان سايىن كوبەيە دە بەرمەك. وتكەل تابىلىپ، بۇگىنگى ءتۇن تۇگەل ءبىزدىڭ قولدا بولسا تالايلار جان ساقتاپ قالار ەدى دە، تالايلاردىڭ ار-نامىسى توگىلمەس ەدى. اسىرەسە، ارىپ-تالىپ كەلە جاتقان بەيبىت جۇرت، كوپ ازاپتان قۇتىلار ەدى.
— وسى كەزدە زاحاروۆ وتكەلىنىڭ نە كۇيدە ەكەنىن كىم ءبىلسىن... — دەدى كەمپىرىمىز اقىرىن عانا. — قالايدا سولاي قاراي بەتتەۋگە تۋرا كەلەر...
— قانداي ەتكەل، شەشە؟ — دەدىم.
— زاحاروۆ وتكەلىن ايتام... ەستىگەن شىعارسىڭ، زاحاروۆ دەيتىن شۇعا فابريكاسى بار، باي ادام ەدى. وسى ارادان ون بەس شاقىرىم جەردە فابريكاسى بولدى... باي ادامنىڭ ءىشى قانداي تار كەلەدى، جۇرت قولىنا تۇسىرمەيمىن دەپ، ازامات سوعىسىنىڭ كەزىندە ورتەپ جىبەردى. ءوزى اعىلشىندارعا قاشىپ كەتتى. مىنالارمەن بىرگە كەلە جاتقان دا شىعار ءوزى! فابريكاسىن ءبىر اعىلشىن ۇستاپ تۇرىپ ەدى، اياعىندا كاتيا دەيتىن قىزىن دا بەردى سوعان... — دەپ، كەمپىر ۇزاتىڭقىراپ بارا جاتقان سوڭ، مەن تىپىرشىپ:
— ءيا، سونىمەن؟.. — دەدىم.
— سونىمەن ول كيتا بولىپ كەتتى، — دەدى كەمپىرىم،
— جوق، وتكەل جايىن ايتام...
— ءا، وتكەل مە؟.. وتكەل بار دا. فابريكاسى وزەننىڭ بەر جاعىندا بولدى دا، ءجۇن جۋاتىن جەرى ار جاعىندا ەدى. مەنىڭ شالىم، ستەپان مارقۇم قول قويىپ، اقشا الايىن دەپ بارسا دىم جوق، تىپ-تيپىل ورتەنىپ كەتىپتى.
— وتكەل مە؟
— جوق، فابريكانى ايتام... وتكەل قالدى ورنىندا... استىنا تاس توسەتكەن «تاس وتكەل» اتانعان بولاتىن. استى كەيىن قۇم-قايراڭدانىپ العان سوڭ، بارلىق بالا سوندا شومىلاتىن. بيىل سۋ كوپ بولىپ كەتپەسە، اربانىڭ استىنا بايلاعان قارا ماي شەلەكتى شەشىپ الماي-اق وتە بەرۋشى ەدىك... — دەدى.
ەندى كەمپىردىڭ اينالاسىنا ءبىرتالاي ادام جينالىپ قالدى. ءبارى دە كوپىردى قالاي تابۋدىڭ جايىن سۇراستىرىپ جاتىر. كەمپىردىڭ ءوزىن دە ماشيناعا مىنگىزىپ الا كەتكىلەرى كەلەدى. كەمپىر ولارعا:
— سىزدەر ىلگەرى جۇرە بەرىڭىزدەر... مەن دە قۋىپ جەتەرمىن. وگىزدەرىم ون شاقتى كۇن ءشوپ شابۋعا سالىنعان، جاراۋ... — دەيدى.
— شەشە-اۋ، ءوزىڭىز نەگە كوپىردەن وتەم دەپ، ءۇش كۇن وتىردىڭىز وسىندا؟ وتكەلدەن ەتىپ جۇرە بەرسەڭىز عوي، ەندىگى الدەقايدا بولاسىز! — دەدىم.
— جالعىز با؟ — دەدى كەمپىر تاڭدانعانداي بولىپ. — مەن جۇرت قايدا بولسا، سوندا بولام دا، بالام.
كوپىر ىزدەپ جينالىپ قالعان جۇرت، وزەندى جاعالاپ وتكەلگە قاراي جونەلدى. تراكتورلار دا، كىشكەنە تانكىلار دا كەتىپ بارادى. كوپشىلىگى اربالى، ماشينالى جۇرت. زەڭبىرەك ءۇنى جاقىنداي ءتۇسىپتى. تاڭەرتەڭ الىستان كۇركىرەگەن كۇندەي كۇڭگىرت ەستىلەتىن سوعىس ءۇنى، ەندى اشىق ەستىلەدى. ايقىش-ۇيقىش كەزدەسىپ قالعان نايزاعاي جارىعى كورىنىپ قالادى.
— ال، شەشە، ەندى جۇرتتان قالماڭىز. ساۋ بولىڭىز، — دەپ، وگىزىن جەگىسىپ بەرىپ، كەمپىردى جونەلتىپ جىبەردىك. كەمپىر جارالى قىزدى دا الىپ كەتتى.
قاراڭعى ىڭىردە وزەننىڭ ارعى بەتىنەن تانىس بەلگى بەرگەن داۋىس ەستىلدى. شتابقا جىبەرىلگەن جىگىتىم ەكەنىن تانىدىم.
— كوپىر جوعىن بىلەسىڭ عوي. ءجۇزىپ ءوت! — دەدىم.
بىردەمەنى سىندىرىپ، بىردەمەنى اۋدارىستىرىپ جاتقان ءۇن كەلىپ ەدى، ۇزاماي، قايىقپەن كەلە جاتقانداي، تۇرەگەپ تۇرىپ ەسىپ كەلە جاتقان ادام كورىندى. جاڭادا عانا قيراعان ماشينانىڭ توسەك-تاقتايىن قايىق قىلىپ ءمىنىپ الىپ، جاۋىنگەرىم بەرى ءوتتى.
باتالون كومانديرى بىزگە قايت دەپ ءامىر ەتىپتى. ءبىراق ەل بىلگەندى ءبىزدىڭ شتاب تا بىلەدى ەكەن «كوپىردەن ون جەتى كيلومەتر جوعارىراق جەردەگى تاس وتكەلدى تەكسەرە قايت» دەپتى.
كەزدەسكەن ماشينانىڭ بىرىنە ءمىنىپ ءالى ءبىر قىر اسپاعان كەمپىردى قۋىپ جەتتىك. وگىزدەرىن اقىرىن عانا جايقاپ، كەتىپ بارا جاتىر. ەندى بىزگە كەرەكسىز بولىپ قالعان ازىق-تۇلىكتى كەمپىرگە بەرىپ، قوش ايتىسىپ ءجۇرىپ كەتتىك. ءبارىمىزدى ءبىر-بىر ءسۇيىپ، كەمپىر قالا باردى. اسىرەسە، ۆولوديانى ەرەكشە ءسۇيدى:
— جۇرەگىڭ جاقسى ەكەن! باقىتتى بول، بالام! — دەدى. الدە، كەمپىرمەن تاعى كەزدەسەتىنىمىزدى سەزىنگەندەي، ەشكىم قوشتاسقان جوق ەدى. بۇل جولى كەمپىرمەن بۇدان بىلاي كەزدەسپەيتىنىن تاعى دا ايقىن سەزىنىپ تۇرعانداي، جاۋىنگەرلەر ءبىر-بىر اۋىز جىلى ءسوز ايتىپ، كەمپىردىڭ باتاسىن الىپ جاتقانداي، ۇزاق قوشتاستى.
— جولدارىڭ وڭعارىلسىن قاراقتارىم، باقىتتى بولىڭدار ءبارىڭ دە. كوپىر باسىندا بىرەۋىڭ ايانعان جوقسىڭدار! مەن ىلعي قانداي باتىر جىگىتتەر دەپ، قۋانىپ قاراپ وتىردىم! — دەدى.
سودان كەيىن بىزگە قايتا-قايتا وڭ تىلەك تىلەپ، جۇرتتان قالمايىن دەگەن ادامشا كەمپىر وگىزدەرىن قوزعادى. ءبىز ىلگەرى كەتتىك. ۆولوديانىڭ كوزىن ءبىر ءسۇرتىپ قالعانىن كورىپ قالىپ ەم، ول ۇيالىپ:
— كوزىمە ءبىر قيقىم ءتۇسىپ كەتتى بىلەم... — دەدى.
ءبىز وتكەل باسىنا كەلسەك، ۇباق-شۇباق اربالار، تابىن-تابىن مالدار ءوتىپ جاتىر ەكەن. ەتەكتەرىن ازعانا ءتۇرىپ الىپ، ساندارى اعاراڭداپ ايەلدەر دە ءوتىپ بارادى. سۋدى كورگەن سوڭ بار ۋايىمدى ۇمىتىپ كەتكەن بالالار دا بىرىنە-بىرى سۋ شاشىپ، ءبىرىنىڭ باسىن ءبىرى سۋعا تىعىپ الىپ، شۋلاسىپ ءجۇر. تانىس جايىلىم، كۇندەگى قوراسىنان ايرىلعان سيىرلار ازان-قازان. سيىرلاردىڭ مەڭىرەۋىندە دە ءبىر مۇڭ بار سياقتى. مال بالاسى تۋعان جەرىن ساعىناتىنىن مەن بۇرىن دا بايقاۋشى ەم، ءقازىر وتە تەرەڭ، سەزىپ تۇرمىن. ايداۋ كورىپ، اشىعىپ كەلە جاتقان سيىرلار باسىن جەرگە سالماستان موڭىرەيدى. ارتتارىنا قاراپ ىڭىلداپ، ىڭىرسىپ قويادى. الدەقاي جەردە كەتىپ بارا جاتقان بۇزاۋلارىن ىزدەيدى.
جەر گۋ-گۋ ەتكەندەي بولادى. تابانىڭنىڭ استى اندا-ساندا قالتىراپ كەتىپ، ءدىر ەتە تۇسەدى. باتىس جاقتا جانعان سوعىس ءورتى تۇتاسىپ، قىپ-قىزىل كۇرەڭدەنىپ، تۇنگى اسپاندى ەداۋىر بەلدەۋلەپ كەتىپتى.
وتكەل ورنىندا... اڭگىمە نەشە كۇن ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇرارىندا سياقتى. وسى قورىتىندىمەن بولىمىمىزگە قايتتىق.
8
بارلاۋ ۆزۆودىنىڭ جاڭا كومانديرى لەيتەنانت ميروشنيكتىڭ جاپپاسىنا مەن سول ءتۇنى كەلدىم. كىم ەكەنىمدى بايانداعان سوڭ، لەيتەنانت ماعان قولىن بەرىپ امانداستى دا.
— مىنا ءبىر قاعازدى ءبىتىرىپ تاستايىن، وتىرا تۇر، — دەدى.
سىعىرايعان بىلتە شامنىڭ قىلپ-قىلپ ەتكەن جارىعىمەن لەيتەنانت قاعازىن جازىپ وتىر دا، مەن ونى انىقتاپ قاراپ الىپ، مىنەزىن تانىعىم كەلىپ، قادالىپ تۇرمىن. تۇندە جۇزگەن قايىقشىنىڭ وتىنداي ءالسىز جىلتىلداپ، ۇشىپ كەتكىسى كەلگەندەي زارەسىز قىپىلداپ، اينالا جۇلقىنىپ بىلتە شام جانىپ تۇر؛ بولماشى جەلدەن بۇعا شالقىپ، لەيتەنانتتىڭ كەسكىنىن انىقتاتپاي قويدى. بىرەسە لەيتەنانت اشىق ءجۇزدى، كەڭ ماڭدايلى اققۇبا جىگىت سياقتانادى دا، بىرەسە كۇنگە كۇيگەن كۇرەڭ ءتۇستى كورىنىپ كەتەدى. ءبىراق ءىرى دەنەلى، شالقاق ءتوستى، كەڭ جاۋرىندى، كەڭ ماڭدايلى، ۇلكەن قارا كوزدى ادام ەكەنى ايقىن اڭدالادى. قىپىلىقتاعان كىشكەنە جارىقتان لەيتەنانتتىڭ كولەڭكەسى بىرەسە ەڭگەزەردەي بوپ كوتەرىلىپ، جاپپانىڭ الاسا توبەسىن جاۋىپ كەتەدى دە، بىرەسە مىقشيىپ ارتىنا تىعىلادى. كەيدە قويقاڭ-قويقاڭ ەتىپ، ەكى جاعىنا كەزەك اۋىتقىپ قويادى. لەيتەنانت «وتىرا تۇر» دەگەنمەن وتىراتىن جەر بولماعان سوڭ، مەن دە تۇرا بەرگەم. شامنىڭ ويناقتاعان جارىعى مەنىڭ كولەڭكەمدى دە لەيتەنانتقا قاراي ءتوندىرىپ-توندىرىپ الادى. الدەقايدان اداسىپ كەلىپ كىرگەن كوگىلدىر كوبەلەك كىشكەنتاي وتتى قۋالاپ ويناپ، بىرگە قالتىلداپ ءجۇرىپ، اقىرى قاناتىن كۇيدىرىپ الىپ، قالقىپ تۇرعان مايعا قۇلاپ كەتتى.
لەيتەنانت ميروشنيك اعاش جاشىكتىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ سالعان ەكى تاقتايدان قۇرالعان ستولدا وتىر. كوماندير جاپپاسىنىڭ از دا بولسا ءتۇرىن كەلتىرەيىن دەگەندەي، ستول ۇستىنە سۇر پالاتكا جاۋىپ قويىپتى. لەيتەنانتتىڭ استىنداعىسى دا اعاش جاشىك بولۋ كەرەك، اندا-ساندا سىقىرلاپ قويادى.
ميروشنيك تازا كيىنگەن، كوزدەرىنەن ءبىر وي كەتپەيتىن، سابىرلى ادام كورىندى. قالىڭ قارا قاستارى از-اق ايقاسپاي تۇر. جاسى وتىزدان اسقان، اعا جىگىت، بار قالپىمەن جاۋىنگەرگە بىردەن ۇنايتىن كوماندير. وڭمەنىڭنەن وتەردەي تەسىپ بارا جاتقان كوزقاراستى مەن ومىرىمدە ۇناتا العان ەمەسپىن. ويىڭ جەتپەي تۇرسا، كوزىڭدى تەسىرەيتكەنمەن تەرەڭگە بويلاي المايسىڭ. ميروشنيكتىڭ ويلانا قارايتىن ۇلكەن قارا كوزدەرى ماعان قاتتى ۇنادى. كەرەكسىز جەردە قازبالاپ، بولماشى بىردەمەنى سىن كورىپ، ارزانى مەن وڭايىنا ۇمتىلاتىن ادامنىڭ كوزى بۇعان ۇقساي المايدى. ءار جاعى تايىزدىعىن اڭعارتىپ، سەنىمسىز قىپىلىقتايدى. ميروشنيكتىڭ كوزدەرى قالتقىسىز سەنىم بىلدىرە قارايدى ەكەن. مۇنداي كوماندير جاۋىنگەرىن سەنىپ جۇمسايدى، سەن ويداعىداي ورىنداپ كەلەسىڭ.
— ال، جولداس سەرجانت، باياندا دەدى ميروشنيك، جازعان قاعازىن جيناپ قويىپ.
مەن سوڭعى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە كوپىر ماڭىندا بولعان جايدى تۇگەل باياندادىم. وتكەل جايىن دا ايتتىم. لەيتەنانت ىقلاس قويا تىڭداپ، ءۇستىرت كەتكەن جەرلەرىمدى بىرەر سۇراۋمەن انىقتاپ الىپ وتىردى. كەيدە مەنىڭ ورىسشا سويلەۋىم كەدىر-بۇدىر شىعىپ قالعاندا لەيتەنانتتىڭ كوزىندە كۇلكى ۇشقىنى جىلت ەتە تۇسەدى. ءبىراق ونداي كەزدە دە، كەيبىرەۋلەرشە، كوزىن بۇرىپ اكەتپەيدى، تۋرا قاراپ وتىرىپ كۇلكىسىن تىيادى. ءارى ادەمى، ءارى دۇرىس سويلەيىن دەگەندە كوپ سۇرىنەتىن ءبىر ادەت بار عوي، مەندە سول بار ەدى، سول وڭىرگە شىعىپ كەتىپ بارىپ ارەڭ توقتادىم. سوڭعى ءبىر سوزدەرىمدى اجارلاپ ايتقىم كەلىپ، قانشا سىقپاقتاسام دا اجارلانبادى.
— وتىرىڭىز! — دەدى لەيتەنانت، مەن ورىس ءتىلىنىڭ ءارتۇرلى وتكەلدەرىنەن ءجۇزىپ، مالتىپ، ارەڭ ءوتىپ بولعان سوڭ. وتىراتىن ورىندىق جوعىن ەندى ءوزى دە ەسىنە ءتۇسىرىپ، — يا، ورىندىق ءازىر جوق... كوسىلە كەت... ازىراق دەمال، — دەدى. مەن ۆلاديمير تولستوۆ دەگەن جاۋىنگەردى شاقىرىپ الىپ، ەرەكشە تىڭداۋىن ءوتىندىم.
— ەرەكشە تىڭدايتىن نەمەنەسى بار؟ — دەدى لەيتەنانت.
— بارلاۋعا بارىپ كەلىپ ەدى.
ۆولوديا مەنەن گورى دە بىتىراڭقى سويلەدى. بۇرىن بايانداما جاساپ كورمەگەن جاس جاۋىنگەر كورگەن-بىلگەنىن ىلگەرىلى-كەيىندى پايىمداپ، ءبىردى ايتىپ كەلە جاتىپ، ەكىنشى بىردەمەگە ءتۇسىپ كەتىپ، اياقتاي الماي قويدى. مانا ماعان ايتقاندا كوپ نارسەلەرگە باعا بەرە ايتىپ ەدى، ەندى ونىڭ ءبارىن تاستاپ، كەلە جاتقان جاۋ تانكىلارىنىڭ ىشىنە كىرىپ الدى دا، شىعا الار ەمەس. ۇيالشاقتىق ىستەپ، فاشيست كاپيتانىن ولتىرگەنىن ايتپاي قويا ما دەپ قورقىپ ەم، ويلاعان جەردەن شىقتى... ول تۋرالى تۇك ايتقان جوق. مونشاقتاپ، تەرلەپ تە كەتتى.
— نە بار كورگەنىم وسى، جولداس لەيتەنانت، — دەپ تۇرىپ قالدى.
— بولدىڭىز با؟
— بولدىم...
مەن ۆولوديانى شىنتاعىممەن ءتۇرتىپ قالدىم. ۆولوديا ەندى عانا ءتۇسىنىپ، تاعى بىردەمەنى ايتقىسى كەلىپ ەدى، ەرىندەرى ءبىر دىرىلدەپ، ءبىر ىرجيىپ جايىلىپ كەتىپ، ايتقىزبادى. اسىعىس-ۇسىگىس قالتاسىنان سارى ساپيان ءامياندى الىپ، لەيتەنانتقا بەردى دە، ۆولوديا ەكى ادىم شەگىنىپ بارىپ تۇردى.
لەيتەنانت كاپيتان كوررينيدىڭ قاعازدارىن تۇگەل قاراپ بولدى دا، ەكەۋمىزدى دە ويلى كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ:
— راحمەت، جولداستار. بارىڭدار. دەمالىڭدار، قىرىنىڭدار... — دەدى. الۋەتتى قولى، الدەنەمەنەگە ۋادە بايلاسىپ تۇرعانداي، ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدى دا قاتتى-قاتتى قىستى. مەن ىشىمنەن «ءازىرمىن!» دەدىم.
— سەن نەگە مەنى الداپ ۇردىڭ؟ — دەدى ۆولوديا بىلاي شىققان سوڭ. داۋىسىندا الگى قىسىلىستان قالعان با، بولماسا، جاڭادان كەلە جاتقان ءبىر ءجابىر بار ما، ايتەۋىر ءدىرىل بار ەكەن.
— الداپ ۇرعانىڭ قالاي؟
— مەن اۋىزبا-اۋىز بايانداما جاساي المايتىنىمدى بىلەتىن ەدىڭ عوي؟
— ءيا، بىلەم...
— ءبارىمىز دە باياندامامىزدى جازىپ الماۋشى ما ەدىك، مەكتەپتە؟.. نە بولدى مىنە!.. شاتىپ شاتپاقتاعاننان باسقا تۇك ايتا العانىم جوق.
— الدىمەن مەكتەپ كەڭشىلىگىن ۇمىتقانىڭ ءجون، — دەدىم، جارىمى قالجىڭ، جارىمى شىن ماعىنا بەرە سويلەپ. — سەن ەكەۋمىز بۇل سوعىستا جازبا بايانداما جاساپ جۇرۋگە ۋاقىتىمىز دا بولا بەرمەس، ەش نارسەنى شاتىستىرعان جوقسىڭ، ءبارىن دە ايتتىڭ... ماعان ايتقاننان اسىرىپ ايتقانىڭ دا بولدى. ۇيرەنە بەر وسىلاي...
— تانكىلار تۋرالى دا ايتتىم با؟
— كوپ ايتقانىڭنىڭ ءوزى سول بولدى.
— وزگە جاعى قالاي شىقتى؟
— وزگە جاعىن ايتقان جوقسىڭ...
ۆولوديا تۇرا قالدى...
— قىسىلماي-اق قوي... ءبارىن دە ءدال-دال ايتتىڭ، — دەپ، كوڭىلىن جۇباتتىم. ويتكەنى، كوڭىلى تىنشىماي ۆولوديا ۇيىقتاي الار ەمەس ەدى.... ەندى مىنە، كوڭىلى ورنىعىپ، كوزى كۇلىمدەپ، قوبالجۋ جوق، قوزعالاق جوق، ماۋجىراپ ۇيىقتاپ كەتكەلى جاتىر...
ءبىر كەزدە ءبارىمىز بىردەي ويانىپ كەتىپپىز. بىرەۋ بۇيىرىمنەن ءتۇيىپ قالعانداي بولىپ، ۆولودياعا:
— نەمەنە؟ — دەدىم. ول ماعان:
— سەن نەمەنە؟ — دەپ، جاۋاپ بەردى.
— سەنبىسىڭ؟ — دەپ سەمەن ۆولودياعا قادالىپ وتىر دا:
— ءوزىڭ عوي! — دەپ سەرەجاعا قارايدى.
ءبىر جاپپادا جاتقان ادامنىڭ ءبارى وسىلاي، بىرىنە-بىرى قاراپ قالىپتى.
— جەر سىلكىنىپ تۇر، — دەدى ۆولوديا، بارىمىزدەن بۇرىن ەسىن جيىپ.
بىلتە شام بەزگەك بولعانداي قالتىلداپ تۇر. تەرەڭ قازىپ، توبەسىن قابات-قابات بورەنەمەن جاپقان جاپپامىزدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان توپىراق سۋىلدايدى. اۋرۋحاناداعى «قۇم ساعاتىنىڭ» قۇمى قالاي جىلجىسا، توپىراق تا سولاي جىلجىپ، سولاي سۋسيدى. جاپپامىز تەڭسەلىپ تۇرعانداي، استىمىز ءدىر-دىر ەتەدى.
قاتتى ۇيىقتاپ قالعان جاستار جاقىن تۇسكەن سنارياد داۋسىن ەستىمەي، جەردى قاتتى نۇقىپ قالعانىن سەزىپ ويانساق كەرەك. جەر ءبىزدى ءتۇيىپ قالىپ وياتىپتى.
جۇگىرىپ دالاعا شىعا كەلسەم، ءۇش جەردەن اسپانعا اتقان شاڭ-توپىراق، وركەش-وركەش بولىپ، جەرگە قايتا توگىلىپ كەلەدى ەكەن. تاڭ اتىپ قالىپتى. وكىرگەن، ۇلىعان، گۇرىلدەگەن سوعىس ءۇنى ۇستىمىزگە كەلىپ قالىپتى. نەمىستەر وقتى قىدىرتا توگىپ، ءبىزدىڭ قولدىڭ قاي جەردە ەكەنىن انىقتاپ جاتىر. جاۋ سناريادتارى بىرتە-بىرتە ىلگەرىلەپ، جاقىن تۇسە باستاپتى. اناداي جەردە تۇرعان سۇلۋ ءبىر قارا ەمەن بار ەدى، اۋىر سنارياد سونىڭ تۇبىنە كەلىپ ۇرىلدى. ەمەن شاڭ-توپىراقتان كورىنبەي ءبىر كەتتى دە، ازدان سوڭ بار جاپىراعىنان ءبىر-اق ايرىلىپ، سورايىپ قالدى. بۇل جولى نەمىستەر الىستان ۇراتىن زەڭبىرەكتەرمەن اتىپ جاتىر. ورمان ۇستىندە سۋىلداپ قۇيىن ءوتىپ بارا جاتقانداي ەستىلەدى. كەيدە قامىستى قيراتا جاپىرىپ وردالى قابان كەلە جاتقانداي، كەيدە تۇندە ۇشقان توپ ۇيرەكتىڭ قانات قاققانىنداي عانا بولىپ، سنارياد سىنىقتارى ۇشادى. ءۇن دە، سنارياد تا، ۇشقىندار دا جاقىنداپ كەلەدى.
مەن جاپپاعا قايتا ءتۇسىپ، جولداستارىما جايدى ايتتىم. ءبارىمىز دە قۇلاعىمىزدى سىرتقا سالا وتىرىپ، قارۋ-جاراعىمىزدى اسىنىپ الدىق. جاپپانىڭ اۋزىنان جالتىراتىپ تۇرىپ تازالاعان ەكى ادەمى ەتىك كورىندى. ودان كەيىن تىزەسىنىڭ قىرى جويىلماعان سۇر شالبار كوزگە ىلەگە بەرگەندە:
— امانسىزدار ما، جولداستار! — دەپ، لەيتەنانت ميروشنيك ىشكە ءتۇستى.
ميروشنيك جالعىز ەمەس، قاسىندا ساياسي باسشىمىز ريەۆياكين بار ەكەن. ءبارىمىز ورنىمىزدان تۇردىق، ەكى يىعىمەن توبەنى تىرەپ، وڭتايسىز ەڭكەيىپ سەمەن زونين تۇر.
— دەمالدىڭدار ما، تىنىقتىڭدار ما؟ — دەدى ميروشنيك.
— تىنىقتىق، جولداس لەيتەنانت، — دەپ، مەن ءبارىمىزدىڭ اتىمىزدان جاۋاپ قايتاردىم.
پوليترۋك ريەۆياكين بىزگە سوعىس باستالعان كۇننەن بەرى تانىس ەدى. انەۋگى جولى فاشيستىك گەرمانيانىڭ ءار ءتۇرلى ارماندارىمەن تانىستىرىپ ەدى، بۇل جولى سمولەنسك توڭىرەگىندەگى ايقاستارعا جالپى شولۋ جاساپ كەپ، جاۋىنگەرلەردىڭ وزدەرى قورتىندى جاساي الارلىق بوساعالارعا اكەپ تىرەپ قويدى. ءوزى وقىتۋشى، ءار ويىن بۋالدىر ايتپاي، ورەسى جەتكەن جەرگە دەيىن تۇسىنىكتى سويلەۋگە تىرىساتىن ادام. ريەۆياكيننىڭ بۇل جولعى اڭگىمەسىنەن ءبىز ەكى ءتۇرلى نارسەنى بەرىك ۇستاپ قالدىق. نەمىس ارمياسى كۇن سايىن بوگەلىسكە كوبىرەك ۇشىراپ، كەيبىر جەرلەردە ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە ءبىر ادىم ىلگەرى اتتاي العان جوق. ەكىنشى، ءبىزدىڭ اسكەردىڭ كۇن ساناپ كۇشى كىرىپ، تاجىريبەسى مولايىپ، كەي اۋدانداردا تۇراقتى تابان تىرەسكە قول جەتىپ قالعان.
كوپىر باسىندا وتكەن كۇندەردە ءبىز سوعىس حابارىنان سىرت قالىپ ەدىك. ءقازىر ەندى، جينالعان ويىمىزدى ريەۆياكينگە ايتىپ، ءدۇدامالىمىزدى سۇراپ الىپ جاتىرمىز. فاشيست ارمياسىنىڭ بەت العان ءتۇرىن مەن ءتورت تارماقتى تەمىر ايىرعا ۇقساتاتىن ەدىم. ءقازىر سونىڭ ءتورت تارماعى دا تاس كەدەرگىگە تىرەلىپ، ءارى وتە الماي، كەيبىرەۋى مايىسا باستاعانداي كورىنەتىن. ىلگەرى باسقان سايىن تاس كەدەرگى كۇشەيە تۇسەدى، تارماقتار ءبىر كۇنى سىنادى... ريەۆياكينگە وسى ويىمدى ايتتىم. ريەۆياكين اۋەلى ءبارىن دۇرىس دەپ باستادى دا، تەرەڭدەتە كەلە ايىردان دا، تاس كەدەرگىلەردەن دە ەش نارسە قالدىرعان جوق. ءبىر جاعىنان كۇنباتىس ەلدەرىنىڭ بار قارۋىن سىپىرىپ الىپ، ارمانسىز قامدانىپ كەلىپ سوقتىققان گەرمانيا تەمىر ايىرعا ۇقساماسا، ءبىزدىڭ، قارسىلىقتى تاس كەدەرگىگە ۇقساتۋ ءتىپتى ولقى ەكەن. ريەۆياكين باپتاپ قانا تەرەڭدەگەن سايىن، ايىر مەن تاس كەدەرگى دەگەنىمنىڭ قانداي دارمەنسىز زامانداردىڭ قارۋى ەكەندىگى ەسىمە ءتۇستى...
اڭگىمە اياقتالعانشا، سىرتتاعى اتىس تا توقتادى. ميروشنيك پەن ريەۆياكين ەكەۋى ءبىزدىڭ ۆزۆودتى ساپقا تۇرعىزىپ، اعاشتىڭ قالىڭ ورتاسىنا قاراي الىپ كەتتى. وندا ءبىزدى ديۆيزيا كومانديرى، پولكوۆنيك ورەحوۆ كۇتىپ تۇر ەكەن.
ورتا بويلى، سامايىنا بۋرىل كىرگەن جاڭا عانا تولىعa باستاعان پولكوۆنيك ءبىزدى انادايدان باقىلاپ تۇردى. قاسىندا تۇرعان ءار ءتۇرلى اسكەر بولىمدەرىنىڭ كومانديرلەرىنىڭ ىشىنەن انەۋگى كوپىر باسىندا كەزدەسەتىن زەڭبىرەك پولكىنىڭ كومانديرى، مايوردى تانىدىم. مايور پولكوۆنيككە بىردەمەلەردى قاداعالاپ ايتىپ، قولىن شەكەسىنە اپارىپ، قوشتاستى دا كەتىپ قالدى.
پولكوۆنيك كوزى ايەلدىڭ كوزىندەي تىم ادەمى، ءوڭى كوپتەن ۇيىقتاماعاندىقتان قۋاڭ تارتقان، ىقشام كيىنگەن ءمۇسىندى ادام ەكەن. ءبىز كوماندا بويىنشا قاتىپ-سىرەسىپ تۇر ەدىك، پولكوۆنيك جاقىنداپ كەلىپ:
— مىنا كوگالعا وتىرىڭدار، — دەدى.
ءبىز دە وتىردىق، پولكوۆنيك باياۋ عانا ءسوزىن باستادى.
— نەمىس ارمياسىن كوزىمەن كورمەگەن جاۋىنگەر، قانداي جاۋمەن كەزدەسىپ قالعانىن دا ءدال بىلە بەرمەيدى، — دەپ باستادى پولكوۆنيك. — بىرەۋ ءارى ويلاپ، بىرەۋ بەرى ويلاپ قالادى. جاۋ كۇشتى دەپ، ءوز كۇشىڭدى ورىنسىز توگۋ دە زيان، جاۋ ءالسىز دەپ، قاپى كەتۋ دە زيان. جاۋىمىزدىڭ قارۋ-قۇرالى بىزدەن اناعۇرلىم باسىم. اسكەرى كۇنباتىس ەلدەرىنە وڭاي تىزە بۇكتىرىپ، ءالى بەتى قايتپاي كەلە جاتقان اسكەر. اسكەرى دە، قارۋ-قۇرالى دا شابۋىلعا بەيىمدەلىپ ازىرلەنگەن... قارۋ-قۇرالىنىڭ باسىم جاعى تانكى مەن اۋە كەمەلەرىندە. ءقازىر سول قارۋ-قۇرالدى جوياتىن ارناۋلى بولىمشەلەر جاساپ جاتىرمىز. قاراما-قارسى مايداندا عانا ەمەس، جاۋدىڭ ءوز ىشىنە دە كىرىپ سوعىسۋىمىز كەرەك. ارناۋلى بولىمشەلەر قاي تۇرمەن بولسا دا جاۋدىڭ تەحنيكاسىن قۇرتۋعا ءتيىستى جانە... ناعىز ماعىناسىنداعى بارلاۋشىلار دا سولار بولادى، — دەپ، پولكوۆنيك ءبارىمىزدى سىدىرتا ءبىر قاراپ ءوتتى.
پولكوۆنيك جاڭا ءبىر سويلەم قوسقان سايىن، الگى ايتقان ارناۋلى بولىمشەلەرىنىڭ مىندەتتەرى دە كەڭەيە تۇسەدى. مۇنداي بولىمشەلەردىڭ اتىن ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، ەشبىر ۋستاۆتان تابا الماي وتىرمىن... ءبىراق پولكوۆنيك مۇنى الدەقاشاننان بەلگىلى ءبىر نارسەدەي ەتىپ ايتىپ وتىرعان سوڭ، بىزگە دە ونشا قيىن-قىستاۋ كورىنىپ وتىرعان جوق. سولدات دەگەن جۇرت كوماندير سوزىنە سەنىپ ۇيرەنسە عانا ويداعى جەردەن شىعادى. ال، سەندىرە الۋ — كومانديردىڭ مىندەتى. كەيدە كومانديردى — اكەسى، سولداتتى — بالاسى دەپ تە ايتادى. مۇنىڭ جاقسى جاعى — اكەلىك پەن بالالىق سياقتى، ماڭگىلىك ارداقتى سەزىمدى قوزعايدى. ءبىراق اكە بولا ءبىلۋ دە قيىن، بالا بولا ءبىلۋ دە وڭاي ەمەس. پولكوۆنيك ورەحوۆ وسى اڭعاردى بايقاپ سويلەپ وتىر. ارتىق ۋادە، ايعاي ەرلىكتى تىلەمەي، بارلىق جايدى بار سالماعىمەن الدىمىزعا تەگىس جايىپ سالدى دا، بارىمىزگە ورتاق مىندەتتەردى ايتتى.
ءالى ءبىز سولدات بولىپ تا جەتىلگەنىمىز جوق. سوندىقتان مىناۋ ءبىر بەيبىت جينالىس، ازدان كەيىن پولكوۆنيك «قانە، كىم سويلەيدى؟» دەپ سۇرايتىنداي، يا بولماسا، «قارسىلارىڭ جوق پا؟» دەيتىندەي كورىنىپ كەتىپ وتىر. ءبىراق پولكوۆنيك ونى سۇراعان جوق:
— ءبىرىنشى بولىمشەنىڭ كومانديرى ەتىپ، ىسىلعان، سىنالعان جولداس، سەرجانت بوريندى تاعايىندايمىن، — دەدى. بۇكىل ءبىر ۆزۆود بولىپ، ىسىلعان كومانديردى كورۋگە اينالا قاراسىپ قالدىق. ءوزىمىزدىڭ ارامىزدان كۇنگە كۇيگەن كۇرەڭ ءجۇزدى، شەگىر كوزدى جاس جىگىت تۇرا كەلدى. ىعىسپاي، جاسقانباي تەز تۇردى. ءبىراق كوزىندە «جاڭاعى ايتقان سىنالعان، ىسىلعان كوماندير دەگەنىڭىز مەن بولامىن با؟» دەگەن سۇراۋ دا تۇر ەدى. پولكوۆنيك وعان «وتىرىڭىز»، — دەدى.
— ەكىنشى بولىمشەنىڭ كومانديرى ەتىپ، اسقان بارلاۋشى، ەسكى شەكارانىڭ ەسكى قىزمەتكەرى، اعا سەرجانت سارتالييەۆتى تاعايىندايمىن، — دەدى پولكوۆنيك.
مەن بە، باسقا بىرەۋ مە دەپ مەن تاڭىرقاپ قالدىم. سارتالييەۆ دەگەن تاتار دا، وزبەك تە بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە، مەن ءالى اعا سەرجانت ەمەسپىن. پولكوۆنيك اعا سەرجانت دەگەندى جاڭىلىسقان ادامشا ايتقان جوق، سەنىمدى ايتتى. ءبىراق ديۆيزياداعى بارلىق سەرجانت پەن اعا سەرجانتقا دەيىن بىلە بەرۋ قيىن دا نارسە... سوندىقتان مەن ءتىپتى ىڭعايسىز حالگە ءتۇسىپ قالمايىن دەپ، ورىننان جىلجىپ وتىرۋ مەن تۇرا بەرۋدىڭ اراسىنداعى ءبىر ءدۇدامال قوزعالىستى جاسادىم...
— وتىرا بەرىڭىز، جولداس اعا سەرجانت، وتىرا بەرىڭىز، — دەدى پولكوۆنيك ماعان تۋرا قاراپ. اتالعان مەنىڭ اتىم ەكەنىنە ەندى عانا كوزىم جەتىپ، ورنىمنان اتىپ تۇردىم.
— ال، جولداس ريەۆياكين، بۇلارعا تىم بولماسا ءبىر-بىر كومسومول ۇيىمداستىرۋشىسىن بەر، — دەدى پولكوۆنيك جالىنعانداي، جىميا سويلەپ. — ءبارى دە جاس جىگىتتەر، ونسىز كوڭىلسىز بولار...
ريەۆياكين كومسومول ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ اتتارىن اتادى: ماعان ۆولوديا تولستوۆ كەز بولدى. سول كۇنگى مەنىڭ ۇلكەن قۋانىشىم دا سول ەدى. ەندى ناعىز مايدانعا اتتانعالى تۇرعانىمىزدا، ءبىرىمىز كوماندير، ءبىرىمىز كومسومول ۇيىمداستىرۋشىسى بولىپ، ۆولوديا ەكەۋمىزدىڭ ءبىر بولىمگە كەز بولعانىمىز تاعدىردىڭ بۇيرىعى ەمەس ەكەنىن بىلسەم دە، سەبەبىن تۇسىنە الماي تۇر ەم، ونى دا پولكوۆنيكتىڭ ءوزى اشىپ بەردى: ەكەۋمىزدىڭ كەۋدەمىزگە دە ءوز قولىمەن «وجەتتىك ءۇشىن!» دەگەن مەدال قادادى.
اشەيىندە وڭاي ايتىلا بەرەتىن «ومىرلىك دوس»، «ومىرلىك جولداس» دەگەندەر ناعىز جان بەرىسەر سىنعا تۇسە بەرمەيدى. ال، قاتار تۇرىپ الىسقان ەكى جاۋىنگەر ءبىرىنىڭ جانىن ءبىرى ءار كۇندە ون رەت الىپ قالادى دەسەك، ونىمىز جالعان دا بولمايدى. سونداي قىسىلشاڭدى ءبىر كۇن بىرگە وتكىزگەن ەكى جاۋىنگەر، جوعارى انتتى ايتىسپاسا دا ءومىر مەن ءولىم اراسىندا سىناسقان دوستار بولادى. ۆولوديا ەكەۋمىزدىڭ، ارامىز وسىنداي ەدى. ونىڭ ۇستىنە، لەيتەنانت ميروشنيك مەنىڭ از كۇن بولسا دا سىر الىسقان جىگىتتەرىمدى وزىمە بەردى. سەمەن زونين دەگەن ەرتەگىنىڭ باتىرلارىنداي ەمەس پە! ءبىر ءوزىن الىپ، ءبىر باتالونعا قارسى ۇمتىلساڭ، تايىنارمىسىڭ! ءبارىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى ناعىز اسكەر مىنەزدى ادام — پەتر قانداي! ىشكى ءبىر سىردىڭ كۇيىندەي سەرگەي شە!
كۇن بويى دۇنيە جۇزىندە قورقىنىش دەگەننىڭ ءبارىن ەسكە الماي ءجۇردىم. ۋىلدەگەن گۋىلدەگەن گۇرسىلدەگەن دەگەن نەمەنە ول؟ نە بولعانى ءۇن عوي! سولاي ەمەس پە؟ جاۋ قارۋ-قۇرالىمەن كۇشتى بولسا، ءبىز جەڭىپ شىعاتىن سەنىمىمىزبەن ۇلى يدەيامىزبەن كۇشتىمىز. جاۋدىڭ بىرلىگى — كۇشتە بولسا، ءبىزدىڭ كۇشىمىز — بىرلىكتە!
ارناۋلى بولىمدەرگە ارناۋلى قارۋ-قۇرال بەرىپ، لەيتەنانت ميروشنيك ءبىزدى ءوزى شىعارىپ سالدى. كەشكە جاقىن مايداننىڭ الدىڭعى شەبىنە كەلىپ توقتادىق. بيىك بەلەستى ماڭدايعا الا، ۇزىن ورماننىڭ ءون بويىن ورلەي قازىلعان وكوپتاردىڭ الدىڭعى جاعىنا تانكى اتاتىن زەڭبىرەكتەر ورناپتى. قۇرىش ماڭدايدى كوزدەپ اتۋ ءۇشىن زەڭبىرەكتەر اعاش جامىلىپ، العا شىعىپ الىپ، الدىنداعى بيىك بەلدى اڭدىپ وتىر.
ەندى ىلگەرى باسۋ ءۇشىن، ءبىز بارلاۋشىنىڭ، ءىڭىر قاراڭعىسىن توسىپ وتىرمىز. ءجۇرىس-تۇرىسىمىزدى قانشا وزگەرتكەنمەن كۇندىز جۇرە بەرسەڭ باتىسقا قاراي بەتتەگەن بەيساۋات توعىز ادام جاۋ كوزىنە دە تەز شالىنادى.
اعاش جيەگىنە جاسىرىنا ورناعان زەڭبىرەكتەر باياعى تانىس مايورىم رۋساكوۆتىكى ەكەن. ول مانا پولكوۆنيكتىڭ قاسىندا ءبىر كورىنىپ قالعاندا ءبىزدىڭ ديۆيزيادان ەكەنىن ءبىلىپ، تالاي كەزدەسەرمىز-اۋ دەگەن وي كەلىپ ەدى، ەندى مىنە، كەزدەسىپ تە قالدىق.
— امانسىڭدار ما، ەسكى دوستار! — دەپ، مايور پەتر گريگوريەۆيچ رۋساكوۆ اعاش اراسىنان كەزدەسە كەتكەندە ءبىز دە قۋانىپ قالدىق. ءوزى دە قاتتى قۋانىپ:
— مايداندا ەكى رەت كەزدەسىپ قالۋ دەگەن نەمەنە، بىلەمىسىڭدەر؟ ول كورگە كىرگەنشە دوستىق دەگەن ءسوز! — دەدى. ۆولوديا ەكەۋمىزدى ەرەكشە قۇتتىقتاپ تۇرىپ، مەنىڭ جاعاما تاعى ءبىر قىزىل ءۇشبۇرىش قوسىلعانىن كورىپ:
— قاپ، بىلمەي قالعانىم-اي! بولماسا، كوپىردە كورسەتكەنىڭدى ايتىپ، پولكوۆنيككە ارىز ەتەتىن ەدىم، — دەدى قالجىڭداپ.
سونىسىنا قاراعاندا، مەنىڭ العاشقى العان مەدالىم مەن اعا سەرجانت بولعانىما مايور رۋساكوۆتىڭ قاتىناسى بار-اۋ دەپ ويلادىم.
ءبىزدى كورىپ قالجىڭ ايتىپ تۇرعانمەن مايوردىڭ ءىشى قازانداي قايناپ تۇرعانى بايقالادى. سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە تالاي كومانديردىڭ شاشىن جۇلىپ جىلارداي ءبىر قيىنعا كەزدەسكەنى بار. سول اۋىر حال ءقازىر مايوردىڭ باسىندا ەدى. جاۋدىڭ تانكىلى لەكتەرى، ۇستىنە كيگەن قۇرىشى از بولعانداي، بەيبىت جۇرتتى وق قاعار قىلىپ الدىنا سالىپ، ايداپ كەلە جاتىر. مىڭداعان بالا-شاعا، كەمپىر-شال ارتىنا بۇرىلسا، جەلكەسىنە ءتونىپ تۇرعان كوك نايزانى كورەدى دە، تاعى ىلگەرى اتتايدى. دۇنيەدە مۇنداي زۇلىمدىققا بارعان ەشبىر اسكەر بولعان ەمەس. سونشا قارۋ-قۇرالمەن قيقۋلاپ قۇلاق تۇندىرعان ماقتانمەن كەلە جاتقان جاۋ، بەيبىت حالىقتىڭ ارتىنا تىعىلادى!
حالدىڭ، اۋىرلىعى دا وسىندا. مايوردىڭ الىسقا سىلتەيتىن اۋىر زەڭبىرەكتەرى كەيىن شەگىنىپ قاراپ تۇر دا، جاۋدى ماڭدايدان اتار زەڭبىرەكتەرىمەن عانا كۇتەدى.
— ءتاڭىرى جارىلعاسىن، اعا سەرجانت، — دەدى مايور جالىنعانداي ۇنمەن، — جىگى اشىلعان جەرىن ءبىر انىقتاپ بەرشى! مەنىڭ بارلاۋشىلارىم زەڭبىرەك جەتەر جەردىڭ ءبارى بەيبىت جۇرت، نەمىس تانكىلارى سول جۇرتپەن ارالاس قوزعالىپ كەلە جاتىر دەيدى. مىنە ەكى كۇن بويى وق شىعارا الماي وتىرمىن! — دەدى، قاتتى نازالانىپ.
نەمىس زەڭبىرەكتەرى الىستان اتقىلاپ، بوراتىپ وق توگىپ جاتىر. بىزدەگى «سوعىس تاڭىرىلەرى» بەيبىت جۇرتتى اياپ، ءۇن شىعارا الماي تۇر. ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەر جاۋدىڭ، قولىن كوپىر ۇستىندە، وتكەلدەردە، جول بويلارىندا توسىپ اتۋعا بولار ەدى. وزگە نارسە تاپشى بولسا دا، زەڭبىرەك وعى جەتكىلىكتى ەدى. ءبىراق امال جوق، نايزالى جاۋدى سەن قامشىمەن كۇتىپ وتىرعاندايسىڭ.
كوپىر بىتكەندى قيراتىپ تاستاۋعا تاعى بولمايدى. ءار كوپىر ەڭ الدىمەن ءوز ەلىنە پايدالى. تانكىلى، ماشينالى جاۋ قولدارى الدىن وراپ كەتىپ، ءالى جەتە الماي كەلە جاتقان اسكەر بولىمدەرى دە بار. جالپى دۇرلىگىس-دۇرمەك ۇستىندە، جاۋ قولى باسىپ قالعان جەردىڭ بەيبىت حالقى ءالى شىعىسقا قاراي جىلجىپ بارادى، ءالى سيرەگەن جوق. ۇلكەن كۇرەڭ جولدارمەن جاۋ لەكتەرى كەلە جاتسا، قاقتىقپاي-سوقتىقپاي، ساي-سالالارمەن قاتار ءجۇرىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ اسكەرلەر دە بار. قىسقاسى، ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەردىڭ الدىندا كەدەرگى كوپ.
مۇنىڭ ءبارى دە مايور رۋساكوۆتىڭ ايتقان كۇيزەلىسى ەدى. سوندىقتان مەن ول كىسىدەن:
— قىسقاسى، جاۋ مەن ەلدىڭ جىگىن اشىپ بەر دەپ بۇيىراسىز عوي، جولداس مايور؟ — دەپ سۇرادىم.
— اعا سەرجانت، ءسىز مەنىڭ قاراماعىمدا ەمەسسىز، مەن قايدان بۇيىرا الايىن... — دەپ، مايور كۇلىپ قويدى. ەكەۋمىز ءبىر عانا قاراستىق تا ءتۇسىنىپ قالىپ، قول الىستىق.
— ال، وڭ ساپار بولسىن، ءتىرى قايتىڭدار! — دەدى مايور.
— جاقسى، مايور جولداس، ءتىرى قايتالىق... ولگىسى كەلمەيتىن ءبىر ادام بار دەپ ەسىتسەڭىز، ول مەنىڭ جاۋىنگەرلەرىم، — دەدىم.
— سەن مەنى كۇنشىعىسقا قاراي وتكىزبەي كوپ بوگەپ ەدىڭ، مەن سەنى باتىسقا قاراي بوگەمەي وتكىزەيىن! بار!.. بۇل جولى مەدال ەمەس، وردەن الاتىن بولىپ قايت! — دەدى مايور، قولىمدى قاتتى قىسىپ.
مەن ۇندەمەي عانا ىشىمنەن ۋادە ەتتىم... مايوردىڭ جۇزىندە ۋادە الماي تىنبايتىن قاتتى كۇيىنىش بار ەدى. وسىنداي ادامدار بىزگە كۇيىنىش-قۋانىش، دوستىق-جولداستىق، بىرلىك-تەڭدىك دەگەن نارسەلەرمەن ويناماۋدى ۇيرەتتى. ءوزىم دەمەي، ءبىز دەپ، ەرلىك داق ەمەس — ەگىز، بىلەكتە ەمەس — جۇرەكتە دەپ ۇيرەتتى.
بارلاۋشىلار «تاڭى اتىپ» ءىڭىر قاراڭعىسى تۇسە، ءبىز ءجۇرىپ كەتتىك.
9
جازعى ءتۇن ءولى دالانى كۇزەتىپ جالعىز قالعانداي. ەگىن ماڭايىندا ءان دە جوق. باقشا اراسىندا كۇلكى دە جوق، يەسىز قالعان پوسەلكەلەردە ءۇن دە جوق. قالىڭ تۇسكەن شىقتا جوسىلىپ جاتاتىن ءىز دە جوق. ءانى مەن سانىنەن ايرىلىپ، جاس جەسىردەي مۇڭايعان جازعى ءتۇننىڭ ءوزى عانا قالىپتى.
الىستا قالعان جولدارمەن ءالى اعىلىپ جاتقان جۇرت دىبىسىنان ءبىز دە قۇلاق ۇزبەي كەلەمىز. بۇل ءوڭىردىڭ تۇرعىن حالقى تۇگەل جول بويىندا. داعدىلى ەڭبەك شاراسىنان شىعىپ قالعان كۇيىنىشتى جۇرت وڭاي اشۋلانىسىپ قالىپ، وڭاي ايعايلاسىپ قالىپ كەلەدى.
بۇل تۇندە بىزدەن اسىعىس كەلە جاتقان ادام بولماسقا كەرەك. ءبىراق تۋرا جولمەن جۇرە الماي، قايداعى قالىستاردى ىزدەپ، بۇراڭ ءجۇرىپ كەلەمىز. شىعىسقا قاراي اعىلعان جۇرتقا قارسى ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل جۇرتتان ىعىسپاي-اق، قابىرعالاسىپ كەتە بەرەر ەڭ ول جۇرتتىڭ ىشىندە جاۋدىڭ بارلاۋشىلارى كەلە جاتپاعانىنا كىم كەپىل؟ جاۋدى اڭقاۋ كورۋ — ءوز اڭقاۋلىعىڭ بولادى. وسىنداي قالىڭ جۇرت باتىسقا قاراي اعىلىپ بارا جاتسا، سول كوپتىڭ ءبىرى بوپ ءبىز قانداي وپ-وڭاي ارالاسىپ كەتە بەرەر ەدىك! سول سياقتى، سىرت كيىمدى وزگەرتىپ كيىپ، جاۋدىڭ بارلاۋشىلارى دا قاپتاپ-اق، ارالاسىپ كەلە جاتقان بولۋ كەرەك. جولعا جولاماۋىمىزدىڭ سەبەبى دە وسى.
كۇدىكتى كورىنگەن جەرلەردەن جورعا دۋاداقتاي بۇعىپ ەتىپ، جۇرت كەلە جاتقان جولداردان بۇرىلىپ كەتىپ، كوپ ۋاقىتىمىزدى ءولتىرىپ كەلەمىز.
يەسىز قالعان كولحوز باقشالارى توگىلىپ تۇر. ءپىسىپ قالعان الما مەن ورىك توپ-توپ ەتىپ ءۇزىلىپ تۇسەدى. مەيىز اعىپ بارادى. ەڭ اياعى كۇزەتشى يتتەردىڭ دە ۇرگەنى ەستىلمەيدى. بيداي باستارى بىرىنە-بىرى اسىلىپ، يىلە باستاعان.
اياڭداپ كەتكەندە الدىمىزدا وتىراتىن سەمەن زونين، ەڭبەكتەگەندە ەڭ ارتتا قالادى. ەكى مەتر ۇزىن بويى ورالىمعا دا كەلە بەرمەيدى، ارقاسىندا مىقتى ءبىر ناردىڭ جۇگى جانە بار. سوندىقتان ول داۋسىز ءبىر ناقىلدى ءالسىن-السىن ەسكە سالىپ كەلە جاتىر:
— ۋاقىت جاعىنان ۇتىلىپ كەلە جاتىرمىز-اۋ، جولداس اعا سەرجانت... — دەپ باستايدى دا ءسوز اياعىن، — ءبىزدىڭ ۇتىلىس، جاۋ ءۇشىن ۇتىس دەمەيتىن بە ەدى؟ — دەپ تىندىرادى. مۇنىسى ەڭبەكتەۋدى قويىپ، ساۋ اياڭداپ كەتەيىك دەگەنى ەكەنىن تۇسىنە قالىپ، پەتر وعان:
— باسقامىز تۇرساق، تۇرايىق،... ءبىراق، سەمەن ساعان تۇرۋعا بولمايدى، كوزگە ءتۇسىپ قالاسىڭ. ودان دا، وتىرماي، ەڭبەكتەي بەر، — دەيدى.
— تۇندە بۇقساڭ، كۇندىز قايتەسىڭ، جەرگە كىرىپ كەتەمىسىڭ؟ — دەپ، سەمەن دە پەتردى قاسي سويلەپ، ءسوز اياعىن وڭتايسىز وراپ اكەلىپ، — قورىققانىڭنان! — دەپ ءبىتىردى.
— ءبىزدىڭ ۋاقىت ءتۇن عوي، سەمەن... كوزگە ءتۇسىپ قالساڭ، ارقاڭداعى جۇكتى تىم بولماسا العا قاراي ءبىر لاقتىرىپ جىبەر... — دەيدى پەتر.
— ساعان قاراي ما؟
— يە، ماعان قاراي.
— استىندا قالىپ جۇرمەيسىڭ عوي؟..
كۇش جاعىنان ونىمەن ەشكىم تالاسا الماي قالادى. سەمەن كەڭكىلدەپ كۇلىپ جىبەرەدى دە:
— ەندەشە كەلىڭدەر... ءبارىڭ ارقاما مىنىڭدەر. سوندا تەزىرەك جەتەمىز، — دەپ تۇرا بەرگەن تۇيەدەي شۇباتىلىپ، ەڭبەكتەي جونەلەدى.
سول جاعىمىزدا تەڭىز جاتقانى سەزىلەدى. ءوزى دە كورىنبەيدى. تولقىن دىبىسى دا ەستىلمەيدى، دىمقوس اۋادان تۇز ءيسى كەلەدى. باتىس جاقتا ءار جەردە جانعان ۇلكەن ورتتەردىڭ مۇنارى قوسىلىپ، ەندى ءبىر ۇلكەن تەڭىز ورتەنىپ جاتقانداي كورىنەدى. كەي جەرلەردى جاۋ ورتەپ كەلەدى، ەندى ءبىر جەرلەردى جاۋ قولىنا تۇسىرمەيىن دەپ، تۇرعىن ەلدىڭ ءوزى ورتەپ كەتىپ بارادى.
ءبىز باقىلاپ كەلە جاتقان ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە اسكەر بولىمدەرىنىڭ اۋىر قوزعالىسى سيرەي باستادى. گۇرس-گۇرس باسقان اسكەر ادىمى دا ەستىلمەيدى. اعاش دوڭعالاقتاردىڭ تىقىلى مەن اعاش اربالاردىڭ سىقىرى عانا ەستىلەدى. بۇل ءالى اعىلىپ جاتقان بەيبىت جۇرت پەن اسكەر بولىمدەرىنىڭ جۇكتەرى. ءبىر جەرىندە ماڭ-ماڭ باسىپ كەمپىردىڭ وگىزدەرى دە كەتىپ بارا جاتقان شىعار.
— جۇمىرتقالاماي، قۇر سىلاڭداپ... — دەپ اندا-ساندا تاۋىعىنا ۇرسىپ قويىپ، كەمپىردىڭ ءوزى دە كەتىپ بارا جاتقان شىعار...
بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن جۇرتتىڭ قوزعالىسىندا ءبىر اسىعىستىق بار ەدى، ءقازىر ول جوق. ۇزىننان-ۇزاق شۇباتىلعان قالىڭ كوپ باياۋ قوزعالادى. جۇرت ءارى شارشاعان، ءارى قورقۋ دەگەنگە بويى ۇيرەنىپ العان سياقتى. اعاش اراسىندا، سايالاردا ۇيلىعىپ ۇيىقتاپ جاتقان توپ-توپ ادامدار كەزدەسەدى. ۇيىنەن شىققاندا ءۇيىپ تيەپ الىپ شىققان نارسەلەرى دە ەندى جەڭىلدەنىپ قالىپتى.
— اناۋ كوپىردىڭ شۋى! — دەدى ساق قۇلاق پەتر.
— كەلىپ قالعانبىز با؟
— كەلىپ قالعانىمىز.
— وڭ جاعىمىزدا، نە بازاردا بولاتىن، نە كەمپىر اۋزىندا بولاتىن ۋ-شۋ بار ەكەن. كوبىنەسە، باسىم شىعىپ جاتقان ادام داۋسى. ايەلدەردىڭ قارعىس ايتقاندا شىعاتىن اششى داۋىستارىنا ارالاسا، قىسقا-قىسقا زەكىپ قالعان ەركەك داۋسى كەلەدى.
بۇلتتى قاباعى تۇنجىراپ، تاڭ دا بىلىنە باستادى، نىساناعا العان كوپىرگە ءبىز دە جەتىپپىز. وزەننىڭ ارعى بەتىندە وڭتۇستىككە قاراي سوزىلىپ، ۇلكەن دەريەۆنيا جاتىر. باۋ-باقشالارى سولتۇستىككە قاراي سوزىلىپ، الىستا قاراۋىتىپ كورىنگەن قالىڭ ورمانعا بارىپ تىرەلىپتى. دەريەۆنيادا ءۇن دە جوق، وت تا جوق. جالعىز عانا ۇلىعان ءيتتىڭ ءۇنى ەستىلەدى. وعان جاۋاپ بەرگەن يت جانە جوق. اينالانى انىقتاۋ ءۇشىن، جاتا قالىپ قارادىق.
شابۋىلمەن كەلە جاتقان نەمىس ارمياسىن ءبىز توسار جەر وسى وزەن، وسى كەمپىر. بىزدەن كەيىن قارۋ مەن قارۋ اڭگىمەسى باستالادى. جاۋ تانكىلارى يىقتاپ كەلە جاتقان بەيبىت جۇرتتى ءبولىپ اكەتەر شەكارامىز دا وسى.
— نەمىستەر! — دەدى پەتر جاتقان بويى.
— قايدا؟ قانە؟
— جەردى تىڭدا!
جەرگە قۇلاعىمدى توسىپ ەم، ءدال استىمىزدان اۋىر قول ءوتىپ بارا جاتقانداي، جەر دۇڭك-دۇڭك ەتەدى ەكەن. تاس جولمەن كەلە جاتقان تانك لەكتەرىنىڭ دۇرسىل-گۇرسىلى باسىڭدى كوتەرسەڭ ەستىلمەيدى دە، قۇلاعىڭدى جەرگە توسساڭ ايقىن ەستىلەدى. اۋىر قولدىڭ جات ءۇنى ايقىن تانىلىپ قالدى. مانادان الاڭسىز كەلە جاتساق، ەندى ءبىرىنشى رەت ايقاس شەگىنە جەتىپ قالعانىمىز ءبارىمىزدى ءبىر ۋىس قىلىپ، ۇركەردەي جيناپتى. كوماندير ءامىرىن كۇتىپ جولداستارىم ماعان قارايدى دا، العاشقى بەرگەلى تۇرعان ءامىرىمنىڭ اۋماعىن انىقتاي الماي، مەن تۇرمىن. ساسىڭقىراپ قالىپ، تاپسىرمالارىمدى تىم كوپ بەرىپ، ەكى جاۋىنگەرىمدى كوپىر ماڭايىن بارلاپ قايتۋعا جىبەردىم.
كوپىردەن بەس شاقىرىمداي جوعارى، قىزىلدى-جاسىلدى وتتار جارقىلداسىپ قالدى. ءار جەردەن اسپاندى سىزىپ، اق وتتار، سارى وتتار جاۋاپ بەرىپ جاتىر.
— اقىلداسىپ جاتىر... — دەدى زونين وزىنە-وزى ايتقان ۇنمەن.
العاشقى ابىرجۋدىڭ اسەرى بولۋ كەرەك. مەن ودان:
— نەنى اقىلداسادى؟ — دەپ سۇرادىم...
جاۋ قولىنىڭ الدىڭعى لەكتەرىنە كەزدەسىپ قالعانىمىزدا ەندى داۋ جوق ەدى. توعىز جاۋىنگەرگە لايىق ايقاس جوباسىن جاساپ الۋ كەرەك بولدى. ءبىز جاۋ جارىقتارى كورىنگەن تۇستى قاعازعا ءتۇسىرىپ الىپ جاتقانىمىزدا، جول بويىن قۋالاي اتىلعان قىزىل وتتار بەرىرەكتەن باستالىپ، شۇباپ ارمەن اسىپ كەتتى. زونين ماعان قايتارار جاۋابىن ەندى ويلاپ تاپقانداي:
— كوپىردەن وتۋگە بولمايدى، «توقتاڭدار!» دەسىپ جاتىر، — دەدى.
— مۇمكىن...
كوپىر ماڭايىن بارلاۋعا كەتكەن ەكى جاۋىنگەردىڭ ءبىرى پەتر ۋشاكوۆ بار جايدى تۇگەل بايقاپ كەلدى. كوپىرگە كەلىپ تىرەلگەن جاۋ قولى جوق، سيرەپ قالعان جاياۋ جۇرت ءوتىپ جاتىر ەكەن.
— ازعان-توزعان تۇرلەرىنە قاراعاندا وسىلار سوڭعى توپتار بولۋ كەرەك، — دەدى.
— قانشا ەكەن؟ — دەپ سۇرادى ۆولوديا.
ۇناتپاعان سۇراۋعا وقىس جاۋاپ بەرەتىن ادەتى بويىنشا، پەتر:
— ءبىر بازار! — دەپ، ءبىر-اق قايىرىپ تاستادى.
جاۋىنگەرلەرىمنىڭ كوز قاراستارىنداعى «ال، قايتەمىز؟» دەگەن سۇراۋ ءالى جاۋاپسىز تۇر. ءقازىر قاراڭعىنى جامىلىپ بارىپ، تانكىلى لەككە كولدەنەڭ بارىپ تيسەك، بىر-ەكەۋىن الىپ قالامىز. قاسقىر وق تيگەن جەرىن ءبىر قاۋىپ قالادى، ارتىنا بۇرىلادى. ول ەكى ارادا بەيبىت جۇرت يىقتاپ كەلە جاتقان جاۋدىڭ جىگىن دە اشىپ الادى. زەڭبىرەكتەردىڭ جولى دا اشىلادى...
جولداستارىما وسى ويىمدى ايتىپ ەم، تولستوۆ بىر-ەكى سۇراۋ بەرىپ بارىپ ماقۇلدادى دا، قولما-قول قۇمارتىپ جۇرگەن پەتر ۋشاكوۆ:
— دارىندى قازاق حالقىنىڭ الدىنا باسىمدى يەمىن! — دەدى. — ءبىر-بىر بايلام گراناتا مەن تانك ورتەيتىن شولمەك لاقتىراتىن جەرگە جەتسەك، كورەرمىز ەڭبەكتەنىپ! — دەپ، قۇتىرىنىپ كەتتى.
ۇلكەن-ۇلكەن تانكىلار ۇيدەي قاراۋىتىپ، كۇركىلدەپ، زىركىلدەپ بەرگى قىرعا شىعىپ قالدى. ەڭكەيىپ سىعالاساڭ، جالعىز-جالعىز مۇيىزگە ۇساپ، زەڭبىرەك مويىندارى كورىنەدى. الدە نەمەنە كەدەرگى بولىپ، ەندى ىلگەرى اتتاماي، ءيىرىلىپ تۇر. ۋاقىت تەز ءوتىپ بارا جاتقانداي، ءبىز تىم باپتانىپ كەتكەندەيمىز.
— كوستيا، دۇنيەدە سەندەي باقىتتى كوماندير كورگەنىم جوق! جويام دەگەنىڭ كوزىن جۇمىپ، جول ۇستىندە ءيىرىلىپ تۇر! — دەپ، پەتر ۋشاكوۆ مەنىڭ بىلەگىمنەن قىسىپ-قىسىپ قويادى.
تولستوۆتىڭ ويلانىپ ماقۇلداعانى، پەتردىڭ تىم قىزىپ ماقۇلداعانى، جاڭاعى ۇسىنىسىمنىڭ ءبىر بالاڭ جەرى بارلىعىن ايتىپ تۇرعانداي ەدى. قايتا ويلانسام، كوپىردى جاۋعا امان قالدىرىپ، ازعانتايعا قىزىعىپ تۇر ەكەنمىن.
— جوق! — دەدىم، جولداستارىما، — العاشقى ۇسىنىسىمدى قايتىپ الامىن. ەكى ءجۇز تانكىنىڭ ەكەۋىنە قىزىعىپ، ءجۇز توقسان سەگىزىن وتكىزىپ جىبەرۋگە بولمايدى! ۇزاعىراق ءومىرى بار، ۇلكەنىرەك كەدەرگى جاساپ كورەيىك. كەتتىك!.. جاردىڭ استىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ كوپىرگە كەلدىك. كوپىردىڭ استىنا ءدارى قويىپ جىبەرىپ، اسپانعا اتۋ ونشا قيىنعا دا سوعاتىن ەمەس ەكەن. ءزونيننىڭ ارقاسىنداعى جۇگى مۇنداي ەكى كوپىردى جوق قىلۋعا جەتەدى. جاۋدى وسى جەردە ءبىر بوگەي الساق، بۇگىن دەگەنى ەرتەڭگە قالادى. ءبىر ايدا ون بەس بۇگىن، ون بەس ەرتەڭ بار. بوگەۋىڭ كەلىسسە، ءبىر ايدا ون بەس كۇن ۇتىپ شىعاسىڭ! ول ون بەس كۇندە ءبىز كۇشەيە تۇسەمىز، جاۋ السىرەي تۇسەدى. مەنىڭ ەسەبىم وسى ەدى. جولداستارىم بۇل ويىما تۇگەل قوسىلدى.
بۇدان بىرنەشە كۇن بۇرىن مۇنداي كوپىردى قانىمىزبەن جانىمىزبەن قورعايتىن ەدىك. ەندى مىنە، قارا كولەڭكەنى جامىلىپ كەپ، اسپانعا اتۋدىڭ قامىن ىستەپ جاتىرمىز. نەعۇرلىم كۇل-تالقانى شىعىپ، اسپانعا قاراي جوعارى اتسىن دەگەندەي، استىنا ءدارى سىنالاپ جاتىرمىز. امال قايسى، ەكەۋى دە ەل ءۇشىن!
— ءوزى ءبىر ادەمى كوپىر ەكەن. ونشا بۇلدىرمەسەك قايتەر؟ — دەيدى سەمەن، قول تيىرمەننىڭ تاسىنداي كەسەك ءدارىنى كوپىردىڭ توسەك تەمىرلەرىنە بايلاپ جاتىپ.
— ۇندەمە، سەمەن! نەمىستەر ءوز قولدارىمەن قايتا جاساپ بەرەدى، ءالى. تاعى بىرەۋىن اكەل، — دەيدى پەتر.
— تەمىرى ءبىزدىڭ ستالينگرادتا جاسالعان شىعار، تانىعانداي بولىپ تۇرمىن، — دەپ سەمەن ءدارىنى نىعارلاي تۇسەدى.
— بولدى! — دەدى ۆولوديا تولستوۆ اقىرىن عانا.
— قوش بول، كوپىر! قۇنىڭ، گيتلەردىڭ موينىندا! — دەپ، زونين تۇرا بەردى.
ءۇن جوق، ورنىمىزدان تۇرىپ، كەيىن شەگىنىپ بارىپ، ءتۇپ-تۇپ بولىپ وسكەن تال مەن تىكەننىڭ اراسىنداعى شۇقىرلارعا بۇقتىق. شاقىر-شۇقىر قوزعالىپ، ىلگەرى باسقان تانكىلاردىڭ زىركىلىنەن تاس كوپىر قالش-قالش ەتەدى. اعاش جاپىراقتارى بەزگەك بولعانداي ءدىر-دىر ەتىپ تۇر.
— جاقسى كوپىر ەكەن ءا؟ — دەپ، سەمەن ماناعى ويىنان جارىلا الماي، ماعان قارايدى.
— وت بەرەتىن مەن بولام! — دەدى پەتر. ونىسى سەمەنگە بەرگەن جاۋاپتاي شىقتى.
— يە، سەن بولاسىڭ!
ەندى ءبىر ابايلاسام، جىگىتتەر ءتاس-تۇيىن، تۇنەرىپ العان ەكەن. ايقاس كەزەڭى ءوز ءامىرىن ايتىپ، جاۋىنگەرلەر وقپەن بىرگە وزدەرى دە اتىلاتىنداي، جيناقى تۇر.
«سارقىرامانىڭ ار جاعىندا سىلدىرامانىڭ بەر جاعىندا» دەگەن سياقتى وزدەرى عانا انىق ۇعاتىن جۇمباق سوزدەرمەن راديوشى جەنكو شتابقا حابار بەرىپ جاتىر...
— جاۋ تانكىلارى كەلىپ قالدى. ءوزىم دىرىلدەپ بارام دەپ ايت! — دەيدى پەتر، جەنكوعا قالجىڭداپ.
— ءبىزدىڭ تانكىلار بولىپ جۇرسە قايتەمىز؟ — دەدى ۆولوديا.
— ءبىزدىڭ تانكىلار!.. — دەپ، پەتر كوزىن ءبىر جارق ەتكىزدى دە، وت بەرەتىن ورنىنا كەتتى. سەرگەي استاحوۆتى ۇزىن اق قايىڭنىڭ باسىنا شىعىپ، جاۋ جاعىن باقىلاپ تۇرۋعا جىبەردىم دە، راديوشىنى ءبىر قىر كەيىن بارىپ جاتۋعا قايىردىم. ەكى پۋلەمەتشىمدى قاباقتا ەگىن اراسىنا قالدىرعانمىن.
تانكىلار كوپىرگە ءجۇز مەتردەي جاقىنداپ كەلىپ توقتادى. كۇركىلدەپ، قىرىلداپ، اۋىر دەم الىپ، ءبىزدىڭ عاسىردىڭ الىپتارى الدىمىزدا تۇر. جەرمەن بىرگە دىرىلدەپ، ءبىز جاتىرمىز. ءبىر كەزدە الدىڭعى تانكى لەگىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، كوپىرگە قاراي بەتتەدى. اقىرىن جىلجىپ كەپ، تەمىر تابانىمەن كوپىردىڭ ءاربىر سۇيەم جەرىن بايقاپ باسىپ، بەرى قاراي ءوتىپ كەلەدى. مۇنىڭ جاۋ تانكىسى ەكەنىن انىق بىلسەك، سول ارادا جايراتىپ، كوپىر ءۇستىن بوگەپ تاستاۋعا دا بولار ەدى. تولستوۆتىڭ الگى ءبىر ءسوزى ويعا ءدۇدامال سالىپ، قاشان انىقتاعانشا قيمىل جاساماۋعا ۇيعاردىم.
— جاقىنداپ بارىپ، تانكىنىڭ بەلگىلەرىن بايقاپ كەل! — دەپ، تولستوۆتى جۇمسادىم. — ءبىراق مەنىڭ ءامىرىمسىز ەشبىر قيمىل بولماسىن! — دەدىم.
كوپىردى بايقاۋعا شىققان تانكى كوپىردەن امان ءوتىپ كەتتى دە، سىڭار تابانىمەن شىرق اينالىپ، ارتىنا بۇرىلىپ، توبەدەگى قاقپاعىن اشتى. قاقپاقتان شۇبار جىلاننىڭ باسىنداي جارقىراپ، ادام باسى كورىندى. كوپىردەن قورىقپاي وتكەنىنە ماساتتانىپ، شۇبار جىلان ارتىنداعىلارىنا ءىرى داۋىسپەن سويلەپ تۇر.
— اللو! اللو! — دەپ ايعايلايدى. ارت جاقتان دا الدە نە دەپ جاۋاپ بەرىلىپ جاتىر. باسقا جاعدايدا بۇلاردىڭ نە سويلەسكەنىن شالا ۇعىنار نەمىسشە ءتىل مەندە دە بولاتىن ەدى، ءقازىر تانكىلاردىڭ گۇرسىلىنەن ءبىر اۋىز ءسوزىن اڭعارا المادىم.
پەتر، ارينە، ءامىر كۇتىپ، قالشىلداپ، ىزالانىپ وتىر. ءبىر توپ تالدىڭ تاساسىنان تولستوۆ تا ماعان قاراي قولىن ەربەڭدەتەدى. «سەنىڭ اقىلىڭنىڭ تۇستەن كەيىن كەلەتىن ءبىر ادەتى بار» دەپ، شەگەننىڭ مازاقتايتىنى دا ەسكە تۇسەدى. كوپىردەن امان ءوتىپ كەتكەن تانكىعا قاراي جىلجىعىسى كەلگەنىن ءبىلدىرىپ، سول جاعىمدا سۇلاپ جاتقان سەمەن دە اياعىمەن ۇساق تاستاردى اسىقتاي سىرتىلداتىپ ماعان قاراي ىسىرىپ قويادى. جوق، جولداستار، اسىقپاڭدار! بۇل جولى قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا، مەنىڭ، باسۋىم دا ءدال كەلەدى! ءقازىر، ءقازىر، ءقازىر...
كوپىردەن وتكەن تانكى تاعى دا سىڭار تابانىمەن شىر اينالىپ، وپ-وڭاي بۇرىلدى دا، تاس جولمەن ىلگەرى قاراي ءجۇرىپ كەتتى. كوپىردىڭ قاۋىپسىزدىگىن بىلگەن سوڭ، ارتقى تانكىلار دا ىركىلمەي قوزعالىپ، ۇباق-شۇباق كوپىرگە تايانىپ كەلەدى. الدىڭعى بىرەۋى كوپىردىڭ ورتاسىنان اسا بەرگەندە، ەكىنشى تانكى دا كەۋدەسىن كوپىردىڭ توسەگىنە سالدى.
— تارت! — دەدىم پەترعا...
گۇرس ەتكەن قارا بۇيرا جالىن كوپىردىڭ تەمىر توسەگى مەن تاقتايلارىن جۇلىپ الىپ، اسپانعا اتىپ جىبەردى. ۇشقان تاستار مەن تاقتايلار قايتادان قۇلاپ سۋعا تۇسكەنشە، نە بولعانىن انىقتاي العانىمىز دا جوق. جانار تاۋدان اتقانداي قارا ءتۇتىن سەيىلگەننەن كەيىن قاراساق، كوپىردەن قالعان ءبىر بەلگى جوق. ەكى جارتاسقا ۇساپ، سۋعا شوڭقيا قۇلاعان ەكى تانكى كورىنەدى. سۋدى كۇمپ-كۇمپ جۇتىپ، لىقسىپ-لىقسىپ قالىپ، اينالاسىن ويران-بوتقا قىلىپ، قور-قور ەتەدى. جارق ەتىپ، جاعاعا شاپشىعان سۋ، سارىلداپ قايتادان وزەنگە قۇلاپ جاتىر. لىقسىپ قاپ، كەيىن سەرپىگەن اۋىر قارا تولقىندار وزەن بەتىن جايقاي جۇيتكىپ، تاعى ىلگەرى كەتتى. قۇيرىقتارىمەن قۇلاعان تانكىلاردى سۇيكەي ءوتىپ، سىلق-سىلق كۇلىپ، ءارى اسىپ بارادى. بىرىنە-بىرى سوقتىعا قۇلاعان ەكى ۇلكەن تانكى سۋعا شوككەن قوسپاق جارتاسقا ۇساپ، ءۇنسىز قاتىپ قالىپتى. اعىستى وزەن ەش نارسەنى كورمەگەندەي بۇرىنعىسىنداي جۇلقىنا اعىپ، تومەن سىرعىپ بارادى.
ەندى تەز شەگىنىپ كەتۋ كەرەك ەدى، جولداستارىم تەگىس ورالماي جاتىر. ۆلاديمير تولستوۆ جوق... كوپىردەن ۇشقان تاستار سونىڭ كەتكەن ماڭايىنا كوبىرەك قۇلاعان سياقتى ەدى، جازىم بولدى ما دەپ قاۋىپتەنەم. پەتر كەسىرتكەدەي جورعالاپ قاسىمنان شىعا كەلدى دە:
— ۆولوديا قايدا؟ — دەدى.
سەن ونى ءبىرىنشى ەرلىك ىسىمەن قۇتتىقتادىم دا، ءقاۋپىمدى ايتتىم
— جوق، كوستيا، بۇل تۇگەل ءبولىمنىڭ ەڭبەگى، — دەدى پەتر.
وزەننىڭ ارعى جاعىنان ونداعان پۋلەمەت وق سەبەلەي باستادى. ەڭكەيە جۇگىرىپ، ءبىز دە كەيىن شەگىندىك. ءالى ايقىن اتپاعان تاڭ مەن كوپىردەن كوتەرىلگەن ءتۇتىندى شىمىلدىق ەتىپ، ءبىز ۇزاپ كەتتىك. جاۋ پۋلەمەتتەرى وزەن بويىن سۇزە اتقىلاپ، كوپىردىڭ ەكى جاعىن جۇندەي ءتۇتىپ جاتىر. ءبىر سايعا تۇراقتاي الماي، ەكىنشى ءبىر جىرانىڭ تابانىنا شىققان تال مەن تىكەننىڭ تۇبىنە كەلىپ، ءبىز دە قۇلاي-قۇلاي كەتتىك.
بۋالدىر تاڭدى ايقىش-ۇيقىش ەسىپ، قىزىلدى-جاسىلدى وتتار جارقىلداي باستادى. ازىراق جاڭبىر سىركىرەيدى. راكەتالار جارىعىمەن ماناعى كوپىردەن ءوتىپ كەتكەن جالعىز تانكى دا كورىنىپ قالادى. ءقازىر ول قيراعان كوپىردىڭ قاسىنا قايتا بارىپ تۇر. كوپىر اۋزىنا سىعىلىسىپ قالعان كوپ تانكى، بىر-بىرلەپ كەيىن شەگىنىپ، جولدى تاستاپ، اعاشقا قاراي بەت الىپ بارادى.
— ەكى ءجۇز بار شىعار! — دەيدى زونين، يەگىمەن تانكىلاردى نۇسقاپ.
— قورىقپاي ساناساڭ، بەس جۇزگە جەتكىزەرسىڭ... — دەيدى پەتر وعان.
تاڭ اتىپ قالدى. جاۋ تانكىلارى تەز-تەز جىلجىپ، باقشا اراسىنا قاراي كەتىپ بارادى. ارينە، كۇن بويى سول باقشا مەن اعاش اراسىنان شىعا المايدى ەندى. كەشكە دەيىن كوپىر ىزدەپ، تۇندە عانا ورىندارىنان قوزعالادى. قاي جەرگە بەكىنگەندەرىن انىقتاپ العان سوڭ، بىزگە دە قايتۋعا بولادى.
— ۆولوديا قايدا ءجۇر؟ — دەپ، جولداستارىم كەزەك-كەزەك سۇراپ قويادى. وجەت جاستىڭ جوق بولىپ كەتكەنى ءبارىمىزدى دە قاتتى كۇيزەلتىپ وتىر.
پەتردى اعاش باسىندا باقىلاۋدا وتىرعان سەرگەيگە جىبەردىم. تانكىلاردىڭ قاي جەرگە قالاي جاسىرىنعانىن شاماسى كەلگەنشە انىقتاپ، قاعازعا ءدال ءتۇسىرىپ اكەلسىن دەدىم. سەمەندى قارۋ-قۇرالدارمەن وسى ورنىمىزدى قورعاۋعا قالدىرىپ، ءوزىم ۆولوديانى ىزدەپ، كوپىر ماڭايىن ءبىر شولىپ قايتۋعا كەتتىم. دوس جولداس ءۇشىن قولىمنان كەلەرى سول-اق بولىپ قالىپ ەدى.
كوپىر ماڭايىندا ءبىر تانكى قالماپتى. وزەن بەتىن شىپ-شىپ شىمشىپ الىپ تۇرعان وقتار الىستان باقشا اراسىنان كەلىپ جاتىر. ۆولوديا ءبارىبىر تابىلمادى. ماناعى جالعىز تانكى كەيىن وتە الماي، اشىققان جولبارىستاي جورتىپ، جەم ىزدەپ ءجۇر. بويتاسا تابۋ دا وڭاي بولماي قالعان سياقتى. بىرەسە ءپىسىپ تۇرعان ەگىندى جاپىرىپ-جانشىپ، ارعى ويعا ءتۇسىپ كەتەدى، بىرەسە بەرى ورالادى.
مەنىڭ كوڭىلسىز قايتقانىمدى كوردى دە، سەمەن ەش نارسە دەپ سۇراعان جوق. ءبىر قىرىن وتىرعان سەمەننىڭ سول جاق كوزىنەن سورعالاعان جالعىز تامشى جاس ۇلكەن بەتىنىڭ ساي-سالاسىمەن جىلجىپ، يەگىنە قاراي كەلە جاتىر...
جالعىز جۇرگەن تانكى ەكى رەت ءبىز جاقتاعى سايعا دەيىن كيمەلەپ كەلدى دە، كەيىن بۇرىلدى.
— قورقىپ ءجۇر... — دەدى زونين، — تۇراقتاي الماي جۇرگەنىن كورەمىسىڭ؟ توقتاسا-اق ءبىزدىڭ كەلىپ قالاتىنىمىزدى بىلەدى!
تابانى ەكى ەلى ءتيىپ كەتسە، تاپاپ تاستايتىن تەمىر ءجويتتىڭ بىزدەن قورقىپ ءجۇر دەگەنى ماعان دا ۇناپ كەتتى. ەكەۋمىز ءبىر-بىر قاراسىپ، جىميىسىپ قويدىق.
— مۇنىڭ ءوزىن قۇرتۋ كەرەك، — دەدىم. — مۇنىڭ امان جۇرگەنىنە ءبىز ايىپتى. قاشان قولعا تۇسكەنشە، بۇل دوڭىز بۇلىك سالىپ كەتۋى مۇمكىن.
— نەسى بار قۇرتسا... — دەپ، زونين تۇرۋعا وڭتايلانا باستادى.
— توقتاي تۇر... جينالايىق.
بيىك ەگىننىڭ ورتا كەزىندە ەگىن باستارى قوزعالىپ قويىپ تۇر ەكەن. بۇل نە، ءبىزدىڭ پۋلەمەتشىلەرىمىز، نە بولماسا، ۆولوديا بولۋى مۇمكىن. سەرگەي وتىرعان اعاشقا پەتر دە ورمەلەپ بارادى. جالعىز تانكى تاعى دا كوپىرگە بارىپ توقتادى. تاعى دا ماناعى شۇبار جىلاننىڭ باسى كورىنىپ اينالانى قاراپ تۇر. سەمەن مىلتىعىن وڭتايلاي باستادى.
مەن الىستان كورەتىن دۇربىدەن كوزىمدى الماي وتىرعان بويىم، وڭ جاق شىنتاعىمدى قوزعاپ قالىپ:
— وتستاۆيت! — دەدىم.
پۋلەمەچيكتەر دە وڭايعا قىزىعىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنىپ ەدىم، بارلاۋشىلار ادەتىن ولار دا بۇزعان جوق. ەگىن باستارىن تەز-تەز قوزعاپ، ەكى ادام كەلە جاتقانى ايقىندالدى. ادام ءالى كورىنبەگەنمەن ەگىن باستارىنىڭ قوزعالىسى ەكىگە ءبولىنىپ، بىزگە قاراي جاقىنداپ كەلەدى.
اعاش باسىنان مىسىقتاي جىلجىپ، سىپ ەتىپ سەرگەي دە تۇسە قالدى، شۇبار جىلاننىڭ باسى دا سىپ بەرىپ ىنىنە كىرىپ كەتتى. تانكى بەتىن بۇرىپ الا سالا، ماناعى سەرگەي شىققان اق قايىڭدى اتقىلاي باستادى. ەكى پۋلەمەتتەن تۇيدەك اعىتىلعان وقتار جولىنداعى شىرپى باستارىن قايشىداي قىرقىپ، اق قايىڭعا بارىپ سوناداي سوعىلىپ جاتىر. لەزدە اق قايىڭنىڭ بار جاپىراعىن شەگىرتكەدەي جالماپ، سىپىرىپ ءتۇسىردى. جاڭا عانا جاس ايەلدەي توگىلىپ، جايقالىپ تۇرعان اق قايىڭ، لەزدە جاپىراعىنان ايرىلىپ، ساۋساق سۇيەكتەرى سيديعان كەمپىردەي بولىپ قالدى.
— تاپسىرماڭىز ورىندالدى، — دەپ، سەرگەي امان كەلىپ ءجىتتى.
— بەلگىلەپ الا الدىڭ با؟
سەرگەي قارىنداشپەن جاساعان سۋرەتىن كورسەتتى. وزەننەن باستاپ، سوناۋ الما باقتارى بارىپ تىرەلەتىن قىرقاعا دەيىن تۇگەل قاعازعا ءتۇسىرىپ الىپتى. قيراعان كوپىر دە، شوگىپ جاتقان ەكى تانكى دا بار. قىرقانىڭ، ەتەگىنەن بەرى قاراي، ءار اعاشتى تاسالانىپ تۇرعان توپ-توپ تانكىلار، ءار جەردە ءۇيىرىلىپ وتىرعان ادامدار سۋرەتكە تۇگەل تۇسكەن. باسقا باقىلاۋشى ءارتۇرلى بەلگى ارقىلى پايىمدايتىن نارسەلەردى سەرەجا سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العان.
تولستوۆتان ءبىرجولا ءۇمىت ءۇزىپ وزگەمىز كەيىن ورالدىق. راديوشى جەنكوعا جەتىپ، شتابقا بار جايدى بايانداماقشىمىز. كەيدە ەگىندىك جەرلەرمەن كەيدە ساي-سالامەن ەڭبەكتەپ كەلە جاتىر ەدىك، جالعىز تانكىنىڭ ءبىزدى كورىپ قالعانى بايقالدى. جولىنداعى شوق-شوق تال مەن تىكەندەردى قياق ازۋ قابانداي قىرقىپ، تانكى بىزگە قاراي زىرعىپ كەلە جاتىر. بار ەكپىنىمەن قاتتى ءجۇرىپ، وق توگىپ كەلەدى.
— گراناتا!.. شولمەك!.. ازىرلەن! — دەپ، قىسقا-قىسقا بۇيرىق بەرىپ، جاۋىنگەرلەرىمدى جايا جاتقىزىپ، تانكىنى توستىم.
تانكىمەن الىساتىن جاۋىنگەردىڭ ەڭ مىقتى جاۋى — زارەسى ۇشىپ كەتۋ بولادى. وزىڭنەن مىڭ ەسە كۇشتى بالەمەن كەزدەسىپ قالعاندا، ەسەپپەن ىستەر ەرلىك كەرەك. ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن جۇرەگىڭ ورنىندا بولسىن. تەمىر قالپاقتىڭ استىنان شاشىڭنىڭ ءۇرپيىپ قالعانىن سەزەسىڭ، بەت-اۋىز جىبىر-جىبىر ەتىپ، قاس-قاباعىڭ جىپىلىقتاپ كەتەتىن كەزدەر بولادى. وعان تىيىم سالاتىن كومانديردىڭ قايمىقپاي بەرگەن قاتتى ءامىرى بولادى. بۇعىپ وتىرىپ، ساسقالاقتاپ بەرگەن ەمەس، تانكىنى قۇلاعىنان ۇستاپ وتىرىپ بەرگەندەي، سەنىمدى بەرىلگەن ءامىر كەرەك!
— ۋشاكوۆ، العا شىق! — ۋشاكوۆ كوپ ىركىلمەي ىلگەرى ەڭبەكتەپ كەتتى.
ءبىراق ءبىز پانالاعان شىرپىلى ويپاتقا تۇسە قالۋعا تانكىنىڭ دا تاۋەكەلى جەتپەدى. قاباقتاعى قالىڭ ەگىننەن كەۋدەسىن عانا كورسەتىپ تۇرىپ، ءبىزدى اتقىلاي بەردى.
— استاحوۆ، سول جاق بۇيىرىنەن! — دەدىم. بۇكتەتىلە ەڭبەكتەپ، سەرەجا دا جونەلدى. سەرەجا ۇزاي المادى، جىڭىشكە بەلى بۇراتىلىپ، ءبىر تالدىڭ تۇبىنە سۋلاي كەتتى.
— نە بولدى، سەرەجا؟ — دەدىم كوزىمدى تانكىدان اۋدارماي جاتقان بويىم.
— ارقام... — دەدى.
— كەيىن جىلجي الامىسىڭ؟
— جىلجي الام...
سەرەجا جىلجي المادى. دەنەسىن قوزعايمىن دەپ، ەكى قولىمەن جەر تىرەيدى دە، باسىن كوتەرە الماي قۇلاپ تۇسەدى.
— زونين، سەرەجانى سۇيرەپ، راديوشىلارعا جەتكىز! ءبىز كەلگەنشە جاۋ تانكىلارىنىڭ قايدا تۇرعانىن حابارلاي بەرىڭدەر! — دەدىم.
بۇگەلەكتەي ىزىڭداپ، اينالامىزدا وق ءجۇر. سەرەجانى سۇيرەپ، قاسىمنان وتە بەرگەن سەمەنعا:
— ءوزىڭ جارالانىپ قالۋعا بولمايدى! شتابقا مىنانى جەتكىز! — دەپ، ماناعى سەرەجا سالعان سۋرەتتى بەردىم.
— جارالانبايمىن، جولداس اعا سەرجانت! — دەپ، سەمەن ءبىر گۇر ەتە ءتۇستى دە، ويعا قاراي جىلجىپ كەتتى.
قولىنداعى شولمەگى اندا-ساندا كۇنگە شاعىلىسىپ قالىپ، پەتر ەگىن جيەگىنە جاقىنداپ بارادى. ول ءمۇلت كەتسە، كەلەسى كەزەك مەنىكى ەدى. پەتر ۋشاكوۆ قۇمارتىپ جۇرگەن قولما-قولىنا ءبىرىنشى رەت كەزدەسكەلى كەتىپ بارادى. كوپ ۇندەمەيتىن، قاباعى كوپ جادىرامايتىن، شانشىپ، قاتال قالجىڭداساتىن ءبىر مىنەز جىگىت پەتر ءازىر ەركىن جازىلا الماي، نازالى ءجۇر ەدى. ءقازىر تەز جىلجىپ، تانكىعا تاقالىپ قالدى. تانكىنىڭ سىعىرايعان كوزى كورە المايتىن جاقىنعا جەتىپ قالعانداي، ەندى ونشا بۇقپاي، سىرعىپ بارادى. ەندى ءبىر ون ادىم جاقىنداسا قولىنداعىسىن دالدەپ تاستايتىنداي-اق جەر قالدى.
تانكى وزىنەن-وزى جۇلقىنىپ قالعانداي دا بولدى، گۇرس ەتىپ شاڭ-توپىراق تا بۇرق ەتە قالدى. ۇستىنە قارا قۇرىم جامىلا قويعانداي، تانكى ءبىر ساتكە كوزگە كورىنبەي كەتتى. اڭ-تاڭ بولعانداي، پەتر دە باسىن كوتەرىپ، توقتاپ قالىپتى. پەتردىڭ، بايلاستىرعان گراناتالارىن لاقتىرماعانىن مەن دە كورىپ وتىرمىن. سويتكەنشە بولعان جوق، كۇنگە شاعىلىسىپ، جارقىلداپ كەلىپ، جارالى تانكىنىڭ دەنەسىنە ەكى شولمەك سارت-سارت ۇرىلىپ قالدى. بىرەۋى قاقپاقتىڭ شەتىنە ءتيىپ جارىلدى دا، شۇبار جىلاننىڭ باسى ىنگە قايتا كىرىپ كەتتى. ەندى تانكىنىڭ ءىشى-تىسى بىردەي جانا باستادى. ىرجيىپ كۇلىپ، ۆولوديا تولستوۆ تۇرا كەلدى.
جاڭا عانا تۇيىلە تونگەن قاۋىپ-قاتەر ءبىر ساتتە جوق بولدى.
— ۆولوديا!..
— ءوي، كۇشىك!
— ءوي، كوكجال! — دەسىپ، قۇشاقتاسىپ قالدىق.
ءپىسىپ تۇرعان ەگىن گۇر ەتىپ تەز جانىپ كەتتى. جۇلىنداي بولىپ تىك كوتەرىلگەن تانكىنىڭ قاراقوشقىل جالىنىن، ەگىن ساباعىنىڭ، اق ءتۇتىنى وراپ الىپ، جەلسىز تىمىقتا جەر باۋىرلاي جىلجىپ، جايىلىپ بارادى. جەڭىل اق ءتۇتىن قاراقوشقىل ءتۇتىننىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جەتەلەپ اكەتىپ بارا جاتقان سياقتى. تانكىسىنىڭ جايىن كورىپ تۇرعان جاۋ ءبىزدى تاعى دا وقتىڭ استىنا الار ما ەكەن دەپ، قاۋىپتەنىپ ەدىك، ونى ىستەگەن جوق، كورسەتۋگە باتا المادى. ەندى ەڭكەيمەي-اق، ساۋ اياڭداپ، ءبىز دە تەز كەتىپ قالدىق. الدە ۆولوديانى كورگەندە جارىلا قۋانعان پەتر ەندى قاراسام ول كۇيدەن ارىلا قالعان ەكەن.
— كوپىر استىنا قۇلاعان ەكى تانكىنى پەتردىڭ تانكىلارى دەيمىز دە، مىنانى ۆولوديانىڭ تانكىسى دەيمىز... ءپىسىپ-قاتقان، ىسىلعان جاۋىنگەر بولىپ، باتىسقا بەت العاندا، ءسوز جوق، وسى تانكىلاردىڭ قاسىنان وتەمىز، — دەدىم.
— «كەمپىردىڭ وتكەلى» دەگەن سياقتى ما؟ — دەپ، پەتر ەزۋ تارتىپ كەلە جاتتى دا، كەنەت وزگەرىپ كەتىپ: — جوق، كوستيا، ۆولوديانىڭ تانكىسى دەگەن دۇرىس. پەتر تانكىسى دەگەن تانكى ءالى قولعا تۇسكەن جوق. كوپىردەگى ەكەۋدى «ءبىزدىڭ تانكى» دەپ اتايمىز! — دەدى.
بىزدىكى دەگەننەن ەسكە ءتۇسىپ كەتىپ، ويلانا قالسام، از كۇننىڭ ىشىندە-اق ءار جەرگە قالدىرعان بەلگىلەرىمىز ەداۋىر ەكەن. ەكى سامولەت، ەكى كوپىر، ءۇش تانكى، باتىسقا ورالار كەزدە كەزدەسۋى دە مۇمكىن. سوعىس ءقازىر قالاي قاراي كەتىپ بارا جاتسا دا تۇبىندە بەرلين كوشەسىندە بارىپ اياقتالاتىنىن ءبىزدىڭ، ىشىمىزدە بىلمەيتىن ءبىر ادام جوق. جاۋىنگەر ءقازىر قالاي قاراپ كەتىپ بارا جاتسا دا ءاربىر ادىم اتتاعان سايىن بەرلينگە جاقىنداي تۇسەدى. ءار ساعات سوعىس ءومىرىن قىسقارتا بەرەدى. سول ساپار قىسقارىپ، سول ساعاتتار تاۋسىلىپ بەرلينگە جەتكەنىمىزشە، تالاي بەلدە تالاي بەلگىلەر قالاتىنى دا داۋسىز. وتانىمىزدىڭ جاس ۇلاندارى، سول العاشقى اۋىر كۇندەردى دە وسى سەنىممەن كەشتى.
اۋزىمىز كەۋىپ، ءتىلىمىز اۋزىمىزعا سىيماي بارا جاتقانىن ايقاس بىتكەن سوڭ سەزە باستادىق. سوعىس ومىرىندە بۇ دا ءبىر قىزىق جاي. ماناعى الەكپەن كەشكە دەيىن سارپالداڭدا جۇرسەك، اس-سۋ دەگەن ەشكىمنىڭ، ويىنا كىرمەس ەدى، ەندى مىنە، «جۇمىستان» بوساپ ەدىك، قاتالاپ بارامىز... راديوشى جەنكو الما باعىنىڭ جيەگىنە ورناعان ەكەن. سەرگەيدى سۇيرەپ، زونين دە كەلىپتى. ءبارىمىزدىڭ اكەمىز سياقتانىپ، قامقورلىق جاساي جۇرەتىن اقكوڭىل سەمەن كولەڭكەگە الما مەن تاماقتى جايىپ، ءازىر وتىر ەكەن. المانى شايناي تۇرىپ، جەنكوعا شتابقا بەرىلەتىن تىعىز حاباردى ايتتى. شامام كەلگەنشە سەرگەي سالعان سۋرەتتى ءدال باياندادىم.
سەرگەيدى سۇر پالاتكاعا سالىپ الىپ قوزعالا بەرگەنىمىزدە-اق توبەمىزدەن ىسقىرىپ ءوتىپ بارا جاتقان اۋىر زەڭبىرەك وقتارىنىڭ ءۇنىن تانىدىق. ارتتا قالعان وزەن جاققا بارىپ گۇمپ ەتىپ ءتۇسىپ، گۇرس ەتىپ جارىلعانى دا ەستىلە باستادى. اۋىر سناريادتار كەيدە اۋانى ءيىرىپ ىسقىرىپ وتەدى دە، كەيدە قاراۋ قامىستىڭ، سىلدىرىنداي ەستىلەدى. كۇيىنىپ تۇرعان رۋساكوۆتىڭ زەڭبىرەكتەرى قۇيىنداي سوعىپ، بوراتىپ كەتتى. ءىشىن تارتىپ، اسپان كۇركىرەگەندەي، بۇلت كۇڭگىرلەگەندەي بولادى. بىزگە شتابقا قايت دەگەن بۇيرىق بەرىلمەگەندە، ماناعى ورنىمىزدا جاتىپ باقىلاساق، كوپ نارسەنى كورەتىنبىز. ءاربىر گۇرس ەتكەن سنارياد ءبىر-بىر تانكىنى ۇشىرىپ جىبەرىپ جاتقانداي، جاۋىنگەر جۇرەگى ءان سالىپ كەلەدى. ارت جاعىمىزعا بۇرىلا بەرىپ، قارايلاي بەرىپ كەلەمىز.
ءتۇس اۋا مايداننىڭ الدىڭعى شەبىندەگى مايور رۋساكوۆتىڭ زەڭبىرەكتەرىنە كەلسەك، ءبىزدىڭ پوليترۋك ريەۆياكين دە سوندا ەكەن. بارعان جۇمىسىڭدى تىندىرىپ قايتقاندا، اياعىڭدى سارت ەتكىزىپ، وڭ قولىڭدى شەكەڭە قاداپ تۇرىپ بايانداعىڭ كەلەدى. ءبىراق رۋساكوۆ پەن ريەۆياكين وعان جىبەرمەي، بىردەن قولدارىن سوزا، قۇشاقتارىن اشىپ:
— تىرىمىسىڭدەر، تۇگەلمىسىڭدەر، كوكسىلدەر! — دەپ، ءبارىمىزدىڭ قولىمىزدى الا باستادى. رۋساكوۆ ارقامنان قۇشاقتاي ءوزىنىڭ جاپپاسىنا الىپ تۇسە بەرە: — ال، قالاي؟ — دەگەندە، مەن جاۋاپ تابا الماي قالىپ:
— سىزگە دە باتىس جاقتىڭ جولى اشىلدى... — دەي سالدىم. اسكەرلىك تارتىپپەن جارتى ساعات باياندارمىن دەپ ازىرلەپ العان سوزدەرىم، جاي اڭگىمە رەتىندە ايتىلار ءتۇرىن تابا الماي، كومەيىمە كەلىپ كەپتەلىپ قالعان سياقتانادى.
— دەنساۋلىقتارىڭ ءۇشىن بوكالدى كەشكە كوتەرەرمىز، ازىرشە تاماقتانا تۇرىڭدار، — دەدى رۋساكوۆ.
مەن ريەۆياكيننىڭ الدىنا جاۋ تانكىلارىنىڭ قايدا توقتاعانىن ءتۇسىرىپ العان سەرەجانىڭ قاعازىن جايدىم. ريەۆياكين كۇلىمدەگەن كوزدەرىمەن سۋرەتتى ءبىر شولىپ ءوتتى دە، ءوز سۋمكاسىنان تاپ سونداي ەتىپ سىزعان قاعازدى سۋىرىپ الىپ، مەنىڭ الدىما جايىپ:
— ءبارى دە دۇرىس پا؟ — دەدى.
— بۇل قالاي ءدال شىققان؟ — دەدىم، تاڭدانىپ. مەن ريەۆياكين ءوزى دە سول جەردە بولىپ ءتۇسىرىپ العان با دەپ قالىپ ەدىم.
— نەگە ءدال شىقپاسىن؟ ءدال بەرىلسە، ءدال شىعادى، ارداقتىم اعا سەرجانت. بۇل ءسىزدىڭ ەڭبەك! — دەپ، ريەۆياكين مەنىڭ قولىمدى تاعى ءبىر قىسىپ: — ءبىراق ءسىزدىڭ سۋرەت كوركەمىرەك ەكەن — دەدى.
سەرگەي استاحوۆ ءارى زەملەمەر، ءارى سۋرەتشى بولامىن جۇرگەن جاۋىنگەر. بۇل سونىڭ ەڭبەگى، — دەدىم.
الىستان اتاتىن زەڭبىرەكتەر ءۇن ۇستىنە ءۇن قوسىپ، مەن مايدانعا كەلگەلى ءبىرىنشى رەت ۇدەتىپ وق توگىپ تۇر. ەندى وعان جاقىنداعان سايىن، ۇلعايا تۇسكەن اسپان گۇجىلى قوسىلدى. مەن قۇلاعىمدى تىسقا سالا قويىپ ەم، ريەۆياكين دالاعا بەتتەي بەرىپ، مەنى دە شاقىردى.
ءدال ۇستىمىزدەن تانكىنىڭ ەڭ ۇلكەن جاۋلارى ءوتىپ بارادى ەكەن. بومبالارىن قاز-قاتار قىلىپ باۋرىنا ءتىزىپ الىپ، ۇلكەن سامولەتتەر، ودان جوعارى قاراشا قازداي قيعاشتاي ءتىزىلىپ، كۇمىستەي جارقىراعان كوك قىرعيلار ءوتىپ بارادى. تەمەن ۇشقان اۋىر سامولەتتەردىڭ ەكپىنىمەن اعاش باسى سۋ-سۋ ەتىپ، بيىك اق تەرەكتەردىڭ جوعارعى جاپىراقتارى ءۇيىرىلىپ-ۇيىرىلىپ قويادى.
مايدانعا كەلگەلى مەن مۇنى دا ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىن.
— شىداي تۇر، ۇشقاندى ءالى كەيىن كورەسىڭ! — دەدى ريەۆياكين...
10
نەمىستەر وجار قيمىلداپ، ىلگەرى باسىپ كەلە جاتقانمەن ارتىنا قارايلاۋى دا از ەمەس ەدى. بۇيرەككە قادالعان تاس كىرنەدەي سيەۆاستوپول قالاسى الدىرماستان قالىپ بارادى. ءالى جاعالاسىپ، قاقپاسىنا جاقىنداتپاي ودەسسا تۇر. ۋكراينا، بەلورۋس حالىقتارى ءاربىر ورمانىن الدىرماس قامالعا اينالدىرىپ الىپ، الىسىپ جاتىر. ەلدىڭ ەرلىك تاريحىنا كىرىپ قالاتىن وقىس قيمىلدار دونباسس جۇمىسكەرلەرىنەن دە كۇن سايىن كەلىپ جاتىر. التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەگەن كۇنباتىس ەلدەرىنىڭ، بەكىنىستەرىن كىلتسىز-اق اشىپ ۇيرەنگەن كۇشتى قول ءبىزدىڭ جەردىڭ ءار تاسىنا ءبىر ءسۇرىنىپ كەتىپ ىزا مەن كەككە بۋلىعىپ كەلەدى. دۇنيەلىك دەپ اتالعان باتىس استانالارىنىڭ قاقپاسى سارت-سۇرت اشىلعاندا، ودەسسا مەن سيەۆاستوپولدىكى كەشىلمەيتىن مازاق سياقتانىپ جاۋ كەگى قازانداي قايناپ كەلە جاتقانى داۋسىز.
جاۋ قولىنىڭ ءالى تۇيدەك كەلە جاتقانىنا قاراعاندا، ءبىزدىڭ ەلدى «قىرىق رۋ» ساناپ، تەمىر جۇدىرىقپەن ءبىر قويعاندا-اق ىدىراي باستايدى دەپ ويلاعانى بايقالادى. تاڭقى تۇمسىعىمەن ءار قاقپانى ءبىر ءتۇرتىپ قالىپ وپ-وڭاي تورگە شىعىپ الىپ، سودان كەيىن ءتىل قاتپاقشى. بولات جامىلىپ كەلىپ سوققان جاۋدىڭ العاشقى ەكپىنى ءورت شالعانداي ەكەنى دە راس. قىزىلاسكەر قاتتى شەگىندى، ءبىراق اسكەرىمەن بىرگە ەل دە شەگىندى. قۇرال تاستاپ، تىزە بۇككەن جوق، جەڭىس كۇشىن جيناۋعا شەگىندى. جابۋلى قاباق، جابىرقاۋ كۇندەر ەل جىگەرىن قاجىتقان جوق، قايراي ءتۇستى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ سوناۋ ءبىر قارالى كۇندەرىندە دە سەنىم وتى السىرەگەن جوق، ءار كەۋدەنى كەك كەرنەپ، ءساتتى ساعاتتى كۇتۋدە ەدىك. ءبىزدىڭ ديۆيزيا العاش سوعىسقا كىرگەندە جاۋىنگەرلەردىڭ ءحالى وسىنداي ەدى.
بۇرىن ەكى-ۇش كۇندە ءوتىپ جۇرە بەرەتىن ءبىر ولكەدەن تورت-جەتى كۇن ىشىندە وتە الماي قويعانىنا فاشيست قولباسىلارى قاتتى كۇيىنىشتى. سيىر مەن شوشقا تۇگىل، ۇيرەك پەن تاۋىقتى اۆتوماتپەن اتادى. ءپىسىپ تۇرعان المانى ءۇزىپ الىپ جەمەيدى، اعاشىن كەسىپ قۇلاتىپ الىپ جەيدى. بەيىت باسىنداعى ەسكەرتكىش تاستاردى اتادى. ءبىر ادىم ىلگەرى، ءبىر ادىم كەيىن باسىپ، تابان تىرەسكەنىمىزگە مىنە ءبىر اي بولدى. وكوپ پەن جاپپالارىمىز كەزەك اۋىسىپ تۇرادى. كەشە نەمىستەر وتىرعان وكوپتاردا بۇگىن ءبىزدىڭ اسكەرلەر وتىر.
ءقازىر مەن ەرەكشە ءبىر باپپەن جاسالعان نەمىس جاپپاسىندا وتىرمىن. توبەسىن قاتار-قاتار ايقىش-ۇيقىش ەتىپ توعىز قابات بورەنەمەن جاۋىپتى. بۇكتەلىپ، جينالاتىن كەرمە توسەككە توپىراق تۇسپەسىن دەپ، توبەگە الدەقاي مۋزەيدەن الىپ كەتكەن جۇقا جىبەك كىلەم كەرىپ تاستاپتى.. تۇندە عانا بۇل جاپپادا نەمىستىڭ ۇلكەن ءبىر كومانديرى وتىرعان بولۋ كەرەك. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ مەيرامىنا ارنالعان جورىعىمىزدا كۇن شىعا بەرگەندە ءبىز باسىپ قالدىق. ءقازىر مۇندا، قاسىندا بەس جاۋىنگەرى بار، «قايراقتى» كولحوزىنىڭ قازاعى قايروش سارتالييەۆ قىرىنايىن دەپ وتىر. ازامات دەسەڭ دە بولادى، كوستيا دەسەڭ دە بولادى، اعا سەرجانت دەسەڭ دە بولادى.
جاپپانىڭ بۇرىنعى يەسى ەلەۋلى ادام بولعان سياقتى. كۇمىس جاقتاۋلى ادەمى اينا، سۇيەك ساپتى ۇستارا، جىمىڭ قاعىپ، جارقىراپ تۇرعان قىرىنۋ سايماندارى، ۇلكەن اق بوكال تولى سۋىنىپ قالعان سۋ، ءبارى ستول ۇستىندە، قۇرۋلى كۇيىندە قالىپتى. كەشكە مەيرامعا ارنالعان جينالىس بولاتىنى بەلگىلى ەدى، جىگىتتەر قىرىنىپ الۋعا كوڭىلدەرى كەتتى. ەسكى ماماندىعىم ەسىمە تۇسە قالىپ، ۇستارانىڭ ءجۇزىن شاشىما سالىپ بايقاسام، قىلپىلداپ تۇر ەكەن. بورسىق قىلىنان جاسالعان جۇپ-جۇمساق سابىنداعىشتى بەتىمە سۇيكەگەندە يەسىنىڭ قانداي وكىنىپ وتىرعانى دا كوز الدىما كەلدى. قانداي راحات ساعاتىن ءۇزىپ جىبەردىك ەكەن!..
جاپپانىڭ يەسى جان-سايانىڭ ءار ءتۇرىن دە جاقسى كورۋ كەرەك. بۇل سوعىس كومانديرىنىڭ، جاپپاسى ەمەس، ءبىر باي ءۇيدىڭ بولمەسى سياقتى. سوعىستا كەرەكسىز تالاي نارسەلەر بار. قابىرعادا تولىپ جاتقان سۋرەتتەر تۇر دا، ستول ۇستىندە قالتاعا سىيىپ كەتەرلىك، التىنداتقان البوم جاتىر. سۇزەتىن ادامداي، قاباعىنىڭ استىمەن قاراعان بىرەۋدىڭ سۋرەتى مەنەن كوزىن المايدى. كوزىندە ءبىر سيقىر بار، ءامىرشى نىشاناسى بار دەپ ويلايتىن بولۋ كەرەك، كىرپىگىن قاقپاي-اق جىلاننىڭ كوزىندەي، تەسىلە قارايدى. كەزدەسىپ قالساق، تانىماي ءوتىپ جۇرمەيىن دەپ، بەت-اۋزىنا دالدەپ ءبىر قاراپ الدىم دا، بوساعاعا قاراي لاقتىرىپ جىبەردىم. سۋرەت بوساعاعا سىرتىمەن بارىپ ءتۇستى.
— جەرگە باسىمەن ءتۇستى مە، كەۋدەسىمەن ءتۇستى مە؟ — دەپ، پەتر مەن سەمەن ءباس تىگىسىپ جاتىر.
— ارينە، باسىمەن ءتۇسىپتى. قىرىناتىن كەزەك مەنىكى بولدى! — دەپ، پەتر قىرىنۋعا وتىرىپ جاتىر.
وسى سياقتى ءبىر اۋرۋى بار پاتشانىڭ جايىن بۇرىن دا ەستىگەنىم بار ەدى. ول پاتشا، «مەن دالدەپ قاراسام، ادامنىڭ قان تامىرىن توقتاتىپ تاستايمىن» دەپ، نوكەرلەرىنە قارايدى ەكەن. جاعىنىمپاز سورلىلاردىڭ قان تامىرلارى توقتاي قالۋى قيىن بولسىن با، نادان پاتشا سول سەنىممەن دۇنيەدەن ءوتىپتى. ءبىراق ىشكى-سىرتقى ەلدەرگە ونشا ايبىندى بولا الماپتى. مىناۋ دا سول جارامساق جادىگويلەردىڭ ىقتاي بەرۋىنە سەنىپ، ءوزىن-وزى ءامىر يەسى سانايتىن ادامنىڭ ءتۇرى. جاۋ وكوپتارىندا بۇل سۋرەتكە مەن الدەنەشە رەت كەزدەستىم. ءار ءتۇرلى سيپاتتا، ءار ءتۇرلى قىر كورسەتىپ تۇسكەنمەن بەرلين كوشەسىندە كەزدەسە قالساق، گيتلەر قايسى، باسقاسى قايسى، جاڭىلماسپىن دەپ ويلايمىن. ول كۇنگە جەتسەك، ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ ىشىنەن جاڭىلىسا قوياتىنى سيرەك-اق كەزدەسەر. ءاربىر كۇن وتكەن سايىن سوعىس ءومىرىنىڭ تاعى ءبىر كۇنى قىسقارعانىن ەسەپتەپ جۇرگەن جاۋىنگەرلەر ول كەزدەسۋدىڭ جاقىنداي بەرەتىنىن دە ءبىلىپ، وسى كۇننەن ازىرلەنىپ ءجۇر.
ءوزىم قىرىنىپ بولعان سوڭ، باياعى ماماندىعىم بويىنشا، ءزونيننىڭ ساقالىن الا باستادىم. ونىڭ باقانداي ساۋساقتارى اۋىر نارسە بولماسا، ۇستارا، ينە-جىپ دەگەندەرگە ولاقتاۋ جۇعىساتىن ەدى.
— ءوزى ءبىر ايەل حالقىن جاقسى كورەتىن ادام ەكەن... ىلمەگەن جەرى جوق! نەمىس قاتىندارىنىڭ كورمەسى بولادى دەپ ەستىدى مە ەكەن؟ — دەپ، زونين قالجىڭعا قاراي تارتىپ وتىر.
بىردە-بىرىنە دەنى دۇرىس كويلەك تىگۋگە كەزدەمە تابىلماعانداي وڭكەي جالاڭاش ايەلدەر توسەكتىڭ اينالاسىن تۇگەل قورشاپ الىپتى. ءبىرى العا قاراي سانىن توسىپ، ءبىرى كەۋدەسىن توسىپ، ەندى ءبىرى سىلەسى قاتىپ ماۋىققان مىسىقتاي، سۇلاعان كۇيدە ءتۇسىپتى.
پەتر نەمىستەن قالعان جاپپانىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل اقتارىپ شىقتى. ۇلكەن ءبىر بىلعارى شامادان تولعان قارا تۇلكى، قاراكول، قۇندىز ەكەن. كىشكەنە تەمىر ساندىقتا تولىپ جاتقان التىن ساعات، التىن سىرعا، التىن قاپتىرمالار بار.
— مىرزاڭىز قالاي ماگازينگە ءوز اياعىمەن بارىپ، ءوز قولىن مالىپ شىققان ەكەن. كورەسىڭدەر مە، ىلعي ءبىر تاڭداپ الىنعان نارسەلەر عوي! — دەيدى پەتر.
— مىنا تۇرعان جالاڭاشتاردى كيىندىرۋ كەرەك تە!
— اشىپ كورسەتكەن دەنە جابۋدى تىلەپ تۇرعان جوق پا! — دەپ، زونين كۇتپەگەن جەردەن اششى ءبىر سىقاق تاۋىپ ايتتى.
بۇل نارسەلەردىڭ، تۇگەل ءبىزدىڭ قولعا ءتۇسىپ قالۋىنا فەليكس سەلتەر دەيتىن سولدات ايىپتى ەدى... تاڭ اتا ءبىز وسى جاپپانىڭ وڭ بۇيىرىنە شىعىپ الىپ تيىستىك. قارسى الدىنان كەنەت كوتەرىلگەن «ۋراعا» قوسىلا، جاپپانىڭ اينالاسىنا گراناتا جاۋدىردىق. مىرزا سول كەزدە شەگىنىپ كەتىپتى دە سورايعان سولدات سەلتەر قۇتىلا الماي قالىپ، قولىن كوتەردى.
— بۇل يت جالاڭ اياق قاشقان با؟ — دەيدى پەتر، الدەقايدان قۇس جۇنىمەن استارلاپ تىككەن قىسقى ەتىكتى سۋىرىپ الىپ.
— قاشۋعا قالسا، سۋىق تيەر دەپ قورقۋعا شاما كەلە مە! — دەپ، راديوشى جەنكو ەتىكتى اينالدىرىپ قاراپ تۇر.
— وسىنشا جانىن كۇتكەن كومانديرلەر، ءبىزدىڭ قىستا بوسقا قىرىلىپ قالا ما دەپ قورقام... قولى تيسە كۇن جىلى، جەر قارادا ءولىپ ۇلگىرگەندەرى اقىل عوي، — دەپ، زونين دا قوسىلىپ قويادى.
بۇگىن ءبىز ءبارىمىز دە كوڭىلدىمىز. تالاي شايقاسىپ، شابۋىل ادىمىن اشتىرماعانىمىزبەن ءوندىرىپ شەگىندىرە العان دا جوق ەدىك. مەيرامعا ارناعان جورىعىمىز ويعا العان نىسانادان ارىرەك بارىپ ءتۇستى. كۇندە بۇل كەزدە نەمىستەردىڭ قايتا قارشىلداسۋى بولاتىن ەدى، وعان دا مويىن بۇرعىزبادىق. نەمىستەردىڭ جانى جاقتىرمايتىن نارسە، ءتۇن ىشىندەگى قولما-قول. ورىس نايزاسى دەگەندى قانى سۇيمەيتىنى سونشا، «ۋرا» تىم جاقىنداپ قالسا، نەمىس سولداتى وكوبىنان وڭاي اتىپ شىعادى. بۇل وكوپتا قولما-قول كەلىپ قالعانشا، كەيىنگى وكوپقا بارىپ الىستان اتىسقاندى ءتاۋىر كورەدى. سوندىقتان قولما-قولعا ءبىر كەلىپ قالساق، سەمەن زونيندار ونى قولدان شىعارماۋعا تىرىسادى. ال، سەمەن تۋرالى «تىرىسادى» دەلىنگەن ءسوز باسقالار تۋرالى قىرىپ سالدى دەگەنمەن بىردەي.
ءقازىر سەمەننىڭ ساقالىن مەن قىرىپ جاتىرمىن. ونىڭ ساقالىن الۋعا تالاسىپ تا قالاتىنىمىز بار. مىناۋ ۇيە سالعان ۇلكەن دەنەگە سوقتىعىپ ءجۇرىپ، مىناۋ كوسي سالعان ۇزىن اياقتاردان اينالىپ ءوتىپ، قۇيعان شويىنداي كەڭ يىقتارىنا اسىلىڭقىراپ تۇرىپ، ءوزىن اۋرەلەي ءجۇرىپ، ساقالىن الىپ بەرۋگە ءبارىمىز دە قىزىعامىز. مىناۋ جالپاق يىقتارىمەن سەمەن ناردىڭ جۇگىن كوتەرىپ اكەتەدى. مىناۋ باقانداي قولدار ستالينگرادتا تراكتور جاساعان قولدار. ءقازىر قولما-قولعا ءبىر كىرىپ السا، وكوپتىڭ تۇبىندە جاتقان ادامدى تۇيرەپ الىپ لاقتىرىپ جىبەرەدى. سەمەن ارالاسىپ شىققان وكوپتىڭ اينالاسى ۇيىلگەن دەنە، جوسىعان قان بولىپ قالادى. داۋسى ءبىر گۇر ەتىپ قالسا، وكوپتا كەزدەسكەن جاۋ سولداتىنىڭ قارۋ قىلارعا شاماسى قالمايدى. ۇپ-ۇزىن نەمىس سولداتتارى سەمەن تۇيرەپ الىپ لاقتىرعاندا تاقتايداي عانا سالماعى بار جەڭىل سەزىلەدى.
بۇگىن تاڭ اتا سەمەن ءبىر وكوپتاعى جەتى ادامدى جالعىز جايقاپ شىقتى. مىلتىعىنىڭ نايزاسى مايىسىپ قالىپتى. ءقازىر ماعان ءبىر جەرىممەن سوقتىعىپ قالام با دەپ، شاماسى كەلگەنشە قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ وتىر. ول دەنەسىن جيناعان سايىن، بۇلشىق ەتتەرى ءيىرىلىپ، بۇكتەتىلىپ، كيىمىن كەرنەپ بارادى. بايقاۋسىزدا بىرەۋگە سوقتىعىپ قالام با دەپ يمەنە ءجۇرۋ ونىڭ ادەتىنە كىرىپ كەتىپتى.
— جەتەر، جولداس اعا سەرجانت، جەتەر، — دەيدى زونين. — ءبارىبىر بۇقانىڭ باسىنان ۇلكەن باستى ادەمىلەگەنمەن ەش نارسە شىقپايدى. قايتا، ساقال جاۋىپ تۇراتىن ولپى-سولپىسى سورايىپ شىعا كەلەدى...
— جوق، سەمەن بۇل باسقا كىنا قويۋعا بولمايدى. ناعىز، ءبىر كورگەن جاۋىڭنىڭ ءومىر بويى ەسىنەن كەتپەيتىن باس دەپ وسىنى ايتادى، — دەيمىن.
— ءھىم... وندا مۇرت قويىپ السام قايتەدى؟ — دەيدى سەمەن.
— مۇرت؟
— سوندا ماڭايىما جولاۋعا سايتاننىڭ ءوزى دە قورقار ەدى!
— جوق، سەمەن مۇرت قويماي-اق قوي. مۇرت قويساڭ، سەن بىزدەن اناعۇرلىم ۇلكەن بولىپ كورىنەتىن بولاسىڭ. سوعىس قانشاعا سوزىلسا دا ۇيگە قايتقاندا باياعى جاس كومسومول كۇيىمىزبەن قايتايىق. تۋعان-تۋىسقاندار دا، شەشەڭ دە، قۇربى-قۇرداستار دا، ويناپ-كۇلگەن قىزدارىمىز دا ءبىزدى سول جاس قالپىمىزبەن كۇتەدى. سولاي ەمەس پە؟
— جارايدى ەندەشە، قىرا بەر...
— سەمەن، سەنىڭ سۇيگەن قىزىڭ بار ما ەدى؟ — دەيدى پەتر.
— مەنىڭ، بە؟ بولدى ارينە... ءقازىر دە سۇيەم ءبىر قىزدى.
— تانىستىرساڭشى قىزىڭمەن!
— تانىستىرساڭشى؟ قالاي تانىستىرام؟
— كادۋىلگىدەي... قانداي قىز ەدى، قالاي سۇيەتىن ەدىڭ... ايت سونىڭ ءبارىن...
بەت-اۋزىنا يەسىز قالعان حوش ءيىستى اياماي بۇركىپ جاتىپ، مەن دە ءوتىندىم.
— ايتسام ايتايىن... ءبىراق باسقالارىڭدىكىندەي قىزىقتى بولىپ شىققان جوق، — دەپ باستادى سەمەن. — ارينە، مەن شىناشاعىمداي كىشكەنە قىزعا عاشىق بولدىم...
— ارينەڭ نەمەنەگە كەرەك بولدى؟..
— ارينەم بە؟ ونىڭ كەرەگى بولعانى، ۇلكەن قىزدى مەن قايتەم؟ ءوز بويىمدا دا بىر-ەكى ادامعا جەتەتىن ارتىعىم بار، مەن كىشكەنە عانا قىزعا قۇمارتتىم. ودان سوڭ، كىمگە قىزىققانىڭدى ءوزىڭ بىلمەي دە قالادى ەكەنسىڭ... كەيدە ءبىر قۇداي قارعاعان جەكسۇرىنداردىڭ ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ادەمى ايەلدەرى بولادى. كەيدە ءبىر وتە جاقسى ادامداردىڭ قاسىندا قۇرىسقان تەرىدەي ءبىر بالە جۇرەدى. سونىڭ ءبارى دە العاشىندا بىلمەي قالعاندىقتان بولاتىن سياقتى، — دەپ، سەمەن اينالا قاراپ قويدى.
— يە، سودان سوڭ؟
— سودان سوڭ با؟.. تراكتور جايىندا ءبىر كىتاپ ىزدەپ، قالالىق كىتاپحاناعا كىرسەم، التىن شاشتى، قۋىرشاقتاي عانا ءبىر قىز تۇر ەكەن... سودان باستالدى دا كەتتى... كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە، كىتاپ سۇراپ كۇندە باراتىن بولدىم. قىز دا بالە، مەنىڭ، بويىما قاراپ، كوپ كىتاپ وقىماعانىمدى بىلەدى-اۋ دەيمىن:
— مىنا ءبىر كىتاپ وتە جاقسى... — دەپ، بىر-ەكى كىتاپتى قوسا بەرەتىن بولدى.
— ۇيگە اكەلىپ قاراسام، «ءبىرىنشى پەتر»، «ستەپان رازين»، «تىنىق دون» بولىپ شىعادى. ءبىر كۇنى ءبىر جەرىنەن سۇراپ قالىپ جۇرە مە دەپ، قىز بەرگەن كىتاپتى تۇگەل وقىپ تاستايمىن. كۇندىزىم تۇگىل، ءتۇنىم جەتپەۋگە اينالدى... ۇزاماي تامارا، تاتيانا، زەمفيرا، مەري دەيتىن قىزداردى قۇشاقتاتىپ جىبەرەتىن بولدى. وقىپ-وقىپ وتىرام دا، كىتاپحاناداعى قىزدىڭ ءوزى دە سولاردىڭ ءبىرى عوي دەپ ويلايمىن. كۇن ساناپ سول قىزدارعا ءوزى دە ۇقساي تۇسەدى، كۇن ساناپ قۇلپىرا تۇسەدى... زاۆودتا شارشاۋ دەگەندى ۇمىتىپ كەتتىم، جۇمىستان شىعا سالام دا، تامارانى اپارىپ بەرىپ زەمفيرانى سۇرايمىن. زەمفيرانى اپارىپ بەرەم دە تاتيانانى سۇرايمىن... قۇداي سوققان قۋ قىز تۇسىنەدى دە جىميادى، جىميادى دا سۇراعان كىتابىمدى الىپ بەرەدى...
— اتى كىم ەدى؟ — دەپ سۇرادى پەتر.
— اتى ما؟.. نينا ەدى... جىميىپ تۇرعانىن ماعان كىتاپ اپەرەيىن دەپ ارتىنا بۇرىلعاندا، سىرتىنان دا تانيتىن بولدىم.
— ارقاسى كۇلىپ تۇراتىن بولدى عوي؟..
— ارقاسى؟ جوق... بىلاي ءبىر، قىرىق قۇبىلتىپ اكەلىپ، جەلكەسىنە بوس تاستاي سالاتىن ءبىر شاش بولادى عوي... سول شاشى جىميىپ تۇرعانداي بولادى.
— ءسىز وسى، عاشىقتار جايىنداعى كىتاپتاردى كوبىرەك سۇراپ كەتتىڭىز، بىرەۋگە عاشىق بولىپ قالعان جوقسىز با؟ — دەدى ءبىر كۇنى. — ءبىلىپ ءجۇر، ءبىلىپ ءجۇرىپ سۇرايدى، وعان نە امال قىلارسىڭ...
— ءيا، وعان قىلار امال جوق... — دەپ، پەتر تاعى ءبىر شالىپ قالادى.
— ونىڭ راس، — دەيدى سەمەن. — وعان قىلار امال جوق ەكەن. ماعان ءبىر جەرى قاتتى ۇناپ ەدى، سونى تاعى ءبىر وقىپ شىعايىن دەپ ەدىم دەدىم...
— ول قاي جەرى؟ — دەدى نينا.
— قىرىق ەكىنشى بەتى... — دەپ، ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت وتىرىك ايتتىم. اپپاق جۇمىر ساۋساقتارى جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، مەن ايتقان قىرىق ەكىنشى بەتتى اشتى دا:
— يە، اتتىڭ سۋرەتىن ادەمى كەلتىرگەن ەكەن، — دەدى نينا. ارقامنان سۋىق تەر بۇرق ەتە تۇسكەنىن سەزدىم... بۇعان نە ايتارسىڭ؟
— ءيا، بۇعان دا ەشنارسە ايتا المايسىڭ...
— ءبىر كۇنى نينا ورنىندا جوق بولىپ شىقتى. كىتاپحانا قاڭىراپ بوس قالعانداي كورىنىپ كەتتى.
— يەسىز قالعان وكوپتاي دە...
— يە، يەسىز قالعان وكوپتاي... پاروۆوزداي جۇيتكىپ ءجۇرىپ، قالانى تۇگەل كەزىپ شىقتىم. باقشانى دا ەكى رەت ءسۇزىپ شىقتىم. ەكى جەردەگى تەاتردان شىققان جۇرتتى دا كوزىمنەن وتكىزدىم. ەدىل جاعاسىنا دا باردىم. ەش جەردە جوق... ءتۇن ورتاسىندا تاپتىم-اۋ ايتەۋىر...
— قايدا ەكەن؟
— ءوزىمىزدىڭ كلۋبتا بيلەپ ءجۇر ەكەن.
— كىممەن؟
— كىممەن؟.. كىممەن بولۋشى ەدى، وزىندەي ءبىر قىزبەن! جىگىتتەردىڭ بىرىمەن بيلەپ جۇرسە، مەن ول جىگىتتى ءتۇتىپ تاستايتىن ەدىم. قۇداي ساقتاپ، قىزبەن بيلەپ ءجۇر ەكەن... قاراپ قالىپپىن دا قاپپىن... قىز ەمەس، ءبىر جىبەك... كوبەلەكتەي دوڭگەلەنەدى. كىشكەنە اياقتارى كوزىمە ءتۇسىپ كەتكەندە، ۇرلانىپ قانا ءوز اياعىما دا قاراپ قويام... جوق، مەن ءبىر پىلمەن بيلەپ ۇيرەنبەسەم، نينامەن بيلەۋگە ورايىم كەلەر ەمەس. ويىم سونشا دوڭگەلەگىسى كەلەدى دە ەكى اياعىم قوزعالار ەمەس.
اڭگىمەسىنىڭ وسى اراسىنا كەلگەندە، سول ءبىر سۋرەت كوز الدىنا كەلگەندەي، سەمەن كۇرسىنىپ قالدى دا، پەتر ءبىرجولا يىعىنا اسىلىپ الىپتى. جولداسىڭ سونداي ءبىر اڭگىمەسىن ايتقاندا، قاسىنداعىلارى اڭگىمەنىڭ ويداعىداي اياقتالۋىن كۇتىپ، ىنتىعىپ وتىرادى. جولداسىنىڭ مۇراتقا جەتۋىن تىلەيدى. اسىرەسە، مايداندا جولداسىڭنىڭ قۋانىش-مۇڭى ساعان دا ورتاق بولىپ كەتەدى. وزىڭە تىلەر جاقسىلىقتى جولداسىڭا دا تىلەيسىڭ.
سەمەننىڭ اڭگىمەسى ءوز مۇڭىممەن استارلاسىپ بارا جاتقان سوڭ، تىم بولماسا بۇل مۇراتىنا جەتكەن شىعار دەپ:
— ءقازىر نينا قايدا؟ — دەپ سۇرادىم.
— نينا ما؟ — دەدى دە، سەمەن ۇندەمەي قالدى. كوزدەرىن مۇڭ باسىپ، ءتۇسى دە جۇدەي قالدى.
سەمەننىڭ كۇرسىنىپ قالعانىن كورگەن سوڭ، بۇل جايدى سۇراماۋىم كەرەك ەكەن. ءبارىمىزدىڭ دە ۇيدە قالعان ءارتۇرلى ارماندارىمىز بار. كارى شەشەلەرىمىز قالدى، ويلاعان ويلارىمىز، وقۋلارىمىز اياقتالماي قالدى، سۇيگەن قىزدارىمىز قالدى. سوعىستان بۇرىن ساعىنام دەيتىندەردىڭ ەندى سەنى ورتەپ كەتەردەي كەزدەرى بولادى. ايلار، كۇندەر قاۋىپ-قاتەردە ءجۇرىپ، ول مۇڭدارىڭدى ەسكە الۋعا دا ۋاقىتىڭ بولمايدى. وسىنداي ءبىر قول بوساعاندا ەسكە الساڭ، كۇن سايىن كۇشەيە تۇسكەنىن بايقايسىڭ. كۇرسىنەسىڭ دە سەرگيسىڭ. ۇندەمەي جۇرەتىن سەمەننىڭ جايى دا وسى ەكەن:
— دەمالىس الىپ، ودەسسادا تۇراتىن اپاسىنا كەتىپ ەدى، ءقازىر كىم ءبىلسىن... — دەدى.
سەمەن قولىن ءبىر سىلتەدى دە تۇرىپ كەتتى... نە بولعانىنا ءبىز دە تۇسىندىك. مۇمكىن، مىڭداعان بوسقىنداردىڭ ىشىندە ارىپ-تالىپ، ءالسىز قوزعالىپ، سەمەننىڭ التىن شاش نيناسى دا جۇرگەن شىعار. ءالى جاۋدان الىسىراق تۇرعان ستالينگرادقا جەتەم دەپ، جاردەمسىز جالعىز قىز ءالى قالتاقتاپ كەتىپ بارا جاتقان دا شىعار... التىن شاشتارىن شاڭ باسقان، ويناقى كوزدەرىن مۇڭ باسقان، جالاڭ اياق قىزداردى ءبىز دە كوپ كوردىك. قارا كوز دە، كوك كوز دە، قارا شاشى دا، سارى شاشى دا بار ەدى سونىڭ ىشىندە.
— نينا تابىلادى... تابامىز! — دەدىم، نەگە سەنگەنىمدى ءوزىم دە ابايلاماي.
— ۋادە ەتەمىسىڭ؟ — دەگەندەي، سەمەن ماعان قاراپ قادالىپ قالىپتى.
— ارينە، تابىلادى. ءبىز تاپپاعاندا كىم تابادى ونى! تەك ءاتى-جونىن دۇرىستاپ جازىپ الايىق! — دەپ، جولداستارىم نينانىڭ ءاتى-جونىن، بار بەلگىسىن جازىپ الىپ جاتىر. سەمەن سياقتى اتاقتى ادامنىڭ ايەلى جوعالىپ كەتۋ دەگەن ويعا سىيا الماي، ءبارىمىز دە شىن ىزدەۋگە كىرىسكەندەيمىز. ەڭ بولماعاندا، نەمىستەردىڭ قولىنا تۇسۋدەن امان دەگەن حابارىن الساق تا، سەمەننىڭ كوڭىلى ءبىر تىنىپ قالاتىن سياقتانادى. اۋەلى ويىن-كۇلكىمەن باستالعان ءساتتى كۇنىمىز، وسىنداي ءبىر كۇرسىنىسكە ۇرىندى دا، قالجىڭىمىز توقتاپ قالدى.
شتابقا كەتكەن ۆلاديمير تولستوۆ قايتىپ كەلدى. ونىڭ بۇگىن كۇن بويى ايتا الماي، جاسىرىپ اۋرەلەنەتىن ءبىر سىرى دا بار. قاشان ريەۆياكين كەلىپ جاريالاعانشا، ءوزى ۇرلىقتان ۇستالعانداي قىسىلادى دا جۇرەدى. ونىڭ سىرى بارىمىزگە دە ءمالىم. ۆولوديانىڭ اناۋ كۇنگى تانكىنى قالاي جويعانى كۇنبە-كۇنگى سوعىس حابارلارىمەن بىرگە ورتالىق گازەتتەرگە باسىلىپ شىعىپتى. ۆولوديا ءقازىر سول گازەتتى الىپ كەلىپ وتىر. بىزگە كەلگەن حاتتاردى قولدى-قولعا تاپسىردى دا، گازەت تۋرالى ەش نارسە ايتقان جوق.
— ۆولوديا، قىرىنبايمىسىڭ؟ — دەيدى پەتر. ۆولوديا يەگىن سيپاپ:
— جوق، پەتيا... مەن تاماق ازىرلەسەم قايتەدى؟ — دەيدى.
— نەمەنە، سۋ اكەلىپ شاي قويامىسىڭ، ەت اسامىسىڭ؟
— اكەلسەم، اكەلەيىن...
پەتر قاتال قالجىڭداساتىن جىگىت. ۆولوديانى قىسىپ وتىرىپ، ەندى كىشكەنەدەن كەيىن بار سىرىن وزىنە ايتقىزادى. مەن ۆولوديانىڭ قىزداي قىزارىپ، قىسىلعانىن كورمەيىن دەپ، ايداشتان كەلگەن حاتتى وقۋعا كىرىستىم.
ايداش لەنينگرادتىڭ بەلۋاردان سۋ وكوپتارىندا جاتقالى ايعا جاقىنداعان. ماعان اعالىق قامقورلىعىن ىستەپ، ءار كەزدە سۇيەمەل بولارلىق حات جازۋعا تىرىسادى. سوندىقتان كەيبىر سوزدەرى تىم جوعارى الىنىپ كەتەتىنى دە بار. ايداش وڭتۇستىك جاقتا دا التىن كۇز جاپىراعىن توگىپ، ەندى سۋىق تۇسكەنىن ەسكەرمەسە كەرەك. انەۋگى ءبىر حاتىندا جاتقان وكوبىما ساڭىراۋقۇلاق شىعىپ كەتتى، ءبىر جەردەن تابان اۋدارماي قانشا جاتقانىمىزدى سودان بىلەرسىڭ دەپ جازىپ ەدى. لەنينگرادتى قورعاۋدا قالعانداردىڭ تابان تىرەسكەن ەرلىكتەرىنەن ءبىزدىڭ دە حابارىمىز بار. ءبىراق، اي بويى وكوپ اۋىستىرماي جاتىرمىن دەگەنى ارتىعىراق كەتكەن... بۇل جولعى حاتىندا تىزەدەن كەلگەن مۇزدى سۋعا ۇيرەنىپ الدىق. استىڭ مۇز، ۇستىڭنەن اق جاڭبىر ارىلمايدى دەپ جازادى. تانكىمەن الىسقان بىرنەشە ۋاقيعالاردى دا جەڭىل عانا، وڭاي ىستەي سۋرەتتەيدى.
«سەنىڭ ءبىرىنشى جاۋىڭ — ۇرەي» دەپ جازىپتى... سوعان قاراعاندا، باتىردىڭ، ءوزى دە قورقۋ دەگەننەن ءالى ارىلماعان سياقتى. جاۋىنگەر قورقۋ دەگەن سەزىممەن كۇندە كەزدەسەدى. ولە كەتۋ ەرلىك ەمەس، ءوزىڭ ولمەي، جاۋىڭدى ءولتىرۋ — ەرلىك بولات تا. ايداش بۇل جاعىن اتتاڭقىراپ كەتىپ ايتەۋىر ماعان قورىقپا دەگەندى ايتادى.
ايداش ءوزى جاقسى سوعىسىپ جۇرگەن سياقتى. حاتتىڭ ورتاسىنا عانا جاپسىرىپ جىبەرگەن سۋرەتىنە قاراسام، سيرەك مۇرتى ەدىرەيىپ، قاباعىن ءتۇيىپ ءتۇسىپتى. ەكى مەدال، ءبىر وردەنى بار. ءوزىڭ كورەرسىڭ دەگەندەي بۇل جاعىنان ءبىر اۋىز ءسوز جازباعان...
ويىم حات سوزدەرىنەن ۆولودياعا، ودان قايتا ايداشقا كوشەدى. بىرەۋى ازىراق ماقتانىڭقىراپ كەتكەن بىرەۋى مىنە، بالاداي ۇيالىپ، قىسىلىپ وتىر. قاتار الىسقان وزگە جولداستارىنان بۇرىن ورتالىق گازەتتەرگە ىلىككەننەن قىسىلىپ بىرەۋى وتىرسا، بىرەۋى مەنى تەزىرەك ورتالىق گازەتتەرگە باسسىن دەپ تۇرعانداي...
گازەت ءتىلشىسى كەلىپ سويلەسكەندە تولستوۆ كوپىر باسىنداعى ۋاقيعالاردىڭ ءبارىن ايتىپ، ءوز ىستەگەنىن ايتپاي كەلىپ ەدى. ول جايدى مەن بايانداپ بەرگەمىن. ءبولىمنىڭ بىرگە ىستەگەن ۇلكەن ءىسىن ءۇستىرت سۇراپ، جالعىز تانكىنى اينالدىرا بەردى، مەن ايتپادىم دەپ رەنجىپ كەلگەن. ەندى، مىنە، پەتردەن قورقاتىنداي ىعىسا بەرەدى.
نەمىس كومانديرىنىڭ توسەگىنە شالقاسىنان جاتا كەتىپ، پەتر:
— ۆولوديا، بەرى كەل! — دەدى. — تەمەكى ورايتىن گازەتىڭ بار ما؟
— مەن تەمەكى تارتپايمىن عوي، — دەپ ۆولوديا پەتردىڭ قاسىنا باردى.
— ەندەشە، قوينىڭداعى گازەتتى ماعان بەر! ساعان ونىڭ كەرەگى جوق...
ۇيالعان، قىسىلعانعا قاراماي، پەتر ۆولوديانىڭ قوينىنان «پراۆدا» گازەتىن سۋىرىپ الدى دا، وقي باستادى:
«وڭتۇستىك مايدانىندا ن ديۆيزياسىنىڭ وجەت جاۋىنگەرى كومسومولەس ۆلاديمير تولستوۆ جالعىز الىسىپ، جاۋدىڭ اۋىر تانكىسىن جويعان...»
ءبىز شۋلاسىپ، ۆولوديانى قۇتتىقتاپ جاتقاندا، الىستان اتاتىن زەڭبىرەك داۋسى گۇمپ ەتە ءتۇستى. ويىن-كۇلكىلەرىڭ تىيىلسىن دەگەندەي، جاقىننان عانا مينومەت ارس ەتىپ قالدى. ءبىزدى ريەۆياكينگە شاقىرعان ءبىر جاۋىنگەر دە كىرىپ كەلدى...
ءبىزدىڭ ءبولىم تۇگەل جينالعان ەكەن. ريەۆياكين ورنىنان تۇردى دا، توبەمىزگە ەڭ اۋىر بومبا تاستاعانداي ەتىپ:
— موسكۆاعا قاتەر ءتوندى! — دەدى.
ءبىز سولداتپىز. سولدات ءار كەزدە وت ىشىندە. جانىپ جاتقان ءوت-تۇتىننىڭ قالاي قاراي ۇشىپ جاتقانىن كورمەيدى دە، بىلمەيدى دە. ءبىراق، وت ىشىندە جۇرگەن سولدات وتىن ەمەس. وتتى ءوزى تۇتاتادى، وتتى ءوزى قوزدىرادى، ءوزى جانباي شىعادى. سولدات كوزى سوعىساتىن جەردىڭ كارتاسىندا بولادى. ءبىراق ول وتان كارتاسىن دا ۇمىتىپ كەتە المايدى. سوعىس بۇلتى قاي جەرگە تونگەنىڭ سوعىس ءورتى قاي جەردە جانىپ جاتقانىن جاۋىنگەر جاقسى بىلۋگە ءتيىستى. بۇكىل وتان قاتەر ۇستىندە ەكەنىن ءبارىمىز دە جاقسى بىلەتىنبىز. ءبىراق مىنا قاتەردى كۇتپەگەن ەكەمىز، سەنگىمىز كەلمەدى.
سىرتتا ەكى جاقتىڭ زەڭبىرەكتەرى دە قاراما-قارسى اتىسقان ۇلكەن ءبىر ايقاس باستالىپ كەتتى. اسپاننىڭ جىرتىلىپ جەردىڭ ءدىر قالتىراعانى تەرەڭ قازىلعان جاپپا استىندا دا ايقىن ەستىلەدى. سىرتقا كوزىڭ ءتۇسىپ كەتسە، كوتەرىلگەن شاڭ-توپىراقتان ەش نارسە كورىنبەي كەتىپتى. ءبىراق مۇنىڭ ءبىرى دە اسەر ەتەر ەمەس، ءبارى دە ۇيرەنشىكتى ىستەر سياقتانىپ، ەشكىم قوبالجىر ەمەس. بارلىق ءۇندى، بارلىق قاۋىپ-قاتەردى ريەۆياكين ايتقان ءۇش اۋىز ءسوزدىڭ سالماعى باسىپ كەتتى:
— موسكۆاعا ءقاۋىپ ءتوندى!
ريەۆياكين بىزبەن قىزباي عانا، اقىرىن سويلەسىپ وتىر. ازعانا تۇيىلىڭكىرەپ قاس-قاباقتارى، ۇيقىسىز تۇندەر مەن شاڭ بوراعان جەلدەن قىزارىڭقىراعان كوزدەرى اتوي بەرىپ، ايعايلاپ، قادالىپ تا بارا جاتقان جوق. قايتا، ونىڭ كوزدەرىنە ءبىز قادالىپ بارا جاتىرمىز. استاناعا تونگەن قاتەر سالماعىن بىلۋگە بولا ما، سۇرانا قالساق — موسكۆانى قورعاسۋعا جىبەرەر مە ەدى دەگەن سياقتى، ورىندى-ورىنسىز سۇراۋلارىمىزعا جاۋاپ كۇتىپ قادالامىز.
— موسكۆاعا قاتەر ءتوندى! — دەپ اسپان كۇركىرەيدى.
— موسكۆاعا قاتەر ءتوندى! — دەپ جەر تىتىرەنىپ جاۋاپ بەرەدى.
ءاربىر ۇندە بۇگىن وسى ماعىنا عانا قالىپتى، باسقاسى ەستىلمەيدى دە، سەزىلمەيدى دە. وتە ايقىن ماعىنالى ءۇش ءسوزدىڭ تىم بولماسا بىرەۋى باسقا بولماي تۇرعانى-اي دەپ، بىرەۋىن بولسا دا وزگەرتكىڭ كەلەدى. قۇلاعىڭنان كىرىپ، جۇرەگىڭە بارىپ وقتاي قادالعان ءۇش ايقىن ءسوز ورنىنان دا قوزعالار ەمەس. تىم بولماسا بىرەۋىن جەڭىلدەتسەڭشى دەپ، ريەۆياكينگە قادالاتىنىمىز دا سول.
پوليترۋك ريەۆياكين ءبىزدىڭ ويىمىزدى تانىعانداي، موسكۆانى قورعاۋ بەكىنىستەرىنىڭ قاي جەرمەن ءوتىپ، قالاي قۇرىلىپ جاتقانىن ايتتى. بەكىنىستەر موسكۆانىڭ ءوز اينالاسىندا دا ءيىن تىرەسىپ تۇر ەكەن. بەكىنىستەر ءقازىر جاۋ قولىندا قالعان ۋكراينانىڭ كەڭ دالاسى مەن بەلورۋس حالقىنىڭ مۇكتى، باتپاقتى ورماندارى ارقىلى دا ءوتىپ جاتىر. سوۆەت ەلىنىڭ بۇرىش-بۇرىشىندا موسكۆا بەكىنىسى سالىنباعان جەر جوق ەكەن. قاراعاندىنىڭ كومىرى ارقىلى دا، التاي مەن بالقاشتىڭ مىسى مەن قورعاسىنى ارقىلى دا ءوتىپ جاتىر. كومىر مەن تەمىر، قورعاسىن مەن مىس، بيداي مەن ماقتا، مال مەن مۇناي، مەنىڭ ۇققان ەڭ مىقتى بەكىنىستەرىم وسىلار بولدى.
وي سۇيرەلەپ، تۋعان ەلىڭە اكەتەدى. مايداندا بۇرشاقتاي قۇيىلىپ تۇرعان وقتى بەرىپ جاتقان قوڭىرات پەن بالقاش، جەزقازعان مەن شىمكەنت، التاي كوز الدىڭا كەلەدى، ۋاقىتشا جاۋ قولىنا تۇسكەن دونباستىڭ ورنىنا تۇرا قالعان الىپ قاراعاندىنى كورەسىڭ. قۇلاعىڭ پوليترۋك ريەۆياكيننىڭ ءسوزىن ەسىتىپ وتىرسا، كوز الدىڭا وسىنداي بەرىك بەكىنىستەر، الدىرماس قامالدار كەلەدى. اۋىر سناريادتار اسپانعا اتقان قارابۇيرا شاڭ-توپىراقتان دوسسور مەن ماقاتتىڭ، اسپانعا اتقان مۇنايىن كورگەندەي بولاسىڭ. سىرتتا بىتىرلاعان مىلتىق پەن پۋلەمەت ەمەس، شاۋىپ ءوتىپ بارا جاتقان كوپ جىلقىنىڭ ءدۇبىرى سياقتانىپ، مايدان ۇستىندەگى قالىڭ شاڭ، سول كوپ تۇياقتان كوتەرىلگەندەي بولىپ كەتەدى.
— موسكۆا بەكىنىستەرىنىڭ بۇل مىڭنان ءبىرى! — دەيدى ريەۆياكين. — موسكۆا بەكىنىستەرى ەكى ءجۇز ميلليون حالقىمىزدىڭ جۇرەگى ارقىلى، اقىندارىمىزدىڭ جالىندى جىرلارى ارقىلى وتەدى. ءار جازۋشىمىزدىڭ قالامىنان تامعان سيا سول بەكىنىستەردىڭ قۇرىش-بولات قورشاۋى بولادى. قاۋىپ-قاتەر كەسەك ءتونىپ تۇر، ءبىراق بەكىنىستەر دە سەنىمدى! — دەدى ريەۆياكين.
سىرتتا اتىلىپ جاتقان زەڭبىرەك وقتارى ەندى:
— موسكۆا ءۇشىن!
— موسكۆا ءۇشىن! — دەپ كەتىپ بارا جاتقانداي ەستىلەدى. تۇيدەك-تۇيدەك تومپەشتەپ، ۇلكەن ءبىر سۇرەڭمەن اتىپ جاتىر. سول ۇلكەن سۇرەڭ ماناعى ويىن-قالجىڭدارىمىزدى قۇيىن ايداعان جاپىراقتاي ايداپ اكەتتى. قاباعى قارسى تۇيىلگەن كوزبەن بىرگە جاۋىنگەر ءجۇزى دە سالقىن تارتىپ كەتتى.
ريەۆياكين بۇگىن تاڭەرتەڭ عانا موسكۆادا بولعان پارادتا سويلەنگەن ءسوزدىڭ ءبىراز جەرىن جازىپ العان ەكەن سودان ۇزىندىلەر وقىدى. ءتونىپ، تەپسىنىپ جاۋ تۇرعاندا، تەبىرەنىپ، كەيىپ ەل تۇرعاندا، بەرىك سەنىمدى، ورنىقتى قوڭىر داۋىس:
— ءبىز جەڭەمىز! ادىلەت ءبىزدىڭ جاقتا! جەڭەتىن دە ءبىز بولامىز، — دەپتى.
ريەۆياكين ساعاتىنا قارادى دا ورنىنان تۇردى.
— بارلاۋشى سامولەتتەر جاۋدىڭ تانكىلى لەكتەرى تايانىپ قالعانىن بايقاپ كەلىپتى. اۋىر قول، ۇلكەن ماقسات كوزدەپ كەلە جاتقان سياقتى. بۇگىن جاۋ وتە ىزالى عوي، قارسى الۋعا تۋرا كەلەدى، — دەدى.
مەن تۇرا كەلىپ، ءازىر ەكەندىگىمىزدى ايتتىم. كوماندير مەن جاۋىنگەر اراسىندا ايتپاي تۇسىنىسەتىن ءبىر ساتتەر بولىپ قالادى. كەيدە قاداعالاپ، قايتالاپ ايتاتىن اۋىر جايلاردىڭ ءوزىن ءبىر عانا كوزقاراستان ۇعىنىسىپ قالعاندا، كومانديرى كىم، جاۋىنگەرى قانداي ەكەندىگى دە قاتار كورىنىپ قالادى. بۇگىن بارلىق كومانديرلەرىمىز بەن بارلىق جاۋىنگەرلەرىمىز سونداي ءبىر سەرگەك حالدە ەدى. ءقازىر تانكىلارىمىزدى قاپتاتامىز دەگەندى جاۋ زەڭبىرەكتەرىنىڭ وزدەرى-اق ايتىپ تۇر ەدى. توپەي توگىپ، ەس جيدىرمايىن دەگەن ويى انىق.
— ول سىرىڭىز ءمالىم. اتتاتپايمىز! — دەپ، ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەر دە قارش-قارش ۇرىپ جاتىر.
— ادىلەت ءبىزدىڭ جاقتا! ءبىز جەڭەمىز! — دەپ، ەرسىلى-قارسىلى ايقاسا ۇشقان مىڭداعان سناريادتىڭ استىمەن ءبىز دە ءجۇرىپ كەتتىك.
— اشەيىن ەمەس-اۋ... — دەيدى سەمەن زونين.
— نەمەنە اشەيىن ەمەس؟
— زەڭبىرەكتەردىڭ توپەپ كەتكەنىن ايتام... ۇلگىرسەك جارار ەدى...
— نەگە ۇلگىرمەيمىز؟
— الدىمىز كەلە جاتقان شابۋىل سياقتى عوي.
— اسپاننىڭ استى قۋىس... ءبىز سىيىپ وتەرلىك ءبىر قالتارىس قالار..
زەڭبىرەك وقتارى ءجيى تۇسە باستادى. ەكى اتتاپ، ءبىر جاتا قالىپ، ارەڭ ءجۇرىپ كەلەمىز. «جۇگىر!» دەگەن امىرگە «جات!» دەگەن ءامىر جالعاسا شىعىپ قالادى. جاتۋعا — ۋاقىت جوق، جۇگىرۋگە — اياق باسار بوس جەر جوق، ءبىراق سونىڭ ەكەۋىن دە ىستەپ، ايتەۋىر العا قاراي كەتىپ بارا جاتىرمىز.
ريەۆياكين بۇگىنگى حالدىڭ قىساڭشىلىعىن ايتىپ وتىرعاندا، مەن ماناعى ويىن-قالجىڭدارىمىزدان ۇيالىپ وتىر ەدىم، ءقازىر ابايلاسام، ونىم دۇرىس تا ەمەس ەكەن. سول ءبىراز قالجىڭمەن تالاي كۇنگى ازاپ اۋىرلىعىن جۋىپ تاستاعانداي، جاۋىنگەرلەرىم جەڭىل ءجۇرىپ كەلەدى. ويىن مەن كۇلكى وي مەن بويدى كوتەرىپ تاستاپتى. بۇدان بۇرىنعى، ايلار بويى سوزىلعان سوعىس بەينەتى ۇمىتىلىپ، بۇگىن مايدانعا جاڭا كىرگەلى كەلە جاتقاندايمىز. مۇمكىن، بۇگىن سوعىستىڭ جاڭا ءبىر كۇنى باستالعالى كەلە جاتقانىن سەزەتىن شىعارمىز. ايتەۋىر بوي سەرگەك، وي وياۋ كەلەمىز.
— تانكى! — دەدى ۆولوديا العا قاراپ.
وق بورانىنان كوتەرىلگەن قالىڭ شاڭنىڭ ىشىنەڭ قاز-قاتار جورعالاپ كەلە جاتقان قارا قوڭىزداي تانكىلار كورىنە باستادى. ريەۆياكين ايتقانداي بۇگىن بۇلار وتە ىزالى، قارسى الۋعا تۋرا كەلەدى.
كۇن كۇركىرەپ تۇرعاندا شەگىرتكە دە شىرىلدامايتىن ەدى. جەر-كوك قوسىلا كۇركىرەپ، قوسىلا شايقالىپ تۇرعاندا، جالپاق جايلاۋدى تۇتاس جاڭعىرىقتىراتىن شەگىرتكە شىرىلىنداي دامىلسىز، توقتاۋسىز اۆتومات وعى جاۋا باستادى. جاۋدىڭ تانكىعا مىنگەن جاياۋ اسكەرى ايقاس شەگىنە جەتكەن سوڭ، تۇسە قالىپ، وق توگىلىپ كەلەدى.
ىڭعايسىز جەردە كەزدەسىپ قالساق تا، جاعداي تالعار جاي جوق، ەسكى ءبىر وكوپقا تۇسە قالىپ، ءاربىر ادىم جەردىڭ قورعاۋشىسى بارىن كورسەتۋگە ازىرلەندىك...
11
قات-قابات تارسىل-گۇرسىلدىڭ استىندا قالعان روستوۆ قالاسى اۋىر دەم الادى. تاۋ قىرقالارىنداي جوتا-جوتا بولىپ كورىنەتىن بيىك ءۇيلى، تاس قۇيىلعان كەڭ كوشەلى، كەڭ تىنىستى كوركەم قالانىڭ قازىرگى بەينەسىن بۋداق-بۋداق، ءورت ءتۇتىنى مەن ءار تەرەزەسىنەن جالىن اتىپ، بالقىعانداي ويىسىپ، قۇلاپ بارا جاتقان ۇيلەر ارقىلى عانا بەرۋگە بولادى. بۇرىن شاڭ تۇرعىزباي، ءالسىن-الى جۋىپ، ايناداي جارقىراتىپ ۇستايتىن كوشەلەردە ءقازىر ءۇيىلىپ، بۇرقىراپ كىرپىشتەر، مايىسىپ-بۇرالىپ الدەنە ءتۇرلى تەمىرلەر جاتىر.
قالا كەگى وت بولىپ جانىپ، وق بولىپ اتىلا باستاعالى ەكى جەتىگە اينالىپ بارادى. ءاربىر اق تەرەك، ءاربىر الما اعاشتارى اتىپ تا جاتىر، اتىلىپ تا جاتىر. وڭتۇستىككە ارناپ جيناعان مول قورىن جاۋ ءقازىر وسى قالانىڭ ۇستىنە توگىپ، دەم العىزباي تۇر. جاۋدىڭ اتقان ءاربىر وعى اۋىر-جەڭىل جارا سالىپ، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، قالانىڭ دەنەسىنە داريدى. ءبىزدىڭ وقتار امالسىز ساي-سالانى ءسۇزىپ، جول بويلارىن كەزەدى. بەيبىت شاقتا قالانىڭ قان تامىرىنداي تارماقتالىپ ءومىر قورەگىن جەتكىزىپ تۇراتىن جولدارمەن ءقازىر جاۋدىڭ تەمىر لەكتەرى كەلە جاتىر. دون وزەنىن ەكى جاقتاپ سالعان باۋ-باقشالاردا دۇنيەگە كەلگەن جاڭا ءبىر قوڭىزدار جۇرگەندەي سەزىنەسىڭ. قالا ۇستىندەگى ءارى اششى، ءارى قويۋ قارا ءتۇتىن ەش نارسەنى كورسەتپەي تۇنشىقتىرىپ بارادى.
قاراۋىتىپ، قاراڭداپ العان اسپاندا اندا-ساندا شىمىر-شىمىر قايناعان بوزعىل ءتۇستى بۇيرا ءبىر تۇتىندەر كورىنىپ كەتەدى. اسپان بورس-بورس جارىلىپ، قۇلاپ بارا جاتقانداي، قارا بۋرىل تۇتىندەر كەيدە سولق ەتىپ تومەن ءتۇسىپ، كەيدە كۇرجيىپ كوتەرىلىپ، جوعارى سەرپەدى. جەر مەن كوكتە بىردەي زىركىلدەگەن موتور گۇرىلىنە جارىلعان سنارياد پەن بومبا گۇرسىلدەرى توعىسىپ، باسقا دىبىستاردى ەستىرتپەيدى دە. قۇلاعىڭ ەستىمەيدى — اۋىرادى، كوزىڭ كورمەيدى — سۋىرادى، شەكە تامىرلارىڭ سولق-سولق ەتىپ، قارا قۇسىڭنان ينە قادالعانداي شانشادى. ايعايمەن، ىممەن، تۇسپالمەن عانا سويلەسەمىز. ايعايلاپ تۇرعان ءۇن جولى وڭەشىڭ ەمەس، كوزدەرىڭ مەن قولدارىڭ، بەت-اۋزىڭ سياقتانىپ كەتەدى.
سوعىستى ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، ءوز قولىمىزبەن الىسىپ جۇرگەلى كوپ ۋاقىت بولدى. ءبىراق بارلىق قاتەر-ىزعارىمەن بۇگىن ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرعاندايمىز. وق ويناق ساپ قاسىمىزدا ءجۇر، وت سۋماڭداپ وراپ الىپتى. الىپ ءبىر يىق جىبەرگەندەي، ۇلكەن ۇيلەردىڭ ءوزى-اق كەيدە بۇرىشىنان، كەيدە ءتىپتى ورتان بەلىنەن وپىرىلا كەتەدى. دۇنيەدە ءوز كۇشىنە ماقتانبايتىن، قۋانبايتىن، قايعىرمايتىن، وكىنبەيتىن، ايامايتىن، اياۋ دا تىلەمەيتىن ۇلكەن ءبىر الىپ بار. ول — سوناۋ دومالاق تاس پەن قارا شوقپاردان باستالىپ، وسى كۇنگى بەلدەردەن اسىرا اتاتىن زەڭبىرەكتەرگە جەتكەن سوعىس قۇرالدارى. بۇگىنگى ءسوز سولارعا بەرىلگەن ەدى.
بۇگىن ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدى قاشاپ، ويىمىزدى كەمىرىپ جۇرگەن جالعىز روستوۆ قالاسىنىڭ دا جايى ەمەس. موسكۆاعا قاراي ءتونىپ بارا جاتقان تۇنەك بۇلتى ءقازىر ءوزىمىزدىڭ ۇستىمىزدە تۇرعانداي سەزىلەدى. يىعىمىزعا تۇسكەن اۋىر سالماقتىڭ ىشىندە لەنينگراد ۋايىمى دا بار. ءار جەردەگى اۋىر حالدەر سولدات جۇرەگىنە مۇز بولىپ قاتىپ، ايازداي باتادى. جۇرەگىڭنىڭ ءاربىر سوققانى — «موسكۆاعا ءقاۋىپ ءتوندى!» دەپ تۇرعانداي بولادى. وكوپتاعى اياز ىزعارى، ادام جۇزىندەگى الا-قۇلا ءبىر رەڭسىزدىك، بوزعىل تارتقان بۇلىڭعىر اسپان، بىرىنە-بىرى ءۇن قوسىپ، ءبارى جينالىپ وسى ءبىر ءقاۋىپ سالماعىن ەسىڭە تۇسىرە بەرەدى. ۆولوكولام، كلين، تۋلا، كالينين مايداندارىنىڭ حابارلارى دا ءازىر ەڭسەڭدى كوتەرمەيدى.
ءبىزدىڭ ءبولىم ءار كەزدە سوعىستىڭ ءبىر تىنىسى تار، قىسپاق جەرىندە جۇرەدى. قاي جاعىنان قاۋىپ-قاتەر قاتار كەلە جاتسا، ءبىزدى سول ماڭنان تاباسىز... سونشا كەڭ دۇنيەنى جايلاپ كەلە جاتقان سوعىستىڭ ءبىز تاعى دا ءبىر تار كوپىرىنە كەزدەستىك. كوپىر بىتكەن سوعىس تۇمسىعىنىڭ قاتتى قادالاتىن جەرى. ەلەۋسىز عانا ءبىر كوپىردىڭ اينالاسىنا ءبىر كۇننىڭ ىشىندە توگىلگەن قورعاسىن مەن مىستى ءبىر ايدا ازىرلەپ بەرە الۋ ءۇشىن اسا ۇلكەن زاۆود كەرەك بولار ەدى. ال، دون ارقىلى سالىنعان ۇلكەن كوپىردىڭ اينالاسىنا شاشىلىپ جاتقان سنارياد پەن بومبالاردا ەسەپ جوق. ويتكەنى، بۇل كوپىر عانا ەمەس، قارا تەڭىزدى جاعالاپ كەلە جاتقان جاۋ ءۇشىن كاۆكاز قاقپاسى ەدى.
ءبىزدىڭ اسكەر قالادان سوعىسپەن شىعىپ، وسى كوپىرمەن ءوتىپ بارا جاتىر دا، نەمىستەر سوعىسپەن قالاعا كىرىپ كەلە جاتىر. ايعاي ارالاس، قول ىرگەلەس قالانى جاۋىپ كەتكەن قارا تۇتىندە ەكى جاقتىڭ دا تەڭ ەنشىسى بار.
— كوپىر ءبىزدىڭ ەنشىمىزگە بەرىلدى... نەشە كۇن ۇستاپ تۇرا الساق، سونشا كۇن ءبىز يەمىز... وكوپ پەن ترانشەيالاردى تەرەڭدەتە تۇسىڭدەر! — دەدى، كومانديرىمىز لەيتەنانت ميروشنيك.
توڭ بولىپ قاتىپ قالعان تاستى جەردى تەرەڭ قازىپ، استىنا ءتۇسىپ بارامىز. جىراسىنا ءدال تۇسپەسە، سنارياد تۇمسىعى تيە المايتىنداي ەتىپ ونەرلەپ جاتىرمىز. ءار ءبىر وكوپتا ماگازيندەگى ىشىمدىك بوتەلكەلەرىندەي ءتىزىلىپ گراناتالار، شولمەكتەر، اۆتومات دوڭگەلەكتەرى قاتارلانا باستادى.
بۇل جولى ءبىزدىڭ ءبولىم جالعىز دا ەمەس. كوپىر مەن قالانىڭ، اراسىنداعى دالاڭقىنىڭ تۇلابويى تولى اسكەر. زەڭبىرەكتەر دە، پۋلەمەتتەر دە كوپىردىڭ ەكى بەتىنە قاز-قاتار ورنالاسىپ جاتىر. ايقىش-ۇيقىش اتقان پۋلەمەت وقتارى ەلەكتىڭ كوزىندەي توقىلىپ، شىبىن وتكىزبەۋگە ءتيىستى. ءاربىر ويپات، جىرالاردا ءيىن تىرەسە مينومەتتەر ورنالاسىپ جاتىر.
قالا مەن كوپىردىڭ ەكى اراسى كارتوبىن قازىپ العان جەردەي شۇقىر-شۇقىر. بۇل جەردى سنارياد تا، بومبا دا، سولداتتىڭ كۇرەكشەسى دە قازعىلاپ جاتىر. وكوپ قازىلماعان، ويىلىپ قالماعان، ۇزىن جىرا — ۇڭعى جول سالىنباعان الاقانداي ساۋ جەر جوق. كوپىر ماڭىنداعى ۇيلەردىڭ ورنىندا كۇلدەرى عانا بۇرقىراپ جاتىر. وزەن جار قاباعىنىڭ استى جىپىر-جىپىر جاپپالار. ءقازىر ءبىز ۇلكەن جولدىڭ ەكى بەتىندەگى وكوپتار بىرىنە-بىرى جولدىڭ استىمەن قاتىناسا الاتىن ەتىپ، ەكى جەردەن تەرەڭ ۇڭعى، جاڭا ترانشەيالار جاساپ جاتىرمىز.
دون وزەنى شۇرق-شۇرق تەسىلىپ، قايتا تاسىپ كەتتى. وزەنگە تۇسكەن اۋىر سناريادتاردان اسپانعا اتقان سۋ بيىك كوپىردىڭ ۇستىنە شاپشىپ قالادى. جۇقا كوكشە مۇز سىنعان ايناداي جالت-جالت ەتىپ، سۋمەن بىرگە اتىلىپ، سىڭعىراپ كەلىپ جاعاعا ءتۇسىپ جاتىر. وزەننىڭ ەكى بەتى شىنى زاۆودىنىڭ قويماسىنداي ءۇيىلىپ جاتقان كوكشە مۇز...
كوپىرمەن ءوتىپ جاتقان ءبىزدىڭ اسكەرلەردىڭ ارت جاعى سۇيىلا باستاعاندا كوپىردى اتقىلاۋ دا توقتالا باستادى.
— ەندى وسى توقتاتقانى. قالاعا بەكىنىپ العان سوڭ جاۋ وسى كوپىرمەن كاۆكازعا قاراي وتپەك، — دەدى ميروشنيك. ەندى ول بۇرىنعىداي بۇقپاي، ترانشەيادان قارعىپ شىقتى دا، پولك شتابىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
— وندا كوپىردى ءوزىمىز نەگە قيراتىپ تاستامايمىز؟ — دەيدى، اق كوڭىل سەمەن زونين.
— ءبىز ورالىپ كەلمەيمىز بە ەكەن؟ سەن نەمەنە، ىلعي شەگىنە بەرمەك پە ەدىڭ؟ — دەپ، مەن وعان كومانديرلىك جاۋاپ قايىرام.
— يە، كوپىر ەكى جاققا دا كەرەك. ەندى كوپىردى ەكى جاعىمىز دا قورعايمىز. اڭگىمە كوپىردى قيراتۋدا ەمەس، كوپىرگە يە بولا بىلۋدە.
كۇرەكشەمدى قاسىما قويا سالىپ، ماڭداي تەرىمدى جەڭىممەن سۇيكەي تاستاپ، مەن تەمەكى وراي باستاپ ەدىم، الماتى گازەتتەرىنىڭ بىرىنەن قىرقىپ الىپ، كوپتەن بەرى ساقتاپ جۇرگەن كىشكەنە عانا گازەت قيىعى جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. ول گۋريەۆ مۇنايشىلارىنىڭ ءونىمدى ەڭبەكتەرى جايىنداعى حابار ەدى. مايدانعا كەتكەن ەرىنىڭ ورنىنا تۇرا قالعان مۇنايشى ءبىر جاس ايەلدىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە ايتقان. تەمەكى وراعان سايىن سول قيىق ءاردايىم كوزىمە ءبىر تۇسپەي قويمايدى. ءاردايىم تۋعان جەردىڭ جەڭىسكە قوسىپ جاتقان ەڭبەك ۇلەسىن ەسكەرتىپ تۇرادى. كوزىمە تۇسكەن سايىن مەن دە بىرنەشە جولىن تاعى ءبىر وقىماي قويا المايمىن. كەيىسىم بولسا — تاراپ، توڭسام، جىلىنىپ سالا بەرەم. تۋعان ەل، وسكەن جەرىنىڭ وسىنداي ءاربىر حابارىن ساعىنىشپەن كۇتىپ، قۋانىشپەن قارسى الۋ — ءار سولداتتىڭ باسىندا بار. مەن تەز ەڭكەيىپ، جەرگە ءتۇسىپ كەتكەن گازەت قيىعىن الىپ، ورنىنا سالدىم. ونىمدى سەمەن دە بايقاپ قالىپ، جىميا قويدى.
— نەگە جىمياسىڭ؟ — دەپ سۇراۋعا باسىمدى كوتەرە بەرگەندە، كوپىرگە جاقىنداي بەرىپ، ءدال ءبىزدىڭ تۇسىمىزعا تۇرا قالعان جابىق ماشينانىڭ تەرەزەسىنەن قۇرمەتتى مارشال سەمەن ميحايلوۆيچ بۋدەننىيدى كوردىم.
قىران كوزدى، قاھارلى قارا مۇرتتى اتاقتى قولباسشىنى بىردەن تانىدىم. ءبىرىنشى اتتى اسكەر ارمياسى تۋرالى ءاربىر سوۆەت جاستارى نە بىلسە، سونىڭ ءبارى قۇيىنداي قوپارىلىپ، الاي-تۇلەي بوراتىپ كوز الدىما كەلدى. مارشال ماشيناسىن كىلت توقتاتىپ، ءبىزدىڭ نە ىستەپ جاتقانىمىزدى شولىپ تۇر. تەمەكىم سىپ ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ كەتتى دە، ءوزىم سىمداي تارتىلىپ تۇرا قالدىم. تۇلابويىم دۋىلداپ، قىزارىپ بارا جاتقانىمدى دا سەزدىم... نە ىستەۋ كەرەك؟.. جۇگىرىپ الدىنا بارىپ بايانداۋ كەرەك پە، قالشيىپ قاتىپ تۇرىپ قالعانىم دۇرىس پا؟ نە بولعانى اعا سەرجانت، مارشالدىڭ الدىنا بارىپ بايانداما جاسايمىن دەۋگە بولا ما ەكەن ءسىرا؟ قوي، بولمايتىن شىعار!.. وسى ءبىر قاس قاققانداي ۋاقىتتىڭ ىشىندەگى قىسىلشاڭنان امان-ەسەن وتە الارمىن با، جوق پا؟..
تەگى، ءبىز كوپىردى بۇزۋ ارەكەتىن جاساپ جاتپاعانىمىزدى اڭداعان سوڭ، مارشال شوفەرىنە يەك قاقتى دا، ماشينا ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
سوناۋ ءبىر جىلدارى، سوناۋ باتاي قالاسىنان شىعىپ قىلىشىن جارقىلداتا شاپقان بويى قۇرمەتتى قولباسى وسى روستوۆتان نەمىستەردى قۇيىنداي قۋىپ شىعارعان ەكەن. ءقازىر سول روستوۆتان سول باتايعا قاراي ءوتىپ بارادى. كوز قاراسىنداعى بولماشى ءبىر جابىرقاۋ رەڭىنە قاراعاندا، الدە ءوز ويىنا دا سول ءتۇسىپ كەتتى مە ەكەن دەگەن وي كەلەدى. ارداقتى قولباسىم، روستوۆ قالاسىنا قايتا ورالعاندا تاعى دا باياعىداي، قاناتىڭنان جەڭىس جەلى ەسىپ، قىرانداي ءشۇيىلۋىڭدى تىلەيمىن!
مەن قايتادان تەمەكى وراي باستادىم. قاسىما زونين كەلدى. جۇزىندە ەرەكشە ءبىر جىلىلىق بار. ول ءبارىمىزدى دە جاقسى كورەدى. سوزگە ساراڭ سەمەن جاقسى مىنەزدەرگە باي، كەرەكتى جەردە جولداس دوستىعىن جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن كورسەتۋگە تىرىسادى. نينا اڭگىمەسىنەن كەيىن ونى ءوزىمىز دە ەرەكشە جاقسى كورىپ كەتتىك. سەمەن ءوزى ايتقان اڭگىمەسىنىڭ باس كەيىپكەرىندەي بولىپ، سول قۋىرشاقتاي نيناسىمەن ءبىر بەينە سياقتانىپ تا كەتەتىن بولدى. مەن وعان تەمەكى ۇسىندىم. سەمەن تەمەكى وراپ جاتقاندا ماناعى گازەتتەن قىرقىپ العان قيىق تاعى دا ءتۇسىپ كەتتى.
— ءالى ساقتاپ ءجۇر ەكەنسىز... — دەدى سەمەن ءتۇسىپ كەتكەن قاعازدى ەڭكەيىپ الا بەرىپ.
مەنىڭ بولماشى ءبىر جاسىرىنىمدى جولداستارىم اڭداماعان شىعار دەۋشى ەم. اسىرەسە، سۇڭعىلالىقپەن جۇمىسى جوق سەمەن اڭداماسا كەرەك ەدى. ءبىراق ۇلكەن سەمەن ونىمدى اڭداپ قويعان ەكەن.
— وسى كۇنى مەنىڭ ويىمدا دا ىلعي ستالينگراد جۇرەدى. نە حالدە ەكەن؟ — دەپ كۇرسىنىپ قويىپ، — ستالينگراد تانكىلەرى كەلسە كەرەك ەدى، ءالى كورە الماي ءجۇرمىن، — دەدى.
— كەلەدى ءالى! قازىرگى ۇلكەن ءقاۋىپ موسكۆا جايى عوي. سوندا جىبەرىلىپ جاتقان شىعار، — دەدىم مەن.
— ارينە، تۇسىنەم عوي. بىزگە قاي جەردە جاسالعان تانكىنى جىبەرسە دە ءبارى ءبىر عوي. تەك تانكى بولسىن. ءبىراق الدە نە ءۇشىن ستالينگراد تانكىلارىن كورگىم كەلەدى، — دەپ جىميدى دا، — تۋىسقانىم كەلەردەي كۇتەمىن، — دەپ اياقتادى.
سەمەننىڭ ويىنا مەن دە تۇسىنە قالدىم. ستالينگراد تانكىسىن كورسە، ول ءوزىنىڭ قالاسىن كورگەندەي بولار ەدى. تۋىپ وسكەن قالانىڭ تانىس زاۆودتارى مەڭ تانىس ۇيلەرى، تانىس ادامدارى كوز الدىنا كەلەر ەدى. مۇمكىن، سونىڭ اراسىندا نيناسى دا كورىنىپ كەتەر ەدى... تۋعان جەر، وسكەن ەل، جاقىن جاندارىڭدى ساعىنعاندا، ءار كەزدە جاقسى جاعدايدا كورگىڭ كەلەدى. سەمەن دە ستالينگراد قالاسىن لەك-لەگىمەن تانكى شىعارىپ جاتقان جاعدايدا ساعىنادى.
الدىڭعى كۇنى بارلاۋدان قايتىپ كەلىپ، سەمەن ماعان بىلاي دەدى:
— سانيتار ماشيناسىمەن كەتىپ بارا جاتقاندا ءبىر قازاق قىزىن كوردىم. قۇداي بىلەدى، سول سەنىڭ اقبوتاڭ، — دەدى. — مۇنداي ۇقساماس! — دەپ، قىزىپ باستادى دا، ارتىعىراق كەتىپ بارا جاتقانىن ءوزى دە اڭداپ قالىپ، توقتاي قويدى.
سەمەن قانشا اجارلاپ ايتقانمەن كورگەن قىزىنىڭ سىرت پىشىندەرىنىڭ ءبىرى دە اقبوتاعا ۇقسامايدى. مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلاعىسى كەلىپ، سەمەن ءوزى سۇيەتىن كوركەم ءپىشىننىڭ اپارىپ سول قىزعا جاپسىرىپ جاتىر. ءمولدىر قارا كوز، ادەمى قىر مۇرىن، مارجانداي تىزىلگەن اق تىستەر... ۇلبىرەپ تۇرعان بالعىن جاس... قالتاڭا سالا قويعانداي كىشكەنە دەنە...
سەمەننىڭ ايتقان قىزى اقبوتاعا ۇقساماي تۇرسا دا — مايداندا كەزدەسىپ قالۋىمىز مۇمكىن عوي دەگەن وي كەلەدى. نەگە مۇمكىن ەمەس!.. سوعىستىڭ توقسان توراپ جولدارىنىڭ بىرىمەن ءبىر ماشينا نەگە ءوتىپ بارا جاتپايدى؟.. ول ماشينادا اقبوتا نەگە بولمايدى؟.. مەنى تانىپ قالىپ، اقبوتا نەگە «قايروش!» دەمەيدى ماعان؟.. ماشينا، ارينە، توقتاي المايدى، ۇزاي بەرەدى... ءبىراق مەن سول ءبىر عانا ەستىپ قالعان ۇنگە ريزا ەمەسپىن بە؟..
سولدات قيالى شەك بار ەكەن دەپ بوگەلمەيدى. كەيدە ءتىپتى قيسىنسىز نارسەلەردى قيىستىرا بەرەسىڭ. ءقازىر مەنىڭ ويىم اقبوتا مەن نينانى ءبىر ماشيناعا مىنگىزىپ، وسى ۇلكەن جول مەن وسى ۇلكەن كوپىرگە قاراي اعىزىپ الىپ كەلە جاتىر. انە، ماشينا جولدىڭ ويىلىپ قالعان ءبىر جەرىن اينالىپ ءوتىپ، تاس جولعا قايتا ءتۇستى. جولدىڭ جوتاسىنا ماشينا قيالاپ شىعا بەرگەندە نينا مەن اقبوتا بىرىنە-بىرى سوعىلىپ، ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاي الىپ، كۇلىسىپ قالدى... ارينە، ولار دا الدەقاشان سىرلاسىپ بولعان. ءبىز ولاردى قانداي اڭگىمە قىلساق، ولار دا ءبىزدى سونداي اڭگىمە قىلادى. ماشينا مىنە، ءبىزدىڭ، تۇسىمىزعا كەلىپ قالدى دا، نينا مەن اقبوتا سەمەن ەكەۋمىزدى تانىپ قالىپ:
— سەما!
— قايروش! — دەپ قالىستى ايعايلاپ. مەن شىنىممەن-اق جول جاققا قارادىم...
جولمەن ءوتىپ جاتقان ماشينالار ءالى از ەمەس. ءبىراق ەشبىرىنىڭ ۇستىندە اقبوتا دا جوق، نينا دا جوق... ءبىزدىڭ اتىمىزدى اتاپ، ايقايلاعان دا ەشكىم جوق...
كەشكە تامان كوپىردى قورعاۋ ءبىزدىڭ ۆزۆودتىڭ ەكىنشى بولىمىنە ءتيدى دە، ءبىز جەر جاپپامىزعا كەلدىك. قاشانعى ادەتى بويىنشا مايدان حابارلارىن الىپ، ريەۆياكين كەلدى. تاعى دا موسكۆا ءقاۋىپى، ءالى دە سول اۋىر حالدەر... ريەۆياكين ەشنارسەنى جاسىرعان جوق:
— موسكۆا ءالى قاۋىپتە تۇر. جاۋ قولى بۇرىنعىسىنان گورى دە موسكۆاعا جاقىنىراق ءتونىپ قالدى، — دەدى ريەۆياكين. — بارلىق مايدانداردا سۇراپىل ايقاس ءجۇرىپ جاتىر، سونىڭ ءبارى دە موسكۆا ءۇشىن!
— ۆولوكولام موسكۆادان قانشا جەردە؟
— كلين قانشا جەردە؟ — دەگەن سۇراۋلار قايتا-قايتا بەرىلىپ، قايتا-قايتا انىقتالىپ جاتىر.
— موسكۆا ءحالى قاۋىپتە. نەمىستەر تاعى دا شابۋىلعا كوشىپتى.
— بۇل وتە ايقىن قايتالاپ سۇراۋدى كەرەك ەتپەيتىن سوزدەر. ماعىناسى سونشا اۋىر بولعاندىقتان قايتالاپ سۇراعىڭ كەلمەيدى.
ريەۆياكين وڭتۇستىكتەگى ءبىرىنشى جاقسى حاباردى دا ايتتى. روستوۆتىڭ باتىس جاعىندا فاشيست گەنەرالى كلەيستىڭ ارمياسى ءۇش كۇننەن بەرى قاتتى قىرعىن تاۋىپ جاتىر. بۇرىنعىسىمەن سالىستىرعاندا قاي مايداندا بولسا دا نەمىستىڭ تانكىلارى مەن سامولەت شىعىنى ەداۋىر ۇلعايعان. بۇرىنعى بىرلەر ورنىنا وندار، وندار ورنىنا جۇزدەرگە اينالعان. مىڭداعان تانكى مەن سامولەتىنەن ايرىلىپ جاتسا، قۋرايدان جاساپ شىعارا بەرە الماس دەگەن وي كەلەدى.
— ءبىز ءار ادىم جەرىمىزدى وڭاي بەرمەۋىمىز كەرەك. جاۋ كۇشى سارقىلادى، العاشقى اپتىق باسىلا باستادى. شابۋىل كەزەگى ۇزاماي-اق بىزگە تيەدى! — دەيدى ريەۆياكين. — ءقازىر ءاربىر وكوپ موسكۆا قورعانى. بۇگىن ءبىزدىڭ ارقامىزدا موسكۆاعا تىرەلىپ تۇر. موسكۆانى جاۋعا بەرمەۋىمىز كەرەك!
— بەرمەيمىز، جولداس پوليترۋك! ولەرمىز — بەرمەسپىز!
تەمىر پەشكە جىلىنعاننان كەيىن كوزگە ۇيقى كەلە باستاعان سەكىلدى ەدى، ءقازىر جۇرت قايتا سەرگىپ كەتىپتى. سۇر كويلەكتىڭ ارت جاعىن جۇلقا باسىپ، قالىڭ بەلبەۋدى سىقىر ەتكىزىپ، قاتتى تارتىپ قويىپ جاتىر.
— ءولۋدىڭ كەرەگى جوق، — دەيدى ريەۆياكين، — ولگەننەن كەيىن وتانىڭا قورعان بولا المايسىڭ. جەڭۋ ءۇشىن — ولمەۋ كەرەك!
اڭداماي ايتىلا بەرەتىن «ولۋگە ءازىرمىن» دەگەن ءسوزىمىزدىڭ قاتە ەكەنى ەسكە تۇسەدى. جاۋىڭ ولمەي سەن ولسەڭ، وتانىڭدى كىم قورعاعانى؟
ريەۆياكين باسقا بولىمدەرگە كەتتى. مەنى ۆزۆود كومانديرى شاقىرتىپتى. بارلىق بولىمدەردىڭ كومانديرلەرى تۇگەل جينالعان ەكەن.
— كوپىردى قورعاۋ بىزگە تاپسىرىلدى، جولداستار، — دەدى ميروشنيك. — مۇمكىن، كۇنى ەرتەڭ-اق، مۇمكىن، ءبىر ايدان كەيىن، وسى كوپىرمەن ءبىزدىڭ اسكەر قالاعا قايتا كىرەدى. ءبىر سولداتىڭ قالعانشا، كوپىردى قولدان شىعارماۋىمىز كەرەك. بۇيرىق بىرەۋ-اق: اركىم تۇرعان ورنىنان جىلجىمايتىن بولسىن! ەكىنشى بۇيرىقتى سول ورىندا كۇتسىن!
ءىڭىر قاراڭعىسىنا دەيىن ءبىزدىڭ اسكەر روستوۆتان تۇگەل كەتىپ بولدى. قارا بوران اتىس تا توقتالدى. ايسىز قاراڭعى ءتۇننىڭ اۋىر ۇنسىزدىگى ورناي قالدى. قالادا وت جوق. سوعىس بەلگىسى — ارىلماعان اششى تۇتىندە، مىلتىعىن قۇشاقتاپ، ءۇنسىز تۇنەرىپ تۇرعان سولداتتا عانا قالعان سياقتى. الدەقايدا، قالا شەتىندە يەسىن جوقتاعان يتتەر ۇليدى. ءار ۇنگە سالىپ، بىرەسە سىڭسىپ جىلاعانداي، بىرەسە قارعىس وقىعانداي ۇليدى.
جاۋ تابانىنا ءتۇسىپ قالعان ۇلكەن قالانىڭ قارالى حالى جانىڭدى تىرنالايدى. قارالى قالا ءۇنسىز مۇلگىپ، كەككە شاقىرادى. قالا ىشىندە اندا-ساندا ءبىر گۇرس ەتىپ قالعان بومبى ۇنىنەن ءتۇن سەلك ەتكەندەي بولادى.
— ءبىزدىڭ قالالار وڭاي تىزە بۇكپەيدى عوي! — دەيدى ۆولوديا تولستوۆ. — ەسىتەمىسىڭ، الدەنەمەلەردى قيراتىپ، جاۋ قولىنا تۇسىرمەي جاتىر!..
سول قاراڭعى تۇندە، سول اۋىر ۇنسىزدىكتە، الىستان موسكۆا ءۇنىن ەستىگەندەي بولاسىڭ:
«اتتان، اتتان تۇگەل، سوۆەت حالىقتارى!» — دەگەن ءۇندى ەستيسىڭ.
ونى موسكۆا ايتىپ جاتىر ما، الدە ءوزىڭنىڭ جۇرەگىڭ ايعايلاپ تۇر ما، ونى ايىرۋ قيىن. ءبىراق سولدات ويى تولى وسى ءۇن ەدى!
12
جاياۋ بوراسىن شيىرشىق قاردى جىلجىتىپ ايداپ، جەر بەتىنىڭ شۇقىر-شۇقاناقتارىن قايتا تەگىستەي باستاپتى. ەستى ءبىر قول جەر دەنەسىنە تۇسكەن الەم تاپىرىقتى اقىرىن-اقىرىن ءوشىرىپ جاتقان سياقتانادى.
قيىرشىق قار بەتىڭە تىكەندەي قادالسا دا، كوبىرەك جىلجىپ كەپ جەر جاراسىن تەزىرەك جاۋىپ تاپتاسا ەكەن دەپ تىلەگەندەيسىڭ. الاسۇرعان ايقاس ۇستىندە تالاي اتتاپ وتكەن ىزدەردى تىنىشتىق كەزدە تاعى ءبىر كورىپ تۇرۋعا قۇمارتا دا المايسىڭ.
مەن كومانديرلەر ماجىلىسىنەن ورالىپ جاپپامىزعا كەلسەم، تەمىر پەشتىڭ ۇستىندە جىلامسىراپ توگىلىپ شاينەك قايناپ تۇر دا، جولداستارىم ۇياداعى بالاپاندارداي ءبىر جەرگە ۇيلىعىپ الىپ، موسكۆا جايىن كەڭەسىپ وتىر ەكەن. ءتۇن ءازىر تىنىش بولعانمەن ەشكىم ۇيىقتاماپتى. ۆولوديا تولستوۆتىڭ كومسومولدار سەزىنە موسكۆاعا بارعانى بار ەدى، سوندا كورگەندەرىن قايتالاپ ايتىپ وتىر.
— كرەملدە بولدىڭ عوي؟ بولدىڭ عوي كرەملدە؟ سونى ايتشى.
— يە، سونى ايت، — دەپ جاۋىنگەرلەر ونى قورشاپ الىپتى. ۆولوديا ءارقايسىسىنا ءبىر جاۋاپ بەرىپ، اڭگىمەسىن امالسىز ءۇزىپ-ۇزىپ ايتادى.
جاۋىنگەرلەردىڭ كوڭىل كۇيىن بايقاۋ ءۇشىن بولۋ كەرەك، پوليترۋك ريەۆياكين كەلدى. مۇمكىن، مانا موسكۆا جايىن تىم تۇنجىراتىپ ايتتىم با دەپ كەلگەن بولار.
— سەن نەگە ەنجارلاۋ وتىرسىڭ؟ — دەدى ريەۆياكين، ۇندەمەي وتىرعان زونينعا.
— عاشىعىنا شىعارعان ولەڭى ەسىنە ءتۇسىپ وتىر بىلەم، — دەدى، ءار كەزدە قاتال ازىلدەسەتىن پەتيا ۋشاكوۆ.
ءزونيننىڭ كوزدەرى ازعانا جاساۋراعانداي، الدەنەنى ەجىكتەپ ەسىنە تۇسىرگەندەي، جۇزىندە دە وزگەشە ءبىر شىراي بار ەدى.
— ولەڭ دەيمىسىڭ؟ ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەپ، زونين ءبىراز كىدىرىپ بارىپ جاۋاپ قايىردى.
— نەمەنە، ءدال تاپتىم با، ويىڭدى؟ — دەپ، پەتيا تاعى قادالدى.
اڭگىمە تاعى دا نيناعا كوشىپ كەتەر مە ەكەن دەپ، ءبارىمىز دە پەتياعا ۇناتپاي ءبىر قاراپ قويدىق. جولداسىڭنىڭ جۇرەگىندە جۇرگەن كۇرسىنىس كۇيىن مازاققا اينالدىرۋ — ول ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ جاقتىرمايتىن ءبىر مىنەزى.
— يە، تاپتىڭ، دوستىم، — دەدى دە زونين قىزارا باستاعان تەمىر پەشكە كوزىن قاداپ الىپ، لەرمونتوۆتىڭ اتاقتى ءبىر ولەڭىن باستاپ كەتتى:
سكاجي-كا، دياديا، ۆەد نە داروم
موسكۆا، سپالەننايا پوجاروم.
فرانسۋزۋ وتدانا...
سەمەن اقىرىن-اقىرىن پەشتەن الىستاي بەرىپ، اقىرىندا تۋرا كەلدى، اقىرىنداپ داۋىسى دا قاتايىپ بارادى. الىپ دەنەسى الاسا جاپپاعا سىيماي، گۇجدەي يىقتارى توبەگە بارىپ تىرەلدى. باسىن امالسىز تومەن العاندىقتان كوزدەرى الارىپ، سۇزەردەي ءبىر بەينەدە تۇر. الاسا جاپپاعا ەندى داۋسى دا سىيماي بارادى. توبەدەگى قاراعاي بورەنەنىڭ بىرگە گۋىلدەي باستاعانى دا سەزىلەدى.
ورىس ۇلىندا وتىرىك ۇيالشاقتىق سيرەك كەزدەسەتىن مىنەز. ولەڭ مەن انگە جۋىقتىعى جوق شىعار دەپ جۇرگەن سەمەنىمىز كەزى كەلىپ قالعاندا ۇيالعان دا جوق، قىسىلعان دا جوق، وتانشىل اقىننىڭ جالىندى جىرىن كەرگىتىپ تۇرىپ ايتىپ بەردى.
«سەن دە ۇعىن، سەن دە ۇعىن!» — دەگەندەي، سەمەن كوزىن ءارقايسىمىزعا ءبىر قاداپ قويادى. بۇل ەندى ءوزىمىز بىلەتىن سەمەن ەمەس، جاڭا ءبىر ادام، بارىمىزدەن جوعارى ادام سياقتانىپ بارادى. ءارى تاڭقالعانداي، ءارى قىزىققانداي، ءبارىمىز دە اۋزىنا قاراپ قالىپپىز. ويىڭداعى كەيىستەرىڭ مەن ۋايىمدارىڭدى سىپىرىپ ايداپ تاستاپ، ەندى ويىڭا وتاننىڭ قۇدىرەتتى ءۇنى ورناپ جاتىر. ەسكى جىردىڭ جاڭا ماعىناسى بيلەپ اكەتىپ بارادى.
... ي مولۆيل ون، سۆەركنۋۆ وچامي:
— رەبياتا، نە موسكۆا ل زا نامي؟
ۋمرەمتە ج پود موسكۆوي...
ەشكىم ەشبىر بەلگى بەرمەسە دە، بۇل سوزدەردىڭ تۇسىندا ءبارىمىز دە ورنىمىزدان اتىپ تۇردىق. اركىمنىڭ القىمىنا دا الدەنە كەلىپ تىرەلە قالعانى بايقالادى.
— يە ارتىمىزدا موسكۆا! — دەپ قالدى ۆولوديا. كوزدەرى جاساۋراپ، ءجۇزى قىپ-قىزىل بولىپ كەتىپتى.
— ۋمرەمتە ج پود موسكۆوي،
كاك ناشي براتيا ۋميرالي!
جانعا تيەر، ويعا قونار شىندىق ءسوزىن شاڭقىلداتپاي-اق الاۋ-جالاۋسىز-اق ويلى تۇردە ايتقاندا دا بار ماعىناسىمەن جۇرەگىڭە ۇيالاي قالاتىنىن مەن ءبىرىنشى رەت سەمەننان ەستىپ تۇرعاندايمىن. سەمەن كىدىرىس جاساپ ەدى، ءبىز دە دەم الماي تىنىپ قالدىق. دەمالىس — تىنىسىمىزعا دەيىن بىرگە قوسىپ، سەمەننىڭ، اۋزىنان شىققان ءار ءسوزدى ىشىمىزدەن بىرگە ايتىپ تۇر ەكەمىز.
ي ۋمەرەت مى وبەششالي،
ي كلياتۆۋ ۆەرنوستي سدەرجالي
مى ۆ بورودينسكيي بوي.
سەمەننىڭ الىپ دەنەسىنە قاراپ، بورودينودا انت بەرگەندەر دە وسى سياقتى ورىس باتىرلارى-اۋ دەيسىڭ ىشىڭنەن. سەمەن ولەڭدى وقىپ بولدى دا، ەندى تاعىنان ءتۇسىپ قالعانداي، باياعى جۇپىنى قالپىنا كوشىپ، ءۇنسىز عانا ورنىنا بارىپ وتىردى. ەندى ول، بايقاماي بىردەمە ايتىپ قالعان بالاداي ماڭدايى تەرشىپ، ءجۇزى قىزارىپ، وزىنەن-وزى ابىرجي باستادى.
— قانە تاپپاعانىم ويىڭدى! الىپ سەمەن، التىن سەمەن! — دەپ، پەتر ونى قۇشاقتاپ، موينىنا اسىلىپ جاتىر. القىمىنا كەلىپ تىرەلگەن تۇينەكتەن ءالى بوسانا الماعان ريەۆياكين ۇندەمەي دالاعا شىعىپ كەتتى دە، مەنى شاقىردى.
— قالاي كەرەمەت! مۇنداي شىعار دەپ كىم ويلاعان... ەلتىپ قالعاندايمىن. ارەڭ-ارەڭ جىلاپ جىبەرمەدىم، — دەدى ريەۆياكين.
— مەنىمشە، ءبارىمىز دە جىلادىق قوي دەيمىن، — دەدىم مەن، شىنىمدى جاسىرا الماي.
— جاڭا كەلگەن جاستارعا دا وقىپ بەرسىنشى. بەرى شاقىرشى ءوزىن.
سەمەن سىرتقا شىققان سوڭ، ريەۆياكين وعان:
— ءقازىر ەرەكشە ءبىر تاپسىرمانى ورىنداۋعا جۇرەسىڭ، ازىرلەن! — دەدى.
ەرەكشە تاپسىرمانى ورىنداۋعا جالعىز جۇرمەيتىن ادەتىمىز بويىنشا، اقكوڭىل سەمەن تاڭدانىپ قالىپ:
— جالعىز بارام با؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، مەنىمەن بىرگە باراسىڭ...
ريەۆياكين مەن زونين تولىقتىرۋ رەتىندە كەشە عانا كەلگەن جاستاردى ارالاپ قايتۋعا كەتتى. ءبىز ولاردى وتكەن ءتۇنى سىرتىنان عانا كورىپ قۋانىسىپ قالعامىز. قانداي ونەرلەرى بار، ازىرلىكتەرى قانداي، ول جاعىمەن ءازىر تانىسا العانىمىز جوق. ءبىراق بولىمدەرىمىز ەداۋىر شاعىنداپ، ورتالانىپ قالعاندا كەلگەن جاستارعا قاتتى قۋانعان ەدىك...
وكتيابر مەيرامىنان كەيىن، بىزگە تولىقتىرۋ رەتىندە كەلگەن جالعىز جاستار عانا ەمەس، ورىس حالقىنىڭ، بارلىق دانا-دانىشپان الىپتارى كەلىپ قوسىلعانداي سەزىلەدى.
ورىس ويىنىڭ عاسىرلاردان اسىپ تۇرعان ۇلى شتابى ءقازىر قاسىمىزعا كەلىپ ورناعانداي، بەلينسكيي، چەرنىشيەۆسكيي، پلەحانوۆ، لەنين، پۋشكين، تولستوي، گلينكا، چايكوۆسكيي، گوركيي، سۋۆوروۆ، كۋتۋزوۆ، ءار سولداتتىڭ قيمىلىنا سىن كوزىمەن قاراپ، سەنىمدى ءۇمىت، قاجىر-قايرات بەرىپ تۇرعانداي بولادى.
مەن ۇلى پۋشكينمەن ەڭ اۋەلى اباي ارقىلى تانىسقان قازاق جاستارىنىڭ ءبىرىمىن. سوندىقتان بولۋ كەرەك، پۋشكين اتى اتالعاندا، قول ۇستاسىپ كەلە جاتقان ابايدى دا كورگەندەي بولامىن. ولارعا ىلەسە، اق ساقالىنان جەڭىس جەلىن ۇيتقىتا سوقتىرىپ كەلە جاتقان قارت اقىن جامبىل كورىنەدى. ويىڭ وسىلاي ورلەي بەرەدى دە، بار ەلدەردىڭ ۇلى ادامدارىن بىزگە اكەلىپ قوسادى. ويتكەنى، ءوز زامانىنىڭ ايۋاندىعىمەن الىسىپ وتكەن ۇلى جاندار، بۇل زاماندا دا ادىلەت جاعىندا بولۋعا ءتيىستى. ول بىلاي تۇرسىن، قانىمىز نەمىس ەدى دەپ، گەينە مەن گەتە دە بۇگىنگى گيتلەر گەرمانياسىن جاقتامايتىن سياقتانادى.
ەڭبەك پەن ەرلىككە، ادىلەت پەن تەڭدىككە ءبىزدى كىم باۋلىپ وسىرسە، بۇگىن ءبىزدىڭ اۋزىمىزدا سول ەسىم. وتانىم دەگەندە، ەڭ الدىمەن ويىڭا موسكۆا تۇسسە، موسكۆا دەگەندە، ەڭ الدىمەن ويىڭا سول ەسىم تۇسەدى. قيماسىڭ مەن بەرمەسىڭ، قورعانىڭ مەن قامالىڭ ءبارى سول ەسىممەن اتالاتىن سياقتانادى.
مەن وسى سياقتى ۇزىك-ۇزىك ويلارىمنىڭ ۇشىعىنا شىعا الماي، بالقىعانداي بولىپ قانا جاتىر ەم، سىرتتا كەنەت وجار ءبىر اتىس باستالىپ كەتتى. مينومەت، پۋلەمەتتەر دۇركىرەي ارسىلداسىپ، جاپپامىزدىڭ توبەسىن دۇبىرلەتە باستادى.
— ءۇشىنشى ۆزۆود ءقاۋىپ استىندا قالدى. شەگىنىپ قالعان جايى بار. ەرىڭدەر سوڭىما! — دەدى ريەۆياكين، سەمەنمەن بىرگە ءبىزدىڭ جاپپامىزعا قايتا كەلىپ.
ءتۇن قاراڭعى. جاياۋ بوراسىن كۇشەيىپ، ىزعىرىق ايداماعا اينالىپتى. قالا مەن كوپىردىڭ اراسىنداعى ءبىر الاڭ جەرگە اق-قۇلا بۇرشاق جاۋىپ جاتقانداي، وق ۇيمە-جۇيمە توگىلىپ جاتقانى بايقالادى. نەمىس پۋلەمەتتەرى قىزىلدى-جاسىلدى وقتارمەن اتىپ، قاي جەرگە ءتۇيىلىپ جاتقاندارىن كورسەتىپ تە تۇر. مينومەت گۇرسىلدەرى دە سول ءبىر تۇستا قويۋ ەستىلەدى.
تۇندەگى سوعىس كۇندىزگىدەن گورى باسىمىراق كورىنەتىن ادەتى بار. ءار نارسە قوس ەلەستەپ، قاۋىپ-قاتەر جاعىن كۇشەيتە تۇسەدى. جارقىراپ اققان وقتار، جارق-جۇرق جارىلعان مينالار، ەرەۋىلدەپ كورىنىپ قالاتىن ادام كولەڭكەلەرى، ءبارى دە ۇيرەنشىكتى قالپىنان الىس، ەرەپەيسىز كورىنەدى. توپ-توبىمەن ۇشقان سايگەل جارقىلداپ اعىپ، تۋرا سەنىڭ بەتىڭە سوققالى كەلە جاتقانداي سەزىلەدى.
ءبىراق ايقاس الدىنداعى ابىرجۋ ۇزاققا سوزىلمايدى دا، ءوزىڭ شىعارعان ءبىرىنشى وق سايگەل توبىن جايقاپ جىبەرگەندەي بولادى.
جاتا قالىپ ەڭبەكتەپ، بۇرشاق جاۋىپ جاتقان الاڭعا قاراي كەتتىك. قيراعان ماشينالار، اربالار كەزدەسىپ قالادى. ونداي كەزدە تۇرا كەلىپ ءبىراز جەر جۇگىرىپ تە الاسىڭ. تاسا-تاسامەن بودەنەدەي بۇعىپ، قۇنتيا جۇگىرىپ، ءولىم الاڭىنىڭ ءدال ىرگەسىندەگى ەسكى ءبىر وكوپتارعا دا جەتتىك. بىرەۋ-مىرەۋ دايىن وكوپقا قىزىعىپ كەتپەسىن دەگەندەي:
— العا! — ريەۆياكيننىڭ كومانداسى اششىراق شىقتى.
جارقىراپ اققان وقتار قارسى الدىڭدا عانا قاردى تۇرتكىلەپ جاتقانىن كورىپ تۇرىپ، سوعان قاراي جاقىنداي بەرۋ وڭاي دا ەمەس. ول نەمىستىڭ ءوزى بولسا، وڭاي-اق باس سالار ەدىڭ، وقتى باس سالۋعا بولمايدى... كۇندىز وق بۇدان سيرەك جاۋمايدى دەپ، وزىڭە-وزىڭ قايرات بەرەسىڭ. جارقىرايتىن وقپەن تۇندە اتۋ — ادامنىڭ سەزىمىنە ۇرەي اسەرىن كۇشەيتۋدىڭ قامى، سەن ۇرپيمەي ب ا ق...
فاشيستەر «اسەرلى» ءبىر مىنەزدەرىنەن ايرىلدى: ەندى ولار شابۋىل جاساعاندا، اۆتوماتتان وق بوراتىپ، تۋرا كەلگەن بويى ءجۇرىپ كەلە جاتپايدى. قورقىنىش دەگەن نە ەكەنىن ولار دا جاقسى بىلەدى ەندى. كەيدە ەربەلەڭدەپ قاشا جونەلۋگە دە ۇيرەندى. پاڭ ەۆروپانى تۇگەل ۇيپاپ شىققاندا، مۇنى ولار بىلمەيتىن ەدى، ءبىز ۇيرەتتىك. الداعى كۇندە ءالى دە تالاي ساباق ۇيرەتەرمىز دەگەن سەنىم، ءدال قازىرگىدەي وت توپانىنىڭ استىندا قالعاندا دا، ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ ويىنان كەتكەن ەمەس. بەرىك سەنىممەن سوعىسقان اسكەر قاشان دا ءوزىن كۇشتى سەزىنەتىن سياقتى.
ريەۆياكيننىڭ كومانداسىنان كەيىن وكوپتان شىعا-شىعا كەلگەنىمىزدە قالىڭ وقتىڭ ءدال استىنا كەزدەستىك-اۋ دەپ قالىپ ەم. ولاي ەمەس، قالىڭ وق جوعارى كەتىپ جاتىر ەكەن.
— بۇعىڭدار! — دەگەن ريەۆياكيننىڭ كەلەسى كومانداسى ەستىلگەندە، جارقىراعان وقتار قولمەن سەپكەن تۇقىمداي، وراي شاشىلىپ، ىلگەرىلەپ كەلە جاتقانىن كوردىم. كەيىن وكوپقا شەگىنىڭدەر دەگەن كوماندا بەرىلەر دەپ كۇتكەندەيسىڭ. وقتار جاقىنداپ، ەسەپسىز كوپ ۋاقىت ءوتىپ جاتقان سياقتانادى... ءبىراق بۇگىن بىزگە شەگىنۋگە بولمايدى — ارتىمىزدا موسكۆا!
— العا! جۇگىر! — دەگەن كوماندا بەردى ريەۆياكين.
كىم قالاي تۇردى ورنىنان، قالاي بۇعىپ جۇگىرە جونەلىپ، وقتان وزدى، ونى ەسەپتەۋ قيىن ەدى، ءبىراق وق ارت جاعىمىزعا سەبىلىپ قالدى. كولدەنەڭ كەسىپ ءوتىپ كەتىپپىز.
ەندى الدىمىزدا مينالار جارىلا باستادى. مانا الىستان ابايلاعاندا، الاقانداي جەرگە ارالاس ءتۇسىپ جاتقانداي كورىنگەن وق پەن مينالاردىڭ اراسىندا ەداۋىر بوس الاڭ بار ەكەن ءقازىر ءبىز سول الاڭعا شىعىپ قالدىق. الدىمىزعا تۇسكەن مينالار ءبىر دۇركىن جارىلىپ بولعان سوڭ، ريەۆياكين ءبىزدى تاعى دا جۇگىرتىپ، ىلگەرى اكەتتى. مينالار تاعى دا ارت جاعىمىزدا جارىلا باستادى. ريەۆياكيننىڭ اسكەري ادام، شىن ايقاس وفيسەرى ەكەنىن مەن العاشقى رەت وسى جولى كوردىم.
ارت جاعىمىزدا جارالانعان ادامنىڭ ءۇنى ەستىلەدى. الدەكىم، ابايسىز جۇگىرەم دەپ، وققا سوقتىعىپ قالدى ما ەكەن؟ كىم ەكەن؟ ءارى شەتىرەك، ءارى كەيىنىرەك كەلە جاتقان كىم ەدى! سەمەن زونين بولىپ جۇرمەسە جارار ەدى... سەمەن ەڭبەكتەي المايتىن ەدى، ءارى باسقامىزدان اناعۇرلىم بيىك... ەڭبەكتەۋ — ونىڭ، ءبىر ىستەي المايتىن ءىسى.
جاۋ وعىنىڭ قاتتى قادالعان جەرىنە ەندى عانا جەتىپپىز. كەيىن شەگىنىپ، ەسكى وكوپتارعا پانالاعان ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ، قارسى الدىنا، وتە جاقىن كەلىپ جاۋ اۆتوماتشىلارى ورناپ الىپتى. ەلۋ شاقتى اۆتومات ءبىزدى دە شابىنىپ قارسى الدى. ورىس «ۋراسى»، «ورىس شتىگى» دەگەندەر نەمىستەر اسكەرىنىڭ قاشاننان بەرى قانى سۇيمەيتىن نارسەسى. بۇرىن ورىس حالقىمەن سوعىسىپ كورگەن ەلدەردىڭ، ىشىندە مۇنى سۇيەتىنى بولماسا كەرەك... سوندىقتان اۆتوماتشىلار بىزگە باس كوتەرتپەۋ ءۇشىن ارپالىسىپ جاتىر. شەگىنىپ قالعان بولىمگە جاردەم كەلگەنىن ولار دا اڭدىپ قالدى.
ەكى جاقتىڭ قازىرگى تالاسى ەلۋ مەتردەي جەر ءۇشىن ەدى. ءبىزدىڭ كەشە كەشكى وكوپتارىمىزدا ءقازىر نەمىس اۆتوماتشىلارى وتىر دا، ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر ەلۋ مەتردەي كەيىن شەگىنىپ، ەسكى وكوپتارعا ورنالاسىپتى.
تاڭ، بەلگىسى بىلىنە باستادى. وڭ جاق قاناتى وپىرىلىپ قالعان ەسكى ءبىر وكوپقا ءبىز دە تۇستىك. جاۋىنگەرلەرىم تۇگەل ەكەن. وكوپقا بەلۋارلاپ ءتۇسىپ قالعان قاردى ماقتاداي جانشا، سەمەن دە مەنىڭ قاسىما جەتتى. مەنىڭ ەڭ ۇلكەن قۋانىشىم وسى سەمەننىڭ اماندىعى بولدى. الىسقا سەرمەپ گراناتا لاقتىرۋعا كەلگەندە ونىمەن تايتالاسار ەشكىم جوق. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ ءبولىمنىڭ باسى ارتىق وق-قۇرالى سەمەننىڭ ارقاسىندا جۇرەدى...
— لاقتىرامىن عوي؟ — دەدى سەمەن، باقانداي ساۋساقتارىمەن بەلىندەگى گراناتاسىن سالماقتاپ تۇرىپ.
— لاقتىراسىڭ! ۇستى-ۇستىنە لاقتىراسىڭ!
سەمەن بۇيرىق شاماسىن تولىق اڭداپ الدى دا، اسىقپاي-ساسپاي مىلتىعىن وكوپتىڭ قابىرعاسىنا سۇيەپ، شينەلىن شەشىپ تاستاپ، شالقايا بەرىپ، ءبىرىنشى گراناتاسىن لاقتىرىپ ەدى، مولشەرلەي الماعان ەكەن، بەرىرەك جارىلدى. سالقىن قاندى، ءدال مولشەردىڭ جاۋىنگەرى پەتردىڭ لاقتىرعان گراناتاسى جاۋ وكوبىنا ءدال ءتۇسىپ، ءبىر توپ اۆتومات شاشالىپ قالدى. سەمەن بۇعان نامىستانىپ كەتكەندەي، كوبىرەك شالقايىپ بارىپ لاقتىرىپ ەدى، و دا ءدال ءتۇسىردى. ەندى ول قىزىڭقىراپ الىپتى.
— اكەل بەرى، اكەل! — دەيدى. اشەيىندەگى «جولداس اعا سەرجانت» دەگەندى ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى. الىسقا اتاتىن زەڭبىرەگىمىز وسى سەمەن بولعانداي-اق، گراناتالاردى سونىڭ قاسىنا قاراي جيىپ جاتىرمىز.
ءبىر كەزدە ەكى گراناتانى قۇشاقتاي كوتەرىپ الىپ، سەمەن قارعىپ سىرتقا شىقتى. مەن وعان «تومەن ءتۇس!» دەپ قالعانشا، بوراعان وقتىڭ استىندا تۇرىپ ەكى گراناتاسىن لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەرىپ، ارتىمەن سىرعىپ وكوپقا ءتۇستى. نە جارالاندى، نە بولماسا، ءتىپتى ءولىپ ءتۇستى مە دەپ قالىپ ەم، ساۋ ەكەن. گراناتالارى ءدال-دال ءتۇسىپ جارىلىپ جاتىر.
نەمىس اۆتوماتشىلارى ابىرجىپ قالدى. وقتارى جان-جاقتى كەزىپ، جوعارى كەتىپ جاتىر. تاعى دا بىر-ەكى گراناتا بولار ما ەدى... ول بىزدە ءقازىر جوق ەكەن.
جاۋ وكوبىنان ەكى قىزىل راكەتا اتىلىپ، ءبىزدى نۇسقاعانداي، اسپانعا شىقتى. بۇل ءبىر ءقاۋىپتى ءحالدىڭ حابارى ەدى... زىركىلدەگەن تانكى دىبىسى جاقىنداپ كەلەدى. ءبىزدى وسى ءبىر تايپيىڭقىراپ قالعان ەسكى وكوپتا تانكى تاپاي باستاسا، شىعىنسىز قالا المايمىز، ارينە. شەگىنگەن بولىمگە بەرگەن جاردەمىمىز دە تۇككە تۇرمايتىن بولادى.
— سەمەن تانكى!.. گراناتا! — دەدىم، ونشا بايسالدى شىقپاعان اششىراق داۋىسپەن. مۇنىم شىنىندا، قاتار وكوپقا بەكىنگەن ريەۆياكين ەستىسىن دەگەن بەلگىم سياقتى ەدى.
— العا! جاۋ وكوبىنا! — دەپ جاۋاپ قايىردى ريەۆياكين.
— العا! جاۋ وكوبىنا! — دەپ، مەن دە اتىپ شىقتىم، «كومسومولدار، العا!» دەپ ۆولوديا تولستوۆ تا ايعاي سالدى. جاۋىنگەرلەرىم ءامىردى ەكى ايتقىزعان جوق، قارعىپ-قارعىپ شىعا كەلدى. قاتار ۇمتىلعان ريەۆياكين باستاعان ءبولىم دە جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن.
مۇنداي كەزەڭدەردە كىم وجەت قيمىلداسا، سول كۇشتى. ايعاي-قيقۋمەن كەلە جاتقان ەرلىك ەكپىنىنە قارسى مىلتىق اتۋ دا وڭاي بولمايدى. تاڭەرتەڭگى الا-گولەڭدە بورانمەن بىرگە بوراتىپ جاۋ وكوبىنا سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇستىك. قوڭىر كولەڭكە تار وكوپتا بىرمە-بىر جەكپە-جەك باستالىپ كەتتى. ولاردا قىسقا-قىسقا اۆتومات، بىزدە كۇرزىدەي تيەتىن بەساتار. سىرتتاعى تانكى دىبىسى دا، الدەكىمنىڭ مىلتىق اتىپ جاتقانى دا ەشكىمنىڭ ويىنا كەلەر ەمەس. اركىم ءوزى الىسار جاۋىن تاۋىپ الىپ، ايقاسىپ جاتىر. ولمەۋ ءۇشىن — ءولتىرۋ كەرەك، جەڭۋ كەرەك. كەرەك بولسا — جەڭۋ ءۇشىن عانا ءولۋ كەرەك. اركىم ويىندا جۇرگەن ىزا-كەگىن وسىنداي كەزدەستە ءبىر توگىپ، بويىن بوساتادى. الىسقان جاۋىڭ كوزىن ءبىرجولا جۇمىپ، بۇل دۇنيەمەن ءبىرجولا قوشتاستى، ءبىراق سەن ونى تاعى ءبىر تەۋىپ قالماساڭ، جاڭا عانا وققا ۇشقان جولداستارىڭنىڭ كەگى قايتپايتىن سياقتانادى.
مۇنداي شارت-شۇرت قيمىلدار ۇزاققا سوزىلمايدى دا. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اركىمنىڭ كوپتەن بەرى كەرنەپ جۇرگەن ىزاسى بۇرق ەتىپ بۇزىپ شىعادى دا، قورىتىندىسى قولما-قول، الدىندا جاتادى. مۇنداي شارتتا-شۇرتتا كوماندير دە جاۋىنگەر، و دا كوماندا بەرىپ قالتيىپ تۇرا المايدى... اۆتومات بىتىرلاعى لەزدە توقتاپ، ەندى ىرس-ىرس ەتكەن الىسپەن اپتىققان ادامداردىڭ دىبىستارى عانا قالىپتى. اندا-ساندا جارق ەتىپ قالعان راكەتا ساۋلەسى — بەينەسى بۇزىلعان بەتتەردى، اعاراڭداعان تىستەردى، شاتىناعان كوزدەرى ءبىر كورسەتىپ قالادى. ىسىلداسىپ، ىڭقىلداسىپ، قۇشاقتاسا قۋلاپ، اۋدارىپ ۇستىنە شىعىپ جاتقان سۇر شينەلدەر... بىرەسە شولاق نايزانىڭ ءۇنسىز عانا بىرەۋدىڭ كەۋدەسىنە سىپ ەتىپ كەتكەنىن اڭداپ قالساڭ، ەندى بىردە، بىرەۋدىڭ ماڭدايىنا مىلتىقتىڭ ءدۇمى ساق ەتكەنىن ەستيسىڭ. الدەنەمەنە بىتىرلاپ سىنىپ جاتىر. اشىنعان، اۋىرسىنعان، قالتىراعان ۇندەر كەزەك-كەزەك ەستىلەدى.
قوي اراسىنا كىرىپ كەتكەن ايۋداي، زونيننىڭ الىپ دەنەسى ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ قالادى. وعان جارماسىپ، قارسىلىق ەتكەن ءبىر جان جوق سياقتى. ەكى قولى بوس، ەركىن جايقاپ ءجۇر. اندا-ساندا راكەتا جارق ەتىپ قالعاندا، سەمەننىڭ جۇزىنەن ءوزىڭ شوشىنعاندايسىڭ.. سەمەن تولستوۆپەن ايقاسىپ قالعان بىرەۋدىڭ توبەسىنەن مىلتىعىنىڭ دۇمىمەن ءبىر نۇقىپ قالدى دا، ودان ارعى ءبىر تەمىر قالپاقتى ساق ەتكىزىپ توبەدەن ۇرىپ جىبەردى. الىسقانىن استىنا الا تولستوۆ تا قۇلاپ بارادى، كوزىنىڭ قاراسى جوعالىپ، قىپىلىقتاپ اعى عانا قالعان، تەمىر قالپاق تا شالقالاپ قۇلاپ بارادى. الدىن بوگەگەن بىرەۋلەردى شانشىپ الىپ سىرتقا لاقتىرىپ، سەمەن وكوپتىڭ ەكىنشى باسىنا قاراي ۇمتىلدى. الدەكىمنىڭ ءالى كەلمەي جاتقانىن اڭداپ قالۋى كەرەك، وقىس قيمىلداپ، تەز بارىپ جەتتى.
ءدال توبەمىزدە راكەتا تاعى ءبىر جارق ەتىپ قالدى، زىركىلدەپ كەلە جاتقان تانكىنىڭ سورايعان جالعىز ءمۇيىزى دە كوزىمە ءتۇستى. جالپاق تاباندارى شاقىر-شۇقىر ەتىپ، تانكى وكوپتىڭ سول قاناتىنان باستاپ تاپاپ كەلەدى.
— جاتىڭدار! — دەدىم، بار داۋسىممەن. نەگە ەكەنىن وسى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىن، شولاق نايزانى كەۋدەسىنەن سۇعىپ الىپ وكوپتىڭ قابىرعاسىنا جانىشتاپ جاتقان سوڭعى نەمىسىمدى سول كۇيىندە قالدىرماي، ونى دا وكوپتىڭ تۇبىنە قاراي سۇلاتا سالىپ، ءوزىم ۇستىنە قۇلادىم.
— جاتىڭدار!..
ۇزىن ءبىر اق كىرپىكتى القىمىنان العان بويى استىنا سالا سەمەن دە قۇلادى. وكوپتىڭ جيەكتەرىن وپىرا، ۇستىمىزگە بالشىق پەن قاردى ۇيە-مۇيە تانكى تابانى ءبىر ەتىپ كەتتى. قولىڭدى ازعانا سوزساڭ ءتيىپ قالارداي جاقىن ءوتتى. سارشاياننىڭ باۋىرىنداي باۋىر جاعى شىم-شىتىرىق جەركەنىش ەكەن. ەندى ارتىمەن شەگىنىپ، وكوپتىڭ، ءبىر ەرنەۋىن قىرىنان جانشىپ، كەيىن ءوتتى. بەلۋارىمىزدان باسقان بالشىقتىڭ سالماعى اۋىرلاپ بارادى. ءبارىمىز دە ءۇن شىعارماي، بۇعىپ جاتىرمىز. تانك سياقتى ۇلكەن نارسە ءبىر ورىندا كوپ تۇرا دا المايدى. وسى جولعىسىنان امان قالساق، گراناتاسى ساقتالىپ قالعان بىرەۋ سىلتەپ قالۋى دا مۇمكىن. تانكىنىڭ وسال جەرى دە ارت جاعىندا بولادى.
استىما الا قۇلاعان نەمىسىم قىرقىراپ، جەركەنىش ءبىر ءۇن شىعارىپ جاتىر. جىلجىپ باسقا جاققا كەتەيىن دەسەم، سول جاعىم بالشىق ءۇيىلىپ تۇيىقتالىپ قالىپتى. وڭ جاعىمدا سەمەننىڭ استىنا تۇسكەن ۇزىن نەمىستىڭ شەگەلى وكشەسى تاياۋ جاتىر. قوزعالىپ كەتسە-اق سەمەننىڭ جالپاق تابانى دا شەكەمنەن سوعىپ، وكوپتىڭ ىرگەسىنە جاپسىرا سالاتىن. ءدال كازىر تانكىنىڭ تابانىنان گورى سەمەننىڭ تابانى قاۋىپتىرەك سەكىلدى.
تانكى ءبىزدى تاستاپ ەكىنشى وكوپقا قاراي جىلجىدى. اتىپ تۇرىپ:
— گراناتا! — دەدىم. الدەكىم سارت ەتكىزىپ سوعىپ تا جىبەردى. ارت جاعىنا ءبىر قۇشاق وتتى جاپسىرىپ الىپ، تانكى كەيىن بۇرىلدى. ەندى ول ارت جاعىنان وق تيگەن قاسقىرداي ىشقىنىپ، زىتىپ كەتىپ بارادى. ءبىراق، كولدەنەڭ سوعىپ جىبەرگەن ريەۆياكين ءبولىمىنىڭ گراناتاسىنان ءبىر عانا لوقسىپ قاپ، تانكى تۇرىپ قالدى. ءقازىر قالىڭ قارا تۇتىنگە ورانىپ لاپ بەرەدى.
مەن «گراناتا» دەگەندە جاۋىنگەرلەرىم ۇستەرىنە ءۇيىلىپ قالعان بالشىق پەن قاردى ارەڭ اۋدارىپ تاستاپ، تۋرا باستاپ ەدى، بىرس-بىرس ەتىپ ەكى رەت اتىلعان تاپانشا داۋسى دا ەستىلدى. اۋىر ىڭىرسىپ، اۋناپ تۇسە بەرگەن سەمەنگە كوزىم ءتۇستى. باسقالار تۇرا كەلدى دە، الىپ سەمەن شالقاسىنان تۇسكەن بويى قوزعالعان جوق. الگىدە عانا استىندا قيمىلسىز جاتقان اق كىرپىك نەمىستىڭ قىبىرلاعانى سەزىلدى. شولاق نايزامەن نەمىستى ءدال كەۋدەسىنەن ءپىسىپ-پىسىپ جىبەردىم. تاپانشا ۇستاعان وڭ قولى كوتەرىلە بەردى دە، سىلق ءتۇسىپ كەتتى.
سەمەندى ءبارىمىز جابىلىپ كوتەرىپ الىپ، سۇيەپ وتىرعىزىپ كورىپ ەك، اۋىرسىنعاننان باسقا بەلگى بەرە المادى. استىنا الا قۇلاعان نەمىس وفيسەرى ءبىر ەسىن جيناعاندا تاپانشامەن وكپە تۇسىنان ەكى اتىپ قالىپتى.
— سەما، سەما! — دەيمىز جان-جاعىنان. الىپتا ءۇن جوق... قارا قوشقىل جالىنعا ورانىپ جاڭا جونەلگەن تانكى جاۋ جاق بەتىمىزگە قورعان دا بولىپ قالدى. مايداننىڭ، شەگىنىپ قالعان جەرىن قايتادان كەشەگى سىزاتىنا اپارىپ تۇزەپ جىبەردىك، ولگەن نەمىستەردى اشۋ ۇستىندە اياق-قولىنان ۇستاپ الىپ، جاۋىنگەرلەرىم سىرتقا لاقتىرىپ جاتىر. شەگىنگەن ءۇشىنشى ۆزۆودتىڭ جاۋىنگەرلەرى ۇيالعانداي ءۇنسىز عانا كەلىپ، وكوپتارىنا قايتا ورنالاستى. تاڭەرتەڭگى بوراندى بۋالدىر تاراماي تۇرىپ، ءبىز كەيىن ورالدىق. التى جىگىت ارەڭ كوتەرىپ، سەمەندى وزەن جارىنىڭ استىنا الىپ كەلدىك. بۇل ارادان ءبىزدى ەشكىم كورە المايدى دا، وق تا تيە المايدى. ءارقايسىمىزدىڭ ارقامىزدا تىق-تىق سوقتىعىسىپ، بەستەگەن-ونداعان نەمىس اۆتوماتتارى دا كەلە جاتىر. سەمەن ارەڭ دەپ كوزىن اشىپ، ەسىن جيا باستادى.
— اقىرىن، جولداستار... — دەدى ءبىر كەزدە. جاپپامىزعا ارەڭ الىپ كىردىك.
— سەما، وسىنىڭ ءبارى سەن قىرعان نەمىستەردىڭ اۆتوماتى... سەنىكى، — دەپ، تولستوۆ ارقاسىنداعى ون شاقتى اۆتوماتىن سەمەننىڭ قاسىنا اكەلىپ سۇيەپ جاتىر. شىنىندا، سەمەن اۋىر جارالانىپ قاتاردان شىعىپ قالار-اۋ دەپ ەشقايسىمىزدىڭ دا ويلاعىمىز كەلمەيدى. بەرلينگە جەتەر ءبىر الىپ بولسا — ول وسى سەمەن بولار دەپ سەنگەندەيمىز دە! سەمەن اقىرىن عانا كوزىن اشىپ، السىرەگەن قىرىل ارالاسقان داۋىسپەن:
— كەرەگى جوق ماعان... قولما-قولدا تۇككە تۇرمايدى. جەڭىل... قىزىعاتىن دانەمەسى جوق، — دەدى. — ودان دا سۋ بەرىڭدەر... — قاتاردان شىعىپ قالاتىنىنا سەمەننىڭ ءوزى دە سەنبەي جاتىر. بىرنەشە جاۋىنگەر سۋ ساۋىتىن جۇلىپ الىپ، سەمەنگە ۇسىندى. سەمەن بارىمىزگە دە ريزا كوزىمەن ءبىر قاراپ، ەڭ جاقىنىراق ۇسىنىلعان پەتيانىڭ قۇتىسىنا قولىن سوزدى. ۇلكەن ساۋساقتارى ازعانا سالماعى بار قۇتى الۋعا كوپ كۇش جيناپ، ارەڭ يكەمدەلىپ كەلە جاتىر. اقىرى الا المادى... الىپ كۇشتىڭ ەڭ سوڭعى كوتەرە الماعان نارسەسى وسى قالايى قۇتى بولدى. ۇلكەن دەنە ءبىر ىشقىنىپ قالدى دا، تاناۋىن قۋسىرىپ، كوزىن جوعارى تارتىپ اكەتتى.
— سەما، سەما، باۋىرىم! دوسىم! — دەگەن داۋىستارعا جاۋاپ قايتقان جوق...
ريەۆياكين كىرىپ كەلگەندە، ءبارىمىز دە جالاڭ باس، سەمەندى قورشاپ تۇر ەدىك...
سەمەننەن باسقا ءۇش جاۋىنگەر ءولىپتى دە، بەسەۋى اۋىر جارالانىپتى. وق ءتيىپ قۇلاعان ءبىر جولداسىمىزدى ءولى كۇيىندە تانكى تاپتاپ ەزىپ، مىلجالاپ كەتىپتى. قازا تاپقان ەر جولداستارىمىزدى قاتار سالىپ، ۇستەرىنە قىزىل جالاۋ جاۋىپ، جار استىنان سوڭعى رەت قوشتاسىپ، قاستارىنا قاراۋىل قويدىق. وسىدان كەيىن باۋىرمال سەمەندى، الىپ سەمەندى كورە العانىم جوق. ماعان كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول جالاۋدىڭ استىندا جاتقان كۇيىندە عانا ەلەستەيدى. وڭىمدە دە سول، تۇسىمدە دە سول!.. مەن ونى موسكۆانى قورعاعان قۇربانداردىڭ تىزىمىنە قوسامىن...
13
وڭتۇستىكتەگى ءبىز كورگەن العاشقى جەڭىس روستوۆ قالاسى ءۇشىن بولعان ايقاستاردا تۋدى. وڭى مەن سولىنان، ونىڭ ۇستىنە قارسى الدىنان قاتار باستالىپ، تۇتاسىپ كەتكەن شابۋىلدان گيتلەر ارمياسىنىڭ ءبىرىنشى رەت دۇركىرەي قاشقانىن كوردىك.
وڭتۇستىك مايداندارىنداعى ۇلان-بايتاق سوعىستىڭ مولشەرىن ءبىز كۇندەلىكتى حابارلار ارقىلى دا جاقسى شامالايتىن ەدىك. سوڭعى كۇندەردە ءتۇن بولسا-اق، اسپان ەتەگىنە ءورت قويىلعانداي، الىس، اينالاڭنىڭ ءبارى قىزارا ءبورتىپ، الاۋ-جالاۋ بولىپ شىعا كەلەتىن بولدى. كۇنى كەشە جاڭا عانا تۇتانعانداي ءالسىز ورتتەر بۇگىن كوكجيەكتى بالقىتىپ بارا جاتقانداي كۇرەڭدەنىپ كورىنەدى. قاراڭعى تۇندە تۇنجىراپ تۇرعان روستوۆ قالاسىنىڭ بيىك قىرقالارىندا ساۋ قالعان تەرەزەلەر الىستاعى ورتتەرمەن ىمداسىپ، كوز قىسىسىپ تۇرعانداي بولادى.
ءقازىر ءبىزدىڭ مايداننىڭ ءۇنى دە وزگەرىپ كەتتى. دۇركىرەگەن ءبىر جاڭا ءۇن كەلىپ قوسىلدى دا، مايدان سارىنىن وزگەرتىپ جىبەردى. ونى كەيبىرەۋلەر سوعىس ءتاڭىرىسىنىڭ تۋعان قارىنداسى — «كاتيۋشانىڭ» ءانى دەسەدى. ءوزىم ءالى كورگەن جوقپىن.
بۇگىنگى ءتۇن جەڭىس اكەلە جاتقانىن ءاربىر سولدات سەزىنگەندەي، ءجۇرىس-تۇرىستارى ىقشام، ءامىرىڭدى ايتقىزباي ۇعاتىن سەرگەك ءبىر حالدە. سەنىڭ سولداتىڭ سەرگەك، كوڭىلدى بولسا، جاۋ سولداتى مارعاۋ، كوڭىلسىز دەگەن ءسوز. سوعىستا ەكى جاقتىڭ، دا كوڭىل كۇيىن بىردەي بۇراپ قوياتىن جاعداي سيرەك كەزدەسەدى. ايقاس الدىندا ءاربىر كومانديردىڭ بۇ دا ءبىر ەسكەرەتىن نارسەسى. جارىستا ەكى اتتىڭ بىرەۋى-اق وزادى، ايقاستا ەكى جاقتىڭ بىرەۋى-اق جەڭەدى. جەڭىس لەبى سولدات بويىن سەرگىتە كەلەدى.
شابۋىل كۇرت كوتەرىلىپ، اپار-توپارعا لەزدە-اق كىرىسىپ قالدىق. ءبىزدىڭ جاقتىڭ زەڭبىرەك توپانى وڭى مەن سولىنان، شىعىس جاق قارسى الدىنان قاتار سوعىپ، العاشقى جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە-اق جاۋ ويىن ساندالتىپ تاستادى. شىن شابۋىل قاي جاقتان كەلە جاتىر، الداستىرۋ جاعى قايسى، ونى نەمىس شتابى بولجاي الماي قالعان سياقتى. قالادان اتىلعان جاۋ زەڭبىرەكتەرى ءار جەردەن ءبىر ۇيمەلەسىپ، تۇراقتاي الماي جان-جاقتى تۇگەل اتقىلاپ، اياعىندا ءدال شابۋىلعا قارسى وت قورعانىن جاساي العان جوق. ونى جابايى سولدات ءبىز دە بايقاپ قالدىق.
جۇقا مۇزدىڭ وپىرىلعانىنا قاراماي، ءبىزدىڭ اتتى-جاياۋ اسكەرلەر دون وزەنىنىڭ ءار تۇسىنان ءوتىپ جاتىر. جاياۋ اسكەرلەر وزەننەن وتە سالا ۋرالاپ، كۇركىرەگەن كۇندەي كۇڭىرەنىپ، بىردەن شابۋىلعا كوشتى. ءبىزدىڭ تانكى لەكتەرىنىڭ الدى كوپىرگە جەتكەندە، جالاڭ قىلىشتارى جارق-جۇرق ەتىپ، اتتى اسكەر دە لاپ بەردى. راكەتا جارىعىنا شاعىلىسقان جالاڭ قىلىشتار بىرەسە تۇتانىپ، بىرەسە ءسونىپ، جىلت-جىلت اعىپ بارا جاتقان كوپ وققا دا ۇقساپ كەتەدى.
بۇل كۇندى ءبىز بەس اي كۇتتىك. بەس ايدان بەرگى ىزا مەن كەك بۇگىن تاسىعان وزەندەي قوپارىلىپ، الدىنان كەزدەسكەن جاۋ شەبىن كەدەرگى كورمەي جۇلىپ اكەتىپ، شابۋىل قيتىقسىز ىلگەرى باسىپ بارادى. ۇزاق سوزىلىپ وتكەن بەس ايدىڭ اۋىر ازاپتارى ءبىر ساتتە ۇمىتىلىپ، سولدات تا اياعىن قازداڭ-قازداڭ باسادى. كوز — ىلەككەنىن، قول — سەرمەگەنىن قۇتقارار ەمەس. شەگىنۋ كەيىسىن بەس اي تارتىپ، بۇگىنگى ءتۇننىڭ ءبىر مينۋتىن كورە الماي قازا تاپقان ەر جولداستار ەسكە تۇسەدى. اسىرەسە سەمەن زونين.
جاۋ قولى سول جاقتان تيگەن سوققىدان وڭ جاققا قاراي تولقيدى. الدىنان شىعا كەلگەن اراننان جاپىرىلا شالقىپ، كەيىن بۇرىلادى. كوشە-كوشەنى بويلاي ءوتىپ ءوزدى-وزى سەڭدەي سوعىلىسىپ قالىپ ءجۇر. كۇزدىڭ قاراڭعى تۇنىندە نايزاعاي وعىنان ۇركىپ ءبىر جونەلگەن جىلقى بىرىنە-بىرى سوقتىعىپ، ءوزىن-وزى ايداپ، اپات بولار قۇزعا كەلىپ تىرەلگەندە دە، ەس جيارعا شاما جوق، اپار-توپار جاردان قۇلار ەدى. بۇگىنگى جاۋ اسكەرىندە دە وسىعان ۇقساس ءبىر جاي بار. ايازدى قىستى وسى جىلى قالادا وتكىزەرمىز دەپ جايلاسا باستاعان اسكەر، كەنەت سوققان داۋىلدان ەس جيا الماي قالىپتى.
شابۋىل كەزىندە الدا، شەگىنۋ كەزىندە ارتتا بولاتىن ادەتى بويىنشا، ءبىزدىڭ ۆزۆود تا العاشقى ايقايمەن ارالاسا قالاعا كىرگەن. ءقازىر ءبىز قالانىڭ وڭ جاق كوشەلەرىن ءسۇزىپ كەلەمىز. قاراڭعى تۇكپىرلەردەن بيىك ۇيلەردىڭ ەڭ استىڭعى قاباتتارىنان كەيدە شورتان كەيدە شاباقتار ىلەگىپ قالادى.. دۇنيەلىك تيەگەن ماشينالار ءار كوشەدەن كەزدەسىپ كەلەدى. كەيبىر كوشەلەردە ونداعان ماشينالار سوقتىعىسىپ، ءبىرىن-بىرى تاس ۇيلەردىڭ قابىرعاسىنا اپارىپ جاستاپ، اياعىندا مۇيىزىنەن ايقاسىپ قالعان ارقارعا ۇقساپ، سىرەسىپ قاتىپ تۇرىپ قالىپتى. ونداي كوشەلەردەن جاياۋ سولدات تا وتە الار ەمەس. ءبىرلى-جارىمدى بولماسا، شوفەرلارى دا كەتىپ قالعان.
قالا حالقى دا بۇل ءتۇندى ۇيقىسىز وتكىزىپ، ءار تەرەزەدەن باس كوتەرىپ، وزدەرى كورگەن بىردەمەنىڭ جايىن ايتىپ قالىپ جاتىر:
— اناۋ ۇيدە شتابتارى بولعان!..
— اناۋ قىزويناق جاساعان ۇيلەرى...
— تانكى ديۆيزياسى اناۋ زاۆودتىڭ قوراسىندا بولدى...
بيىك ءبىر ءۇيدىڭ توبەسىندە ۇلكەن ءبىر جالاۋ جەلكىلدەپ تۇر. جالاۋدىڭ قاق ورتاسىندا اياقتارىن تاربايتقان بۇيىگە ۇقساعان بىردەمە كورىنەدى. الاڭدارداعى دارلار، قاتار-قاتار اسىلعان ادامدار سول ءبۇيىنىڭ ءىسى. اتاتىن جاۋىڭ ازدىق قىلماسا دا، الدىمەن سول ءبۇيىنى اتقىڭ كەلەدى. ءۇيدىڭ توبەسىنە بىزدەن بۇرىن شىققان الدەكىم جاۋ جالاۋىن جۇلىپ الىپ، ءبىزدىڭ الدىمىزعا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. جاۋىنگەرلەرىم جۇگىرىپ بارا جاتىپ، ادەيى بۇرىلىپ، ءبۇيىنى ءبىر-بىر تاپتاپ ءوتىپ بارادى.
اتىس-ايقاس قالانىڭ باتىس جاق شەتىنە اۋدى. تاڭەرتەڭگى الاكولەڭكەدە تىزبەك-تىزبەگىمەن كەلگەن اۋىر سامولەتتەر قالاعا اينالماي باتىسقا قاراي ءوتىپ جاتىر. سامولەتتىڭ باۋرىنا ءتىزىپ العان بومبالارى دا كورىنىپ قالارلىقتاي تومەن ۇشىپ بارادى. اندا-ساندا ءبىر ەستىلىپ قالاتىن گۇمپىلدەرگە قاراعاندا، ءبىزدىڭ سامولەتتەر نەمىستەر قاشقان جولدارعا ءتۇيىلىپ ءجۇر، قالا ايقاسىنا قاتىناسقان دا جوق.
كۇن شىعا قالالىق مەكەمەلەردىڭ توبەسىنە قىزىل تۋلار قايتا ورناپ قالدى. شىعىپ كەلە جاتقان كۇننەن ەمەس، سول قىزىل تۋلاردان جارىق مولايىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. شىعىستان سوققان قاتتى جەلمەن بىرگە تولقىندانعان قىزىل تۋلار سولدات جولىنىڭ بەتىن باتىسقا قاراي سىلتەپ تۇرعانداي بولادى.
ەندى قالاعا شابۋىلدىڭ ارتقى قورلارى كىرە باستادى. تانكى لەكتەرى تۇندە كورگەنىمىزدەن ەندى كوبەيىپ بارا جاتقان سياقتانادى. اتاقتى ستالينگراد تانكىلارىن كورگەندە سەمەن ەسكە تۇسەدى.
كولدەنەڭ ءبىر كوشەمەن قالىڭ كيىنگەندىكتەن ءتورتباق كورىنىپ، الاسا بويلى بالا جۇگىرىپ كەلە جاتىر. ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ، اسىعىپ كەلەدى. اياعىندا وزىنىكى دەۋگە كەلمەيتىن ۇلكەن قارا پيما. كەيدە باسىنداعى بوركىن جۇلىپ الىپ بۇلعايدى. كەرەمەت بىردەمەنى حابارلاعالى كەلە جاتقانى داۋسىز-اق. بىردەمەگە جاراپ كەتكەنىنە قۋانعانى دا ايقىن. ارتىنا قاراپ قويىپ، بىزگە قاراي ۇشىپ كەلەدى.
— ءبىزدىڭ زاۆودقا جۇرىڭدەر... زاۆود سارايىندا تولىپ وتىر. كوپ-اق! — دەدى بالا، مەنىڭ الدىما تۇرا قالىپ. ارينە، بالا ءۇشىن ءوز كوزىمەن كورگەننەن ارتىق جاقسىلىق تا جوق، جاماندىق تا جوق.
— كىم، كىمدەر تولىپ وتىر؟ — دەدىم، اپتىعىن باسا الماي تۇرعان بالاعا.
— نەمىستەر، اعا، نەمىستەر! اكەم كۇزەتىپ قالدى. مەن سىزدەرگە جۇگىردىم...
— اكەڭ كۇزەتىپ قالسا، ايرىلماس... — دەيدى ۆولوديا، بالانىڭ كوڭىلىن جۇباتىپ.
— تەز، تەز جۇرىڭدەر! — دەدى بالا، ۆولودياعا جابىرلەنگەن كوزبەن ءبىر قاراپ قويىپ.
بالا تومپالاڭداپ قاسىمىزدا كەلە جاتىر، ءبىز ەداۋىر قيراعان زاۆودقا قاراي بۇرىلدىق. تەرەزە بىتكەننەن تۇگەل ايرىلىپ، ءار جەرىنەن وپىرىلعان زاۆود ۇيلەرى تۇنجىراپ تۇر. ءتۇتىنى جوق ۇزىن موينى جاراسپاي، بوسقا سورايادى. زاۆود ماڭىنداعى قۇلاعىڭ ۇيرەنگەن كوپ دىبىستىڭ جوقتىعىنا تاڭ قالعاندايسىڭ. ەڭبەك وتى ءسونىپ، ەڭبەك ءۇنى تىنعان.
— مىنا ءبىر جەردەن وتە بەرۋگە بولادى، — دەپ، بالا ويىلىپ قالعان ءبىر قابىرعادان ىشكە قاراي ءوتىپ كەتتى. ونىڭ ارتىنان پەتيا ۋشاكوۆ ءوتىپ، ىشكى جاقتى ءبىر شولىپ الىپ، بىزگە قولىن بۇلعادى. ءبىز دە وتتىك. زاۆود قوراسى اۋدارىلىپ، قۇلاپ جاتقان كىشكەنە-كىشكەنە تەمىر ۆاگوندار، ءۇيىلىپ جاتقان تەمىر جاڭقالارى، وراۋلى جاتقان تەمىر سىمدار، جاشىككە سالىپ جونەلتۋگە ازىرلەگەن جۇكتەر... قيراعان تەرەزەلەر مەن وپىرىلعان قابىرعالار ارقىلى زاۆودتىڭ ىشىنە اتجال-اتجال قار ءۇيىلىپ قالىپتى. ءار جەردە جەڭدى بىلەكتەي جىلانعا ۇقساپ رەزەڭكە وڭەشتەر جاتىر. ءار ماشينا ورنىنان ءبىر قوزعالىپ، ءبىر جاعىنا قاراي قىڭىراتقي باستاعان.
بالا بىزگە «دىبىس شىعارماڭدار» دەگەن بەلگى بەردى. بۇل ساقتىق اكەسىن كورگەن سوڭ ەسىنە تۇسكەنى دە ايقىن. ويتكەنى، مانادان بەرى ءوزى سويلەپ كەلە جاتقان. سۇرعىلت تاس باعانانىڭ قاسىندا تۇرعان قارتاڭ جۇمىسكەردى كوردىك. بەتىنە بىلەۋلەنىپ تۇسكەن اجىمدار دا، كيىنگەن ءتۇرى دە، بۋرىل مۇرتى دا ونىڭ ەسكى جۇمىسكەر ەكەنىن تانىتىپ تۇر. وڭ قولىنداعى گراناتاسىمەن قارت جۇمىسكەر ارجاقتاعى ءبىر تاس سارايدى نۇسقادى. ءار باعانانىڭ، تۇبىنەن قولدارىنا مىلتىق، گراناتا، اۆتومات ۇستاعان تاعى ءتورت ادام شىقتى.
— انا سارايدا جيىرما شاقتىسى وتىر... ءبارى دە قارا شۇبار جىلانداي كيىنىپتى... قورشاۋدان شىعا الماي قالعان بولۋ كەرەك. وسىندا كەلىپ تىعىلدى. ءبىز سولاردى كۇزەتىپ تۇرمىز، — دەدى قارت جۇمىسكەر.
— سىزدەر ولاردى قايدان كورىپ قالدىڭىزدار؟
— ءبىز زاۆود پارتيزاندارىنان قۇرىلعان وتريادتىڭ ادامدارىمىز. تۇندەگى كۇزەتتى زاۆود شارباعىنىڭ توبەسىندە وتكىزىپ ەدىك، — دەپ، ورتا جاستى جۇمىسكەر العاراق شىقتى. سودان سوڭ داۋسىن باسەڭدەتىپ، — ءاس-اس شتابىن قيراتۋدى پارتكوم بىزگە تاپسىرىپ ەدى. بۇگىن كەشكە تاعايىنداپ، ازىرلەنىپ تە بولىپ ەدىك، — دەدى.
مەنىڭ قاسىمدا التى-اق جاۋىنگەرىم بار، جۇمىسكەرلەر تورتەۋ، بالامەن بەسەۋ... مەن گراناتامدى قولىما الدىم دا جاۋىنگەرلەرىمە دە سول بەلگىنى بەردىم. جاۋىنگەرلەرىم دە سونى ىستەدى. بالا كوزىن ماعان قاداپ، و دا قارۋ سۇراپ تۇر. مىلتىعىمدى بالاعا قۇشاقتاتا سالدىم دا: —
— قاشقانى بولسا، اتارسىڭ... اكەڭنىڭ قاسىندا بول! — دەدىم.
بالا قۋانىپ كەتتى. وزىنەن ۇزىن مىلتىقتى قىپ-قىزىل بولىپ توڭعان ساۋساقتارىمەن قاپسىرا ۇستاپ، باعاننىڭ تۇبىنە قالشيىپ تۇرا قالدى. قارت جۇمىسكەر بالانىڭ اكەسى بولۋ كەرەك، ماعان العىس كوزىمەن جىميىپ قارادى.
سازدى شالشىقتان اتتاعانداي، كەڭ-كەڭ اتتاپ، دىبىسسىز عانا، نەمىستەر جاسىرىنعان تاس سارايعا جاقىندادىق. اۋىر تەمىر قاقپاسى جابىق تۇر. نە ىستەۋ كەرەك؟.. قارت جۇمىسكەر سارايدىڭ، شارباعىنا شىعاتىن باسپالداقتى نۇسقاپ، ەرنىن جىبىرلاتادى.
باسقالاردى قاقپا جاقتا قالدىرىپ، تولستوۆ ەكەۋمىز سارايدىڭ توبەسىنە شىقتىق. سارايدىڭ توبەسىنە ىشتەن قاتىناساتىن باسپالداق الىنىپ قويىلعان، ۇڭىرەيىپ ورنى عانا تۇر. كوز ۇيرەنگەن سوڭ ابايلاساق، سارايدىڭ شارباعىندا دا كوپ مۇلىك جاتىر. اۋىر جۇكتەردى كوتەرىپ تۇسىرەتىن جۋان تەمىر ارقاندار ەكى جەردەن سارايدىڭ ىشىنە تۇسەدى ەكەن. ول جەرلەردە قاقپاق جوق، قۇدىقتاي ۇڭىرەيەدى. سىرتتاعى باسپالداقتىڭ قاقپاسىنا قايتا كەلىپ، تىستاعى جولداستارعا ىممەن سويلەپ، قالاي قيمىلدايتىنىمىزدى ءتۇسىندىردىم:
— ءقازىر ءبىز ىشكە گراناتا تاستايمىز، سول كەزدە سەندەر دە ۇمتىلىڭدار!
ءبىزدىڭ توبەگە شىققانىمىزدى نەمىستەر دە سەزىپ قالعان ەكەن. مەن سىرتتاعىلارمەن ىمداسىپ تۇرعاندا ىشتەن بىرنەشە اۆتومات دۇرسە قويا بەردى. الگى تەسىكتەردىڭ بىرىنەن ۆولوديانى اتىپ ءتۇسىردى مە دەپ، مەن دە تەز كەيىن بۇرىلدىم. سۇيتكەنشە بولعان جوق، توبەدەن تاستالعان ەكى گراناتا ىشكە ءتۇسىپ، گۇرس-گۇرس قاتار جارىلدى.
— ۆولوديا! بارمىسىڭ؟ — دەدىم.
— گراناتاڭدى اكەل! — دەدى ول.
مەن دە ءبىر تەسىكتەن ەكى گراناتانى تاستاپ جىبەردىم، قاقپا جاقتان دا جارىلعان گراناتا داۋسى ەستىلدى. اۆتومات ءۇنى تىنا قالىپ، بۋالدىر كوك تۇتىنگە ارالاس ىڭىرسىعان ادام ءۇنى ەستىلدى. سىرتقى قاقپا اشىلىپ، سارايدىڭ ىشىنە جارىق ءتۇستى.
— كوتەر قولدارىڭدى! — دەگەن داۋىستار بىرىنە-بىرى جالعاسا شىعادى.
سارايدىڭ تاس ەدەنىندە بەس-التى نەمىس قوزعالماستان قالىپتى. ءبىر قولىن قىسىپ العان، بەتىن باسقان، ءبۇيىرىن باسقان بىرنەشەۋى سەندەلىپ ورتادا ءجۇر. اۆتوماتتارىن تاستاي بەرىپ، ەكى قولدارىن قاتار كوتەرگەن ون شاقتى فاشيست قاقپاعا قاراي بارىپ قالىپتى.
ەڭ قۇنسىز ادام — قولعا تۇسكەن جاۋ. وندا ۇيات-ار دەگەننەن ەشبىر بەلگى قالمايدى. ول سەنىڭ ايت دەرىڭنىڭ ارجاعىنان ءتۇسىپ، ەڭ قىمباتتىم دەگەنىن اۋزىنا الادى. سوندىقتان دا ەتە جەركەنىش كورىنەدى.
— كاپۋت! گيتلەر كاپۋت! — دەپ، قولعا تۇسكەندەر ءبىر اۋىزدان زار قاعىپ تۇر.
«كاپۋت» كۇنى ءالى الىس ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ءبىراق جانى قۇرعىرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇسىنىپ تۇرعان «قىمباتى» سول.
تولستوۆ ەكەۋمىز توبەدەگى تەسىكتەردەن ارقانمەن ساۋمالاپ سارايدىڭ ىشىنە تۇستىك. جارالانعان دا، وققا ۇشقان دا ءبىر ادامىم جوق ەكەن.
— ۋشاكوۆ، ايداپ الىپ شىق! — دەدىم، پەتياعا. پەتيا مىلتىعىنىڭ اۋزىمەن نۇسقاپ، نەمىستەرگە قاقپانى كورسەتتى. نەمىستەر تۇتقىنعا ءتۇسىپ، كانىگى بولىپ قالعانداي، يا بولماسا، بۇل كۇيگە ىشتەي ازىرلەنىپ جۇرگەندەي، ەكى-ەكىدەن قاتارلانىپ، سەكەك-سەكەك باسىپ قاقپادان شىعا بەردى.
— قارۋلارىن جيناپ الىڭدار، سارايدى قاراپ شىعىڭدار! — دەپ، ارتىما قاراي بۇرىلا بەرىپ ەم، كەۋدەمنەن بىرەۋ تەمىر سۇيمەنمەن ءتۇيىپ قالعانداي بولدى. اتىلعان مىلتىق داۋسىن ەستىگەن-ەستىمەگەنىمدى ءالى كۇنگە دەيىن انىق بىلمەيمىن. تاس سارايدىڭ قابىرعالارى قۇلاپ بارا جاتقانداي بولدى. ۇيىلگەن جۇكتەردىڭ ار جاعىنان ماعان تەسىلە قاراپ تۇرعان قارا شۇبار جىلاننىڭ باسىن كورىپ قالدىم. ىسىلداعانىن دا ەستىگەندەيمىن. ءوزىم دە قۇلاي بەردىم، ىشقىنىپ اتىلعان اۆتومات داۋسىن دا انىق ەستىدىم. بۇل كىم، ۆولوديا ما ەكەن جىلاندى اتىپ قالعان دەگەن وي بۇلدىر عانا ەلەستەدى دە اياقتالمادى...
ەسىمدى جيناپ، كوزىمدى اشسام، ماناعى قارت جۇمىسكەرگە سۇيەنىپ وتىر ەكەمىن. ارقامنان قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپتى. بۋرىل مۇرتىنان تەمەكى ءيسى مۇرنىما كەلەدى.
— ە، مىنە وسىلاي... كوزىڭدى اش، بالام، — دەيدى، قوڭىر داۋىس.
قارسى الدىمدا ماعان ۇڭىلە قاراپ، اۋزىن اشىپ قالعان كۇيدە ماناعى بالا تۇر. مانا بىزگە جۇگىرىپ كەلگەندە بالانىڭ ءجۇزى قىپ-قىزىل ەدى، ءقازىر سۇرلانىپ كەتكەن. قۇشاقتاي ۇستاعان مىلتىعى قيسايىڭقىراپ بارادى. بالانىڭ بار بەينەسىنەن «قاتتى اۋىرا ما، اعا؟» دەگەن سۇراۋدى كورگەندەيمىن. مۇندايدا بار بالانىڭ ويىنا تۇسەتىن سۇراۋ وسى بولادى. مۇنى ول ورىس تىلىندە «دياديا، بولنو؟» دەپ سۇراي قالسا، شىن «بولنو» سوندا بولادى... ۆولوديا مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلاعىسى كەلگەندەي، تاسادا تۇرىپ مەنى اتىپ قالعان نەمىس وفيسەرىن جاعاسىنان سۇيرەپ اكەلىپ، ءۇيىلىپ جاتقان تەمىر جاڭقالارىنىڭ قاسىنا تاستاي بەردى. جاۋىم كىم ەكەنىن تانىپ قالايىن دەگەندەي، كوزىم ەرىكسىز سوعان بارىپ توقتادى. ەسەستىڭ كاپيتانى ەكەن. كەۋدەسى قۋشيعان، جىلىنشىكتەرى جىپ-جىڭىشكە شي بورباي، موينى قىلقيعان، سارى شاشتى، ارىق بىردەمە. ىستىك مۇرنىن قارعا تىعا، قىلجيىپ جاتىر، ءولىپ تە قالعان... جايىق جاعاسىندا كوپ كورگەن ءولىپ قالعان سۋ-تىشقانعا دا ۇقساپ كەتەدى.
قارسى الدىما سۇر پالاتكانى جايىپ، جىگىتتەر مەنى اقىرىن عانا كوتەرىپ، سوعان سالىپ جاتىر. مەن دىبىس شىعارعىم كەلمەيدى، نە بولىپ جاتقانىن كورىپ-بىلىپ جاتسام دا ءۇن شىعارا الار ەمەسپىن. كوزىم قاراۋىتىپ، قۇلاعىما ماقتا تىعىلىپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى. مەنى كوتەرىپ جاتقان ادامداردىڭ دەنەلەرى كەيدە وزىنەن-وزى ۇلكەيىپ كورىنەدى.
جولداستارىمنىڭ نە ايتىپ جاتقاندارىن دا ەستىگەندەيمىن ءبىراق ەشبىر ءسوزدىڭ ماعىناسىن اياعىنا دەيىن اڭعارا المايمىن.
ۆولوديا مەنىڭ كوزىمە قادالا قاراپ، ەرنىن جىبىرلاتقانداي بولادى. نە ايتقانى ەستىلمەيدى. ەسىمنەن ايرىلمايىن دەپ، كۇشىمدى جيناسام دا كەيبىر نارسەلەر الىستان بۇلدىراعانداي، ايقىن وڭدالماي قالادى. ۆولودياعا ءوزىم دە بىردەمە ايتقىم كەلەدى. تەرىمىز سىڭىسكەن قايعى-قۋانىشىمىز ورتاق بولىپ كەتكەن، قيىسپاس دوس جولداستارعا جۇرەگىمدەگى قىرىندى ءبىر ءسوزىمدى ايتقىم كەلەدى. بار كۇشىمدى جيناپ الىپ ايتقانىم:
— كوماندانى قولىڭا ال! — عانا بولدى. باسقا ويلارىم ايتىلماي القىمىمدا قالدى...
مەنى كوتەرىپ الىپ جونەلە بەرگەندە، ءوزىمدى اتىپ قالعان جاۋىمدى تاعى ءبىر كورگىم كەلىپ تاعى ءبىر قادالىپ قارادىم.
تۇمسىعى ەندى قارعا تۇگەل كومىلىپ بارادى ەكەن. مۇرنىنان اققان قارا كۇرەڭ قان ۇساق-ۇساق وتاۋ تىگىپ، الدىنداعى قاردى ەداۋىر شۇباتىپ بوياپ تاستاپتى. اتىلعان يت وسىلاي ولەتىن ەدى دەپ، ىشىمنەن ءبىر ءجابىر تەڭەۋلەر ىزدەگەندەيمىن... شولاق كيىمدەرى جوعارى سىرىلىپ كەتىپتى دە، اشىلىپ قالعان جالاڭاش ارقاسىنا ايداما جەل ءتۇيىر-تۇيىر قيىرشىق قاردى تىعىپ جاتىر...
جولداستارىم مەنى كوتەرىپ اكەتتى. بيىك تاس ۇيلەردى ءدار-دىر ەتكىزىپ، تانك لەكتەرىنىڭ ءالى ءوتىپ جاتقانىن ايقىن سەزەم. ستالينگرادتان كەلگەندەرى دە بار شىعار-اۋ... سەمەن ءزونيننىڭ قازا بولعانىن ايتۋ كەرەك ەدى-اۋ، بىرەۋىنە... ونداي ەرەكشە ادامدى بىلمەيتىن كىم بار دەيسىڭ دەگەن وي كەلەدى. ءبىراق بۇل ويىم دا اياقتالماي، باسقا بىردەمەگە اۋىسىپ كەتەدى.
ءالى ءوتىپ جاتقان اۋىر سامولەتتەردىڭ باۋىرلارىندا بالاپانداي ءتىزىلىپ بارا جاتقان بومبالارىن دا كورگەندەي بولامىن. وسىلاردىڭ ىشىندە شەگەن دە كەتىپ بارادى، ءا؟ ول عوي، مەنىڭ تانىپ قالعانىمدى سەزگەن دە جوق؟.. شەگەن اعا، بۇل بەس ايدا مەن دە باسىمنان تالايدى وتكىزدىم. ەندى كەزدەسسەك، انا جولعىداي قىسىلماي-اق شەرتە بەرەتىن اڭگىمەلەرىم تولىپ جاتىر. جولداس كاپيتان، سولداتىڭ كوپتى كوردى، ونداي-مۇنداي ۇققانى دا جوق ەمەس. مۇمكىن، ەندى ساعان جولداستىققا دا جاراپ قالعان شىعار.
كەۋدەمە قىزدىرعان تەمىر كىرىپ بارا جاتقانداي، تەك اقىرىن شايقالعان سايىن بويلاي تۇسكەندەي سەزىلەدى. ويلارىم تەز-تەز ءۇزىلىپ كەتەدى دە، جاڭا ءبىر ويلار كيىپ كەتەدى. قانشا ۋاقىت بىرگە جۇرگەن جولداستارىما ەڭ كەرەكتى ءسوزىم ايتىلماعانداي، ءار ءتۇرلى ويلار انتالاپ، ارالاسىپ بارادى. يە، ەڭ ايتار ءسوز نەمەنە ەدى؟.. نەعىپ ۇمىتا قالدىم؟.. وسى ءبىر بولماشى شايقالىسپەن كەلە جاتقاندا ويىڭ دا شايقالا بەرگەنى مە؟.. بۇرىن تالاي جۇگىرەتىن دە ەدىك، سوندا نەعىپ ءتۇسىپ قالماي جۇرگەن؟.. قاپ، ۇمىتىلا قالعانىن كوردىڭ بە؟..
ۇيقىلى-وياۋ ءبىر حالدە، ايەل داۋسى ەستىلەدى.
— اۋىر ەكەن... تەز جونەلتىلسىن... اۋىر جارا... مارينا... ءبىرىنشى كەزەكتە...
«ول كىم ەكەن جارالى؟ ۆولوديا ما، پەتيا ما؟.. ەكەۋى دە قىزۋ، باتىل جىگىتتەر ەدى. قايدا جۇمساپ ەم؟.. بەكەر بولعان ەكەن... ءيا، سارايدى ءتىنتىپ شىق دەپ دەيم-اۋ، ۆولودياعا... قايدا جونەلتەيىن دەپ جاتىر ەكەن ولاردى؟.. ادرەستەرىن الىپ قالۋىم كەرەك قوي.. ادرەستەرىڭدى، ادرەستەرىڭدى قالدىرىڭدار!..» داۋسىم، ارينە، شىقپايدى...
— كوستيا، كەيىن وزىمىزگە كەلىپ قوسىل! تۇسىنەمىسىڭ؟ — دەيدى ءبىر داۋىس. بۇل، ارينە، پوليترۋك ريەۆياكيننىڭ داۋسى...
بىلەگىمە جۇمساق ءبىر سالقىن ساۋساقتار تيەدى. اق كيىنگەن اقبوتا كوزىمە شالىنىپ كەتكەندەي بولادى. سەمەن كوردىم دەپ ەدى، دۇرىس ەكەن-اۋ!.. اقبوتا، كىشكەنە عانا قاتتىراق سويلەشى... كوزىمدى اشىپ بىردەمەنى سۇرايىن دەسەم، كوزىم اشىلمايدى، مەنىڭ ءالسىز ءۇنىمدى كوپ داۋىستار كومىپ كەتە بەرەدى. الدەكىمدەر جارالانعان، الدەكىمدەر ىڭىرسيدى...
ءوز ويلارىم شولاق-شولاق... جار باسىندا سەكىرگەن لاقتار بىرەسە ويعا ءتۇسىپ كەتىپ، بىرەسە قايتا كورىنەدى. مەنىڭ ويىم دەپ وسى لاقتاردى ايتىپ جاتقان سياقتىمىن. بۇدان بىلاي ويىما تۇسكەن نارسەلەر ۇركىپ-ويناقتاپ كوز الدىما دا كەلە باستادى. ءتۇتىن اراسىندا جىلت ەتكەن وت ۇشقىنىنداي ەلەس بەرەدى دە، جوق بولادى. ادرەس دەسەم وزىمە جازعان حاتتار كورىنىپ كەتەدى. جولداستارعا بىردەمە ايتقىم كەلگەنىن اڭداپ قالسام، — قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان سەمەن ۆولوديا، ريەۆياكين، پەتيالاردى كورەم... سولاردىڭ قاتارىندا اقبوتا دا تۇرادى...
«گيتلەر ەندى موسكۆا ماڭايىن كورە المايدى، بۇل انىق!» — دەيدى تاعى دا ريەۆياكيننىڭ داۋسى. ول وسىلاي ۇزىلدى-كەسىلدى ايتاتىن ادام.
«ارينە، كورە المايدى، تۇسىندە دە كورە المايدى!» — دەگىم كەلەدى. داۋسىم وزىمە دە ەستىلمەيدى... باستىرالىق قانداي دىلگىر ءبىر حال بوساتار ەمەس.
روستوۆ ۇستىندەگى بوراننىڭ سالقىنى بەتىمە تيەدى دە، ىزىڭى قۇلاعىما تيەدى. مەن ونى موسكۆا بورانى ەكەن دەپ قالام. ماشينامەن ءوتىپ جاتقان كوپ اسكەردىڭ ولەڭدەرى قۇلاعىما كەلەدى، مەن ونى موسكۆا كوشەلەرىنىڭ ءۇنى دەپ قالام...
كوز الدىما تۇمسىعىن قارعا تىعىپ ولگەن سۋتىشقانداي بۇكشيىپ جاتقان ماناعى جاۋ كاپيتانى كەلەدى. مۇرنىنان اققان قارا-كۇرەڭ قان ۇساق-ۇساق وتاۋ تىگىپ، قاردى بوياپ شۇباپ بارادى. جوق، ءتىپتى لاقىلداپ اعىپ، ساي-سالاعا قۇيىلىپ جاتىر. اتىلعان يت وسىلاي ولەتىن دەپ ىشىمنەن ءالى دە ءبىر ءجابىر تەڭەۋلەر ىزدەگەندەيمىن... شولاق كيىمدەرى جوعارى سىرىلىپ كەتىپتى دە، اشىلىپ قالعان جالاڭاش ارقاسىنا ايداما جەل ءتۇيىر-تۇيىر قيىرشىق قاردى تىعىنداپ جاتىر...
ءۇشىنشى ءبولىم
1
— قا-را-عان-دى! — دەدى پروۆودنيك، ءتورت بۋىننىڭ تورتەۋىن دە سوزىپ. ماعان تاعى ءبىر ءارپى سوزىلماي قالعانداي، تىم تەز ايتىلىپ كەتكەندەي عانا كورىندى.
— قايتا ءبىر ايتشى! — دەگىم كەلگەندەي، مەن قارت پروۆودنيكتىڭ كوزىنە قادالدىم.
— مىنە، ەندى ءسىز ۇيىڭىزدەسىز... ءقازىر تۋعان-تۋىسقاندارىڭىز دا قارسى الار. ءتۇن دەمەي-اق كۇتىپ جۇرگەن شىعار. قانداي قۋانىسىپ قالادى! بۇل مەنىڭ ءوز باسىمنان دا تالاي وتكەن ءبىر كەزدە... — دەپ، قارت ءوزىنىڭ ءبىر اڭگىمەسىن باستاپ كەتۋگە بەيىمدەلدى دە، پوەزد توقتايتىن بەلگىسىن بەرە باستاعان سوڭ، ەسىككە قاراي ءوتىپ كەتتى. تەرەزەلەردەن ەلەكتر جارىعى دا تۇسە قالدى.
— يە، ەندى مەن ۇيىمدەمىن!.. ءبىراق مەنىڭ ءۇيىمنىڭ ۇلكەندىگى سونداي، قاراعاندى مەن گۋريەۆتىڭ ەكى ورتاسىنا ەكى فرانسيا، ون شاقتى شۆەيساريا، ون بەس شاقتى بەلگيا سىيىپ كەتەر ەدى. ليۋكسەمبۋرگ سياقتى «كوروليەۆستۆولى ۇلى مەملەكەت» ءۇشىن ءبىزدىڭ بىر-ەكى كولحوزدىڭ جازدىق جايلاۋى دا ەمىن-ەركىن جەتىپ جاتىر... گۋريەۆ پەن قاراعاندىنىڭ اراسىنان گورى لوندون مەن بەرليننىڭ اراسى كوپ جاقىن.
«ونشا الىس قيان ەمەس...» دەگەن پاتشا اۋزىنان شىققان ءسوز بوسقا ماتەل بولىپ كەتكەن جوق...
قازاقستان جەرىنىڭ كەڭدىگى جارالى جاۋىنگەرلەردى مايداننان الىس گوسپيتالدارعا جىبەرىپ وتىراتىن ادامداردى دا جاڭىلدىرسا كەرەك. مەنى ولار ۇيىمە جاقىنىراق جەرگە جىبەرەيىك دەگەن جاقسى ويمەن قاراعاندىدان ءبىر-اق شىعاردى.
بۇل ۆاگوندا كوپشىلىگىمىز قازاقستاندىق، سىبىرلىك جاۋىنگەرلەر كەلدىك. تۋعان جەرلەرى ءازىر جاۋ قولىندا قالعان جاۋىنگەرلەردەن ون شاقتى عانا ادام بار. قازاقستاندى بۇرىن كورمەگەن جىگىتتەرگە ورىنبوردان بەرى اسقان سوڭ-اق ءار ءتۇرلى قوبالجۋلار كىرە باستادى. كوبى قازاقستان جايىن بۇلدىرلاۋ بىلەدى ەكەن.
اياعىنان جارالانعان جاۋىنگەر گريشين قازاق دالاسىن ۇزدىكسىز سوعىپ تۇراتىن جەل-بورانداي سويلەيدى. سىقىرلاعان سارى ايازدا قۇتىرا سوققان بوراننىڭ لەبى كەلىپ تۇرعانداي، سۇرعىلت ماقتا كورپەنىڭ ۇستىنەن جامىلعان شينەلىن يەگىنە قاراي تارتىڭقىراپ قويادى. بۇل ودەسسانىڭ جىگىتى، ستۋدەنت-گەولوگ.
ورىنبوردان بەرى اسقان سوڭ، بوران شىنىندا دا قۇتىرىپ كەتىپ ەدى. ادەيى گريشيننىڭ قوبالجۋىن كۇشەيتە تۇسەيىن دەگەندەي، پوەزد توقتاي قالعان جەرلەردە بوران تەرەزەمىزگە ۇيپالاقتاي سوعىلىپ، گۋ-گۋ ەتەدى. ۆاگون توبەسىندە بايپاق كيگەن بىرەۋ جۇرگەندەي بولادى. كەيدە ۆاگوننىڭ مۇرجالارى ءوزارا جانجالداسىپ قالعانداي ەستىلەدى. ەسىك اشىلعاندا دالادان قۇشاق-قۇشاق بولىپ كىرگەن سۋىق اۋا اپپاق تۇمان سياقتانىپ، ۆاگوننىڭ جىلى اۋاسىن ءتۇرىپ اكەتەدى.
— جاپ، جاپ! — دەگەن داۋىستار ۇستى-ۇستىنە شىعىپ قالادى.
مەن ءالى ەشكىممەن داۋلاسا المايمىن. سويلەي باستاساق تىق-تىق جوتەلىپ، قينالىپ قالام. مەن كەتەر كۇنى روستوۆتا دا وسىعان جاقىن بوران بولدى دەگىم كەلەدى دە، ونىڭ ارجاعى داۋ بولىپ كەتەر دەپ، ۇندەمەي عانا ەزۋ تارتام.
لەنينگراد مايدانىنان كەلە جاتقان اۋىر جارالى ءبىر جاۋىنگەر قازاقستاندى قايناپ تۇرعان ىستىق، كولەڭكەسىز ءبىر كۇنگەي ساحاراداي كورەتىن سياقتى. ونىڭ ويىنشا قازاقستاندا كۇن بىرەۋ عانا ەمەس، بىرنەشەۋ سياقتى بولىپ كەتەدى. مۇز قاتقان وكوپتىڭ سۇيەگىنەن وتكەن سۋىعىن كەتىرۋ ءۇشىن ول جاۋىنگەر قازاقستاننىڭ تولىپ جاتقان كۇنىنە تۇگەل قىزدىرىنعىسى كەلەدى. يە، سولداتتىڭ كەيدە ىستىقتى، كەيدە سۋىقتى ساعىناتىن ۋاقىتتارى دا بولادى.
— ءبىزدىڭ شىمكەنت ماڭايى وسى كۇنى ەگىن سالىپ جاتىر-اۋ ءيا؟ — دەيدى، وڭتۇستىكتىڭ جىگىتى، ابەن دەگەن جاۋىنگەر. مۇنىسى گريشينعا قايتارعان سىپايى تۇردەگى جاۋاپ سياقتى.
— ەگىن سالىپ جاتىر؟ وسى فيەۆرال ايىندا ما؟ — دەيدى، لەنينگراد مايدانىنان كەلە جاتقان جاۋىنگەر.
— يە، ەگىن سالىپ جاتىر. بىلتىر مەن فيەۆرالدىڭ ون جەتىسى كۇنى شىعىپ ەم ەگىنگە. بۇگىن فيەۆرالدىڭ ون جەتىسى عوي، — دەيدى ابەن. — ءداندى ەگىستى اياقتاعان دا شىعار... پوەزد دا توقتادى، جارالى قوناقتارىنا قۇرمەت كورسەتىپ، سالەم كۇيىن ويناعان وركەستر داۋسىن دا ەستىدىك. ۆاگونعا قازاقستان قارا التىن قويماسىنىڭ ۋاكىلدەرى دە كىردى. تولىقشa كەلگەن الاساراق جاس جىگىت ءار ۇيىمنان قوسىلعان ادامداردى باستاپ كەلگەن بولۋ كەرەك، قوشەمەت ءسوزدى سول ايتتى. ءسوزىنىڭ ىشىندە «وبكوم» بىر-ەكى رەت قايتالاپ قالعانىنا قاراپ، مەن ونى قاراعاندى وبكومىنىڭ ادامى ەكەن دەپ ۇيعاردىم. وعان جاقىنىراق ءبىر جاس قازاق ايەلى تۇر. قاراكول جاعالى قىناما قارا پالتو كيگەن باسىندا دا سىپايى سانمەن كيگەن قارا بۇيرا بورىك. ازعانا سوپاعىراق ءجۇزدى، قارا تورى ايەل، سۋىقتان ازىراق قىزارىڭقى تارتقان. قارا كوزدەرىنەن ءار ءتۇرلى ويدىڭ ۇشقىندارى اڭدالىپ قالادى. كەيدە بىزگە ارنالعان جىلىلىق وتى كورىنسە، كەيدە ءبىر مۇڭ پەردەسى، جۇرەگىندەگى تىنىشسىزدىق بايقالادى.
ايەل ءارقايسىمىزعا دا كوزىن ۇزاعىراق توقتاتىپ قارايتىن سياقتى. اسىرەسە، باسىن تاڭىپ العان جاۋىنگەرلەرگە ۇزاق قاراپ قالادى. ءاربىر قاراۋىنىڭ ارتىنان كوزىنە «جوق، بۇل دا ول ەمەس!» دەگەن وي ەلەسى شىعا كەلەدى. جارالى جاۋىنگەرلەرگە ءتىل قاتقاندا كەۋدەسىن كەرنەپ جۇرگەن ىستىق ءبىر لەپ بارلىعىن سەزەسىڭ.
«سول ما دەپ قالىپ ەم... — دەپ وكىنگەن كوز ەندى ءبىر اينالىپ قاراعاندا، — مەنىڭ جارىمدى كورمەدىڭدەر مە؟ بىرگە بولعاندارىڭ جوق پا؟» — دەپ سۇراپ تۇرعانداي بولادى.
ايەل، ارينە، ءبىزدى قارسى الۋعا شىققان. سونىمەن بىرگە، جارالىلاردىڭ ىشىنەن ءوز جارىن دا كەزدەستىرىپ قالام با دەگەن ۇمىتپەن جۇرگەن سياقتى. مۇمكىن، ءار ەشەلوندى قارسى العاندا سول ءۇمىتى ىلعي ەرە جۇرەتىن دە شىعار...
يە، باۋىرىم، كەيبىر جاقىن جانداردى ەندى كەزدەستىرە الماۋىمىز دا مۇمكىن. سوعىستىڭ اتى سوعىس قوي، ول قۇربانسىز بولمايدى. جاس ءومىرىن وتان جولىنا قۇرباندىق ەتسە، جارىڭنىڭ سول ەرلىگى دەمەۋ بولسىن جانىڭا! ەر جولداسىم دەپ قانا قويما، وتاننىڭ ادال ۇلى دەپ ال ەسىڭە! بۇل ويىنشىق ەمەس.
جوق، اينالايىن باۋىرىم، كوزىڭە قايتا-قايتا قارايمىن دا، ۇزىلمەس-وشپەس ءۇمىت وتىن كورەم. ۇزبە سول ءۇمىتتى، كۇتە ءبىل. سولداتتىڭ، ەڭ جاقسى كورەتىن ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى — «كۇت مەنى، كۇت!» ەكەنىن ءوزىڭ دە جاقسى بىلەتىن بولارسىڭ. كۇت، باۋىرىم، مەن دە جارىڭا امان كەزدەسۋىڭدى تىلەيمىن.
— قامقورلارىڭىز وسى كىسى بولادى. وبلىسىمىزداعى مادەنيەت مايدانىنىڭ كومانديرى، كۇلاي دانيالوۆا، — دەپ، وبكومنان كەلگەن ادام بىزگە جاڭاعى ايەلدى تانىستىردى. وسىدان بىلاي قاراي ءبىز دە سول قارىنداستىڭ امىرىنە كوشتىك.
ۆاگوننان شىققان سوڭ-اق، جارتى ميلليون حالقى بار كومىر قالاسىنىڭ كەڭ دەمالىسى سەزىلە باستادى. ۇركەردەي ءجيى تىزىلگەن ەلەكتر جارىعى، الدەقايدا الىسقا جايىلىپ، بەلدەردەن اسىپ ءتۇسىپ جاتىر. ەرسىلى-قارسىلى شۇباعان كوپ پوەزدىڭ تيەپ العانى ءبارى كومىر سياقتى.
بىرىنە-بىرى جاقىن سالىنعان شاحتالاردان شىققان كەن قالدىعى تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ، بوراندى تۇندە بيىك ءبىر تاۋ قىرقالارداي كورىنەدى. كەنمەن كەتكەن كومىر ۇساعى وزىنەن-وزى تۇتانىپ، كوگىلدىر وتتارى الىستان كورىنگەن تاۋ اراسىنداعى ءبىر قالانىڭ وتتارىنا دا ۇقساپ كەتەدى. بۇرىن كورمەگەن ادام قاراعاندىنى بىرنەشە جوتالاردىڭ ۇستىنە، شاتقالداردىڭ اراسىنا سالىنعان قالا دەپ تە قالاتىنداي ەكەن.
— بۇل نەمەنە؟ قاراعاندى تاۋ اراسىندا ما ەدى؟ — دەدى گريشين ماعان. ەكەۋمىز بىرىمىزگە-بىرىمىز يىعىمىزدى سۇيەي وتىرىپ، ءبىر ماشينادا كەلە جاتىر ەدىك.
— ساعان جەل تيمەسىن دەپ، تاۋ جاساپ قويعان عوي... — دەدىم مەن گريشيننىڭ ەڭ ءبىر قورقاتىن ءقاۋپىن ەسىنە سالىپ. بىزبەن ءبىر ماشيناعا مىنگەن كۇلاي جولداس مەنىڭ جاۋابىمنىڭ قالجىڭ ەكەنىن تۇسىنە قالدى دا، گريشينگە جوتالاردىڭ جايىن تۇسىندىرە باستادى.
— ءوزىم دە ءتىپتى الاڭعاسار ەكەنمىن-اۋ... — دەيدى گريشين — كومىر شاحتالارىنىڭ ماڭايىندا كەن قوقىمى ءۇيىلىپ قالاتىنىن بىلمەيتىندەي سۇراعانىمدى كوردىڭ بە!
گريشيننىڭ جاۋابىنداعى شاحتا جايىن بىلەتىندىكتى اڭداپ قالعان كۇلاي:
— ماماندىعىڭىز قاي جاعىندا ەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— ماماندىق؟ ول قايدان بولسىن ءالى، — دەدى گريشين قىسىلىڭقىراپ قالىپ، — مەن ءازىر وقۋشىمىن... ستۋدەنت ەدىم...
ماشينا جاڭا قاراعاندىنىڭ بيىك ءبىر ءۇيىنىڭ الدىنا توقتادى. جاڭا قالا بەيبىت شاقتاعىداي جارقىراپ تۇر ەكەن. كۇن باتسا-اق جارىعىن ءسوندىرىپ، بار تەرەزەسىن تۇمشالاپ تاستايتىن جاقتان كەلگەن جاۋىنگەرلەردىڭ العاشقى قۋانىشتارى دا وسى جارىق ەدى. اتا-بابامىز مۇنداي جارىقتى كورمەي وتسە دە، ءبىز ونى قاتتى ساعىنعان ەكەمىز. جاڭا قاراعاندىنىڭ وسىنشا ارۋاقتى ەكەنىن مەن دە بىلمەيتىن ەدىم. ءبارىمىز دە تاڭىرقاپ قالدىق. تاس قۇيىلعان كەڭ كوشەلەر، ءزاۋلىم ۇيلەر، كوز سۇرىنگەندەي مول جارىق تۇنگە دە، بورانعا دا باس يدىرمەي، قالا كەۋدەسىن جوعارى كوتەرىپ اكەتىپتى.
— موسكۆانىڭ ءبىر كۆارتالدارىنا ۇقسايدى ەكەن! — دەدى، ارنەنى دە از-كەم اسىرا سويلەيتىن گريشين. مەن وعان:
— جەلى گۋلەگەن دالاعا ۇقساماي ما، ايتەۋىر؟ — دەپ، ءالى دە قالجىڭ جاۋاپ قايىردىم.
گريشين ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ەكى ۇشتى ءبىر قالجىڭ، بارىن بايقاپ قالعان كۇلاي، ونىمىزعا ەرىك بەرگىسى كەلمەگەندەي، تەز كيىپ كەتىپ:
— قاراعاندى كومىرشىلەرىنىڭ ون جىلدىق ەڭبەگى عوي بۇل قالا. ءالى ولپى-سولپىسى تولىپ جاتىر... — دەدى، ەكەۋمىزگە دە تىيىم سالاتىن ۇنمەن.
ءبىزدىڭ سوۆەت ەسەبى بويىنشا، ون جىل دەگەن — تولىق ەكى جارىم بەسجىلدىق بولادى. ال، ءبىزدىڭ ءبىر بەسجىلدىق بۇرىنعى ەكى جارىم عاسىرىڭىزعا دا سىيا بەرمەيدى. «اتا-بابانىڭ عاسىرلارىنان از جىلداردىڭ ىشىندە-اق اتتاپ وتكەن قازاق دالاسىنىڭ تاڭىرقاتارى جالعىز عانا قاراعاندى دەيمىسىڭ!» دەگىم كەلەدى گريشينگە...
ءبىرىمىز ءوز اياعىمىزبەن ەندى ءبىرىمىز تەڭگە ءتۇسىپ، كوپشىلىگىمىز گوسپيتالداعى اپا-قارىنداستارىمىزدىڭ يىعىنا سۇيەنىپ، ۇيگە كىردىك. ۇزىن-ۇزىن كوريدورلى، كەڭ باسپالداقتى ءۇيدىڭ ءار قاباتىنا تاراسىپ بارامىز. كەيبىرەۋلەر باياۋ، كەيبىرەۋلەر وجار قيمىلدايدى. ءبىراق ءبارى دە مايداندا نەدەن زارىقسا، سونىڭ جايىن بىردەن سۇراسىپ بارا جاتىر:
— جارىق بار عوي؟ جىلى عوي؟ بولمەمىز كۇن جاقتا عوي! — دەسەدى ءار جەردەن.
وسىنداي ءبىر كەزدە جاۋىنگەرلەردىڭ جاس بالاعا ۇقساپ كەتەتىن دە ءبىر مىنەزدەرى بولادى...
ءبىز التىنشى پالاتاعا كەزدەستىك. ەسىكتەگى التىنشى ساندى كورە سالا، ءارقايسىمىز انتون چەحوۆتىڭ «التىنشى پالاتا» دەيتىن اڭگىمەسىنەن ەستە قالعاندى ايتىسىپ كەتتىك. ءبىراق سانى ءبىر كەلگەنمەن ساپاسى باسقا، ەكى پالاتانىڭ اراسىندا ەكى ءتۇرلى عاسىر، ەكى ءتۇرلى ماعىنا، ەكى ءتۇرلى ادامدار تۇر ەدى.
پالاتامىز جىپ-جىلى، كوزگە دە، كوڭىلگە دە وتە ءبىر جايلى بولمە ەكەن. ورتادا اق داستارقان جاپقان ستول. ستول ۇستىندە ەكى تاس كۇرشەككە وسىرگەن ەكى ءتۇرلى گۇل، بىرىنە ءبىرى ازعانا بۇرالا قاراپ، ەركەلەسىپ تۇرعانداي. ەلەكتر شامدارى دا كوزىڭدى تەسەردەي جالاڭاش شاقىرايىپ تۇرعان جوق، قىزعىلت جىبەك ارقىلى جۇمساق قانا جارىق توگەدى. گوسپيتالداعى اپا-قارىنداستارمەن الداعى كۇندە نەشە رەت ۇرسىسىپ، نەشە رەت تاتۋلاسارىمىزدى كىم ءبىلسىن، ءازىر قاس-قاباقتارىندا كىربىڭ جوق، جارقىن جۇزبەن ەركە سويلەسىپ ءجۇر. جاۋىنگەرلەر ءوز ۇيلەرىنە كەلگەندەي وڭاي ورنالاسىپ، جايراڭداسىپ قالدى. سۋىق تا، بوران دا تەز ۇمىتىلىپ كەتتى.
تۇندە ءبىزدى ابدەن جايعاستىرىپ بولىپ، ساعات ءۇش كەزىندە قايتقان كۇلاي تاڭەرتەڭ تاعى كەلىپ قالىپتى. ءتۇن بويى ءبىز ونى تالاي اۋزىمىزعا الىپ، كۇلاي اتىن وزىمىزشە وزگەرتىپ، گۋليا دەپ سويلەسۋگە كەلىسكەنبىز. جالعىز ابەن جاۋىنگەر كونە الماي قويىپ ەدى:
— ءبىزدىڭ ءبىر اعامىز ىۆان ىۆانوۆنا دەگەندەرىڭە ءتىلىم كەلمەيدى دەگەن ەكەن... مەن دە ءبۇلدىرىپ الىپ جۇرمەيىن، كۇلاي دەيىن، شىراقتارىم... — دەدى ول، جالىنارداي بولىپ.
گۋليا اۋەلى ءبىرىنشى قاباتتاعى جاۋىنگەرلەردى ارالاپ شىعىپ، ءبىزدىڭ بولمەگە ساعات توعىز كەزىندە كەلىپ ەدى. ءار جاۋىنگەردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن سۇراستىرا وتىرىپ، ارا-اراسىندا قاي مايداننان كەلگەنىمىزدى دە سۇراي كەتەدى. اسىرەسە، باسا سۇرايتىنى حاركوۆ مايدانى. كوزىنەن بايقالا قالعان كۇرسىنىس رەڭىنە قاراعاندا، ول جاقتان كەلگەن جاۋىنگەرلەرگە ءالى ۇشىراسا الماسا كەرەك.
سوعىستىڭ سالقىن لەبى مۇندا دا قاتتى سەزىلەدى. گۋليا كوزىنە كەلە قالعان مۇڭ شىرايىن قىسقاراق كەلگەن قويۋ كىرپىكتەرىمەن تەز جەلپىپ تاستادى دا:
— ءوز قولىمەن حات جازا المايتىندارىڭ بولسا، ايتىڭدار. مەن جازىپ بەرەيىن، — دەدى.
گۋليانىڭ قولىنان وتكەن جارالىلار جالعىز ءبىز عانا بولماساق كەرەك. ءاربىر سۇراۋى جاۋىنگەرلەردىڭ ءار ءتۇرلى قىسىلىستارىن ايتقىزباي-اق قامتي كەتىپ وتىر.
بۇل ۇيدە ءوز حاتىن ءوزى جازا المايتىن مەن بارمىن. وق مەنىڭ ءتوس سۇيەكتەرىمدى قيراتا ءوتىپ، وڭ جاق جاۋىرىنىما كىرىپ توقتاپتى. وڭ جاعىم تۇتاس تاڭۋلى، حات جازۋ تۇگىل، ودان وڭاي قوزعالىستارعا دا شاما جوق ەدى ءازىر. مەن حاتىمدى اركىمگە جازدىرىپ، مۇڭىم مەن سىرىما اركىمدى ورتاقتاستىرىپ جۇرگەلى، مىنە، ەكى ايدان اسىپ بارادى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سول سىرىمدى گۋليادان دا جاسىرعىم كەلمەدى. شىنىمدى ايتتىم. گۋليا مەنىڭ حاتتارىمدى جازا باستادى.
ءبىرىنشى حاتىم ۆولوديا مەن پەتياعا جازىلدى. قايدا كەلىپ توقتاعانىمدى ءبىلدىرىپ، جازىلعاننان كەيىن مەنى ءوز بولىمىمە قايتارىپ الۋعا ميروشنيك پەن ريەۆياكين جاردەم ەتسىن، ۇمىتپاسىن دەگەندى تاپسىردىم.
ەكىنشى حاتتى «اپا!» دەپ باستاعالى ەكى ساعات ءوتتى، ءالى اياقتالار ەمەس... حات گۋريەۆ قالاسىنىڭ كەيبىر ۇيلەرىنە كىرىپ، اركىمدەردىڭ جايىن بىلگىسى كەلەدى... وسى ءبىر تۇسقا كەلگەندە مەن بوگەلە بەرەم دە، گۋليا ۇزاق كۇتىپ قالادى. مەنىڭ قىسىلىسىمدى بايقاماعان بولىپ، باسقا جولداستارمەن اڭگىمەلەسىپ كەتەدى.
مەنىڭ مايدانعا الا كەتكەن جۇمباعىم، بۇدان بۇرىن ايدان ارتىق جاتقان اۋداندىق جەردەگى ءبىر گوسپيتالدا شەشىلىپ قالىپ ەدى. جارالانعان جايىمدى اپاما جۇقالاپ قانا جازىپ جىبەرىپ ەك، اقبوتا وپ-وڭاي بەتىن اشىپتى. اپامنىڭ حاتىن ىلعي اقبوتا جازىپ بەرىپ كەلگەنىن دە ءتۇسىندىم. «ن» دەپ قول قوياتىن دا سول ەكەن. حاتتىڭ، اياعىنا ءوز اتىمنان جازىلعان توعىز جولدىڭ ىشىندە جانى اۋىرعاندا عانا ايتىلار سوزدەر كەلىپتى. ءالى كۇنگە حاتىمدى باسقا ادامعا جازدىرىپ جۇرگەندىكتەن مەن اقبوتاعا ايتار ءسوزىمنىڭ ءبىرىن اشىپ ايتا الماي، سۇرلەپ جۇرگەندەيمىن. ەندى، مىنە، سول بوگەتكە تاعى كەلىپ تىرەلدىم. باسقا ءبىر ايەلدىڭ الدىندا اقبوتانىڭ اتىن اتاپ، اقتارىلا الماي جاتىرمىن.
مەنىڭ، بۇل جايىمدى گۋليا دا اڭعارىپ قالعان سياقتى. گريشينمەن ابەنمەن سويلەسىپ وتىرىپ ەزۋ تارتقان سەبەبى مەنىڭ بوگەلىسىمنەن ەكەنىن مەن دە سەزەم. مۇنداي جايلارعا بىزدەن اناعۇرلىم سەزىمتال ايەل ماعان كوزىمەن دەمەۋ بەرىپ:
«اتى كىم ەدى، اتاي بەر... نەسىنە بوگەلەسىڭ! ايتار جىلى سوزدەرىڭ مەنىڭ ويىما دا كەلىپ تۇر، ىركىلمە!» — دەگەندەي بولادى ءۇنسىز عانا.
حات اقىرى اياقتالماي قالدى. ونىڭ ورنىنا اپاما تەلەگرامما جىبەرتتىم. قاراعاندىدامىن، كەلىپ كەتسەڭدەر جاقسى بولار ەدى دەپ جازدىردىم. «كەلىپ كەتسەڭدەر» دەگەندى جازعاندا، گۋليانىڭ كوزىنە ارەڭ اڭعارىلار ءبىر ۇشقىن جىلت ەتىپ قالدى. مەن ونى اڭداماعان بولدىم... وزگە جولداستارىم حاتتارىن وزدەرى جازىپ جاتىر. ەداۋىر جاساپ قالعان، اڭقاۋلاۋ ادام، ابەن ءبىر قىسىلىس ۇستىندە وتىر ەكەن:
— قايروش شىراعىم، وسى ءوز قاتىنىڭا ءوزىڭ قاراعىم دەپ جازعان قالاي بولادى ەكەن؟ — دەدى.
مەن كۇلكىدەن بۋلىعىپ، جاۋاپ بەرە الماي قالدىم. وق تەسىپ وتكەن وكپەم شيقىلداپ، ءۇنىمدى شىعارمادى. گۋليا كۇلگەن جوق، قايتا، ەڭ ءبىر سالماقتى ۇنمەن:
— جازىڭىز سولاي دەپ. قاراعىم دەپ ايەلىڭىزگە ايتپاعاندا، كىمگە ايتاسىز؟ — دەدى.
ابەڭ ارينە، ايەلىن جاقسى دا كورەدى، ساعىنىپ تا ءجۇر. ءبىراق ول بار قازاقتىڭ ەسكى ادەتىنشە ايەلىن قاراعىم دەپ كورمەگەن ادام. سۇراعان تۇرىنە قاراعاندا، «قاراعىم قاتىن!» دەپ جازعىسى كەلەتىن سياقتى. ارينە، بۇلاي جازعاندا دورەكى شىعادى...
ابەن تاعى دا ءبىراز ۇندەمەي ويلانىپ وتىرىپ، ءبىر كەزدە قۋانىپ كەتكەندەي:
— تاپتىم! — دەدى.
— ءيا، نە دەپ جازدىڭ؟
— مىنەكەي، قاراعىم ءباتيا دەپ جازدىم! بارسىن سولاي... — دەپ، وڭتۇستىككە قاراي قولىن ءبىر-اق سەرمەدى.
بۇل ابەن ءۇشىن ۇلكەن تابىس ەكەنى دە راس. عاسىرلار بويى قاماۋدا تۇرعان جاقسى ءسوز قاقپاسىن مىنە، ءقازىر بۇزىپ شىقتى! مۇمكىن، اۋەلى وقىعاندا ءباتيا جەڭگەيدىڭ وزىنە دە ەرسى كورىنىپ، كۇلىپ جىبەرەر. ءبىراق سول ءسوز ارقىلى كەلگەن شىن جىلىلىق، جار ساعىنىشىن جۇرەگىنە دە ءدال جەتكىزەر. كۇڭدىك زامانىنان قالعان ءبىر جۇعىندىنى ابەن ءوز قولىمەن جۇلىپ تاستادى دا، سونىسىنا قۋانىپ كەتىپ ەدى.
«سوعىس» دەگەن ءبىر اۋىز سوزگە سىيىپ تۇرعان كوپ ويلار سولدات كوڭىلىن ءازىل-قالجىڭنان، جەكە باسىنىڭ مۇڭدارىنان تەز اۋدارىپ اكەتەدى. ول سىرتتاعى حالقىمىزدىڭ دا ادەتىنە كىرىپ بولعان. گۋليا مايدان مەن ەلدىڭ جاڭا حابارلارىن اكەلگەن ەكەن سونى وقي باستادى. حال جامان ەمەس!.. نەمىستەردىڭ موسكۆاعا جاساعان شابۋىلدارى ءقازىر — «نەمىستەردىڭ موسكۆا تۇبىندەگى قىرعىنى» دەپ اتالىپ بارا جاتىر. جاۋ اپتىعى باسىلماعانمەن موسكۆاعا تونگەن بۇلت كەيىن سەرپىپ قالدى. مايدان بەتىن ارتىنا قاراتپاعانمەن ءار تابان تىرەستە ءبىزدىڭ ۇتىس مولايا باستادى. موسكۆا تۇبىندەگى جەڭىستەردەن كەيىن جاۋ كوڭىلىنە قاتەر كىرگەنى بايقالادى.
مايداننان الىس وتىرعان حالقىمىز دا سوعىس جايىن كوز ايىرماي باقىلايدى ەكەن. ءوزىمىز ەستىمەگەن ءبىرتالاي حاباردى وسىندا ەستىدىك. گۋليا بىزگە مىناداي ءبىر نارسەنى ايتتى. گيتلەر سوۆەت ەلىنە ارناعان قورلىق-زورلىعىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن، موسكۆاعا ورناتۋعا ۇزىندىعى ون جەتى مەتر مرامور تاس اكەلە جاتىر ەكەن. كۇمىس ورنەگى بار، قىزعىلت مرامور كورىنەدى. شۆەيساريادان ادەيى ارناپ الدىرعان. بار ادام بالاسىنىڭ الداعى ۇلى ۇمىتتەرىنىڭ ورداسى — موسكۆاعا اكەلىپ، سونداي قورلاۋ باعاناسىن ورناتپاق! ءبىراق موسكۆا تۇبىنەن جاۋ ارميالارى وقىس شەگىنگەندە، مرامور ءبىزدىڭ قولعا ءتۇسىپ قالىپتى...
سىرتتاعى جۇرتىمىز بۇل قالجاقتارعا شىن جاۋاپ ايتىپ ەڭبەك مايدانىن قىزدىرىپ جاتىر. بەيبىت شاقتىڭ جوسپارلارىن جيناپ قويىپ، الداعى جىلداردىڭ، ىشىنە كىرىپ كەتىپتى. بەيبىت شاقتا ءالى تالاي قىردىڭ استىندا جاتقانداي كورىنەتىن ىستەر ءقازىر قولما-قول كۇندەلىككە اينالىپتى.
— قاراعاندىنىڭ ءاربىر ساعاتىنىڭ سالماعى بۇرىنعىسىمەن سالىستىرعاندا ءقازىر ءۇش ەسە ارتتى، — دەيدى گۋليا، جۇمباق تەڭەۋلەرمەن سويلەپ.
بۇل كوپ پە، از با دەپ سۇراپ قالا ما دەگەندەي، — مۇنىمىز جىل اياعىنا دەيىنگى جايىمىز ەدى، — دەپ، جاڭا جىلدىڭ جاڭا مولشەرمەن كەلگەنىن دە ەسكەرتىپ قويادى. زاۆودتار مەن شاحتالاردىڭ ساعات سايىن سالعان ايعايلارىنىڭ «تاعى دا ءبىر ساعات ءوتتى، نە ىستەدىڭ، جولداس؟» دەگەن وتان سۇراۋىن ەستىگەندەي بولاسىڭ. گۋليا ءبىزدىڭ الدىمىزعا اقىرىن-اقىرىن قاراعاندى وبلىسىنىڭ بايلىقتارىن جايادى. ەڭبەك جۇرتىنىڭ، كۇنى مەن تۇندەرىن ايتادى. جاس قانا قازاق قىزىنىڭ سونشا باي وبلىستىڭ بار جايىن سونشا جاقسى بىلگەنىنە توبەم كوككە جەتكەندەي بولام.
گۋليا مادەنيەت مايدانىنىڭ كومانديرى عوي، جۇمىسكەر جۇرتشىلىقتىڭ مادەنيەت جاقتارىن دا تاپتەشتەپ ايتادى. ءبىز سوعىس كەزىندە: تەاتر، كينو، ادەبيەت جۇمىستارى شەگىنىپ قالعان شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىك. جوق، شەگىنبەپتى. قاراعاندىدا وسى كۇزدە جوعارى دارەجەلى مەكتەپ اشىلعان، جاڭادان ەكى تەاتر قوسىلعان. ۋاقىت اۋىر، ارينە، ءبىراق جۇرت سول ۋاقىتتى بەيبىت شاقتاعىدان اناعۇرلىم ارتىق جۇك ارتىپ جونەلتىپ جاتىر.
گۋليانىڭ جۇزىندە ءار كەزدە شالا ۇيىقتاعاندىقتان جۇمىسباستىلىقتىڭ ىزدەرى تۇرادى. سوندا دا بىزگە كۇن سايىن ءبىر سوعىپ كەتەدى. ونىڭ كەلۋىن ءبىز دە ساعىنىپ كۇتەمىز. ءبىراق شارشاعاندىعىن كورىپ:
— ءبىز ەندى تەك جاتقان ادامدارمىز عوي... بوسقا ۋاقىتىڭىزدى الا بەرگىمىز كەلمەيدى، — دەسەك.
— مەن سىزدەرگە ازىراق دەمالۋ ءۇشىن كەلەم؛ ءۇيىم دە وسى ارادا عانا، — دەيدى. كەي كۇندەرى تۇندە دە كەلىپ كەتەدى.
گۋليانىڭ قولىندا گريشين ەكەۋمىزدىڭ ەكى ءتۇرلى سىرىمىز بار. گريشين قاراعاندىنىڭ كەن بايلىقتارىن قازبالاپ سۇرايدى. مەن تەلەگراممالارىم مەن حاتتارىمدى جازدىرام. العاشىندا ىركىپ قالعان سوزدەرىم بارا-بارا تۇگەل ايتىلىپ، قويمام تۇگەل اقتارىلىپ قالدى...
گريشين گۋلياعا كەن ماماندارىنا بەرەتىن سۇراۋلار بەرەدى.
— دۇنيەلىك قور دەگەندە، سالىستىراتىنىڭىز نەمەنە؟ سانمەن قاتار ساپالىق قاسيەتتەر، جالعاس كومپانەنتتەر تۇگەل تەكسەرىلگەن بە؟ — دەپ تە قويادى.
گۋليا «مەن كەن مامانى ەمەسپىن» دەپ باستايدى دا، قولما-قول ومىردەن ۇيرەنگەنىن ىركىلمەي سويلەپ، اڭگىمە سوزىلعان سايىن گريشيننىڭ تاڭدانۋىن مولايتا تۇسەدى.
— سول بايلىقتار ءقازىر تۇگەل الىنىپ جاتىر ما؟ — دەيدى گريشين.
— تۇگەل ەمەس، ارينە. كۇش جەتە بەرمەي، بوگەلىپ وتىرعان جايىمىز دا بار.
— عىلىمدىق كۇشتەردى ايتاسىز عوي؟
— يە، ەڭ الدىمەن عىلىمدىق كۇشتەر...
گريشين قاراعاندىنىڭ بايلىعىنا تاڭدانا ما، الدە جاس قانا قازاق قىزىنىڭ، سول بايلىقتاردى ەركىن بىلەتىنىنە تاڭدانا ما، ايتەۋىر، ۇزاق-ۇزاق اڭىرىپ قالادى.
— ءسىز بولاشاق گەولوگ، ءبىلۋىڭىز كەرەك... اعىلشىن وبىرلارىنىڭ ءبىرى ۋركۆارد لەسلي سوۆەت ۇكىمەتىنە حات جازعان عوي. حاتىندا ول «بالقاشتان ارعى دالالاردى ەپتەپ قازىپ كورۋگە» رۇقسات سۇراعان. سول دالالار وسى وبلىستا. ونىڭ ويىنشا بۇل دالالارعا ءبىزدىڭ قول بەرى سالسا — ەلۋ جىل، ءارى كەتسە — ءجۇز جىلدان بەرگى جەردە جەتە المايدى دەگەن. ءقازىر ءسىز سول دالانىڭ قارا قازانى قاراعاندىدا وتىرسىز، — دەيدى گۋليا.
گريشين ەلىڭنىڭ وسىنشا بايلىعىن نەگە جاسىرىپ كەلدىڭ دەگەندەي، ماعان كىنالاۋ كوزىمەن قارايدى. قازاقستاننىڭ بايلىعىن ءوزىم دە جاڭا سەزىنىپ وتىرعانداي، ماساتتانىپ كەتىپ، مەن وعان:
— قالاي ەكەن؟ — دەيمىن. نەمەنەنى «قالاي ەكەن!» دەگەنىمدى ءوزىم دە ونشا ايقىن بىلە بەرمەيمىن، ءبىراق گريشين مەنىڭ سۇراۋىمدى دۇرىس ۇعىنىپ:
— تاڭ قالارلىق! — دەيدى.
ءبىر كۇنى گۋليا كەتۋگە ىڭعايلانىپ تۇرا كەلدى دە، از كىدىرىپ قالدى. تۇيە ءجۇن پەرچاتكاسىن اسىقپاي كيىپ جاتقانىنا قاراعاندا، ويىنا ءبىر سۇراۋ ءتۇسىپ كەتكەن سياقتى.
— سۇرا، سۇرا! ءبىز ەندى دوسىڭبىز! — دەگەندەي، ءبىز دە گۋلياعا قارادىق.
گۋليا كۇرسىنىستى ءحالىن جەڭۋ ءۇشىن زورلىقپەن جىميدى دا:
— وسى الگى قارا قاعازدا دا قاتالىقتار بولادى عوي؟ — دەدى.
سۇراۋ تاپ جەلكەمىزدەن شاعىپ العانداي، ءبارىمىز دە باسىمىزدى جاستىقتان جۇلىپ الىپ:
— نەگە بولماسىن!
— بولعاندا قانداي! — دەدىك، سول قاتالارعا ءوزىمىز تالاي كەزدەسىپ، كانىگى بولعان ادامشا.
سەمەن زونين جايىندا كەلگەن قارا قاعازدا قاتا بولمايتىنىن انىق بىلسەم دە، ءدال ءقازىر مەن بارلىق قارا قاعازدى قاتاعا شىعارۋعا ءازىر ەدىم. ول از بولسا، سول سەمەن جايىندا اناسىنا بارعان قارا قاعازدىڭ دا قاتا بولىپ شىعۋىن تىلەپ تۇرمىن.
— قاتا دەگەن بولا بەرەدى! — دەپ، گريشين دە ورشەلەنە سويلەپ جاتىر.
ءبىز جاپ-جاس ايەل جارىنان كۇدەر ۇزبەسىن، ۇمىتپەن ءجۇرسىن دەپ، «قاتا» دەگەن جاقتى باستىرمالاتىپ كەتتىك بىلەم. گۋليانىڭ ەزۋ تارتۋىندا سەنەر-سەنبەس، ەكى وقتىلىق قانا بايقالادى.
— كەيدە ءتىپتى جالعىز جاۋىنگەر تۇگىل، تۇتاس ءبىر ءبولىم ۇزاق ۋاقىت قورشاۋدا قالىپ، كەيىن قۇتىلىپ كەتەدى. اسكەر شەگىنگەندە، جەكە جاۋىنگەرلەردىڭ باسقا ءبىر توپتارعا قوسىلىپ، حابارسىز كەتكەندىكتەن قارا قاعازعا ىلەگىپ قالاتىنى دا بولادى، — دەپ، گۋليانىڭ كوڭىلىنە دەمەۋ بولۋ ءۇشىن، انانى-مىنانى ەداۋىر اسىرىڭقىراپ ايتىپ جىبەرگەنىمىزدى اڭداعان دا جوقپىز. سنارياد پەن بومبادان جارالاندى دەگەنشە، وقتان جارالاندى دەگەن جەڭىل تيەدى. ءولىم جايىنداعى قاعازدىڭ دۇرىس شىققانىنان دا قاتا بولعانىن تىلەۋىمىز كىمگە بولسا دا تۇسىنىكتى عوي!
گۋليا العىس اجارىن كورسەتىپ تاعى ءبىر جىميدى دا، ۇندەمەستەن شىعىپ كەتتى. ءبىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز تۇسىنىسكەن كوزبەن ءبىر قاراستىق تا، گۋليانىڭ جايىنا ەندى ورالعان جوقپىز. بولمەمىز سۋىپ كەتكەندەي بولدى.
— مۇمكىن، سوعىستان كەيىن وسى قاراعاندىعا كەلەرسىڭ، — دەدىم گريشينعا جاڭا ءبىر اڭگىمەگە كوشۋ ءۇشىن.
— كەلسە قايتەدى! تاپ مەنىڭ قالاعان جەرىم وسى قاراعاندى ەكەن! ءسوز جوق، كەلەم، — دەدى ول.
وسىدان كەيىن، مەن ونى ۆاسيا دەپ كەتتىم دە، ول مەنى كوستيا دەپ كەتتى. كەزدەسكەلى بۇزىلماي كەلگەن ءسىز-بىز قالدى دا، سەن-مەنگە كوشىپ كەتتىك...
2
سوڭعى كۇندەردىڭ ىشىندە ويلاعاندارىمنىڭ بىردە-بىرى ورنىنان شىقپاي، ساندالتا باستاپ ەدى. بولماشى ءبىر كەدەرگىلەر كوبەيىپ، كەيىس ۇستىنە كەيىس قوسۋمەن كەلەدى. «قىرى كەتكەنگە قىرىن كەلەدى» دەگەندەي، وڭ اياعىممەن اتتاسام دا سۇرىنەم. كوڭىلسىزدىكتەر ەگىزدەي كەلىپ، ەندى ەڭسەمدى كوتەرمەسەم، موينىما ءمىنىپ العىسى كەلەتىن سياقتى. ازىرگە ەكى ءتۇرلى كوڭىلسىزدىك قاتار كەلىپ ءبىر سوعىپ ءوتتى دە، ەندى ءۇشىنشىسىن كۇتىپ وتىرمىن.
كەلەم، دەپ، كۇندە ءۇش رەت حات جازاتىن اقبوتادان كۇدەر ۇزە باستادىم. ەندىگى مەنىڭ مايدانعا الىپ قايتارىم اقبوتا جازعان وتىز بەس حات، جەتى تەلەگرامما بولا ما دەپ قاۋىپتەنەم. حاتتار دا، تەلەگراممالار دا العاشقى كەزدە ىلعي «كەلەم» دەگەن قۋانىش اكەلۋشى ەدى، سوڭعى كەزدە بىرتە-بىرتە ءدۇدامال ارالاسىپ، اياعى «كەلە الماسپىنعا» اينالىپ بارادى. سەگىزىنشى تەلەگرامدى قاۋىپپەن كۇتەم. مۇنىڭ ءبارىن ءبىر كوڭىلسىزدىك دەي تۇرالىق...
ەكىنشى كوڭىلسىزدىك گوسپيتالدىڭ باس دوكتورىمەن ارامىزدا تۋىپ كەتتى. سوڭعى ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە ول كىسى ەكەۋىمىز ەكىنشى مايدان اشىلۋ-اشىلماسىن سويلەسىپ جۇرگەن ەلشىلەرگە، اسەم ءبىر تىلدە سويلەسۋگە قالدىم. ءسىز-بىزىمىز كوبەيىپ، ءبىرىمىزدى-بىرىمىز وراي سويلەيمىز. بۇعان دەيىن، ول كىسىنىڭ ءوز ايتۋىنشا، مەن اقىلدى دا، ءتارتىپتى دە، سانالى دا ەدىم... تاماقتى كوپ جەۋىمنىڭ ءوزى ءبىر قۋانىش سياقتانىپ، ىلعي ماقتاۋ الۋشى ەم.
— گوسپيتالدا سىزدەن اسار ءانشىمىز دە جوق! — دەپ قوياتىن.
قالانى ارالاپ قايتۋعا، دەنەشىنىقتىرۋدىڭ كەيبىر تۇرلەرىن ىستەۋگە ەركىن رۇقسات بەرىپ، قاتال باقىلاۋدان قۇتىلا باستاعانداردىڭ توبىنا ءوز قولىمەن قوسىپ ەدى. ءقازىر بۇل بوستاندىقتاردان ايرىلىپ قالدىم.
— سوڭعى ۋاقىتتا ءسىز ماعان ۇناماي باراسىز... — دەپ ءبىر ايتتى دا، بەرگەن بوستاندىعىن تۇگەل سىپىرىپ الدى. جاۋىرىنىمداعى وقتى سۋىرىپ العاننان باستالعان دوستىعىمىز ءقازىر سۋىسىپ بارادى دا، ىلعي ءبىر ادەپپەن سويلەسۋگە كوشتىك. اڭدىساتىنىمىز ءسوز دە ەمەس، كوزىمىز سياقتى...
كەشە مەن ول كىسىگە:
— دوستار اراسى بۇلاي سۋىسۋ ءۇشىن ەلەۋلى ءبىر سەبەپتەر كەرەك قوي... — دەدىم، بارىمشا سىپايىلاپ سويلەپ. ول كىسى ماعان تىكتەۋ جاۋاپ قايتاردى:
— دوستار اراسىندا ءبىرىن-بىرى اداستىرۋ ىڭعايى دا بايقالماۋى كەرەك! — دەدى.
— مۇنىڭىز ادالدىق دەيتىن قاسيەتىمىزگە شەك كەلتىرىپ تۇرعان سياقتى ەكەن... ولاي بولسا، اشىڭقىراپ ايتساڭىز ەكەن، — دەپ ەم، ول كىسى سالقىن ءبىر داۋىسپەن:
— كوريدور سالقىن... ءتاڭىرى جارىلعاسىن، پالاتاڭىزعا كىرىڭىز! — دەدى دە، كەتىپ قالدى.
مۇنىڭ ارتى ءار ءتۇرلى قىساڭ تارتىپتەرگە اكەپ سوقتى. قالاعا شىعىپ قايتۋ سياقتى نارسەلەرگە ءبىرجولا تىيىم سالىندى. باياعى ەستىلىگىم، تارتىپتىلىگىم، ەندى سىنعا الىنىپ، سەنىمسىزدىك تۋعىزا باستادى. قازىرگى كۇندەردە ءۇش كىسىنىڭ تاماعىن جەيتىن ساۋىققاندىق بەلگىم «ادەيى ىستەلىپ» جۇرگەن مىنەزدەرگە قوسىلىپتى.
— وندا نە تۇر؟ ونداي-ونداي بولا بەرەدى! — دەيتىن كورىنەدى.
ەرتەلى-كەش قىزۋىمدى ولشەتىپ، ءادىل قۋا رەنگەنگە دە سەنۋدى قويىپ، ەندى «ءوز باقىلاۋىنان» وتكىزبەكشى. وسى كەلىسپەۋشىلىگىمىز سوزىلىپ بارا جاتقان سوڭ، مەن امالسىز ارىز بەرىپ، كوميسسياعا ءتۇسۋدى تالاپ ەتتىم. سودان بەرى باس ارازدىعى بار ادامدارشا ارەڭ عانا باس يزەسەمىز... مەنىڭ قىسىلىپ بارا جاتقانىم ۆاسيا گريشين ساۋىعىپ بولدى دەپ تانىلىپ، بۇگىن-ەرتەڭ مايدانعا قايتقالى جاتىر. ونىڭ تىزەسىندەگى جاراسى اشىلا بەرىپ، مەنەن كوپ كەيىن بوسانعانداردىڭ تىزىمىندە كەلىپ ەدى. ەندى ول ساۋىققان، مەن ساۋىقپاپپىن!..
مايداندا جاقىن دوس، جاقسى جولداستارىڭنان ونسىز دا تەز ايرىلاسىڭ. ءقازىر مەن ۆاسيادان ايرىلعىم كەلمەيدى. مۇمكىن، ەكەۋىمىزدى ءبىر كۇنى جونەلتسە، ءبىر بولىمدە كەزدەسەرمىز. ب ا ق بەرگەندە، ءبىزدىڭ بولىمدە بارىپ قوسىلۋىمىز دا مۇمكىن عوي!
قاراعاندىدا وتكەن العاشقى كۇندەرىم وتە جاقسى باستالعان ەدى. «اپام ءجۇرىپ كەتتى، كۋرسىم بىتكەن سوڭ، ءوزىم دە كەلەم، — دەپ اقبوتا تەلەگرامما بەردى. «اقبوتا — چك... سۇيەمىن — چك... وبيازاتەلنو — چك...» — دەگەن ۇپ-ۇزىن قۇيرىعى دا بار. اقبوتانىڭ كەلەم دەگەنى ءبىر باسىما جەتىپ جاتقان قۋانىش بولعاندىقتان، مەنى ءسۇيىپ جاتقان اقبوتا ما، تەلەگراف پا، ونى تەكسەرتكەن دە جوقپىن...
سونىڭ ارتىنان ءتورت كۇننەن كەيىن اپام كەلىپ قالدى. جاۋرىنىمداعى وعىمدى الىپ قولىما بەرگەلى ەكى جەتى ءوتىپ، مەن ءوز اياعىممەن ءجۇرىپ كەتكەن كەزىم ەدى. اپام مەنى كوريدوردا قۇشاقتاي العان بويى، ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنا كوتەرىلىپ، ءبىزدىڭ بولمەگە كىردى. ۆوكزالدان بارىپ قارسى العان گۋليا بار جايدى تۇگەل ايتسا كەرەك، شەشەم جىلاعان جوق. شۇبار قورجىنى قانداي تولىق بولسا، كوڭىلى دە قۋانىشقا سونداي تولى كەلگەن ەدى.
— تۇرىپ كەتكەنىڭ نەڭ، بالام-اۋ... وعان ءازىر بولا ما ەكەن... — دەپ، ءبىر عانا قاباعىن شىتتى دا، سودان كەيىن ۋايىم بەلگىسىن كورسەتكەن جوق. مۇنىسى دا ماعان ەمەس، دوكتورلار مەن گۋلياعا ايتقان كىناسى سياقتى ەدى.
— جوق، اپا، مەن ەندى ساۋ اداممىن. اشەيىن دەمالىپ جاتقان جايىم بار، — دەدىم.
اپامنىڭ بوياۋى كەتكەن كارى كوزى اندا-ساندا ماعان قادالا قاراپ، ءوزى بىلەتىن نىسانالارمەن تەكسەرىپ جاتقان سياقتى. بالا جايىندا بارلىق انانىڭ وزىنە عانا سەنەتىن ادەتى بويىنشا، تۇلا بويىمدى تۇگەل بارلاپ شىقتى دا، كوزىن ءسۇرتتى:
— جۇرەگىم قوبالجىعان جوق ەدى، — دەدى.
بار انانىڭ بالاسىن جاماناتقا قيمايتىن ادەتى عوي، اپام قورىققان دا، جىلاعان دا سياقتى. ءبىراق ودان ارعىعا ويىن جىبەرمەگەن. الدەقايدا الىس قيادان بالاپاننىڭ شاڭق ەتىپ قالعانىن ەستىگەن دە، ۇيا باسار، قامقور انا جەتىپ كەلگەن. اپام، اۋرۋ ادامنىڭ كوڭىلىن بوساتقىسى كەلمەگەندەي، ءوزىن-وزى ۇزاق ۇستاپ وتىردى دا، مەنىڭ ساۋىققانىما ابدەن كوزى جەتىپ بولعاسىن عانا ءوز جۇرەگىن اقتارا باستادى. قوي بالاسى — قوزى، جىلقى بالاسى — قۇلىن، قۇس بالاسىنان — قارعام، ءبارى دە ماعان تەڭەلىپ جاتىر. تاۋىق پەن تىشقان بالاپاندارىنان باسقانىڭ بارىنە دە ءبىر-بىر تەڭەلىپ ءوتتىم، ەندى قايتالانا باستادى...
شەشە مەن بالانىڭ ەندىگى بەتتەرى ىشكى سورعا قاراي اۋىسىپ بارا جاتقانىن سەزىپ، گۋليا شىعىپ كەتتى. ەندى نەدەن باستار ەكەن دەپ مەن كۇتىپ وتىرمىن. الا قورجىننان با، باسقادان با؟..
شەشەم اداسقان جوق. قارا بارقىت كامزولى مەن كوك بارقىت جەڭسىزدىڭ قويىن قالتالارىنا مىقتاپ سالعان ءبىر قۇشاق جىپ-جىلى حاتتاردى بەردى. اقبوتا جازعان سوزدەر ءالى سۋىنباعان دا، شەشەم ول سوزدەردى سۋىققا تيگىزبەي اكەلگەن. وقۋدان بۇرىن ءبىراز ۋاقىت كەۋدەڭە قىسىپ جاتقىڭ كەلەتىن سياقتانادى. مەن سول جاعىما قيسايىپ جاتقان بويىمدا حاتتاردى جاستىعىمنىڭ استىنا قاراي تارتىپ قويىپ ەم، وزىنەن-وزى ويلاعان جەرىمە ءتيدى... دەنەم سول جىلىلىقتى سەزىنگەندەي بولدى.
اپام جۇرۋگە ازىرلەنە باستاعان سوڭ-اق اقبوتا دا كۇندە ءبىر حات جازا بەرىپتى. ءار جازعان حاتىندا ەندى ءبىر اۋىز ءسوزى ۇمىت قالعانداي، ەرتەڭىنە تاعى بىرەۋىن جازىپتى. مەن وعان سولدات ويىن اشىق ايتىپ، ماسەلەنى ۇزىلدى-كەسىلدى تۇردە قوياتىنىمدى اڭعارتا جازىپ ەم... مىنا حاتتار ءبارى جينالىپ، سوعان جاۋاپ بەرگەن. اۋەلى ازداعان تارتىنعاندىق بار. ەندى بىرەۋلەرىندە ايەلگە ءتان ويناقىلىقپەن دامەلەندىرۋ كەزەك اۋىسىپ كەلىپتى دە، ەڭ سوڭعى حاتىندا ۋادەسىن بەرىپتى. شەشەم پوچتالونعا ۇساپ، بارلىق حاتتى ءبىر-اق اكەپ تاپسىرىپ وتىر.
مەن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن الىپ حاتتاردى وقىپ جاتىرمىن دا، شەشەم مەنىڭ كوزىمە قادالىپ، مەنىڭ ويلارىمدى وقىپ وتىر... اقبوتانىڭ حاتتارىن اسىعا-اپتىعا وقىعان مەن كوپ ءتۇسىندىم بە، مەنىڭ كوزىمنەن اپام كوپ ءتۇسىندى مە، ونى وسى كۇنگە دەيىن ايتا المايمىن.
— اۋەلى اقبوتا ەكەۋمىز تۇيە جۇننەن مىنا ءبىر جىلى كويلەكتى توقىپ ەدىك. كەرەك بولار، الا بار دەپ، اقبوتا مىنا بىرەۋدى دە سالىپ جىبەردى... مەن قايدان بىلەيىن، وزدەرىڭ بىلەتىن شىعارسىڭدار دەپ، الا كەلدىم... — دەيدى.
شەشەم ەندى «مەن» دەمەي «اقبوتا ەكەۋمىز» دەپ سويلەيتىن بولىپتى. رەتى كەلىپ قالعان جەرگە «وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر» دەگەندى دە قىستىرماي قالمايدى. شۇبار قورجىننان تۇينەك-تۇينەك بولىپ شىعىپ جاتقان سالەمدەمەلەردىڭ ءارقايسىسىن قولىنا العان سايىن، اقبوتانى دا اۋزىنا ءبىر الىپ قويادى:
— بايعۇس بالا جالعىزسىراپ ءجۇر مە، الدە نەعىپ ءجۇر... — دەپ، الدەقاشان ءۇي ءىشى بولىپ كەتكەندىكتىڭ بەلگىلەرىن بىلدىرەدى.
جىلما-جىل جاڭارىپ، جايقالىپ، اسەم ءبىر اعاشتار وسەدى. جازعىتۇرىم قاپتاپ شىعا كەلگەن جاس بۇتاقتارى مەن جاپىراقتارى اۋىرلامايدى دا، الالامايدى دا. ءار جاپىراعىمەن بىرگە جايقالىپ، بىرگە شاتتانادى. كوركەم اعاشتىڭ تاكاپپار شايقالىسى سول جاڭا جاپىراقتار مەن سول جاڭا بۇتاقتارىنىڭ قۋانىشى عوي. انا بايعۇس سول كوركەم اعاش سياقتى.
— اقبوتا قالاي، ءوزىڭدى سىيلاي بىلە مە؟ — دەدىم، شەشىمنىڭ ازدى-كوپتى كۇدىگى بولسا، ءبىرجولا جوعالسىن دەگەن ويمەن.
— قۇلىنىم-اۋ، سول ەمەس پە سۇيەنەرىم. كەيدە، ءتىپتى سەنىڭ بار-جوعىڭدى ۇمىتىپ كەتەم، — دەدى شەشەم.
شەشەڭنىڭ ۇمىتىپ كەتكەنى جاقسى ەمەس، ارينە... ءبىراق بۇل اقبوتاعا قويار كىنا دا ەمەس ەدى.
شەشەم گۋليانىڭ ۇيىندە بولدى. كۇن سايىن گۋليامەن بىرگە كەلىپ، ۇزاق وتىرىپ قايتادى. كۇن سايىن اقبوتا بىردەمەدەن قىسىلىپ قالعان جوق پا ەكەن دەپ، مەنەن سۇرايدى.
— جوق، اپا، تىنىش جاتا بەر، — دەيمىن.
بۇل جاز بەلگىلەرى ءبىلىنىپ، تەرەزەلەرگە سۇڭگەك تۇرا باستاعان كەز ەدى. ءبىر جەتىدەن كەيىن شەشەم قايتۋعا اسىعا باستادى.
— سوعىس ۋاقىتى عوي، قايروش... جاتا بەرگەنىم ۇناماس، — دەدى. سوعىس ۋاقىتى عوي دەگەندى ادەتىنە سىڭگەن سوزدەي ايتقاندىعى سونشا، مەن تاڭدانعان دا جوقپىن، قايتالاتقان دا جوقپىن.
شەشەم «قايراقتى» كولحوزىنىڭ باۋ-باقشالىق ەگىستەرىنىڭ بريگاديرى ەكەن. قاراماعىندا ءدال قىرىق ءتورت گەكتار جەرى بولىپ شىقتى. ۆاتيكان «مەملەكەتىنىڭ» جەرى دە قىرىق ءتورت گەكتار... ريم پاپاسى ەلشى ۇستاعانمەن ەگىن سالمايدى، جەۋدى بىلەدى دەسەدى، ەگۋدى بىلمەسە كەرەك. سوندىقتان ونىڭ نە وراتىنىن مەن دە بىلمەيمىن. دەگەنمەن بىردەمەنى ورۋ ءۇشىن بىردەمەنى ەگەتىن دە بولار... مەنىڭ شەشەم قىرىق ءتورت گەكتار جەرىنە باۋ-باقشا ەگىپ، كۇزدىگۇنى سونى جينايدى.
— جەرىمىز كىناراتشىلداۋ عوي، بابىن تاپپاساڭ، وڭاي ءونىم بەرە قويمايدى، — دەپ تە قويادى. سول باپتىڭ كۇنى ءوتىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپپەن قايتۋعا اسىعىپ ءجۇر.
شەشەمنىڭ سوعىس ۋاقىتى عوي دەگەنى مەنى دە اسىقتىرعانداي بولدى:
«ەندى ءبىراز كۇن وسىندا بولا تۇر»، — دەگىم كەلدى دە، ايتا المادىم ونى.
— اقبوتا دا جالعىز قالدى عوي، — دەيدى اپام. — ىلعي بارىپ تۇرماسام، بالا عوي ءالى... دەمالىس كۇندە ىلعي كولحوزعا قايتىپ كەلەدى. باياعى ءوزىڭ قاشىپ بارعان بالالار ءۇيى بار ەدى عوي، وقۋلارى سول ۇيدە، قاقپاسىنان كىرە بەرگەندە ساعان كەزدەسىپ قالارداي بولامىن دا، جايراڭداپ كەپ اقبوتام قۇشاقتاي العاندا، سەنى تاعى دا ۇمىتىپ كەتەم...
شەشەم ۇيشىلىك ءبىر قۋانىش كۇيىن دىڭ-دىڭ، قاعىپ، اقىرىن-اقىرىن مەنىڭ قۇلاعىما قۇيىپ كەتكىسى كەلەدى.
— وقۋى بىتەتىن ۋاعى دا جاقىندادى. مەن بارماي، شىعا الماس... اسىعىپ جۇرگەن شىعار بايعۇس بالا... — دەپ، ماعان تەسىلە قارايدى.
ءدال اتتاناردا اپام ءتۇبىت ءشالىسىن باسىنا مىقتاپ وراپ، بەلىن بەكەم بۋىنىپ الىپ:
— قايروش-اۋ، اقبوتانىڭ وقۋى نەمەنە وسى؟ وزدەرىڭ ويلاسىپ پا ەدىڭدەر باسىندا؟ جەل مەن بوران، قار مەن جاڭبىردىڭ وقۋى دەگەن نەمەنە بولۋشى ەدى، ءوزى؟ — دەدى.
شىنىندا، اقبوتانىڭ نەمەنە وقىپ جۇرگەنى ماعان دا انىق ەمەس ەدى. اپام ءوز ويىن ءبىر قوبالجۋى بارداي ايتتى. سول قوبالجۋ ءوز ىشىمە دە كىرە باستاسا دا، اپامنىڭ كوڭىلىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن — وگورودىڭا جاڭبىر جاۋعىزىپ بەرسە، جەل مەن بوراندى ماڭايىڭا جولاتپاسا، سول از با، اپا-اۋ!.. — دەي سالدىم، قالجىڭعا اينالدىرىپ.
اشىپ ايتىلماعان ءاربىر ءسوزدىڭ ار جاعىندا قالتارىسى بولاتىنىن اڭعاراتىن شەشەم ودان ارعى ويىمدى قازبالاعان جوق. ءوز سوزىمەن وزىنە جاۋاپ بەرگەنىمە قاناعات ەتپەسە دە، «وزدەرىڭە ۇناسا بولعانى» دەگەندەي انا كوزىمەن ءبىر قارادى دا، ورنىنان تۇردى.
— اقبوتا سەنى كۇتە ءبىلسىن. مىنا حاتتى وزىڭە ەستىرتىپ وقىسىن، — دەپ باسىڭقىراي ايتتىم دا، ۋاقىتى بولسا، كەلىپ كەتەر... — دەگەندى ادەيى بوساڭداۋ ايتتىم. ءبىراق، شەشەم مەنىڭ نەنى باسا ايتقىم كەلەتىنىم مەنەن كەم سەزبەسە كەرەك.
— ۇيگە بارىسىمەن-اق اتاندىرارمىن، — دەدى.
وسىمەن شەشە جۇرەگى دە ءبىرجولا ورنىققانداي بولىپ، سول كۇنى ءجۇرىپ كەتتى. اعاشقا تاعى ءبىر جاڭا بۇتاق قوسىلدى دا ۇزاماي جاپىراق جارادى، ول دا وزىمەن بىرگە جايقالاتىن بولادى.
شەشەم مەن اقبوتاعا، ەلدەگى اپا-قارىنداستارعا جىبەرەيىن دەسەم سولدات بويىندا سۇرعىلتتاۋ تۇسكەن سۋرەتىنەن باسقا ەش نارسەسى جوق ەكەن. ولارىمنىڭ دا شەتتەرى مۇجىلىپ، شينەلدەن تەر وتكەندەي كەي جەرلەرىنە سۋ ءوتىپتى. امال قايسى، جىبەرگەنىم دە سول-اق بولدى.
شەشەم اڭعارتقان از قوبالجۋ سوڭعى كۇندەردە وسىڭكىرەپ بارادى. اقبوتا وقۋىن بىتىرگەن سوڭ، اۋدانداعى اۋا رايىن باقىلاپ تۇراتىن ستانسياعا بارماق ەدى. تىعىز تۇردە كەلىپ قالعان سوڭعى حاتىندا «قايدا جىبەرىلەرىم ءالى بەلگىسىز، ءبىراق ساعان ءبىر بارىپ قايتۋعا رۇقسات بەرەر دەپ سەنەمىن» دەپتى.
وسى قوبالجۋ ەكى جەتىگە اينالعاندا، ەندىگى كۇتۋىمنىڭ ورنى جوقتىعىنا دا سەنە باستادىم. بولمەمىزگە كەلگەن ءاربىر حاتقا ۇركە قارايتىن بولعانىمدى بايقادىم. وسى حالدە قاۋىپپەن كۇتكەن سەگىزىنشى تەلەگرامما كەلدى. اقبوتا قىسقا عانا «بارا المايمىن» دەپتى. سەبەبىن ايتۋعا ءداتى شىداي الماعانداي، ءبىر اۋىز ءسوز قوسپاعان. ادەتىمىزگە اينالىپ بارا جاتقان «سۇيەمدەر دە» جوق. اقبوتا ايتپاعان «سۇيەمىندى» بۇل جولى تەلەگراف تا قوسپاپتى.
نە بولدى ەكەن دەگەن وي الدەنەشە قۇبىلىپ، تۇراقتى جاۋابى تابىلماي تاعى ءبىراز كۇن ءوتتى. ويعا قونار تۇراقتى جاۋاپتار از ەمەس، ءبىراق ءوزىمنىڭ ويىم تۇراقتامايدى. ەندى «بارا المايمىننىڭ» ورنىنا «بارا الامىن» دەگەن حابار كۇتكەندەيمىن. ولاي بولماعان كۇندە، اقبوتانىڭ بۇعان دەيىنگى «بارام»، «سۇيەم» دەپ جازعان سوزدەرىنىڭ ءبارىنىڭ ارتىنا «المايمىن» دەگەن ءبىر بالە جالعانىپ، بۇرىنعى بولادىنىڭ ءبارىن بولمايدىعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن سياقتانادى.
ۆاسيانىڭ بوساناتىنى دا مەنىڭ وسىنداي ءبىر كەزىمە ءدال كەلىپ قالدى دا، مەن دە مايدانعا قايتۋعا اسىقتىم. ازداپ كوڭىلسىزدىك كىرىپ، جۇدەڭكىرەپ تە كەتكەن بولۋىم كەرەك، گوسپيتال دارىگەرلەرى و جەر، بۇ جەرىمدى قايتا شۇقىلاي باستادى. باس دارىگەردىڭ «ءوز باقىلاۋىمنان وتكىزەم» دەگەنى دە وسىنىڭ سالدارىنان تۋعانى انىق ەدى.
سوڭعى كۇندەردەگى ۇلكەن ەرمەگىم مايدانداعى جولداستارىمنىڭ جازعان حاتتارى. ەش نارسەنى اشىپ ايتپاعانمەن كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى. قيمىل ءازىر ەكىنشى بەلەسكە شىعا قويماسا دا وي ول بەلەستەن اسىپ كەتىپتى. ۆولوديا ءارتۇرلى قالجىڭ قوسىپ جازادى. پەتر ۋشاكوۆ مۇرتىن ءوسىرىپ جىبەرىپ ەدى، سوناۋ سولتۇستىكتە بولاتىن مۇرتتى ءبىر بالە بار ەدى عوي ءقازىر سوعان ۇقساپ بارادى؛ مۇنداي سۋىق ءجۇزدى، قاباعىنان قاھار تۇنەرگەن سولداتتى ءوز كوزىم كورگەن ەمەس دەيدى. روستوۆ ايقاسى ءۇشىن ءبىزدىڭ بولىمگە ءبىرتالاي ابىروي قوسىلعان سياقتى. ۆولوديا ءوزى تۋرالى ەش نارسە ايتپاسا دا، ماعان دەگەن ۇلكەن قۋانىش بارىن اڭعارتادى.
ۆولوديانىڭ ءوزىنىڭ ءبىر قۋانىشى مەنى تاعى دا اسىقتىرا ءتۇستى. پارتيا قاتارىنا الىنۋدى تالاپ ەتىپ، ەكەۋمىز ارىزدى ءبىر كۇنى بەرگەن ەدىك. روستوۆ ءبىر جايلى بولعاننان كەيىن ارىزىمىز قارالاتىنىن ەكەۋمىز دە سەنىممەن كۇتەتىنبىز. ۆولوديا ءقازىر پارتياعا الىنىپتى دا مەن بولسام مىناۋ، ەمدەلۋمەن ءجۇرمىن...
— جوق، تەز مايدانعا جەتۋ كەرەك!
پوليترۋك ريەۆياكين تۋرا ءامىر بەرە جازادى. ءار ايقاستا سەنىڭ ورنىڭدى ەشكىمگە بەرمەي كەلدىك، ەندى جەتەر، تەز ورنىڭا كەل دەيدى.
— ءوزىڭ كومسومولسىڭ، وسىنشا ەمدەلە بەرە مە ەكەن! — دەپ قالجىڭداپ تا قويادى. ءبىراق قالجىڭنىڭ ءوزى دە ماعان امىردەي سەزىلەدى.
بولمەمىزگە سىيا الماي كوريدورعا شىعىپ ەم، سىرتتان ۆاسيا كەلە جاتىر ەكەن. لەپىرىپ، ەكى-ۇش باسپالداقتان ءبىراق اتتايدى. ول كيروۆ اتىنداعى شاحتانىڭ ءبىر جاڭالىعىن كورۋگە كەتكەن ەدى، الدەنەگە تاسىپ قايتىپتى. مەنى يىعىمەن سوعىپ كەتە جازداپ ارەڭ توقتادى دا:
— مەن ءبىرجولا كەلىسىپ قايتتىم، كوستيا!.. بەرليننەن كەيىن تۋرا قاراعاندىعا كەلەتىن بولدىم! — دەدى، اپتىعا سويلەپ.
— كىممەن كەلىستىڭ؟
— كىممەن؟!.. جوق، كەلىسكەن جوقپىن... ميتينگ بولدى...
ماعان ءسوز بەرىپ ەدى، مەن ۋادە بەردىم! — دەدى. — سەن قاراعاندى دەگەن جەردىڭ نەمەنە ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟ جوق، بىلمەيسىڭ... مەن دە بىلمەيمىن... ال، سەن قايتەسىڭ؟
شىنىندا دا، سوعىستان كەيىن مەن قايتەمىن وسى؟ جەر بەتىندەگى ومىردە قۇيىن، داۋىل، سوعىس، نوسەر سياقتى حالدەردىڭ ءبارى وتكىنشى. ونىڭ ار جاعىندا ۇلكەن سارىنىمەن ءومىر جاتىر. جەر دەنەسىن شىمىرىكتىرە كەلىپ سوعىلاتىن ءاربىر سنارياد اۋىر-جەڭىل جارا سالماق. سول جارا كوزدىڭ سوقىرىنداي، مۇرىننىڭ پۇشىعىنداي بولىپ، وشپەي ورنىندا قالا بەرمەك پە؟ جوق، قالا المايدى.
مەن ءار ءىستى ءوز ۋاقىتىندا ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ءقازىر سوعىس ۋاقىتى. مەن دە ءوز ورنىمدا سياقتىمىن. ءقازىر ازامات بورىشى نە دەپ سۇراسا، مەن قارۋ اسىنۋدا دەر ەدىم. كەرەك بولىپ قالسا، ول قارۋدى مەن كەيىن دە تاستاعىم كەلمەيدى. ءبىراق وتكىنشى — وتەدى. ول كەزدە، قارۋىن تاستاماي جالعىز سوپايىپ قالعان ادام مەن دە بولماسپىن. قاي قارۋ كەرەك بولسا، قولىما سونى الارمىن.
مەن جاۋاپ بەرمەي كىدىرىپ قالعان سوڭ، ۆاسيا كۇتە الماي بولمەگە قاراي كەتتى. مەن ءار باسپالداقتا ءبىر ويعا كەزدەسكەندەي باياۋ قوزعالىپ ءۇيدىڭ استىڭعى قاباتىنا قاراي كەلە جاتىرمىن. «سوعىستان كەيىن مەن قايتەمىن؟» دەگەن سۇراۋ كەڭ ءومىردىڭ ءار جەرىنەن ماعان ءبىر ورىن ىزدەگەندەي، ويىمدى سۇيرەپ الدەقايدا اكەتەدى. شالقىپ، شىرەنىپ كاسپيي كوز الدىما كەلەدى. ءتۇس بولدى دەپ سالعان شاحتا ايعايلارى ماعان كاسپيي ۇنىندەي ەستىلەدى. گۋريەۆ — قاراعاندى، گۋريەۆ — قاراعاندى دەگەن جازۋ شۇبارتىپ بارلىق قابىرعالاردى الىپ بارا جاتقانداي بولادى. التىنمەن جازىلعان، قىزىلمەن دە جازىلعان، قارا سىرمەن دە جازىلعان... كىشكەنە ءبىر كابينەتكە كىرگەندەي بولامىن. سامايىنا اق كىرە باستاعان، قارا مۇرتتى، دەنەلى جىگىت ءاتى-جونىمدى سۇرايدى... قىسقا-قىسقا ايتىپ جاتىرمىن...
— ءيا، كەلگەن جۇمىسىڭىز؟...
— شاحتاعا جۇمىسقا تۇسسەم بە دەپ ەدىم.
— بۇرىن كومىردە بولىپ پا ەدىڭىز؟
— جوق، سوندىقتان دا كومىردىڭ قارا جۇمىسىنان باستاعىم كەلەدى.
— كۋرسقا ءتۇسىپ، ءبىر ماماندىق الۋىڭا دا بولادى.
— جوق، مەن ءار نارسەنى الىپ-بيىنەن باستايتىن ادەتىم بار ەدى. كۋرستى كەيىن كورە جاتارمىن...
قارا مۇرتتى جىگىت ازىراق تاڭقالعانداي، ونىڭ تاڭقالعانىنا مەن دە تاڭدانعاندايمىن... ەرسى كورىنەتىن نەمەنە ايتتىم وعان؟ مەن نە ىستەسەم دە تۇگەل ءبىلىپ ىستەگىم كەلەدى. مەن سولدات تامىن، وفيسەر دەمىن. ءبىرىن ءبىلىپ، ءبىرىن بىلمەسەم، مەن ءوزىمدى بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىرى دە ەمەسپىن دەر ەدىم.
بىرەۋ بۇل ساباقتى وتكەن شىعار، بىرەۋ وتپەي-اق جەتكەن شىعار. وندا مەنىڭ نە جۇمىسىم بار، مەن باسىنان باستاپ تۇگەل وتكىم كەلەدى...
بولاشاقتىڭ وسىنداي ءبىر سۋرەتىن ءوز ويىممەن جاساپ كەلە جاتىپ، باس دارىگەردىڭ كابينەتىنە كىرىپ كەتكەنىمدى اڭداماي دا قالىپپىن. باس دارىگەر تولىق دەنەسىمەن دوڭگەلەنە قوزعالىپ، ورنىنان تۇردى دا:
— قانە، بيلەپ جىبەر!.. قۇتتىقتايمىن. جولداسىڭنان قالماي قايتاتىن بولدىڭ مايدانىڭا... ءما! — دەپ، ءتورت بۇكتەگەن ءبىر قاعازدى قولىما ۇستاتا سالدى.
تاپوچكانىڭ تابانىمەن سىرلى ەدەندى سىلپ-سىلپ ەتكىزىپ، دارىگەردىڭ تىلەگىن ورىنداي باستاپ ەدىم، ول مەنىڭ، اياقتاۋىما قاراعان جوق، باسىن ماعان قاراي ءبىر يزەدى دە شىعىپ كەتتى. مەنىڭ ويىم ءبىرجولا ساۋىققانىمدى اڭداتۋ ەدى، ونىمنىڭ كەرەگى بولماي قالعان ەكەن.
دارىگەرلەر دەگەن ءبىر قىزىق قاۋىم بولادى. اۋرۋىڭ قاتتى بولعان سايىن سەن وعان كوبىرەك ۇنايتىنداي، اينالىپ، ءۇيىرىلىپ قاسىڭنان كەتپەيدى. سەنى كورىنگەننەن قىزعانىپ، ءولىپ-وشىپ ۇستىڭدە جۇرەدى. ساعان كەلەتىن حاتتار مەن تەلەگراممالاردا كوڭىلسىزدىك جوق پا ەكەن دەپ، ونى دا قاداعالاي جۇرەدى. اۋرۋ كەزىڭدە سەن ءبىر ەركەسىڭ. ورىنسىز اۋىر ايتىپ قالعانىڭدى دا ەلەمەيدى. ۇيىڭدە نە جاي بار ەكەن جاقسى كورەتىن قىزىڭ بار ما ەدى، ول نە جازىپتى، سونىڭ بارىنە ورتاقتاسىپ كەتەدى. قايعى-قۋانىشىڭا ەرىكسىز ەنشىلەس بولىپ الادى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دە جازىلدى دەگەن قورتىندى شىعارعانشا عانا. ساۋىقتىم دەگەنشە، دارىگەر ءۇشىن بار قىزىعىم تاۋسىلدى، باعام ءبىرجولا ءتۇستى دەپ ەسەپتە. ەندى سەنىڭ قايعى، قۋانىشىڭنىڭ بار-جوعى وعان تۇككە كەرەك ەمەس. بىرنەشە اي قاراۋىندا بولىپ، دوستاسىپ كەتكەنىڭ، باستالعان ءبىر اڭگىمەلەرىڭدى اياقتاعىڭ كەلەتىنى، — ەندى ونىڭ بىردە-بىرى قىزىقتىرا المايدى دارىگەردى. ەندى ول سەنەن گورى «قىزىعىراق» اۋرۋعا اۋىسىپ كەتتى. سەن جابىرلەنبەي قالا بەر، جابىرلەنسەڭ دە قالا بەر...
باس دارىگەر ماعان دا وسىنى ىستەدى.. مايدانعا قايتاسىڭ دەپ قۋانتتى دا، سودان كەيىن مەنىڭ بار-جوعىمدى ءبىرجولا ۇمىتقانداي، ءوز جۇمىسىنا كەتىپ قالدى. ماعان قالاي بولسا سولاي تاپسىرا سالعان تەلەگرامىنىڭ قانداي حابار اكەلگەنىندە جۇمىسى دا بولعان جوق. بيلەپ جىبەر دەگەندى دە اشەيىن ادەت بويىنشا ايتقان ەكەن.
«سۇيەمىن — چك،.. گۋريەۆ — چك» دەگەن تانىس تىركەۋلەرى» نە قاراپ تەلەگرامنىڭ اقبوتادان ەكەنىن تانىدىم. بالالار ۇيىندەگى ەسكى ادەت بويىنشا، ىشىمنەن «قۋانىش ۇستىنە قۋانىش!» دەپ تۇرىپ اشىپ قالىپ ەم، تاپ وسى ءۇيدىڭ الدىنا جاۋ سناريادى تۇسكەندەي، جۇرەگىم سولق ەتىپ قالدى.
— «بۇگىن مايدانعا ءجۇرىپ كەتتىم، ادرەسىمدى ۇيدەن بىلەرسىڭ، اپاما جىبەرەرمىن»، — دەپتى اقبوتا.
«ادرەسىمدى ۇيدەن بىلەرسىڭ، اپاما جىبەرەرمىن» دەگەن سوزدەر، ارينە، جىلى تيەدى اقبوتا ەكەۋمىز ءبىر ءۇيدىڭ ادامى بولىپ قالعان سياقتىمىز. ءبىر ءۇيدىڭ ادامدارىنىڭ مۇنداي ءتۇرىن بۇرىن كورمەسەم دە ىشتەي ءبىرتالاي ۇقساستىق تاپقانداي بولام. ءبىراق جاۋىن مەن جەلدىڭ كومانديرى، جىلى مەن سۋىقتىڭ ناچالنيگى مايدانعا نە ءۇشىن تارتىپ كەتتى ەكەن؟ بۇرىن مەن بارلىق حاتتارىمنىڭ باسىنا وسى سياقتى ۇلىقتاۋلار قويۋشى ەدىم، بۇدان بىلاي كىم دەپ اتاماقپىن؟ كىم بولىپ كەتتى ەكەن؟ جولداس اۆتوماچيك دەپ جازام با، بولماسا، جولداس پۋلەمەچيك دەيمىن بە؟ توعىز ەمەس توقسان توراپتى سوعىس جولدارىنىڭ قاي تاراۋىنان ىزدەر ەكەمىن ەندى؟..
باس دارىگەر اسىعىس باسىپ كىرىپ كەلدى دە:
— مىنە قورىتىندىمىز... ەندى بوسسىز، وڭ ساپار بولسىن! — دەپ، ءبىر تاراق قاعازدى قولىما ۇستاتتى دا، ارتىنان ەرە كەلگەن ايەل دارىگەرگە قاراپ:
— وپەراسيا ستولىنا كۋبىشكيندى سالىڭىز! — دەدى.
ەرتەڭ ەرتەمەن ۆاسيا ەكەۋمىز ساۋىققان جارالىلاردى مايدانعا جونەلتىپ تۇراتىن جەرگە كەلدىك. «جەل مەن جاۋىننىڭ كومانديرى جاۋ توبەسىنەن نايزاعاي تۇسىرەم دەپ كەتتى مە ەكەن قۇيىن سوقتىرام دەپ كەتتى مە ەكەن؟» دەگەن وي ءالى ارىلماي بىرگە كەلە جاتىر. اقبوتاعا ءارى ريزا، ءارى نارازى سياقتىمىن. ازامات بورىشى دەگەندى ەسىمە العاندا ريزا بولىپ كەلە جاتامىن دا، ەرلى-زايىپتى بولعان جاعىمىز ەسىمە ءتۇسىپ كەتكەندە ەشبىر سالتقا سىيعىزا المايمىن.
جازىلعان جارالىلاردى مايدانعا جونەلتىپ تۇراتىن جەردىڭ كوميسسارى اعا پوليترۋك تاراسەنكو دەگەن جىگىت ەكەن. مەن ودان ءوز بولىمىمە قايتارۋدى قادالا سۇراپ، سەبەپتەرىمدى ايتتىم:
— ءوز بولىمىڭە قايتۋدى سۇرانۋدىڭ سەبەپتەرى تانىس قوي سىزگە. بىرىمىزگە-بىرىمىز جان-تانىمىزبەن قارىزدار بولىپ كەتكەن ءبىر توپ جاۋىنگەر ەدىك. كورەر ءتۇسىمىز بولەك بولماسا، ۇيقىمىز دا ءبىر ەدى. وسى ءبىر قىرسىق كەزدەسىپ، جارالانىپ قالماعاندا، ەندىگى پارتياعا الىنباق ەدىم. دوستاسىپ كەتكەن جولداستارىمنان ايىرماي، ءوز بولىمىمە جىبەرسەڭىز ەكەن — دەدىم. ءسوزىمدى بولگىزبەيىن دەپ، ويلاپ كەلگەن ويىمدى ءبىر-اق تۇيدەك ەتىپ، تەز ايتتىم.
تاراسەنكو مەنى كوگالجىم كوزىمەن ءبىر عانا شولىپ ەتتى دە:
— قايدا بولسا دا ءوزىمىزدىڭ ءبولىم ەمەس پە، — دەي سالدى.
ەمدەلۋدە جۇرگەندە ەداۋىر ايىرىلىڭقىراپ قالعان اسكەرلىك ادەتتەردى بويىما قايتا جيناپ، دەنەمدى شيراتىپ الدىم. بالتىرىمنان باستاپ شيراتىلىپ كەلە جاتقان بۇلشىق ەتتەر كيىم بىتكەندى كەرنەپ بارا جاتقانىن سەزەم. سىمداي تارتىلا قالۋ اسكەر ءۇشىن ماقتانىش ەمەس، تارتىپكە جاتادى. گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ سولداتى بەلگىسىنەن عانا تانىلماي، اسكەرلىك مۇسىنىنەن دە تانىلۋعا ءتيىستى.
تاراسەنكونىڭ وڭ قولى شولاق ەكەن. ساۋ قالعان سول قولىمەن مەنىڭ قاعازدارىمدى ىڭعايسىزداۋ اۋدارىستىرىپ وتىردى دا:
— جولداس اعا سەرجانت، كومانديرلەر كۋرسىنا باراسىڭ، — دەدى.
— جولداس اعا پوليترۋك، ءوز بولىمىمنەن باسقا جەرگە بارعىم كەلمەيدى! — دەدىم، بارلىق دوس-جولداستارىمنان ءبىر-اق ايرىلىپ قالام با دەپ ىشقىنىپ كەتىپ. داۋىسىم اسكەردەن گورى بالالىق شاعىما لايىق، توزبەستىك ءبىر مىنەزدى بايقاتىپ قالعانىن ءوزىم دە اڭعاردىم.
بەرلين الىنىپ، سوعىس بىتكەننەن كەيىن مەن سوعىس اكادەمياسىن بىتىرۋگە دە ۋادە بەرگەلى تۇرمىن. مۇنىم ويىن دا ەمەس، وتىرىك تە ەمەس.
ءبىراق ءار جاۋىنگەردەن كۇندە ەستىپ جۇرگەن سوزىنە تاراسەنكو تاڭدانعان جوق. وق نوسەرىنەن باسىن كوتەرە الماي جاتقاندا دا ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر بەرلينگە قاشان جەتەر ەكەمىز دەپ جاتادى. شەگىنىپ كەلە جاتىپ بەلۋاردان باتپاق وكوپقا قۇلاي كەتكەندە دە ول ۇمىتپەن ايرىلعان ەمەس. ول قاتىناسپاسا بەرلين الىنبايتىنداي، ءار جاۋىنگەر ءوز ساپارىنىڭ شەتىن بەرلينگە اپارىپ تىرەيدى. مۇمكىن، وڭ قولىنان ايرىلىپ، وسىندا كەلگەنىنشە، تاراسەنكونىڭ ءوزى دە سولاي ويلاعان شىعار. سوندىقتان مەنىڭ بەرليننەن كەيىن سوعىس اكادەمياسىن بىتىرۋگە دە ۋادە بەرەيىن دەگەنىم ونى تاڭداندىرا المادى.
— قازاقستان كوماندير دايىنداۋ كەرەك پە، جوق پا؟ — دەدى تاراسەنكو.
— ارينە، كەرەك، — دەپ باستادىم دا اياق جاعىنا، — مەن بەلىم كومانديرى ەدىم، — دەگەندى قىستىرىپ تا جىبەردىم.
— ورتا ءبىلىمىڭ بولا تۇرىپ، وسى كۇنگە دەيىن نەعىپ وفيسەر بولماي قالا بەرگەسىڭ؟ مۇنىڭ بولمايدى. كۋرسقا باراسىڭ! — دەپ، تاراسەنكو مەنىڭ قاعازدارىمدى تاعى ءبىر اۋدارىستىرىپ قويدى. داۋسى قاتالدانىپ، كوزقاراسى سالقىنداپ بارادى.
ءالى دە ساۋ كۇنىندەگى ادەتتەرىن ۇمىتىپ بولماعان وڭ قولىنىڭ شولاق بىلەگى بەلبەۋگە قىستىرىپ قويعان جەڭىن ءبىر ءتۇرتىپ قالدى. بۇرىنعى ادەتى بويىنشا، قالامدى الۋعا سوزىلعىسى كەلەدى. بايقاپ قالمادىڭ با دەگەندەي، تاراسەنكو ماعان قاراعاندا، مەن سونى پايدالانا قويىپ، ەڭ سوڭعى ايلا-شارىققا جارماستىم:
— مەنىڭ ءوز بولىمىمە قايتۋىمنىڭ قانداي قاجەتى بارلىعىن مىنا حاتتاردان دا كورۋىڭىزگە بولادى، — دەپ، جولداستارىمنان كەلگەن ءبىر قۇشاق حاتتى تاراسەنكونىڭ الدىنا جايا سالىپ، — ەڭ بولماسا ءبىزدىڭ پوليترۋكتىڭ حاتىن وقىڭىزشى... — دەدىم.
— مىنا بىرەۋىن ءبىر ايەل جازعان ەكەن... الدە، پوليترۋگىن، ايەل مە ەدى؟ — دەدى تاراسەنكو، ەڭ ۇستىڭگى، اقبوتادان كەلگەن ءبىر حاتقا قيعاشىراق قاراپ وتىرعان بويى. كوزىنىڭ الدى ازعانا جىمىڭ، ەتىپ قالدى.
— كەشىرىڭىز، جولداس كوميسسار، — دەپ مەن اقبوتانىڭ حاتىن تەز كەيىن تارتىپ الدىم.
ادام مىنەزىندە سىر قانداي كوپ، اڭگىمەنىڭ بەتىن وسى ايەل حاتى وزگەرتتى. كوميسساردىڭ كوزى جىلى شىراي بەرىپ، مىرس ەتىپ قالدى. ەندى داۋسى دا جۇمسارعان سياقتى.
ايەل مەن بالا سوعىس ادامدارىنىڭ جۇرەگىن تەز بوساتادى. ولاردىڭ ايەل مەن بالا جايىن كوپ اڭگىمە ەتپەيتىندەرى دە، اڭگىمە ەتە قالسا، ەلتىگەندەي بولاتىندارى دا سوندىقتان. مەن بۇل جايدى دا قۇر وتكىزگىم كەلمەي:
— پوليترۋك بولماعانمەن مايدانعا ءجۇرىپ كەتىپتى ايەلىم... — دەپ، اقبوتانىڭ سوڭعى تەلەگرامماسىن تاراسەنكوعا ۇسىندىم. كورسەتكىم كەلىپ اقبوتانىڭ سۋرەتىن دە سۋىرىپ الدىم قالتامنان.
تاراسەنكو تەلەگرامدى وقىپ شىقتى دا:
— ءبارىبىر، ەكەۋىڭ ءبىر بولىمدە ەمەسسىڭدەر عوي، — دەدى.
سودان كەيىن، مەنىڭ ىڭعايىمدى تاني كەتىپ، ءۇنسىز عانا قولىن سۋرەتكە سوزدى.
كوزى جاۋدىراپ، دەنەنىڭ ءبىر ءمۇسىنىن جاسىرماي، جەڭىل شۇبار كويلەكپەن جازدىگۇنى تۇسكەن سۋرەت كوميسسارعا دا ۇناعانى بايقالادى. ىشىمنەن:
— اقبوتانىڭ اياعىنا ءمىن تاعىپ كورشى! — دەپ تۇرمىن. شىنىمدى ايتسام، ايەلدىڭ اياق ءمۇسىنى دەگەن ءوز باسىمنىڭ، قادالا قارايتىن، ەڭ بۇرىن كورەتىن نارسەم. سونىمدى بارلىق ەركەكتىڭ مىنەزى شىعار دەپ ويلاپ تۇرمىن.
تاراسەنكو سۋرەتتى وزىمە قايتارىپ بەرىپ جاتىپ:
— جاۋ وعىنان قالاي قورعاي الار ەكەنسىڭ؟.. — دەدى.
— ءوزى قورعاي الار دەپ سەنەمىن، — دەدىم.
وسىمەن ەشبىر ناتيجەگە كەلە الماي، اڭگىمەمىزدىڭ بۇل سالاسى دا اياقتالىپ قالدى. تاراسەنكو ايتەۋىر مەنىڭ كوڭىلىم ءۇشىن اۋدارىستىرعان بولىپ وتىرعانمەن حاتتاردىڭ بىرەۋىن دە وقىعان جوق. دوس جولداستارى كىم ەكەن دەگەندەي، ادرەستەرىن عانا شولىپ وتىر.
— مىنا ريەۆياكين دەگەن كىم، پوليترۋك ەمەس پە؟ — دەدى ءبىر كەزدە، كوزىنىڭ اق-قاراسىمەن بىردەي ماعان تەسىلە قاراپ.
— ءيا، جولداس كوميسسار، اعا پوليترۋك، — دەدىم.
— اتى كىم؟ ميشا ريەۆياكين ەمەس پە؟
— تاپ سونىڭ ءوزى، جولداس كوميسسار!.. ميحايل يۆانوۆيچ ريەۆياكين.
— سوعىلعان ميشا روستوۆتا ەكەن عوي!..
— تاپ سولاي، جولداس كوميسسار! روستوۆتا!..
— ول ەكەۋمىزدى ەسكى دوستار دەۋگە بولادى.
— تاپ سولاي، جولداس كوميسسار!..
سوڭعى جاۋابىمنىڭ ورىنسىز ەكەنى ايقىن بولسا دا، ابايسىزدا ونى دا ايتىپ قالدىم... تاراسەنكو ونىمدى اڭداپ قالعانداي كوزىن ماعان ءبىر جالت ەتكىزدى دە، ۇندەمەدى، جىميا وتىرىپ ريەۆياكيننىڭ حاتىن تۇگەل وقىپ شىقتى.
— ورنىڭدى وزىڭە ساقتاپ وتىرمىز، تەز كەل دەيدى، ءا؟ يە، ول سولاي جازادى...
— تاپ سولاي، جولداس اعا پوليترۋك.
— حاركوۆتا كۋرستى بىرگە ءبىتىرىپ ەدىك. ءوزى كۋرسكىنىكى. — تاپ سولاي! — دەدىم تاعى دا، ريەۆياكيننىڭ قاي جەردىكى ەكەنىن بىلمەسەم دە.
ريەۆياكيننىڭ ويىندى-شىندى ءامىر بەرە جازعان حاتىن وقىعان سايىن، ءار سوزىنەن وزىنە تانىس مىنەز تاۋىپ، تاراسەنكو بىردەمە دەپ قالادى، مەن دە ونىڭ ءسوزىن ماقۇلداي تۇسەم. كەيدە مەن ماقۇلداپ ۇلگىرە الماي قالسام، تاراسەنكو ءوزى ماقۇلداپ:
— تاپ ميشانىڭ ءوزى! حاتى وزىنە قانداي ۇقساپ تۇر! — دەپ قويادى.
ەگەر بۇل باسقا ءبىر ريەۆياكين بولىپ شىقسا دا، مەن دە بۇل بەت الىسىمنان قايتار ەمەسپىن. ويتكەنى، تاراسەنكونىڭ الپەتىنە قاراپ، ريەۆياكين ارقىلى ءوز بولىمىمە باراتىنىما سەنە دە باستاپ ەدىم. باقىتىما قاراي، ءبىزدىڭ پوليترۋك ريەۆياكين تاراسەنكونىڭ شىن دوسى بولىپ شىقتى.
— وزگەڭدى جيناپ قويىپ، بىردەن ريەۆياكين قايت دەپ جاتىر دەسەڭ عوي، مەن الدەقاشان كونەم! — دەدى تاراسەنكو. — وتىرساڭشى ءوزىڭ.
جاۋىنگەر جولداستارىما قوسىلاتىنىم دا، پارتياعا الىناتىنىم دا، كۇدىك بىتكەننەن ارىلىپ، جۇرەگىم دە ورنىنا ءتۇستى. ءبىراق تاراسەنكونىڭ سوڭعى ايتقانىنا لايىقتى جاۋاپ تابا الماي تاعى دا — تاپ سولاي... — دەي سالدىم وتىرا بەرىپ.
— ەگەر سەنى ميشا كەرەك قىلىپ جاتسا، ءوز ورنىڭا-اق جىبەرەيىن... بار... مەنەن حات الا بار، — دەدى تاراسەنكو.
— ال، قانە، ميشانىڭ جايىن ايتشى. نە ىستەپ ءجۇر؟ تۇگەل ايت!..
وسىمەن بار ماسەلەم ءوز ويىمداعىداي شەشىلەتىن بولىپ، ەكى ساعاتتان ارتىق وتىرىپ قالدىق. ريەۆياكين جايىندا نە بىلسەم، مەن سولارىمدى جىپكە تىزگەندەي ەتىپ، شۇباتىپ ايتا بەردىم دە، تاراسەنكو جاڭاعى ماعان ۇساپ:
— تاپ ءوزى! تاپ سولاي!.. پوليترۋگىڭنىڭ بار مىنەزىن قايدان ءبىلىپ قويعانسىڭ ءوزىڭ؟ — دەپ، تاڭدانۋمەن بولدى.
— ءبىر توسەكتە بىرگە جاتىپ جۇرگەن ايەلى دە ەرىنىڭ سىرىن مۇنداي بىلە بەرمەيدى! — دەدى ءبىر ۋاقىتتا.
— سۇر شينەلدىڭ استىندا ءبىرىڭدى-بىرىڭ تەز ۇعادى ەكەنسىڭ، — دەدىم مەن ەندى ويىما يە بولا باستاپ. — مايداندا ءسوز بەن ءىسىڭ، قىلىعىڭ مەن مىنەزىن، قاتار جۇرەدى دە، ءبارى دە كوز الدىڭدا بولادى عوي، جولداس كوميسسار...
— سەن ريەۆياكيندى وسىنشا جاقسى بىلسەڭ، ونىڭ سەنى قانداي جاقسى بىلەتىنىن حاتىنان كورىپ وتىرمىن. سالەم ايت ميشاعا، سەنى پارتياعا الۋعا مەن دە كەپىلدىك بەرەم، دەپ ايتتى دە!
— راحمەت، جولداس تاراسەنكو!
ءوز جۇمىسىم وڭىنا بەت العاننان كەيىن، مەن ۆاسيا گريشيننىڭ، جايىنا كوشتىم. مانادان بەرگى اڭگىمەمىزدەن تاراسەنكونىڭ ءومىر تاريحى دا ءبىراز اڭدالىپ قالىپ ەدى. بۇرىن دونباسس جۇمىسكەرى، كەيىن پارتيا قىزمەتىندە سول دونباسستا بولىپتى. سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە حاركوۆتا ريەۆياكين ەكەۋى توعىز ايلىق پارتيا كۋرسىندا وقىعان ەكەن سول كۋرستان مايدانعا جونەلگەن. ءقازىر وڭ قولى شولاق، قاراعاندىدا وتىر. مۇندا كەلگەلى ەكى-اق اي بولعانمەن ناعىز قاراعاندى پاتريوتى بولىپ العان.
— ءبىزدىڭ قاراعاندى ءقازىر جاۋ قولىندا قالعان دونباستىڭ ورنىن باسىپ تۇر! مۇنىڭ بولاشاعى ءازىر ويىڭا دا سىيا بەرمەيدى! — دەپ قويادى.
وڭ قولىنان ايرىلعان ادام، ىشتەي ءوزىن-وزى سولدات قاتارىنان شىعارىپ قويادى. ازىرگە اسكەرلىك جۇمىستا وتىرعانمەن تاراسەنكو دا سولاي ەكەن. ول سوعىس بىتكەننەن كەيىن دە وسى قاراعاندىدا قالۋعا ءبىرجولا بەل بايلاپتى. ءقازىر ايەلى مەن بالاسى، كەمپىر شەشەسى دە وسىندا ەكەن.
— ايەلىم كيروۆ شاحتاسىندا. شتەيگەر... وندا ستاحانوۆشى ايەلدەردىڭ التى بريگاداسى بار، — دەدى تاراسەنكو. ەندى ماعان ۆاسيانىڭ تىلەگى دە وڭاي ورىندالاتىنى بايقالدى.
و دا سوعىس بىتكەن سوڭ قاراعاندىعا كەلمەك، و دا قاراعاندىنىڭ بولاشاعىن ەرتەگىدەي ەستىرەدى. ۆاسيانىڭ وسى جايلارىن ايتا كەلىپ ەكەۋمىزدى بىرگە جونەلتۋدى تىلەك ەتتىم.
— «قاتىندى جۇماققا جىبەرىپ كور — سيىرىن دا جەتەلەي بارسىن» دەگەن ورىستىڭ ءبىر ماتەلى بار ەدى، تاپ سونى ىستەپ وتىرسىڭ! — دەدى ماعان تاراسەنكو.
مەن قالجىڭعا قالجىڭمەن جاۋاپ بەردىم:
— وزبەك اعاڭ بالاسى ءبىر موللادان «وسى قازاق جۇماققا بارا ما؟» دەپ سۇراپتى دەيدى. موللاەكەڭ قازاققا جۇماقتى قيمادى ما، الدە قازاق حالقىنىڭ اسىپ كەتكەن ءدىنشىل بولماعانىنا نارازىلىعى بار ما، ايتەۋىر — «جوق، قازاق جۇماققا بارمايدى، ەڭ ءارى كەتسە، بوساعاسىنان عانا سىعالار!» دەپتى...
قازاقتىڭ ويعا العانىن ورىنداماي قويمايتىن ادەتىن بىلەتىن وزبەك اعاڭ بالاسى:
— ەندەشە، قازاق بارادى ەكەن جۇماققا... قازاق سىعالادى دەگەنشە — كىردى دەڭىز! — دەپتى دەدىم...
قازاق قالجىڭىمەن ونشا تانىستىعى جوق تاراسەنكو ءبىراز كۇلىپ الدى دا، اشەيىن قالجىڭنان شىن ءبىر قورتىندى شىعاردى:
— ويعا العانى مەن ۋادە ەتكەنىن ورىنداۋعا قازاق حالقىنىڭ تۇراقتىلىعىن كۇندە كورىپ وتىرمىن. مايدانداعى جيىرما سەگىزدىڭ ەرلىگىنە كومىردە جيىرما سەگىز مىڭدار جاۋاپ بەرىپ جاتىر، — دەدى. سودان كەيىن، ۆاسيانى دا شاقىرىپ الىپ، ەكەۋمىزدى بىرگە — ءبىزدىڭ بولىمگە جونەلتتى.
ەرتەڭىنە، بۇل جولى دا تۇندە، ۆاسيا ەكەۋمىز ءجۇرىپ كەتتىك. جازعىتۇرعى جىلى ءتۇن جۇمساق قانا لەپ بەرىپ تۇر. كەن قوقىمنان ۇيىلگەن قىرقالاردىڭ كوگىلدىر وتتارى جىلت-جىلت ەتىپ، ەتەكتەگى ۇساق جۇلدىزدارمەن ارالاسىپ، كوزىڭدى الىسقا سۇيرەپ اكەتەدى. ورمەكشىنىڭ اۋىنداي ءجيى تۇسكەن تەمىر جول تاباندارى ۆوكزالدىڭ ءوزىن الدەنەشە وراپ كەتكەن سياقتانادى. پاروۆوز ۇندەرىندە تىنىم جوق، الدى-ارتىڭ مەن وڭ-سولىڭنان قاتارلاسا، قوساقتاسا شىعادى. قىبىر-قىبىر قوزعالعان كومىر ارتىلعان ۆاگوندار ورە جونەلگەن مىڭداعان جىلقىنى ەسىڭە تۇسىرەدى. بۇيىرىنەن بۋىن بۇرقىراتىپ قالعان پاروۆوز استىنان قاراساڭ، تەمىر جول تاباندارى اي ساۋلەسى تۇسكەن ۇلكەن ءبىر كولگە ۇقساپ، شەتى-شەتى اڭدالمايتىنداي اسەر ەتەدى. بۇعان قارش-قۇرش قارجاسقان ۆاگون ۇندەرى مەن ىشقىنا شىققان ىسقىرىقتار قوسىلىپ، قاراعاندى ۆوكزالىنىڭ تىنىمسىز ءۇرتىس ءومىرىن كەز الدىڭا اكەلەدى.
ءار كەزدەگى ادەتىنشە، تەز باسىپ، ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ گۋليا كەلىپ قالدى. تۇندە كەتەتىنىمىزدى ايتىپ، كۇندىز بارىپ قوشتاسىپ كەتىپ ەدىك.
— ەكىدە تاعى جارالىلاردى قارسى الاتىن ەدىك. سەندەردى تاعى ءبىر كورىپ قالايىن دەپ، ەرتەرەك كەلدىم، — دەدى گۋليا.
پوەزد لىقسىپ قاپ جونەلە بەرگەندە تەرەزەدەن گۋليانى تاعى دا كوردىك. كىشكەنە ساۋساقتارىن تەز-تەز سەرمەپ، ۆاگونمەن قاتارلاسىپ ءبىراز جەر ءجۇردى دە، اعاراڭداپ كەيىندەي بەردى. از قىسىڭقى كوزدەرى مەن تەز-تەز سەرمەلگەن ساۋساقتارى بۇكىل مايدانعا سالەم ايتىپ جاتقانداي ەدى. مۇمكىن، ءوزىنىڭ جارىنا دا ءبىز ارقىلى سالەم ايتىپ جاتقان شىعار. كىم بىلەدى، كەزدەسىپ تە قالارمىز... قارا قاعازداردا دا قاتالىقتار بولادى عوي... بولادى، بولادى، باۋىرىم!..
3
ەگەر مەن جازۋشى بولسام، بىرىنە-بىرى ۇقساس ۋاقيعالاردى قايتالاماعان بولار ەدىم. اسىرەسە، اسكەردىڭ كەيىن شەگىنۋى سياقتى ەڭ ءبىر كوڭىلسىز نارسەلەردى قايتالاۋدان قاشار ەدىم.
امال نە، سوعىس جازۋشىمەن دە، وقۋشىمەن دە ەسەپتەسپەيدى، قايتالاعىسى كەلسە — بوگەلمەيدى دە. ءوزى بۇلدىر الىس زاماننان بەرى جاساپ كەلە جاتقانمەن شىنداپ كەلگەندە، مىنەزگە دە باي ەمەس. شابۋىل، يا شەگىنۋ، قىرىلۋ، يا قىرۋ، جەڭۋ، يا جەڭىلۋ سياقتى ەكى جاقتىڭ ءحالىن قاراما-قارسى كورسەتەتىن ەكى-اق ءتۇرلى جايى بار. ايلارعا سوزىلىپ تەڭ-تارتا تۇرعان تابان تىرەستەر دە تۇپتەپ كەلگەندە وسىنداي ەكى جايدىڭ بىرىنە اكەلىپ سوعادى. كوپ جاساعانداردىڭ ىشىندەگى مىنەزى وسپەگەنىڭ ءبىرى دە وسى وبىر بولادى.
جوق، بۇل ونىڭ ءبىر عانا جاعى، سىرتقى ءبىر كورىنىسى. ەكى ءتۇرلى جايدىڭ، بىرىنەن-بىرىنە اۋىسۋ ءۇشىن مىڭداعان ويلار سوقتىعىسىپ، تىنىمسىز جۇلقىسادى. وق ەسەپسىز توگىلگەن سياقتى بولعانمەن ماعىناسىز توگىلمەيدى. بويداعى كۇشتەن ويداعى كۇشكە سالماق اۋىر تۇسەدى. وزەن بىرەسە تومەن قاراي اعىپ، بىرەسە جوعارى قاراي اعىپ جاتقانداي، وي مەن سەزىمنىڭ ءاربىر قاس قاققاننىڭ اراسىندا تالقىسى كوپ سىندارعا تۇسەدى. شابۋىل — جەڭىس ەمەس تە، شەگىنۋ — جەڭىلىس ەمەس. كوبىك اتىپ كەپ جاعاعا سوعىلعان تولقىن كەيىن لىقسىعاندا كۇش الىپ قايتا ما، كۇشىنەن ايرىلا ما؟ الدە سول جاعادا ولە مە؟ جاي كوزگە تولقىن جاعاعا سوعىلىپ، كۇش الىپ كەيىن شالقىپ، قايتا كەپ سوعىلىپ، ۇزدىكسىز قايتالانىپ جاتقانداي كورىنەدى. مايدانداعى ۇقساستىقتار دا وسىنداي. ءبىراق ءار ايقاستان كەيىن، ءبىر جاعى جەڭىسكە قاراي، ءبىر جاعى جەڭىلىسكە قاراي جاقىنداي بەرەدى. ءبىر جاعى شابۋىلمەن ءجۇرىپ شاندىرىن سوزىپ السا، ەكىنشى جاعى شەگىنىس ۇستىندە شەگەلەنە بەرۋى مۇمكىن.
سىرت كورىنىسى وسىنداي كوڭىلسىز ءبىر جايدا مەن دە مايدانعا جەتتىم. ءبىزدىڭ اسكەرلەر كاۆكاز كەۋدەسىنە قاراي ورمەلەپ، ۇزاق شەگىنۋ ءالى اياقتالماعان ەكەن. اياقتاۋ ءۇشىن ارقاڭدى كاۆكازعا تىرەۋ كەرەك بولعان سياقتى. قىزىلدى-جاسىلدى وقتار جازعىتۇرعى سوناداي ءورىپ، ەرسىلى-قارسىلى جوسىلىپ تۇرعان ءبىر تۇندە گريشين ەكەۋمىز ۆزۆود كومانديرى ميروشنيكتىڭ جەر جاپپاسىنا كىردىك. ريەۆياكين ەكەۋى اۋىر ءبىر جايدى كەڭەسىپ، ءازىر بايلامىن تابا الماي قاڭتارىلىپ تۇرعان ءبىر كەزدەرى سياقتى. ەكەۋى دە جىلتىلداق شامنىڭ قاسىندا تۇرەگەلىپ تۇر. ەكەۋىنىڭ جۇزىندە دە كومانديردىڭ سولداتقا سەزدىرمەس ءبىر قوبالجۋدىڭ ءىزى بار. ريەۆياكين ەداۋىر اشاڭ تارتىپ قالىپتى، اققۇبا ءجۇزدى ميروشنيك كۇنگە كۇيىپ، قوڭىرقاي تارتقان.
— جەتتىڭ بە... ءبولىمىڭدى ءوزىڭ قولىڭا ال! — دەدى ميروشنيك، امانداسقان جەردەن. — ءامىردى ورنىڭدا كۇت!
ايرىلىسقالى التى اي بولعان جولداستارىممەن دە جوندەپ امانداسا العانىم جوق. ءبىر-بىر عانا قۇشاقتاستىق تا ازىرلەنە باستادىق. ازىرلەنە ءجۇرىپ ارا-تۇرا سۇراپ قالعاندارىنا قاراعاندا، جولداستارىم دا ەل جايىن ساعىنىپ قالىپتى:
— بىزگە بەرىلگەن جاڭا ءبىر جاۋباسارلار، جولداس كوماندير... — دەپ باستايدى دا ءسوز اياعىن، — يا، قاراعاندى قالاي ەكەن؟ شىن-اق دونباسستىڭ ورنىن باسا الىپ پا؟ — دەسەدى.
ءبىراق ەل حابارىن پايىمداپ ايتۋعا ۋاقىت جوق. قوينى قونىشىم ەلدىڭ جويقىن كۇشىنە تولى كەلگەنمەن ءقازىر ءبىرىن باستاي الار ەمەسپىن. ەل اڭگىمەسىنىڭ اۋزىن ءبىر اعىتسام، تاۋسىلمايتىن سياقتانادى.
قاراعاندىدان كاۆكازعا دەيىن جۇرگەن جولىمدا مەن كوپ نارسەنى كورىپ ەم. ەگىن مەن كومىر سياقتى ەل شارۋاسىن بىلاي قويا تۇرعاندا، بىزگە كەلە جاتقان تانكىلەردى، ءون-بويىن ۇزىن-ۇزىن برەزەنتپەن جاۋىپ العان پوەزداردى كورىپ ەم. اڭگىمەمدى ءبىر باستاسام، سول ۇزىن پوەزدارعا ۇساپ، توقتاۋسىز اعىپ كەتە بەرەتىن سياقتانادى. سوندىقتان مەن دە ءوزىمدى-وزىم ىركە بەردىم.
ءقازىر سوعىس كاۆكاز ەتەگىنە كەلىپ تىرەلىپتى. قازبەك قاباعى ءتۇيۋلى، تاس كەۋدەنىڭ كۇرسىنگەنىنەن اسپان دىرىلدەيدى. «ايقاي، دەسەڭشى!» دەگەندەي، گۇر ەتىپ قالعانى قۇز شاتقالداردى قۋالاپ، مىڭ قۇبىلتىپ جاڭعىرىق ءجۇر.
موسكۆا تۇبىندە اۋىر جارالانعان جاۋ، ەسىن جيىپ الىپ، ءقازىر قاتتى ىزامەن كاۆكازعا ورمەلەپ كەلەدى. نىساناعا العانى گروزنىي، گروزنىيدا مۇناي!.. تاۋدىڭ ءاربىر شاتقالىن تاس قورعانعا اينالدىرىپ، جاۋ الدىندا ءبىز تۇرمىز.
مەنىڭ، قازىرگى ورنىم بالالىق شاقتاعى ەسكى دوستارىم — قارالا، تورالا يتتەردىڭ ورتاسىندا ەدى. بۇل ارەي قاندى، اقسۇيەك يتتەر بولماعانمەن يت دەگەن اتىنا لايىق قانى بار، ءبىراز ۇيرەتىلگەن ەداۋىر ءبىلىم العان يتتەر. ىشىندە ءتورت كوز قاندەن تۇقىمى دا بار، اڭشى يتتەرگە شاتىس سالپاڭ قۇلاق ساباۋ قۇيرىقتىلارى دا بار. ەڭ جاقسى جەرى — ىستەيتىن ىستەرىن جاقسى ءتۇسىنىپ العان: تاماقتى تانكىنىڭ استىنان عانا تاباتىندارىن ۇعىنىپ بولعان...
ءمۇلايىم كوزدەرىن ماعان قاداپ، نەمىستىڭ قاي تانكىسىنىڭ استىنا جۇمسارىمدى كۇتىپ وتىر. ءبارى دە اش. ايانىشتى كوزدەرى تەسىلە قارايدى، قىڭسىلاپ قانا ءۇنسىز جالىنادى. كوزىڭدى باسقا جاققا تەز اۋدارىپ اكەتكەنمەن تەلمىرگەن كوزدەردىڭ سۋرەتى ويىڭنان كەتپەيدى.
ءبىزدىڭ ءبولىم تەرەڭ ءبىر جىرانىڭ ءبۇيىرىن كولدەنەڭ قۋالاپ كەتكەن تاس ۇڭگىردىڭ ىشىندە. ءتۇپ-تۇپ بولىپ تىربىق بىتكەن سۇر تىكەندەر ۇڭگىردىڭ تار اۋزىن جاۋىپ كەتىپتى. توبەمىز قىجىر-قىجىر، جاقپار كۇرەڭ تاس. تۇندە ءبىزدى وسى ۇڭگىرگە ريەۆياكين اكەلىپ ورنالاستىردى دا:
— بۇدان ارتىق بەكىنىس ەشبىر سوعىستا بولعان ەمەس، — دەدى. مانا بەرىلگەن تاراسەنكونىڭ حاتىن دا فونار جارىعىمەن وسى ۇڭگىردە وقىدى.
كاۆكاز بويىندا مۇنداي ۇڭگىر بىرەۋ عانا بولسا — بۇل ۇڭگىر بالەن اۋليەنىڭ ۇڭگىرى دەپ اتالىپ كەتەرلىك ەكەن. ءدال ورتاداعى توستاعانداي عانا وياڭعا ءبىر ساۋىت قانا ءمولدىر سۋ جينالادى. سۋ ءبىر كەمەردەن اسپايدى دا، ازايمايدى دا. ساۋىتىڭا قۇيىپ الساڭ، لەزدە قايتا جينالىپ، كەمەرىنە كەلەدى دە توقتاي قالادى.
ءبىزدىڭ وڭ جاعىمىز بەن قارسى الدىمىز — جاۋ اسكەرى، ارت جاعىمىزدا ءبىزدىڭ بولىمدەر. ەكى جاقتىڭ اتقان وقتارى دا توبەمىزدەن ءوتىپ، الىس ءتۇسىپ جاتىر. بۇل جەردە وكوپ قازۋدىڭ دا كەرەگى جوق. تاۋدىڭ جوسىلىپ جاتقان تەرەڭ اجىمدەرىنە پولك تۇگىل ديۆيزيالار وپ-وڭاي سىيىپ كەتەتىن.
كەشە ءبىزدىڭ جاق بەكىنگەن جەرلەردە بۇگىن نەمىستەر وتىر. ودان ءارى جازىق دالا، تانكى تاباندارى شيمايلاپ قوپارىپ كەتكەندىكتەن الالانىپ قالعان ەگىس. كوز ۇشىندا جانىپ جاتقان كولحوز پوسەلكەسى. جەلسىز تىمىقتا جەر باۋىرلاي ۇشقان كوك ءتۇتىننىڭ ىشىنەن سۋ بەتىندە قالقىپ بارا جاتقانداي شوق-شوق اعاشتار كورىنەدى.
پەتيا مەن ۆاسيا ۇڭگىردىڭ اۋزىندا، كەسەك تاسقا كەۋدەلەرىمەن اسىلىپ، ەتپەتىنەن جاتىر. پەتيانىڭ كەسەك دەنەسى كورعاسىنداي اۋىر سەزىلەدى. ۆاسيا بويشاڭداۋ، سىمباتتىراق.
— سەنىڭ كوزدەپ جاتقانىڭ وفيسەر ەمەس، اسباسشى، — دەيدى پەتيا ۆاسياعا. — ونىڭ بىزگە كەرەگى جوق. — پەتيا مۇنى موينىن بۇرماي، الدەنەگە قاداعان كوزىن سول نوقاتتان اۋدارماي ايتادى.
ۆاسيانىڭ جيىرىلا باستاعان جاۋىرىن ەتتەرى جايىلىپ ورنىنا تۇسەدى... ۆاسيا ۇناتپاعان تۇردە پەتياعا ازعانا بۇرىلىپ قارايدى دا، قايتا تىنشىعادى. پەتيا سول قوزعالماعان كۇيى:
— بۇرتيما! — دەيدى.
بۇل ەكەۋى ءبولىم جوسپارىنان تىس ءبىر مىندەت اتقارىپ جاتىر: اتىس قىزعان كەزدە، بىلدىرمەي عانا جاۋدىڭ وفيسەرلەرىن كوزدەپ اتادى. مىلتىقتارىنىڭ ارقاسىندا ءدال كوزدەيتىن قاراۋىل قۇرالدارى بار. كاۆكازدىڭ قالتاسى كوپ قاتپارلى ەتەگىندە ءبىزدىڭ جاقىن جاتقانىمىزدى جاۋ ابايلاعان جوق. جاياۋ شابۋىلعا ازىرلەنىپ، تۇرا جۇگىرۋگە دايىن جاتقان جاۋ بولىمدەرى، پەتيانىڭ وعىنان وفيسەرلەرى ۇشىپ تۇسكەندە ۇزاق كىدىرىپ، ورىندارىنان قوزعالماي قالادى. ۆاسيانىڭ اتىپ قۇلاتقاندارىن پەتيا وفيسەر ەمەس دەپ جاتىر:
— مۇنىڭ دا وفيسەر ەمەس، كەيىن تۇرعاننىڭ ءبارى وفيسەر بولا بەرمەيدى! — دەيدى.
پەتيانىڭ باقىلاۋىنان قىسىلىپ، اسىعا باستاعان ۆاسيا بىر-ەكى رەت ءمۇلت كەتىرىپ الدى...
— بۇل جولعىڭ نە قالاعا تيەر، نە دالاعا تيەر... — دەپ، پەتيا جاققا كەلىپ قوسىلعان جاۋىنگەردى ءبىرجولا باۋراپ بارا جاتىر.
— ءبىرىڭ الدىڭعى جاقتى، ءبىرىڭ وڭ ءبۇيىردى اڭدىڭدار! — دەپ، مەن ەكەۋىن ەكى جاققا بۇرىپ جاتقىزدىم. ۆاسيا وڭاشالانىپ العان سوڭ ەركىنسىپ، ساسپاي اتىپ قالدى دا:
— انە، جۇرەگىن باسىپ، ءالى قۇلاماي تۇر... — وفيسەر! — دەدى، مەنەن گورى پەتياعا ەستىرتە. پەتيا باياعى موينىن بۇرماعان كۇيى:
— قۇتتىقتايمىن ەندەشە! — دەپ، مۇرتىن عانا ءبىر بۇلك ەتكىزىپ قالدى.
مۇرىندارىنان عانا قىڭسىلاپ، قۇيرىقتارىن بۇلعاپ قويىپ، يتتەر ۇيلىعىپ وتىر. اش يتتەر بىرىنە-بىرى ازعانا سوقتىعىسىپ كەتسە، ىر ەتىپ قالادى.
— سەندەر ءبىر ءبولىمنىڭ يتتەرىسىڭدەر... دوستىق كەرەك! — دەپ، ۆولوديا يتتەرگە ونەگە ۇيرەتىپ، ۇيالتىپ قويادى.
جاۋمەن جانىن قيا سوعىسىپ جۇرگەن يتتەردىڭ حالىندە تولىپ جاتقان ايانىش بار. بۇلار ەڭ سوڭعى ءۇمىتىن جاۋ تانكىسىنىڭ استىنان ىزدەمەك. ءبىر عانا قاۋىپ قالارلىق، تاماق ىزدەپ، زىرعىپ كەلە جاتقان تانكىنىڭ استىنا كىرەدى... ءبىراق سول ءبىر قاۋىپ قالارلىق تاماق تابىلمايدى، تانكىمەن بىرگە ءوزى دە ولەدى... سوندا دا جاۋ تانكىلارىنىڭ جاقىنداۋىن اسىعا كۇتىسىپ وتىر.
— كوستيا، سەن وسىنشا ۇزاق ەمدەلگەنىڭ نە؟ الدە، ەلىڭە بارعان سوڭ، ۇيلەنىپ قايتتىڭ با؟ — دەيدى ۆولوديا. العاشقى كەزدەسكەن جەردە ول مۇنى قالجىڭ تۇرىندە سۇراپ قالىپ ەدى، ءقازىر شىن سۇراپ وتىر.
ۆولوديانىڭ سۇراۋىنا ءوزىم دە ويلانىپ قالدىم. شىنىندا، مەن ۇيلەندىم بە وسى، جوق پا؟.. الدە اقبوتادان ءبىرجولا ايرىلدىم با؟ ۇيلەنگەندىكتىڭ اتا-باباڭا تانىس ءبىر بەلگىلەرى بولاتىن سياقتى ەدى، ول ءبىزدىڭ ارامىزدا بولعان جوق. اقبوتامەن ارامىزداعى جايدى دالىرەك اڭعارتاتىن ءبىر ءسوز ىزدەپ كىدىرىپ قالسام كەرەك، ۆولوديا قادالا ءتۇسىپ:
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ الدە، ايەلىڭمەن ەكى ارالارىڭا تۇسكەن كوڭىلسىزدىك بار ما؟ — دەدى.
— ودان گورى دە كوڭىلسىزىرەك... — دەدىم، كۇرسىنىپ قالىپ.
ۆولوديا مەنىڭ جاۋابىمدى ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ اراسىندا كەزدەسەتىن ۇنامسىز ءبىر جايعا جورىدى بىلەم:
— ءيا، شىداي بىلۋگە دە كۇش كەرەك قوي... — دەپ تەرىس اينالدى.
— ول ەمەس، باسقا... — دەپ، ۆولودياعا بۇرىلعانىمدا، الدىڭعى جاقتا باقىلاۋدا جاتقان جاۋىنگەرىم كەلىپ:
— جولداس اعا سەرجانت، جاۋ تانكىلەرى شابۋىلعا شىقتى، — دەدى.
تانكى دىبىسىن سەزىنە قالعان يتتەر دە دىرىلدەپ، قىڭسىلاپ ءبىر اۋىزدىق «تاماق كەلە جاتىر!» دەگەندەي بولادى. كوزدەرى جايناپ جۇقا قىزىل تىلدەرىمەن ەرىندەرىن جالانا باستاپتى.
كوگىلدىر تۇتىنگە ورانعان باقشا اعاشتارىن تاسالانا جىلجىپ كەلە جاتقان تانكىلەر الىس كوزگە سۋمەن ءجۇزىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى. قارسى الدىنان دۇرسە قويا بەرگەن ءبىزدىڭ زەڭبىرەكتەر جاۋ تانكىلەرىن توپتاندىرماي، بىتىراتا قۋادى. باتىس جاق بەتىمىز جىراسىز جايپاق، كەڭ جازىق ەدى. ەكى جاقتىڭ تالاسى دا سول جازىق ءۇشىن بولىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ءبولىم سول جازىقتىڭ، شىعىس جاق بوساعاسىنا بەكىنگەن ەدى، جازىققا تۋرا بەتتەي الماعان جاۋ تانكىلەرى ساي-سايدى تاسالانىپ، ءبىزدىڭ ۇڭگىرگە قاراي كوبىرەك اۋىسا باستادى.
ءار جەردەن جالعىز-جالعىز سىتىلىپ كەتكەن تانكىلەر ەتەك تاۋدىڭ باۋرىنداعى ويپاتتارعا ۇشەۋ-تورتەۋدەن جينالىپ الىپ، ەندى ورمەلەپ قىرقاعا قاراي تاپ بەرۋگە بەلگى كۇتىپ تۇرعانداي، زەڭبىرەك پەن تانكى گۇجىلىنەن تاس ۇڭگىردىڭ ساي-سۇيەگى سىرقىراعانداي، سەنىڭ دەنەڭدە دە بولماشى ءبىر ءدىرىل سەزىلەدى.
جاۋ تانكىلارىنا قارسى العاشقى جۇمساعانىم كارى قارالا يت پەتەن ەدى. اياۋسىز كارى، الىسا كەتسە ىلعي استىڭعى جاقتا جۇرەتىندىكتەن جاۋىنگەرلەر ونى پەتەن دەپ اتاپ كەتىپتى. ءارى كارى، ءارى اش پەتەن بەلىنە ءبىر تىزبەك گراناتانى بايلاپ الىپ، بۇلكىلدەپ جورتىپ ۇزاي بەردى. كانىگى كارى تاس جىرانىڭ تابانىنا جابىسىپ، بۇعىپ بارادى. كەلە جاتقان تاماققا مەنەن بۇرىن بىرەۋ جەتىپ قالماس پا ەكەن دەگەندەي، ارت جاعىنا قاراپ-قاراپ قويادى. جوق، كارى، جورتا بەر!..
— العاشقى تانكىنىڭ ۇزىن موينى قىرقادان كورىنە بەرگەندە، جىرادان شۇباتىلا جىلجىپ پەتەن دە قىرقاعا شىقتى. تانكىنى كورگەن سوڭ، تاماققا جاقىنداپ قالعانداي تەزىرەك ۇمتىلىپ بارىپ، تانكىنىڭ الدىڭعى جاعىنان ءبىر قىلاڭ ەتتى دە جوق بولىپ كەتتى. بۇل سوعىستىڭ الىبى دەرلىك اۋىر تانكى ءبىر كارى ءيتتى استىنا باستى دا، سونىمەن بىرگە ءوزى دە بورس ەتىپ توقتاپ قالدى.
ورنىمىزدى اشكەرەلەپ الماس ءۇشىن، ەكىنشى ءيتتى باسقا جاقتان كەلە جاتقان تانكىگە جۇمسادىم. ول ءيتىمىز دە ومىردە ىستەر سوڭعى قاتاسىن ىستەپ، تاماق ورنىنا تانكىنى قۇشاقتاي قازا تاپتى.
كەشكە دەيىن كاۆكاز ەتەگىندە جانعان تانكى سانى ەداۋىر بولىپ قالدى. مۇنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەڭبەك تە بار. كوپشىلىگى، ءسوز جوق، زەڭبىرەكشىلەردىڭ ەنشىسى.
— توعىزى بىزدىكى! — دەيدى، مايدانداعى ەڭبەك كۇنىن ەسەپتەپ جۇرەتىن پەتيا.
ءبىر ءيتىمىز حابارسىز كەتتى. تەگى الىستان كەلگەن ءبىر ءيىستى ىزدەپ، بەتىمەن كەتتى بىلەم. تاعى ءبىر يتىمىزگە قاڭعىرعان وق ءتيىپ، وق تيگەن جەرىن قاۋىپ-قاۋىپ قالىپ، دوڭگەلەنىپ بارىپ ءبىر شىتىرمانعا كىرگەنىن كورىپ ەدىك، قايتىپ كورىنبەي قويدى. ۇلكەن ءبىر سۇر قانشىق بەيبىت شاقتىڭ تابيعي كۇشپەن اۋرە بولىپ وتىر. وعان قارايتىن ەت قىزۋى بار ەركەك يت بولماعانمەن، تىرشىلىك اتى تىرشىلىك ەمەس پە، اينالاسىنا بەلگىلى قىلمىڭمەن قارايدى.
— قوي دەيمىن، مايدان ۇستىندەسىڭ!.. — دەيدى وعان پەتيا. قانشىق ونداي وسيەتتى ۇعىنار ەمەس.
بۇل تۇستا ءبىزدىڭ، يتىمىزدەن گورى نەمىستىڭ تانكىلارى كوپ ەكەن. الدى قانشا قىرىلىپ جاتقانمەن ارت جاقتارىنان اعىلىپ كەلە بەرەدى. گروزنىي جولىن بۇزىپ-جارىپ ەتۋگە جان تالاسقان تانكى لەكتەرى ءتۇس اۋا ءبىزدىڭ تۋ سىرتىمىزعا شىعىپ كەتتى دە، زەڭبىرەك تومپەشىن ەندى ارت جاعىمىزدان كوبىرەك ەستيتىن بولدىق. ەكى جاقتىڭ جاياۋ اسكەرلەرى دە ءتۇيىسىپ قالا جازداپ، اينالامىزدى تۋلاقتاي ساباپ بارىپ باسىلادى.
كەشكە قاراي ءبىزدىڭ ورنىمىز دا بايقالىپ قالعان ەكەن. ىستەپ وتىرعان ءىسىمىز دە تانىلعان سياقتى. توننالاعان سناريادتار توبەمىزدەن ۇرعىلاي باستادى. ۇڭگىر اينالاسىنداعى كەسەك تاستار جاڭقاداي جارىلىپ، جان-جاققا ۇشكىر تاستار اتىلادى. ۇڭگىر اۋزىنا وسكەن تىكەن تۇپتەرى تۇبىرىنەن كۇزەلىپ قالدى. بولات قالپاقتى نايزاڭا كيگىزىپ، ازعانا قىلت ەتكىزسەڭ، بىرنەشە جەردەن اتىپ وتىرعان مەرگەندەر بارىن كورەسىڭ. تاسقا كەلىپ شىپ-شىپ تيگەن وقتار سوناداي زۋىلداپ الدەقايدا ىرشىپ كەتەدى.
ەندى بىزدە ەكى-اق جاۋىنگەر يت قالدى. جالعىز پۋلەمەتىمىزدىڭ ءۇنىن شىعارتپاي، قىسىلشاڭ كەزەڭگە ساقتاپ وتىرمىز. ويتكەنى، جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرى بىزگە قاراي تاپ بەرەتىنى داۋسىز ەدى. ۇزاماي ول بەلگىلەر بەرىلە دە باستادى:
— وڭ جاعىمىزدان وراپ بارا جاتىر، — دەپ، ۆاسيا گريشين ەكىنشى رەت ارتىنا بۇرىلدى. العاشقى جولى ۇندەمەپ ەدىم، بۇل جولى جولداستارىمنىڭ بارىنە ەستىرتە:
— سول جاعىمىزدان دا وراپ بارادى. ءبىراق بىزگە تاپ بەرە المايدى. تاپ بەرە قالسا، ونىمىز ون-وننان جاستىعىمىزدى الا قۋلاۋعا دا ريزالىق بەرمەسپىز. ءار نەگە دە ءازىر وتىرىڭدار! — دەدىم.
مەن مۇنداي تىم بەرىك بەكىنىسكە نەمىس اسكەرى باتا الماس دەپ وتىر ەدىم، قاتالاسقان ەكەمىن. ءبىر كەزدە قارسى الدىمىزدان ەلۋ شاقتى جاياۋ اسكەر، بيلەگەندەي ويناقى جۇگىرىسپەن بىزگە قاراي تاپ بەرىپ قالدى. امال جوق، اۆتوماتپەن قارسى الدىق. ولار قىرقادا، ءبىز ارشادا، ىڭعايلى جاق ءبىزدىڭ قولدا ەدى.
سوعىس قاتال مىنەزدى نارسە. ويناۋدى دا، بيلەۋدى دە كوتەرمەيدى. بيلەۋشىلەر تەزىرەك تەرىس بۇرىلدى.
ەندى ولار ءبىزدىڭ جايدى دا كوبىرەك بايقاپ قالدى. اسىرەسە، قاتار دۇرسە قويا بەرگەن ون شاقتى اۆتومات ەستەرىندە قالۋ كەرەك. سەن شەگىنگەن جولى جاۋىڭنىڭ از كۇشى دە كوپ كورىنىپ كەتەدى. نەمىستەر «بۇل جەردە جاۋدىڭ ءبىر ۆزۆود سولداتى بار ەكەن» دەپ بايلام جاساسا، ونىسىنا تاڭدانۋدىڭ دا كەرەگى جوق.
سول جاعىمىزدان وراپ بارا جاتقاندار، ءبىزدىڭ الدىڭعى شەپتىڭ لەبىنەن تەز شەگىنىپ، ەتەككە ءتۇستى. وڭ جاعىمىزدان وراي المايتىندارىنا ەندى ءبىز دە سەنىپ قالدىق. ويدان ورلەپ، قىرقاعا بەكىنگەن جاياۋ اسكەردى شەگىندىرۋ دەگەن ىلۋدە ءبىر-اق كەزدەسەتىن نارسە. مەن ءبولىمىمدى قارسى الدىمىز بەن وڭ جاعىمىزعا قاراتىپ ءبولدىم.
وڭ جاعىمىز ءبىراز جالاڭاشتانىپ قالعان سياقتى. جاۋ اۆتوماتشىلارى جىرانىڭ ار جاعىمەن ورلەپ، ەندى جىرانىڭ تابانىنا جينالىپ جاتقان سياقتى. سول جاعىمىزداعى كەڭ جازىقتا استان-كەستەن ايقاس ءجۇرىپ جاتىر.
ون جاۋىنگەر ەندى ۇڭگىردى تاستاپ، تاس جىرانىڭ قاتپار-قاتپار قالتارىستارىنا بەكىندىك. ەندى پۋلەمەتتى جاسىرۋدىڭ دا كەرەگى بولماي قالدى. اينالاڭ استان-كەستەن اتىس بولسا دا، سەن وزىڭە قاراي ۇرلانىپ كەلە جاتقان جاۋدىڭ تىسىر-سىبدىرىڭ اڭديسىڭ. سەنى ول بۇققان بودەنەدەي كورىپ، سونشا تارسىل-گۇرسىلدىڭ استىندا كەلە جاتسا دا، ءسوز جوق، اياعىن ۇرلانىپ باساتىنداي كورىنەدى. سونشا تارسىل-گۇرسىلدىڭ استىندا تۇرىپ، سەن دە اياعىڭنىڭ استىنان سۋىسىپ كەتكەن ۇساق تاستاردىڭ تاسپيقتاي تىرسىلداعانىن ەسىتىپ قالاسىڭ. ويتكەنى، بۇل سەنىڭ تاپ وزىڭە كەلە جاتقان ءقاۋىپ.
اۋىر ءحالدىڭ جاقىنداپ قالعانىن نەمىس سناريادتارىنىڭ بۇل ماڭايدان اۋىپ كەتكەنىنەن تانىعامىز. ون جاۋىنگەر جاۋدىڭ ءبىر روتاسىمەن ايقاس سالۋعا ازىرلەنىپ، تاس ءتۇيىن تۇرىپ قالدىق. مۇنداي حالدە قاپىلىستا شىعىپ كەتكەن جىلى ءسوز دە، ساسقالاقتاپ بەرىلگەن ءامىر دە، جاۋىنگەر ويىنا قوبالجۋ كىرگىزەدى. جىلى ءسوز ويىنا كىرگەن بوساڭدىق بەلگىسى دە، ساسقالاق ءامىر ۇمىتسىزدىك، ۇتىلىس بەلگىسى.
— جاۋىنگەر تولستوۆ!
— مەڭ جولداس اعا سەرجانت! — سويلەسۋ رايى وسىلاي بولۋ كەرەك.
ءدال قارسى الدىمىزدان قىر باسىنان ءبىر تاس دومالاپ ءتۇستى. قۇلاق بىتكەننىڭ بارىن سالعانى سونشا، دومالاپ كەلىپ تۇسكەن تاستىڭ دىبىسىن ون جاۋىنگەر تۇگەل ەستىپ، ءبىر-بىر قاراسىپ قالدىق. مەن قوزعالماڭدار دەگەن بەلگى بەردىم. مۇنداي قىسىلشاڭدا ءدال كەزىنەن ءبىر مينۋت بۇرىن قيمىلداساڭ دا، ءبىر مينۋت سوڭ قيمىلداساڭ دا زيان. اسىقساڭ دا زيان، كەشىكسەڭ دە زيان. شاماڭ كەلسە، ءدال كەزىندە قيمىلدا. ەكىنشى ءبىر ەستە بولاتىن نارسە، كومانديرگە ءبىر مينۋت كورگەن ۋاقىت جاۋىنگەرگە ون ەسە ءوسىپ كورىنۋى مۇمكىن. جاۋىنگەر جاۋدىڭ بىرەۋىن كورسە-اق قيمىلعا جانتالاسادى، كوماندير جاۋدىڭ تۇگەل قيمىلىن اڭديدى. باسقا ءبىر رەتتە جاۋدى ىلگەرى اتتاتپاۋ، كەيىن شەگىندىرۋ ۇلكەن ابىروي سانالسا، بۇل جاعدايدا قۇرتۋ عانا قۇتقارادى سەنى. ويتكەنى، بۇل ۇڭگىر بىزگە ەكى كۇنگە بەرىلىپ ەدى.
جاۋ روتاسىمەن ارامىز بىرتە-بىرتە جاقىنداي بەردى. الداراق قيا جارتاستىڭ تاساسىندا تۇرعان قاراۋىلىمىز ار جاعىن نۇسقادى.
دەنەڭ قالش-قالش ەتەدى. ءبىراق بۇل — قورقۋ قالشىلى ەمەس، تاعى بىر-ەكى ۇزاق سەكۋندتىڭ ىشىندە وزىڭە-وزىڭ شىدام بەرۋدىڭ سالماعىنان تۋعان قالشىل. ويىڭ مەن بويىڭ قاتتى بۇرالعان دومبىرا شەگىندەي شەرتىپ تۇر.
— ءجۇز ەلۋ قادام... ءجۇز وتىز... ءجۇز جيىرما...
اناۋ ءبىر اشىعىراق الاڭعا دەيىن ءالى ءبىر جيىرما قادام جاقىنداتۋ كەرەك. قاراۋىلدا تۇرعان جىگىت تىم جاقىندى نۇسقايدى. ەندى وعان بەرى كەل دەمەسەڭ، شىداي الماۋى دا مۇمكىن... بۇل كادۋىلگى، اتاقتى «چاپايەۆ» كارتيناسىنداعى انكانىڭ ءحالىن ەسكە تۇسىرەتىن ءبىر كەز. اناعۇرلىم ارتىق كۇشپەن جاۋ جاقىنداپ كەلەدى دە، سەكۋندتى سەگىز ءبولىپ ساناپ، سەن وتىرسىڭ. ەگەر مۇنداي حال بۇرىن دا تالاي كەزدەسپەگەن بولسا، مۇمكىن، ەندىگى «وت!» دەپ قالاتىندايسىڭ...
سوعىس سورلىنىڭ سالتى سول، تالاي جايدى تالاي قايتالاپ بارىپ ەسىڭدى جيدىرادى، جازۋشىمەن دە، وقۋشىمەن دە ەسەپتەسپەيدى...
وسىنداي قىسىلشاڭ حالدە مەنىڭ ەڭ ءبىر قاۋىپتەنگەنىم انتەك اششىراق شىعاتىن داۋسىم ەدى... «وت!» دەپ كوماندا بەرگەندە، داۋىسىڭدا ينەلىك قاناتىنىڭ دىكىلىندەي عانا قوبالجۋ بولسا دا جاۋىنگەرلەرگە سەزىلە قالادى. كوماندير داۋسىنىڭ قالاي شىققانىنا قاراپ، جاۋىنگەر ويىنا سەنىم دە كىرە الادى، قوبالجۋ دا كىرە الادى. ءار ايقاستىڭ كىلتى كومانديرىمىزدىڭ قولىندا دەپ داعدىلانعان جاۋىنگەر ەڭ العاشقى بەلگىنى كومانديرىنىڭ داۋىسىڭنان اڭدايدى.
مۇندايدا نەدەن قاۋىپتەنەسىڭ، سوعان ۇشىرايتىن دا ءبىر ادەت بولادى. سوندىقتان «وت!» دەگەن كوماندانى مەن ءبۇتىن ءبىر پولكقا بەرگەندەي، قايقايتىپ تۇرىپ بەردىم. مەنىڭ كوماندامنان نەمىس اۆتوماتشىلارى ءدىر ەتە تۇسپەگەنمەن توعىز اۆتومات، ءبىر پۋلەمەت قارش-قارش وق جاۋدىرعاندا شابۋىل الدىن قىرقىپ ءتۇسىردى. تاس قيالاردان وت جارقىلداپ، ءتۇتىن بۇرقىلدايدى. ءاربىر وقتىڭ ءۇنى ورتاسىنان ۇزىلگەندەي، شاڭ كەتىگى قالىپ، شىج ەتىپ جوعارى سەرپەدى. مالتاداي جۇمىر كوك تاستاردان بۇرق-بۇرق شاڭ شىعادى.
— ءبىر ادىم شەگىنبەڭدەر! — دەدىم، قىسىلىس ۇستىندە جوعارعى كوماندوۆانيەنىڭ اتى شۋلى ءامىرىن تاعى ءبىر ەسكە ءتۇسىرىپ. بۇل وتان ءامىرى، ونى ادال ۇلى بۇزا المايدى.
شەگىنۋگە نەمىس كوماندوۆانيەسى دە تىيىم سالىپ قويعان بولاتىن. ءبىراق ولاردىڭ ءادىسى باسقا ەدى. ونى ءبىز وسى ارادا ءبىرىنشى رەت كوردىك تە، كەيىن تالاي رەت كەزدەستىك.
بىزگە شابۋىل جاساعان نەمىس اۆتوماتشىلارى، الدىڭعى جاقتارى ەداۋىر سەلدىرەپ قالعاننان كەيىن، بىزدەن جيىرما مەتر جەرگە عانا تاسالاندى. جارالىلارىنىڭ ءبىرازى كوتەرىلە بەرىپ قايتا قۇلاپ، بۇكتەتىلە بەرىپ شالقاسىنان ءتۇسىپ، ءبىرجولا تىنشىقتى. ساۋ قالعاندارىنا باس كوتەرتپەي، ءبىز وق سەبەلەپ تۇرمىز.
وق از دا، جاۋ كوپتىگىن ەسكە الىپ، مەن اتۋدى تاعى توقتاتتىم. ەندى تەك قىلت ەتكەن تەمىر قالپاقتى اڭدىدىق. سول كەزدە جاۋدىڭ الدىڭعى قاتارىنان اتىپ تۇرعان ءبىر سولدات اۆتوماتىن لاقتىرىپ جىبەردى دە، ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ، بىزگە قاراي جۇگىردى. بار دارمەنىمەن قاتتى ۇمتىلعان بويى سەكىرىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ تاس ۇياعا ءتۇستى. مەن پەتيانى ارەڭ ۇستاپ قالسام دا، قاشقان سولداتتىڭ تۋ سىرتىنان ءوز جولداستارى اتىپ-اتىپ قالدى. كەيىن كورسەك، ءبىر وق يىعىنان، ءبىر وق ارقاسىنان، ەندى ءبىر وق وكشەسىنەن ءتيىپتى. سەكىرىپ كەلىپ قۇلاعان سولدات ىشقىنىپ ءبىر اۋناپ ءتۇستى دە، قوزعالماستان قالدى.
بۇل اق كىرپىك ارەڭ ەمەس، ارىق قارا تورى جىگىت. دەنەسى ىقشام، ورتا بويلى، ۆەنگەر مە، بولعار ما، سولاردىڭ بىرەۋى سياقتى. نەمىسشە بىلەتىن ۆاسياعا:
— ءتىل قاتا السا، ءمان-جايدى سۇراستىر! — دەدىم.
دەنەسىندەگى ءۇش وقتان ءتىرى قالمايتىنىن تۇتقىن دا تۇسىنگەن سياقتى. سوندىقتان ايتۋعا ارمان ەتكەن سوزدەرىن شاشالىپ، تۇتىعىپ تەز-تەز ايتىپ جاتىر. ءار ءسوزى ولەر الداعى بەلگىلى سىرىمەن ىعادى. كەۋىپ قالعاندىقتان جاڭا ءبۇرىلىپ كەلە جاتقان جارا سياقتانىپ ءتىلىم-تىلىم بولعان ەرىندەرىن ىشىنە قاراي جىمقىرىپ، جالاپ، جۇتىنىپ قويادى. كۇنگە كۇيگەندە بەتىڭنەن گورى دە قوڭىرلانىپ كەتەتىن مۇرىن ەندى قۋقىلدانىپ، كوگەرىپ بارادى. دەمىن دە اۋزىنان الىپ جاتىر. ۆاسيا اۋزىنا سۋ تامىزدى دا ءبىراز جاتقىزىپ قويدى.
بىزگە شابۋىل جاساعان روتا باسىن كوتەرمەي تاسادا جاتىر. ىشىڭنەن جاڭاعىداي بىرەۋ شىقسا، قالعاندارىن شابۋىلعا ايداۋ وڭاي دا بولمايدى.
— ەندى ءتۇندى كۇتەتىن بولدى بۇلار، — دەيدى ۆولوديا ماعان سىبىرلاپ.
— تۇنگە ءبىز قالدىرا المايمىز ولاردى. شتابپەن قاتىناسار جىرانىڭ بويىن جاۋعا بەرىپ قويىپ، ءوزىمىز قايتپەكپىز؟
— وندا ايداپ شىعامىز با؟
— جوق، قۇرتامىز!
ۆولوديانىڭ بويىنا جاڭا ءبىر وي كەلگەندەي، بەلىن قاتتىراق بۋىنىپ، سۇر گيمناستەركانىڭ ارتىن جۇلقا ءبىر تارتىپ قويدى. مۇرتىن اۆتوماتىنىڭ شوقتىعىنا جايىپ سالىپ، تۇنجىراعان كوزىن الدىنان اۋدارماي پەتيا جاتىر. مەن ءازىر تانىمايتىن بىر-ەكى جاڭا كەلىپ قوسىلعان جاۋىنگەرلەر تاسپەن تاس بولىپ، اۆتوماتتارىمەن بىرگە بىتكەندەي، تارتىپ جىبەرۋگە ءازىر وتىر.
— جوق، ولار ءتۇندى كۇتپەسە كەرەك... — دەدى ۆاسيا. — مىنانىڭ ايتۋىنشا بۇل ۆەنگەر مەن رۋمىن جىگىتتەرىنەن قۇرالعان روتا ەكەن. ارتتارىنان نەمىس پۋلەمەتشىلەرى اتقىلاي باستاماسا، بۇل روتا باسىن كوتەرە قويماس دەگەندى ايتادى... جاتقان جەرلەرى ارتىنان دا، الدىنان دا وق الا قويماس تاسا كورىنەدى، ونداي جەردەن باسىن كوتەرەر اقىماق جوق شىعار، — دەيدى.
— نەمەنە، نەمەنە دەيدى؟ — دەدىم مەن ۆەنگەردىڭ جاۋابىنا تولىق تۇسىنە الماي.
گريشين ۆەنگەردىڭ جاۋابىن قايتا انىقتاپ العانشا، ونىڭ نە ەكەنىن ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كوردىك: تاسادا جاتقان اۆتوماتشىلاردى تاعى دا شابۋىلعا ايداۋ ءۇشىن، الىسقا تاسالانعان نەمىستىڭ ەكى پۋلەمەتى ءوز جاۋىنگەرلەرىن اتقىلاي باستادى. ەكى پۋلەمەت قيعاشتاي وق سەبەلەپ اۆتوماتشىلارىن بەرى ىعىستىرىپ كەلەدى. ارت جاعىنان جاۋعان وق ۇستىنە كەلىپ قالعان ءشوپ ماشيناسىنداي تارسىلداعان سوڭ، جاۋ اۆتوماتشىلارى ەرىكسىز ىلگەرى جىلجىپ قويادى. ارتتارىنا قاراپ جارق ەتىپ قالعان كەزدەر، تۇنەرگەن جۇزدەر بىزگە دە ايقىن كورىندى. سولدات ءۇشىن بۇدان اۋىر مازاق تا، قورلىق تا بولماسقا كەرەك. ءقازىر ايقاسار جاۋىڭ بولسا دا مىنا قورلىعىنا جانىڭ اۋىرادى.
اۆتوماتشىلاردىڭ ارت جاعىن ءبىر تۇرعىزىپ العان سوڭ، پۋلەمەتشىلەر ەندى بۇعۋلارىنا ەرىك بەرمەي، تەز قۋالاپ العا قاراي ايدادى. الدارىندا ارانداي ىسىلداعان ءبىزدىڭ وقتار. وسى ەكى وتتىڭ ورتاسىندا، ماعىناسىز، ماقساتسىز، شىنىن ايتقاندا سولداتقا لايىق ايقاسسىز، ءبىر روتا بوسقا قىرىلىپ قالدى. ءبىزدىڭ كورگەنىمىز — قايتسەم جانىم قالار دەپ، الدى-ارتىنان بىردەي ىعىسقان، باسقارۋ شەڭبەرىنەن ءبىرجولا شىعىپ كەتكەن كوبىنەسە، ارتىنا قاراپ ايعايلاپ ىزالانعان قارۋلى عانا ادامدار ەدى. ارينە، ءاربىر قارۋلى ادام سولدات تا ەمەس.
باسقارۋ شەڭبەرىنەن ايرىلىپ، ەندىگى ويلاعانى ءبىر جانى بولىپ قالعان سولدات مايدانداعى ەڭ بيشارا ادام. وندا سولداتتىڭ ىزعارى دا جوق، جاي ادامنىڭ ءايلا-تاسىلى دە جوق. سونشا كوپ اۆتوماتشى ءبىزدىڭ بىرىمىزگە وق دارىتا الماي، بوسقا قىرىلدى دا، باتىپ بارا جاتقان كۇنگە بۇلدىر عانا شاعىلىسىپ، شاشىلعان اۆتوماتتارى ورىندارىندا قالدى.
كۇشپەن باعىندىرىپ وتىرعان حالقىڭ سوعىسقىسى كەلمەسە، ونى تاعى دا كۇشپەن سوعىسقا سالۋعا بولادى، ارينە، ءبىراق ول جەڭىس ارمياسى بولا المايدى.
— مەن بىلتىر كۇزدە-اق تۇتقىنعا ءتۇسىپ كەتۋدى ارمان ەتىپ ەم. ۆەنگەر حالقى روسسياعا جاۋىعارلىق تۇك سەبەبى جوق، — دەيدى مىناۋ دەپ، ۆاسيا جارالى ۆەنگەردىڭ ءسوزىن بىزگە اۋدارا باستادى، — مەن حريستيانين... ءولىم الدىندا وتىرىك ايتپايمىن. ۆەنگەر حالقى سەندەرمەن ءتىپتى سوعىسقىسى كەلمەيدى. ەش ۋاقىتتا سوعىسقىسى كەلمەيدى... ءبىزدىڭ ايىپ ايداۋعا كونگەنىمىزدە. مەن ولەم، ءبىراق قولدارىڭا تاعى ءبىر ۆەنگەر ءتىرى تۇسسە، و دا وسىنى ايتار!.. سۋ بەرىڭدەر ماعان، — راحمەت، جولداستار...
جارالى ۆەنگەر بۇرالىپ بۇكتەتىلىپ ءبىر ىشقىندى دا ءۇنسىز قالدى... مانادان ءبىر سارىندى قوڭىر ۇنمەن ونىڭ ءسوزىن اۋدارىپ وتىرعان ۆاسيا دا توقتادى. تاۋدان سوققان كەشكى سالقىن جاۋ ولىكتەرىنىڭ كۇلىمسى ءيسىن دە اكەلە باستادى.
ءىڭىر كەزىندە مەنى ميروشنيك شاقىرتىپ الدى. الپىس شاقتى جاۋ اۆتوماتتارىن ارەڭ كوتەرىپ، ءتورت جاۋىنگەرمەن كەلدىم. كومانديرىمىزدىڭ جاعاسىنا تاعى ءبىر ءتورت بۇرىشتى قىزىل قوسىلىپ قالىپتى. ونىسى كاۆكاز جۇلدىزىنداي ەسكىلەرىنەن گورى ايقىن كۇلىمدەپ تۇر. بۇرىن لەيتەنانت دەسەم، ەندى اعا لەيتەنانت دەپ، سالەم بەرۋگە تۋرا كەلدى.
ميروشنيك سىپايى عانا ەزۋ تارتتى دا، قولىمدى قىسىپ وتىرۋعا نۇسقادى. وسى ەزۋ تارتقانى مەن قولىمدى قىسقانى ءبىزدىڭ ءبولىمنىڭ بۇگىنگى ەڭبەگىنە ايتقان العىسى دا ەدى. كەشەگى ابىگەرلىك ءوتىپ، كومانديرىمىز ءوزىنىڭ جايدارى قالپىن تاۋىپتى. بىزدىكى سياقتى تاس ۇڭگىردە ريەۆياكين ەكەۋى جايلاسىپ، شاي ءىشىپ وتىرعان كەزدەرى ەكەن. جالپىلداق شامنىڭ ءالسىز جارىعىمەن بوكال تۇبىندەگى شاي قىزىل شاراپ سياقتانىپ قويۋ سەزىلەدى.
— ۇستاي بەر! — دەدى ريەۆياكين، ماعان ءوز بوكالىن ۇسىنىپ. مەن بوكالدى توسىپ تۇردىم دا، ريەۆياكين ەكى ءبۇيىرىن جالىن شالعاندىقتان تايپىك قارا-الا قاندى ەلگە ۇقساي قالعان قالايى شاينەكتەن شاي قۇيا باستادى:
— ءۇش كۇننەن بەرى ءىشىپ وتىرعان شايىمىز وسى!
— سارتالييەۆ كەلسە، مايدان بەتى تۇزەلەدى دەمەپ پە ەم! — دەپ ميروشنيك قالجىڭداپ قويادى. — سەن جامبىل باباڭنان باتا الا كەلۋدى ۇمىتىپ كەتكەن جوق شىعارسىڭ؟
— ارينە، ۇمىتقانىم جوق... اۋليە قارت جەڭىس ءبىر-اق بەلدىڭ استىندا تۇر دەپتى.
— ءبىلدىڭ بە، كۇيى قالاي ەكەن قارتتىڭ؟
— ايداپ جاتىر!..
— پاي-پاي، نە دەگەن الىپ، ءا؟
مايدانعا ءبىز كاۆكاز ەتەگىندەگى ايقاس ءۇشىنشى تاۋلىككە اينالعاندا جەتكەن ەكەمىز. كەشە ماعان وتە ابىگەر كورىنگەن جاي تولاستاۋدىڭ الدى ەكەن.
— الدىڭعى كۇنىمىزدى — ابىرجۋ دەۋگە لايىق بولسا، كەشەگى كۇنىمىز ايقاس ابىگەرىمەن ءوتتى. بۇگىن جاۋعا ەرىكسىز «تىپرۋ!» دەگىزگەن شىعارمىز، — دەدى ريەۆياكين ميروشنيككە قاراپ.
— ەندى بەتىن ارتىنا بۇرعىزىپ «نو!» دەپ قالامىز دا... سولاي ما، جولداس اعا سەرجانت؟
— سولاي، اعا لەيتەنانت!
بۇل اڭگىمەمىز ەسىنە جاڭا ءبىر نارسەنى تۇسىرگەندەي، ميروشنيك سارى ۇلتاننان جاسالعان سۋمكاسىن سىرت-سىرت اعىتىپ، ءبىر قاعازدى سۋىرىپ الىپ، الدىنا جايدى دا، الاقانىنىڭ سىرتىمەن ءبىر ۇرىپ قالىپ:
— مىنە! — دەدى. مەن ول قاعازدىڭ ەڭ سوڭعى بۇيرىق ەكەنىن اڭعاردىم.
بۇلاڭ قاققان ءالسىز شامنان قاعاز بەتى بىرەسە شۇبارتىپ، بىرەسە بۋالدىر كورىنەدى. مەن جاۋدان الىنعان فونارىمدى ۇسىندىم. ميروشنيك فوناردى جاعىپ، الدىنا قويدى دا، ءبىزدىڭ ءبولىمنىڭ باسىنان كەشكەن ۋاقيعالاردى اۋىزبا-اۋىز سۇرادى. مەن ءوزىم اڭعارعان ەكى جايدى باسا ايتتىم. ونىڭ بىرەۋى — جاۋدىڭ اسكەرىن العا ايداۋ ءادىسى، بىرەۋى — كۇشپەن سوعىسىپ جۇرگەن ۆەنگەر، بولگار، رۋمىن سولداتتارىنىڭ اڭىسى ەدى.
ميروشنيك مايداننىڭ جالپى جايىن ايتا كەلىپ:
— بۇگىن دە شەگىنگەن بولىمدەر بار. مۇمكىن، ەرتەڭ دە شەگىنەتىندەر بولار. ءبىراق مىنا بۇيرىق ءبىزدىڭ شابۋىل باستالاتىن بەلگىلەردى بەرەدى. ءازىر بولىڭدار! — دەدى.
ەرتەڭگى كۇننەن نە كۇتەرىن بىلمەگەن سولدات — ەرتەڭگى كۇننىڭ ورالعىسى عانا بولۋعا جارايدى. ەرتەڭگى كۇندى سەزىنبەي ۇيىقتاعانشا، سول ۇيقىنى قۇربان ەتۋ كەرەك. سوندىقتان مەن ەرتەڭگى كۇننىڭ جايىن اشەيىندەگىدەن گورى تاپتەشتەپ سۇراپ الدىم.
— تاعى ءبىر تاۋلىك سول ۇڭگىرگە يە بول! — دەدى ميروشنيك، — انىقتاعان بولارسىڭ، باتىس جاعىڭ جازىق، شىعىس جاعىڭدا جول بار. سەن ورتادا مۇيىستە وتىرسىڭ. سول قاقپانى تاعى ءبىر تاۋلىك جابىق ۇستا! ودان كەيىن، مۇمكىن، ورىن اۋىستىرارمىز...
ورىن اۋىستىرارمىز دەگەن ەكى ۇشتى ءسوزدى انىقتاي باستاپ ەدىم، ريەۆياكين ورنىنان تۇرىپ:
— ستالينگراد ءحالى اۋىرلاي باستادى عوي. بىزگە تولىقتىرۋ بەرىلە قويار ما ەكەن... وسى كۇشپەن-اق كورەرمىز نە بولسا دا، — دەدى.
— ءيا، بىزگە تولىقتىرۋ كەيىن بۇرىلدى دەپ، پولكوۆنيك ءوزى دە ايتتى. تاعى ءبىر تاۋلىك شىداپ ب ا ق، سارتالييەۆ. كەرەگىڭدى ءقازىر سۇرا. ءبىراق قوزعالما ورنىڭنان! — دەدى ميروشنيك. — ەرتەڭگى كۇن ەڭ سوڭعى اۋىر كۇن بولسىن دەپ تىلە!..
الگى جايلاسىپ وتىرعان جاي اقىرىن-اقىرىن ءوشىپ، ۇڭگىردىڭ ءىشى سۋىنا باستاعانداي سەزىلەدى. جارقىراعان ەلەكتر فونارى دا قىزعىلت تارتىپ، كۇڭگىرتتەنىپ بارا جاتقانداي.
— مۇمكىن، ەرتەڭ ءجيى حابارلاسا دا الماسپىز... — دەي بەpiپ، ميروشنيك ماعان قولىن سوزدى. مۇنىسى بايلانىس ءۇزىلىپ تە قالار دەگەندەي ەستىلدى.
ريەۆياكين مەنىمەن بىرگە شىقتى دا، دالادا قوشتاستى:
— روستوۆ ءۇشىن بەرىلگەن وردەنىڭدى ەرتەڭ الارسىڭ. ەرتەڭ سەنى پارتياعا الامىز. ءولىپ قالىپ جۇرمە! — دەدى.
اسكەر ۋستاۆى بويىنشا پوليترۋگىڭدى قۇشاقتاۋعا بولماسا دا، مەن قاراڭعىنى پايدالانىپ، ريەۆياكيندى قۇشاقتاي الدىم.
— ءوي، مۇنىڭ نە؟ — دەگەنمەن مەنى ريەۆياكين دە قۇشاقتاپ الىپتى. قۇشاعىمىز ايرىلعاننان كەيىن ريەۆياكين:
— تاراسەنكومەن تانىسقانىڭ جاقسى بولعان ەكەن. ول ءبىر ادال جىگىت! — دەپ، قولىمدى قىستى. ماعان مۇنىسى تاراسەنكوعا ارنالعانداي سەزىلدى...
تاس جىرانىڭ ويپاتىنا تۇسكەنشە، جاۋ وقتارى مەنى ەكى رەت اتقىلادى. ءبىر جەردە تاستى تاسالانىپ ءبىراز جاتىپ تا قالدىم. ەرتەڭ پارتيا جينالىسىندا بولاتىنىم ەسىمە ءتۇستى. توبەمدە كاۆكازدىڭ قاراكوك اسپانى مەن ايقىن جارقىراعان جۇلدىزدارى تۇرادى. ارقامدى كاۆكاز قۇزىنا تىرەپ تۇرىپ، مەن پارتياعا الىنام، باسقا جەردە ەمەس، كاۆكازدا الىنام. ۇلى كاۆكاز الدىندا ۇلى كوسەمىمىز باستاعان پارتياعا كىرەم. كاۆكاز اتىنان ايىرا المايتىن ىستىق ءبىر ويلار شۋماق-شۋماعىمەن كەلىپ، تەڭىز تولقىنىنداي تەربەتەدى، سايراپ تۇرعان ويلار ەگىزىم بىلەر ءتىل شەڭبەرىنە سىيا الماي، نە ەكەنىن اتاي الماي جاتىرمىن. ءبارى دە كاۆكازداي الىپ، كاۆكاز جۇلدىزدارىنداي ءىرى دە شۇعىلالى سەزىلەدى.
مەن ۇڭگىرىمىزگە كەلسەم، پەتر ۋشاكوۆ تاعى ءبىر توپ يتتەردى الىپ كەلىپ جايعاستىرىپ ءجۇر ەكەن. جىرانىڭ ارعى بەتىندە ءۇش جەردە كۇزەتشى قاراۋىلدار تۇر. ۇڭگىردىڭ تۇبىندە فونار جارىعىن تاسالاپ قويىپ، ۆولوديا مەن ۆاسيا نەمىس اۆتوماتتارىن بۇزىپ، جيناپ وتىر.
— نەگە دەمالمادىڭدار؟ — دەدىم مەن قاستارىنا كەلىپ.
— ءبىز دەمالدىق. ءقازىر باسقا ەكەۋى دەمالىپ جاتىر. ەندىگى كەزەك وزىڭدىكى، — دەدى ۆولوديا بايىرعى قالپىمىزعا كوشىپ.
وتكەن كۇننىڭ ولجاسىنان جاۋىنگەرلەرىمنىڭ ءبارى دە قىزۋلانىپ، سەرگىپ الىپتى.
— كۇن بويى دەمالدىق قوي، جولداس اعا سەرجانت... كۇن باتارداعى ءبىر ساعات بولماسا، وزگەسى دەمالىسپەن وتپەدى مە... تۇرۋعا رۇقسات ەتىڭىز! — دەپ، جاتقان ەكى جاۋىنگەر دە تۇرا كەلدى. ول ەكەۋىنىڭ مەن كەلە جاتقاندا عانا جاتا قالعاندارىن دا ءبىلدىم. ءبىرىنىڭ بەتى دە ۋقالانباعان، ءبارى دە ۇيىقتاماعان ادامدار.
— قىرىنىپ الساق قايتەدى؟ — دەپ، پەتيا جارىققا قاراي كەلە جاتىر. مۇنداي جاۋىنگەرلەرمەن ءبىر تاۋلىك ەمەس، بەس تاۋلىك شىداۋعا بولار دەگەن سەنىممەن مەن قىرىنۋعا وتىردىم...
4
— كوستيا، سەنىڭ قاتىنىڭ قايدا وسى؟..
— ءوزىنىڭ ورنىندا عوي دەيمىن...
— حاتىندا نە جازىپتى؟
— بۇل حات ونىكى ەمەس.
— ە، سەن ءالى كۇنگە دەيىن باسقا ايەلدەردەن دە حات الا بەرەمىسىڭ؟
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— قولىڭدا وتىرعان اسەم حاتتى ايەل عانا جازعان بولار.
— ايەلدەر اسەم حات جازۋعا ولاق كەلەدى.
— نە دەيدى!
— ەسىڭدە بولسىن، ولاق كەلەدى.
— ە، سەن ۇيرەنگەن ادامسىڭ عوي، بىردەمە بىلەتىن شىعارسىڭ...
— داۋلاسپا، بىلەم...
— دەگەنمەن قولىڭداعى حاتتى ايەل جازعانىنا ءباس تىگەم!
— ءباس تىكسەڭ، ۇتقانىڭ... — ەندەشە، ايەل جازعان بولدى عوي؟ — گۋليا جازىپتى...
ءبىزدىڭ ديۆيزيانى تولىقتىرۋ اياقتالىپ كەلەدى. ول ەكى ارادا ەداۋىر دەمالىپ قالدىق. جاۋىنگەرلەر ينە-جىپتەن جاڭا شىققان كيىمدەرىن كيىپ، جالت-جۇلت ەتەدى. ءالى تەر سىڭبەگەن ىشكى كيىم، قىرى سىنباعان سىرتقى كيىم، سىقىرلاعان جاڭا ەتىك، ءبىرىنشى رەت تاعىلعان پوگون سولدات كوڭىلىن قاتتى كوتەرىپ تاستادى. ەكى جىلدان اسقان سوعىس كەيىستىگى ۇمىتىلىپ، ءار سولدات مايدانعا جاڭا كەلە جاتقانداي قىزۋ دا، سەرگەك تە. كەۋدەگە قاتارلانىپ قالعان وردەن مەن مەدالدار تىستان ەستىلگەن شولپىداي سىڭعىرلايدى. بۇل ءبىر كوڭىلگە وتە جايلى تيەتىن سىڭعىر. ەتىگىمىز دە سىقىر-سىقىر ەتەدى. ۇلتاندارى تابان ەلى، بەرلينگە دەيىن اياڭداساڭ دا شىدايتىنداي كورىنەدى. وسى ەتىكپەن بەرلينگە جەتەرمىز دەگەن وي كەيدە شىن-اق كەلىپ قالادى.
ۆاسيا جاڭا فورمالى كيىمدەرىن كيىپ، وردەن مەدالدارىن جارقىراتىپ تۇرىپ قاز-قاتار تاعىپ الىپ، سىڭعىر دا سىڭعىر، سىقىر دا سىقىر ەتكىزىپ، ۇزىن زالدى ورلەي ادىمداپ، وتىرا الماي ءجۇر. تىنىققان، قىرىنعان، ءسوز جوق، سۇلۋلانىپ كەتكەن. جاقىندا جارىعى جىمىڭداپ، مۋزىكاسى ىڭىرانىپ جاتقان قالا باقشاسى بولسا، ەندىگى كەتىپ تە قالعان بولار ەدى. ول بۇل ماڭدا جوق... سوندىقتان ءارقايسىمىزعا ءبىر كەلىپ، ويناقى سۇراۋلار بەرىپ، قالجىڭ ىزدەپ ءجۇر. ايەلىڭ دەمەي، قاتىنىڭ دەگەندى دە قالجىڭ تۋعىزۋ ءۇشىن، ماعان ادەيى ايتتى.
ۆاسيانىڭ اشەيىندەگى جيناقتىلىعى بارىمىزگە دە ءمالىم بولعانمەن قىزۋ ۇستىندە ەسكى بوتينكاسىن شىعارىپ تاستاۋدى ءالى ۇمىتىپ ءجۇر. تۇمسىق جاعى قىس بويى قاسقىر كەمىرىپ شىققانداي ەسكى بوتينكاسىنىڭ ءتۇسى سارى بولعان با، قارا بولعان با، الدە ءتىپتى اق بولعان با، ونى ءقازىر ەشكىم ايىرا الار ەمەس. شولدەگەن باقاداي اۋزىن اشىپ، ماعان قاراپ قاتارلاسا قويىپتى. «ەسكەرتكىش ەتەرسىڭ، وزىڭدە قالسىن» دەپ، بۇل بوتينكانى ءبىزدىڭ شارۋاقور ستارشينا دا الماي قايتارعان.
— بوتينكالارىڭنىڭ قارنى اشىپ تۇر بىلەم، ۆاسيا... بىردەمەنى اساتىپ جىبەرسەڭشى، — دەدىم، قالجىڭ ىزدەپ جۇرگەن جولداسىما. ۆاسيا كىلت ەڭكەيىپ، بوتينكالارىن الىپ، دالاعا شىعىپ كەتتى. بۇل كۇنگە دەيىن كيىپ كەلگەن كيىمىنەن ەندى ءوزى دە جەركەنەتىندەي، ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن عانا ۇستاپ بارادى. بالا كەزىمدە ۇيگە كىرىپ كەتكەن باقانى شىعارىپ تاستاردا مەن دە وسىلاي ۇستايتىن ەدىم.
ۆاسياعا وسىلاي ءبىر «تويتارىس» بەرىپ تاستاپ، مەن گۋليانىڭ حاتىنا قايتا ءۇڭىلدىم. ۆاسيانىڭ قالجىڭ سۇراۋىنان كەيىن، حاتتىڭ ءاربىر ءسوزى جان-جاققا ورە جونەلگەن قۇمىرىسقاداي بىتىراپ، ەشبىر ءسوزدىڭ ماعىناسىن ۇستاتپاي قويدى. ءاربىر ءسوز: «يە، وسى سەنىڭ ايەلىڭ قايدا؟» دەپ تۇرعانداي كورىنەدى.
شىنىندا دا مەنىڭ ايەلىم قايدا وسى؟.. اقبوتا ەندى مەنىڭ ايەلىم ەكەندىگىنە ءبىرجولا سەنگەن سياقتىمىن. بۇرىنعى بويداق كۇندەگىدەي ەمەس، مىنەزىمە دە سالماقتىلىق كىرىپتى. ءۇي جاقتا، ەل جاقتا نە جاي بولىپ جاتىر ەكەن دەپ ويلاسام، اقبوتا دا ەسىمە بىرگە تۇسەدى. حاتىن العاندا بولماسا، باسقا ۋاقىتتا اقبوتانى ىلعي ەلمەن بىرگە الام ەسىمە.
اقبوتانىڭ مەنىڭ ايەلىم ەكەندىگىن جولداستارىم دا ءبىرجولا دالەلدەپ سەندىرىپ قويدى:
— بارەكەلدى!.. مىناداي حات جازعان ادام ايەلىڭ بولماي، كىمىڭ بولۋشى ەدى!
— مۇنداي سوزدەردى تەك ايەلىڭ عانا جازادى، ارينە فاكت!.. — دەسەدى.
جولداستارىمنىڭ ىشىندە مەنەن باسقا ۇيلەنگەنى دە جوق. ايەلىنىڭ ەرىنە، ەرىنىڭ ايەلىنە حاتتى قالاي جازاتىنىن كوزىمەن كورگەن دە بىرەۋى جوق. سوندا دا مۇنداي حاتتى ايەلىڭ عانا جازا الادى دەگەندە ءبارى دە ءۇيلى-جايلى بولاتىن ادامدارداي سەنىممەن ايتادى...
شەشەم دە مەنەن گورى اقبوتانىڭ جايىن كوبىرەك ويلايتىن سياقتى.
— ەر بالالارعا سوعىس دەگەن نەمەنە، اقبوتا بايعۇس قايتىپ شىداپ ءجۇر ەكەن؟.. بايعۇس بالاعا جۇمىستىڭ ءبىر اۋىرى كەزدەسەدى ىلعي...
ماعان اقبوتانىڭ ادرەسىن جىبەرگەننەن كەيىن، ەندىگى مەن بارىپ تا قايتقان سياقتى كورىنسەم كەرەك. بولماسا، ەكەۋمىز ءبىر جەردە جۇرگەندەي كورىنەتىن سياقتىمىز. اقبوتانى ماعان اماناتتاي تاپسىرا كەلىپ:
— ءسۇت قۇيعان قويۋ شايدى جاقسى كورەتىن ەدى... سوعىستا ايران مەن قىمىز قايدان بولسىن... ايتەۋىر جىلى جاقتا ءجۇرمىز دەگەندەرىڭە قۋانامىن، — دەيدى.
ەكەۋمىز دە ءبىر سوعىستا جۇرگەن سوڭ، اپام اقبوتا ەكەۋمىزدى كولحوزدىڭ ءبىر بريگاداسىندا جۇرگەندەي دە كورىپ قالادى... بۇل ويىن مەن دە بۇزعىم كەلمەيدى، ايتەۋىر كوڭىلى تىنىشىراق بولسىن دەيمىن. اقبوتانىڭ حات جاشىگىنىڭ نومەرىنەن باسقا ەش نارسە بىلمەسەم دە شەشەمنىڭ ويىنا قوبالجۋ كىرمەسىن دەپ، ەكەۋمىزدى ەكى جەردە جۇرگەنىمىزدى ءالى اشىپ جازعان ەمەسپىن. جاڭاعىداي «ناقتى» تاپسىرمالارىنا: سوعىس بولعان سوڭ، شىدايدى دا دەگەن سياقتى جالپىلاما جاۋاپ بەرىپ كەلدىم...
ۆاسيا قايتىپ كەلدى دە:
— گۋليا نە جازىپتى؟ — دەدى.
— سالەم ايتىپتى...
ەندى ۆاسيا ءوز تۋمبوچكاسىنا بارىپ، تەرىس قاراپ وتىرا قالىپ، وڭ يىعى بۇلك-بۇلك ەتىپ، بىردەمەنى تەز-تەز جازا باستادى. ارينە، توعىز ايدان بەرى ءبىر حات جازباعانىنا ۇيالىپ، گۋلياعا حات جازىپ جاتىر. سالەم ايتىپتى دەگەنىمدە سونىسىنان قىزارىپ تا كەتىپ ەدى، ەندى سونى ارشىعىسى كەلەدى.
— فەرعانا كانالىنىڭ قانداي بولىپ شىققانىن كوردىڭ بە كوردىڭ عوي، ورتاق ستارشيي سەرجانت؟ كوردىڭدەر عوي؟ — دەپ، ەلەۋرەپ اينالا قارانىپ، بىزگە جاڭادان قوسىلعان جاۋىنگەر سامەد ابدوللايەۆ تىپىرشىپ تۇر.
— ارينە، كوردىم، — دەپ مەن سامەدكە قارادىم. — سوعىس ۋاقىتىنداعى ۇلى ەڭبەكتىڭ ءبىرى ەكەن!
سوعىستىڭ اۋىر كەزدەرىندە اياقتالعان فەرعانا كانالىن كينودان ءبارىمىز بىرگە كورىپ ەدىك. ماقتا ەگىسىنىڭ ءتۇسىمىن ارتتىرىپ، جوسپارىن ارتىعىمەن ورىنداپ شىعۋعا بەرگەن وزبەك حالقىنىڭ انتى دا كورسەتىلگەن ەكەن. سامەد تۋعان ەلىنىڭ ەرلىگىن جولداستارى تاعى ءبىر ەسكە الىپ، تاعى ءبىر ماقتاۋ ايتسا ەكەن دەگەندەي بولىپ تۇر:
— ۇلۋع انت، ۇلۋع انت! — دەپ باستادى دا، جاستارىمىز جاستىعىمەن كارىلەرىمىز اپپاق ساقالىمەن بەرگەن انت! — دەپ اياقتادى.
مەن سامەدتىڭ ويىنا تۇگەل قوسىلدىم دا، ءوزىم دە ماقتانعىم كەلىپ كەتىپ:
— ءبىزدىڭ قاراعاندى ءقازىر دونباسس اعاسىنىڭ ورنىن باسىپ تۇر! قازاقستاننىڭ مىسى مەن قورعاسىنىنا تەڭەلەر جەر دۇنيە جۇزىندە بىردى-ەكىلى عانا ەكەن! — دەدىم.
تەرىس قاراپ، حات جازىپ وتىرعان ۆاسيا كەنەت بۇرىلىپ:
— تەكسەرىلۋى بىتسە، ەشبىر تەڭدەسەرى بولمايدى! — دەدى.
سامەد ەندى ەلەۋرەۋىن قويىپ، بالاشا جىميىپ قاسىما كەلدى دە:
— ماقۇل، ورتاق كوستيا! ەشكىم تەڭدەسە الماس بولعانى ماقۇل! — دەدى.
وسىعان ءۇنسىز سەرتتەسكەندەي قول الىستىق.
ۆاسيانىڭ حاتى شىعىڭقىراماي وتىرعانىن مەن مانادان سەزىپ وتىرمىن. قارىنداشى تاقتاي تۋمبوچكانى شەگەلەپ جاتقانداي تاق-تۇق جورىتقانمەن ەكى-ۇش تاراق قاعازدى ۋقالاپ-ۋقالاپ ەدەنگە تاستادى. پوەماسى، يا بولماسا، رومانى يكەمگە كەلە الماي وتىرعان اقىن مەن جازۋشى تاپ قازىرگى ۆاسياعا ۇقسايتىن سياقتى كورىنەدى. اسىعىس تىقىلداعان قارىنداش، «ىس!» دەپ قالعان قالام، اينالاڭ جاپىراق-جاپىراق اق قاعاز...
— الگى جاڭا سالىنىپ جاتقان زاۆود جايىندا نە ايتىپتى؟ — دەدى ۆاسيا، ورىندىعىنىڭ ءتورت تۇياعىمەن ەدەندى سىقىرلاتا سىزىپ، ماعان بۇرىلىپ.
— بىتىرۋگە جاقىن قالىپتى...
گۋليانىڭ حاتى ەكەۋمىزگە بىردەي ارنالىپ جازىلسا دا، مەن ءالى ءوزىم دە ايرىلا الماي، ۆاسياعا بەرە الماي وتىرمىن. حات ونىڭ قولىنا ءبىر كوشسە بولعانى، ول دا ماعان قايتارمايدى. ويتكەنى، ونىڭ ىشىندە «ءوندىرىس ماسەلەلەرى» بار...
— الگى ءبىر ايگىلى مەتالل تابىلعان جەردىڭ اتى نەمەنە ەدى؟ — دەدى ۆاسيا.
بەت-اۋزى قىزارىپ، كوزىندەگى ماناعى ويناقىلىق ءسونىپ، ادەمىلەپ تاراپ قويعان كۇرەڭ شاشىنىڭ اراسىنا ساۋساقتارى دا تالاي بارىپ قايتقانى انىق كورىنىپ تۇر. ۋقالانعان تاراق قاعازداردىڭ سانى دا كوبەيىپ كەتىپتى... كورشى بولمەدەن بىرەۋ دامىلسىز تىقىلداتىپ جاتقانداي، مانادان بەرى قارىنداش تا تىنىم تاپقان جوق.
— ءقازىر ايتايىن، — دەدىم، ءوزىم دە بىردەن ەسىمە تۇسىرە الماي قالىپ.
— بىردەمە دەگەن وزەن بولۋ كەرەك ماڭايىندا، — دەيدى ۆاسيا، مەنىڭ ەسىمە تەزىرەك تۇسىرگىسى كەلىپ.
— بىرەۋ ەمەس، ۇشەۋ ەدى عوي... — دەدىم، ءالى دە اتتارى ەسىمە تۇسە قويماي.
— ءۇش وزەن بار ما ەدى؟
— جوق، ايگىلى مەتالل تابىلعان جەر ۇشەۋ... گۋليا سولاي دەمەپ پە ەدى!
— تۋ — دەپ، ۆاسيا قىنجىلىپ قالدى.
ۆاسيا، ارينە، گۋلياعا جۇرەكتەن جارىپ شىققان سوزدەردەن قۇرالعان، ءىشى-تىسى بىردەي ادەمى كەلگەن حات جازعىسى كەلەدى. قاراعاندىنىڭ بولاشاق ينجەنەرى ءۇستىرت تە بولسا، قاراعاندىنىڭ بايلىقتارىن ماداقتاعىسى كەلەدى. تۇپتەپ كەلگەندە، گۋلياعا ارنايتىن ادەمى سوزدەرى ۇمىت قالىپ، گەولوگيالىق ليريكا بولىپ شىعۋى دا مۇمكىن...
جارقىراتىپ تاققان وردەنى مەن مەدالدارى سىڭعىر-سىڭعىر ەتىپ، پەتر ۋشاكوۆ قايتىپ كەلدى. مايداندا كوبىنەسە تۇنجىراپ جۇرەتىن پەتيانىڭ ءقازىر باسىنداعى پيلوتكاسى دا ىرجىڭ قاعىپ تۇرعانداي.
— كەرگىتىپ تۇرىپ، ءىرى پلانعا ءتۇسىپ قايتتىق! — دەدى پەتيا، قالاي تۇسكەنىن بار بەينەسىمەن قايتا ءبىر كورسەتىپ، تۇرا قالىپ. قارا مۇرتىنىڭ استىنان قاز-قاتار تىزىلگەن اق تىستەرى دە كورىنىپ تۇر، ەزۋ تارتا ادەيى تىستەرىن دە كورسەتىپ تۇسكەن سياقتى سۋرەتكە. — بار، ۆاسيا، سەنى دە ءىرى پلاندا تۇسىرۋگە شاقىرىپ جاتىر!
— ءىرى پلاندا تۇسكەنىڭدى قايدان ءبىلدىڭ! كينو اپپاراتىنىڭ ىشىنە كىرىپ، كورىپ شىقتىڭ با؟ — دەدى، ازىراق قىزىپ وتىرعان ۆاسيا گريشين.
— قايدان ءبىلدىڭ!.. و دا ءسوز بە ەكەن؟.. وپەراتوردىڭ ءوزى ايتتى! ءاربىر وردەنىڭ الاقانداي، گۆارديالىق بەلگىڭ ات تابانىنداي بولىپ شىعادى دەدى!..
بۇل جىگىتتەر بۇكىل وتانعا ءىرى پلاندا كورسەتىلۋگە تۇراتىن ادامدار! كينوعا ءتۇسىرىپ الۋعا كەلگەن ادامدارعا ءبىزدىڭ ءبولىم اشەيىن ۇسىنىلعان جوق، مىڭداردىڭ اراسىنان اتاپ كورسەتىلدى. ەرەكشە ءبىر توپ ەدىك دەسەك، ونىمىزدا بويعا سىيماستىق ەش نارسە جوق تا ەدى.
قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ ءبىرىنشى تۇنىنەن باستاپ، ءدال وسى دەمالىسىمىزعا دەيىن ءار كەزدە شابۋىلدىڭ الدىندا بولىپ كەلدىك. شەگىنگەن كەزدە ارتتا بولساق، شابۋىل كەزىندە ىلعي الدامىز. جاياۋ دا جۇردىك، ماشيناعا دا مىندىك، تانكىگە دە مىندىك، كەرەك دەسەڭىز، جاۋ تانكىسىنە دا مىندىك. ءبىر كەزدە شاپقان جاۋعا قايرىلىپ قارسى ۇمتىلساق، ەندى قاشقان جاۋعا ەڭ بۇرىن جەتەتىندەردىڭ ىشىندە كەلدىك.
قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ تولاسسىز كەيىستىكتەرى ءقازىر ۇمىتىلىپ ارتتا قالدى. ويتكەنى، قىرىق ءۇشىنشى جىل كەسەك ءبىر ۋاقيعالارمەن باستالىپ كەتتى دە، سول ەكپىن ءالى وسۋمەن كەلە جاتىر.
اتاقتى قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ جاڭا كۇنى ءار بۇلتقا ءبىر جاسىرىنباي، وتتى كىرپىكتەرىن ۇزىن-ۇزىن نايزاداي ەتىپ بۇلتسىز تازا اسپانعا سۇيەي، كاۆكاز قىرقالارىنا ءبىر-اق شىعىپ قالعانىن كوردىك. قالاي سۇرىنە، جاسالا-جوندەلە قاشقان جاۋدىڭ ولىمتىگىنەن اتتاپ ءوتىپ كەلە جاتىپ:
— جاڭا جىلىڭ قۇتتى بولسىن قارت كاۆكاز! — دەپ ايعايلاماعان سولدات بولعان جوق. كۇمىس جوتالارى كۇنگە شاعىلىسىپ، ءجۇزى جادىراعان قۇز كاۆكاز ءاربىر سولداتقا — وسى بەتالىسىڭ باياندى بولسىن! — دەپ تۇرعانداي ەدى.
تاڭەرتەڭگى كوگىلدىر اسپاندى شوقتىعىمەن تىرەپ تۇرعان اقباس ەلبرۋس سول كۇنىمىزدەن كوزىن جازباعان ءادىل كۋامىز. ۇزاق تاريحتىڭ كۋاسى الىپ قارت سول كۇنگە تەڭەردى كوردى مە ەكەن؟.. كاۆكازدىڭ ءاربىر قاتپارىنا قۇرتشا ۇيمەلەگەن جاۋ قولىن نايزانىڭ ۇشىمەن تۇيرەپ الىپ، ەتەككە قاراي قۇيىنداي قۋىپ تۇسىردىك. جاۋ قولى ايلار بويىندا ورمەلەپ جەتكەن جەرىنەن ءبىر كۇندە سىپىرىلىپ ءتۇستى. «كاۆكاز قارقىنى» دەپ اتالىپ كەتكەن سول ەكپىنمەن ءالى كەلەمىز!..
جاڭا جىلعا كىرەر الدىندا، ءبىز بولعان مەن بولاشاقتىڭ شەكاراسىنا جاقىنداي ءبىر حالدە ەدىك. ستالينگرادتى قورشاپ العان جاۋ قولىن سىرتىنان قاپسىرا تەمىر قۇرساۋ سالىنىپ قالدى. ارتقى كۇشتەرىنەن اجىراعان جاۋ بولات قورشاۋعا الىندى دا، بار قاقپا ءبىرجولا جابىلدى. بۇل سولدات ويىنىڭ وڭاي ۇعاتىن نارسەسى. ستالينگرادقا كىرگەن جىلانىڭ باسى ءالى ءتىرى بولعانمەن ارت جاعى تەمىر تاباننىڭ استىندا ەدى. ءبىر كەزدە، بار كۇشىن بويىنا جيناپ، جيىرىلعان موسكۆا بۇل كۇندەردە شىرەنە سەرپىپ، مايدان ەتەگىن باتىسقا قاراي جەلپىپ جىبەرگەن.
جاڭا جىلدى ءبىز مايور فون كريۋگەردىڭ شتابىندا وتكىزدىك، ياعني جاۋدىڭ شتابىندا وتكىزدىك... بۇرىنعى پاڭدىقتان باياعى اسەمدىكتەن ايرىلىپ قالعان التى وفيسەر ءبىر جەرگە عانا ۇيلىعىپ، شاماسى كەلگەنشە سىپايى وتىردى دا، ءبىز دايىن تۇرعان اراقپەن جاڭا جىلدى قارسى الدىق.
سولداتتاردىڭ تىم قۇلدىراي قۇلاپ بارا جاتقان رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن مايور كريۋگەر جاڭا جىلدى قارسى الۋعا اقتىق ونەرىن سالعان ەكەن. فاشيزم ارمياسى كاۆكاز بەلۋارىنان تومەن قۇلاعاندا، سولداتىنىڭ، رۋحى بىرگە قۇلاعاندىعىن ءبىز ءار ءتۇرلى بەلگىدەن تانىعامىز. سولدات رۋحى دەگەن ەڭ كۇشتى قارۋ عوي، ول قولدان ءتۇسىپ كەتسە، اۆتومات ونىڭ ورنىن باسا المايدى. الدە بۇل اقتىق كورەر جاڭا جىلى بولارىن سەزىندى مە، الدە شىعىس مايدانى ۇزاماي قايتا كۇش الادى دەگەن جوعارعى جاعىنىڭ اعاش جاعالتايلارىنا سەندى مە، ايتەۋىر، ءبىزدى كەرنەپ تۇرعان اشۋ مەن ىزانى قايناتا تۇسەيىن دەگەندەي، كريۋگەر مىرزا جاڭا جىلعا كورنەۋ ەرسى ازىرلەنىپتى.
كۇن باتىسىمەن-اق قىزىلدى-جاسىلدى راكەتالار ايسىز اسپانعا شاپشىپ اتىلىپ، قىزىلدى-جاسىلدى جارقىراپ وقتار جۇلدىزداي اعىپ ءبىر توقتالعان جوق. وزدەرىنەن بۇرىن وقتارى ماس بولعانداي، تاپ بەرمەگەن كەلىپ تاقالىپ تۇرعان بىزدە وقتارىنىڭ دا جۇمىسى جوق، اسپاندى شيمايلاپ، ەسىرگەن سوناداي جوعارىدا زۋىلداپ ءجۇر.
كەشە بۇلار «كاتيۋشانىڭ» قوسارلانا، قاناتتاسا سوققان وتىنان ىرشىپ ەتەككە ءتۇسىپ ەدى. قوساقتالا-توپتالا، جالت-جۇلت ۇشقان «كاتيۋشانىڭ» وقتارى كوپ كوكجالدىڭ ۇيىرىندەي جوڭكىلىپ، جوسىلىپ بەرگەندە، بەت قاراتقان جوق. بۇگىن، مىنە، ءماز-مايرام، جاڭا جىلدى قارسى الۋدىڭ وت جالىندى بەلگىلەرىن بەرىپ جاتىر. مۇنداي مىنەزگە قاشقان ارميا تۇگىل، قۋىپ كەلە جاتقان ارميا دا بارا بەرمەيدى.
جاۋدىڭ مۇنداي مىنەزدەرىنە ىزالانىپ كەتەتىن پەتيا سول ادەتىنشە:
— بۇلارى مازاق پا، وجەتتىك كورسەتۋ مە؟ — دەدى كىجىنگەن ۇنمەن.
— مەنىمشە تۇتقىنعا تۇسكىلەرى كەلەدى. ايتەۋىر قۇتىلا المايتىندارىن بىلگەن سوڭ، مەيرام كۇنى تۇتقىنعا الىنعان، اشىلعان ابىرويدى ماستىقپەن جاپقىلارى كەلەدى. ءباس تىگەم وسىعان! — دەپ ۆولوديا ورشەلەندى.
مەن ەكەۋىنە دە قوسىلعىم كەلمەي:
— بۇل رۋمىن، ۆەنگەر بولىمدەرى ەمەس، — دەدىم.
— ءيا، ناعىز اق كىرپىك فاشيستەردىڭ ءوز ديۆيزياسى، مىناۋ مايور كريۋگەردىڭ شتابى.
— وندا قالاي دەپ ۇعىناسىز؟
ءبىز وسىلاي تالاسىپ تۇرعاندا قاسىمىزعا ريەۆياكين كەلىپ جورامالىن ايتتى:
— كەشەگى كۇنگە دەيىن جەڭىسپەن كەلەمىز دەپ بىلەتىن كريۋگەر مىرزا ءبىر كۇندە وزگەرە قالماعان شىعار، جولداستار. جاۋ قولىنا جاپپاي تولقۋ كىرگەن جوق ءالى، — دەپ، قورتىندى رەتىندە ءبىر پىكىر ايتىپ از كىدىردى دە: — بەرلين بيىلعى جاڭا جىلدى بىلتىرعىدان گورى دە باسىم مەيرامداماقشى. ستالينگراد الىندى، كاۆكازعا تابانىمىزدى ءبىرجولا تىرەدىك دەپ گەببەلس سۋايت كۇنىندە ءۇش رەت حابارلاپ جاتقان جوق پا!.. كريۋگەر مىرزا جاڭا جىلدى بەرلين قالاي مەيرامداسا، سولاي، «جەڭىسپەن» مەيرامداماق شىعار، — دەدى.
— ءجا، بەرلين جالپى رۋحتى كوتەرگىسى كەلسىن، مىنانىكى پرەداتەلستۆو ەمەس پە! — دەپ، پەتيا ريەۆياكينگە قايتا-قايتا قادالدى.
— يە، وزدەرى ءۇشىن پرەداتەلستۆو.
ءتۇننىڭ قوڭىرلانا ءتۇسۋىڭ مەيرامنىڭ قىزا ءتۇسۋىن كۇتىپ، كاۆكازدىڭ كوپ قالتارىستارىنىڭ بىرىندە وتىرعان جاۋىنگەرلەر ءبىراز ۋاقىت پرەداتەلستۆو جايىن كەڭەسىپ كەتتىك. ءبىراز قاۋىمدار ءۇشىن بۇل وتە كوپ جاساعاندىقتان ەسكىرىپ، توزعان تۇسىنىك ەكەن. كوپ قولدانعاندىقتان بوي ابدەن ۇيرەنىپ، ەندى جان ىرشىمايتىن بولسا كەرەك. ءبىزدىڭ جاڭا قاۋىم ءۇشىن بۇدان جەركەنىش ءسوز جوق. سوندىقتان ءبىز بۇل ءسوزدى تانكىگە بارا قويماعان يتتەرىمىزگە دە ايتپايتىن ەدىك.
مەنىڭ ويىما قازاق تىلىندە وسى ءسوزدىڭ اتىمەن جوقتىعى ءتۇسىپ كەتتى. ءاربىر ءسوز ءومىردىڭ كەرەگىنەن تۋسا، ءبىزدىڭ تىلدە «پرەداتەلستۆو» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى تۇگىل، ماعىناسىن ءدال اڭعارتارلىق ايىرباسى دا جوقتىعىنا قۋانىپ كەتتىم. «ساتىپ كەتتى»، «اينىپ كەتتى»، «ايىرباستاپ كەتتى» دەگەن سوزدەر، ارينە، ول ەمەس. ونىڭ ۇستىنە بۇل سوزدەردىڭ ءوز توركىندەرى كورىنىپ تۇر. ءبارى دە ساۋدا ماڭىنان تابىلادى. كەيبىر سوزدەردىڭ جوقتىعىنا قىنجىلساڭ، بالەمەن بىرگە تۋعان سوزدەردىڭ جوقتىعىنا، يا بولماسا، ازدىعىنا قۋاناسىڭ دا. مەن وسى ويلارىمدى ريەۆياكينگە ايتتىم:
— قازاق تىلىندە «پرەداتەلستۆو»، «يزمەنا» دەگەن سوزدەر جوق! — دەدىم.
— شىن جوق پا؟
— شىن جوق!
— تاماشا ەكەن مۇنىسى! جوق بولسا، جوق بولسىن! ەندىگى ومىرىمىزدە كەرەگى دە بولماس! — دەپ، ريەۆياكين ءار كەزدەگى ادەتىنشە جالپى قورىتىندىعا تارتتى.
تەرەڭ جىرانىڭ تۇبىندە، ۇستىنە ۇلكەن سۇر پالاتكانى جامىلىپ الىپ، ەكى يىعى كەزەك بۇلكىلدەپ جاتقان ميروشنيك تۇرا كەلدى. شىرت ەتىپ قول فونارىنىڭ سونگەنى دە ەستىلدى. ۋقالانىپ، جۇمساپ قالعان كارتاسىن سۋمكاسىنا سالىپ جاتىپ:
— سارتالييەۆ، دەريەۆنيانىڭ حال-جايىن ءبىر شولىپ قايتىڭدار! — دەدى.
كريۋگەر مىرزا جاڭا جىلدى قارسى الايىن دەپ جاتقان دەريەۆنيادان ءبىز شەگىنگەلى ءبىر-اق اي بولىپ ەدى. ءبىر جەتىگە سوزىلعان يتجىعىس ايقاستاردا ون شاقتى عانا ءۇيدىڭ بىردى-ەكىلى قابىرعالارى ساۋ قالعان ەدى. ءقازىر ولاردىڭ دا ءبىرازى وشكەن ەكەن. سۋىرىپ الىنعان وڭەشتەي سورايىپ پەشتىڭ قارا كۇيە شالعان مويىندارى تۇر. قيىپ سالىنعان اعاش ۇيلەر تاس-تالقان بولعاندا، قارا شارۋانىڭ قالاي بولسا سولاي ۇيە سالعان پەشتەرى كوبىنەسە ساۋ قالادى. سوعىستا ءجيى كەزدەسەتىن ءبىر تاڭىرقارىڭ دا وسى.
ءاربىر كەسەك تاسىنىڭ قالاي جاتقانىن جاقسى بىلەتىن دەريەۆنيامىز كوپ تەكسەرۋدى دە كەرەك ەتكەن جوق. بار ءومىرى الاقانداعىداي ۇزىن كوشەنىڭ بويىندا ەدى. ساۋ قالعان قابىرعالاردىڭ سولتۇستىك بەتىندە اسىپ قويعان ەلەكتر فونارلارى جارقىرايدى. راكەتا جارىعىندا ەرەۋىلدەگەن ادامدار كورىنىپ قالادى. بار مىنەزدە ماستىق، قولدى ءبىراق سىلتەپ قالىپ، مەيرام قىزىعىنا بەرىلىپ كەتكەندىك بار. ءبىزدىڭ ميروشنيككە اكەلگەن حابارىمىز دا وسى بولدى. ونسىز دا الاقانىندا تۇرعان جايدى ميروشنيك تە تاپتەشتەگەن جوق.
— جارتى ساعاتتان كەيىن ءبىزدىڭ جاقتىڭ وتتارىن كورەسىڭدەر... وعان دەيىن ازىرلەنىپ الىڭدار! — دەدى ميروشنيك. ايتىلعان جارتى ساعاتتان كەيىن ءبىز بىرىنە-بىرى قاراما-قارسى كەلەتىن ەكى نارسەنى كوردىك. بولىمشەلەردى وزدەرى باستاپ، كومانديرلەرىمىز جورىققا جونەلگەلى جاتىر. قيىن ءبىر جورىققا اتتانارداعىداي بار نارسەنى قايتا-قايتا تەكسەرىپ، قاتال ءامىر بەرىپ ءجۇر. وڭ جاعىمىزدا جاڭا كەلىپ ورنالاسىپ جاتقان بولىمدەر بارى بايقالادى. سونىمەن قاتار، ەتەك تاۋلاردىڭ ءۇش جەرىنەن ءبىزدىڭ جاقتىڭ مەيرام وتتارى جارقىلداي باستادى. جاۋ وتىنا جاۋاپ بەرگەندەي، قىزىلدى-جاسىلدى راكەتالار ءالسىن-السىن اتىلىپ جاتىر. «جاڭا جىلدى ءبىزدىڭ شتابتار دا وسىلاي قارسى العالى جاتىر ما؟» دەگەن ءدۇدامال ويلار كەلىپ قالادى. مەيرام ەمەس، قاقپان شىعار دەپ تاعى ويلايسىڭ. مەنىڭ بولىمشەمە ريەۆياكين قوسىلىپ، دەريەۆنيانىڭ باتىس جاعىن وراپ كەتتىك. ميروشنيك باستاعان ەكىنشى ءبولىم جىرادان شىققانشا بىزگە ەرىپ كەلە جاتتى دا، ءبىر جەردە تىك بۇرىلىپ، دەريەۆنيانىڭ وڭ بۇيىرىنە قاراي كەتتى. بولەك-بولەك، جەڭىل-جەڭىل توپتار دەريەۆنيانىڭ ءار تۇسىنان قادالۋعا كەتىپ بارادى.
ريەۆياكين اندا-ساندا ساعاتىنا ءبىر قاراپ قويىپ، ءبىزدى دەريەۆنياعا تىم جاقىن الىپ كەلىپ ەدى. وق ايقاسار جەرگە كەلىپ قالدىق، ءبىراق ريەۆياكين الدەنەنىڭ ءسوزسىز بولاتىنىنا سەنگەن ادامداي، ىعىسپاي، ءشۇبالانباي، ءالى ىلگەرى كەتىپ بارادى.
العاشقى ءۇنىن ادەيى ۇشكە ءبولىپ «تا-تا-تا، تا-تا، تات!» دەپ ميروشنيك بولىمىندەگى پۋلەمەت بەلگى بەرگەندە-اق كومانداسىن بەرىپ قالدى. تۇس-تۇستان ۋرالاعان داۋىستاردىڭ ءبىرازى بىزبەن قاناتتاسا جاقىن شىعادى دا، ءبىرازى ءالى الىستا ەكەنى بايقالادى. جۇگىرگەن ادامنىڭ قوزعالىسىمەن داۋىستار دا سولقىلداپ، بىرەسە ويعا ءتۇسىپ كەتكەندەي، بىرەسە قىر باسىنا كوتەرىلىپ بارا جاتقانداي ەستىلەدى.
وزگەنى بىلاي قويعاندا، سولداتتىڭ بەلىندە بەلبەۋى بولماسا دا ول تولىق سولدات ەمەس. بۇگىن بار ويلارى مەيرامعا اۋىسىپ كەتكەن فاشيستەر بۇل جولى تۇك قارسىلاسا العان جوق. ءاربىر ۇيىلگەن بوقتىقتىڭ تۇبىنەن قۇلاعان قورانىڭ ىرگەسىنەن قولدارىن كوتەرىپ تۇرا كەلگەن جاۋ سولداتىندا بۇدان ەكى اي بۇرىنعى ۇسقىن دا قالماعان ەكەن. باستارىن ەكى تىزەنىڭ اراسىنا تىعىپ، قولدارىن كوتەرەدى. اۆتوماتىن شوشايتىپ، سەنى اتقالى وتىر ما دەپ قالساڭ، ول شوشايعان قول بولىپ شىعادى. بۇلار كاۆكاز بەلىنە ورلەي باستاعاندا ءالى ايبىنىن جوعالتپاعان ەدى. كاۆكازدان سىرعي دومالاپ قۇلاپ تۇسكەندە سول ۇمار-جۇماردىڭ ىشىندە ايبىن دا كەتىپ جوق بولعان سياقتى. بۇعان دەيىن نەنى قۇدىرەت كورسە، ەندى سونىسىن اقىسىز-پۇلسىز اياعىنىڭ استىنا تاستاي بەرەدى:
— گيتلەر كاپۋت! كاپۋت!
بۇلارى ەندى باياعى «تاۋفيق-بەي!»، «تاۋفيق-بەي!» سياقتى قۇنسىز ەستىلەدى. بۇل «كاپۋتتى» بۇدان التى اي بۇرىن ايعايلاسا، مۇمكىن، ءبىز دە قىمباتىراق باعالاعان بولار ەدىك. ءقازىر ءبىز بۇل سوعىستىڭ سوڭعى نوقاتىن ءوز قولىمىزدان قويىپ قانا تىناتىن سەنىمدى بەلگە شىعىپ العان كەزدە ول باعانى بەرە الماساق كەرەك.
بيىلعى فاشيست سولداتى بىلتىرعى وجارلارىنا وتە از ۇقسايدى. نە ءبىز ول وجارلارىن ءبىراز قىرىپ تاستادىق تا، نە بولماسا وجارلىق مىنەزدەرىنىڭ باسىلاتىن ۋاقىتى جەتىپ قالدى. اپتىعى باسىلىپ، ەندى ويىنا ۇرەي ورناپ، كۇن ساناپ كۇشەيىپ بارادى. ارينە، مۇنىڭ، ەكەۋى دە بار. قىردىق تا، اپتىعىن دا باستىق، ۇمىتسىزدىك، ۇرەي دە كىرگىزدىك ويىنا. ەۆروپا مەن افريكادان اكەلگەن مەنمەندىك، ەندى ولىمسىرەپ ءسونىپ بارادى. جاڭا دۇنيە جاڭا ساباقتار بەردى. ءبىزدىڭ مايداندا بۇل جاي اتاقتى قىرىق ءۇشىنشى جىلدان باستالدى.
سونىمەن جاڭا جىلدى قارسى الار شەكارادا مايىستىرىپ ازىرلەنگەن ۇلكەن ستولدىڭ تورىندە اعا لەيتەنانت اندرەي ميروشنيك وتىر. ساۋ قالعان ەكى قابىرعانىڭ ىعىنا «ۇيىمداستىرىلعان جاڭا جىل ستولى» فونار جارىعىندا قۇلپىرىپ، قول بۇلعاپ تۇرعانداي بولادى. وپىرايىپ قالعان ۇلكەن پەشتىڭ اۋزىندا ۇيلىعىپ قانا التى ۇزىن سيراق نەمىس وفيسەرلەرى وتىر. بىلتىرعىداي ەمەس، پاڭدىق جوق. مويىنسۇنعاندىق بار. جالپى ادامنىڭ ادەتى بويىنشا ءۇي ماڭايىن ساعالاپتى دەمەسەك، بۇل ماڭايدا ۇيگە ۇقسارلىق ەش نارسە قالماعان. بۇرىشىنان سوگىلىپ، شالعايلاسىپ كەتكەن ەكى قابىرعانىڭ ءبىرى عانا ساۋ، ەكىنشىسى ەداۋىر كۇيىپ بارىپ سونگەن. ءۇيدىڭ توبەسى دە جوق.
ۇزىن سيراقتارىن شاما كەلگەنشە باۋرىنا قاراي قىسا ءتۇسىپ، التى وفيسەر شامالارى كەلگەنشە سىپايى وتىر. مولتاق تۇمسىعىن وفيسەرلەرگە توسىپ، ەكى كەلتە مۇرىن اۆتومات ءتونىپ تۇر. اۆتوماتتاردىڭ قارا تاناۋىنا كوزدەرى ءتۇسىپ كەتسە، وفيسەرلەر جۇزدەرىن تەز بۇرىپ اكەتىپ، بىرىنە-بىرى ىعىسىڭقىراپ، سىعىلىسىڭقىراپ قويادى. ارينە قارسى الدىڭنان اۆتومات ءتونىپ تۇرعانى وتە ءبىر كوڭىلسىز نارسە... التى وفيسەردىڭ ورتاسىندا ءالى قىرى سىنباعان فون كريۋگەردىڭ ءوزى وتىر. بۇل وزگەلەرىنەن گورى ءالى دە ءوزىن جوعارى ۇستاعىسى كەلەدى. ميروشنيك ونى ادەيى ەلەگىسى كەلمەي، بىردەمە سۇراعىسى كەلسە، باسقالارىنان سۇرايدى. كريۋگەر مۇنداي ەلەمەۋشىلىككە جابىرلەنىپ، ءبىرتالاي ۋاقىت قىر كورسەتكەن ءىرى مىنەزبەن وتىردى. بويىنداعى قارۋلارى مەن قالتاسىنداعى قاعازدارىن العاندا، مەن دە ونى ەركىنىرەك دوڭگەلەتتىم. جارىقتان الىسىراق تۇرىپ قالسا، ەرىكسىز ىلگەرى باستىرىپ، تىم العاراق باسىپ قالسا، كەيىن شەگىندىرىپ قويىپ:
— ايتەۋىر قولىڭدى كوتەرگەن ەكەنسىڭ، دۇرىستاپ كوتەر! نەمىس وفيسەرى سونى دا بىلمەي مە؟ — دەپ، زەكىپ تە قالدىم.
ەندى ول ەلەمەي قويعان ميروشنيككە شاعىم كوزىمەن قاراي باستادى. ميروشنيك ونى ءتىپتى ەلەيتىن ەمەس، ستاكاندارعا ادەيى سىڭعىرلاتىپ، ادەيى باپپەن مولتىلدەتىپ اراق قۇيىپ جاتىر...
قاراڭعى كوشەدە پوەزد كۇتكەن ادامدارداي ىعى-جىعى بولىپ، نەمىس سولداتتارى وتىر. وتىرىس-تۇرىستاعى سولداتقا لايىق ايقىن قوزعالىستاردى ءبارى دە ۇمىتا قالىپ، بوسقىن تۇرىنە كوشىپتى. بەلبەۋلەرىن شەشىپ، ءبارى دە جەلبەگەيلەنىپ، يىقتارىنا ءبىر-بىر تۇيىنشەك بايلاپ العان. تۇتقىن بولىپ ارماندارىنا جەتكەندەي، مۇساپىرلىككە ءبىرجولا مويىن قۇيىپ، شاما كەلگەنشە تۇتقىنعا ۇقساعىلارى كەلەدى.
— ءبىز بۇگىن ءبىر وق شىعارعان جوقپىز...
— ءوز ەركىمىزبەن تۇتقىنعا تۇستىك...
— وزدەرىڭ كوردىڭدەر، اۆتوماتتى لاقتىرىپ جىبەرىپ، قولىمىزدى كوتەردىك، — دەپ گۋ-گۋ ەتەدى. كوزدەرىندە جالىنىش قانا قالعان.
— ءبىز ەندى جاۋ ەمەسپىز قارۋ تاستالدى — جاۋلىق تا ءبىتتى... ەندى بىزگە تۇتقىننىڭ مىندەتى مەن پراۆوسىن ايتىڭىز! — دەپ، كوپ داۋىستار قاتار شۋلاسىپ، بەس-التى سولدات ۆاسيا گريشيندى ورتاعا الىپ تۇر.
ابايسىز قاراعاندا، ەكى قياعا بىتەر دەيتىن مىنەزدەر كوبىنەسە بىرگە بىتەدى. راقىمسىزدىق پەن قورقاقتىق، مەنمەندىك پەن جالىنشاقتىق سياقتى مىنەزدەر شىنداپ كەلگەندە ءبىرى بيىك قياعا، ءبىرى تومەن جىراعا بىتپەيدى، ەگىز وسەدى. كەشەگى راقىمسىزدار، كەشەگى مەنمەندەر ۆاسياعا جالىنىپ، اينالىپ-تولعانىپ تۇرعاندا، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، بار دەنەسىمەن ءبىر عانا سيپاپ قالۋدى جالىنىپ كۇتىپ تۇرعان يت سياقتى ەدى. سونداعى سۇرايتىندارى ار دا ەمەس، نامىس تا ەمەس، ءبىر عانا قۇنسىز جانى!
جانساۋعا سۇراۋ سياقتى وڭاي ويدىڭ ءوزى بۇلارعا ەندى عانا ءتۇستى. بۇل كۇنگە دەيىن بۇلار ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءتورى دەمەي، بوساعاسى دەمەي لاستاپ كەلگەن ايۋاندار. جاس جاندار شىرقىراعاندا، اق ساقالداردان جاس شۇبىرعاندا، بۇلاردىڭ قۇلاعى ونى ەستىگەن جوق، كوزدەرى ونى كورگەن جوق. قالا مەن كولحوزدى تالان-تاراجعا سالعاندا، بىرەۋدىكى-اۋ دەگەن جوق. ادام بالاسىنىڭ ءبىر ايارى جاس قىز، ادال جار بولسا، وندايدى بۇلار بىلگەن جوق. ەندى مىنە، وزدەرى جالىنادى، ءبىراق ادامشا ەمەس، يتشە قىڭسىلاپ جالىنادى. سالتاق-سالتاق، جيرەن ساقال ءبىر ۇزىنتۇرا پەتردىڭ ءبىر وڭ جاعىنا، ءبىر سول جاعىنا شىعىپ، نەشە بالاسى بارلىعىن ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. قولىن جەردەن جارتى مەتردەي كوتەرىپ، بالاسىنىڭ بويىن كورسەتىپ:
— اين!؟ — دەيدى. پەتردىڭ زىعىردانى قايناپ، دەنەسى ءدىر-دىر ەتەدى.
ۇزىنتۇرانىڭ وندا جۇمىسى جوق. ەندى قولىن جەردەن ءبىر مەتردەي كوتەرىپ:
— سۆاي؟! — دەيدى. قولىن تاعى دا جوعارىراق كوتەرىپ، — دراي؟! — دەيدى.
ىزاسى قايناپ جۇرگەن پەتر شالقايا بەرىپ، جەردەن ءبىر مەتردەي كوتەرىلىپ الاقانى تومەن قاراپ تۇرعان قولدى سارت ەتكىزىپ تەۋىپ جىبەردى. قول سەرپىپ جوعارى كوتەرىلدى دە ۇزىنتۇرا سول ەكپىنمەن شالقاسىنان ءتۇستى. الدەكىمنىڭ فونار جارىعىنان قايىستاي جىلتىراعان كىر تىزەلەرى كورىنەدى.
— كومانديرلەر، بەرى كەلىڭدەر! — دەگەن ميروشنيك داۋسى ەستىلدى.
اراق قۇيعان، ستاكاندى جوعارى كوتەرىپ، ميروشنيك ءبىزدى كۇتىپ تۇر ەكەن:
— قانە، جولداستار، موسكۆا ساعاتى ءقازىر ون ەكىنى سوعادى. قۇلاقتارىنا كرەملدە سوقتىعىسقان جەڭىس بوكالدارىنىڭ سىلدىرى كەلسىن. بوكالدى كىممەن بىرگە كوتەرىپ تۇرعاندارىڭدى كوز الدارىڭا اكەلىڭدەر! الىڭدار!.. — دەدى ميروشنيك.
تاڭ سوعىس ۇستىندە دە ساسپاي اتادى. ءبىز ىلگەرى ءجۇرىپ كەتۋگە قانشا اسىققانمەن اۋەلى جارقىراپ ەسەك قىرعان كوتەرىلدى. ودان كەيىن ءمولت-مولت ەتىپ شولپان كەلە جاتتى. شولپاننىڭ سەرپە تاستاعان ەتەگىندەي، سارىالا جىبەك تاڭ ءبىلىندى. بۇل كۇنگە دەيىن بار دۇنيە سوعىس لەبىنە باعىنىشتى سياقتى كورىنىپ كەتەتىن ەدى، جوق، ونىم قاتە ەكەن. دۇنيە كوركى ءوز ورنىندا، ءومىر ءۇنى سوعىس ۇستىندە دە بار كۇشىمەن ەستىلەدى.
سول تاڭ اتقالى ءبىز كىدىرۋ دەگەندى كورگەن جوقپىز. ىلعي العا تارتىپ، كاۆكاز قىرقالارىنان ۇزاي بەردىك. اق جامىلعان قىس تا ارتتا قالدى. كاۆكاز قۇلاماسىنىڭ القىزىل جايقالعان جازعىتۇرعى اسەم شاعى دا ارتتا قالدى. ستالينگراد ءقازىر جاۋدىڭ تۇسىنە دە كىرمەۋى كەرەك، كىرە قالسا، شوشىپ وياناتىن بولار.
سودان كەيىنگى ءبىزدىڭ ءبىر توقتاعان جەرىمىز — ايامپاز قىز مەريدىڭ جارالى گرۋشنيسكييگە قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن ستاكانىن اپەرگەن بۇلاعى ەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ ىشىمىزدە پەچورين دە جوق، گرۋشنيسكيي دە جوق. ءبىزدىڭ زاماننىڭ باتىرلارى دا، قىزدارى دا باسقا. ەسكى زاماننىڭ ەرلەرى اقىن ارقىلى كوز الدىڭا ءبىر عانا ەلەستەپ كەتەدى دە، ءوز قاسىڭداعى ەرلەردەن ىعىسقانداي، لەزدە جوق بولادى. تانكىلارمەن قۇر قول الىسقان ەرلەر، ماشينالاردان جاياۋ وزعان ەرلەر تەڭدەسەرىن ءوز زامانىنان عانا تاباتىن سياقتانادى.
كينوعا ءىرى پلاندا ءتۇسىرىپ الۋ ءۇشىن شاقىرىلىپ جاتقان پەتر ۋشاكوۆ، ۆاسيليي گريشين، ۆلاديمير تولستوۆ، سامەد ابدوللايەۆ ءبىزدىڭ زاماننىڭ باتىرلارى ەدى!..
5
ۆاسيا سۋرەتكە تۇسۋگە بارعالى ورنىنان تۇرا بەردى. گۋلياعa حات جازۋ ءۇشىن قينالعانى سونشا، ەكى قاباقتىڭ ورتاسىنان تۋرا تۇسكەن ءبىر سىزىق پايدا بولا قالىپتى. ماناعى اسەم تارالعان شاشتارى ءۇرپيىپ، كوز جانارلارى ءسونىپ، سۋرەتكە تۇسىرەتىن بەينە قالماعان.
ارينە، ايەلگە حات جازۋ دەگەن قيىن نارسە... اسىرەسە، كوپتەن بەرى قالام ورنىنا قولىنا مىلتىق ۇستاپ جۇرگەن ادامعا قيىن. ونىڭ ۇستىنە قارايىپ قالمادىم با دەپ، ءوزىڭ دە سەزىكتەنە بەرەسىڭ. ەدەندە بۇرقىراپ جاتقان جاپىراق قاعازدار ۆاسيانىڭ بار ازابىن تۇگەل كورسەتىپ جاتىر. وسى بويىمەن سۋرەتكە تۇسۋگە بارسا، ۆاسيا ءبىر اجارسىز جىگىت بولىپ شىعۋى مۇمكىن. مەن ىشكى قاسيەتتىڭ قانداي ەكەنى سىرتقا دا بەلگى بەرىپ تۇرادى دەپ سەنەتىن اداممىن. سوندىقتان ءىشى-سىرتى بىردەي سۇلۋ جولداسىمنىڭ بولماشىدان اجارى سىنباسىن دەپ، ەكەۋمىزگە جازىلعان گۋليانىڭ حاتىن قولىنا ۇستاتتىم:
— ءما، سەن ساقتا... «ايگىلىنى» دە سەن ال، مەتالدى دا سەن ال!.. — دەدىم.
ۆاسيا حاتتى كوزىن جۇگىرتىپ ءبىر عانا شولىپ ءوتتى دە، جادىراپ سالا بەردى. شاشىن جالت-جۇلت تاراپ، كوزدەرى كۇلىمدەپ، بيلەي باسىپ، ماعان كوزىن ءبىر قىستى دا، شىعىپ كەتتى.
سەرگەي استاحوۆ بۇل دەمالىس كۇندەرىن تاۋسىلمايتىن ءبىر ازاپپەن وتكىزىپ كەلەدى. قاشقان جاۋدىڭ وسى ماڭنان تابىلعان كوپ قويمالارىنىڭ بىرىنەن سەرەجا ءبىر جولى ءارتۇرلى بوياۋ، ءبىر بۋما كەنەپ قۇشاقتاپ اكەلىپ ەدى. بولاشاق زەملەمەر ءقازىر سۋرەت سالىپ اۋرەلەنىپ ءجۇر.
سەرەجانىڭ سۋرەتشىلىككە بەيىمدىلىگى زەملەمەرلەر تەحنيكۋمىنا تۇسكەننەن كەيىن بايقالعان ەكەن. ءبىراق ەكى قارىنداسى، ءبىر ءىنىسى، جارىمجان شەشەسى جالعىز وسىنىڭ قولىنا قاراپ وتىرعاندىقتان تەحنيكۋمدى تاستاپ، سۋرەتشىلىككە اۋىسىپ كەتە الماعان. ءقازىر سوعىس بارىن دا، ءوزىنىڭ سولدات ەكەنىن دە ۇمىتىپ، سۋرەتتەن باسىن كوتەرمەيدى. وتىز شاقتى سولدات جاتقان كەڭ بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىن قىپ-قىزىل الا بوياۋمەن سۋرەتكە تولتىرىپ جىبەردى. ءوزى ەداۋىر جۇدەپ تە كەتتى.
كەيبىر جولداستار بوياۋ ءيسىن ۇناتپاسا دا، كوپشىلىگىمىز ىلعي قولداپ، ماقۇلداپ كەلدىك. مۇرتىن تىكىرەيتىپ ستارشينامىز كىرىپ كەلىپ، بۇل نەمەنەنىڭ ءيسى دەپ سۇراي قالسا:
— تەرەزەنى اشىپ ەدىك، دالادان كەلدى... وسى بەتتە ءبىر شىرىگەن ولىمتىك جاتقان بولار... — دەيمىز.
ويتكەنى، سەرەجا ءبىزدىڭ ەرەكشە ءبولىمنىڭ باسىنان كەشكەن سوعىستىڭ تاريحىن سۋرەت ارقىلى جاساپ شىقپاق...
سەرەجا سالعان ءبىرىنشى سۋرەتتى پولك كومانديرىمە تارتۋ ەتتىك. ول سۋرەت نەمىستەردىڭ كاۆكازدان قاشقان ءبىر كەزەڭىن كورسەتۋگە ارنالعان ەدى. ەتەك تاۋلاردان قۇلاي سوزىلعان كەڭ دالادا ۇسىگەن اسقاباقتاي ءوڭسىز، سۇرعىلت تەمىر قالپاقتار شاشىلىپ جاتىر. ءار قالپاقتىڭ ماڭدايىندا ءولىم بەلگىسى — تاربيعان قارا بۇيىدەي كورىنەتىن سۆاستيكا. سۋرەتتىڭ ءدال بەرگى الدىندا كوزى ۇڭىرەيىپ ىشكە ءتۇسىپ كەتكەن ءبىر نەمىستىڭ باسى جاتىر. ۇلكەن قارا قۇزعىن تۇنجىراي قاراپ باسقا ءتونىپ وتىر. «مەن شۇقيتىن تاعى ءبىر كوزىڭ قالعان جوق پا؟» دەگەندەي، سەنبەي قارايدى.
باس پەن قۇزعىنعا ۇركە قاراپ، ءبىر توپ جاياۋ، جاۋ اسكەرى ءوتىپ بارادى. بۇل توپتىڭ قازىرگى شوشىنعانى ارتىنان قۋىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ اسكەر ەمەس، وسى قارا قۇزعىن سياقتى. نەمىستىڭ ءار سولداتى ءوزى دە وسىنداي كۇنگە كەزدەسەرىن سەزىپ، شوشىنىپ قالعان. 1812 جىلعى ناپولەون ارمياسىنىڭ قانىن كورسەتەتىن ءبىر سۋرەتتى ەسكە تۇسىرەدى. ءبىراق بۇل قازىرگى بوسقىنداردى ءدال ەلەستەتەتىن سۋرەت ەدى. پولك كومانديرى سەرەجاعا ۇلكەن العىس ايتىپ، سۋرەتتى قابىلدادى.
سەرەجا ءقازىر ەكىنشى سۋرەتىن سالۋعا كىرىستى. ۆولوديا تولستوۆ سۋرەتشىنىڭ جەلكەسىنەن ءتونىپ، سىن ايتىپ تۇر:
— مىناۋىڭ نەمەنە ءوزى؟ كۇن ورنىنا جەز لەگەن تاۋ ورنىنا يتارقا سالعانبىسىڭ؟ مۇنىڭ اتى سيمۆوليزم بولادى، جولداس سۋرەتشى! — دەيدى ۆولوديا، ەڭ ءبىر شەتىن جەرگە جابىسا سىناپ.
— سيمۆوليزم؟..
— ارينە!.. ەكىنشى، تاڭەرتەڭگى كۇن شۇعىلاسى اۋەلى تاۋدىڭ قىرقالارىنا تۇسەر بولار... ەرتەمەن قىرقالاردىڭ وركەشىنە نايزاعاي جارقىلى ىلەگىپ قالعانداي، جانىپ تۋراتىنىن تالاي-اق كورمەپ پە ەڭ؟ بۇل كەزدە تاۋ اڭعارلارى ءالى قارا كولەڭكە تارتىپ تۇنجىراپ تۇراتىنى قايدا؟
— بۇل سىنىڭدى قابىلدايمىن. تاڭەرتەڭگى مەزگىلدى وزىمشە الىپ كەتكەنىم راس ەكەن. ءبىراق سيمۆوليزم دەگەنىڭ ارتىعىراق قوي دەپ ويلايمىن، — دەيدى سەرەجا قىسىلا باستاپ.
— ارتىعىراق دەپ ويلايمىن؟ ەندەشە، بەرى قارا، مەنىڭ ءار بوياۋىڭنىڭ نەنى ايتىپ تۇرعانىن كورسەتىپ بەرەيىن! — دەپ، ۆولوديا سىڭارجاق سىنشىنىڭ قىزۋىنا قاراي بوي ۇرىپ بارادى. ءبىرى كادۋىلگى سىنعا تۇسكەن سۋرەتشى، ءبىرى كادۋىلگى سىنشىعا ۇساپ، ءبىرى قىسىلعاننان قىزارىپ، ءبىرى قىزعاندىقتان قىزارىپ بارادى.
سەرەجا راقىمسىز سىنشىدان قورعاۋ تىلەگەندەي، كوزدەرىن تەز-تەز قاعىپ، بىزگە قاراپ قويىپ:
— بەينەلەردىڭ ءبارىن بىردەي سيمۆوليزم دەسەك، رەاليزمنەن نە قالدىرامىز؟ — دەيدى.
— ءجا، مىناۋىڭ تەرەك وزەنى بولسىن. مىنانى ارعى قاباقتاعى كۇرەڭ قۇز دەيىك. سوندا مىنا قايىرشىلارىڭ كىم، البا-جۇلبا؟
— ە، ول تۇتقىندار ەمەس پە؟ — دەيدى سەرەجا، سىنشىنى جەڭەر جەرىن ۇستاي العانداي ەكىلەنە سويلەپ. — ول تۇتقىندار! البا-جۇلبا ەمەي، قانداي ەدى؟
— ءوشىر تۇتقىنداردى! كەرەك ەمەس! سەن ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەردى كورسەت! كوزدەرى كۇنگە شاعىلىسىپ، ەكى بەلدەن ءبىراق-اق اتتاپ كەلە جاتسىن!..
— ەكى بەلدەن ءبىر-اق اتتاپ؟.. رەاليزم سول بولماق پا؟
— وي، سەن تەڭەۋمەن ايتىلعان سوزگە تاپ بەرەتىنىڭ نەڭ؟
— سونداي تەڭەۋدى جاڭا عانا سيمۆوليزم دەمەپ پە ەڭ؟
— مەن ايتتىم با؟
— سەن ايتتىڭ.
— سەن ءوزىڭ قىزىق ەكەنسىڭ!..
جاس سۋرەتشى مەن جاس سىنشى ءبىرىن ءبىرى قىرقىلجىڭدار تارتاتىن قيالداردان توسپاي، تاياۋ جەرلەردەن تاپ-تاپ بەرەدى دە، تەز ىلگەسىپ، تەز بوگەلىسىپ قالادى. كەيدە تەڭەۋدى، كەيدە بەينەلەۋدى سيمۆوليزم دەپ قالىپ، وڭاي ۇتىلىپ، وڭاي قۇتىلىپ وتىر. ۆولوديانىڭ ءۇن سيمفونياسىنا، بوياۋلار گامماسىنا قاراي تارتا الاتىن دا جايى بار. ءبىراق ونى ايتسام سەرەجا ويىن كورىپ قالار دەپ ول جاققا ءالى اياق باسقان جوق. سونىمەن بىرگە، ءسوز جارىسا كەلە، قىزىپ تا الىپتى.
سۋرەتشى بايعۇستىڭ ونسىز دا اۋىر تولعاعىن ءبارىمىز قوسىلىپ اۋىرلاتا تۇسەتىن كەزدەرىمىز دە بولادى. ءارقايسىمىز ءار ءتۇرلى سىن، ءار ءتۇرلى تىلەكتەر ايتىپ، كەيدە ءتىپتى قياعا تارتىپ كەتەمىز. كاۆكاز ەتەگىندە وتكەن توعىز ايلىق ءومىردى ءبىر عانا سۋرەتكە سىيعىز دەپ قىسامىز.
سەرەجانىڭ بۇل سالىپ وتىرعان سۋرەتىنىڭ اتىن «قوشتاسۋ» دەپ، كۇنى بۇرىن قويىپ بەرىپ ەدىك. ونىمىز كاۆكازبەن ءوزىمىزدىڭ قوشتاسقان تەرەكتىڭ بويى ەدى. تەرەك وزەنى جاۋدىڭ بارىپ تىرەلگەن دە جەرى، كەيىن قاراي جوڭكىلە قاشقان دا جەرى.
قازبەك پەن كاسپييدەي ەكى قارتتىڭ ەركە قىزى تەرەك تاستان-تاسقا سەكىرىپ، تۋلاپ جاتتى. سۋىق تاس قۇشاقتان قۇتىلىپ، كاسپييدىڭ شالقار كەۋدەسىنە جەتۋگە اسىققانداي، ىشقىنا جۇلقىنىپ، ەسىلىپ اعادى. كوبىك اتىپ، شاپشىپ شاشىراعان كوگىلدىر سۋ جىرتىلعان كوك جىبەككە ۇقسايدى دا، تاستان تاسقا سەكىرىپ بارا جاتقان ەركە سۇلۋدىڭ، جارقىلداعان سيراعى كورىنىپ كەتكەندەي بولادى.
ءار اسۋىندا مىڭ ءتۇرلى ەرتەگىسى بار، قياسىنا قىران ۇيالاعان كاۆكازدى دا، اساۋ سۇلۋ تەرەكتى دە ءبىز سول قوشتاساردا عانا كوز توقتاتىپ كورىپ ەدىك. وعان دەيىن تەرەكتى قارىنداسىمىزداي قورىپ، جاۋعا سۋىن تاتتىرمادىڭ تا، ءبىراق ءوزىمىز دە كوز توقتاتىپ قاراي العان جوقپىز. ءار قياسى الدىرماس قامالىمىز بولعان قۇج تاۋدى دا سول قوشتاساردا عانا كورگەندەي ەدىك.
تەرەكتى جازعان ۇلى اقىن اناۋ ءبىر قان كۇرەڭ قۇزدىڭ توبەسىندە تۇرىپ كورگەندەي بولادى. كەيدە ويلانىپ، باسىن كەۋدەسىنە سالىپ تۇرعان اقىننىڭ ءوزى دە كورىنىپ كەتەدى. كوز تالدىرار كوركەم تاۋدىڭ كۇمىس قىرقالارىنان سىرعىپ كەپ تۇسكەن اقىن كوزى قۇيىنداي ەكپىنمەن اعىپ جاتقان اساۋ وزەنگە قادالعان. وزەن اعىسىن ازعانا تىڭداساڭ، اقىن جازعان ولەڭنىڭ اعىسى دا ەسىڭە تۇسەدى. كوپتەن بەرى ەسىڭە الماعان سوزدەر تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ويىڭا ورالىپ، ىرعاعىنا ەرىكسىز ىڭىلداپ ءۇن قوساسىڭ.
تاڭەرتەڭگى كۇن ساۋلەسى تاۋ قوينىنا ۇرلانىپ قانا، ۇيالىپ قانا كىرىپ كەلە جاتتى. سۋىق تۇكسيگەن قوڭىر قۇزداردىڭ بويى جادىراپ، قاباعى دا جىلىنا باستادى. كۇن ساۋلەسى اۋەلى الىپ جوعالاردىڭ بۇيىرىنە ءتۇسىپ ەدى، ەندى كارىنىڭ جونىن سيپاي، كەۋدەسىنە قاراي ورلەدى.
سۋعا ءبىر ءتۇسىپ، قايتىپ شىقپاي قويعان پىلگە ۇقساعان قارا قوشقىل كەسەك ءبىر جارتاستىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ، ۆولوديا:
— لەرمونتوۆ قانداي ۇلى اقىن بولعان، جولداستار!.. اقىن بەرگەن بار سيپات ءدال سول كۇيىندە تۇرعان جوق پا!.. ۇلى اقىن تەرەككە دە ءدال وسى جارتاستان قاراعان بولۋ كەرەك. اينالانى قاراڭدارشى، اينىتپاي سالعان بەينە ەمەس پە! كوڭىلىڭە سالىنعان ورنەك، كوز الدىڭا سول كۇيىندە كەلىپ تۇرعانداي!. . — دەپ، كوزى جاساۋراپ، اينالا قارانىپ، تۇرىپ قالدى.
بۇل جاڭا جىلدىڭ تاڭەرتەڭىندە ەدى. كاۆكاز بەن تەرەككە قانشا قادالساق تا، ءبىز سول اقىن ايتقاننان ارعىنى كورە المادىق. ەركىن بەينەلەرمەن بەرىلگەن اقىن جىرى ءوز ويىمىزدان اسىپ تۇسە بەردى. تەگىندە، ۇلى جىرعا ىلىككەن نارسەنى ءوز كوزىڭمەن كورىپ تۇرعاندا دا ودان اسىرىپ بەينەلەي الماساڭ كەرەك.
لەرمونتوۆ، پۋشكين جىرلارىنا مەن ەڭ اۋەلى اباي ارقىلى كەزدەستىم. جولسىز شولەيت دالالاردان اسىپ، ايسىز قاراڭعى زاماننان اسىپ، ۇلى جىر قازاق دالاسىنا جەتتى. سول زاماندا اقىنعا اقىننىڭ ءۇن قوسۋى جاي ما ەدى؟ ەكى قياندا جاتقان ەكى اقىننىڭ ۇندەرى قالاي قوسىلا كەتتى؟ ەلىنىڭ مۇڭىندا ۇقساستىق بولماسا، وي ءورىسىنىڭ بەتى ءبىر بولماسا، اقىن ۇندەرى دە قوسىلا الار ما ەدى؟ جات اقىندى جات ەل قالاي ۇعىنا الار ەدى؟
سەرەجا قىرعا شىعىپ كەتىپ، شاشىلىپ جاتقان جاۋ قانجارىنىڭ ءبىرىن تاۋىپ اكەلىپ، كۇرەڭ جارتاسقا لەرمونتوۆتىڭ سۋرەتىن سالا باستادى. اۋەلى قانجاردىڭ ۇشىمەن سىزىپ، اقىننىڭ بەت بەينەسىن جوبالاپ الدى دا، ۇزاماي شاق-شۇق ۇرىپ، تاستى ويا باستادى. ونىڭ سۋرەتشى ەكەنىن دە ءبىز سول جەردە كوردىك.
كوپتەن بەرگى ادەتىمىزشە، ۆولوديا ەكەۋمىز ءبىر عانا قاراسىپ قالدىق تا، ەكى شاقپاق تاستى الىپ، كۇرەڭ جارتاستىڭ ەكى بۇيىرىنە تۇرا قالدىق. ارامەن تىلگەندەي تەگىس ءبىر جەرىنە كاۆكازعا ارناعان ەسكەرتكىشىمىزدى جازا باستادىق.
مەن جازارىمدى بۇرىنىراق جازىپ بولىپ، ۆولوديانىڭ قاسىنا كەلسەم، و دا سوڭعى نوقاتتارىن قويىپ جاتىر ەكەن. ەكەۋمىزدىڭ جازعانىمىز دا ءبىر بولىپ شىعىپتى. قۇج جارتاستىڭ ءبىر بۇيىرىندە لەرمونتوۆتىڭ ءوز ولەڭى تۇر:
— ا تەرەك پرىگاەت، كاك لۆيسا، س كوسماتوي گريۆوي نا حرەبتە...
ۆولوديا وسىلاي باستالاتىن بەس جول ولەڭدى جازىپتى، تاستىڭ ەكىنشى بەتىنە مەن دە وسى ولەڭنىڭ اباي قولىنان شىققان اۋدارماسىن جازىپ ەم:
— اساۋ تەرەك دولدانىپ، بۋىرقانىپ، تاۋدى بۇزىپ جول سالعان، تاستى جارىپ، ارىستاننىڭ، جالىنداي بۇيرا تولقىن — ايداھارداي بۇكتەلىپ، ءجۇز تولعانىپ...
ەندى اڭداسام، مانادان بەرى قانشا تەسىلە قاراسام دا، وسى اباي ايتقان تەرەكتى كورىپ تۇر ەكەمىن. ءوز كوزىممەن كورىپ تۇرعان تەرەك الدىمدا جاتىر. ءبىراق سيپاتىن وزىمشە ايتۋعا ءبىر تەڭەۋ تابا الماي، اينالىپ ابايعا كەلە بەردىم.
— ارىستاننىڭ جالىنداي بۇيرا تولقىن — ايداھارداي بۇكتەلىپ، ءجۇز تولعانىپ...
—
— تالاي بەلدىڭ ار جاعىندا جاتىپ، قاراڭعى تۇندە داۋسىنان تانىعان، لەرمونتوۆپەن بىرگە كۇرسىنگەن ءجون سۇراسپاي قۇشاقتاسا كەتكەن قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، — دەپ، جولداستارىما ابايدى تانىستىردىم.
مەنىمشە ابايعا قاتتى اسەر ەتكەن اقىن لەرمونتوۆ سياقتى. ءوز زامانىنا قايعىرىپ، بولاشاق ءۇشىن مۇڭايعاندا، كەكتەنىپ كەپ جالىن اتقاندا، داندايسىعان تاعىلىققا لاعىنەت ايتقاندا اباي لەرمونتوۆپەن ۇندەس:
— جارتاسقا باردىم،
كۇندە ايعاي سالدىم.
ودان دا شىقتى جاڭعىرىق...
سياقتى ۇلى كۇرسىنىستىڭ توركىنى لەرمونتوۆ سارىنىمەن ءبىر جەردەن شىعادى. جولداستارعا وسىنى ايتتىم.
ءبىر جاعىندا لەرمونتوۆ، ەكىنشى بەتىندە اباي تۇرعان كاۆكازدىڭ كوپ جارتاستارىنىڭ ءبىرى ەندى ءبىر قاسيەتتى ەسكەرتكىشتەي بولىپ قالدى. جاۋ اسكەرىن كەيىن قايتارىپ، شۇبىرتىپ ايداي جونەلگەن جەرىمىز دە وسى جاعا ەدى.
جازعىتۇرعى ارىق-تۇراقتاي شۇبىرتىپ، ءبىر ىزبەن ايداپ، تۇتقىنداردى جونەلتتىك. اعىلعان تانكى مەن ماشينالاردىڭ، الدىڭعى جاعى بەلدەردەن اسىپ كەتسە، ۇزىن قۇيرىعى كاۆكاز قيالارىندا كورىنەدى. الىپ تاۋدىڭ ءار اڭعارىندا تانكى بوتالاپ جاتقانداي، كوپتىگىنە ءوزىمىزدىڭ كوزىمىز سۇرىنگەندەي ەدى. سودان بەرگى توعىز اي ءبىزدىڭ ءبىر تۇيدەك وتكىزگەن كەزەڭىمىز. تەڭ-تارتقا تۇسەتىن كەزدەردى ءبىرجولا ارتقا تاستاپ، جاۋدى تىقسىرىپ ايداۋمەن كەلدىك. الدەقاشان ۋاقىتى جەتكەن تولىقتاندىرۋعا دا قولىمىز تيگەنى وسى-اق. باسقا بولىمدەردىڭ الدەقاشان تاعىپ العان پوگوندارىن دا ءبىز وسى ارادا تاعىندىق.
جاس سۋرەتشىدەن ءبىز وسىنىڭ ءبارىن ءبىر-اق كورسەت دەپ تالاپ ەتەمىز. ءوز باسىمىزدان تۇيدەك وتكەن ءبىر كەزەڭ، ءبىر سۋرەتكە سىيىپ، توعىز ايدى تۇتاس قامتىپ تۇرسا ەكەن دەيمىز... سۋرەت زاڭىنان گورى ءبىزدىڭ «زاڭىمىزدان» كوبىرەك ىعىسقان جاس سۋرەتشى كوز جەتپەس كەڭ دالانى الىپتى دا، كوپ نارسەنى سىيعىزۋعا تىرىسىپتى. ۇزىن-قۇيرىقتانىپ، تانكى مەن ماشينا لەكتەرى قۇلاپ كەلەدى. بۇرقىراعان قار، بۋداقتاعان ءتۇتىن دە كورىنەدى. جوعارىدا قايتادان قازداي قاناتتاسىپ سامولەتتەر ءوتىپ بارادى. ماشينا ۇستىندەگى سولداتتاردىڭ جاڭادان كيىنىپ، پوگوندارىن تاعىپ العاندارى بايقالسا، تاس تۇبىندەگى ءبىزدىڭ ءبولىم البا-جۇلبا. شينەلدەردىڭ وق جىرىپ كەتكەن جىرتىقتارى دا كورىنىپ تۇر. سوندىقتان سەرەجانىڭ سۋرەتى كوپ نارسەنى ۇساق-ۇساق قامتىپ، ەستە قالارلىق ەش نارسەنى كەسەك ايتا الماي قالىپتى. ءبىزدىڭ انانى ايتپاپسىڭ، مىنانى كورسەتپەپسىڭ دەگەنىمىز وسىعان اكەلىپ سوقتىرعان: ءارى كوپ، ءارى ۇساق — ءبىرىن-بىرى جاۋىپ تا كەتكەن.
— وسىنداي تانكى بولا ما ەكەن! — دەيدى ۆولوديا. — تانكى ەمەس، تاراقان عوي مىنالارىڭ!.. كاۆكاز سولقىلداعانداي بولدى-اۋ دەپ وسىلاردى ايتىپ پا ەك؟
— سۋرەتتىڭ جالپى ءبىر جايىلىمى بولادى دا، ناقتىلى تاقىرىبى بولادى، ۆولوديا... ناقتىلى تاقىرىپ ءوزىمىزدىڭ جارتاس قوي... وزگەسى سول كۇننىڭ جالپى جايىن باياندايتىن نارسەلەر... ولارعا ونشا قادالما... — دەيدى سەرەجا، ءمۇعالىم الدىندا تۇرعان بالاداي قىسىلىپ. ەندى داۋسىنا دا ءدىرىل كىرە باستاپتى. كوزى تۇراقتاي الماي، قىدىرا قارايدى. شىنىندا، وسى سۋرەتتى ءوزى دە ۇناتا الماي وتىر، ءبىراق ءازىر مويىندار ەمەس. كوزقاراسى «وسىعان اكەلىپ سوقتىرعان وزدەرىڭ!» دەپ تۇرسا دا اۋزى وعان بارار ەمەس. كىنالى بولسا، ءوزى بولعىسى كەلىپ، سالعان سۋرەتىن جاقتاي بەرەدى.
— ءوزىمىزدىڭ جارتاس؟ وسى ما، سول جارتاس! — دەيدى ۆولوديا تانىماي قالعانداي، تاڭدانىپ.
— ءبىزدىڭ جارتاس وسىنداي ما ەدى؟ مىناۋىڭ لەرمونتوۆ ايتقان جارتاس. كوشىرىپ الىپسىڭ دا، وزىڭنەن ەش نارسە قوسپاپسىڭ!..
كاۆكازدى ءبارىمىز دە لەرمونتوۆ ايتقان سيپاتتا كورگەنىمىزدى ۆولوديا اۋزىنا دا العىسى كەلمەي تۇر. ءوز كورگەنىمىزدى ءبىز كەيىنىرەك اجىراتىپ العامىز...
— جولداس سۋرەتشى، وزىڭە ءتان تۆورچەستۆولىق باعىتىڭدى كورە الماي تۇرمىن... ءسىز ۇلى سۋرەتشىنىڭ تۇتقىنى بولىپ قالعانسىز. مۇنىڭ اتىن بىرەۋدەن... كوشىرىپ الۋ دەيدى. بۇل ۇزاققا اپارمايتىن تۇيىق جول. سۋرەتشى ءومىردى ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوز بوياۋىمەن كورسەتە الۋى كەرەك، — دەپ، ۆولوديا بايىرعى سىنشىلارعا ەلىكتەگەندەي، ءۇنىن دە قوڭىرلاتىپ، قولدارىن سىلتەپ سويلەي باستادى.
سەرەجا بۇل قالجىڭدى اڭعارسا دا، ونىڭ ار جاعىندا ءبىرتالاي شىندىق جاتقانىن سەزىنىپ، بۇرىنعىسىنان دا قىزارىڭقىراپ كەتتى. الدە عانا، قالجىڭسىز تالاس كەزىندە، سۋرەتشى كوپ نارسەلەردى مويىنداعىسى كەلمەي وتىرسا، ەندى مويىنداپ بارا جاتقانى بايقالادى. شانشىپ الاتىن ىستىگى بار «سىن» ءۇستىرت ايتىلسا دا شانشۋداي قادالىپ ەدى، اۋىر ايتىلعان دوستىق سىن سۋرەتشىنىڭ ويىنا قونا قالدى. بۇل كۇنگە دەيىن سىن كورمەگەن سەرەجا مانادان بەرى ايتىلعان سىنداردى وزىنشە ەكشەپ الىپ، ەندى ۆولوديا ايتا الماعان كوپ نارسەلەردى ءوزى مىنەي باستادى:
— مەنىڭ تۆورچەستۆولىق جولىم ءبىرتالايدان بەرى وكوپ، ايقاستار ارقىلى ءوتتى عوي... وسىنى ويلاپ ءجۇردى دەيمىسىڭ. مەنىمشە، بۇل سۋرەتتەن ىسكە تاتيتىنى «قوشتاسۋ» دەگەن اتى عانا. وزگەسىن تۇگەل ءوشىرۋ كەرەك، — دەدى ورنىنان تۇرا بەرىپ.
— جولداس سۋرەتشى، سىزدە ۇلكەن دارىن بارلىعى داۋسىز... ءسىز ءالى ۇلكەن ەڭبەكتەر جاسايسىز... ازىرشە جولداستىق سىن كوبىرەك كەرەك... كەل، وتىر، قوسىلىپ جاساپ كورەيىك، — دەپ، ۆولوديا سەرەجانى قۇشاقتاپ الىپ، ەكەۋى سۋرەتكە بىرگە ەڭكەيدى. ەندى، شانىشقى دا جوق، قالجىڭ دا جوق، ەكەۋى بىرگە ويلاسىپ، بىرگە قينالىسىپ تۇر.
— سەن مىنا ءبىر جىگىتىڭدى قالاي سالعانىڭدى بايقايمىسىڭ؟ مۇنىڭ تۇپ-تۋرا پەچورينگە ۇقساپ كەتىپتى... وزىمىزگە تانىس جىگىت قوي. پەچورينگە ۇقسايتىن تۇگى دە جوق... ونشا ءبىر سۇلۋ جىگىت دەسەك، جالا بولار ەدى... ءبىز رەاليزمنەن شىقپاۋىمىز كەرەك. ءوزى قانداي بولسا، سونداي ەتىپ كورسەتەيىك. سۇلۋ بولماپپىن دەسە، قۇدايىنا وكپەلەسىن! ەسىڭدە مە، ۇستىندە قىرىق جەرىنەن وق تەسكەن شينەلى بار ەدى... كەيبىر جەرىن ماشينا ۇستىندە بىرگە جاماسىپ بەرگەمىز... — دەيدى ۆولوديا.
مەن بۇل ايتىپ وتىرعاندارى مەنىڭ جايىم ەكەنىن سەزبەگەندەي، ءوز جۇمىسىممەن بولىپ وتىرمىن. جاڭادان قوسىلعان جاۋىنگەرلەرىمنىڭ قانداي سىننان وتكەندەرىن ءبىلىپ الۋىم كەرەك. اياقتالماعان حاتتارىم بار... ديۆيزيامىز ەندى جاڭا جاعدايدا بولادى. مەنىڭ، ويىمدى وسىلار بوساتپاي وتىر.
— ۆاسيليسانىڭ تاريحقا كىرىپ قالعانى سۇلۋلىعىنان ەمەس، سەرەجا... ناپولەون سياقتى ءوز زامانىندا الىپ كورىنگەن قولباسشىعا ەرلەرشە قارسى تۇرا العاندىعىنان. قازاق سولداتىنىڭ بەينەسىن ءدال كورسەتەيىك!.. ءوز بەينەسىن ءدال بەرە الساق، بىزگە كوركەمونەر دە وكپەلەمەس، ايەلى دە وكپەلەي الماس، ءجۇز پەچورين توبىعىنان دا كەلە الماس! — دەپ، ۆولوديا ماعان تۋرا تيەرلىك بەلگىلەر بەرە سويلەپ وتىر.
«ايەلى دە وكپەلەي الماس» دەگەن ءسوز تاعى دا اقبوتانى ەسكە تۇسىرەدى. وسى اراعا كەلگەلى، اقبوتانىڭ حاتى ءۇش-تورت كۇن ىشىندە كەلىپ قالاتىن بولدى. بۇرىن ءبىر جەتىدە الۋشى ەدىم. ولاي بولسا، ارامىز ءبىرتالاي جاقىنداعان سياقتى. ارامىز جاقىنداعان سايىن ەرلى-زايىپتى جاعىمىز دا بەكي تۇسكەندەي بولادى. ءبىراق ءدال قاي مايداندا جۇرگەنىن بىلە العانىم جوق. مەن قاداعالاپ سۇراسام دا ول ايقىن جازبايدى. سوعان قاراعاندا اسا ءبىر بۇركەپ ۇستايتىن بولىمدە جۇرگەن سياقتى. بۇل جەردە دە كۇن وتە ىستىق، ورىك، مەيىز ءپىسىپ تۇر دەگەنىنە قاراعاندا، اقبوتا دا وسى وڭتۇستىك مايداندارىنىڭ بىرىندە ءجۇر.
— مىنە، مىنە، قازاق سولداتىنىڭ ءجۇزى ەندى ايقىندالا باستادى، — دەيدى ۆولوديا...
سىرتتا كۇي وينالىپ قالدى. تەز كيىن، تەز شىق!..
كاۆكازدا كاپيتان اتىن العان ميروشنيك، پوگوندارى جارق-جۇرق ەتىپ، روتاعا تۇگەل كوماندا بەرىپ تۇر. داۋسى دا جارقىلداپ شىققانداي بولادى. گۇجىلدەگەن اۋىر سامولەتتەر جەر تارپىپ، ءبىزدى شاقىرىپ تۇرعانى ايقىن. جۇلىنىپ ۇشقان ءشوپ پەن جاپىراق... ءار سامولەتتىڭ، ارت جاعىندا قۇيىن بار سياقتانادى. قۋارا باستاعان شوپتەر جەرگە باۋرىن توسەي جۇلقىنادى.
— وڭ جاعىنان بىر-بىردەن!..
بىزبەن بىرگە كاپيتان ريەۆياكين ءمىندى، ميروشنيك باسقا سامولەتتە.
— سەرەجا، سۋرەتىڭ اياقتالدى ما؟..
— جوق، جولداس لەيتەنانت.
— سوعىستان كەيىن اياقتايسىڭ دا...
— ارينە!
سامولەت جەردەن تىك كوتەرىلىپ، تۋرا وڭتۇستىككە قاراي ءبىر-اق تارتتى...
6
تۇندەگى ۇلكەن ايقاستا نە بولىپ جاتقانىن تۇگەل جازۋ تۇگىل، تۇگەل ۇعىنۋدىڭ ءوزى قيىن. سۋرەتتەۋى قيىنعا سوعاتىن جاعدايدى وڭاي ۇعىلسىن دەپ، تانىس نارسەلەرگە تەڭەپ، مولشەردەن تىس ەكەندىگىن اڭعارتۋ ءۇشىن تامۇق سياقتى ەشكىم بىلمەيتىنگە تارتاتىنىمىز دا وسىدان بولۋ كەرەك. بۇگىنگى ءتۇننىڭ ايقاسى دا سونداي ءبىر تەڭەۋى قيىن سۇراپىلداردىڭ ءبىرى ەدى.
قاراڭعى تۇندە تۇتاس بالقىپ، قىپ-قىزىل بولىپ جانىپ، گۇرس-گۇرس قۇلاپ جاتقان ۇلكەن قالانى ەشنارسەگە تەڭەۋگە بولمايتىن سياقتى. قابات-قابات بيىك ۇيلەر تەمىردەي بالقىپ، قاعازداي جۇقارىپ بارىپ، قۇزداي قوپارىلا قۋلايدى. جانىپ جاتقان قالا ءالى وق بورانىنىڭ استىندا. ءۇشىنشى ءتۇن وسىمەن ءوتىپ بارادى. قۇرعاق جەلدەن قۇلاشتاي شالقىعان وت تەڭىزى كوز جەتەر جەردى تۇگەل باسىپ، شىپ-شىپ قايناعانداي كورىنەدى. ءوزىڭ تۇرعان جەردەن باسقانىڭ ءبارى وت قۇشاعىندا قالعانداي سەزىلەدى.
سول جاعىمىزدا تىنباي كۇرسىنىپ جاتقان تەڭىزدىڭ ۇستىنە جۇمساق ءبىر بيىك قارا تاۋ ورناپ قالعانداي. قالىڭ قارا تۇتىننەن ءبىر جۇلدىز جىلت ەتە المايدى. قويۋ ءتۇتىن كەرنەپ كەتكەن اسپاننىڭ ءبىر ءبۇيىرى ىسكەن سياقتانىپ، بوزالاڭداپ قانا اي بارى سەزىلەدى.
سنارياد پەن مينالار قالادان دا، قالاعا قاراي دا جوسىلىپ اتىلادى. ءاربىر جەرگە سوعىلعان سنارياد اۋەلى ءبىر ۇلكەن-ۇلكەن وت جاپىراعى بار شي تۇپكە ۇقساپ كەتەدى دە، لەزدە بۇرقىراپ-بۋداقتاعان شاڭ-توپىراق بولىپ اسپانعا اتىلادى. كۇندىز كورگەن جازىق جەرىڭ ءقازىر ءبىر قارا ورمانداي، يا بولماسا، تاۋ شاتقالىنداي وركەش-وركەش كورىنەدى.
ءبىزدىڭ وڭ جاعىمىزدان ءبىر جانار تاۋ پايدا بولعانداي. بۇيرا قارا كوك ءتۇتىن شىمىر-شىمىر قايناپ، وت وزەنىندەي اعىلىپ جاتىر. بۇل جانىپ جاتقان كول-كوسىر ەتىپ سالعان سەمەنت زاۆودى. بۇگىنگى كەشكە دەيىن زاۆود ماڭايى ەكى جاقتىڭ ارالىق شەگى ەدى. زاۆود ماڭىنا ادام اياق سالۋعا بولماسا دا، ەكى جاقتىڭ سنارياد، مينالارى دا سول اراعا ۇيلىعا توگىلىپ، سۇزىسە جارىلىپ جاتىر...
ۆولوديا تولستوۆ وسى قالادا تۋعان. اكەسى بۇرىن وسى زاۆودتىڭ جۇمىسكەرى ەكەن. ءقازىر قايدا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. مەنىڭ تۋىپ-وسكەن قالام وسى دەپ، ساعىنىشىن دا، قۋانىشىن دا قالدىرماي ايتاتىن ۆولوديا، بۇگىن قاتتى كۇيزەلىستە ءجۇر. ءتۇن ىشىندە قالانىڭ قاي جەرى جانىپ، قاي جەرى ءبىرجولا جوعالىپ جاتقانىن تانىپ كۇيزەلەدى.
— اناۋ پيونەرلەر سارايىنىڭ تۇسى... مىناۋ جانىپ جاتقان مادەنيەت سارايى بولسا كەرەك... مۋزەي... تەاتر... پارك...
زاۆودتىڭ ار جاعىندا، ءارى قاراتىپ ءتىزىپ قويعان توپ-توپ الىپ پىلدەرگە ۇقساپ بوزعىل ءتۇستى جاقپار تاستار كورىنەتىن ەدى. ودان ءارى كۇنگەي بەتتىڭ كۇرەڭ قيا تاستارى ءبىرىنىڭ يىعىن ءبىرى باسا كوتەرىلىپ، ەداۋىر بيىك تاۋعا اينالىپ كەتكەن. كۇندىز بۇل ءتۇتىن استىندا ءۇنسىز قاراۋىتىپ، قيمىلسىز قالعىپ تۇرعان جوتا ەدى. ءقازىر سول بوكتەرگە ۇلكەن ءبىر قالا ورناپ قالعانداي جارقىرايدى. جۇزدەگەن ۇيلەردىڭ ەلەكتر شامى جارق ەتىپ بىرگە جانىپ، لىپ ەتىپ بىرگە ءسونىپ تۇرعانداي. ءبىزدىڭ اۋىر زەڭبىرەكتەر بۇگىن ءتۇنى سول جوتاعا ورناپ قالىپتى. بۇرىن قۇلاشتاپ الىستان ۇرسا، ءقازىر قوس قولداپ جاقىننان تومپەشتەپ، جاۋدىڭ وڭتۇستىكتەگى بەرىك ءبىر قورعانىسىن تالقانداپ جاتىر.
ءبىز تەڭىزدى جاعالاپ قالاعا ارەڭ جاقىنداپ كەلەمىز. راكەتالار جارق ەتىپ قالعاندا قىرقا جوندارى كوك بۇيراداي كۇڭگىرت جىلتىلداپ، قاراكوك تولقىندار كورىنىپ قالادى. تولقىن بىلەۋلەنىپ ءىرى كورىنگەنمەن بۇگىن دىبىسسىز توڭكەرىلىپ جاتقانداي. قازىرگى ەسىتىلەر ءۇن ايقاس گۇرسىلى عانا.
كەشە ءبىر قاربالاس ۇستىندە قالانىڭ تەڭىز جاق بۇيىرىنەن ءبىر توپ سۋ اسكەرى دەسانتقا ءتۇسىرىلىپ ەدى. ءۇش ساعاتتان كەيىن سول توپپەن ارامىزداعى بايلانىس ءۇزىلدى. ءقازىر ءبىز سول ماڭايدى بارلاپ قايتۋعا كەلەمىز. قالا ۇستىندەگى وت توپانىنىڭ كۇشتىلىگى سونشا، ءدال قاسىنا كەلمەسەڭ قاي جەردە نە بولىپ جاتقانىن اڭعارا المايسىڭ. ادام وت ىشىندە تۇرىپ سوعىسىپ جاتقانداي سەزىلەدى.
ادام ولىگى مەن ات ولىمتىگىنەن اياق الىپ جۇرە الماي كەلەمىز. الدى-ارتىمىزعا توپ-توپ ەتىپ ءتۇسىپ جارىلىپ جاتقان زەڭبىرەك وقتارى... ءبىر ولىكتەن ءبىر ولىككە جىلجىپ، ءبىر شۇڭقىردان شىعىپ، ەكىنشى شۇڭقىرعا جىلجىپ ءتۇسىپ، بەس كيلومەتردەي ەڭبەكتەدىك. شۇڭقىردان تىرمىسىپ شىعا بەرگەن جولداستارىڭ جاعاعا تىرمىسىپ شىعىپ بارا جاتقان باقاعا دا ۇقساپ كەتەدى.
بەلىمە بايلاپ العان ەكى ۇزىن ارقانىم بار... ۇزىندىعى ءدال جيىرما مەتردەن. ارقاننىڭ بىرەۋىنىڭ ۇشى سامەدتىڭ بەلىندە، ەندى بىرەۋىنىڭ ۇشى ۆولوديانىڭ بەلىندە... قالا ماڭايىنىڭ وي-شۇڭقىرىن جاقسى بىلەتىن ۆولوديا اندا-ساندا ارقاننان تارتىپ قالىپ، «بىلاي ءجۇر» دەپ بەلگى بەرىپ قويادى. جىڭىشكە ارقان ءارى سىبىس شىعارماي سويلەسۋىمىزگە جارايدى، ءارى بىرىمىزدەن-بىرىمىز ايرىلىپ قالماۋ ءۇشىن كەرەك ەدى.
تىنىمسىز جارق-جۇرقتا جىپىرلاپ جاتقان ادام ولىكتەرى ورىندارىنان ءبىر-بىر قوزعالىپ قالعانداي، الدەقايدا ەڭبەكتەي جونەلگەندەي بولادى. تالاي سولدات قالاعا كەلە جاتىپ ولگەن تالايى قالادان بىزگە قاراي كەلە جاتقان بەتىندە ولگەن... كوبى شالقاسىنان جاتىر. سول ولىكتەردىڭ اراسىندا كەسىرتكەدەي جورعالاپ ءبىز كەلە جاتىرمىز. جارىق ارت جاعىڭنان تۇسكەندە بار ولىك قالاعا قاراي ەڭبەكتەي جونەلگەندە كورىنەدى. جارىق وڭ جاعىڭنان تۇسسە، بار ەلىك باۋرىمەن جەر سىزىپ، تەڭىزگە قاراي ءبىر قوزعالىپ قالادى. وق كىمدى، قاي جەردە تۇيرەپ تاستادى، سول جەرىندە قالدىرىپ كەتكەن. بىرىنە-بىرى ۇمتىلعان ەكى جاقتىڭ سولداتى ارالاس قۇلاپ، ءقازىر سول ارالاس كۇيىندە جاتىر. ءدارىنىڭ اششى يسىنە ولىكتەردىڭ بورسىعان، ساسىعان يىستەرى ارالاسىپ، دەم العىزباي كەلەدى. ادام ءۇشىن ەڭ ءبىر جامان ءيىس — وسى ولىك ءيسى. قارنى قامپيىپ، ەكى اياعى استىندا جاتسا، ەندى ەكى اياعى سەرەيىپ جاتقان جىلقىنىڭ ءيسى دە ونداي جەركەنتپەيدى. امال جوق، سول ساسىق ولىكتەردىڭ بىرىنەن-بىرىنە جەتكەنشە جان تالاسا ۇمتىلاسىڭ. مۇرنىڭدى جەڭىڭمەن باسىپ، سول ولىكتىڭ باۋرىنا تىعىلاسىڭ. الاقانىڭ ءالسىن-السىن قانعا تيەدى، تىزەڭنەن وتكەن قاندى دەنەڭ سەزىنىپ، تىتىركەنىپ قويادى.
وڭ جاعىمدا كەلە جاتقان ۆولوديا ارقاندى تارتىپ قالىپ، «توقتا!» دەگەن بەلگى بەردى. «نەمەنە؟» دەگەندى سۇراپ، ارقاندى مەن دە ەكى رەت قاعىپ قالدىم.
— «بەرى كەل!»، «تەز، تەز!»...
سامەدكە «تىرپ ەتپە!» دەگەن بەلگى بەردىم دە، ءوزىم ۆولودياعا قاراي كەتتىم...
تاعى ءبىر قارنى قامپيعان ات ولىمتىگىنىڭ باۋىرىندا بالاداي عانا بوپ ءبۇرىسىپ ءبىر سولدات جاتىر. ۆولوديا سونىڭ ۇستىنەن شىعىپتى.
— نەگە شاقىردىڭ؟ — دەدىم، ارقاننان ۇستاپ جىلجىعان بويىم، ۆولوديانىڭ قاسىنا كەلىپ.
— الدىمىزدا عانا نەمىس بارلاۋشىلارى جاتقان كورىنەدى.
— الدارىڭدا... شۇڭقىردا وتىر... ەلۋ-اق مەتر جەردە، — دەدى، دىرىلدەپ، ارەڭ شىققان داۋىس. جارالى سولدات ءار ءبىر ءۇندى الدە قاي جەرىنەن ارەڭ قىسىپ شىعارىپ جاتقانداي بولادى. ءبىراق ءوزى ويداعىسىن ايتىپ قالۋعا اسىعىپ جاتىر.
— ءوزىڭ كىم ەدىڭ؟
— بارلاۋشىمىن.
— اۋىر جارالانعانبىسىڭ؟
— ەكى اياق... جانە شاتىمدا ءبىر جەرىم ۋ قۇيعانداي اشيدى...
اۋىر جارالانعان جاۋىنگەرگە كەزدەسىپ، تۇك جاردەم بەرە الماۋ دەگەن ەڭ ءبىر قيىن حال. الىپ تا كەتە المايسىڭ ەش قايدا حابار دا بەرە المايسىڭ. جەر باۋىرلاپ جاتىپ، جاراسىن تاڭىپ بەردىك. جارالى سولدات ءوز ومىرىنەن ءۇمىت ەتپەسە دە، مايدان ومىرىنەن قول ۇزە الماي جاتىر:
— جاۋ بارلاۋشىلارى مانا، ءىڭىر كەزىندە كەلىپ ەدى. ەندى ىلگەرى اتتاۋعا قورقىپ، شۇقىردا وتىر... جاڭا عانا تەمەكى تارتقان يىستەرى كەلدى... قاسىنا بارىڭدار دا، باس سالىڭدار... — دەيدى.
— سەن ەندى شىداپ ب ا ق، جاتا تۇر... قايتاردا الا كەتەرمىز، — دەدىم.
— جارايدى... راحمەت. اۋرە بولماي-اق قويىڭدار، مەن ءۇشىن اينالماڭدار، — دەدى جارالى. — ءبىراق مەنى اتتىڭ قارنىنا سۇيەپ، وتىرعىزىپ كەتىڭدەرشى. بۇگىنگى ءتۇندى كورىپ وتىرايىن. ەندى مەن ءبارىبىر جاۋىنگەر ەمەسپىن... ءتۇن نەمەن تىنار ەكەن كورىپ ولەيىن... تۇنگى ايقاستى كورىپ وتىرايىن تىم بولماسا...
جارالى جاۋىنگەردىڭ ءار ءسوزى ورتاسىنان ءۇزىلىپ، بارلىق دىبىسى قىرىلمەن شىعادى. كەۋىپ قالعان ەرىندەر بىرىنە-بىرى تيمەي، جاقىنداپ قانا قايتاتىنىن سەزەسىڭ. ەندى جاۋىنگەر ەمەستىگىن بىلسە دە، سوڭعى ايقاستىڭ نەمەن تىنارىن كوزىمەن كورگىسى كەلىپ جاتىر. ءولىمىن بۇلداپ، ورىنسىز ەركەلىك تە ەتپەيدى. ولىمنەن قورقىپ، بۇعاتىن دا ەمەس. جالعىز عانا ويى كورگەن-بىلگەنىن بىزگە تۇگەل ايتىپ، ۇيىنەن اتتانعاندا نە ءۇشىن اتتاندىم دەپ بىلسە، سونى تۇگەل كورگىسى كەلەدى.
ءبىز ونى ولگەن اتتىڭ قارنىنا سۇيەيىك دەپ ورنىنان قوزعاعاندا، قانعا مالشىنعان دەنەسى جىلپ ەتىپ، جەپ-جەڭىل سىرعىدى. اۋزىنا سۋ جۇتقىزىپ، ءبىر ساۋىت سۋدى قوينىنا تىعىپ بەرىپ، قاسىنا «بەلومور» پاپيروسىن قالدىردىق.
— پاپيروس ەمەس، بار بولسا، ماحورقا قالدىرىڭدار... ءوزىم ورار ەدىم... ءىشىم دە پىسىپ بارادى، — دەدى جارالى. مەن ونىڭ كەسكىنىن كورگىم كەلىپ قانشا ۇڭىلسەم دە قاراۋىتىپ كەتكەن جۇزىنە، بەتىنە باتىپ كەتكەندەي كوزىنە جارىق دۇرىستاپ ءبىر تۇسپەي قويدى.
جارالىنى وسى كۇيدە قالدىرىپ، ايتقان شۇڭقىرىنا ۇشەۋمىز ءۇش بۇيىرىنەن جاقىندادىق. بۇل تۇندە دىبىسىمىز ەستىلەر دەپ قاۋىپتەنەرلىك تە ەمەس ەدى. اۆتومات، پۋلەمەت اتىلعانى جاس بالانىڭ الاقان شاپالاقتاعانىنداي عانا ەستىلەدى. بارلىق باسقا دىبىس زەڭبىرەك ارسىلىنان جاسقانعانداي، بۇگىن ءبىرجولا بۇعىپ قالىپتى.
ءبىرىنشى كەزەك بەرىلگەن سامەد شۇڭقىردىڭ جيەگىنە بارىپ، ازعانا بۇعىپ جاتتى دا كوتەرىلە بەرىپ:
— ءيا، حاننان، ءيا ماڭنان! — دەپ قالىپ، شۇڭقىرعا ءبىرىنشى گراناتاسىن تاستاپ جىبەردى.
— ستالينگراد شاھارىندا ءسىزدى ءبىز وسىلاي ۇرعانبىز! — دەپ قالىپ، ەكىنشى گراناتاسىن تاستادى. سونىمەن شۇڭقىردان ەستىلگەن ىڭىرسۋ، ىڭىرانۋلار تا تىندى. ۆولوديا گراناتاسىن بەلىنە قايتا بايلاي باستادى.
بىزگە جاڭادان عانا قوسىلعان جاۋىنگەر سامەدتىڭ ءارقيلى مىنەزى بارلىعىن بايقاسام دا «ءيا حاننان!» دەگەنىن ەستىپ تۇرعانىم وسى ەدى.
— ول نەمەنەڭ؟ — دەپ، كەلەر كۇنى سۇراعانىمدا، سامەد بالاداي ىرجيىپ:
— كىم بىلەدى ونىڭ نەمەنە ەكەنىن... حوجا ناسرەددين حاننىڭ ءۋازىرىن اربانىڭ ارىسىمەن ۇرعاندا وسىنى ايتىپ ۇرىپتى عوي، ايتەۋىر... — دەدى.
قالاعا تەڭىز جاعىنان تۇسىرىلگەن دەسانت ءالى ارپالىسىپ جاتقانىن بايقادىق. تەڭىزدىڭ ءدال جاعاسىندا ورشەلەنىپ ۇشقان وقتار، ەرسىلى-قارسىلى تاستالعان گراناتالار سول ارپالىستى تانىتتى. ەداۋىر جاقىنداعانمەن ءدال قاسىنا بارا العانىمىز دا جوق. ەكى ارامىزدا تاياق تاستام ەتىپ، ءجيى-جيى قازىلعان وكوپتار تولى جاۋ اسكەرى ەدى. الىسقا سىلتەگەن مينومەتتەر، پۋلەمەتتەر دە اتتاتار ەمەس. ءسىڭبىرىپ العىلارى كەلسە دە، ءبىز جاق بەتكە وقتان بوران، وتتان شىمىلدىق قۇرىپ قوياتىن نەمىستەر بۇل ايقاسقا بارىن سالىپ، باسا قيمىلداپ جاتقاندارى بايقالادى.
دەسانت تۋرالى بۇدان مولىراق حابار الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ۆولوديا ماناعى شۇڭقىرعا دا، جارالى جاۋىنگەرگە دە تۇرا باستاپ اكەلدى. سول سۇيەپ كەتكەن بويىمىزدا جاۋىنگەر ءالى وتىر ەكەن. كوزى اشىق، دەنەسى قاتتى ءبىر ىشقىنعان كۇيى شيرىعىپ، تاستاي بولىپ قاتىپ قالىپتى. قارسى الدىنان تۇسكەن جارىققا اشىق قالعان كوزدەر كۇڭگىرت قانا جىلتىراپ، قايعى-قۋانىشتى اڭعارمايتىن بولعانىن اڭداتادى. جارالى سولدات ءولىپ قالىپتى... تۇنگى سوعىستى كورىپ وتىرىپ ءولىپتى.
بارلاۋدان قايتىپ كەلسەم، كاپيتان ميروشنيك ءوز جاپپاسىندا جوق ەكەن.
— ءسىزدى كۇتكەلى قاشان!.. جاعاداعى زەڭبىرەكتەر شتابىنا كەتتى. تەڭىز جارىنىڭ استىنداعى ءۇشىنشى ۇڭگىر... وڭ قول جاعىندا بولادى. تەز سوندا بارىڭىز، — دەدى تەلەفوندا وتىرعان جىگىت.
ءبىزدىڭ شتابتاردىڭ ءبىرازى تەڭىز جاعاسىنداعى ەسكى ۋاقىتتا التىن-كۇمىس قازىپ العان تەرەڭ-تەرەڭ ۇڭگىرلەردە، ءبىرازى جاعانىڭ تىپ-تىك جارىنىڭ استىندا. وكوپتار، ترانشەيالار، شتابتار بىرىنە-بىرى جالعاسىپ، جەردىڭ ءبىر قابات بەتىن شيماي-شىتىرمان تىلگىلەپ تاستاعان. كەيبىر شتابتار جارقاباقتى تەسىپ، تەڭىز جاعىنان كىشكەنە-كىشكەنە تەرەزەلەر شىعارىپ العان. ونداي تەرەزەلەر كۇندىز تەڭىز بەتىن باقىلاۋعا قولايلى بولسا دا، تۇندە وت جاقساڭ ءوزىڭدى دە ۇستاپ بەرەدى. جاۋدىڭ جىلت ەتكەنىن اڭداپ قالعىڭ كەلسە، ەڭ الدىمەن ءوزىڭ جىلت ەتكىزبەي وتىر!..
وسىنداي قاراڭعى ۇڭگىرلەردىڭ ءبىرى تەڭىز جاعاسىن قورعايتىن زەڭبىرەكشىلەردىڭ شتابى ەكەن. ىستىق قاراڭعى ۇڭگىردە كاپيتان ميروشنيكتىڭ داۋسىن تانىدىم:
— ءقازىر-اق كەلىپ قالار، جولداس پولكوۆنيك... كەسىمدى ۋاقىتتان كوپ كەشىكپەيتىن جىگىتتەر ەدى، — دەپ، ميروشنيك ءبىز تۋرالى سويلەپ وتىر ەكەن. ءوزىمىز تۋرالى ايتىلعان ماقتاۋدى ەستىپ تۇرا بەرۋگە ۇيالىپ، مەن دە تەز ءۇن قاتتىم:
— جولداس پولكوۆنيك، كاپيتان ميروشنيكتىڭ امىرىمەن كەلىپ ەدىم، رۇقسات ەتىڭىز... — دەدىم. قاراڭعى ۇڭگىردە ەشكىمدى كورە الماسام دا، «پولكوۆنيك» دەگەن اتقا لايىق چەست بەرىپ، سىمداي تارتىلدىم.
— بۇل كىم؟ — دەدى ءبىر داۋىس.
— بارلاۋ روتاسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىنىڭ كومانديرى لەيتەنانت سارتالييەۆ، روتا كومانديرى كاپيتان ميروشنيك جولداستىڭ امىرىمەن كەلىپ تۇرمىن، — دەدىم، ۋستاۆتىڭ ءبىر ءارپىن اۋىستىرماي بايانداپ. ويتكەنى، اعا كومانديرلەردىڭ الدىندا مۇندايدان ءسۇرىنىپ كەتسەڭ، ميروشنيك ءىزىن سۋىتپاي ايداۋ بەرەتىن...
— ءوي، توقتا!.. توقتا، سەن كوستيا ەمەسپىسىڭ؟! — دەدى، ەندى تانىلا باستاعان داۋىس. — كوپىردەگى دوسىڭمىن دەسەڭشى! و، شايتان!.. سەنى گوسپيتالدان گوسپيتالعا كوشىپ ءجۇرىپ، جوعالىپ كەتتى دەگەنى قايدا؟..
ميروشنيكتىڭ پولكوۆنيك دەپ وتىرعانى باياعى كوپىر باسىندا كەزدەسەتىن مايور رۋساكوۆ ەكەنىن ەندى مەن دە تانىپ:
— جوعالعانىم جوق، جولداس پولكوۆنيك... الدىڭىزدا تۇرمىن! — دەدىم.
قاراڭعىدا سوزىلىپ كەلگەن الۋەتتى قول مەنىڭ سول جاق بىلەگىمنەن ۇستاپ الىپ، قىزۋى بۇرقىراپ سىرتىنا شىعىپ تۇرعان دەنەگە اپارىپ مەنى جاپسىرا سالدى... قۇشاقتاي الۋعا ۇيالسام دا، بار دەنەممەن جابىسا ءتۇسىپ، مەن دە ءۇنسىز تۇرىپ قالدىم. «كاپيتانىڭ سەزبەسىن» دەگەندەي، بىلەگىمدى تاعى ءبىر قىسىپ قويىپ:
— ال، بايانداي بەر كاپيتانىڭا! — دەدى پولكوۆنيك.
مەن بارلاۋدا بايقاعاندارىمدى قىسقا عانا ايتتىم. ارقاڭ جىلى قۇشاقتى سەزىنىپ تۇرعاندا داۋسىڭ دا ءدىرىلسىز شىعا المايدى ەكەن... ءبىراق پولكوۆنيك پەن كاپيتان ەرسىلى-قارسىلى سۇراپ، كورگەن-بىلگەنىمدى ەرىكسىز ءتورت اياعىنان تىك باسقىزدى.
پولكوۆنيك ماعان اۋەلى كەسەك-كەسەك العىس ايتىپ، اياعىندا:
— ءالى قىزۋسىڭ... بالاسىڭ... سونشا نەسىنە جاقىندادىڭ؟ — دەدى.
پولكوۆنيكتىڭ جۇزىنە اكەلىك ءبىر بەلگىلەر شىعا كەلگەنىن سەزىپ، بەتىنە قانشا ۇڭىلسەم دە، قاراڭعى ۇڭگىر ەش نارسەنى كورسەتپەيدى. كوز الدىما باياعى كوپىر باسىنداعى مايور كەلە بەرەدى.
جۇلقىنىپ تەلەفون گۇلدىر-گۇلدىر ەتىپ قالدى. پولكوۆنيك بار دەنەسىمەن سەلك ەتىپ، ترۋبكانى قولىنا الدى. مەن ءبىر ادىم كەيىن شەگىندىم.
— ءيا، «تۋلا» تىڭداپ تۇر... جاقسى، يراكليي گەورگييەۆيچ... ءقازىر! — دەدى پولكوۆنيك. سودان سوڭ، ءجۇزىن ميروشنيككە قاراي بۇرعانى سەزىلىپ: — گەنەرال-لەيتەنانت شاقىرىپ جاتىر. بەس مينۋتتا قايتىپ كەلەم. وتىرا تۇرىڭىز... كوستيا، سەن دە كەتىپ قالما! — دەدى.
پولكوۆنيك شىعىپ كەتتى... مەنىڭ ەسىمە تاعى دا باياعى كوپىر ءتۇستى. مايور رۋساكوۆ دوبالداي قىلىپ وراپ العان تەمەكىسىن مەنىڭ اۋزىما تىعا سالىپ ەدى. قاربالاس ۇستىندە شەكىسىپ بارىپ، دوستاسىپ كەتىپ ەدىك. ءبىزدىڭ بۇل جايىمىزعا قانىقتىعى جوق كاپيتان ميروشنيك:
— پولكوۆنيكپەن قاشان تانىسىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى. مەن قالاي تانىسقانىمىزدى ايتا باستاعاندا، ۇڭگىردەن شىعا بەرە «جات!» دەپ اقىرىپ قالعان پولكوۆنيكتىڭ قاتتى داۋسى شىقتى. سوعان ىلەسە ۇڭگىردىڭ اۋزىندا عانا جارىلعان سناريادتىڭ كوگىلدىر وتى ۇڭگىردىڭ ءىشىن دە ءبىر جالاپ ءوتتى. ەندى ۇڭگىردىڭ ءىشى شاڭ مەن اششى تۇتىنگە تولىپ، تۇشكىرتىپ بارادى. توبەگە ءدۇبىر-دۇبىر ءتۇسىپ جاتقان كەسەك تاستاردىڭ دىبىسى ەستىلەدى... الدەقانداي جاماندىقتى سەزىنگەندەي، كاپيتان ەكەۋمىز تىنا قالدىق. ەندى ەستىلەر تاعى ءبىر ءۇن بولۋعا ءتيىستى سياقتانىپ، ءۇن شىعارماي، كۇتىپ تۇرمىز. تۇسكەن سناريادتىڭ گۇرسىلى مەن ءدۇبىرى تاراپ، سىرتتان تەڭىزدىڭ ىڭىرانعانى دا ەستىلە باستادى. سول كەزدە قورقىپ شىققان ءبىر اقىرىڭ ءۇن:
— پولكوۆنيك... ءولدى! — دەدى.
«ءولدى» دەگەن ءسوزدى كۇنىندە ءجۇز ەستىپ، ءجۇز ايتىپ جۇرەمىز. سوعىس ومىرىندە بۇل ەڭ كوپ كەزدەسەتىن ءسوزدىڭ ءبىرى. ءبىراق، سول ءسوزدىڭ قانشا اۋىر سالماعى بارلىعىن وسى ارادا عانا سەزىنگەندەي، كاپيتان ەكەۋمىز دە ورنىمىزدان قوزعالا الماي قالدىق.
اينالاسى ون ادامنان قۇرالعان ءبولىمىم ارقىلى مەن ەكى جىلدىڭ ىشىندە الپىسقا تارتا جاۋىنگەرمەن جولداس بولدىم. تەمەكىنى كەزەك سورىپ، سۇر شينەلدى كەزەك جۇلقىلاپ تارتىسقان جولداستارىمنىڭ كوبىمەن ءبىرجولا قوشتاستىم. تالايىنىڭ ۇيىنە جاڭاعى ءسوزدى امالسىز قوسىپ، حات تا جازدىم. «ءولدى» دەگەن ءسوزدى تۋرا ايتپاي، ءار كەزدە باسقا سوزبەن اڭعارتۋشى ەدىم. ەندى سول ءسوز ەرىكسىز ەستىلىپ، بار ماعىناسىمەن ايقىن، كىمدى اكەتكەنىن كوز الدىڭا كولدەنەڭ توسىپ تۇر. قاراڭعىدا اقىرىن عانا ەستىلگەن «ءولدى!» دەگەن ءسوزدى ءبىر روتا ءۇن قوسىپ ايعايلاپ ايتسا دا، بۇدان اۋىر ەستىلمەس ەدى...
ۇزاماي شابۋىلعا كوشكەن جاياۋ اسكەردىڭ الدىڭعى جاعىندا ءبىزدىڭ روتا جونەلدى. ۇستىمىزدە ەكى جاقتىڭ وق پەن وتى بىردەي قايشىلاسىپ تۇر. بار وڭەشتەن بىردەي وق بوراتىپ، ءبىزدى جاۋ اتىپ جاتىر. الدىمىزدى ارشىپ بەرۋ ءۇشىن باسىمىزدان اسىرا اتىپ، ءبىزدىڭ جاق، بوراتىپ تۇر. ءوزىمىزدىڭ جاقتىڭ زەڭبىرەك وقتارىنىڭ ءىزىن باسا ءبىز ەنتەلەپ كەلەمىز. كەيدە ءوزىمىزدىڭ زەڭبىرەكتەردىڭ وعى ءتۇسىپ جاتقان الاڭعا جاقىنداپ تا قالامىز. امالسىز جاتا قالۋعا تۋرا كەلەدى. ەسەپپەن مەرزىممەن اتىپ تۇرعان زەڭبىرەكتەر وقتى جىلجىتىپ ىلگەرىلەتە تۇسەدى. ءبىز دە تۇرا جۇگىرىپ، ىلگەرى ۇمتىلامىز. زەڭبىرەكتەر مەن جاياۋ اسكەرلەر ءبىر-اق ادامنىڭ امىرىمەن قيمىلداپ تۇرعانداي، ءبىرىن-بىرى ءدال كەزىندە توسىپ الىپ، ىلگەرى قاراي بىرگە اتتاپ بارادى.
بۇل جاۋ قولىنىڭ قارا تەڭىزدىڭ شىعىسىنداعى ەڭ سوڭعى، ەڭ ۇلكەن بەكىنىسى. سوندىقتان، جاۋ ايانباي جۇلقىسىپ، نە بار ءزارىن ىرىكپەي توگەدى. جاڭا عانا قاسىڭدا كەلە جاتقان جولداسىڭ دومالانىپ كەيىن قالىپ، ونى ورنىنا جاڭا ءبىر داۋىس ەستىلەدى.
بۇل جولى ءبىزدىڭ جاق جاۋدىڭ بار ەسەبىن شاتاستىرىپ جىبەردى. ادەتتە، اۋەلى ءسوز «سوعىس ءتاڭىرىسى» زەڭبىرەكتەرگە بەرىلىپ، جاياۋ اسكەر سودان كەيىن ۇمتىلۋشى ەدى. بۇل جولى جاياۋ اسكەر زەڭبىرەك وقتارىمەن جالعاسا كەلە جاتىر. مۇندايدى كۇتپەگەن نەمىستەر جاياۋ اسكەرگە ارناعان وق بورانىن ءبىزدىڭ جاعىمىزعا توگىپ، جاقىنداپ قالعانىمىزدى كەشىرەك اڭعاردى. قولما-قول ءبىر كەلىپ قالساق، ءبىزدى شەگىندىرۋ دەگەن بولىپ كورمەگەن ءىس ەدى. ۋرالار كەزگە جاقىنداساق نايزامىزدىڭ ۇشى دا قۇتىرىنىپ كەتەدى.
جاۋدىڭ الدىڭعى شەبىن بوگەلمەي-اق توڭكەرىپ تاستادىق...
— ءيا، حاننان! — دەگەن سامەدتىڭ، ايعايى ءجيى-جيى ەستىلەدى. ايعايىنا قوسىلا گراناتاسى جارىلادى.
ايعايسىز شابۋىل دا ورىستەي المايدى. سولدات كەگىن تۇتاتىپ وتىرۋ ءۇشىن ايعاي كەرەك. وق ءتيىپ قۇلاپ تۇسكەن جاۋىنگەرىڭ دە «العا!» دەپ، ءبىر ايعايلاپ قالادى. ايعاي سوعىستىڭ ەڭ كارى ءتاڭىرىسى!..
بولىمدەر اندا-ساندا ارالاسىپ كەتىپ، جاۋىنگەرلەرىنەن كوز جازىپ قالعان كىشى كومانديرلەر ساعان كەلىپ:
— ۇر، ۆانيا!.. — دەيدى، ءامىر ەتىپ...
— ءوزىڭ دە ۇيىقتاما! — دەيسىڭ...
كەيدە ەسىنىڭ ءامىر بەرىپ قالعانىڭ دا باسقا ءبىر ءبولىمنىڭ جاۋىنگەرى بولىپ شىعادى...
الىستان سالىنعان ءبىر ۇران ءار جاۋىنگەردەن ءوتىپ، ساعان جەتكەنشە وزگەرىپ تە كەتەدى. كەڭ جايىلىپ كەلە جاتقان جاياۋ اسكەردىڭ ءبىر قاناتىندا تۋعان ۇران ەكىنشى قاناتىنا ون وزگەرىپ بارىپ قايتادى...
كەيدە سولدات مايداندا قۇربان بولعان دوس جولداسىن ەسىنە الىپ:
— گريشا ءۇشىن!
— كوليا ءۇشىن! — دەپ ايعاي سالادى. مۇمكىن، جولداسىنىڭ قايتپاعان كەگىن ەسەلەپ الار ءبىر ساتكە كەزدەسىپ قالعان شىعار.
— ولگا ءۇشىن! نينا ءۇشىن! — دەگەن ايعايلار شىعادى.
الدەقاي سولدات جاۋ جەرىنە ايداپ كەتكەن جارىن ەسىنە الادى. الدەكىم حابارسىز كەتكەن قالىڭدىعىن ەسىنە الادى. مىڭداعان سولداتتىڭ جۇرەگىندە مىڭداعان جار دا بار، ءقازىر سونىڭ ءبارى ەسكە ءتۇسىپ، ءبىراز ۋاقىت ۇستىمىزدەن ىلعي ايەل كەكتەرى ءوتىپ جاتىر...
— شۋرا ءۇشىن!.. سونيا ءۇشىن!.. گاليا ءۇشىن!..
ءقازىر سول ايەلدەردىڭ ءبارى دە بىزبەن بىرگە سوعىسىپ كەلە جاتقانداي بولىپ كەتەدى. بىرەۋىنىڭ كەگىن الىپ كەلەمىز، بىرەۋىن ساعىنىشپەن ەسكە الامىز... ايەل اتىنان سولداتتىڭ جۇرەگى جىلىنىپ، قۋاتىنا قۋات قوسىلعانداي بولادى.
— جەنيا ءۇشىن! (زا جەنيۋ!) — دەگەن ايعاي ەكى-ۇش اۋىزدان امان ءوتىپ بىزگە جاقىنداپ كەلەدى. ەشكىم وزگەرتپەي، ءبىر اۋىزدان ءبىر اۋىز قاعىپ الىپ، سامەدكە جەتكىزەدى. ءار ىسىنە قالجىڭى ارالاسا جۇرەتىن سامەد جەنيانى «جەناعا» اينالدىرىپ:
— زا جەنۋ! — دەپ، ماعان قاراي جونەلتتى...
مۇنىسىن ماعان قىلجاقتاپ ايتقان «ايەلىڭ ءۇشىن!» دەپ تە، كوپكە ارنالعان «ايەلىمىز ءۇشىن!» دەپ تە ۇعۋعا بولاتىن ەدى. مەن دە سول سامەد ايعايلاعان كۇيىن وزگەرتپەي وڭ جاعىما قاراي اسىرىپ سالدىم... بۇ دا كوپشىلىكتىڭ، جۇرەگىنە ءدال تيگەن ەكەن الىستاعان سايىن وسە ءتۇسىپ، كۇركىرەي ءتۇسىپ، وڭ قاناتقا جەتكەنشە قوماقتانىپ الدى.
— دۇرىس، دۇرىس! — دەگەن سۇيەمەلدەر دە ايتىلىپ جاتىر.
ايقاستىڭ، قانداي قاربالاس كەزىندە دە ءبىر جاق شەتتەن سالىنعان كەيبىر ۇراندار ۇزىن شەپتى ون وراپ قايتسا دا وزگەرمەي كەلەدى. كوپ اۋىز قايتالاعان سايىن قاسيەتتى ماعىناسى كوكىرەگىڭە نىعىزدالا ءتۇسىپ، العا قاراي جەتەلەي بەرەدى.
مەنىڭ، وڭ جاعىمدا ءبىر داۋسى ءالسىز جاۋىنگەر كەلە جاتىر. داۋسى قارلىقپاعان دا، قورقىپ تا كەلە جاتقان جوق، بولىمى سول-اق... دەنەسى دە قوراش. وزگەمىزدەن گورى اياعىن تەزىرەك باسقانمەن ادىمى قىسقا بولۋ كەرەك، باسى بۇلعاڭداپ، كەيىنىرەك كەلەدى. جاۋ وكوبىنا كەزدەسىپ قالعانىمىزدا مەنىڭ الدىمنان ەكى ۇزىنتۇرا قاشا جونەلدى. ونىڭ الدىندا ءۇش اۆتوماتشى بۇعىپ وتىر ەكەن. ءبىزدىڭ جاۋىنگەر ەتپەتىنەن ءتۇستى. اۆتومات وقتارى قىرقىپ ءتۇسىردى. مەن ءوز الدىمنان تۇرا جونەلگەندەردى وقپەن تۇيرەپ ۇلگىرگەنشە، تانىس، ءالسىز داۋىستىڭ — «وتان ءۇشىن!» — دەپ قالعانىن ەستىدىم. ازدان سوڭ جارق ەتىپ گراناتاسى دا جارىلدى.
زەڭبىرەك وقتارى تاعى ءبىر ىلگەرى جىلجىپ كەتكەنشە، ءبىز سول وكوپقا بۇعا تۇردىق. جاڭاعى ءالسىز داۋىس قۇلاعىمنان كەتپەي، كىم ەكەنىن، نە كۇيدە ەكەنىن بىلگىم كەلدى. ءوزى دە ءولىپتى، ءبىرىنىڭ، ۇستىنە ءبىرى قۇلاپ، قانى-جىنى ارالاسىپ ءۇش اۆتوماتشى دا سەرەيىپ جاتىر.
— سەن بۇل جاۋىنگەردى ابايلاپ پا ەڭ، كوستيا؟ داۋسى ءتىپتى بولىمسىز ەدى... ءوزى اۋرۋ ما دەپ قالىپ ەم... گراناتاسىن ءوزى ءولىپ بولعان سوڭ، لاقتىرعانداي كورىنىپ كەتتى! Heمەنە جاۋدى جاستانا قۇلاعانىن بىلگەن دە جوق... مەن ەرلىك دەپ وسىنداي ءولىمدى ايتار ەم! — دەدى پەتيا، مەنىڭ قاسىما كەلىپ. كوزىڭنەن جاس شىعىپ كەتۋ، جىلاۋ ەمەس، ارينە. ىشىمىزدەگى ەڭ قاتال مىنەزدى جاۋىنگەرىمىز پەتيا كوزىنەن ىرشىپ نەتكەن ىستىق تامشىعا يە بولا الماي قالدى.
مانادان ءبىر جالعانىپ، ءبىر ءۇزىلىپ، دامپ الماعان ۇلكەن ۋرا ەندى جاۋار بۇلتتاي تۇگەل تورلاپ، قاراڭعى ءتۇندى كەرنەپ كەلەدى.
— ۋ-ر-ر-را!!!
— ۋ-ر-ر-را!!!
دىبىسسىز ارپىنە دەيىن كۇركىرەتىپ سوزۋعا كەلەتىن جالعىز ءسوز، ەندىگى بوگەسىنگە قاراما، قالاعا كىر دەگەندەي ءامىر ەتەدى. ءاربىر جاۋىنگەر مانادان ىركىپ كەلە جاتقان جىگەرىنىڭ ەكپىنىمەن زىمىراپ جونەلدى. بۇل ءبىزدىڭ ءۇش تاۋلىك كۇتكەن ءساتتى كەزەڭىمىز. بار سولداتتا ءبىر-اق وي بار. ول — قاتارىنداعى جاۋىنگەردەن ءبىر ادىم بولسا دا وزىق وتىرۋ. ەرسىلى-قارسىلى سوققان «ۋرا!» تولقىنى اياعىڭا كۇش تۇسىرەر ەمەس، ءوزى كوتەرىپ اكەلە جاتىر. سونىمەن بىرگە، سەن ءوزىم دەگەندى ۇمىتىپ، العا ۇمتىلعان كوپ قولدى ءبىر-اق ادامداي، تۇتاس سەزىنەسىڭ. ۇدەتە سوققان «ۋرا!» تەڭىز تولقىنىنداي لىقسىپ، قالانىڭ ءۇستىن باسىپ بارا جاتقانداي، جوعارى شىعىپ العان.
ءبىز تەڭىزشىلەر كلۋبىنىڭ ماڭايىنا جەتكەندە، وت ىشىندە شايتانداي سەكىرىپ، زىتىپ بارا جاتقان جاۋ اسكەرلەرىن كوردىك. سولدات بويىنداعى قارۋىنا دەيىن تاستاي قاشسا، ونىڭ ار جاعىندا ءدال بۇگىنگى جەڭىلىستەن گورى دە اۋىرىراق ءبىر سۇرگىن جاتادى.
ءورت ساۋلەسىندە ۇيدەي كورىنگەن ماتروس، ەكى بۇكتەتىلىپ، شويناڭداپ بارىپ قاشقان جاۋدىڭ ارت جاعىنان ەكى رەت گراناتا لاقتىردى. سودان كەيىن، بىزگە قاراي اقساڭداپ باسىپ بىر-ەكى اتتادى دا، تۇرىپ قالدى، ەندى دەنەسى ەكى جاعىنا كەزەك تولقىپ كەتىپ، ارەڭ-ارەڭ قۇلاپ كەتپەي تۇر. باسىن بايلاپ العان اق شۇبەرەكتەن قانى سورعالاپ، سول جاق بەتىن تۇگەل جۋىپ كەتىپتى. اۆتومات ۇستاعان وڭ قولىن مەنىمەن قۇشاقتاسقىسى كەلگەن تۇردە وڭتايلاي بەردى. ءورت ساۋلەسىنە جارقىراي شاعىلىسىپ، جالعىز وڭ كوزى عانا كورىنەدى. قۇشاقتاسا كەتۋگە مەن دە قۇشاعىمدى اشتىم. ماتروس بار دەنەسىمەن لوقسىپ قاپ، كەۋدەمە كەلىپ تىرەلدى دە، ۇيىقتاپ كەتكەندەي، قيمىلسىز تۇرىپ قالدى. مەن قۇشاقتاي الىپ:
— تىرىمىسىڭدەر، باۋىرلار... — دەدىم. ول ماعان:
— قولىڭدى تارتشى، دوستىم... ارقامدا ساۋ جەر جوق، — دەدى. ارقاسى دا ىشقىنىپ، مايىسىپ كەتتى. قولىمدى تەز تارتىپ الىپ ەم، الاقانىما قان جۇققان ەكەن.
اشەيىندە قاتتى قالجىڭداساتىن جاياۋ اسكەرلەر مەن ماتروستار ءقازىر جاپپاي قۇشاقتاسىپ جاتىر:
— قۇتقاردىڭدار، دوستار!..
— شىداپ تا باقتىڭدار، ەرلەر! — دەسەدى. ىرشىپ كەتكەن كوز جاستارى دا جالت-جۇلت ەتەدى. ۇزاق قۇشاقتاسۋعا دا ۋاقىت جوق.
— العا! العا! — دەگەن ميروشنيكتىڭ داۋسى تانىلادى.
— بەرى قاراي! بەرى قاراي! — دەگەن ريەۆياكيننىڭ داۋسى الدىڭعى جاقتان شىعادى.
— پەتيا، سامەد، ۆولوديا، كوستيا! — دەسىپ، ءار ءبولىمنىڭ جاۋىنگەرلەرى ءارى تۇگەندەسىپ، ءارى قايتا تابىسىپ بارادى.
— قاشتى، قاشتى!.. ۇر، سوق، تاپا! — دەگەن داۋىستار شابۋىلدىڭ قول-تومپەش كەزەڭىنە كىرىپ قالعانىمىزدى اڭعارتادى.
ماتروس بار سالماعىن ماعان سالىپ، ءالى سۇيەنىپ تۇر. ال-دارمەنى بىتكەن، كورىنىپ تۇرعان جالعىز كوزدەن قۋانىش جاسى بۇرشاقتاي دومالايدى. ماتروستى ءبىر قۇلاپ جاتقان تاس اققۋدىڭ ۇستىنە وتىرعىزا بەرىپ:
— سەن ەندى دەم ال، جولداس... ءقازىر سانيتارلار دا كەلەر... — دەدىم، ىلگەرى قاراي جۇگىرە جونەلۋگە ىڭعايلانىپ. ماتروس يىعىما ايۋداي اسىلا قۇشاقتاي الىپ تۇرا كەلدى دە:
— دەم ال!.. العا دەگەن ءامىر جالعىز ساعان عانا ايتىلعان با ەكەن؟ — دەپ، جۇلقىنىپ العا قاراي ۇمتىلدى. سىلتي ادىمداپ، قيرالاڭداي سەكىرىپ، ءبىراز عانا جەر مەنىمەن قاتارلاسىپ وتىردى دا، كەيىندەي بەردى. تولىپ جاتقان جاراسىن ەلەگىسى كەلمەي، قارلىعىپ قالعان داۋسىمەن «ۇر! تاپا جىلاندى»! دەپ، كەك كۇشىمەن عانا جۇگىرىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ ازابىنا مەن شىداي الماي، وزىپ كەتتىم.
— العا!.. — دەپ قىرىلداعان داۋىس قالا باردى.
ورىس ۇلدارىنىڭ ارنەگە دە شىدامدىلىعىندا شەك جوق سياقتى. قىرىق جەردەن قانى سورعالاپ جاتسا دا قىڭق ەتۋ دەگەندى بىلمەيدى ولار. تۇندە كەزدەسكەن جارالى سولدات تا، مىنا ماتروس تا سول شىدامدى ورىس ۇلدارى ەدى. ءبىرى ايقاستى تاعى ءبىر كورگىسى كەلىپ، باسىمدى جوعارى كوتەرىپ وتىرعىزىپ كەتىڭدەر دەپ ەدى، ءبىرى، مىنە، — ال-دارمەننىڭ بار-جوعىنا قاراماي، ايقاسقا تاعى ءبىر كىرگىسى كەلەدى. مۇمكىن، بۇل — ومىرمەن وڭاي قوشتاسا الماۋدىڭ ءبىر بەلگىسى بولار، مۇمكىن، بۇل — «سۇڭقار جىرىنىڭ» اسەرى بولار. مۇمكىن... گوركيي جىرلاعان سۇڭقارى وسىلار بولار...
تاڭ اتا جاۋ قولى ءجىعىلا-سۇرىنىپ، قۇلاي قيراتىلىپ قالادان شىقتى. بۇل شەگىنۋ ەمەس، اپالاڭ-توپالاڭ، قاشۋ ەدى. قاشۋ دەگەن اسكەر ومىرىندەگى ەڭ ءبىر ابىرويسىز، اشىلعان شاشىلعانىڭا قاراتپايتىن حال. وسىنشا ۇركىپ، وسىنشا اپاتقا ۇشىراپ بارا جاتقان جاۋ قولى تاعى دا ەسىن جيىپ، تاعى دا قارسىلاسار-اۋ دەپ ويلاي المايتىندايسىڭ!.. «اق تابان شۇبىرىندى» دەگەن سياقتى، ساي-سالا، جىڭىشكە سوقپاقتارمەن شۇبىرعان بوسقىن «القاكول سۇلاماسىنا» قاراي ءوتىپ بارا جاتىر. تالانىپ قالعان بۇرالقى يتتەي، ارتىنا بۇرىلىپ ارس ەتۋگە دە شاماسى جوق، ءار تاسادان ءبىر قىلت ەتىپ قالادى.
ارسا-ارسا بوپ سۇيەگى عانا قالعان ۇلكەن قالا ءالى تۇتىندەتىپ جاتىر. قالانىڭ كەيبىر جەرلەرى قۇلاپ تا بولعان، جانىپ تا بولعان؛ ەسكى مولاداي وپىرىلىپ، ءتۇتىن دە جوق، ءۇن دە جوق، سارالا كۇلگە اينالىپ، ءۇيىلىپ قالعان. بۇل ماڭايدا يت تە ۇرمەيدى، مىسىق تا جولىڭدى كەسىپ وتپەيدى. دەنەسىندەگى جارالارىن كۇنگە توسىپ، قالا دارمەنسىز تالىقسىپ جاتقانداي سەزىلەدى.
وسى ۇيىلگەن كۇلدەرگە، وپىرىلا قۇلاعان ۇيلەرگە تىرەلىپ، توقتاپ قالعان كوپ ماشينالار تۇر. الدىڭعى جاعىن قيراتا جول سالىپ بارىپ، اقىرىندا كەپتەلىپ قالعان تانكىلار كوپ كوشەلەردى تىعىنداپ تاستاپتى. ورتا كوشەلەردىڭ كوبى وسىنداي سىعىلىسىپ، سوقتىعىسىپ، شايناسىپ قالعان كوك تەمىر، جاياۋ ادامدى دا وتكىزبەيدى.
ءبىز قاشانعى ادەتىمىز بويىنشا، قالاعا بۇرىن كىرىپ، سوڭ شىعامىز... ءقازىر جارىم-جارتى ساۋ قالعان ۇيلەردىڭ استىنا ءتۇسىپ، توبەسىنە شىعىپ، بۇعىپ قالعانداردى تۇتقىنعا الىپ ءجۇرمىز. بەت-اۋىزدارى قارالا، تورالا، تىزەلەرى كۇستەن جىلتىراپ تۇرعان ەكى جۇزدەي ادامدى سەرەجا مەن سامەد سوڭىمىزدان ايداپ كەلەدى.
— سەندەردىڭ قارۋلارىڭ قايدا؟ — دەيدى ۆاسيا گريشين، ءارقايسىسىنا ءبىر ءتونىپ. تۇتقىندار كوشەدە شاشىلىپ جاتقان اۆتوماتتاردى نۇسقايدى:
— انە جاتىر عوي!.. از كورىپ تۇرمىسىڭ؟ — دەگەندەي، ۆاسياعا رەنجىپ قاراسادى.
ەكى كوشەنىڭ بۇرىشىندا شويىن باعانعا سوعىلىپ تۇرىپ قالعان جەڭىل ماشينانىڭ ەسىگىن اشىپ، پەتر قاتال جەكىرىپ تۇر:
— شىق بەرى، ەكى يتتەن جارالعان ءۇشىنشى يت! — دەيدى كىجىنىپ...
ماشينادان توڭقايىپ شىعا بەرگەن بىرەۋدىڭ ارتى كورىنەدى. ءوزى كۇيىپ-پىسىپ تۇرعان پەتيا ونداي قورلىقتى كوتەرە السىن با، شەگىنە بەرىپ اۋىر وكشەمەن تەۋىپ جىبەردى. ەندى سارت ەتىپ ماشينانىڭ، ارعى بۇيىرىندەگى ەسىگى اشىلىپ كەتتى دە، شاش كەندىردەي ۇيپالاقتانعان سارى شاشى دۋدىراپ، ۇزىن ءبىر وفيسەر ەتپەتىنەن قۇلاي جەرگە ءتۇستى:
— پلەن پلەن! — دەدى وفيسەر. وسى ءسوزدى كوپتەن جاتتاپ جۇرگەندەي، قۇلاپ جاتسا دا وتە دۇرىس ايتىپ جاتىر.
قارا شۇبار كيىنگەن وفيسەرگە پەتيانىڭ جانى قاس. ءبىز «توقتا!» دەپ قالعانشا بولماي، پەتيا وفيسەردى اۆتوماتىمەن وسىپ-وسىپ قالدى. ءالى دە «پلەن» دەگىسى كەلىپ، قىبىرلاپ جاتقان وفيسەر ەرنىنەن ەندى بۇرقىراپ قىزىل كوبىك كورىنە باستادى...
بۇل قىلىعىن ۇناتا قويماعانىمىزدى تانىپ، پەتر وفيسەردىڭ قالتاسىنان قاعازدارىن تەز سۋىرىپ الىپ، ماعان ۇسىندى. مۇنىسى «اتقانىم فاشيست وفيسەرى، وبال دا ەمەس، كۇنا دا ەمەس» دەپ اقتالعان داعىسى ەدى.
وفيسەردىڭ، جانى قىسىلعاندا دا جان قالتاسىنان سۋىرىپ تاستاۋعا قيا الماعان ءبىر كوروبكانى سۋىرىپ الىپ، پەتر ۆولودياعا ۇستاتا سالدى:
— جاقسى تەمەكىگە جانىڭ قۇمار عوي سەنىڭ... ءما! ءوزىمىزدىڭ تەمەكى!..
كوروبكا وزىمىزگە تانىس، كادۋىلگى «زولوتوە رۋنو»... ۆولوديا ونى تەمەكى دەپ قالىپ، ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن عانا الا بەرگەندە، سالماقتى كوروبكا جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. قاقپاعى اشىلىپ، ەكى التىن ساعات، اسىل تاستى التىن بىلەزىكتەر، سىرعالار كورىنىپ قالدى.
— وسىنداي ءبانديتتى وفيسەر دەۋگە بولا ما؟ — دەدى پەتيا، ەندى ءبىرجولا اقتالعان ۇنمەن...
قالا ءالى جانىپ جاتىر. كەيبىر داق تۇسپەي ساۋ قالعان ۇيلەردى كورگەندە تاڭ قالاسىڭ. ونداعان كوشەلەردى ارالاپ شىقساق تا قالا حالقىنان ءبىر ادام كەزدەستىرگەن جوقپىز. كوبى ەرتەرەك باسقا جاققا كەتكەن قالعاندارىن جاۋ قولى قىرىپ تاستاعان. قارا تەڭىزدىڭ شىعىسىنداعى ەڭ ۇلكەن بەكىنىسكە اينالدىرعان قالادا سوۆەت ادامىن قالدىرماعان. ورتتەن كەيىن قارا جامىلعانداي قاپ-قارا بولىپ جاتقان ۇلكەن قالا، تۇنجىراپ، تۇنەرىپ تۇرعان ۇلكەن ۇيلەر ءبارى دە «كەگىمدى اپەر!» دەپ قاتال بۇيىرىپ تۇر. قالانىڭ وڭ جاق شەتىنە تامان، قۇلاعان مولاداي وپىرىلىپ جاتقان تاس ءۇيدىڭ تۇسىنان وتە بەرگەنىمىزدە ۆولوديا ماعان ءبىر قاراپ قالدى. ەش نارسە دەمەسە دە، جولداسىمنىڭ وسى قاراسىنان جۇرەگىم لوقسىپ قالعانداي بولدى. ەسكى، ءبىر قابات قىزىل كىرپىش ءۇي...
— كىرە كەتەيىك، كوستيا... — دەدى ۆولوديا. ونىڭ ءدىر ەتىپ قالعان داۋسىنان سەنىڭ تۇلابويىن، ءدىر ەتىپ قالعانداي ەدى. بۇل كۇنگە دەيىن اۋزىمىزعا الۋعا جاسقانىپ كەلگەن جايدىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ تۇرعانىمىزدى مەن دە سەزىنە قالدىم. ارينە، مىناۋ وپىرىلىپ جاتقان ءۇي وسى ۆولوديانىڭ ءۇيى. اكە-شەشە، تۋعان-تۋىسقاننىڭ قايدا كەتكەنىن ۆولوديا بىلە الماي قويعان. تالاي جازعان حاتىنا جاۋاپ قايتارماعان قىزىل كىرپىش ءۇي، مىنە، مولاداي قۇلاپ جاتىر... ۇيىنەن كەتكەلى ءۇش جىلعا اينالعان جاس جىگىت تۋىپ-وسكەن ۇياسىنا كەزدەسىپ قالىپ، كۇل-تالقان بولعان ۇستىنەن شىعىپ تۇر. اتا-اناسىنان سوعىس باستالعالى حابارسىز. اتا-اناسى بولسا، بالاسىنان ولار دا حابارسىز... بالا مىنە، ويران بولعان ۇياسىن كورىپ:
— كىرە كەتەيىك، كوستيا... — دەيدى. ول ءبىزدىڭ ۇيگە كىرە كەتەيىك دەپ تۇرعان جوق پا؟ ءبىراق كىرە كەتەتىن ەش نارسە جوق. ءۇيدىڭ ءتور بولمەسىندە ءبىر قابىرعا ساۋ قالىپتى. قۇلاعان كىرپىشكە بەلشەسىنەن باتىپ، قارا سىرمەن بويالعان دوڭگەلەك پەش تە ورنىندا تۇر.
— وسى ۇيدە تۇراتىن ەدىك... — دەدى ۆولوديا جولداسىن مولاعا اكەلىپ تۇرعانىنان ۇيالعان ادامشا قىسىلا سويلەپ. — مەن دە وسىندا تۋىپ ءوستىم... تانەچكانىڭ توسەگى مىنا جەردە تۇراتىن...
ۆولوديانىڭ جىميعانى جۇرەگىڭدى بىرەۋ پىشاقتاپ جاتقانداي تيەدى. ۆولوديا ءۇيدىڭ ءار بۇرىشىنا ءبىر بارىپ، ۇمىت قالدىرعان بىردەمەسىن ىزدەپ جۇرگەندەي، ءۇيىلىپ جاتقان كىرپىشتەردى اياعىمەن ىسىرىپ-ىسىرىپ قويادى. ءبىر كەزدە بولمەنىڭ ورتا دەڭگەيىنە تۇرا قالىپ، كىرپىش سىنىقتارى مەن شاڭ-توپىراقتى كوسىپ-كوسىپ جىبەردى دە، سودان كەيىن الاقانىمەن سىپىرىپ كۇرەڭ سىرلى ەدەنگە جەتتى. ەندى بىردەمەگە قۋانىپ كەتكەندەي، جاساۋراعان كوزى كۇلىمدەپ تە كەتتى. ەدەننىڭ شاڭ-توپىراعىن ەرسىلى-قارسىلى سىپىرىپ جىبەرىپ:
— كوستيا، كورەمىسىڭ؟ — دەدى.
— كورەمىن، ۆولوديا... توگىلگەن سيا عوي، — دەدىم. ەدەنگە بالانىڭ الاقانىنداي عانا بولىپ قىزعىلت-كوك سيا توگىلگەن ەكەن.
— كىشكەنتاي قارىنداسىم تانەچكا وسى اراعا مەنىڭ سيامدى توگىپ الىپ، قاشان كەۋىپ بولعانشا الاقانىمەن باسىپ وتىرا بەرىپتى... — دەدى ۆولوديا، قايعى-مۇڭىن ۇمىتا قالعانداي كۇلىمدەپ سويلەپ. — مەن، ارينە، ونشا باتىرماي شاپالاقتاپ الدىم... بەستە عانا بولسا دا جازۋعا قۇمار ەدى... وسى كۇنى بەكەر شاپالاقتاعان ەكەنمىن-اۋ دەپ وكىنەم... ىلعي ەسىمە تۇسەدى...
ۆولوديا ەندى ءوزىن-وزى قامشىلاعانداي تەزىرەك سويلەپ كەتتى:
— انا پەشكە ايىردىڭ ۇشىمەن تىرناپ جازعان «پ» ءارپىن كورەمىسىڭ؟ ول پاپا دەگەنى!.. «م» — ماما دەگەنى... اناۋ بەت-اۋزىن شيمايلاپ تاستاعان «ۆ» مەنىڭ اتىم... الگى شاپالاقتان كەيىن وكپەلەپ مەنىڭ اتىمدى ءوشىرىپ تاستاعانداعىسى... مايدانعا اتتاناردا عانا تاتۋلاسىپ ەدىك تانەچكا ەكەۋمىز... — دەپ، ۆولوديا قاتتى مۇڭايىپ، ماڭدايىن پەشكە سۇيەپ تۇرىپ قالدى. تۋعان-تۋىسقانىن ەسىنە الۋعا بوگەت جاساماي، مەن دە ءۇنسىز تۇرا بەردىم. اعاسىنىڭ سياسىن توگىپ الىپ، الاقانىمەن باسىپ وتىرا قالعان كىشكەنە ءبىر سارى قىز كوز الدىڭا كەلەدى... ءقازىر قايدا ەكەن دەسەڭشى... مۇنداي بۇلىنشىلىكتەن الىستا جاتقان ءوز ءۇيىڭدى مۇڭايىپ ەسىڭە الۋىڭ، ءارى سالساڭ — كۇنا، بەرى سالساڭ — كۇيرەكتىك سياقتانادى.
ۆولوديا باسىن پەشتەن تەز جۇلىپ الىپ، پەشتىڭ ءۇستى-باسىن تاعى دا تەكسەرە باستادى. تاعى دا بىردەمەگە كەزدەسپەي، بۇل ارادان قوزعالا المايتىنداي، بوگەلىپ تۇر.
— كوستيا، كوستيا! — دەگەنگە جالت قاراسام، ۆولوديا پەشتى جەڭىمەن ءسۇرتىپ ءجۇرىپ، «ۆ» ءارپىن تاۋىپ العان ەكەن. قاتارىنان ءۇش رەت جازىلىپتى. بىرىنەن-بىرىن سۇلۋىراق جازعىسى كەلگەندەي، اعاسىن ساعىنعان نارەستە قارا سىردىڭ ەڭ ءبىر تەگىس جەرىنە «ۆ» ءارپىن قاز-قاتار ءتىزىپ قويىپتى.
— قايتا-قايتا جازىپتى... ساعىنعان عوي تانەچكام... — دەپ ۆولوديا جىلاپ جىبەردى. ەكى جىلدان ارتىق بىرگە وتكەن ومىرىمىزدە ۆولوديانىڭ بوساعانىن كورگەنىم دە وسى ەدى. ەگىلىپ جىلادى.
قيراعان قالاسىنىڭ، قايعىسى شەرلى-شەمەن كەككە اينالسا، جاس باۋىرىنىڭ ساعىنىشى جاۋىنگەر جۇرەگىنىڭ باسقا ءبىر پەرنەلەرىن باسىپ-باسىپ قالعانداي ەدى...
وسىدان بىرەر ساعاتتان كەيىن تامان مۇيىسىنە قاراي قاشقان جاۋدى قۋىپ ءجۇرىپ كەتىپ ەدىك. قارا تەڭىزدىڭ شىعىس جاعىنداعى كۋبان تۇبەگىنە قاداعان قازىعىن ءبىرجولا سۋىرىپ، جاۋ قولى سول تامانعا قۇلاپ بارادى. ودان بەرى تۇراقتار پانا جوق. باسقا ۋاقىتتا ايلار بويى الىساتىن كەپ جەردەن ءبىر-اق كوشىپ، توقتار جەرى تامان ەكەنىن جاۋدىڭ ءوزى دە ءبىلدىرىپ بارادى.
اۋىر ماشينا كەدەرگىسىز جۇيتكىپ، جاۋ قاراسىن ۇزدىرمەي، ارتقى شاڭىنا ارالاس كەلە جاتىرمىز. ۆولوديا بۇرىنعىسىنداي اق جارقىن، بۇرىنعىسىنداي قالجىڭداسىپ وتىر. ءبىراق ءتۇتىنى بۇرقىراپ، اۋىر ىڭىرانىپ جاتقان قالاسىنا قاراي العان جوق. تۇنگى ايقاستى ۇمىتقىمىز كەلگەندەي، ءبارىمىز دە العا قاراپ وتىر ەكەمىز...
7
تامان ءمۇيىسى دۇنيەدەگى ءبىر سۇلۋ دا جەر ەمەس، جايلى دا جەر ەمەس. اياق باسساڭ سورتاڭ سۋى شىپ-شىپ شىعىپ، شىپىلداپ جاتادى. قۇرعاعى كوپ پە، باتپاعى كوپ پە، ونى ايىرۋ دا قيىن. ەڭبەكتەسەڭ، باۋىرىڭ مالشىنادى، ءجۇرىپ كەتسەڭ — قىزىل اسىقتان باتىپ وتىراسىڭ. قارى ەرىپ، جاڭبىرى دامىلسىز جاۋىپ تۇراتىن مارت ايلارىندا ءتىپتى جەر ەمەس...
باتپاقتى، سازدى جەردى اۋەلى جاۋ تانكىلارى تىلگىلەپ كەتكەن ەكەن، ەندى ءبىزدىڭ تانكىلار ەزىپ ءجۇر. ماشينا ىزدەرى جىلانداي شۇباتىلىپ، باتپاق جەردىڭ بەتى ايعىز-ايعىز. شالشىق سۋعا بەلۋارىنان باتىپ، سولدات مولالارى عانا قارايادى. كۇنگەي بەتتەرى قۇرعاعىراق جاتاتىن وسىنداي مولالار عانا. وكوپ دەگەندەرىمىز شومىلۋعا جاسالعان ويدىم-ويدىم ۇرا سياقتى. باتىپ قالعان، جانىپ كەتكەن جاۋ تانكىلەرى كۇن سايىن الاسارىپ، باتپاق جەرگە باتا تۇسەدى.
ولگەم تۇيەنىڭ سۇيەگىندەي سورايىپ، قۇلاعان سامولەتتەردىڭ سۇيەگى جاتىر. ءبارى دە موينىڭ استىنا الا قۇلاعانداي، قالقايعان سىڭار قاناتتارى مەن ىرسيعان قابىرعالارى عانا كورىنەدى. ويىلىپ قالعان ماشينا ىزدەرى مەن جازعىتۇرعى لاي سۋ جالقاۋ عانا اعادى. ءبىر جاققا ەمەس، جان-جاققا اعادى. ەرتەلى-كەش بورسىعان تۇمان جەر بەتىنەن ءبىر كوتەرىلمەيدى. اسقار سۇلۋى كاۆكاز بەن شىمايت كۋبان دالاسىنان كەيىن، تامان ءمۇيىسى ءتىپتى كوڭىلگە قونا المايدى... كاۆكازدىڭ باتىس جاق قاقپاسىنىڭ الدىنا توسەي سالعان ءبىر ەسكى سىرماق سياقتى كورىنەدى.
وسىنداي لايساڭ جەرگە ۇيمەلەپ قالعانىمىز — قارسى الدىمىزدا قىرىمنىڭ شىعىس جاق ەتەگى كەرچ جاتىر. ارامىزدا كەرچ بۇعازى عانا. ول جايدى ءالى جاريالاماعانمەن ەندى ءبىر سەكىرسەك قىرىمعا بارىپ تۇسەتىن سياقتىمىز. ويتكەنى، قارا تەڭىزدىڭ بۇل جاعىنداعى قۇرعاق جەردى تۇگەل تازالاپ بولىپ، ءقازىر ەكى اي بويى وسى تامان سازىن ەزىپ ءجۇرمىز. ەندىگى بەتىمىز، ارينە، باتىس جاق... قىرىم...
بۇل ارادا ۇيرەنىپ جۇرگەن ونەرىمىز دە باسقاشا... كاتەر قايىق ءبىر توپ جاۋىنگەردى مىنگىزىپ الىپ، تەڭىزدىڭ بەتىن جوسىلتا ءتىلىپ كەلە جاتادى دا، جاعاعا جاقىنداي بەرىپ جالت بۇرىلادى. سول كەزدە سەن دە قايىقتان قارعىپ ءتۇسىپ، جاعاعا قاراي جۇزە جونەلۋىڭ كەرەك. جاعاعا تەز شىعىپ، تەزىرەك اتا باستاۋىڭ كەرەك... ۇيرەنىپ جۇرگەن جاڭا ونەرىمىز وسى عانا. سۋعا باتىپ كەتۋگە، جاعاعا شىعا الماي قالۋعا رۇقسات جوق!..
مارت ايىنىڭ مۇزداي سۋىق سۋىنا قاراعىڭ دا كەلمەيدى. قاراكوك تولقىندار جۇتارداي ۇمتىلىپ كەپ، سۋىق قۇشاعىن اشادى. كيىمىڭە شاپشىپ قالعان ءبىرىنشى تامشىداي-اق دەنەڭ شىمىركەنىپ قالادى. كاتەر قايىق بيىك تولقىنداردى كولدەنەڭ كەسىپ، تەڭىزدىڭ ورتاسىنا قاراي بارادى دا، جاعاعا قاراي قاتتى اعىزىپ كەتەدى. تولقىننىڭ ءبىر قىرقاسىنان ەكىنشى قىرقاسىنا اتىپ شىعىپ، ەندى تۇمسىعىمەن تەرەڭدى سۇزە، سۇڭگۋىردەي اعادى. قايىق قىرقادان قىرقاعا اتقاندا ءتۇبى ءبىر تاس جولعا تيگەندەي ۇرىپ وتىرعىزباي كەتەدى. بىرىڭنەن-بىرىڭ ۇستاپ، ارەڭ-ارەڭ ۇشىپ كەتپەي وتىراسىڭ.
ءبىر قىزىق نارسە، مۇزداي سۋعا كۇن بويى مالشىنىپ، ءتۇن بويى كەبىنە الماي جۇرسەك تە، بىردە-بىرىمىزگە سۋىق ءوتىپ، تۇماۋ تيگەن ەمەس. تەڭىزدىڭ جارىم-جارتى سۋىن ەتەگىڭمەن سۇيرەتە قىرعا شىعاسىڭ دا، ساۋىتتاعى اراقتان قىلق ەتكىزىپ ءبىر جۇتىپ، كۇمپ بەرىپ قايتا تەڭىزگە كىرەسىڭ. الدىڭدا جۇيتكىپ، ورعىپ قايىعىڭ جۇرەدى. ەتەگىڭنەن الدى تۇسكەن سۋدى تاعى دا سۇيرەي قايىققا اسىلاسىڭ... مۇمكىن، دۇنيەدەگى اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ قاق جارعىسى اۋرۋدان سونشا قورقاتىنىمىزدان بولۋ كەرەك دەگەن وي كەلەدى...
وزگەمىزدەن گورى پەتر ۋشاكوۆتىڭ بەينەتى اۋىر. ول بىر-ەكى دوڭگەلەگىمەن بىرگە قول پۋلەمەتتى ارقالاپ جۇرەدى. گراناتالارى تاعى بار. قايدا بولسا دا قيىنعا قاراي ۇمتىلاتىن جاۋىنگەر ەش نارسەدەن تايىنبايدى دا، اۋىرلامايدى دا.
كاتەر قايىق كوكجال تولقىنداردى بۇرقىراتا شاشىپ، جاعاعا جاقىنداپ كەلەدى. سامەد كوزىن جۇمىپ، بەت-اۋزىن تىرجيتىپ، سەكىرۋگە ازىرلەنىپ وتىر. ءقازىر سەكىرىپ تۇسەر سۋىنا قاراعىسى كەلمەيدى. قايىق جاعاعا ەلۋ مەتردەي قالعاندا سۋدى جايقاي ەسىپ، بۇرىلا بەردى. اۆتوماتىمىزدى جوعارى كوتەرىپ الىپ، سىڭار يىقتاي قۇلاپ ءجۇزىپ كەتتىك. سۋعا مالشىنعان كيىمدەرىڭ مەن اسىنعان قارۋ-جاراعىڭ كەيىن تارتىپ جۇرگىزبەي كەلەدى.
جاعاعا بارىمىزدەن بۇرىن ۆولوديا مەن پەتر شىقتى. ۆولوديا نوۆوروسسييسك قالاسىندا تۋعان، جاسىنان تەڭىز جاعاسىندا وسكەن ءجۇزىمپاز جىگىت. پەتر وزىنەن ەشكىمدى وزدىرعىسى كەلمەيتىن مىنەزى بويىنشا، ءقازىر ۆولوديامەن تايتالاس شىعىپ ءجۇر. وزگەمىز قىرعا شىعىپ بولعانشا ول ەكەۋى كيىمدەرىن شەشىپ الىپ، بۇراي باستادى. ءقازىر سۋعا قايتا تۇسەتىن بولساڭ دا كيىمدەرىڭدى بۇراپ، سىعىپ «قۇرعاتىپ» الۋىڭ دا مىندەت...
تۋراسىنان ون كيلومەتردەن اسپايتىن كەرچ مۇيىسىنەن قاڭعىرعان ءبىر اۋىر سنارياد كەلە جاتىر. باتپاق جەر ىشقىنباي، شىمىركەنبەي، بەدىرەيىپ قانا بەيجاي قارسى الاتىن سياقتى. باتپاقتى سۇزە سنارياد تا ءتۇستى، ءبىز دە تۇرعان-تۇرعان جەرىمىزگە قۇلاي كەتتىك. بۇرقىراپ اتىلعان قويۋ باتپاق شولپ-شولپ ەتىپ تەڭىزگە ءتۇسىپ جاتقانى ەستىلەدى.
ءبارىمىز دە قويۋ باتپاققا بىلعانىپ قارا باۋىرلانىپ تۇردىق... اسىرەسە، پەتر ماي باتپاققا اۋناپ تۇرعانداي بولىپتى. سىلاپ-سيپاپ، قادىرلەپ ۇستايتىن تۇكسيگەن مۇرتىن ساۋساقتارىمەن سىپىرىپ جاتىپ:
— مۇنداي يتتىكتى كورگەن جوق ەدىم! — دەدى. مۇرتىنان ەرىندەرىنە كەلىپ جينالىپ قالعان باتپاقتى بىلش-بىلش تۇكىرىپ جاتىپ، ۇرسىپ ءجۇر...
ايقاس كەزىندە سنارياد، بومبا سياقتى نارسەلەرگە سولداتتىڭ بويى ۇيرەنىپ الادى دا، قۇلاي كەتەر جەرىن «تاۋىپ» قۇلايدى. ءاربىر سنارياد ىسىلداپ، سۋىلداپ، تۇپ-تۋرا ساعان كەلە جاتقانداي بولسا دا سولدات ءبىر جاعىنا قاراي بۇرىلىپ ۇلگىرەدى. ال، مىناداي قاڭعىرما سناريادتان امان قالعانىن سولدات ەرەكشە ءبىر تاپقىرلىعىم دەپ سانايدى. سنارياد جارىلدى دا، جارىقشاقتارى جان-جاققا قاراي بىتىراپ، ۇشا جونەلگەن توپ بودەنەگە ۇساپ سىر-سىر ەتىپ جوق بولدى.
— پەتر افاناسيەۆيچ، ەگەر جاڭاعىڭىزعا لايىق جاۋاپتى كىشى لەيتەنانت كونستانتين، قازاقشا قايىرعالي Capتالييەۆيچ جولداسشا قايتارار بولساق، ونداي يت جاۋدى ارت جاعىنان ءسىزدىڭ تەبىسپەن تەۋىپ، اۋەلى قىرىمنان ايداپ شىعىپ، ودان كەيىن تاعى ءبىر تەۋىپ، ارينە، دالدەپ تەۋىپ، بەرليننىڭ، وزىنەن ايداپ شىعارۋىمىز كەرەك بولار، — دەيدى ۆولوديا.
مەنىڭ شۇبالاڭ سويلەيتىنىمدى دە جاناي كەتىپ، پەتردى ىزا قىلۋ ءۇشىن ادەيى قاباتتاستىرىپ قالجىڭدايدى. پەتر ۇندەمەيدى.
— ارينە، سونشا ءقادىرلى مۇرتتى وسىنشا بىلعاپ العانىڭىزدى ءوز وڭتايسىزدىعىڭىزدان دەۋگە دە بولادى... سۋ قانشا سۋىق بولعانمەن باتپاقتىڭ ءجونى وزىنە باسقا عوي... — دەپ، ۆولوديا ءالى پەتردى اۋرەلەپ تۇر. پەتردىڭ كىدىرەك مىنەزىن تانىپ قالعان سامەد، جولداستارى بوسقا ىلەگىسىپ قالماسىن دەگەندەي، باسالقا ايتار ۇنمەن:
— سۋ ەشتەڭە ەمەس-اۋ... سۋىقتىعىن قايتەرسىڭ،!.. ءبىزدىڭ وزبەك حالقى ءومىر بويى سۋ ىشىندە جۇرەدى. ول ءبىر راقات قوي!.. مىناداي سۋىق سۋ مەن سۋىق باتپاقتى مەن دە جان-تانىممەن جەك كورەم! — دەيدى، اڭگىمە بەتىن وزىنە اۋدارعىسى كەلىپ.
— وقا ەمەس، سامەد... سۋىق سۋدان شىعا كەلىپ، قىزۋ ايقاسقا كيلىكسەڭ، تابان اۋزىندا جىلىنىپ كەتەسىڭ! — دەيدى ۆولوديا.
سۋىق سۋعا مالشىنىپ جۇرگەنىمىز قىزۋ ايقاس ءۇشىن ەكەندىگىن ەندى عانا ۇعىنىپ تۇرعانداي، ءبارىمىز دە سول جايدى سويلەسىپ كەتتىك. قاشان بولار ەكەن قالاي بولار ەكەن؟.. ءوزى سۋعا بالىقتاي جۇزەتىن، كەۋدەسىنەن جوعارعى جاعىنا سۋ تيگىزبەيتىن ۆولوديا ءبارىمىزدى دە مازاقتاپ قويادى.
— قۇرمەتتى گەولوگ، وسى باتپاقتىڭ استىندا دا بىردەمە بولۋ كەرەك قوي، ءسىز قۇلاعاندا مۇرنىڭىزدى باتىرىڭقىراي تۇسسەڭىزشى، — دەيدى ۆاسياعا.
قالجىڭعا ولاق ۆاسيا، جاۋاپتى وڭاي تابا الماي قالىپ:
— ارينە، بىردەمە بار... تەكسەرىلگەن دە شىعار، — دەي سالادى.
— سەن تاماندى سۋرەتكە تۇسىرگەندە، پەتيانى وسى كۇيىندە ءتۇسىرىپ جۇرمە... ءوزىڭنىڭ تىستەرىڭ ساقىلداپ تۇرعانى دا كورىنبەسىن... سەنى بىرەۋ سۋدان جاۋراپ شىققان ارىق تەكە ەكەن دەپ قالار، — دەپ، ۆولوديا ەندى سەرگەيدى اينالدىرىپ تۇر. سۋ ازابى وزگەمىزدەن گورى قاتتىراق باتقان جۇقالاۋ جىگىت سەرگەي، تىرس-تىرس ەتىپ تۇرعان تىستەرىن قانشا قاتتى باسقانمەن تىرسىلداعىڭ قويدىرا الار ەمەس. جاقسى قالجىڭعا ىرجيا بەرگەندە-اق تىستەرى بوي بەرمەي كەتەدى.
ورال تاۋىنان كەلىپ قوسىلعان ۇزىن بويلى، سەمەن زونيننان از-اق الاسا، ەگور دەيتىن قارتاڭداۋ جاۋىنگەرىم بار ەدى. ونى ءبارىمىز دە ۇلكەن تۇتىپ، قۇرمەتتەپ جۇرەمىز. قاتارعا تۇرا قالعاندا، وڭ جاعىمىزدا ىلعي ەگور ودان كەيىن سامەد تۇرادى. ۆولوديا وزگەمىزدى تۇيرەي قالجىڭداپ، اياعىندا ەگوردى دا سيپاي جاناپ قويىپ تۇر:
— ءسىز، سامەد اعاي ەكەۋىڭىز قانداي تەڭىزگە كەزدەسسەڭىزدەر دە باتىپ كەتەمىز دەپ قورىقپاڭىزدار... بۇل ماڭدا ءسىزدىڭ بويىڭىزدان اسار تەرەڭ، سۋ جوق... — دەيدى.
اقكوڭىل ەگور بۇعان سەنە قويماسا دا بويىنىڭ ۇزىندىعىنا سەنەتىندەي كەڭكىلدەي كۇلىپ:
— ءبىراز جەرگە دەيىن اياقتاپ-اق، كورەرمىز... — دەيدى.
— يە، يە!.. اياقتارىڭ تۇبىنە تيمەسە دە، باستارىڭ سۋدان جوعارى جۇرسە بولعانى، باتپايسىڭدار...
ۆولوديانىڭ قالجىڭى ەشكىمگە دە ءجابىر ەمەس، ءبارىمىز دە كۇلىسىپ جاتىرمىز. جالعىز-اق پەتر تەرىس قاراپ تۇرعان بويى، بىردەمەنى جاراتپاي كۇڭكىلدەپ ءجۇر.
پەتيا ءقازىر قويىن داپتەرىن باتپاقتان تازالاپ جاتىر. داپتەرىنىڭ ءار تاراعىن ۇرلەپ قانا اشىپ، ىشكى كويلەگىنىڭ ارت جاعىن تارتىپ الدىنا اكەلىپ، تازا جەرىمەن سۇرتەدى. پەتر داپتەرىن پيلوتكاسىنىڭ قايىرماسىنا قىستىرىپ، سۋعا تيگىزبەي ۇستايتىن. سنارياد تۇسەردە ءوزى جەرگە الىپ قويعان پيلوتكاسىنىڭ ۇستىنە قۋلاپ، باتپاققا باتىرىپ الىپتى. ەندى سونى تازالاپ جاتىر.
پەتردىڭ داپتەرىندە سوعىس باستالعالى ءوز قولىنان ولتىرگەن جاۋدىڭ ەسەبى بار. نەشە سولدات، نەشە وفيسەر ءولتىردى، نەشە تانكى، نەشە ماشينانى ورتەدى، ءبارىنىڭ ەسەبى ايىرىم-ايىرىم جازۋلى تۇر. ءاربىر ايقاستان كەيىن، پەتر ءوز قولىنان قۇرتقان جاۋ كۇشتەرىن بارىمىزگە ءبىر انىقتاتىپ الادى دا داپتەرىنە جازادى. ونىڭ ولتىرگەن «ادام» كۇشتەرى الدەقاشان ەكى جۇزدەن اسىپ كەتتى. روستوۆ، نوۆوروسسييسك سياقتى ۇلكەن قالالاردا بولعان ايقاستان پەتر ءوز اتىنا جاۋدىڭ ءبىر سولداتىن دا قوسپادى. ول تۇگىل، ماشينادان ءوزى تەۋىپ ءتۇسىرىپ، ءوزى اتىپ تاستاعان وفيسەردى دە قوسقان جوق. ول «ورتاق» وفيسەر دەيدى.
ۇلكەن ايقاستاردا، اسىرەسە، تۇنگى ايقاستاردا جاۋىنگەر ءوز قولىنان قۇرتقان جاۋىن كورە دە المايدى. ال، بۇكىل ءبىر قالانى ءوز ەسەبىنە قوسۋ، ارينە، ىڭعايسىز... بوساتىلعان قالالار قولباسىلارىمىز بەن گەنەرالدارىمىزدىڭ ەسەبىندە بولادى دەيدى پەتر.
پەتردىڭ ەسەبىن قالجىڭعا ارالاستىرساڭ، ول ونىڭ ءبىر جاندى جەرى. ۆولوديا ونى ويىن-قالجىڭدارعا ەرىكسىز تارتقىسى كەلىپ:
— نەمەنە، پەتيا، ەسەپ-قيسابىڭ بىلعانىپ قالعان با! — دەپ ەدى، پەتر وعان:
— جوق، جولداس... مەن ەسەبىمدى تازا ۇستايتىن اداممىن. ەسەبىم بىلعانعان دا جوق، بىلعانبايدى دا! — دەپ داپتەردەن گورى ارىرەكتى اڭعارتاتىن جاۋاپ قايىردى.
مەنىڭ ويىمشا، پەتر سوعىستان وتە ءبىر قاتال مىنەز الىپ قايتاتىن سياقتى. بوس قالجىڭ، ەڭبەكسىز، ەسەپسىز ۋاقىت وتكىزۋ پەتردە بولماسقا كەرەك. ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى شىن سوعىس ادامى دا وسى پەتر. بۇل وزگەگە قانداي قاتال تىلەك قويسا، وزىنە دە سونى قوياتىن ادام. ونىڭ حات الىسىپ تۇراتىن ايەل ءناسىلى دە جوق، ايەل اڭگىمەسىنە ارالاسپايدى دا...
— سوعىستان كەيىن قانداي جۇمىستا بولساڭ دا، سەنىڭ بريگاداڭدا ءتارتىپ تە بولىپ باعار! — دەيدى وعان سەرەجا.
— سەنىڭ بريگاداڭدا شە؟ بولماي ما؟ جوق، اينالايىن، سوعىستا قانداي ەڭبەكتەنىپ جۇرسەڭ، بەيبىت شاقتا دا سولاي قيمىلدايتىن بولاسىڭ! سەن نەمەنە، كەلەر سوعىسقا دەيىن دەمالىسقا شىقپاقشى ما ەدىڭ؟
ءبىزدىڭ بولىمدە پەترمەن ءوزارا ىڭعايلاس جۇرەتىن وسى سەرەجا. ءبىرى تولىپ جاتقان كەك پەن قايرات، ءبىرى قىزداي بيازى، الدە قاي مىنەزدەرىمەن بىرىنە-بىرى ۇناعان دا، رەتى كەلسە، تىزە ايىرماي جۇرەدى. سوندىقتان پەتردىڭ سەرەجاعا قايتارعان جاۋابىندا شانىشقى دا بولمايدى. قايتا، وزگەگە سيرەك ايتار قالجىڭىن پەتر ىلعي سەرەجا ءۇشىن ساقتايتىن سياقتى.
پەتر جاڭاعى جاۋابىنىڭ ءوزى سەرەجاعا تىگىرەك ءتيىپ كەتتى مە دەگەندەي:
— كوستيا، مىناعان شەشەڭنەن كەلگەن حاتتى تاعى ءبىر وقىپ بەرشى... كارى كەمپىر ءۇش ەركەكتىڭ جۇمىسىن ىستەپ جۇرگەنىن كوكەيىنە قۇيىپ السىن... — دەدى جىلى جۇزبەن.
اشەيىندە تۇيىقتاۋ بولعانمەن اڭگىمە ەڭبەك جاعىنا اۋسا، پەتر قازبالاپ سويلەپ كەتەدى. كۇنى ەرتەڭ تراكتور بريگاداسىن باستاپ ەگىسكە شىعاتىنداي توندىرەدى.
— كورسەتەر ەدىم سەندەرگە!.. — دەپ قۇشىرلانعاندا، قارا جەردى جوسىلتا ءتىلىپ بارا جاتقان تراكتور كوز الدىنا كەلەتىن سياقتانادى.
— بۇ گەلەندجيك دەگەن ءناما؟.. وندا دا سۋ بار ما ەكەن؟ — دەپ، سامەد ۆولودياعا قادالىپ تۇر. اۋەلى ادەيى ءوز تىلىندە سۇرايدى دا، ارتىنان ورىسشا ايتادى.
— سۋى بۇدان گورى تەرەڭىرەك، جاعاسى بەس ەسە بيىگىرەك بولادى، — دەيدى ۆولوديا.
— باتپاعى جوق پا، ايتەۋىر؟
— جوق، باتپاعى جوق. مۇرتى بار جىگىتتەرگە ءقاۋىپ ەمەس..
تاماننىڭ جايداقى جاعاسىنان ءبىزدى گەلەندجەك دەگەن ءبىر جەرگە كوشىرەر بىلەم دەگەن حابار تاراعالى ەكى كۇن بولىپ قالدى. گەلەندجەك كەيىن قالعان ءبىر قويناۋ، جاۋ كوزىنەن تاساراق جەرگە بارىپ ازىرلەنەتىن بولساق، ونىڭ ارتى بىردەمەگە سوقپاي قالماس دەگەندى ءار سولدات تا ويلايدى. تامان جاعاسىنداي تايىز دا، تايپاق تا ەمەس، ءبىر جەر كوز الدىڭا كەلەدى. سولدات ەش نارسەنى كۇن بۇرىن تاپتەشتەمەيتىن ادەتىمەن بۇل جايدى كوپ ءسوز قىلماساق تا، ىشتەي ءبىر بيىك جاعاعا، تەرەڭىرەك تەڭىزگە كەزدەسۋگە ءازىر دە ەدىك...
تەرەڭ تەڭىز بەن جات جاعادان مەن دە قورىقپايمىن. ءبىراق وسى باتپاقتى قيا المايتىن دا ءبىر سەبەبىم بار. وسىندا كەلگەلى اقبوتانىڭ حاتى كەلەر كۇنى-اق كەلىپ قالاتىن بولىپ تۇر. ايعاي سالساڭ داۋسىڭ جەتەتىن جەردە سياقتانادى. اناۋ ءبىر الىستان قىزارىپ كورىنەتىن الاسا توبەلەردىڭ ءبىرىنىڭ ماڭىندا اقبوتا دا بار سياقتانادى. سوعىس اياعىنا جاقىنداعان سايىن بارلىق مايدان تۇس-تۇستان تولقىنداپ كەپ ءبىر ارناعا قۇيىلماق. سول كەزدە اقبوتا ەكەۋمىزدىڭ جولىمىز دا توعىسادى. وسىنى ويلاپ الداعى كۇنگە سەنىممەن قاراسام دا، ءقازىر اقبوتانى ءبىر كورۋگە زارمىن...
مەن كەيدە ولەڭ دە ايتىپ قويام... ادەيى ءوزىمىزدىڭ جاقتىڭ اندەرىن سالام. تانىس قۇلاققا شالىنسا-اق تۇرا قالاتىنداي ەتىپ، ايانباي شىرقايمىن...
— كورىنگەن سونادايدان گۋريەۆىم...
— بۇل نە، جازعىتۇرىمنىڭ كەلىپ قالعانى ما؟ — دەپ، سامەد قالجىڭدايدى دا، ۆولوديا:
— ءبارىبىر، جاپپادا وتىرىپ سالعان ءاندى جارىڭ ەستىمەيدى... ودان دا توبەگە شىعىپ الىپ سال ءانىڭدى... — دەيدى.
— ءبارىڭ دە ايعىرداي ازىناعالى تۇرسىڭدار؟ — دەپ، شورت كەسىپ، پەتر شىعىپ كەتەدى.
شىنىندا، ءاندى دالاعا شىعىپ الىپ كەرگىتىپ سالعىم كەلەتىنى دە راس. ءبىراق، وعان رۇقسات جوق. ءبىر جۇمىسپەن ءوتىپ بارا جاتىپ، ءبىر جاپپادان شىققان تانىس ءاندى ەستىپ، اقبوتا كىرىپ كەلسە تاڭداناتىن دا ەمەسپىن. ودان ار جاعى ءازىر بۇلدىر ەلەستەيدى...
— جولداس لەيتەنانت، ءتىل قاتۋعا رۇقسات ەتىڭىز! — دەپ، قولىن شەكەسىنە اپارىپ، الدىڭا ايەلىڭ كەلىپ تۇرسا، سەن نە دەمەكسىڭ سوندا؟ قۇشاقتاي الاسىڭ با، الدە — رۇقسات، دەيمىسىڭ؟
ەتىگى تىزەسىنە دەيىن باتپاق، سۇر شينەلدىڭ ەتەگىنەن لاي تامشىلاپ، باسىنا سۇر قۇلاقشىن كيىپ، يىعىنا اۆتومات اسىپ العان كەلىنشەك ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز كورىنەدى...
ونىڭ ۇستىنە، ول كەلىنشەك سەنەن گورى ۇلكەنىرەك وفيسەر بولىپ شىعىپ، ءوزىڭ اتىپ تۇرىپ، قولىڭدى شەكەڭە بۇرىن اپارىپ قالساڭ قالاي بولار؟ ايەلىممەن كەزدەسۋدىڭ بۇل ءتۇرى ونشا ۇنامايدى دا، ىشىمنەن «وتستاۆيت!» دەپ، باسقا ءبىر ءتۇرىن ويلاپ قارايمىن.
مىسالى، مەن شۇلعاۋىمدى ءبۇيىرى قىزارىپ تۇرعان تەمىر پەشكە كەپتىرىپ وتىرىپ، «ساۋلەم-ايعا» نەگە باسپايمىن، ونى اقبوتا نەگە ەستىمەيدى؟.. «ساۋلەم-اي» مەن ەگىز تۋعانداي «قالقام-اي» دا بار عوي. اقبوتا نەگە سىرتتا تۇرىپ سوعان سالىپ جىبەرمەيدى؟.. ناعىز «وپەرا» بولىپ شىعا كەلمەي مە سوندا؟.. ءبىراق سوعىس وپەرا ەمەس، كەزدەسۋدىڭ بۇل ءتۇرى دە ەرتەگى سياقتانىپ، ءىزسىز ءوشىپ، تەز جوعالىپ كەتەدى.
سوعىس ميلليونداعان ادامدى تۋعان-تۋىسقانىنان ايىرىپ جىبەردى. ءقازىر ءبىزدىڭ ۇيدە دە جالعىز كارى شەشەم قالدى. قانشا قايرات شەككەنمەن وعان دا وڭاي بولىپ قالعان جوق. سوعىس تولقىنى ءقازىر بەتىن باتىسقا بۇردى، سول جاق قاناتىندا مەن كەتىپ بارام، وڭ جاق قاناتىندا — ايداش... الدەقاي جەردە اقبوتا ءجۇر... الدەقايدا ەمەس، وسى ماڭدا ەكەنىن سەزىنسەڭ دە، كەزدەسەر كەزىڭ ءالى جەتپەگەن سياقتى. اقبوتا مايداندا بولماي، ەلدە بولسا، مۇمكىن بۇدان گورى جاقىنىراق، انىعىراق سەزىلەر ەدى.
— كورىنگەن گۋريەۆىم... — دەگەندە، اقبوتانى دا كورگەندەي بولار ەدىم...
— قۇرمەتتى كومانديرىمىز، ءسىزدىڭ ءجۇزىڭىزدىڭ نە سەبەپتەن مۇڭايىپ كەتكەندىگىن بىلۋگە بولار ما ەكەن؟.. قاراۋىڭىزداعى ادامدارىڭىزعا بۇل مۇڭنىڭ قۋانىش ەمەستىگىن ەسكەرتسەك، ىزعارلى قاباقتىڭ كارىنە كەزدەسىپ قالماس پا ەكەمىز؟.. — دەيدى ۆولوديا. جاۋراپ شىققان جۇرتتى جىلىتام دەپ ول ءالى قالجىڭداپ ءجۇر.
— شىن جاۋىنگەر قايعى-مۇڭ قاپاسىنا دا تۇسە قويماس، دوستىم. جازعىتۇرىم شاق قوي، كوشپەلى بۇلت ءالى-اق سەيىلەر... — دەيمىن، قالجىڭعا قالجىڭ جاۋاپ قايتارىپ...
— جاۋ قاپاسىنا كۇشپەن اپارا الماس باتىر، جۇرەك تورىنا ءوزى بارىپ تۇسەر... سوۆەتسكيي سولدات، سودان ساق بولىڭدار دەگەن حوجا ناسرەددين... — دەپ، جارتىسىن ورىسشا، جارتىسىن وزبەكشە سويلەپ، سامەد اعاي دا مەنى قىتىقتاپ قويادى.
حوجا ناسرەددين جايىندا سامەدتىڭ اۋزى قىبىر ەتىپ قالسا بولعانى، ءبارىمىز ونى قورشاپ الا قويامىز:
— تاعى ءبىر اڭگىمەسىن ايتشى!
— ايدى قالاي اسپانعا شىعارعانىن ايتشى!..
— جوق... — دەيدى سامەد ايتقىسى كەلمەسە. — قايىق ءقازىر اينالىپ كەلىپ قالادى...
— ۇلگىرەسىڭ، سامەد... انا توپ سۋدان جاڭا شىعىپ كەلە جاتىر... ايت...
ايتقىسى كەلسە، سامەد ورنىعىپ وتىرىپ الادى دا، قايعىلى ءبىر اڭگىمە باستايتىنداي ءتۇسىن سۋىتىپ، تارتىپ وتىرعان تەمەكىڭە دەيىن تاستاتادى. سودان سوڭ شۇبىرىپ اڭگىمە كەتەدى. ءوزى ايتىپ، ءوزى كۇلمەي، ەرىكسىز جۇرتتى كۇلدىرەدى. ونىڭ ايتقاندارىنىڭ كوبى حوجا ناسرەدديننىڭ اڭگىمەلەرى ەمەس، ءوز اڭگىمەلەرى ەكەنىن اندا-ساندا ءبىر-اق ۇستاپ قالاسىڭ. حوجا ناسرەددين وتان سوعىسىنىڭ بارلىق مايداندارىنا بارىپ، سولداتتارعا ءفاشيزمدى ءتۇسىندىرىپ جۇرەدى. تەگەران كونفەرەنسياسىنا قاتىناسىپ، چەرچيللگە ەكىنشى مايدان اشۋ جايىندا قيتۇرقى سۇراۋلار بەرەدى:
— قالاي ويلايسىز، — دەيدى حوجا ناسرەددين چەرچيللگە، — ەكىنشى مايدان نەلىكتەن سوزىلىپ كەتتى؟
— ۋاقىتى جەتپەي جاتىر... — دەيدى چەرچيلل وعان.
— مەن ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن شىعار دەپ ەم... — دەپ حوجا ناسرەددين جۇرە بەرەدى...
بۇل جولى سامەد جايلانىپ وتىرىپ الىپ، اڭگىمەسىنە كىرىسكەنشە، قايتۋ بەلگىسى بەرىلىپ قالدى دا، جاپپامىزعا قايتتىق.
سامەدتىڭ كىم ەكەنىن مەن دە تۇگەل ءبىلىپ بولعانىم جوق. العاش كورگەنىمدە جابىرقاۋ ادام با دەپ قالىپ ەم. سودان بەرى ىلعي باقىلاي جۇرەمىن. ول بىزگە تولىقتىرۋ تۇسىندا كەلىپ قوسىلدى دا، ودان بەرگى ارپالىستاردا سىرلاسۋعا قولىمىز تيگەن جوق. بارلاۋعا شىققاندا، ايقاس ۇستىندە سامەدتىڭ اقىلدى دا، قاجىرلى دا جاۋىنگەر ەكەنىن بايقادىق. العاشىندا جابىرقاۋ كورىنگەن ادام، ەندى قالجىڭقۇمار، كۇلدىرگى ايتقىش، اڭگىمەشىل بولىپ كەتتى.
— ستالينگرادتا ءبىز بۇلاي ۇرعانبىز! — دەگەنىن ەستىگەننەن كەيىن، مەن سامەدپەن كەڭىرەك ءبىر سويلەسكىم كەلىپ، تالاي جاعالاتسام دا، ۋاقىت بولماپ ەدى. ورىس ءتىلىن جاقسى بىلسە دە، كۇلدىرۋ ءۇشىن ادەيى بۇرا سويلەيتىنى بار. ءمۇعالىم بە، اگرونوم با، ەسەپشى مە دەپ ءجۇرىپ ەم، اياعىندا كينومەحانيك بولىپ شىقتى.
سامەد بار تاپسىرمانى ەرەكشە ءبىر جەڭىلدىكپەن قيتىقسىز، قينالىسسىز ورىنداپ قايتادى. موللا ناسرەددين ۇيىقتاپ قالماسا، بىرگە بارىپ قايتايىق دەپ كەتەدى دە، بار جاقسىلىقتى جيناپ-تەرىپ سوعان بەرىپ، ءوزى اڭقاۋسىپ:
— مولدا ماعان كونبەدى، وسىلاي ورىندادى. كەلەسى جولى جالعىز بارامىن... — دەيدى.
قىنجىلىس كەزدەردە ەرىكسىز كۇلدىرىپ، قانداي اۋىر كۇيزەلىسىڭ بولسا دا، تەز تارقاتىپ جىبەرەدى. بىزگە قوسىلعاننان كەيىن بىرەر ساعاتتان كەيىن-اق بارلىق جاۋىنگەرلەرمەن سەن دەپ سويلەسىپ كەتتى. كومانديرى بولعان سوڭ ماعان ءسىز دەپ سويلەسسە دە، كوزى: «كەل، سەن دەپ سويلەسەيىك» — دەپ تۇرادى.
تاماندى جاۋدان ارىلتىپ بولعان كۇنى، مەن سامەدكە جاقىنىراق كەلىپ وتىرىپ تەمەكى ۇسىندىم.
— موللا ناسرەددين «قۇرانعا سەنە بەرمەڭدەر — قۇر قالاسىڭ» — دەگەن ەكەن اكەلىڭىز، — دەپ، تەمەكىنى وراپ جاتتى دا:
— گۆارديا لەيتەنانتى ورتاق سارتالييەۆ، بۇل سامەد نەتكەن چۋداك بىلەيىكشى دەپ ويلايدى عوي... سولاي ما؟.. — دەدى.
مەن ۇستالىڭقىراپ قالىپ:
— جوق، جوق، سامەد-اكا... كوپ اڭگىمەڭىزدىڭ ءبىرىن ايتقىزعىم كەلىپ ەدى... سونشا كوپ اڭگىمەنى قايدان بىلە بەرگەنسىز؟.. — دەدىم.
— ستالينگرادتا ەسكى ءبىر دوسىم كەزدەسىپ قالىپ، سودان ۇيرەنىپ ەدىم، — دەدى سامەد.
— ءيا، ستالينگرادتا بولعانىڭىزدى اڭعارىپ ەدىم.
— ءيا، بولدىق قوي... — دەگەندە سامەدتىڭ قاباعىنا بۇلت اينالىپ تۇرا قالعانداي، جاڭاعى جارقىن ءجۇزى كومەسكىلەنىپ، قۇلازي قالىپ ەدى.
— ستالينگراد جايىن ءالى ءبىر ايتقان جوقسىز... كاۆكاز مايدانىندا بولساق تا ءبىز دە ستالينگراد ءۇشىن الىسىپ ەدىك، سامەد... ەرتەدەن ءبىر بولىمدە ەكەنبىز... ايتشى كورگەندەرىڭدى، — دەپ، جولداستاردىڭ ءبارى دە سامەدتى قورشاپ الدى.
— ونى سىزگە ءبىر سولدات ايتىپ بەرە المايدى... — دەپ باستادى سامەد. — ءبىر سولدات تۇگىل، ءبىر پولك تا ايتىپ بەرە الماس... — تاعى دا از كىدىرىپ، ويلانىڭقىراپ قالىپ، سودان كەيىن توقتالماستان سويلەپ كەتتى:
— ءۇش اي ءھام ءۇش كۇن مەن ءبىر ورىننان قوزعالماستان تۇردىم... ءۇش اي، ءۇش كۇن بويىندا كوز جەتەردەگى قيراعان دۇنيەنى تۇگەل كوردىم... كەيدە مىنا ءبىر بۇتا قاشان جۇلىنار ەكەن انا ءبىر سىم قاشان ۇزىلەر ەكەن دەگەندەي، ءار كۇن اينالامدى ءبىر تۇگەندەپ قوياتىن ەدىم. كەتىلىپ قۇلاپ، كەمىپ بارا جاتقان قالانى كورىپ تۇرۋ وڭاي دا ەمەس، جولداستار... ايتىپ بەرۋ ودان دا قيىن، — دەپ سامەد تاعى توقتاپ قالدى.
— ايت، ايت، سامەد اعا...
— ايت!.. ءبىر باتالون گەنەرالداردى جيناي الساڭىز، سولار عانا تۇگەل ايتىپ بەرە الار. مەن سولداتپىن عوي، مەنىڭ باققانىم اۆتوماتتىڭ قاراۋىلىنا قونار نارسەلەر بولدى. گراناتا لاقتىرار كەزەڭدى باقتىم. وسى حالدە كورگەنىمنىڭ ءوزى دە ءبىر سولدات ايتىپ بىتىرەر اڭگىمە ەمەس ەدى... ءۇش اي، ءۇش كۇن ىشىندە تابان اۋدارماعان جەرىمدى عانا ايتايىن. وزگەسىن مىڭداعان قالام عانا ايتا الار، — دەپ، سامەد شىلىم ءتۇتىنىن كەۋدەسىنە قاراي قاتتى ءبىر تارتىپ قويدى.
— قاز-قاتار ورناتىلعان باعانالارى بار، تۇتاس شىنىدان قۇيىلعان تەرەزەلەرى قاقپاداي دەرلىك، ماڭگى تۇرارلىق كوركەم ءبىر ءۇيدى قورعاۋ بىزگە جۇكتەلگەن ەدى... مەن پۋلەمەتىمدى الىپ ءۇيدىڭ توبەسىنە ورنالاسقان كۇنى، دەنەسىنە ءبىر سىزىق تۇسپەگەن ءۇي ەدى. ءۇش كۇننەن كەيىن ءۇيدىڭ ءبىر قاباتى قۇلاپ، بۇل ءتورت قابات ءۇي بولىپ قالدى. سودان كەيىن ءۇي ورتاسىنان ءبىر وپىرىلىپ، ەكى تاۋدىڭ اراسىنداعى اڭعاردا قالعانداي بولدىق. وسىدان باستاپ، ءۇي كەتىلىپ قۇلاي بەردى دە، ءبىرىمىزدى-بىرىمىز كىرپىش استىنان سۋىرىپ الىپ ءجۇرىپ، ورىن اۋىستىرا بەردىك.
ءبىر جاق بەتىمىزدەگى قالا ۇيلەرى تۇگەل قيراپ، جالعىز ساۋ تۇرعان تەاتر ءۇيىنىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ كەتتى. كۇن سايىن وپىرىلا ءتۇسىپ، ساعات ساناپ الاسارا تۇسكەن ءۇيدىڭ ەڭ استىڭعى قاباتىنا تۇسكەنىمىزدە ءالى ون-اق كۇن وتكەن ەكەن... ءالى ساۋ تۇرعان بىرەر قابىرعا تىپ-تىك بولىپ اسپانعا قاراپ تۇر. ساۋ قالعان باعانالار زاۆودتىڭ موينىنداي سورايادى. قالا قيراپ قۇلاعان سايىن، ساۋ قالعان قابىرعالار مەن باعانالار ۇزارا تۇسكەندەي كورىنەدى. سىنعان كىرپىش توبە-توبە بولىپ ءۇيىلىپ جاتىر. ءبىز وسى ءۇيدى قورعادىق. ءۇش اي، ءۇش كۇن بويى ەشكىمگە بەرمەدىك. ارينە، سۇيەگىن بەرمەدىك...
سامارقاندتا بولعاندارىڭ بار ما؟ جوق پا؟.. اقساق تەمىر ءبىر جورىققا كەتكەندە، ەڭ سۇلۋ، ەڭ سۇيىكتى ايەلى بيبي حانىم جيھانگەردىڭ ورالىپ قايتۋىنا ادەمى ءبىر مەشىت سالدىرعان عوي... سامارقاندتىڭ بار مەشىتىنەن اسىرىپ، سۇلۋ ەتىپ سالدىرىپتى. سول مەشىتكە وسى كۇنى قاراساڭدار، قيراپ قالعانىنا جانىڭ اشيدى. زامان سۇلۋدى اياماپتى، ءار عاسىر ءبىر سۇيكەنىپ ءوتىپ، اقىرىندا قۇلاتىپتى... ول سودان بەرگى التى عاسىردىڭ ءىسى! كوز الدىمىزدا كۇل-تالقانى شىققان قالا ءۇش-اق ايدىڭ اپاتى ەدى. ءۇش عاسىرعا تۇراتىن ءۇش بەسجىلدىقتا تۋعان كوركەم قالا ءۇش ايدا تالقان بولدى. ءبىز قورعاعان كوركەم ءۇي سول بيبي حانۋم مەشىتىن ەسكە تۇسىرەتىن ەدى. قىزعىلت مراموردان جاسالعان باعانالار كۇلە تۇرعانمەن قالاعا تۋرا قاراي المايتىنداي ەدىڭ.
ءۇش ايدا ءبىر روتادان توعىز-اق جاۋىنگەر قالدىق. ادام كەسكىنى جىميعاندا قانداي بولاتىنىن، قۋانعاندا قانداي بولاتىنىن ۇمىتىپ تا كەتتىك... بىرەۋگە-بىرەۋ قالجىڭ ايتقاندا ادام داۋسى قالاي شىعاتىنىن دا ۇمىتتىق!.. بار ءومىر بار دۇنيەمىز، — اڭدىپ وتىرعان الاقانداي الدىڭ عانا.
نەمىستەر بىزگە قارسى ءبىر باتالون اۆتوماتشىلارىن شابۋىلعا شىعارعاندا، ءبىز جەتى-اق ادام قالىپ ەدىك. كوماندير مەنى جاردەم سۇراۋعا پولك شتابىنا جىبەردى. ارامىزدا بەس-اق ءۇي، بەس-اق ءۇي ەمەس، بەس-اق قىزىل توبە بولاتىن.... ۇشقان كىرپىش، قۇلاي بەرگەن تەمىرلەردىڭ اراسىنان ءوتىپ، پولك شتابىنا جەتكەنشە جارتى ساعات ءوتتى. جاردەم الا المادىم...
— كورشى باتالون قىسىلىسقا ءتۇسىپ قالدى. جاردەم ەتىڭدەر! — دەگەن ءامىر الىپ قايتتىم...
مەن قايتىپ كەلسەم، ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ باسىنا اقىرزامان ورناپ قالعان ەكەن. ەڭ سوڭعى، ەڭ كۇشتى جاردەم ءوزىم عانا ەكەمىن. ماناعى ايتقان ەسكى دوسىم دا وسى ارادا كەزدەستى.
— ا، سامەد سەن كۇلۋدى ۇمىتقانبىسىڭ؟ — دەدى.
— ول نەمەنە! — دەدىم مەن اڭ-تاڭ قالىپ.
— ول نەمەنە؟.. ءولىمدى جەڭەر دوسىڭ ەمەس پە!.. ۇستا قولىمنان، سامەد!.. جاۋدى مىنە بىلاي ۇرار بولار!.. لاقتىر، لاقتىر گراناتاڭدى... اۆتوماتىڭمەن وڭ جاعىڭدى ءبىر وسىپ قال.... مىنە وسىلاي، مىنە وسىلاي، سامەد!.. قانە، قالاي شىدار ەكەن كورەيىك!.. كۇل، ايعايلا، سامەد! — دەپ، حوجا ناسرەددين بىرەسە گراناتاسىن لاقتىرىپ، بىرەسە اۆتوماتپەن كوسىپ-كوسىپ الىپ، الدىمدى اشىپ بەردى.
حوجا ناسرەدديننىڭ ايعايى مەن كۇلكىسىنەن كوپ قول كەلىپ قالعان ەكەن دەپ فاشيست باتالونى قاشىپ بەردى... سول ءۇشىن حوجا ناسرەددين ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى وردەنىن الدى. ماعان دا سول بەرىلدى. سودان بەرى حوجا ەكەۋمىز ھامان قول ۇستاسىپ جۇرەمىز. مەنىڭ بارلىق اڭگىمەلەرىم دە سونىكى... «يا، حاننان!» ءھام سونىكى!.. — دەپ، سامەد قۋلانىپ كۇلىپ قويدى.
— جاقسى جاۋىنگەر ەكەن موللا ناسرەددين...
— ەندى ءبىزدىڭ قاتاردا تۇرىپ سوعىسسىن!..
— جاقسى جاۋىنگەردىڭ ارتىعى بولمايدى، — دەسىپ، ءبارىمىز سامەدتىڭ قولىن قىسىپ، موينىنان قۇشاقتاپ قالدىق.
ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنا قىسىلعان بويى جانىپ تاۋسىلعان شىلىمىن سامەد ەندى عانا لاقتىرىپ تاستادى دا:
— بۇ الداركوسە ءھام وسىندا كەلىش كەرەك... — دەدى.
سودان بەرى سامەد بىزگە ەڭ ءقادىرلى اعا دا بولىپ كەتىپ ەدى...
گەلەندجەككە كوشەدى ەكەمىز دەگەن حابار جارتى-اق ساعاتتا شىنعا اينالدى. تاماننىڭ باتپاعىنان اياعىمىزدى سورپىلداتا سۋىرىپ ارەڭ قۇتىلىپ، كاتەر قايىققا ءبىر ءمىنىپ ەدىك، سودان قايتىپ ورالعان جوقپىز ول ماڭعا..
تاڭ جاڭا اتىپ كەلەدى. ءتۇننىڭ بار قاراڭعىلىعى جار استىنا جينالىپ قالعانداي، تەڭىز جاعاسى ءتىپتى قاراۋىتىپ كەتىپتى. تولقىنسىز سۋ قورعاسىنداي اۋىر سەزىلەدى. قايىقتىڭ ەكى ەزۋىنەن ەسىلگەن سۋ شىمىرلاپ قانا قايناعانداي، سىڭق-سىڭق ەتەدى. ءقازىر سۋعا كۇمپ بەرەتىنىڭدى سەزىنىپ، بار دەنەڭ شيرىعىپ، تىتىركەنىپ قويادى.
قايىق بيىك جارلى جاعاعا جاقىنداپ كەلدى دە، جامباستاي بۇرىلىپ، قايتا شالقايدى. قۇشاقتاسقىمىز كەلگەندەي قۇشاعىمىزدى اشا، تۇنجىراپ جاتقان سۋىق سۋعا ءبىز دە قويىپ كەتتىك. الدەقايدان سۇڭگىپ شىعا كەلگەن كوپ قايىق تىپ-تىنىش جاتقان تەڭىزدى شايقاپ-شايقاپ جىبەرگەندەي سەزىلەدى. جان-جاعىمىزدىڭ ءبارى توپىرلاپ سۋعا ءتۇسىپ جاتقان جاۋىنگەرلەر. توعىتقان قويداي، باستارى عانا قىلتىڭداپ، جاعاعا قاراي ءجۇزىپ بارادى. تەڭىز بەتى شۇبارتىپ كەتىپتى... جاعاعا بۇرىن شىققان جاۋىنگەرلەر تاس جاعانى شاڭق-شاڭق ەتكىزىپ اتىپ تا جاتىر.
ىشتەي باسەكەسى بار پەتر مەن ۆولوديا قاتار ءجۇزىپ بارادى. جۇگى اۋىر پەتردەن ۆولوديانىڭ الدەقاشان وزىپ كەتەتىن جايى بولسا دا، ادەيى الىستاماي، قاتار شىققالى بارا جاتقانىن مەن دە اڭداپ كەلەم. بويلارى ۇزىنىراق ەگور مەن سامەد ەداۋىر جەردەن-اق اياقتاي باستاپ ەدى، «جۇزىڭدەر!» — دەدىم، ءامىر ۇنىمەن.
ەكەۋى سۋ بەتىنە قايتادان سوزىلا قۇلاپ، ءجۇزىپ كەتتى... ءبىز جاعاعا شىعىپ ۇلگىرگەنشە جۇيتكىپ ەسىپ قايىق تا قايتا كەلىپ قالدى. سەن دە اسىعىس ءجۇزىپ كەپ قايىقتىڭ ەرنەۋىنە جارماساسىڭ... وسىلاي، ءۇش رەت جاعاعا شىعىپ، ءۇش رەت قايىققا مىندىك... كيىم بىتكەن دەگەنگە جابىسىپ، تەمىردەي قاريدى. سىرتىڭ عانا ەمەس، شەگىڭ مۇزداپ كەتكەن سياقتى. كوگەرىپ كەتكەن ەرىندەر قىبىر-قىبىر ەتىپ ورنىندا تۇرا المايدى:
— سە-سە-سەن...
— مە-مە-مەن... — دەپ سويلەسەمىز...
ماناعىداي ەمەس، ەندى جاعاعا قاراي ۇمتىلعاندا ۆولوديا شورتانداي اعىپ، پەترگە قاراي الماي، بۇرىن شىعىپ كەتىپ ءجۇر. پەتر ودان بىر-ەكى رەت بۇرىنىراق وق شىعارىپ ەدى، ەندى ۆولودياعا ەرە المايتىنىن كورىپ، ىزالانىپ الىپتى. قۇلاشتاي جۇزەمىن دەپ، پيلوتكادان باسقانىڭ ءبارىن سۋ قىلىپ بولعان سوڭ، ايانباي قيمىلداپ، ۆولوديانى قۋا جۇزەدى.
بارىمىزدەن السىزىرەك سەرەجا تەڭسەلىپ قالدى. بيىك جاعاعا تىرباڭداپ ارەڭ شىعادى. ءالى ءبىر وق اتىپ ۇلگىرگەن جوق. ول باقاداي تىرمىسىپ بيىك جاردىڭ ورتاسىنا جەتكەنشە، قايىق كەلىپ قالادى دا، سەرەجا ارتىمەن سىرعىپ كەپ قۇلايدى...
ءۇشىنشى رەتتەن كەيىن ءبىر ساعات دەمالىس بەرىلىپ، قىرعا شىقتىق. اركىم ءبىر جارتاستى ىقتاي شەشىنىپ، كيىمدەرىن بۇراپ، سىعىپ، كەبىنىپ جاتىر. قىراۋىتىپ، تۇكسيىپ تۇرعان تاستى جاعا تەڭىزدەن دە سۋىق سياقتى. قىزۋى جوق كۇرەڭ كۇن كوتەرىلە بەرىپ، قالىڭ بۇلتتىڭ اراسىندا ىقتاي قويعانداي، قايتىپ كورىنبەي كەتتى.
— مۇحاممەد پايعامبارىم اراقىنى حارام دەگەن... — دەپ، سامەد اق ساۋىتتى اۋزىنا اپارا جاتىر. تىستەرى ساۋىتقا ساق-ساق ءتيىپ، سپيرت ەزۋىنەن تامشىلاپ كەتتى.
بولدىرعان وتتاي تىزەسىنە سوقتىعىسىپ، دىرىلدەپ تۇرىپ سەرەجا قىر كورسەتەدى:
— كەشكە دەيىن بارىڭمەن دە تەڭەسەم ءالى... ەتىگىم ۇلكەن بولىپ سۋ قۇيىلىپ كەتىپ ءجۇر... — دەيدى، لاقىلداتىپ ەتىگىنىڭ سۋىن توگىپ جاتىپ.
كيىمىمىزدى بۇراپ، سىعىپ، قايتا كيىنىپ العانمەن ءالى جىلىنا الماي ءبىر كىشكەنە الاڭدى اينالا جۇگىرىپ، جەر تەپكىلەپ ءجۇرمىز... وزگەمىزدەن گورى باياۋىراق ەگور شالبارىن ەندى عانا بۇراپ جاتىر.
— اياماي بۇرا، ەگور، قايتىپ سۋ وتە المايتىن بولسىن، — دەيدى وعان سامەد.
— ءا؟.. — دەيدى دە ەگور شالبارىن بۇراي بەرەدى. ابدەن جىلىنۋ ءۇشىن ىشكى ءبىر وتتى تۇتاتىپ جىبەرۋ كەرەك. ول ادامنىڭ كۇلكىسى عوي. سامەد سول وتتى تۇتاتقىسى كەلىپ:
— اللا تاعالانىڭ ەكى جاماعاتى بولىپتى... — دەيدى. ورىسشا ادەيى بۇرىپ ايتقاندىقتان مۇنىسى ءتىپتى ورەسكەل شىعادى:
— ورتاقلار، ۋ اللاحا، بىلا دۆا جەنا...
ورەسكەل باستالعان اڭگىمە ەرىكسىز كۇلدىرىپ، ەزۋ جيعىزبايدى. جالاڭاش جارتاستار قوسىلا ساقىلداپ، جاعاداعى جاننىڭ ءبارى بىزگە قاراپ قالىپتى...
— نەمەنە، نانبايسىڭدار ما؟.. — سامەد ءوزى عانا كۇلمەي تۇر.
ارىرەكتە تاس شوقىنىڭ كۇنگەي بەتىندە وتىرعان ءۇش ادام اۋەلى ءبىزدىڭ ساقىلداپ كۇلگەنىمىزدى ەستىپ، بىرەر قاراسىپ قالعان سياقتى ەدى، ەندى تۋرا وسىلاي قاراي كەلە جاتىر.
اياعىن ازىراق شالقاق باساتىن كاپيتان ميروشنيكتى تانىدىق. قاسىنداعىلارى سولتۇستىكتەن كەلگەندەي قولباڭ كيىنگەن ادامدار.
كيىنىپ، ۇلگىرە الاتىن جايى جوق ەگورعا «جارتاستىڭ ار جاعىنا تاسالان!» دەگەن بەلگى بەردىم دە وزگە جاۋىنگەرلەرىمە:
— سميرنو! — دەدىم. جۇندەس سانى قاراۋىتىپ، قۇيرىعى قىزارىپ كەتكەن ەگور جارتاستىڭ ارعى بەتىنە قاراي بۇكشەڭدەپ بارادى.
ءوز تىزەلەرىم دە بىرىنە-بىرى سوقتىعىسا بەرەدى. جاقىنداتسام — بىرىگىپ تە تۇرا المايدى، ءتيىپ-قاشىپ، ءتۇرتىنىسىپ تۇرعىلارى كەلەتىن سياقتى... جاۋىنگەرلەرىم دە سىمداي شيراتىلعانمەن ارتتارىنان بىرەۋ ءتۇرتىپ قاپ تۇرعانداي، دەنەلەرىن تۇراقتاتا الماي تۇر.
قولباڭ كيگەن ەكەۋدىڭ ءبىرى، جاقىنداي بەرىپ اۋەلى توقتاڭقىراپ ءبىر قالىپ، سودان كەيىن ەكى يىعى جارق-جۇرق ەتىپ، تەزىرەك باسىپ تۋرا ماعان قاراي تارتتى. سوعىستىڭ ايىرمايتىنى دا جوق، كەزدەستىرمەيتىنى دە جوق، بۇل كەلە جاتقان... شەگەن ەكەن! اسپان قىرانى، اۋەنىڭ اق يىعى، پودپولكوۆنيك شەگەن!..
الاۋ-جالاۋ ىستىق ءبىر لەپ بۇكىل دەنەمدى ورتەي جونەلگەندەي بولدى. كوزىمە كوزى ءبىر عانا ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ءدىرىل ۇمىتىلىپ، باسىم تاكاپپار كوتەرىلىپ، ەكى يىعىم كاۆكازعا تەڭدەسكىسى كەلگەندەي، سىرەسىپ قالىپپىن.
كەلگەندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن وفيسەر سول بولعاندىقتان شەگەن:
— ۆولنو!.. — دەدى. داۋسى سامولەتتىڭ قاناتىنداي جايقاي شىقتى...
سودان سوڭ شەگەن ميروشنيككە بۇرىلىپ:
— جولداس گۆارديا كاپيتانى، مەنىڭ ءىنىم ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزدا ەكەن، — دەدى.
قۇشاقتاسا كەتۋ، ءسۇيىسۋ سياقتى نارسەلەر بولعان جوق... ءبىرىمىزدى-بىرىمىز ارقاعا دا قاعىسقان جوقپىز. جاۋىنگەرشە امانداستىق. بىرىمىزگە-بىرىمىز ءبىر عانا قارادىق تا، قايسىمىزدىڭ قالاي سوعىسىپ جۇرگەنىمىزدى تانىدىق. ەكى جاعىمىز دا ريزا بولعانداي، جىميدىق تا قويدىق...
شەگەن ەكەۋىمىزدىڭ جولىمىز تالاي توعىسقان ەكەن... ءبىز جاۋمەن تابان تىرەسىپ وكوپتا وتىرعاندا، شەگەن توبەمىزدەن تالاي ءوتىپ، الدىڭعى جاقتى تالقانداپ قايتىپتى. روستوۆ، كاۆكاز، كۋبان، نوۆوروسسييسك قالاسى... شەگەن ەكەۋمىز بۇل جەردىڭ بارىندە دە بىرگە سوعىسىپپىز. مەن جەردە، ول اسپاندا بولعانمەن ءبىرىمىزدىڭ كورگەنىمىزدى ءبىرىمىز جاتقا بىلەتىندەي ەكەمىز.
شەگەن باياعى ءبىر حاتى ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي:
— بۇل سوعىستا مەنەن گورى سەنىڭ كورگەنىڭ كوبىرەك بولار... مايدان ومىرىندە جوعارى شىققان سايىن كورەتىنىڭ دە كوپ بولا بەرمەيدى ەكەن... — دەدى.
Meن ۇندەمەدىم...
— نەگە ۇندەمەدىڭ؟.. الدە مەنى باياعى جوعارىسىنان بەزە باستاپتى دەپ قالدىڭ، با؟.. جوق، كوستيا، مەن ول جوعارىدان بۇل دۇنيەدە بەزبەسەم كەرەك، تەك سوعىس قازانىنىڭ تومەندە قاتتىراق قاينايتىنىن ايتامىن، — دەدى.
اڭگىمە وزىنەن ءوزى جىلجي وتىرىپ، باياعى بالالىق شاققا بارىپ قالىپتى. ءبىر كەزدە شەگەنگە ايتۋعا ۇيالعان بالالىق شاقتى ەكەۋمىز دە ساعىنىپ قالساق كەرەك. سوعىس تا، ەسەيگەندىگىمىز دە بىلاي قالىپ، جايىق جاعاسىن كەزىپ كەتىپپىز...
— گۋريەۆكە العاش كەلگەن كۇنىڭ ەسىڭدە مە؟ — دەدى شەگەن. كوز الدىنا سول جاز تۇگەل ەلەستەي قالعانداي ءجۇزى جىلىنىپ، ماڭدايىنا تۇسكەن اجىمدارى تارالىپ، جورعالاي جونەلگەندەي بولدى.
— شەگەن اعا، ول مەنىڭ بار ءومىرىمنىڭ ءبىرىنشى كۇنى ەدى عوي. ونىڭ ار جاعىندا دا، بەر جاعىندا دا ۇمىتقان كۇندەرىم تولىپ جاتىر، ءبىراق تاپ سول كۇن تۇگەل ەسىمدە، — دەدىم.
ول جيىرما سەگىزىنشى جىلدىڭ جازى ەدى. ودان بەرى ون التى جىل ءوتىپ، ءقازىر قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ مارت ايىندا قارا تەڭىز جاعاسىندا تۇرسام دا، ەسكى گۋريەۆ سول كۇيىندە كوز الدىما ءبىر كەلىپ كەتتى. بىرىنە-بىرى سۇيەنىپ تۇرعانداي، تاقاي سالىنعان قوڭىرقاي ۇيلەر. سنارياد ويىپ كەتكەندەي تەسىلىپ، ۇڭىرەيىپ تۇرعان توبەلەر. كەيبىر ءۇيدىڭ توبەلەرى قايقايىپ كەيبىر توبەلەر ءبىر جاعىنا قاراي ەڭسەرىلىپ كەتكەن... شاڭ-شۇڭ ەتكەن بازار... «قالتاڭا قولىڭدى سالىپ اقشا الىپ بەر» دەپ تۇرعان دۇكەنشى، ۇلكەن اق شۇبەرەكتى مەنىڭ باسىما سىلكىپ تۇرعان شاش العىش...
قالا ۇيلەرىنىڭ سونشا سىعىلىسىپ تۇراتىنى، قالا دەگەن بازار شىعار دەپ ويلايتىن ەدىم ول كەزدە. ءاربىر ساتارمان ءبىرىن-بىرى اڭدىپ وتىرۋ ءۇشىن، بىرىنە-بىرى ادەيى جاقىن وتىراتىنداي كورىنەتىن. بىتىراپ جاتقان اۋىلدان كەلگەن بالا قالانىڭ سونشا تارشىلىعىنا كوزى ۇيرەنە الماپ ەدى.
اۋىل جارىقتىق بالالارى ءۇشىن، بالالار سالعانداي عانا باسپانا ەدى عوي... قارامۇرت سەنى: بىردەمە ءعاليدى شاقىرىپ كەل، دەپ جۇمسايدى.
ءبىزدىڭ اۋىلدا بىردەمە عالي كوپ. سوندىقتان سەن قايسىسىن دەپ سۇرايسىڭ... ول كەزدەگى اۋىلدا دىمكار ادامدار دا كوپ. سەن:
— اقساعىن با، سوقىرىن با؟ — دەپ سۇرايسىڭ. قارامۇرت ساعان:
— پۇشىعىن، — دەيدى. اركىمنىڭ ءوز اتىنان گورى اۋرۋلىعى مەن دىمكارلىعى، جوقشىلىعى اتاققا شىعىپ كەتكەن. ۇيات-اۋ، جابىرلەنەر-اۋ، دەپ ەشكىم ويلامايدى دا...
وسىنداي ءبىر بەلگىسىن انىقتاپ الىپ، جۇگىرە جونەلگەنىڭدە ساعان بوگەت بولار دا ەش نارسە جوق. ءبىر الا توبەتتەن اتتاپ ءوتتىڭ، ءبۇيىرى سولىپ كەشكە دەيىن بايلاۋلى جاتقان ءبىر بۇزاۋدىڭ ۇستىنەن دە قارعىپ كەتۋ كەرەك... الدەكىمنىڭ جەرمەن-جەكسەن بوپ جاتقان جەر ءۇيىنىڭ توبەسىندە ويناپ جۇرگەن لاقتارعا دا سوعا كەتۋ كەرەك...
سونداي جەر ۇيلەردىڭ بىرىندە مەن دە ءوستىم. نەعىپ باسىپ قالماعان، باسىپ قالسا، ءۇنىڭ دە شىقپاس ەدى-اۋ دەگەن وي كەيىن بالالار ۇيىندە كەلەتىن ەدى.
سونداي ءۇيدىڭ بىرىندە شەگەن دە تۋىپ-وسكەن سوندىقتان ەكەۋمىز ءبىر اۋىلدا تۋىپ-وسكەندەي، بالالىق شاقتان ەسكە الارىمىز دا كوپ ەكەن. كەيدە سونداي بىردەمەلەردى ەسكە الۋدىڭ زيانى دا جوق. ويتكەنى، تاڭ الدىنداي بۋالدىر وتكەنگە ىلەسە، جازعىتۇرعى ناۋەتەك دۇنيەدەي بۇگىنگى كوركەم ءومىر كوز الدىڭا كەلەدى.
— اناۋ ميليسيونەر اعاي قايدا ەكەن وسى؟ ءبىزدى وقىسىن دەپ جانىن سالاتىن ەدى بايعۇس! — دەدى شەگەن.
— ول سەگىز جىلدان بەرى ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلى!
— قويشى، ەي؟ ادرەسىن بەرشى ماعان. العىس ايتۋعا قارىزدار ءبىر ادامىمىز سول كىسى ەدى عوي. تىم بولماسا، سۋرەتىمدى جىبەرەيىن، — دەپ شەگەن قويىن داپتەرىن سۋىرىپ الدى. — تانىسا وتىر... — دەپ، ماعان ءوزىنىڭ ايەلى مەن ەكى جاسار قىزىنىڭ سۋرەتىن ۇسىندى.
— قىزىمدى ەشكىمگە بەرمەيمىن! — دەگەندەي، جاس كەلىنشەك قىزىن قاتتى قۇشاقتاپ، جان-تانىمەن ايمالاپ ءتۇسىپتى. كەلتە مۇرىنداۋ كىشكەنە بالا اكەسىنە تارتقان، ەلەڭدەپ تۇرعانداي، سەرگەك.
— ايجان سەنى جاقسى بىلەدى... بىلتىر بارعاندا ءبىر اي بويى سويلەگەنىم سەن بولدىڭ. باياعى بوراشتىڭ قارىنداسى... بوراش ءوزى الماتىدا، — دەدى شەگەن.
تاعى دا سوعىس تولقىنى ءبىر ارناعا بەتىن بۇرىپ، ءبارىمىزدىڭ توعىسار كەزىمىز جاقىنداعانداي سەزىلىپ كەتتى.
شەگەن قويىن داپتەرىنە مەنىڭ ادرەسىمدى دە جازىپ الىپ، ماعان ءوز ادرەسىن بەردى. كىشكەنە تاراق قاعازدى تورتكە بۇكتەپ مەن پيلوتكامنىڭ قايىرماسىنا تىقتىم. ەڭ قىمباتتىمداي مىقتاپ تىقتىم.
— ەندى ءبىرىمىزدى-بىرىمىز جوعالتىپ المايىق، كوستيا، — دەدى شەگەن ەڭ جىلى ۇنمەن. — مۇمكىن، بەرلينگە دە بىرگە كىرەرمىز. كەم بولسا، ون رەت سۋرەتكە تۇسەرمىز سوندا! ال، كورىسكەنشە!..
— بەرليندە مە؟
— نەگە؟.. ارامىز جاقىن... مۇمكىن، الداعى ءبىر ايقاستا بىرگە اتتانارمىز! اۋەمەن باراتىن بولساڭدار، مەنىڭ ءىس كەرەگىم بولار، كوستيا!..
وسىدان ءبىراز كۇننەن كەيىن ءبىز سۋعا دا ۇيرەنىپ بولدىق، بيىك جاعاعا تەز جورعالاپ شىعۋعا دا ۇيرەنىپ بولدىق. سەرەجا دا قالىسپايتىن بولدى. سامەد قارا تەڭىزدى ماقتاپ قويادى:
— بالامنىڭ بالالارىنىڭ دا سۋىقتان سۇيەگى سىرقىراماس... — دەيدى.
— تەز كيىمدەرىڭدى اۋىستىرىڭدار، — دەپ ستارشينا كەلىپ تۇر.
قارۋ-جاراعىمىزدى كەشە تۇگەندەپ العامىز... ەندى كيىمدى تۇگەل اۋىستىرىپ جاتقانىمىزعا قاراعاندا، قايدا اتتانساق تا بەس قارۋىمىزدى سايلاپ الىپ اتتاناتىن سياقتىمىز.
— بەرلينگە جەتۋگە وسى ۇلتاندار دا شىداماسا... — دەپ، سەرەجا توقتاڭقىراپ قالدى. «وندا سوعىستىڭ ۇزاي تۇسكەنى»، — دەگەندى اركىم ءوز ويىمەن قوسىپ جاتقان سياقتى.
— بەرليننەن اسىپ كەتۋگە دە شىدار... ءبىراق تەزىرەك باسارسىڭ اياعىڭدى... — دەپ، سامەد الدەنەنى اڭعارتقىسى كەلەدى.
— قايدا بارار ەكەمىز، قايدا اتتانار ەكەمىز؟ — دەپ ەشكىم سۇرامايدى.
— ال، باتىرلار، كوپتەن ىشتەرىڭ پىسىپ ءجۇر ەدى، جۇرىڭدەر، — دەدى كاپيتان ريەۆياكين، بىزگە كەلىپ.
ءبىز كەلسەك باتالون تۇگەل ساپقا تۇرىپ قالعان ەكەن. ساپ-ساپ سوققان تولقىندارى توڭكەرىلىپ، قارا تەڭىز اسا ءبىر كارلى قاباق سەزدىرەدى. كەرنەگەن كەك، تۇيىلگەن قاباق بولسا، تاس جاعاسىن تۋلاي تەپكىلەپ جاتقان تەڭىز ءتۇسى سوعان لەپ قوسقانداي.
ريەۆياكين جوعارعى باس كوماندوۆانيەنىڭ بىزگە ارناپ بەرگەن بۇيرىعىن وقىپ تۇر. جاۋدىڭ تابانداپ بەكىنگەن كەرچ قالاسىنىڭ جەلكەسىنەن بۇگىنگى ءتۇنى دەسانت ءتۇسىرىلسىن دەلىنگەن.
قولباسشىنىڭ ارتىنان ەرگەن اسكەرىندەي بولىپ، قولىنىڭ ارت جاعىنان ءبىز دە قولىمىزدى قويدىق.
ءبىزدىڭ ديۆيزياعا ارناۋلى ءامىر بەرىلۋى دە، ول امىرگە ءار سولداتتىڭ قولى قويىلۋى دا ادەتتەن تىس ءبىر ايقاستىڭ، جايىن ايتىپ تۇرعانداي ەدى.
مايدانعا ەڭ العاش اتتانار كۇندەگىدەي كۇڭىرەنىپ انت ەتىپ، تۇنگى قارا تەڭىزدەي تۇنەرىپ، سول جەردەن تەڭىزگە قاراي ءجۇرىپ كەتتىك...
8
قارا تەڭىز بۇرق-سارق ەتىپ قايناپ جاتقانداي... اي ساۋلەسىندە اقجالدانىپ توڭكەرىلگەن جوتا-جوتا تولقىنداردىڭ قىرقاسىندا كاتەر قايىقتار شورتانداي عانا كورىنەدى. ەزۋى كوپىرىپ، دولدانىپ العان قارا تەڭىز، ءبىزدى جاۋعا اتتاندىراردان بۇرىن ءوزى ءبىر سىناپ العىسى كەلگەندەي، تاس جاعاسىنا تىك شاپشىپ، اساۋداي تۋلاپ جاتىر. قايىقتاردى سۇمەڭدەتىپ ايداپ جاعاعا اكەلىپ توسا بەرەدى دە، اياق سالا بەرگەنىڭدە جۇلىپ ءۇيىرىپ ءارى الىپ كەتەدى. جۇزدەگەن كاتەر قايىقتار ءۇيىر-ۇيىر شورتانداي جۇيتكىپ جاقىنداپ كەلەدى دە، قاراۋىتقان بيىك جاعادان ۇرىككەندەي جوڭكىلىپ كەيىن قايتادى.
تەڭىزدىڭ وكپەك سۋىق دەمالىسىن باقايشاعىڭا دەيىن سەزىنىپ، بار دەنەڭ تۇرشىگىپ قويادى. ءقازىر-اق ءۇستى-باسىمىز مالمانداي بولىپ، جاۋراعان قويداي بۇرسيەمىز-اۋ دەگەن وي بارلىق قوزعالىس قيمىلىڭدى تۇساي باستاپتى.
— ازىرلەن! — دەپ، قاسىمىزدان ايعاي سالعان كاپيتان ميروشنيكتىڭ داۋسى ارعى ءبىر بەلدىڭ استىنان شىققانداي، قۇمىعىپ ەستىلەدى. قاتتى جەل ايعايدى ۇيپالاقتاي قۋىپ، ۇيتقىتىپ ايداپ، جوعارى اكەتىپ بارا جاتقانىن كوزىڭمەن كورىپ تۇرعانداي بولاسىڭ...
«ازىرلەن!» دەگەن ايعاي شىعا باستاعالى ەداۋىر بولىپ قالدى. سولدات مانادان ءازىر تۇرسا دا، تەڭىزدىڭ ءبىر قاتتى تولقىنداپ كەتكەن شاعىنا كەزدەسىپ قاپ، اتتانا الماي جاتىرمىز. الدەقايدا ۇدەرە كەشكەن جۇندەس بۇلتتاردىڭ شۋداسىنا ورالىپ قالاتىنداي اي دا ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ارەڭ جىلجىپ بارادى...
مانا، كەشكە جاقىن شەگەنگە حات جازىپ وتىر ەدىم، جۇزىندە ازداعان قوبالجۋ بار كاپيتان ريەۆياكين كەلدى. الدىمىزدا تۇرعان اتتانىس جايلى كەلگەن ەكەن. بۇل ساپارىمىزدىڭ ءقاۋىپتى جاقتارىن بۇرىن تالاي ايتسا دا، الدەنەنى ۇمىتىپ كەتكەندەي، تاعى كەلىپتى.
— تەمەكىڭ بار ما؟.. — دەپ مەنەن سۇرادى دا، ريەۆياكين ءوز قالتاسىنان تەمەكىسىن سۋىرىپ الدى... مۇنداي مىنەزى بىرەۋىمىزدىڭ قاراباسىمىزعا ارناۋلى ءسوزى بوپ كەلگەندە بايقالاتىن ەدى. مەن سونى كۇتتىم. ول ءسوزىن كەيىن ايتاتىنىن اڭعارتقىسى كەلگەندەي، ريەۆياكين تەمەكىسىن قاسىنا الىپ قويىپ، بۇرىن تالاي ايتقان سوزدەرىنەن باستادى:
— جاۋدىڭ جەلكەسىنەن تۇسكەلى بارا جاتىرسىڭدار... سەندەر قادالار نايزانىڭ ۇشىسىڭدار، ساباعى تەڭىزدىڭ وسى جاعاسىندا بولار... — دەپ، ريەۆياكين، ءبىراز كىدىرىپ بارىپ، ايتاتىن ءسوزى بارلىعىن اڭداتىپ، تەمەكىسىن وراي باستادى.
— ءبىز سول نايزانىڭ ۇشى بولعانمەن ساباعىمىزدان ءۇزىلىپ تۇسپەسپىز دەيمىن، — دەدىم مەڭ اڭگىمەنىڭ اياعىنا تەزىرەك شىققىم كەلىپ.
«سولاي دەپ ويلايسىڭ با؟» دەگەن كوزبەن ريەۆياكين ماعان ءبىر قاراپ قالىپ:
— ازدى-كوپتى ءبىر ۋاقىتتىڭ ىشىندە بايلانىس ءۇزىلىپ قالۋى دا مۇمكىن... — دەدى.
ريەۆياكيننىڭ ەندىگى كوز قاراسىندا «سونداي كۇيگە ۇزاق شىداي الارمىسىڭدار؟» — دەگەن سۇراۋ تۇر ەدى. مەن سونىسىنا جاۋاپ بەرگىم كەلىپ:
— ول ەسكەرگەن نارسەمىز دەپ نەسىن ايتايىن، جولداس كاپيتان... سىنعا تۇسەر جالعىز عانا شىدام بولسا، بۇرىندى-سوڭدى بەرىلگەن ونەگەلەر بار عوي... كورەمىز دە! — دەدىم. الدەنەگە ريەۆياكينمەن ادەتتەگى اسكەر تىلىنەن باسقاشاراق ءبىر سارىندا سويلەسكىم كەلىپ كەتتى. ءبىراق بۇل اتتانىس الدى ەدى، كاپيتان ول سارىنعا باسا المادى.
جاۋدى قىرىم ولكەسىنەن ءبىرجولا ايداپ شىعۋ ءۇشىن، اۋەلى كەرچ جاعاسىنا تۇياق ىلىكتىرۋ كەرەك. ءبىز سوعان اتتانعالى جاتىرمىز. ارتقى جاقپەن بايلانىس ۇزىلسە ونداي كۇيگە شىداي ءبىلۋ ءۇشىن جالعىز عانا «جان قۇربان» دەگەن جەتپەيدى... ريەۆياكين وسىنى ايتقالى كەلگەن سياقتى. قازبالاپ قاداعالاسپاساق تا، ەڭ سوڭعى اڭعارىسقانىمىز دا وسى بولىپ ەدى...
ءبىزدىڭ ءبولىمنىڭ مۇنداي جايلاردى ايتقىزباي ۇعاتىنىنا ريزا بولىپ، ريەۆياكين:
— ال، قىراندار، وڭ ساپار تىلەيمىن. ءامىر — امان كورىسۋ بولسىن! ەندى ازىراق ءۇي ىشتەرىن ەسكە الايىق... — دەپ، سۋمكەسىنەن بىزگە كەلگەن حاتتاردى الىپ بەرە باستادى.
تۇمارشا بۇكتەلگەن ءۇشبۇرىش حاتتار ۇزاق ساپار شەگىپ كەلىپ، ەڭ جاقىن ادامدارىنىڭ ءبىر اۋىز بولسا دا جان سىرىن اكەلەدى. اماندىق-ساۋلىق تىلەۋمەن بىرگە قاجىر-قايرات قوسادى. سوعىس تۇسىندا قۋانىش-كۇلكىسى تاسىپ-توگىلىپ جاتپاعانمەن ەلدەن كەلگەن حاتتار ۋايىم-قايعى اكەلگەن ەمەس.
ريەۆياكيننىڭ كوزى مەنى دە ءبىر جاناپ ەتكەننەن ماعان دا حات بارىن ءتۇسىندىم. اقبوتانىڭ حاتى ەكەنىن دە ءبىلدىم. ويتكەنى، مەنىڭ «ءۇيلى-باراندى» جايىمدى ريەۆياكين دە بىلەدى. اقبوتانىڭ قولىن دا تانيدى. «مىناۋ شەشەڭنەن مىناۋ ايەلىڭنەن» دەپ قالجىڭدايتىنى دا بار. ريەۆياكين بۇل جولى دا سونىسىن ىستەدى:
— ايەلىڭىزدىڭ حاتى وسىندا قۋىپ جەتىپتى... شەشەڭنىڭ حاتى قىرىم اسىپ بارىپ جەتەتىن بولار، — دەدى.
— قاراعاندىدا سەنىڭ كىمىڭ بار ەدى؟.. — دەپ ءبىر حاتتى ۆاسياعا بەرىپ جاتىر...
— جاۋاپتارىڭدى بۇگىن قايتارىڭدار. ءقازىر جازساڭدار ءتىپتى جاقسى... — دەپ، ريەۆياكين كەتىپ قالدى. «ءقازىر جازساڭدار ءتىپتى جاقسى» دەگەنى اتتانار ۋاقىتىمىزدىڭ جاقىن ەكەنىن اڭعارتقانى ەدى...
اقبوتانىڭ حاتىن اشىپ قالعاندا، از-اق جۇگىرە جونەلمەدىم...
حات سول كۇنى جازىلىپ، سول كۇنى مەنىڭ قولىما ءتيىپتى!.. ولاي بولسا، اقبوتا وسى ماڭايدا جاقىن جۇرگەنى عوي؟.. ايعاي سالساڭ ەستيتىن جەردە بولعانى دا!.. الدەنەگە ءبىز بۇگىن اتتانباسپىز، ەرتەڭگە دەيىن اقبوتانى تاۋىپ تا الارمىن... كەزدەسكەن دەگەن وسى بولار. وسىنشا جاقىنداسىپ كەلىپ كەزدەسپەيتىن، ءبىز رومانداعى ەمەس، ومىردەگى ادامدارمىز عوي دەگەن وي كەلەدى.
سوندا دا، الدەقالاي بولىپ كەتەر دەگەن ويمەن اقبوتاعا حات جازدىم. «شەگەن دەيتىن ەڭ جاقىن اعام بار، ەندى سەنى ءبىراز كۇن سوعان تاپسىرۋعا تۋرا كەلىپ تۇر» — دەدىم. مۇنىم، ارينە، الدەقايدا اتتانعالى جاتقانىمىزدى اڭعارتۋ ەدى. ەكىنشى حاتتى شەگەنگە جازىپ، ءبىرىنشى رەت بار سىرىمدى ايتىپ «اقبوكەندى اقيىققا تاپسىردىم» دەدىم... ەندى بىرىنە-بىرىنىڭ ادرەسىن جازىپ جىبەرۋىم-اق قالدى.
اقبوتانىڭ ادرەسىن شەگەنگە جازىپ بولىپ، ەندى پيلوتكانىڭ قايىرماسىندا جۇرگەن شەگەننىڭ ادرەسىن اشىپ قالعانىمدا، ءدال الدىمنان نايزاعاي جارق ەتىپ قالعانداي بولدى... ەكەۋىنىڭ ادرەسى دە ءبىر ەكەن!.. مايدان پوچتاسىنا قويىلاتىن ءتورت سيفردىڭ تورتەۋى دە بىردەي! تەك؛ سيفردان كەيىن قويىلاتىن ءارىپ قانا باسقا — بىرىنىكى «د»، بىرىنىكى «ا»...
سوعىس قاي بولىمدە، ءدال قاي جەردە ەكەنىن دە ايتۋعا تىيىم سالىپ قويعان ەدى. مەن اقبوتاعا ءوز جايىمدى اڭعارتا جازسام دا، اقبوتا ول جاعىنا بەرىك بولاتىن. وسى كۇنگە دەيىن مايداندا نە ىستەپ جۇرگەنىڭ قاي جەردە ەكەنىن اڭعارتقان ەمەس-تى. ەندى، مىنە، ءدال اتتاناردا عانا قاق قاسىمنان داۋسىن ەستىپ قالعاندايمىن...
«جەل مەن بۇلت، داۋىل مەن بوران وقۋىن» وقىعان ادام اۋە اسكەرلەرىنىڭ ىشىندە بولاتىنىن بۇل كۇنگە دەيىن ويلاماپپىن دا!.. ول ويىما ەرتە تۇسسە، شەگەنگە تاپسىرار ەدىم دە، ەندىگى كەزدەسكەن دە بولار ەدىك...
— ءبىرىنشى توقساننىڭ جوسپارى جارتى اي بۇرىن جيىرما ءۇش پروسەنت ارتىعىمەن ورىندالىپتى! — دەدى ۆاسيا، كەنەت ماعان بۇرىلىپ...
— جيىرما ءۇش؟.. نەمەنە جيىرما ءۇش؟ — دەدىم مەن اڭعارا الماي قالىپ. — قاي مايداندى ايتاسىڭ؟..
— نەمەنە جيىرما ءۇش؟!.. سەن نەمەنە، اسپاننان ءتۇسىپ وتىرمىسىڭ؟ اسپانعا كەتىپ بارا جاتقان بەتىڭ بە ەدى؟ ءبىرىنشى توقساننىڭ جوسپارى بولات تا!..
— ءبىرىنشى توقساننىڭ؟..
— ءيا، ءبىرىنشى توقساننىڭ! ەكىنشىگە ءالى كىرمەگەنىمىزدى بىلەتىن شىعارسىڭ... بۇگىن مارتتىڭ جيىرما سەگىزى بولار، — دەدى ۆاسيا، ماعان ۇرسا سويلەپ.
— ۆاسيا، اينالايىن دەپ جۇرەيىن، اشىعىراق ايتشى...
ۆاسيا ەندى تۇرىپ قاسىما كەلىپ، اۋزىن قۇلاعىما توسىپ:
— قاراعاندى ءبىرىنشى توقساننىڭ جوسپارىن جارتى اي بۇرىن جيىرما ءۇش پروسەنت ارتىعىمەن ورىنداپتى. تۇسىنىكتى مە؟ — دەدى.
— ە، ءتۇسىندىم، ءتۇسىندىم... جەڭىستەرىڭ قۇتتى بولسىن، باياندى بولسىن، جولداس قاراعاندىنىڭ ۋاكىلى!.. — دەدىم مەن.
ۆاسيا شىنىمەن-اق «راحمەت!» دەپ قالدى... ول ءوزىن مايداندا جۇرگەندە دە قاراعاندىنىڭ ادامىمىن دەپ ەسەپتەپ كەتكەندىكتەن مەنىڭ قۇتتىقتاۋىمدى قالجىڭعا ساناعان جوق. قايتا، جوسپار ارتىعىمەن ورىندالىپتى دەگەنىنە بىردەن تۇسىنە قويماعانىما جابىرلەنىپ قالعان سياقتى...
مەنىڭ ويىم تاپ سول ساتتە باسقا جاقتا وتىرعانى دا راس ەدى. ەكى-اق ساعات ۋاقىت بەرىلسە، ون كيلومەتردەي عانا جەردەگى شەگەنگە بارىپ قايتقىم كەلىپ وتىرعامىن... شەگەنگە ەمەس، اقبوتاعا، ارينە....
سول ەكى ارادا اتتانىس بەلگىسى بەرىلىپ قالدى دا، ءقازىر، مىنە قايىق كۇتىپ جاعادا تۇرمىز. قۋانار مەن مۇڭاياردىڭ قايسىسىنا كەزدەسىپ قالعانىمدى ءوزىم اجىراتا الماعان سوڭ، جولداستارىما ايتتىم:
— ءۇي ءىشى بولىپ، وتباسىندا ءبىر كەزدەسۋدىڭ ورايى كەلىپ-اق قالعان شىعار دەپ ەم... — دەپ باستاپ، اياق جاعىن كۇمىلجىتە سالدىم...
— قايتەسىڭ، شىراعىم، امال قايسى... — دەپ ەگور كۇرسىنىپ قويدى: — ءبارىمىزدىڭ، جايىمىز بىردەي... قاتىن قايدا جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن... ءبىزدىڭ جايدى ولار دا بىلمەيدى، — دەدى، ءۇي ءىشى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ.
— قايتەسىڭ، شىراعىم، امال قايسى... — دەپ ەگوردى مازاقتاي سويلەپ، سامەد ءبىر قالجىڭ ايتقالى كەلەدى. — حوجا ناسرەددين ايتقان، — دەيدى سامەد، — قاتىنى قايدا جۇرگەنىن بىلە الماۋ — ەرىنە عازاپ... ءبىراق ونى اللا تاعالا ادەيى جىبەرەتىن بولسا كەرەك...
— نەگە، نەگە، سامەد اعا؟..
— ەرلەرىنىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلمەۋ ايەلگە ازاپ ەمەس پە ەكەن؟ ەرلەر سونى جەتە ءتۇسىنسىن دەپ جىبەرەتىن كورىنەدى!.. ستارىي چورت ۆسە پونيماەت دەگەن حوجا ناسرەددين!.. كارى سايتان ءبارىن بىلەدى! — دەدى سامەد.
— ازىرلەن!.. — دەگەن ميروشنيكتىڭ ايعايى بىزگە دە بەرىلىپ قالدى.
بيىك تولقىننىڭ جالىنا جارماسقانداي تىرمىسىپ، بىزگە ارنالعان قايىق جاعاعا جاقىنداپ كەلەدى.
— ءيا، حاننان!.. — دەپ سامەد قايىققا سەكىرىپ ءتۇستى.
— ۋۋح!.. — دەپ تىتىركەنىپ قالىپ، ەگور سەكىردى.
وزگەمىز جەڭىل سەكىرىپ، قايىقتىڭ ۇستىنە دىك-دىك ءتۇسىپ جاتىرمىز. سامەد پەن ەگور، ەكى ۇلكەنىمىز، ءبىزدى قاعىپ الارداي، قۇشاقتارىن اشىپ وڭتايلانىپ تۇر... مانادان جاڭقاداي ويناقتاپ جۇرگەن قايىق، ۇستىنە جيىرما كىسى ءمىنىپ العان سوڭ، ەداۋىر سالماقتانىپ، جۋاسىپ قالدى. سوندا دا قايىقتىڭ ەرنەۋىنەن ۇستاپ، ارەڭ وتىرمىز. جيىرما ءبىرىنشى بولىپ كاپيتان ميروشنيك ءبىزدىڭ قايىققا ءمىندى.
— سارتالييەۆ، جاۋىنگەرلەرىڭ تۇگەل ءمىندى مە؟
— تۇگەل، جولداس كاپيتان.
— زورين، سەنىڭ ادامدارىڭ شە؟
— تۇگەل.
— ەتەك تاۋلارداي قىرقا-قىرقا بولىپ، دوڭبەكشىپ جاتقان اقجال تولقىنداردى كولدەنەڭ كەسىپ، ارەڭ جىلجىپ كەلەمىز. قايىق كەيدە بيىك جارعا شىققانداي تىرمىسىپ، كەيدە قۇزدان قۇلاعانداي قۇلديلاپ كەتەدى. ءۇيىرىلىپ، الاي-تۇلەي توڭكەرىلگەن تۇنگى سۋدان جۇرەگىڭ اينيدى.
— ءيا، حاننان... جاھاننامعا قۇلاپ بارا جاتقاندايمىن، — دەيدى سامەد. ءۇنسىز تىستەنىپ، اتىلىپ ۇشار قارشىعاداي بولىپ، پەتر ۋشاكوۆ وتىر.
— استىم ءتىپتى تۇراقتاي الار ەمەس... — دەپ، سەرەجا جىلجىپ قايىقتىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ كەتەدى دە، اركىمنەن ۇستانىپ، قايتا كەلىپ ارامىزعا قىستىرىلادى...
تەڭىز بەتى ويىلىپ كەتىپ، كەيدە تەرەڭ ءتۇبى كورىنىپ قالعانداي بولادى. قارا تەڭىز تاسىپ توگىلەردەي، دوڭبەكشىپ جاتىر. جوتا-جوتا تولقىندار ىرگەسىمەن قوپارىلا ىرعىپ جونەلگەندە، تەڭىز سەنى جۇتىپ قويارداي كورىنەدى. بيىك تولقىننىڭ قىر ارقاسىنا شىققاندا ارتتا كەلە جاتقان قايىقتاردى ءبىر اڭداپ قالاسىن، دا قىرقادان تومەن قاراي سىرعىعاندا تەڭىزدىڭ ءدال تۇبىنە بارىپ سوعىلارداي تۇڭقياسىڭ. بيىك تولقىنداردىڭ استىنان ءتۇپسىز ءبىر ۇڭگىر كورىنىپ، قاپ-قارا اۋزىن اشىپ قالعانداي سەزىلەدى.
اۋەلى ءبىر پولك تۇتاس اتتانىپ ەدىك، جۇرە-كەلە جايلاۋ كوشىندەي كەرىلىپ، شاشىلىپ، بىتىراپ كەتتىك. تەڭىز الدىڭنان، بۇيىردەن تۇيگىشتەپ، ءبىر شوڭقايتىپ، ءبىر توڭقايتىپ، قاتتى مازالاپ كەلەدى. بىزدەن قالىسپاي، سۋ سيىرداي سۋماڭداپ بىر-ەكى «اڭشى» قايىقتار عانا كەلە جاتىر. تولقىن ءبىزدى بىرەسە سۇمەڭدەتىپ جاعاعا قاراي ايداپ، بىرەسە تارتىپ تەڭىزدىڭ ورتاسىنا قاراي اكەتەدى. اي ساۋلەسى بىرەسە قىرقادا، بىرەسە تومەن ءبىر جىرا تۇبىنەن كورىنگەندەي بولادى.
— جاھاننام ءتۇبى بۇدان تەرەڭ بولمايدى ەكەن... — دەيدى سامەد.
— نەمەنە، ءتۇسىپ كورگەنىڭ بار ما ەدى؟
— ءتۇسىپ كورگەنىم جوق... حوجا ناسرەددين تالاي حات جازىپ ەدى... جاھاننامنان قورىقپا، ونشا تەرەڭ ەمەس ەكەن دەپتى...
ءۇستى-باسىمىز مالمانداي... يىعىڭنان اسىلىپ قالعان سۋىق تولقىن موينىڭنان سورعالاپ، ارقاڭمەن جىلجىپ استىڭا قۇيىلادى. سۋىق ءبىر جىلان قىر ارقانىڭ قۋىسىمەن ءسۇمپ ەتىپ استىڭا كىرىپ كەتكەندەي بولادى. سىعىلىسىپ وتىرىسقان تار قايىقتا قوزعالۋعا دا دارمەن جوق. اينالا قولتىقتاسىپ الىپ، ۇشىپ كەتپەۋدىڭ عانا قامىن ويلاپ وتىرمىز. قايىقتىڭ ەرنەۋىندەگى تەمىر قورشاۋدان گورى سۋ سۋىق سەزىلەدى.
ەر قايىق تاۋداي تولقىندارعا كولدەنەڭ اسىلىپ، قورىقپاي ىلگەرى باسادى. كەرچپەن ارامىزدى ون سەگىز كيلومەتر دەپ ەدى، الىستان وراپ، «ەلتيگەن» دەگەن بالىقشى پوسەلكەسىنە ءتونىپ كەلەمىز. تۇنگى ساعات بىردە، بەلگىلى مەرزىمدە بارلىق قايىق ءبىر رەت قاناتتاسىپ الىپ، ەندى بار كۇشىمەن جاعاعا قاراي قاتتى جوسىلتىپ كەتتى. تولقىن ارتىمىزدان ايداپ، ارەڭ-ارەڭ امان قالىپ كەلەمىز.
تەڭىز دەم الىسى قانشا قاتتى بولسا دا، ساققۇلاق نەمىستەر كوپ موتوردىڭ كۇجىلىن ەستىپ قالىپتى. ءبىر ساتتە سۋ بەتىنە مىڭداعان راكەتالار اتىلىپ، جىبەك قاناتتارى جەلبىرەپ، اسىلىپ-اسىلىپ تۇرا قالدى. ءتۇپسىز تۇڭعيىقتاي قارا-قوشقىلدانىپ جاتقان تەڭىز بەتى كۇندىزگىدەي جارقىرايدى. وق سۋ بەتىن بۇرشاقتاي سابالاپ، شىپ-شىپ ەتەدى. زەڭبىرەك سناريادتارى سۋعا ۇستى-ۇستىنە ءتۇسىپ، اسپانعا شاپشىعان سۋدان كۇمىس باعانالار ورناتا باستادى. ساپ-ساپ تولقىندار كەڭسىرىگىنەن سۋ اتىپ، جوڭكىلىپ كەلە جاتقان كيت بالىعىنا ۇقساپ كەتەدى. جاقىنىراق تۇسكەن سناريادتار قايىعىمىزدى قاقباقتاي لاقتىرىپ، ويعا-قىرعا قۋالاي باستادى... جاعاعا جاقىنداعان سايىن اسپالى شامداي اسىلىپ تۇرعان جارىقتار دا كوبەيىپ بارادى.
— جارىقتاردى اتىڭدار! — دەدى ميروشنيك.
قايىقتىڭ ەكى جاعىنا قاراما-قارسى وتىرعان جيىرما جاۋىنگەر سالبىراپ تۇرعان جارىقتاردى اتا باستادىق. قىزىلدى-جاسىلدى وقتارمەن وت ءسوندىرىپ كەلەمىز!..
جاعاعا جاقىنداعان سايىن قايىعىمىز كوپ كۇمىس باعانالاردىڭ اراسىمەن جۇرۋگە قالدى. ءبىرىن تاسالانىپ، بىرىنە سۇيەنىپ وتەدى. قايىق تۇمسىعىنان ەسىلگەن سۋ ەكى ۇرتىنان سالبىراعان اق مۇرت سياقتانىپ، كەيدە سول باعانالارعا ورالىپ قالعانداي، ءجۇرىسىمىز دە ونبەي كەلەدى. وق ءبىرىمىزدى تىرناپ كەتىپ، ءبىرىمىزدىڭ بەتىمىزدى قارىپ كەتەدى، ىستىق ەمەس، سۋىق قاريدى.
نەمىستەردىڭ وزدەرى كوتەرگەن وق بورانى ءوز كوزدەرىنە دە شىمىلدىق قۇرىپ تاستاسا كەرەك، وق بورانى توپەپ تۇرعانمەن دالدىك جوق سياقتى. قاتار-قاتار، ءجىپ-جيى تۇرىپ قالعان مەرۋەرتتەي اپپاق سۋ باعانالارى قالىڭ قىراۋ باسقان قالىڭ، كارى توعايعا دا ۇقساپ كەتەدى.
لەك-لەگىمەن كوتەرىلگەن سامولەتتەر ءبىزدىڭ ارت جاعىمىزعا ۇيمەلەپ ءجۇر. سنارياد وقتارى دا ورتاعا قاراي اۋىپ بارادى. ءبىر كەزدە جارىقتان دا قۇتىلىپ، قويۋ قاراڭعىلىققا كىرىپ كەتتىك. وق قورشاۋدان دا ءوتىپ كەتىپپىز. ءبىراق اينالا قارانساق، جاقىن ماڭايدا بىزدەن باسقا ءبىر قايىق جوق...
— ءبىز وزىپ، ءبولىنىپ كەتىپپىز... ساپار وڭعا اينالار... — دەدى ميروشنيك.
الدىمىزدا قاراۋىتىپ تەڭىز جاعاسى سەزىلەدى. ارتىمىز اسپاندى جارعىلاپ، تىلگىلەپ جاتقان نايزاعاي...
— جارالانعان ەشكىم جوق پا؟ — دەدى ميروشنيك.
— جوق سياقتى...
ازدان كەيىن ۇيالعانداي قىسىلىپ سويلەپ:
— مەنى ازداپ جاناپ وتكەن سياقتى... — دەدى سەرەجا.
سەرەجانىڭ وڭ قولى جارالانىپتى. وڭ قولىنىڭ شىنتاعىنان تيگەن وق تەسىپ ءوتىپتى. ول ءقازىر سولدات بولسا دا، كۇنى ەرتەڭ كوركەمونەر ادامى، سۋرەتشى ەدى. سوندىقتان وڭ قولىنىڭ جارالانۋى بارىمىزگە دە قاتتى باتتى. سول وڭ قولى ءۇشىن سەرەجانىڭ ەكى اياعىن بىردەي ساداقا قىلۋعا دا ءازىر ەدىك.
— ازداپ قانا... — دەيدى سەرەجا. — ەشتەڭە ەتەتىن ەمەس، اسىپ الام عوي موينىما...
— جوق، وسى قايىقپەن كەيىن قايتاسىڭ، — دەدى وعان ميروشنيك.
قايىق جاعاعا جاقىنداي بەرىپ، ادەتى بويىنشا بۇرىلا بەرگەندە ميروشنيك:
— سەكىرىڭدەر! — دەپ ءامىر ەتتى.
سەرەجامەن قوشتاسا دا العان جوقپىز. امان قايتىپ جەتە الار ما، جوق پا... قانداي كۇيگە تۇسسەڭ دە، جولداستارىڭمەن بىرگە بولۋعا نە جەتسىن! جالعىز پەتر عانا، سەرەجانىڭ اۆتوماتىن الىپ جاتىپ، سۋ بولعان مۇرتىن سەرەجانىڭ القىمىنا اپارا جاتقانىن اڭداپ قالدىم. وزگەمىز ەڭ ءارى كەتكەندە، ارقاسىنا قولىمىزدى ءبىر اپارۋعا عانا ۇلگىردىك. سونىمەن ءتورت جىلعا جاقىن ويىن-كۇلكى، قايعى-قۋانىشىمىز ورتاقتاسىپ كەتكەن ءبىر جولداسىمىزبەن ىشتەي عانا قوشتاسىپ، ايرىلىسۋعا تۋرا كەلدى... قوش، سەرەجا، قوش بول، باۋىرىم!..
ءوزى شىلقىلداپ وتىرعان سولدات بۇل جولى قىمسىنعان دا جوق... جيىرما جىگىت جاپىرلاپ قارعىپ تۇسە قالىپ ەدىك، تەرەڭ سۋدىڭ تۇبىنە بارىپ بىلق ەتە تۇستىك... توبەڭنەن قورعاسىنداي باسقان تەرەڭ سۋ قوزعالتار ەمەس. ۆولوديا تولستوۆ ەكەۋمىز قاتار سەكىرىپ ەدىك، تەڭىزدىڭ تۇبىنە دە بىرگە ءتۇسىپپىز. ول مەنى كوتەرىپ جىبەرگىسى كەلەدى، مەن ونى كوتەرىپ جىبەرگىم كەلەدى. قولدارىمىز قارمانادى، قايرات قىلار دارمەن جوق. ۇيىقتاپ جاتىپ باستىرلىققانداي، دارمەنسىز ءبىر دىلگىر حالدە قالىپپىز... ەستە قالعان نارسە، ەگەر مەنەن جولداستىق دەگەن نە ەكەن دەپ سۇراۋشى بولسا — ول، ءوزى ون ەكى مەتر تەرەڭنىڭ زىلدەي باسقان اۋىردىڭ استىندا جاتىپ، مەنى قۇتقارعىسى كەلگەن ۆولوديا تولستوۆتىڭ مىنەزى دەر ەدىم.
بۇل حال قاس قاققانشا ءوتىپ كەتەتىن، كوز ىلەسپەس قانا ءبىر كەز ەكەن. شىرەنە تولقىنداعان تەڭىز ەكەۋمىزدى دە جوعارى الىپ شىعىپ، جاعاعا قاراي ايداپ اكەتتى. باستاعى پيلوتكا، يىقتاعى قورجىن سياقتى جەڭىلدەردىڭ ءبارىن سىپىرىپ الىپ، دومالاتىپ ايداپ جاعاعا لاقتىرعالى كەلەدى.
اياعىم جەرگە تيە بەرگەندە، ارت جاقتان سوققان تاعى ءبىر تولقىن مەنى الىپ ۇردى دا، سۇيرەپ ورتاعا قاراي قايتا اكەتتى. ەكىنشى ءبىر تولقىن قاعىپ اكەتىپ، دومالاي-دومالاي جۇمىرلانىپ قالعان جاعا تاستارىنىڭ ۇستىنە ىرعىتىپ جىبەردى. كەلەر تولقىن ەتەگىمە جارماسقانشا، جان-دارمەن دەگەندى تۇگەل سالىپ، قۇرعاققا شىقتىم. قارا تەڭىز قاپىلىستا قاۋىپ ءبىر قالىپ، وپ-وڭاي جۇتا الماعان سوڭ، قانعا قۇسىپ جاعاعا لاقتىرىپ كەتتى بىلەم...
كوزىمدى اشىپ، الدىڭعى جاققا قاراسام، ەكى ادام قاراۋىتىپ تۇر ەكەن. اۆتوماتىمدى الىپ، وڭتايلاي باستادىم...
— وتستاۆيت! — دەدى اقىرىن عانا ميروشنيكتىڭ داۋىسى...
تەڭىز تولقىنىنان اركىم وزىنشە قۇتىلىپ، تولقىنمەن لىقسىپ كەپ جاعاعا ءتۇسىپ جاتىر. سامەد بورەنەدەي سەرەيىپ، ۆولوديانىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ ەدى، تۇسكەن بويى قولدارى ۆولوديانىڭ القىمىن تاۋىپ الىپ، ەزىپ تاستاي جازدادى.
— بۇل ءوزىم — دەپ، ءۇش رەت قۇلاعىنا ايعايلاپ، ارەڭ ايىرىپ الدىم.
— ناما بوپ كەتىپتى بۇ؟ — دەپ، سامەد ايران-اسىر بولىپ وتىرىپ قالدى.
سۋدان كەيىن شىققان جولداستار بۇرىن شىققانداردى كورگەندە ءار ءتۇرلى اسىعىستىق ىستەدى. ءبىراق جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالدىم با دەپ «بەرىلەم!» دەگەن بىرەۋى بولعان جوق... قوينى-قونىشى مۇزداي سۋعا لىق تولىپ، مەستەي بۇلكىلدەپ ءجۇرىپ، جاستىعىن الا ولگىلەرى كەلىپ ءجۇر. مىڭدا ءبىر كەزدەسەتىن، قاپىلىستا كەلگەن اۋىر سىننان ەشكىم سۇرىنبەي ءوتتى. نەگە ەكەنىن تۇسىنەر جاي جوق، جيىرما جىگىت ءۇنسىز ءبىر قۇشاقتاسىپ تا قالىپپىز. كيىمدەردەن شۇرىلداپ سۋىق سۋ اقسا، كوزىڭنەن تامعان تامشىلار ىستىق-اق ەدى.
جاۋ جاق الدىمىز بيىك جار قاباق ەكەن ءبىز سونىڭ تاپ استىنان شىعىپپىز، تەڭىزگە قاراساق، كەلە جاتقان جالعىز قايىق جوق... جارقىراپ اققان پۋلەمەت وقتارى مەن راكەتا جارىعىنىڭ تەڭىز ورتاسىنا قاراي اۋعانىنا قاراعاندا، ءبىزدىڭ پولك شەگىنىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. جاعاعا جەتە الماسا، تەڭىز بەتىندەگى ايقاسقا كىرە كەتۋگە بۇل پولكتىڭ ازىرلىگى دە جوق ەدى. ونداي داراقى «جان قيارلىق» ءبىزدىڭ جاقتىڭ ارمانى دا ەمەس ەدى.
قاباقتى شولىپ كورسەك ەكى پۋلەمەت تەڭىز بەتىن جالقاۋ عانا اتقىلاپ وتىر. ءبىزدىڭ جايدى ءالى ەشكىم بىلمەگەن سياقتى. كوپ قايىقتىڭ كەيىن بۇرىلعانىن كورىپ وتىرعان نەمىستەر، جالعىز-جارىم قايىق جاعاعا كەلۋگە باتىلى بارار دەپ ويلاماعان. ەكى پۋلەمەت اندا-ساندا ءبىر ءۇن بەرىپ، مارعاۋلانا باستاپتى. جاقىن اۋىلدىڭ يتتەرى تالاسىپ جاتقاندا، تۇمسىعىن بۇيىرىنەن كوتەرمەي جاتىپ قانا، اندا-ساندا ءبىر مىڭق ەتىپ قوياتىن يتتەر بولۋشى ەدى، تاپ سول سياقتى.
— مىناۋ جاعا جۇماق ەكەن... تەك پالاۋى عانا جوق... — دەدى سامەد.
— پالاۋسىز-اق ىشەمىز دە! — دەپ، اركىم ساۋىتىن اۋزىنا اپارىپ جاتىر.
الدەقايدا وڭ جاعىمىزدا كوپ زەڭبىرەك بارلىعى بايقالادى. ءجۇن سابالاعانداي دۇركىرەتىپ، ءجيى-جيى اتادى. ماناعى قاربالاستا مينومەت، پۋلەمەتتەر قوسىلا ارسىلداسىپ ەدى، ەندى ءسوز قۇلاشتاپ ۇراتىن زەڭبىرەكتەرگە بەرىلىپتى. بۇ دا ءبىزدىڭ پولكتىڭ كەيىن بۇرىلعانىن كورسەتەدى.
جار استىندا باستاسا جاتىپ، كاپيتان ميروشنيكتىڭ ۇعىنىسى بويىنشا، كەرچ جاعاسىندا بولعان ءبىرىنشى «سوعىستىق كەڭەسىمىزدى» وتكىزدىك... ەتىكتەگى سۋ اعىپ كەتسىن دەپ، ەتپەتىمىزدەن جاتىپ، اياعىمىزدى كوتەرىپ قويدىق.
— ءبىزدىڭ قاراماقتاعى جەردىڭ كولدەنەڭى بەس مەتر، — دەدى ميروشنيك: — ارتىمىزدا تەڭىز، الدىمىزدا جاۋ — وت پەن سۋدىڭ اراسىندا دەگەن وسى بولادى. تۇياق ىلەكتىرىپتى دەگەن دە وسى، شەگىنەر جەر جوق دەگەن دە وسى... شابۋىل جاسايمىن دەسەڭ، الدىڭدا جەر جەتكىلىكتى... بارلىق جاعداي شابۋىلعا ارنالعانداي ورايلاسىپ تۇر... نەمىستەر اقماق ەمەس. تەڭىز جاعاسىن ءقازىر تۇگەل وقپەن ءتىنتىپ، وتپەن الاستاپ شىعادى. ونى كۇتىپ وتىرماي، شابۋىلعا ءوزىمىز كوشەمىز! كەرچ ءبىزدىڭ سوۆەت جەرى، يەسى كەلگەنىن كورسەتەيىك! شەگىنەتىن كەزەكتى جاۋعا ۇسىنايىق...
ميروشنيك قالجىڭ ارالاستىرا سويلەگىسى كەلگەندەي ەدى. مۇمكىن، ارت جاعىمىزدا شەگىنەرلىك جەر بولسا، تاپ وسى كۇيدە شابۋىل جاساۋعا بارماس تا ەدىك. وت پەن سۋدىڭ اراسىندا قالعاندا، ءبىز وتقا قاراي ۇمتىلۋدى قالادىق. اتتاناردا بەرگەن انتىمىزدى ەسكە الدىق تا، شابۋىل جاساۋعا بايلادىق. كولعا تۇسسەك قايتەمىز، قۇتىلعانىمىز قايتەمىز دەگەن سوزدەر اۋىزعا دا الىنعان جوق. ەشكىمنىڭ تىرىدەي قولعا تۇسپەيتىنىن جاڭاعى تەڭىز سىنىنىڭ ءوزى-اق كورسەتىپ ەدى.
جيىرما جاۋىنگەر ەشبىر قالانى دا بوساتا المايدى، تۇگەل ءبىر جارتى ارالدان جاۋدى ايداپ تا شىعا المايدى. ءبىراق بەرىك ءبىر بەكىنىسكە تابان تىرەپ السا، ارت جاقتان كەلەر مول كۇشكە دەيىن شىداي الادى. ريەۆياكين ايتقان شىدام دا وسى سياقتانادى. بۇعان، ارينە، باس كەرەك.
ءبىزدىڭ باسىمىز كاپيتان ميروشنيك. تالاي سىننان سۇرىنبەي وتكەن سەنىمدى جيىرما جاۋىنگەر، باستاي بىلسەڭ، ەداۋىر كۇش. مۇندا ءبىز قىدىرىپ قايتۋعا كەلگەن جوقپىز. وتانىڭ ءۇشىن جانىڭدى قيار جەر وسى بولسا، وعان ءبىز الدەقاشاننان دايىن! ءبىراق، ارزان ولىمگە دايىن ءبىرىمىز دە جوق. ولىگىمىزدى كورگەن جاۋ — جانى بولاتتان جارالعان با! — دەيتىن بولسىن... جوق، الار ماقتاۋىمىز بولسا، جاۋدان الۋ ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ەلدەن الۋ!
ەتىكتەگى سۋ تىزەمىزگە قۇيىلىپ، تىزەمىزدەن جەرگە كەتىپ، ءۇستىمىز دە ەداۋىر جەڭىلدەنىپ قالدى. قارۋ-قۇرالدارىمىزدى ءسۇرتىپ، تەكسەرىپ الدىق. جيىرما جاۋىنگەر ەكى توپقا ءبولىنىپ، سول جاقتاعى توپتى كاپيتان ميروشنيك الدى، وڭ جاقتاعىسىن ماعان تاپسىردى. بۇل جەردىڭ جاعدايىمەن ءبىراز تانىسقانىمىز دا بار ەدى. ميروشنيك سونى قايتا ءبىر انىقتاپ بەرگىسى كەلىپ:
— تىم شەتىرەك كەلىپ تۇسپەگەن بولساق، وسى ارادان ەكى كيلومەتر شاماسىندا «ەلتيگەن» پوسەلكەسى بولۋ كەرەك، — دەدى. — «ەلتيگەننەن» اتىلعان وقتاي اعىپ ءوتۋىمىز كەرەك!
— ءيا، وقتاي اعىپ... — دەپ، سامەد ءبىر قالجىڭ ايتقىسى كەلىن بارىپ توقتادى.
— «ەلتيگەننىڭ» سولتۇستىك بەتىندە جارتى كيلومەتر جەردەن بيىك وبا-قورعاندار باستالادى. ءبىزدىڭ روتاعا بەرىلگەن ءامىر سول وبالاردىڭ ءبىرىن الۋ بولاتىن. ءامىر سول كۇيىندە قالادى. تۇسىنىكتى عوي؟
— تۇسىنىكتى، جولداس كاپيتان.
— ەندەشە، تۇيىلەر جەرىمىز دە، الارىمىز دا سول بيىك قورعان-وبا بولادى!
جيىرما جىگىت جيىرما ءتۇرلى ۇران شاقىرىپ، شابۋىلعا ۇمتىلامىز:
— وتان ءۇشىن! قىرىم ءۇشىن!..
— سيەۆاستوپولعا دەيىن! ودەسساعا دەيىن! بەرلينگە دەيىن!
«وتان ءۇشىن!» دەگەن ۇراندى ميروشنيك الدى دا، سول ۇران بارىمىزگە بەرىلگەن كوماندانىڭ ورنىنا جۇرەتىن بولدى. ول ايعاي شىقپاي، ەشكىم ءۇن شىعارماسقا كەرەك.
— قازاق باتالونى، العا!..
— وزبەك باتالونى، العا!..
— ۋكراينا باتالونى، العا! — دەگەن قوسىمشالارىمىز جانە بار.
بۇل «باتالوندارىمىزدا» ءبىر-اق ادام بارلىعى ەشقايسىمىزعا كۇلكى دە كورىنەر ەمەس. ونى ءوزىمىز بىلەمىز، نەمىستەر ءۇشىن باتالون بولىپ كورىنبەسىنە كىم كەپىل؟..
— ءۇنسىز قوزعالامىز... قاشان جاۋعا كەزدەسىپ قالعانشا ساق قوزعالىڭدار! — دەدى ميروشنيك.
مەن ءوز توبىمدى الىپ وڭ جاق قاناتقا شىقتىم. ون جىگىتتىڭ اراسى ون مەتردەن ءجۇز مەتر. ميروشنيك توبىمەن ارامىزدا ەلۋ مەتردەي اشىق ارالىعىمىز تاعى بار. جاۋ وقتارى وسى اشىق ارالىققا ۇيمەلەر دەگەن جورامالىمىز بولىپ، ادەيى قالدىردىق.
اقىرىن جىلجىپ ءبىز دە قاباققا شىقتىق، ارانىڭ ۇياسى دا گۋىلدەپ قويا بەردى. ارانداي وق، ارسىلداعان پۋلەمەت، بايلاۋلى توبەتتەي ورشەلەنىپ، تەڭىز جاعاسى ازان-قازان بولدى. ايقاس باستالىپ قالدى.
ميروشنيك «وتان ءۇشىن!» دەي بەرگەندە، مەن دە انادان تۋعالى شىققان ەڭ ۇزاق ايعايعا باستىم:
— قازاق باتالونى، العا-ا-ا!..
«باتالون» كومانديرلەرىنىڭ ءبارى دە دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءبىر، كارلى داۋىس پەن ەڭ كارلى ايعايلارعا باسىپ كەلەدى.
— ۋكراين باتالونى!..
— وزبەك باتالونى!..
— ستالينگراد باتالونى!..
جيىرما جىگىتتىڭ ءۇنى قوسىلا ءورىلىپ، جەر جارا شىقتى. وعان اۆتوماتتارىمىز بەن قول پۋلەمەتتەرىمىز ءۇن قوسقاندا، جاۋ تۇگىل، ءوزىمىز دە قايدان كوبەيىپ كەتكەنبىز دەپ قالعاندايمىز. ءۇنىمىز ءبىر پولكتاي شىعادى، باتىلدىعىمىز — ارتىمىزدا سامساعان سارى قول بارداي كورىنەدى...
قاراڭعىدا كەزدەسىپ قالعان جاۋ وكوپتارىنا بىرەر عانا گراناتا لاقتىرىپ، قولما-قولعا جولاماي، ىلگەرى قاراي كەتە بەردىك. نەمىس اسكەرى وق بورانىن ءبىزدىڭ ايعايدىڭ ەڭ العاش شىققان جەرىنە، ارت جاعىمىزعا توگىپ جاتىر. وقتى الدىمىز بەن وڭ-سولىمىزعا كەزەك توگىپ، ءبىز نىساناعا العان قورعانعا قاراي تارتىپ كەلەمىز. ءبىزدىڭ ايعايىمىزدى قۋالاي اتىپ جاتقاندار دا بار...
ءبىراق ءبىزدى ولىمنەن قۇتقارعان نەمىستەردىڭ وزدەرى بولدى. العاشقى قىم-قۋىتتا قانشا جاۋ بارىن، قاي جاقتا ەكەنىن انىقتاي الماي قالىپ، نەمىس اسكەرى اۆتومات دىبىسىنىڭ مولىراق شىققان جاعىنا وق توگىپ، ءبىزدى ەمەس، وزدەرىن اتقىلاپ كەتتى. وڭ جاعىمىز بەن سول جاعىمىزداعى نەمىس اسكەرلەرى ءوزارا اتىسىپ قالدى. ول سىر بايقالعان سوڭ-اق، جاۋ قولىنا كەزدەسىپ قالعاندا بولماسا، وق تىزگىنىن ءبىز دە تارتا قويدىق.
قارا تەڭىزدىڭ جاعاسى تۇگەل اتىسقا كىرىستى...
— توك وقتى!.. پۋلەمەت!.. مينومەت!.. — دەپ، الاسۇرىپ جاتقان نەمىس وفيسەرلەرىنىڭ ايعايىن ەستىگەندەيسىڭ. الاقانداي جەردەن باستالىپ، ەندى كۇركىرەگەن كۇندەي جايىلىپ بارا جاتقان اتىس شەڭبەرى وسىنى اڭعارتادى. الدەقايدان، ابايسىزدا كىرىپ كەتكەن جاۋ قولى جالپاعىنان شابۋىلعا كوشىپ، تىقسىرىپ بارا جاتقانداي، نەمىس اسكەرى الاي-تۇلەي، ابىگەر بولىپ قالدى.
وسى قاربالاستا «ەلتيگەننەن» ءوتىپ كەتتىك. الدىمىزدا وركەشتەنىپ، قاراۋىتىپ بيىك قورعان كورىنەدى. ەندى ءبىز ايقاس شەنىنەن ءوتىپ، سايابىرعا شىعىپ قالىپپىز. قاڭعىرىپ جوعارى زۋلاعان وق بولماسا، بۇل ماڭايدا اتىپ جاتقان ءبىر پۋلەمەت جوق، تۇنەرىپ، تۇنجىراپ قورعان عانا تۇر.
قورعاننىڭ توبەسىنە ءۇنسىز عانا شىقتىق. سالا-سالا بولىپ، تارماقتانىپ جاتقان ترانشەيالار، ۇڭىرەيگەن وكوپتار بوس جاتىر. كەنەتتەن اۆتومات شاڭقىلداپ قالدى.
— جات! — دەگەن ميروشنيك داۋسىنا ارالاسا ەكى گراناتا بورس-بورس جارىلدى.
سامەدتىڭ «ءيا، حاننانىنا» ۆاسيانىڭ «قولىڭدى كوتەر!» دەگەنى ارالاسا شىقتى.
— حەندەحوح!..
ەندى اپانىنان اتا جونەلگەن قاسقىرعا ۇقساپ، ءار وكوپتان سۇر كيىنگەن نەمىس سولداتى تۇرا سالىپ قاشىپ بارادى. بيىك توبەنىڭ جاي توبە ەمەس ەكەندىگى دە ايقىندالا باستادى. ءبىر توپ قورعاۋشىسى بار، ۇزاق اتىستىڭ بەكىنىسى ەكەن.
تاس پەن تەمىردەن بەرىك جاسالعان بەكىنىستە ەشكىم جوق. ماناعى قاربالاس باستالعان كەزدە وفيسەرلەر ايقاستى باسقارۋعا كەتىپ، سودان ءالى ورالماسا كەرەك. ءقازىر ولار جاعاداعى اتىستا جۇرگەن بولار. بەكىنىستى قورعاۋعا قالعان ون شاقتى سولدات اۆتوماتتارىن بىزگە قالدىرىپ، بۇدان بىلاي «حابارسىز كەتكەندەردىڭ» تىزىمىنە قوسىلاتىن بولدى: بىزدە تۇتقىن باعىپ وتىراتىن جاي دا جوق ەدى...
— سارتالييەۆ، تولستوۆ، بەكىنىستى تۇگەل تەكسەرىپ شىعىڭدار. شارۋاشىلىعىمىزدىڭ جايى قانداي ەكەن ءبىلىپ وتىرايىق... — دەدى ميروشنيك. ءوزى بەكىنىستىڭ ءىشىن تەكسەرۋگە كىرىستى.
بۇل ءبىر ەرەكشە ىڭعايلى جاسالعان بەكىنىس ەكەن. بيىك قورعاننىڭ ناق توبەسىندەگى ۇلكەن بولمە تارام-تارام قازىلعان ۇڭعى-جولدار ارقىلى ەكى بۇيىردەگى پۋلەمەت ۇيالارىمەن قاتىناسا الادى. توبەنى اينالدىرا جاسالعان اۆتوماشينالارعا ارنالعان ۇيالار دا سولاي توبەدەن ەتەككە دەيىن، بىرىنەن-بىرىن تومەن ەتىپ، قوس ەتەكتەپ قازىلعان ءۇش قاتار وكوپ بار. ءبارى دە ترانشەيالارمەن قاتىناساتىن ەتىپ جاسالعان. ەتەكتەن توبەگە قاراي ءۇش سالا بولىپ ورمەلەگەن جىرا-ترانشەيالار جاتىر. اينالا اتاتىن زەڭبىرەك ورنى دا ءازىر تۇر. تەك زەڭبىرەگى ورناتىلماپتى. قايدا دا ايقىش-ۇيقىش سالىنعان تەمىر، قۇيىلعان تاس، توبەنىڭ استىمەن قاتىناساتىن جولدار... قورعاننىڭ سىرتىن تەكسەرىپ شىعۋ ءۇشىن، ءبىر بۇيىرىنەن ەكىنشى بۇيىرىنە بارۋعا مەن ءۇش رەت كاپيتان وتىرعان ورتالىق بەكىنىسكە سوعىپ ەتتىم. بارلىق جولدار وسىندا اكەلەدى ەكەن. مەن وسى جايلاردى بايانداپ تۇرعاندا، ۆاسيليي گريشين وسى بەكىنىستىڭ پلانىن تاۋىپ الىپ، ميروشنيكتىڭ الدىنا جايدى:
— پلانى مىناۋ بولۋ كەرەك... توبەنىڭ بيىكتىگى دە كورسەتىلگەن...
بۇدان ءارى، مەن كورگەندەرىمدى اۋىزشا ايتىپ تۇردىم دا، ميروشنيك قاعاز بەتىنە قاراپ تەكسەرىپ وتىردى.
— بىزگە بولىسقان قاي قۇداي دەسەم ەكەن؟ — دەيدى ميروشنيك.
— مىناداي بەكىنىستى جيىرما جاۋىنگەر تۇگىل ءبىر ديۆيزياعا الدىرماۋعا بولادى عوي! پۋلەمەت ەكەۋ دەدىڭ بە؟
— يە، ەكەۋ... وقتارى دا جەتكىلىكتى، وكوپتارىنا ءجۇز اۆتوماتشىنى ەركىن ورنالاستىرۋعا بولادى.
— راكەتالارىن كۇندىز-تۇنى بىردەي اتساڭ دا ون كۇنگە جەتەتىن! — دەپ، سامەد كەلدى. — اراقى از تاماكىسى ءشوپ تاتيدى...
قورعاندى اينالا كۇزەتۋگە التى ادام قويىپ، ەندى ءوزىمىزدى تۇگەندەسەك، جەتى جاۋىنگەر شىعىنىمىز بار ەكەن. جاۋدىڭ مىقتى ءبىر بەكىنىسىن قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن بۇل كوپ شىعىن ەمەس. كەيدە مۇنداي قيمىلعا جۇزدەگەن ادام قۇربان بولادى. جاۋدىڭ اراسىنا كەلىپ ءتۇسىپ، بەكىنىسىن الا قويۋ دەگەن وڭايلىقپەن ورىندالمايدى. جاۋدىڭ ءوزى جاردەم ەتپەسە، بۇل ءبىزدىڭ ارمان ەتەرلىك نارسەمىز ەمەس. ءبىراق ءبىزدىڭ ازعانا توپ ءۇشىن جەتى جاۋىنگەر دەگەن وتە اۋىر شىعىن ەدى. وسى اۋىرلىقتان ەداۋىر ۋاقىت ۇندەسپەي قالىپ ەدىك، پەتر كەۋدەسىنە وراپ العان قىزىل جالاۋدى جايىپ جىبەرىپ:
— ورناتايىن با توبەگە؟ — دەدى كاپيتانعا قاراپ.
باتالون تۇگەل كەلىپ جەتەر كۇن بولسا، جالاۋ ورناتۋ مەنىڭ بولىمىمە تاپسىرىلىپ ەدى دە، مەن ونى پەترعا جۇكتەپ ەم.
— توقتاي تۇر، سەرجانت ۋشاكوۆ، — دەدى ميروشنيك. — كۇتە تۇرايىق... مۇمكىن، قورعان ءوز قولىمىزدا دەپ ويلاپ، ءبىراز مازالاماس تا...
كاپيتاننىڭ اۋزى وسىنى ايتقانمەن ويى بۇعان سەنە الماي وتىرعاندىعى كوزىنەن كورىنىپ تۇر. اينالا كۇزەت قويىلىپ، پۋلەمەتشىلەر دە ۇيالارىندا ءازىر وتىر. تاعى ءبىر جارتى ساعات، تىم بولماسا، بەس مينۋت تىنىشتىق تىلەيتىنىمىز دە راس... تىنىشتىق بولار دەپ سەنبەيتىنىمىز دە راس...
تىنىشتىق مينۋتتارى بىتكەنىن حابارلاعىسى كەلگەندەي، تەلەفون ءدىر-دىر شارىلداپ قويا بەردى.
— گريشين، بەرى كەل!.. سويلەس! سەن وبەر-ەفرەيتور گرۋببەسىڭ. بەكىنىستە ەشبىر وزگەرىس جوق، ءبارى ورىنشا دە!..
ۆاسيا تەلەفوندى قولىنا الدى:
— اللو!.. تاپ سولاي، وبەر-ەفرەيتور گرۋببە... ەشبىر وزگەرىس جوق... ءبارى دە ورىنشا... تويتارىلدى، تويتارىلدى... داۋسىم؟.. وزىمدىكى!.. مەن گرۋببە ەمەسپىن بە؟.. — ۆاسيانىڭ بەتى سوپايىپ، كوزى قىپىلىقتاي باستاپ، جالعاندىعىن جاسىرا المايسىڭ داۋىسپەن — وبەر-لەيتەنانت ۆايسبەرگ ۇيىقتاپ جاتىر... — دەدى.
— جاسقانبا!.. تانبا! — دەپ، ميروشنيك قىسادى.
ەندى ۆاسيا وتىرىكتى ورشىتە الماي، تۋراسىنان ءبىر-اق قايىرعالى تۇرعانىن سەزىپ، پەتيا كىجىنىپ تۇر.
— مەن گرۋببە ەمەسپىن بە؟ — دەپ، ۆاسيا قىزارىپ كەتتى دە، — ءوزىڭ شوشقاسىن!.. ءوزىڭ سۆولوچ! — دەپ، مانادان نەمىسشە سويلەسىپ تۇرىپ، ەندى اياعىن ورىسشىلاپ جىبەردى!
— نەمەنە، ءبۇلدىرىپ تۇرعانىڭ! — دەپ، ميروشنيك ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ءبارىبىر سەنبەدى... ورىسشا بوقتايدى ءيتتىڭ كۇشىگى! — دەپ ۆاسيا كاپيتانعا ءبىر بۇرىلىپ قالدى دا بوقتاعان نەمىستە كەگى كەتىپ بارا جاتقانداي، ورشەلەنە سويلەپ:
— مەن بولشيەۆيك. سەن ءيتتىڭ كۇشىگى فاشيست! تۇتقىن؟ وڭاي ەكەن!.. اقماق ءوزىڭ!.. اۋەلى جاقىنداپ كور!.. ارقانىڭ اسىلىپ ولەردە وزىڭە كەرەك بولار!.. — دەدى.
— ءجا، بولار ەندى، تاستا! — دەدى ميروشنيك، كۇلىپ.
ۆاسيا قاتتى قىزىپ كەتىپ:
— ءبىزدىڭ گەنەرال سەنىڭ گەنەرالىڭدى... — دەپ باستاپ كەلە جاتتى دە، اياق جاعىن ايتا الماي، تەلەفوندى تاستاي سالىپ، — كەشىرىڭىز، جولداس كاپيتان — دەپ تەرىس اينالىپ كەتتى. ميروشنيك قولىن سىلتەي سالدى دا:
— ۋشاكوۆ، قورعاننىڭ توبەسىنە تۋدى ورنات! — دەدى، — سارتالييەۆ، ءبىرىنشى ءتۇننىڭ كۇزەتى تۇگەل سەنىڭ موينىڭدا! كۇشتەرىڭدى دۇرىستاپ ورنالاستىر!.
جاپ-جارىق بەكىنىس تىنىش ءبىر بولمەگە ۇقساپ كەتەدى. بۇل جاۋدىڭ جۇيكە تامىرلارى شيراتىلىپ، وڭاي ۇزىلۋگە اينالعان كەزى. سوندىقتان بولۋ كەرەك، بەكىنىس ءبىر دەمالاتىن تىنىشتىق جايى سياقتى. سوعىستى ەسكە تۇسىرەر بارلىق نارسەنىڭ بەتىندە پەردە بار.
ورتاداعى دوڭگەلەك ستولدىڭ ۇستىندە ەكى توپ كارتا جاتىر. كارتانىڭ سىرتىنا ەكى كەۋدەلى ايەلدىڭ جارىم-جارتى جالاڭاش سۋرەتى سالىنعان. ەكى وفيسەر توسەگىنىڭ اينالاسىن دا ءار ءتۇرلى قالىپتا تۇسكەن جالاڭاش ايەلدىڭ ءوز رەتتەرى. وسىنداي تىنىشتىق جاعدايدا ءۇش جىلداي وتىرعان نەمىس وفيسەرلەرى الدەقايدا سوعىس بارىن ۇمىتىپ كەتسە دە، تاڭداناتىن ەش نارسە جوق سياقتانادى. ولار قىرىمعا كەلىپ ورناعالى سوعىس بۇل ماڭعا ورالعان جوق. ءبىرىنشى رەت ولاردىڭ تيىشىن العان جاياۋ اسكەر ءبىز عانا.
قورعاننىڭ توبەسىنە شىقسام، جاعاداعى اتىس توقتاپتى. اينالا تىپ-تىنىش... راكەتا جارىعى اندا-ساندا ءبىر بارىپ تەڭىز بەتىنە تۇسەدى. ەرىنگەندەي، ەسىنەگەندەي ۇزاق وراپ، ءيىلىپ بارىپ تۇسەدى.
پەتر قىزىل جالاۋدى شانشىپ، ءوزى سونىڭ تىرس-تىرس شەرتكەنىن تىڭداعانداي قاسىندا تۇر. اي باتقان، جەل باسەڭدەي باستاعان...
قويۋ قاراڭعىلىقتىڭ ءىشى جىبىر-جىبىر قوزعالعانداي الدەنە ءتۇيىلىپ، تۇنەرىپ جاقىنداپ كەلە جاتقانداي سەزىلەدى. قىزىل تۋ ەش نارسەدەن بويىن جاسىرعىسى كەلمەيتىنىن انداتقىسى كەلگەندەي، كەرىلە جەلپىنىپ، بۇكىل دۇنيەگە قول بۇلعاعانداي بولادى...
9
كەرچتەگى ءبىرىنشى ءتۇنىمىز مايداندا سيرەك كەزدەسەتىن تىنىشتىقپەن ءوتىپ بارادى. ەڭ اياعى قاڭعىرعان وقتىڭ سىبىسىن دا ەستىگەن جوقپىز. ءبىزدىڭ ءالسىن-السىن اتىپ تۇرعان راكەتامىزعا دا ەشبىر جاۋاپ جوق. قاراڭعى تۇندە قورشاۋعا الىنار بولساق، شاماسىن بايقايىق دەپ، ءتۇن بويى توبەنىڭ اينالاسىن تۇگەل جارىقتا ۇستادىق. مۇنىمىزدى ەشكىم ەلەمەيتىندەي، جاۋاپ قاتپاي قويدى. الاقانداي ارالدا قالعانداي، ءبىر ۋىس سوۆەت جاۋىنگەرى جاۋ ورتاسىنداعى جالعىز عانا توبەنىڭ باسىندا قالدىق..،
جاۋدىڭ جەلكەسىنەن كوپ قولمەن كەلىپ تۇسەرمىز دەگەن وي ورىندالماعانى انىق. پولك تۇگەل كەيىن قايتتى ما، قانشا قايىق سۋعا باتىرىلدى، ءبىز مۇنىڭ ءبىرىن دە بىلگەمىز جوق.
تاڭ الدىندا قارا تەڭىزدىڭ جاعاسى تۇتاس دۇرلىگىپ، قىزىلدى-جاسىلدى راكەتالارمەن بەلگى بەرىسىپ، ءوزارا سويلەسە باستادى. الدەكىم الىستان كوزىن قىسىپ، ءبىزدى نۇسقاعانداي بولادى. جاۋ دۇنيەسى ءبىر بايلامعا كەلىپ، ەندى سونى ىسكە اسىرۋعا ىم قاعىسىپ، ازىرلەنىپ جاتقان سياقتى.
— سويلەسىپ جاتىر... — دەدى سامەد، ودان وزگەمىز كورمەي وتىرعانداي.
سامەدكە ەشكىم جاۋاپ قايىرمادى. اركىم ءوز ويىمەن وتىر. مۇمكىن، ويى ءتىپتى بۇل توبەدە ەمەس الىستاعى ەلدە جۇرگەن شىعار... اركىم وتىرعان ورنىنا جابىسىپ قالعانداي، قيمىلسىز، ءۇنسىز وتىر. اتتانعاننان بەرگى شارشاعاندىعىمىز ەندى عانا ەسكە تۇسكەندەي، جاۋىنگەرلەر، الدەقانداي اۋىر ويعا كەتكەندەي، ءوز ىشىنە ءۇڭىلىپ كەتىپتى.
كۇنى كەشە عانا ەندى وسى ەتىكتەرىمىزبەن بەرلينگە جەتەرمىز دەپ قالجىڭداسىپ ەدىك. ەندى، مىنە، سوۆەت دۇنيەسىنەن تىس، جات دۇنيەنىڭ قاراڭعىلىعىنا كوز ۇيرەنە الماي، جۇدەۋ وتىرمىز. بەكىنىستىڭ ىشىندەگىلەر دە، سىرتىنداعىلار دا وسى كۇيدە. جاۋىنگەرلەر ەش نارسەنى ەلەمەي، ۇيىقتاعىسى كەلگەندىكتى كورسەتەدى... ايقاستا سەرگەك بولۋ ءۇشىن ۇيىقتاپ الۋ كەرەك. ەكى ساعاتتا ءبىر اۋىستىرىپ تۇرعان كۇزەت كەزەگىنە ءقازىر باسقالار بارادى. ءبىراق ەشكىم ءۇيىقتاي العان جوق. ۇيىقتاعان بوپ جاتقاندار جاي جاتىر، ويدا جاتىر...
— حوجا ناسرەدديننىڭ ءبىر ايتقانى بار ەدى: سەن نە ويلاساڭ، جاۋىڭ دا وسىنى ويلايدى دەپ ەدى... ۆولودكا، سەن نە ويلاپ وتىرسىڭ؟ — دەدى سامەد، مۇنداي مۇڭايىستى كوتەرمەيتىن ادەتىمەن.
ۇيىقتاپ جاتقاندا وياتىپ الساڭ دا، قالجىڭداسا كەتەتىن ادەتىمەن:
— جاۋ ءبىزدى تورعا تۇسكەن تورعايداي كورىپ، ءقازىر كەلىپ قالتاسىنا سالىپ الىپ جۇرە بەرمەكشى... سونى ويلاپ وتىرمىن، — دەدى ۆولوديا.
— اي-ياي-ياي! — دەدى سامەد، باسىن شايقاپ. — جاۋدى ەش ۋاقىتتا وزىڭنەن گورى اقماق ساناما دەگەن قايدا؟.. اقماق بولسا، ءتۇن بويى نەگە تىرپ ەتپەي جاتىر؟ ولار ءبىزدىڭ قانشا ەكەنىمىزدى ءبىلىپ العىلارى كەلىپ ۇندەمەي وتىر دەپ ويلامايسىڭ با؟.. مىناۋ قاراڭعىلىقتىڭ ءىشى تولعان بىزگە قادالعان كوز، تۇرىلگەن قۇلاق بولار...
— ونى سەن قورىققانىڭنان ايتاسىڭ، سامەد...
— جوق، ۆولودكا... كەلىنشەك الىپ، ەر بالاڭ بولاتىن بولسا، مەنەن وعان سالەم ايتارسىڭ: حوجا ناسرەددين — جاۋ قورىقسىن دەسەڭ، ەڭ اۋەلى ءوزىڭ قورىقپا، قۇيرىعىن قىسىپ العان يت تالانباي قالمايدى دەگەن...
— وسى ءبىز تۋرالى ايتقانى بار ما؟ — دەيدى ۆاسيا.
سامەد مۇدىرمەستەن:
— وسىنى تاپ بىزگە ايتىپتى!.. — دەيدى.
ەگور كوپتەن بەرى ءبىر تۇسىنە الماي جۇرگەنىن انىقتاپ الايىن دەگەن پىشىنمەن:
— سەنىڭ قوجاڭ سوعىستا بولعان با ءوزى، جوق پا؟ كوماندير مە ءبىر، كوميسسار بولعان با؟ — دەيدى.
— ە-ە-ي، ەگور، ەگور... — دەيدى سامەد. — وسى اڭقاۋلىقتى قويماساق، ەكەۋمىز ءبىر كۇنى كۇلكى بولامىز عوي... حوجا ناسرەددين ءارى سولدات، ءارى كوماندير بولعانىن ءالى ۇققان جوقپىسىڭ؟ ول مىڭدارمەن جالعىز سوعىسقان!.. ونى جەڭگەن جاۋ بولعان ەمەس!..
بۇرىن حوجا ناسرەدديننىڭ اتىن ەستىمەگەن ەگور، ونىڭ كىم ەكەنىن ءالى ايىرا الماي ءجۇر. ءوزىم قازاق بولعانمەن سامەد ايتقان حوجا ناسرەددينعا مەن دە ءبىرتالاي تاڭدانىپ ءجۇردىم. اۋەلى سامەد ىلعي حوجانىڭ ءوز سوزدەرىن ايتاتىن شىعار دەپ قالىپ ەم، بارا-بارا وزگەرە بەرەتىنىن اڭعاردىم. تالاي ەستىگەن اڭگىمەلەرىم سامەدتىڭ ايتۋىندا مىڭ قۇبىلىپ، زامانداردان اتتاپ ءوتىپ، كەيدە ءتىپتى ۇزاپ العا شىعىپ كەتەدى. جۇڭگو، ينديا، امەريكا ەلدەرىنە بارىپ پالاۋ جەپ وتىرىپ:
— جولداستار، ءبىزدىڭ تاجىريبەدەن مىنانى الساڭدارشى!.. — دەپ اياعىن ەركىن كوسىلىپ قويادى...
شىنىندا، سامەد حوجا ناسرەدديننىڭ اتىن عانا الىپ، جاڭا بەينە جاساپ ءجۇر. اتا-بابالاردان كەلە جاتقان حوجا ناسرەددين دا وسىلاي ءار اۋىزدان تۋىپ، جاساعان سايىن ءوسىپ، وزگەرىپ بىزگە جەتكەن بولۋ كەرەك دەگەن وي كەلەدى. ءومىردى سۇيگەن شىندىقتى سۇيگەن ءار كەزدە ەلدىڭ بويىن كوتەرىپ، ويىن سەرگىتەتىن دانىشپان حوجا جاساعان سايىن جاسارا دا بەرگەن سياقتانادى. ءقازىر سامەد حوجانى ۇلى وتان سوعىسىنا سالىپ، قاسىنان قالدىرمايدى. دانىشپان كۇلدىرگىش قولىنان كەلگەن جاردەمىن ىستەپ، ءوز ورتامىزدا جۇرەدى. سامەد كەيدە گراناتالارىن اسىنىپ جاتىپ — مىنا بىرەۋىن حوجا ناسرەددين ءۇشىن تاعى الايىن... — دەپ تە قويادى. ەگوردىڭ جاڭاعى سۇراۋى دا وسىندايدان تۋىپ ەدى.
— باتىر دەسەڭشى ءبىر! — دەيدى ەگور، ءالى دە اجىراتا الماعان بويى.
— سەن ءوزىڭ شە؟.. باتىر ەمەسپىن دەپ ويلايمىسىڭ؟
— مەن بە؟ — دەيدى ەگور، بىرەۋ جالا جاۋىپ وتىرعانداي قىسىلىپ، — مەنىڭ ماقتانار تۇگىم بولعان ەمەس... جولداستار، سەندەر كوپ قالجىڭداساسىڭدار، ۇيات بولىپ جۇرەر، ماعان وندايدى جاپسىرا كورمەڭدەرشى... مەن قاتىنىم قاباعىن تۇيگەن كۇنى ورماننان قايتقان ەمەسپىن... ءۇي جاققا قاراۋعا باتىلىم دا بارمايتىن ەدى... — دەيدى ەگور.
— ورماندا ايۋ كەزدەسىپ قالسا؟
— ايۋ دەگەن ءقاۋىپ ەمەس قوي ول... اتىپ تا الاسىڭ، الىسىپ تا كورەسىڭ... ءبىراق قاتىنعا مۇنى ىستەي المايسىڭ عوي!..
ەگور ورال تاۋىندا ورمان كۇزەتىندە بولعان ادام. وزگە اڭگىمەگە ولاقتاۋ بولعانمەن اڭشىلىق جايىن ايتا باستاسا، بۇل دا اقتى-قاراسىن اڭداتپاي كەتەدى... سول اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىرىن قوزعاعىسى كەلىپ، ۆولوديا وعان:
— ايۋعا جالعىز باراتىن با ەدىڭ؟ — دەيدى.
— جالعىز بارماي، قاتىنىمدى الا بارادى عوي دەپ پە ەڭ؟
— ايۋدان گورى ايەلىڭ ايۋىراق كورىنىپ كەتكەنگە ايتقانىم دا...
— وي، ءتاڭىر، ول ۇيدە عوي اشەيىن... ازىراق ىعىسىڭقىراپ جۇرگەنىڭدى ايەلىڭنىڭ دە جاقسى كورەتىنى ەسىڭدە بولسىن... — دەيدى ەگور كۇلىمسىرەپ...
— ە، كەزىندە كورەمىز دە.
— ايۋدىڭ ەتى قانداي، شىركىن، سۇرلەپ قويساڭ!.. اناۋ ءبىر شوقتىق تۇسىنان باستاپ ساۋىرعا دەيىن تۇتاس ويىپ الىپ سۇرلەپ تاستاساڭ!..
— سونىڭ ءبىر كەسەگى ءقازىر قولىمىزعا تۇسەر مە ەدى...
— حوجا ناسرەددين — قولعا تۇسپەستى ارمان ەتپە دەگەن... كەرچتەگى ايۋلاردىڭ ەتى ارام بولۋ كەرەك...
كاپيتان ميروشنيكتىڭ ءبىر تاپسىرعانى ازىق-تۇلىك قورىمىزدىڭ جايى ەدى، مەن وسى اراعا سونى قىستىرىپ جىبەردىم:
— تاڭەرتەڭ، ءۇش ءجۇز گرامنان الاسىڭدار... قورىمىزدىڭ جايى وسىنداي عانا... — دەدىم.
— ءۇش جۇزدەن الساق، نەشە كۇنگە جەتەتىن جايى بار ەكەن؟ — دەدى پەتر ۋشاكوۆ.
پەتيا جاسىرىن سىرعا جاتاتىن جايدى سۇراپ وتىر. اسكەردىڭ ازىق-تۇلىك قورى قانشا ەكەنى ەشكىمگە ايتىلمايتىن سىر. ءبىراق بۇل جاۋىنگەرلەردەن جاسىراتىن سىر بولماۋعا كەرەك. «ەڭ سوڭعى وعىمىز وسى» دەسەڭ دە، ودان ەشقايسىسى ۇركە قويمايدى بۇلاردىڭ. مەن شىندىقتى جاسىرعىم كەلمەي:
— ەكى كۇنگە جەتەدى، — دەدىم.
— وندا، ەكى ءجۇز گرامنان عانا بەرىڭدەر. تىم بولماسا، ءۇش كۇنگە جەتەتىن بولسىن! — دەدى پەتر. ويلانىپ جاسالعان ۇسىنىستاي كەسىپ ايتتى.
— تاعى ەكى كۇنگە ساۋىتىمىز اسىرايدى. سونىمەن بەس كۇن دەڭىز! — دەدى سامەد.
— سۋ نەشە كۇندىك!
— سۋ ودان گورى ازىراق...
— سۋ جوق بولسا، سەكسەۋىلدى ەسىڭە ال دەگەن حوجا ناسرەددين... — دەدى سامەد، — قۇلازىعان قۇمدى دالاعا وسەدى، سۋ كورمەي وسەدى، شىداي بەرەدى، وسە بەرەدى دەگەن!..
بۇعان قارسى ايتار جاۋاپ جوقتاي، جاۋىنگەرلەر مۇنى دا ماقۇلداپ وتىر...
جاۋىنگەرلەردىڭ ۇسىنىسىنان جاڭا ءبىر سۇراۋ ەسىڭە تۇسەدى. مۇنىڭ اتى بىرەر كۇن بولسا دا ۇزاعىراق ءومىر ءسۇرۋ مە، بىرەر كۇن بولسا دا ۇزاعىراق سوعىسۋ ما؟.. شىنىندا، مۇنىڭنىڭ ءوزى اشەيىن سۇراۋ. شەگەنشە ايتساق، حيميالىق... قالاي اۋدارساڭ دا ءبارىبىر، جاۋىنگەردىڭ ءبىر كۇن ارتىق ءومىر ءسۇرۋى — تاعى ءبىر كۇن سوعىستا بولۋى دەگەن ءسوز. ءدال بۇل كەزدە ءومىر مەن ايقاستىڭ اراسىندا ءبىز ءۇشىن ايىرما دا جوق!
ءبىز ءار كەزدە سولداتپىز. سوعىس ءبىتىپ، اۆتومات مويىنىڭنان تۇسكەننەن كەيىن دە سولداتپىز. «قايراقتى» كولحوزىندا ەرتە تۇرىپ، كەش جاتىپ جۇرگەن كارى شەشەم دە سولدات، ەڭبەك سولداتى. ءقازىر مايداندا ءجۇرمىز دەمەسەك، ءبىز دە سول ەڭبەكتىڭ سولداتىمىز. ارتىق جاسايتىن ءاربىر كۇن بىزگە سول ءۇشىن عانا كەرەك.
مانادان بۇيىعىپ وتىرعان جاۋىنگەرلەردى قورقىنىش باسىپ وتىرعان جوق. اركىم ءومىرىنىڭ، العاشقى بەتتەرىن عانا اشتى. ۇلكەن ءبىر كىتاپتىڭ بەتىن اشتى دا، سول كۇيىندە تاستاپ، مايدانعا كەتتى. مايداننان قايتقان سوڭ، سول اشىق قالعان بەتتەن باستاپ قايتا وقۋ كەرەك. كىتاپ اتى «جاس ءومىر» بولعان سوڭ، ونىڭ قىزىق قۋانىشى تۇگەل الدىمىزدا — ەلدە، كۇتىپ جاتىر...
تاڭ اتا ءوزىمىزدىڭ قايدا كەلىپ شىققانىمىز دا ايقىندالدى. ءبىر زامانداردا تەڭىزدى جاعالاي قاتار-قاتار سالىنعان قورعاندار ءقازىر بيىك-بيىك وبا-توبە بولىپ قالىپتى. سونىڭ ورتا تۇسىنداعى بىرىنە كەلىپ ءبىز بەكىنىپپىز. قاناتتاسا تۇرعان قورعانداردىڭ ءبارى دە بەكىنىس ەكەنى ايقىن تۇر. ءبىراق بىزدىكى ەڭ بيىگى سياقتى.
تۇندە ءبىز بۇل توبەگە دەيىن ۇزاق جۇگىرىپ كەلگەن ءتارىزدى ەدىك، ەندى ابايلاساق، ءدال توتەسىنەن تەڭىزگە دەيىن ءبىر كيلومەتردەي-اق ەكەن. قورعانداردىڭ اراسى بۇدان كوپ الىس.
— تەڭىز بەتىندە ءبىر قايىق جوق... — دەدى پەتر، توبەدە تۇرىپ قاراپ.
وسى قورعانداردان تەڭىزگە دەيىن الما باعى بولعاندىعى بايقالادى. نەمىستەر ونى كەستىرىپ، ورتەتىپ جىبەرگەن. وتىرعان قارا قارعاداي عانا بولىپ، الما اعاشتارىنىڭ سيرەك-سيرەك تۇبىرلەرى كورىنەدى. سۇرعىلتتانىپ جاتقان توپىراقتىڭ بەتىنە دۇنيە جارالعالى ءبىر قىلتاناق شىقپاعانداي جاپ-جالاڭاش.
— جاۋ جايلاعانداي دەگەن وسى، ا؟ — دەپ، سامەد ءبىر كۇرسىنىپ قالدى.
سولتۇستىك جاعىمىزدا كۇڭگىرت جارقىراپ ءبىر تۇزدى كول جاتىر.
شىعىس جاعىمىزدا كوك تۇتىنگە ورانىپ بۇلدىراپ كەرچ قالاسى كورىنەدى. بار دۇنيە جانسىز دا اجارسىز. كۇنگەي بەتتەرگە تەبەندەي باستاعان، مىسىقتىڭ مۇرتىنداي سيرەك، تىقىر كوگالدار كوزىڭدى ەرىكسىز وزىنە تارتادى. گيتلەر ءبىزدىڭ جەردى تۇگەل ءبىر ءولى دالاعا اينالدىرام دەگەنمەن تاقىر كوگالدار جاز شىعا كەلە كوك مايساعا اينالام دەپ جىمىڭ قاققانداي بولادى.
لەزدە ءبىزدىڭ قورعاندى جاۋ سولداتتارى قورشاپ الدى. قورعاننىڭ تۇس-تۇسىنا توپ-توپ جاياۋ اسكەرلەر كەلدى دە، بىزدە جۇمىسى جوقتاي-اق، ويناۋعا كىرىستى.
— مايدان ۇستىندە، جاۋىنىڭ يەك استىندا وتىرىپ، اسكەرىن ويناتىپ جۇرگەندەرىن! — دەپ ەگور تاڭدانىپ وتىر.
اينالانى دۇربىمەن باقىلاپ تۇرعان ميروشنيك:
— سەندەر بىزگە ءقاۋىپ ەمەسسىڭدەر دەگىلەرى كەلەدى، — دەدى. — تۇندەگى كوپ «باتالوندارىڭنىڭ» سىرى اشىلدى، ءبىزدى كور دە، وزىڭە قارا دەمەك قوي...
پەتر ءۇن-تۇن جوق پۋلەمەتىنىڭ اۋزىن جاۋ جاققا بۇرىپ، سىعالاپ-سىعالاپ قويادى. جاۋدىڭ وسىنشا جاقىنداعانىن كورىپ وتىرىپ، ونى اتا باستاماۋ ءبىزدىڭ ادەتىمىزدە بولعان ەمەس-تى. سوندىقتان بەكىنىستىڭ اتىس ساڭلاۋلارىنا قاتارلاسا تۇرا قالىپ، بارلىق جاۋىنگەر: «وت!» دەگەن ءامىردى كۇتىپ تۇر.
ميروشنيك كوزىن دۇربىدەن الماستان اقىرىن عانا:
— وتستاۆيت! ولار اۋەلى ءبىز وق شىعارىپ، قاراسىن كورسەتسىن دەپ تۇر. شاما كەلگەنشە قانشا ەكەندىگىمىزدى اڭعارتپاۋىمىز كەرەك. تۇسىنىكتى مە؟ — دەدى.
قورعاننان ەكى ءجۇز مەتردەي جەردەن اينالا جاسالعان وكوپتار باستالادى ەكەن. ءبىر ەمەس، ەكى قاتار. ءقازىر سول وكوپتارعا جاۋ اسكەرلەرى ۇيمەلەسىپ ورناپ جاتىر. ءبىز بولساق وق شىعارماۋىمىز كەرەك...
كاپيتان اينالانى باقىلاپ تۇرىپ، باسىن شايقاپ قالدى. ءدۇربىنىڭ كوزگە دالدەيتىن ءۆينتى ءبىر ىلگەرى، ءبىر كەيىن تىم تەز اينالا باستادى.
— بۇل نە؟ بۇل نەمەنە؟ — دەپ، ءدۇربىسىن قورعاننان قورعانعا جۇگىرتە تۇرىپ: — انا قورعانداردىڭ توبەسىنە قاراشى! — دەدى ميروشنيك.
ءبىزدىڭ ەكى جاعىمىزداعى التى توبەنىڭ باسىنا دا قىزىل تۋلار ورناتىلىپ قالعان ەكەن!.. اۋەلى جۇرەگىم جىلىنىپ كەتكەندەي بولدى. تۇندەگى دۇربەلەڭدە بىزدەن باسقا دا بىرنەشە بولىمدەر جاعاعا امان شىعىپ، بەكىنىپ العان ەكەن دەپ قالدىم.
— اندرەي دەنيسوۆيچ، بارلىق توبە ءبىزدىڭ قولدا ەكەن! — دەدىم.
— ارينە، سولاي بولۋ كەرەك! — دەسىپ جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارى دە ساڭلاۋ بىتكەنگە قايتا ۇمتىلدى. ەندى «ۋرا!» دەپ قالۋعا جاقىن تۇرمىز...
كاپيتان ۇندەگەن جوق. ەتسىز، ۇزىن ساۋساقتارى ءدۇربىنىڭ ءۆينتىن قاتتى قىسىپ الىپ، بۇراپ تۇرعاندىقتان تىرناقتارى قىزارىپ كەتىپتى.
— الداۋ! — دەدى كاپيتان ءبىر كەزدە. — مىنا توبەلەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قولدا بولسا، جاۋ اسكەرىنىڭ مىنەزى وسىنداي بولاتىن با ەدى! الداۋ!..
— وندا قىزىل تۋدى جاۋ اسكەرىنىڭ ءوزى كوتەرگەن بولا ما؟ — دەدىم مەن، ءالى دە ءوز ويلاعانىمنان ايرىلا الماي.
— وزدەرى، ارينە... ارت جاقتان كەلەر اۋىر قول ءبىزدىڭ قاي توبەدە ەكەنىمىزدى ايىرا الماسىن دەگەنى.
— مۇمكىن، قىزىل تۋعا كوزىمىز ۇيرەنە بەرسىن دەيتىن شىعار... حوجا ناسرەددين ايتقان، — بۇل تۋعا قاي حالىقتىڭ كوزى ەرتەرەك ۇيرەنگەن بولسا، سولعۇرلىم وزىنە جاقسى بولار دەگەن.. — دەپ، سامەد كوڭىلىمىزدى كوتەرگىسى كەلەدى.
— باقىلاي بەرىڭدەر، ءبارىن دە باقىلاڭدار!..
كۇن نايزا بويى كوتەرىلە بەرگەندە جاۋ جاعىندا ءبىر ءدۇبىلىس باستالدى... ءبىزدىڭ «كۇمىس قارشىعا» — بارلاۋشى سامولەت كەلە جاتىر ەكەن. اسپانداعىنى اتاتىن زەڭبىرەكتەر بۇكىل كەرچتى ءدىر سىلكىندىرىپ، جالعىز سامولەتتى اتقىلاي باستادى.
— ءبىزدىڭ «كۇمىس قارشىعا!» ەر قارشىعا! سۇڭقار! — دەسەدى ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر قۋانىپ.
تۇتىلگەن اق ماقتاداي قۇشاق-قۇشاق اق تۇتىندەر اسپاندى جاۋىپ كەتتى. كەيدە اق ماقتا تۇتانىپ كەتكەندەي بولادى. «كوك قارشىعا» قۇلدىراپ اعىپ، قۇلديلاپ تومەن ءتۇسىپ، ءار توبەنىڭ باسىنا ءبىر ءتونىپ، تەڭىزگە قاراي سىپ ەتە ءتۇستى. ەندى جوعارى كوتەرىلمەي، جەر باۋىرلاي زىتىپ بارادى.
— قىرىق ءۇش — ون ەكى! — دەدى ۆاسيا گريشين، سامولەتتىڭ نومەرىن تانىپ قالىپ. كوپتەن كورمەگەن تانىسىنا كەزدەسكەندەي اۋزىن اشقان بويى ءالى تۇر. جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارى دە جاۋ ورتاسىندا جالعىز قالماعاندارىن تاعى ءبىر سەزىنىپ، قۋانىپ كەتتى.
سامولەت قايتا ورالىپ، بارلىق قورعانداردىڭ ۇستىمەن تاعى ءبىر ءوتتى.
— قايداسىڭدار؟ — دەگەن ايعايىن ەستىگەندەي بولاسىڭ.
— قورعاننىڭ ۇشار بيىك توبەسىنە ءبىر بەلگى سالىڭدار! — دەدى ميروشنيك.
بارلىق قورعاننىڭ توبەسىندە دە قىزىل تۋ تۇرعان سوڭ، بارلاۋشى ءبىزدىڭ قاي توبەدە ەكەنىمىزدى ايىرا الماي ءجۇر. ءبىراق سول قىزىل تۋلاردىڭ جايدان-جاي كوتەرىلمەگەنىن ۇققان دا سياقتى. انىقتاپ الماي كەتپەيتىندەي، ءالسىن-السىن اينالىپ سوعادى.
ۆولوديا مەن پەتيا بارلىق اق شۇبەرەكتەن قۇراستىرىپ، قورعاننىڭ ۇشار باسىنا ءبىزدىڭ ديۆيزيانىڭ نومەرىن سالىپ كەلدى. نەمىستەر ونى ىستەي المايتىن ەدى، ارينە. «كوك قارشىعا» تاعى ءبىر ورالعاندا «ۇقتىم!» دەگەندەي قاناتىن ءبىر عانا قالت ەتكىزىپ قالىپ، شىعىسقا قاراي جونەپ بەردى.
— كوردىم دەدى!..
— امانسىڭدار ما دەدى!..
— قورىقپاڭدار دەدى! — دەسىپ، قاناتىنىڭ ءبىر عانا قالت ەتىپ قالعانىنان مىڭ ءتۇرلى ماعىنا تاۋىپ ءبىز قالدىق...
سامولەت، ارينە، ءبىز ويلاعاننىڭ ءبارىن دە ايتتى... كەرەك بولسا، ءبىزدىڭ ويدان ارىرەك جاتقان تالايدى ايتقىسى كەلۋى دە مۇمكىن. ونى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋگە بولمايدى دا. ونى تۇگەل ءتۇسىنۋ ءۇشىن جاۋدىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا تۇرعانداي حال كەرەك. ءبىز ءدال سول حالدە ەدىك...
— ەندى ورنىمىز انىقتالدى. بايلانىس جالعاندى! — دەدى كاپيتان ميروشنيك.
تۇسكە تارماسا، ءتۇپ ءىزى قالا جاقتان شىعىپ بىزگە قاراي ءبىر تانك كەلە جاتتى. توبەسىندە «اق نيەتتىڭ» بەلگىسى — اق جالاۋ بار.
— «جولبارىس!» — دەدى ۆولوديا. — اتاقتىلارى!..
— جولبارىس ەمەس، ءبىزدىڭ وتىز ءتورتتىڭ كوشىرمەسى، ۇرلاپ العان. كوردىك قوي كەزدەسىپ، تۇك تە جولبارىس ەمەس! — دەپ، پەتر ىزالى جاۋاپ قايىردى وعان.
فاشيست قاۋىمىنىڭ «اق نيەت» دەگەنى نە بولىپ شىعاتىنىن ءبىزدىڭ ەستىگەنىمىز بولماسا، كورىپ تۇرعانىمىز وسى ەدى.
— ەلشىلىككە كەلە جاتىر عوي... امال قايسى، قابىلدايمىز دا... — دەدى ميروشنيك. — گريشين، ازىرلەن!
ۆاسيا جاعاسىن تۇزەپ، سۇر كويلەكتىڭ ارت جاعىن باسىپ قويىپ، بەلبەۋىن سىرەستىرە تارتىپ قويدى. امان قالعان جالعىز باس كيىم ۆولوديانىكى ەكەن سونى كيىپ الىپ، ايناعا قاراپ، يەگىن سيپايدى. جيرەن ساقالى تەبەندەپ قالىپتى.
— كەشە قىرىنىپ الماعان ەكەنسىڭ... ەلشىلىككە جۇرەتىن ادامداردىڭ سورتى قانداي بولاتىنىن ءالى بىلە الماي ءجۇرمىسىڭ!.. — دەپ، ۆولوديا قالجىڭداپ تۇر.
«جولبارىس» جاقىنداپ قالعاندا، كاپيتان ميروشنيك قاسىنا ۆاسيانى الىپ، بەكىنىستەن بەس مەتر تومەنىرەك سالىنعان وكوپقا ءتۇستى. وزگەمىز ارنەدەن ساقتانىپ، قارۋ-قۇرالدارىمىزدى ازىرلەپ، تاسادا قالدىق. تانكى ەتەككە تىرەلە كولدەنەڭدەپ توقتادى.
— گراناتالاردى ازىرلە! — دەدىم مەن.
— مەن وسى «ەلشىنىڭ» ءوزىن قاراۋىلعا قوندىرىپ ۇستايمىن، — دەدى ۆولوديا.
تانكىنىڭ تەمىر قاقپاعى اشىلىپ، قارا شۇبار جىلاننىڭ باسىنداي جارقىراي شۇبارتىپ فاشيست وفيسەرىنىڭ باسى كورىندى. مەن اۋەلى روستوۆتا ءوزىمدى اتىپ قالاتىن وفيسەردىڭ باسى ەكەن دەپ قالىپ ەم. جوق، ول ەمەس، بۇل باسقا جىلان ەكەن. جىلان كادۋىلگىدەي جىميىپ، ءبىزدى قۇرمەتپەن قۇتتىقتاعىسى كەلگەن يشاراتتار كورسەتەدى.
الاسا بويلى، بۇعاعى سالبىراعان سەمىز وفيسەر كەرچتە كوپتەن بەرى جانى تىنىش وتىرعان ادام سياقتى. دەنەسى قوزعالىپ قالسا-اق بولعانى، و جەر، بۇ جەرىنەن بۇلتيىپ، بىلەۋلەنىپ بىلىنە قالعان سەمىزدىك، كوپتەن بەرى تەگىن ءبىر شۇيگىندە جۇرگەنىن كورسەتەدى. ماي باسقان دەنەسى بوساڭ، قيمىل-قوزعالىستارى جۇمساق قانا...
— ءۇش جىل بويى قازىنا قايماعىنىڭ باسىندا تۇرعان قاتىنداي ەكەن! — دەدى پەتر، كۇتپەگەن جەردەن ءدال تەڭەپ.
— نەمىس كوماندوۆانيەسىمەن سويلەسكە شاقىرادى، — دەدى «ەلشىنىڭ» ءسوزىن كاپيتانىمىزعا جەتكىزىپ.
ءوزىنىڭ نە ايتقانىن ءبىز دە تۇگەل ەستىسىن دەگەن اشىق ۇنمەن كاپيتان سەرەجاعا:
— جولداس سەرجانت، ءبىزدىڭ ۇكىمەت فاشيست گەرمانيامەن ءبىتىم جايىن سويلەسۋدى بىزگە تاپسىرعان جوق دەڭىز... — دەدى.
ميروشنيكتىڭ ءسوزى ۇناپ-اق كەتكەندەي، نەمىس وفيسەرى الاقان شاپالاقتاعانداي يشارات جاساپ، — ورىس وفيسەرى، ەرلىگىڭە بولايىن! — دەگەندەي بىردەمە ايتىپ جاتىر. الدەنەنى ۇزاق سويلەپ، دامدەپ جەتكىزگىسى كەلەتىنى بايقالادى:
— دوستارىم-اۋ، ءدام ايداپ كەلە قالعان ەكەنسىڭدەر، قۇشاعىمىز اشىق... تورگە شىعىڭدار!.. — دەپ تۇرعان سياقتى...
ۆاسيا ونىڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن ءۇش اۋىز سوزبەن قىسقا عانا اۋدارىپ:
— تۇتقىنعا تۇسۋگە كەڭەس ەتەدى، يت! — دەدى. — ءبارىبىر تۇتقىنسىڭدار، سونى تۇسىنگەندەرىڭ دۇرىس قوي دەيدى...
— بەرلين دەپ نەمەنە ايتىپ تۇر؟
— بەرلينگە سامولەتپەن اپارامىز... قۇرمەتتى قوناق بولاسىڭدار دەيدى...
— بەرلينگە ءوزىمىز دە كەلەمىز... كوپ كۇتتىرمەسپىز دەپ ايتادى دە!
ۆاسيا كاپيتاننىڭ سوڭعى ايتقانىن ەرەكشە ءبىر ءور كەۋدەلىكپەن اۋداردى. ءسىرا، وزىنەن دە بىردەمەلەر قوستى بىلەم، شۇبالتىڭقىراپ كەتتى. ەندى فاشيست وفيسەرىنىڭ ءجۇزى وزگەرىپ بارادى. جىميۋدىڭ ورنىنا وكىنىش بەلگىلەرى بىلىنە باستاپتى... ءبىز ونىڭ سىي-قۇرمەتىن اياققا باسىپ تۇرعان سياقتانامىز...
— ءبىز سىزدەرگە بۇل دۇنيەدەگى ەڭ قىمباتتى ۇسىنامىز!.. — دەيدى «ەلشى»، — ول ادامنىڭ ءومىرى عوي! ءومىرى!.. ومىرلەرىڭىز امان قالادى. سىزدەرگە ول قىمبات ەمەس پە؟ قىمبات!..
ەلشىلىك ەندى ازىلگە اينالىپ بارا جاتقانداي، ۆاسيا «ەلشىنىڭ» كەيبىر ءسوزىن قالجاق ارالاستىرا اۋدارىپ تۇر.
— ءومىر قىمبات بولعاندىقتان دا ءبىز تۇتقىنعا تۇسە المايمىز، — دەدى كاپيتان، — ۇزاماي ءبىز گەرمانياعا ءوزىمىز كەلەمىز... ءومىردىڭ قانداي قىمبات ەكەنىن سوندا بىزدەن تۇسىنەتىن بولاسىڭدار!.. ستالينگرادتا بولماعانسىز عوي، ءسىرا...
«ەلشىنىڭ» ءوڭى قۋاڭ تارتىپ، داۋسىنا كىرە قالعان كەكتى دىرىلگە ارەڭ يە بولىپ تۇر. بىلەگىندەگى ساعاتىن كوزىنە جاقىنداتىپ، الدە قۇدىرەتىن اڭعارتقىسى كەلىپ:
— ءالى دە ءبىر ساعات ۋاقىت بەرىلەدى. ءبىر ساعات ويلانىڭىزدار! — دەدى.
— ءبىز مۇندا ءبىر ساعاتقا كەلگەنىمىز جوق! — دەپ، كاپيتان ميروشنيك ىزالانىپ، كەۋدەسىن وكوپتان تىم جوعارى كوتەرىپ الدى. — بۇل جەردىڭ يەسى ءبىز بولامىز! توبەسىنە تۋىمىز تىگىلگەن بيىك قورعان ماڭگى-باقي بوساتىلدى سەندەردەن. ۇزاماي سوۆەت جەرى تۇگەل بوسايدى! باسقا ءسوز جوق بىزدە! — دەپ ايعايلاپ تا جىبەردى.
جاۋ وفيسەرى تەمىر اپانىنا تۇسە بەرىپ، الدەقايدا قولىن ءبىر سىلتەپ قالعانىن ءبارىمىز دە اڭداپ قالدىق. اڭداماعان جالعىز كاپيتان ميروشنيك سياقتانادى. تانكىنىڭ قاقپاعى دا جابىلدى، بىرنەشە اۆتوماتتان قاتار توگىلگەن وق كاپيتان ميروشنيك تۇرعان جەرگە بۇرشاقتاي ۇيمەلەپ، بوراپ كەتتى.
كاپيتان تەڭسەلىپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى...
— وت!.. — دەدىم جاۋىنگەرلەرگە.
پەتر تانكىگە گراناتاسىن ۇرىپ جىبەردى. تولستوۆتىڭ وعى تانكىنىڭ جابىلىپ كەتكەن قاقپاعىنا قادالىپ جاتىر. قارسى الدىمىزداعى وكوپتارمەن ەرىكسىز اتىسقا كىرىسىپ كەتتىك...
— تانكىنى قۇرتىڭدار!.. — دەدىم، ەشكىمگە تۋرالاپ ايتىلماعان ءامىر بەرىپ. ەندىگى ءامىر ەتەتىن ادام مەن بولىپ قالعانىمدى دا ءتۇسىندىم. مۇنىم ءبىر قۋانىش تا ەمەس، قۇمارلىق تا ەمەس، ەرىكسىز الۋعا تۋرا كەلگەن جاۋاپتىلىق ەدى.
مەنىڭ سوڭعى امىرىممەن جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارى دە تانكىگە قاراي ۇمتىلدى. ترانشەيالارمەن ەڭكەيە جۇگىرىپ، تومەن قاراي كەتىپ بارادى.
— وتستاۆيت!.. بارىڭە نە بار؟ — دەدىم، ءامىر شەڭبەرىنەن شىعىڭقىراپ كەتىپ.
— مەن! مەن بارايىن! — دەدى پەتر.
— بار.
كۇيىنىشتى پەتر جىرالارمەن جۇگىرگەن جوق، جوعارعى وكوپتان قارعىپ كەتىپ، قورعاننىڭ ەتەگىندەگى ەسكى ورعا بارىپ ءتۇستى. تايىزداپ قالعان ەسكى وردا بويتاسا جاسارلىق سيرەك-سيرەك شىرالجىڭ قاراۋىتقان بىرەر ءتۇپ قۋراي، سەلدىر شىققان «كارىقىز» عانا بار. تانكى كۇجىلدەپ جونەلگەلى تۇر. جابىق تانكىگە قىلار ايلاسى بولماي، بەرگى بۇيىرىندە عانا بۋلىعىپ، دولدانىپ پەتر ءجۇر. ار جاعىنان اتقانداردان پەتردى تانكىنىڭ ءوزى قورعاپ تۇر. ءبىراق، ءقازىر لاقتىرا قالسا، ءوز گراناتاسىنىڭ جارىقشاق-جاڭقالارىنان پەتردى ساقتاپ قالار تۇك قورعانىش جوق.
— كۇتە تۇر! — دەدىم جوعارىدان.
تانكىنىڭ تەمىر تابانى جىبىر-جىبىر ەتىپ قوزعالا بەرگەندە، ءبىر بايلام گراناتاسىن قارش ەتكىزىپ سوعىپ جىبەردى دە، پەتر ەسكى ورعا قۇلاي كەتتى. تانكى ءبىر العا، ءبىر ارتقا ارىنداپ بارىپ توقتاپ قالدى. ءبىراق، ورتەنگەن جوق. پەتر ىزامەن اتىپ تۇرىپ، تانكىنى جۇدىرىعىمەن تومپەشتەپ جاتىر:
— شىق، شىق، فاشيست! ءبارىبىر سەنى امان جىبەرمەيمىن!.. — دەيدى.
— پەتيا، جات! — دەدىم جوعارىدان.
قانشا ىزالى بولسا دا سوعىستىق ءامىردى ەكى ايتقىزبايتىن پەتر قۋرايدىڭ اراسىنا ەتپەتىنەن قۇلاي كەتتى. ارقاسى بۇلكىلدەپ، اشۋدان جىلاپ جىبەرگەن سياقتانادى.
تانكىنىڭ تەمىر قاقپاعى كوتەرىلە باستاسا-اق، ساڭلاۋ بايقالعان جەرىنە وق توگىپ، ۆولوديا قاقپاقتى ءالى اشتىرماي وتىر. باسقا جاۋىنگەرلەر ارعى وكوپتارمەن اتىسىپ جاتىر...
كاپيتان ميروشنيكتى ورتاداعى بەكىنىسكە اكەلىپ سالىپ ەدىك. ءقازىر قينالىپ دەم الىپ، اۋىرلاي باستادى. ءدال كەۋدەسىنەن كولدەنەڭ كەسە تيگەن بىرنەشە وق، ءۇمىت ەتەر ەشنارسە قالدىرماعان سياقتى. تەك جۇرەگى امان قالعاندىقتان عانا ارپالىسىپ جاتىر. دەم الىسىنا سىرىل كىرە باستادى.
— كاپيتان!.. اندرەي دەنيسوۆيچ! — دەدىم، قاسىنا كەلىپ.
ودان ارعى سوزدەرىم ايتىلار ەمەس، كومەيىمە كولدەنەڭ تۇرىپ قالعانداي كەپتەلىپ تۇر.
كاپيتان ۇلكەن قارا كوزدەرىن ارەڭ دەپ بۇرىپ اكەپ ماعان ءبىر قارادى دا، ەش نارسە ايتا العان جوق. كوزى ەرىكسىز جۇمىلىپ كەتتى دە، قاباعىن ءبىر عانا شىتىنىپ، تىنىپ قالدى. بۇدان بىلاي، اسا ءبىر ۇلكەن جۇرەكتى، بار بولاشاعى ءالى الدا تۇرعان وجەت كومانديردىڭ ارتىنان، ءبىرجولا جابىلعان قاقپاداي، ەڭ اۋىر ءسوز — «مارقۇم» قوسىلاتىن بولدى...
— كەلە جاتىر... — دەدى سامەد اقىرىن عانا. ولىك ۇستىندە قاتتى سويلەمەيىن دەپ بارىنشا اقىرىن ايتقانمەن كوزقاراسى ايعاي سالىپ تۇرعانداي.
تۇس-تۇسىنان وق توگىپ، قورعانعا قاراي جاۋ اۆتوماتشىلارى جاقىنداپ كەلەدى. الاقانىڭداي الدىڭدا عانا جۇگىرىپ كەلە جاتقان اسكەردىڭ ءبىرتالايىن-اق قىرىپ تاستاۋعا بولاتىن. ءبىراق ءبىز بارلىق كۇشىمىزدىڭ قانشا ەكەنىن اڭداتىپ الماۋىمىز كەرەك. جاۋدىڭ ون ءۇش مىڭىن قىرعانشا، ءوزىمىزدىڭ ون ءۇش جاۋىنگەردى امان ساقتاپ، ارتتان كەلەر مول كۇشتى توسۋىم كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، ءارى دە، بەرى دە كەتە الماي، تانكىنىڭ تاساسىندا پەتر جاتىر. شابۋىل بەتى كەيىن بۇرىلعانشا، ول باسىن كوتەرە المايدى.
ءۇش قول پۋلەمەتىمىزدىڭ اۋزىن قارسى الدىمىزعا قاراتتىم دا، جاقىنداعانشا اتپاڭدار دەپ بۇيىردىم. اشەيىندە ايتىلاتىن «ءبىر وق بوسقا كەتپەسىن» — دەيتىنىمىز ءبىزدىڭ قازىرگى جاعدايىمىزدا ىسىراپپەن بىردەي دەسەڭ دە بولاتىن. ەندى ودان گورى دە قىساڭىراق شەك قويىلۋعا ءتيىستى سياقتانادى. ادام دا از، وق تا از...
بەكىنىستىڭ باقىلاۋعا ارنالعان ساڭلاۋلارىنان سىعالاپ تۇرىپ، ءاربىر جاۋىنگەرىم جاۋ قولىنىڭ، جاقىنداپ قالعانىن ايتادى:
— باتىس جاعىمىزدان شابۋىل جاقىنداپ قالدى!..
— كورىپ وتىرمىن...
— سولتۇستىكتەن تايانىپ قالدى...
— كورىپ وتىرمىن.
— شىعىستان كەلىپ قالدى!
— كورىپ وتىرمىن!
مەن كورىپ وتىرسام بولاتىنداي-اق، ودان ارعى ءقاۋىپتى ەشكىم ايتپاي توقتالادى... سامەد پەن ۆولوديا قوزعالا الماي قالعان تانكىنىڭ الدىڭعى جاعىنان وتىز مەتر جەردى قاراۋىلعا الىپ وتىر. مەنىڭ ءوز قولىمدا دا پۋلەمەت. ۇيالارىندا قۇرۋلى قالعان جاۋدىڭ ەكى پۋلەمەتى دە تۇنەرىپ تومەن قاراپ تۇر.
وڭ جاقتان...
— كورىپ وتىرمىن. قوزعالما!
— سول جاقتان...
— كورىپ وتىرمىن. ورنىڭدا بول!
كورىپ وتىرمىندى ايتقان سايىن اياعىنا تاياقتاي-تاياقتاي لەپ بەلگىسىن قويىپ ايتا باستاپپىن... تاياقتارىم بىرىنەن-بىرى ۇلكەڭ ەندى ءوز كوزىمە دە ەلەستەي باستاعان سياقتى.
كورىپ وتىرمىن دەرلىك مەن كىممىن؟ قانداي مايداندى باسقارىپ كەلىپ ەم!.. ءبىر توپ ەرجۇرەك جاستاردىڭ ءومىرىن بوسقا بەرمەۋگە ال-دەرمەنىم جەتەر مە، جوق پا؟.. توبەسىندە تۋىمىز تۇرعان بيىك قورعاندى نەشە كۇن ۇستاپ تۇرا الارمىز...
كوز الدىڭا بۋىرقانىپ-بۇرسانىپ جاتقان تەڭىزدىڭ ورتاسىنداعى بيىك جارتاس كەلەدى. ۇلى تەڭەۋ بار بەينەسىمەن ەلەستەيدى. ويىڭ ءوزىمىزدىڭ قورعاندى دا سول بيىككە تەڭەيدى. قورعارىڭ دا سول بيىك جارتاس سياقتانادى. باعىمىز ەمەس پە، ءبىز سول تاكاپپار قيانى قورعاپ تۇرمىز.
كاپيتان ميروشنيك جاۋ وفيسەرىنە بۇل قورعاندى ءبىز ءبىرجولا بوساتتىق، ەندى ءۇمىت ەتپەڭدەر دەگەن ەدى. كاپيتانىم ايتقان سوزگە مەن مۇراگەر بولىپ قالدىم. ورىنداي ءبىل، شىداي ءبىل، سارتالييەۆ جولداس!..
بۋىرقانعان دولى تەڭىز ەزۋىنەن قاندى كوبىگىن اتىپ، جاراستى سابالاعالى كەلەدى. جاۋ اۆتوماتشىلارى وق بوراتىپ، تىم تاياۋ كەلىپ قالىپتى...
— وت!.. وت-ت-ت!..
دىبىسسىز «ت» ءارپىنىڭ ءوزى ءبىر كوش جەرگە سوزىلعانداي شىقتى. پۋلەمەتتەرىم ازدىعىنا قاراماي، وجەت ورشەلەنىپ، كوسىپ-كوسىپ الدى. قارسى الدىنا نىساناعا تىككەندەي ەتىپ قويىپ اتقاندىقتان جاۋ قولىنىڭ قىرىلىسى دا كوپ، بەتى دە تەز قايتا قالدى. كوپ بوپ كورىنەيىك دەپ، بەس پۋلەمەتتى ءبىر بەتكە عانا سالىپ ەم، ونىم دۇرىس بولىپ شىققان سياقتى. جاۋ ورتاسى ويىلىپ، وڭاي ابىرجىپ قالدى.
— وت!.. قاراۋىلعا ءدال قوندىر! قىر، ءيتتىڭ كۇشىكتەرىن!..
دۇنيەدە بۇل سياقتى كوماندا جوعىن جاقسى بىلسەم دە، ارا-تۇرا وندايلار دا قوسىلىپ كەتىپ جاتىر. تەككە دە كەتىپ جاتقان جوق، بىردەمەگە جاراپ كەتىپ جاتىر...
جاۋ اۆتوماتشىلارىنىڭ ەڭ العاش بەتى بۇرىلىپ قالعان ءبىر شاقتا پەتر جۇگىرىپ وزىمىزگە قوسىلدى.
— مۇنداي قالاعان جەرىڭ ومىردە ءبىر-اق كەزدەسەر، كوستيا!.. جاۋ ويلانىپ قالدى! ىنگە كىرىپ كەتتى!.. ۇر! — دەيدى پەتر.
باقىلاۋعا پۋلەمەتتەردى عانا قالدىرىپ، وزگە جاۋىنگەرلەردى كەرچتە بولعان ەكىنشى «سوعىس كەڭەسىنە» شاقىردىم.
— اۆتوماتتار جالعىز-جالعىز وقپەن عانا اتاتىن بولسىن. كوزدەمەي اتۋ قويىلسىن! — دەگەن ءبىرىنشى ۇسىنىستى ۆولوديا جاسادى.
ءبىز مۇندا كوپ وق اكەلە العان جوقپىز دا. وسى كۇنگى پۋلەمەت، اۆتومات دەگەندەر وقتى بۇرشاقتاي توگەدى. وندايعا شىدار وق قورى بىزدە جوق. قورعاندى العاندا قولعا تۇسكەن جاۋدىڭ ەكى پۋلەمەتىندە دە وق قورى شامالى ەدى. ەڭ مول نارسە — راكەتا عانا... ول تورعايدى قورقىتۋدان باسقاعا جارامايدى. سوندىقتان ۆولوديانىڭ ۇسىنىسى داۋسىز قابىلداندى.
— پۋلەمەتتەر جاۋ كەۋدەسىنە تۇمسىعىن تىرەپ وتىرىپ، يەك ارتپادان عانا اتسىن. قاسىنا كەلىپ قالدى دەپ قاۋىپتەنەر ەمەسپىز. بەكىنىس مىقتى. حوجا ناسرەدديننىڭ ءوزى سالىپ كەتكەن بەكىنىسىندەي... — دەپ سامەد وتىر.
— سولتۇستىك جاقتان جاۋدى گراناتا لاقتىراتىن جەرگە دەيىن جاقىنداتۋعا بولادى. قورعاننىڭ ول جاعى تىكتەۋ، ترانشەيالار جابىق. سول بەتتى ماعان بەر! — دەپ، پەتر سولتۇستىك مايدانعا سۇراندى...
ەكىنشى «سوعىس كەڭەسىنىڭ» نەگىزگى قابىلداعاندارى دا وسىلار ەدى. ون ءۇش-اق جاۋىنگەر بولساق تا، مۇندا دا «مايداندى» ءار ءتۇرلى «باعىتقا» بولدىك: سولتۇستىك، وڭتۇستىك، باتىس جانە شىعىس... ءاربىر «باعىتتا» ءۇش-تورت قانا جاۋىنگەر بار. ورتالىقتاعى ۇلكەن بەكىنىستە، ءار مايداننىڭ تىزگىنىن تۇگەل ءبىر قولعا ۇستاپ مەن وتىرماقشىمىن... ءبىر قولىم تەلەفوندا، ءبىر قولىم پۋلەمەتتە بولماق. بەكىنىس — توبەنىڭ بارلىق تۇكپىرىن بايلانىستىرىپ قويعان نەمىس تەلەفونى، «ورتالىقتى» ستانسياسىز-اق ساقىلداتىپ تۇر. سىرت جاقتىڭ جالپى باقىلاۋى ەكىنشى ءبولىمنىڭ كومانديرى ءزوريننىڭ قولىندا،..
العاشقى ءبىر شوشىنىپ تايقىپ تۇسكەننەن كەيىن، جاۋدىڭ اسكەرى قايتا قىسا باستادى. شىعىنى قانشا كوپ بولسا دا، ءبىزدى قۇرتپاي تىناتىن ەمەس. ازعانا كۇشىمىزدى ەرىكسىز تورتكە ءبولدىرىپ، قىسىپ كەلەدى.
— ماڭدايدان اققان تەرىڭ باقايىڭنان تامشىلاپ تۇرماسا، وندا سەن ءالى قىزباعانىڭ دەگەن حوجا ناسرەددين... — دەيدى سامەد. — تەرلەمەي ىستەگەن ءىس — ءىس ەمەس!..
سولتۇستىك جاقتان جاۋ قورعانعا ورمەلەي باستادى. جالاڭاش ارقاڭدا قوڭىز ورمەلەپ كەلە جاتقانداي سەزىلدى. تەرەڭ ترانشەيانىڭ تۇبىندە جاتىپ پەتر ماعان تەلەفون ارقىلى:
— شىداي تۇرىڭىز، جولداس كوماندير، ساسپاڭىز... ءقازىر، ءقازىر... گراناتام بىرەۋىنىڭ ماڭدايىنا سوعىلىپ جارىلاتىن كەزدە لاقتىرام. بۇل بەتكە مەن جاۋاپتىمىن! — دەيدى.
جاۋىنگەرلەردىڭ ءبارى دە قىسىلشاڭدا تۋاتىن نار تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، ءقاۋىپ دەگەندى ۇمىتىپ كەتكەندەي. قايتا، ورتالىق بەكىنىستە وتىرعان ماعان دەم بەرە سويلەيدى. مەن ءار اۆتوماتتان ارتىعىراق كەتكەن وقتى ساناپ وتىرمىن... باسقاڭمەن بىرگە ساراڭ دا بولا ءبىلۋ كەرەك بولىپ قالدى.
«شىعىس باعىتتاعى» ۆولوديا تەلەفونمەن ايعايلاپ جىبەردى:
— كەلىپ قالدى، كەلىپ قالدى، جولداس كوماندير! — دەپ ەكى قايىرىپ، — ءبىزدىڭ سامولەتتەر! — دەگەندى ارتىنان قوستى. ماعان «كەلىپ قالدى» مەن «ءبىزدىڭ سامولەتتەر» دەگەننىڭ اراسىندا ءبىر شوشىنىپ، ءبىر قۋانىپ ۇلگىرەتىن كوپ ۋاقىت وتكەندەي كورىندى.
اۋەلى اسپان اقىرىن شىمىرلاپ قايناي باستاعانداي بولىپ، لەزدە قۇيىن كەلە جاتقانداي گۋىلدەپ كەتتى. جارقىلداپ اققان نايزاگەر ۇشقىر سامولەتتەردىڭ ورتاسىندا ءبىر تىزبەك اۋىر سامولەتتەر كەلە جاتىر. جەردەن تىرناداي ورە كوتەرىلىپ، جاۋ سامولەتتەرى دە قارسى ۇمتىلىپ بارادى. ەكى جاقتىڭ ۇشقىر سامولەتتەرى شىعىس جاعىمىزدا كەزدەسىپ قالىپ، اتىسقا كىرىستى. كەيدە «قاپ!..» دەپ قالاسىڭ دا، كەيدە قۋانىپ ايعايىڭ دا شىعىپ كەتەدى.
بۇل كەزدە ءدال كەرچتە نەمىستىڭ باياعى كۇشى بولماسا كەرەك. اسپانداعى ايقاس اۋەلى سولتۇستىككە قاراي ويىسىپ ەدى، ۇزاماي باتىسقا قاراي اۋىپ كەتتى.
— ەسىڭدە مە، كوستيا؟ قىرىق ءبىرىنشى جىلى جاۋدىڭ «قوقىر الاسى» قانداي وجەت ءتۇيىلۋشى ەدى! ەندى جوندەپ ايقاسۋعا دا شىداماۋعا اينالىپتى! — دەيدى ۆولوديا كوزىن اسپاننان الماي.
ءبىزدىڭ اۋىر سامولەتتەر ەڭكەيىپ كەلىپ، توبەنىڭ اينالاسىن تومپەشتەي باستادى. وكوپتار اۋدارىلىپ قالىپ، اياق-قولى سەرەڭدەپ ۇشقان دەنەلەر كورىنەدى. بومبا گۇرسىلىنە ءۇن قوسا پەتر دا گراناتالارىن قىزا لاقتىرىپ جاتىر. «سالەم!» دەگەندى ايتقىم كەلىپ، اسپانعا قىزىلدى-جاسىلدى راكەتا اتقىزدىم. بىزگە شۇعىل ءتونىپ قالعان قاۋىپ-قاتەر دە ءبىرجولا اۋىپ كەتكەندەي، اينالامىز جىم بولىپتى...
اۋىر سامولەتتەر توبەمىزگە قايتا اينالىپ كەلىپ «جاۋ قايدالاپ!» جۇرگەن سياقتانادى. ءبىز ءوزىمىز بايقاعان قويمالاردى نۇسقاپ، قىزىلدى-جاسىلدى وقتارمەن سەزىكتى جەرلەردى ءتۇرتىپ كورسەتتىك. جاقىن مايداندى راكەتالارىمىزبەن ىمدادىق...
— جىلان ىنىنە بارىپ كىردى! — دەسەدى تۇس-تۇسىمنان.
— كورىپ وتىرمىن. دەمالىڭدار...
وسى قىسىلىستا دا شەگەن بىزبەن بىرگە ايقاسىپ ءجۇر-اۋ دەگەن وي كەلەدى. ءاربىر وقىس قيمىلدار، وجەت تۇيىلگەن سامولەتتەر شەگەندىكى سياقتانىپ كەتەدى. سەن اسپاندا، مەن جەردە، بىرگە ايقاسىپ، قاتار الىسىپ جاتىرمىز دەپ ايعايلاعىم كەلەدى.
مەنىڭ ويىمدى شەگەن دە سەزىنەتىندەي، اينالامىزداعى ءقاۋىپتى جەرلەردى قازبالاي سوعىپ، اۋدارىپ كەتىپ ءجۇر. قورىقپا، باۋىرىم، قورعانىڭ بەرىك، سەنى ەشكىمگە بەرمەيمىز دەگەندەي بولادى.
بىزدە بەكىنىس الاتىن كۇش جوقتىعىن سەزگەن جاۋ بەيعام وتىرعان كۇيىن وزگەرتە الماي قالعان سياقتى. اسپانداعىنى اتاتىن زەڭبىرەكتەرى دۇركىرەتىپ-اق اتىپ جاتقانمەن قۇلاتقان سامولەتتەرى كوپ بولا المادى.
— اسپان قىراندارى، قاسىمىزدا بۇعىپ تۇرعان تانكىنى توڭكەرە كەتىڭدەر... اناۋ وكوپتاردا جاۋ بۇعىپ قالدى. ءقازىر بىزگە قايتا ۇمتىلادى... قىرا كەتىڭدەر! — دەپ ايعاي سالعىڭ كەلەدى.
سامولەتتەر كەتىپ قالدى. قيا جارتاستىڭ جالعىز قورعاۋشىسى بولىپ تاعى دا ءوزىمىز عانا قالدىق.
كەشكە دەيىن جاۋ ءبىزدى تالاي تورلاپ كەلسە دە، الا العان جوق. بەكىنىسىمىز ءالسىز جەرىنە وق دارىمايتىن ەتىپ جاسالىپتى. كەيدە ءوزىمىز قۇتىلامىز؛ كەيدە الدەقايدان جارق ەتە تۇسكەن ۇشقىر سامولەتتەر قۇتقارىپ كەتەدى.
— مۇنداي قورعاندا تۇرىپ، ءولۋ دەگەن ۇيات بولار! — دەيدى سامەد.
اسىقپاي، ساسپاي، قىزارا ءبورتىپ كۇن باتىپ بارادى. سوڭعى شابۋىل تويتارىلىپ، ەندى ءتۇننىڭ نە اكەلەرىن ويلاپ وتىرمىن. قارنىڭ اشقانى ەش نارسە ەمەستەي، تاڭدايىڭ كەۋىپ بارادى. جاۋىنگەرلەردىڭ كوزدەرى ۇڭىرەيىپ، بەت تەرىلەرى سۇيەگىنە جابىسىپ، قاراقوشقىل تارتىپ كەتىپتى.
— جەل قاتايىپ كەتتى... تەڭىز تاعى دا الاي-تۇلەي دولداناتىن بولار، — دەيدى ۆولوديا. مۇنىسى بۇگىن تۇندە قايىق وتە المايدى، جاردەم كۇتپەلىك دەگەنى سياقتى.
— يە، بۇگىن تۇندە جاردەم كۇتپەسپىز...
— ءبىرىنشى كەرچ مايدانىنىڭ كومانديرى، بۇگىنگى ءتۇنىمىز قالاي وتەر ەكەن؟ — دەدى سامەد، جۇرت كوڭىلىندە بايقالعان قاياۋدى قالجىڭمەن ۇشىقتاعىسى كەلىپ. مەن وعان ءوز قالجىڭىنا وراي جاۋاپ بەردىم:
— جەلكەڭنەن سىزداۋىق شىقسا، قانداي مازاڭ كەتەدى. ءبىز جەلكەدەن قادالعان نايزاداي شىعارمىز، جاۋ تىنىش ۇيىقتاي الماس، ۇيقى دا بەرمەس... — دەدىم.
— دۇشمان جەرىندە ۇيقى دا دۇشمان دەگەن حوجا ناسرەددين جولداس... ۇيقى وتمەنياەتسيا! — دەي بەردى دە، كوزى الدەنەنى شالىپ قالعانداي، سامەد اقىرىپ قالدى. توبەنى سولق ەتكىزىپ، باتىس جاق بۇيىرىنەن ءبىرىنشى سنارياد تا كەلىپ قادالدى.
— وسىنى ايتايىن دەپ ەدىم... — دەدى سامەد.
جاۋ سناريادتارى توبەنى گۇرس-گۇرس ۇرىپ، جۇيكە تامىرىڭدى بورىكتىرىپ بارادى... الدەقايدا تۇرعان زەڭبىرەكتەر مويىندارىن بىزگە قاراي بۇرىپ الىپ، بوراتىپ كەتتى. توبە ءدىر قاعادى. قادالماي كەتكەن ءبىر سنارياد جوق سياقتى. بيىك توبەنى ورنىمەن جۇلىپ تاستاعىلارى كەلگەندەي، بۇيىرىنەن تۇيگىشتەپ، ىرگەسىنەن كوتەرە ۇرادى. توپىراققا تۇنشىقتىرعىسى كەلگەندەي، تانىس قارا بوران بۇرقىراپ، جوعارى ورلەپ كەلەدى. قورعاننىڭ ۇشار باسىنداعى نەمىستەردىڭ وزدەرى قۇيىپ تاستاعان تاس قالپاق بەكىنىستى وڭاي بەرەر ەمەس، زىلدەي باسىپ، تابانداپ جاتىر. قۇلاعىڭ تۇنىپ بارادى... تاعى دا دىبىستى اۋزىڭمەن ەسىتىپ، ءدۇمپۋىن تابانىڭمەن سەزىنە باستادىڭ...
— بۇل توبە بەتكە شىققان سۇيەل ەمەس، ەشكىم اۋدارىپ تاستاي المايدى. گۇرسىلدى تىڭداپ تۇرۋدىڭ تۇك قىزىعى جوق. تومەنگە تۇسىڭدەر! — دەدىم جولداستارىما.
كۇزەت پەن باقىلاۋشىلاردان باسقالارى تومەن ءتۇسىپ كەتتى دە، سامەد ورنىنان قوزعالمادى.
— جاياۋ اسكەر ەندى جاقىنداي المايدى. قۇلاعىڭنان ايرىلاسىڭ، تومەن ءتۇس!..
— مەن قالا تۇرايىن، — دەدى سامەد.
سونشا گۇرسىلدىڭ استىندا تۇرساق تا، مەنىڭ قۇلاعىما بىردەمەنى سىبىرلاپ قانا ايتقىسى كەلەتىن سياقتانادى.
— نەمەنە؟ نەگە قالاسىڭ؟
— تانكىنىڭ قاقپاعى قوزعالىپ قالدى... مىنا بوراندا قاشىپ قۇتىلعىلارى كەلەدى.
بەلىنەن شويىرلىپ قوزعالا الماي قالسا دا، ورتەنبەي قالعان تانكى ءالى ماناعى ورنىندا تۇرعان. زەڭبىرەك شابۋىلى باستالعان سوڭ، «ەلشى» وفيسەر ەندى جاياۋ قاشۋدى ارمان ەتەتىنى دە داۋسىز. ەكى جاقتىڭ، وعىنان بىردەي قورقىپ، وڭاي شىعا جونەلە المايتىنى دا انىق. مەن سامەدكە سونى ايتتىم، كوپ كۇتىپ قالارسىڭ دەدىم.
— حوجا ناسرەددين جالعىز تاۋىعىن قوناعىنا اسىپ بەرىپ، جۇمىرتقانى ءوزى باسىپ شىعارعان... — دەدى سامەد. — مەن دە شىداپ كورەرمىن...
— جاقسى...
ءبىزدى ەكى ساعات اپار-توپار تومپەشتەسە دە، بەكىنىسىمىزگە ءبىر داق تۇسكەن جوق. زورين ءالسىن-السىن راكەتا اتقىزىپ، اينالانى باقىلاپ تۇر. ءتورت جاعىمنان دا تىنىشتىق حابارى كەلە باستادى:
— توقتالدى...
— باسىلىپ كەلەدى... تىندى...
ءبىراق ءبىزدىڭ حالدەگى تىنىشتىق قاس قاققاننىڭ اراسىنداعىداي عانا ەدى.
— جاياۋ اسكەر شابۋىلعا قايتا تۇردى...
— تەڭىز جاق بەتتەن جاقىنداپ قالدى...
— جۇگىردى... — دەگەن حابارلار بىرىنە-بىرى ىلەسە كەلىپ جاتىر.
ىرگەمىزدەن عانا ەكى رەت گراناتا جارىلعانى ەستىلدى.
— سامەد قوي... — دەپ ايتقانشا بولماي، سامەد تومەنگە كەلدى.
— حوجا ناسرەددين بالاپان باسىپ شىعارعان!.. گوتوۆو دەگەن! — دەدى سامەد. — قاراڭعى بولعان سوڭ، مەنى كورمەس دەپ ويلادى بىلەم... ءبىر ادام شىقتى، قوزعالمادىم. ەكى ادام شىقتى، قوزعالمادىم... ءۇشىنشى شىققاندا — ءيا، حوجا ناسرەددين دەدىم!..
ونىڭ ارجاعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى ەدى...
جان-جاققا اتقان راكەتالارىمىز تانكىنىڭ قاسىندا سەرەيىپ جاتقان ءۇش ولىكتى دە كورسەتەدى، قابىنداپ كەلە جاتقان شابۋىلدى دا كورسەتەدى. جۇزدەگەن كولەڭكە ءبىر ۇزارىپ، ءبىر قىسقارىپ قالىپ، شۇبارتىپ بەرى جاقىنداپ كەلەدى... توبەگە ورمەلەپ شىعىپ، جەلكەمىزدەن باسقىلارى كەلەدى.
ايۋداي كۇركىرەپ، پەتر جالعىز قيمىلداپ ءجۇر... پۋلەمەتتەرىمىز قىزىپ بارادى.
— باتىس جاقتان...
— شىعىس جاقتان...
ەندى كورىپ وتىرمىن دەۋگە بولماي قالىپتى...
— قوزعالما ورنىڭنان! — دەيتىن بەلەسكە شىعىپپىز.
— وق تاۋسىلىپ بارادى...
— ءقازىر جەتكىزدىرەم. قوزعالما ورنىڭنان!
— قارسى الدىمنان جۇزدەن ارتىعى كەلە جاتىر، — دەيدى ۆولوديا تەلەفون ارقىلى.
— وعىڭ جەتكىلىكتى مە؟
— ءازىر بار...
— قوزعالما!..
— ءبىز قولما-قولعا كەلدىك... — دەپ، ءۇزىلىپ كەتكەن داۋىس كىمدىكى ەكەنىن اڭعارا الماي قالدىم. داۋىستى تاني الماعانىما قاراعاندا بۇل ءزوريننىڭ جاۋىنگەرى بولۋ كەرەك.
جابىق، ترانشەيامەن جوعارى قاراي جۇگىرىپ كەلە جاتسام:
— ءيا، حاننان! — دەگەن سامەدتىڭ ايعايى ءجيى شىعىپ ءجۇر...
ىرگەلەس وتىرعان پەتر مەن سامەد، قاستارىندا تاعى التى جاۋىنگەر بار، ءبىر قولدارىمەن گراناتا لاقتىرىپ، ەندى ءبىر قولدارىنا اۆتوماتتارىن شوقپارداي وڭتايلاپ ۇستاپ الىپتى... شابۋىل جاساعان جاۋ اسكەرىنىڭ وقتارى وتقا سالعان ىستىكتەي جىلت-جىلت ەتىپ، قولدىڭ سالاسىنداي ءتىزىلىپ، جوعارى كەتىپ جاتىر... قولما-قولعا جاقىنداپ قالعان وسى تۇس ەكەن.
— قوزعالما ورنىڭنان! تايماسىن تابانىڭ!
— ستالينگراد باتالونى!.. قىرىم ءۇشىن!.. وتان ءۇشىن!..
— شەگىندى، شەگىندى!..
نە بولىپ جاتقانىن سوزدەن ەمەس، داۋىستان عانا اڭعارعانداي ەدىڭ!..
10
العاشقى كۇننىڭ ارپالىسىنان ەداۋىر ويسىراپ شىقتىق. ىشىمىزدەگى جالعىز تاجىريبەلى وفيسەر كاپيتان ميروشنيكتىڭ ورنىن ءبىرىمىز دە ءدال باسا الار ەمەسپىز. تالاي تاقىم بۇراۋ — تار قىسپاقتى كورگەن وجەت جاۋىنگەرمىز دەي الساق تا، ول ورىنعا ولقى سوعىپ تۇرمىز. ونىڭ ۇستىنە تاعى دا بەس ادام شىعىنىمىز بار. ەندى قالعانىمىز توعىز-اق... ەڭ سوڭعى ايقاستا ەكىنشى ءبولىمنىڭ كومانديرى اعا سەرجانت زورين وققا ۇشتى. ونىڭ ءبولىمىن پەتر ۋشاكوۆقا بەرۋگە تۋرا كەلدى.
ەڭ اۋىرى، قۇرىلعانىنا تاۋلىك تولماعان ءار ءتۇرلى «باعىتتاعى» مايداندارىمىزدا ەكى-اق جاۋىنگەردەن قالدى. «قازاق باتالونى!» دەگەن ايعايىڭا ەندى بالا دا سەنە الار ەمەس.
— ءبىر باعىتتى قىسقارتايىق، — دەدى پەتر. — سوندا ءار مايدانىمىزدا تىم بولماسا ءۇش جاۋىنگەردەن بولادى. قورعاننىڭ توبەسىنە ءۇش سالا بولىپ كەلەتىن تەرەڭ ترانشەيالار بار. ۇشەۋى قورعاننىڭ ءۇش بۇيىرىنەن كوتەرىلىپ، توبەسىندە تۇيىسەدى. بىرىمەن-بىرى سەلبەسىپ وتىرۋ ءۇشىن، نەمىستەر ادەيى سولاي قازعان. جوعارىلاعان سايىن بىرىمەن-بىرى جاقىنداسىپ، قاناتتاسا بەرەدى. سوندىقتان پەتردىڭ ۇسىنىسىن ەكى ايتقىزباي قابىلدادىم.
وق قۇرعىر ءتىپتى قۇلدىراپ قاپتى. ەندى بىرەر ساعات ءۇرتىس ايقاس بولا قالسا، ونىڭ ارجاعىندا وقتى ساناپ بەرەتىندەي حالگە جەتىپپىز. ەندى نەمىستەر بۇگىنگىدەي قىرعىنعا دا تۇسە بەرمەس، تارتىنا شابۋىلدار، تالدىرىپ جىعۋعا بايلار دەپ، وزىمىزگە-وزىمىز دەمەۋ بەرەمىز. وقتىڭ ازايىپ قالعانىن كورە وتىرىپ، ەندى ەكى كۇنگە جەتەر دەپ ۇيعاردىق... جەتپەيتىنىن بىلە تۇرساق تا، بىرىمىزگە-بىرىمىز قارادىق تا، ءسوزدى دوعاردىق.
گراناتالارىمىز تاۋسىلۋعا تايانعان. پەتردىڭ ءبىر كۇنگى لاقتىرۋىنان قالعانى ساناۋعا تۇرار ەمەس... بۇل جونىندە ءۇنسىز كەلىسىپ، اقتىق ساعاتقا ساقتايتىنىمىزدى ىشتەي تۇسىنىستىك تە، گراناتا جايىن اۋىزعا دا العان جوقپىز... كىم بىلەدى، ءبىر كەزدە ترانشەيالاردى دا تاستاپ، ۇركەردەي بولىپ توبەگە جينالىپ قالارمىز... سونداعى سوڭعى كەرەك نارسە سول ازعانا گراناتالار بولىپ قالادى. ونداي حالدەگى ءبىر ساعات وتە كوپ ۋاقىت قوي، قارۋ-قۇرالدى دا كوپ كەرەك ەتەدى...
نەمىستەردەن قالعان ەكى سنايپەر مىلتىعىن ەكى بولىمگە بىر-بىردەن بولدىك. سەنىڭ بولىمىڭدە مۇنى دۇرىس پايدالانا الاتىن كىمىڭ بار دەگەنگە دەيىن بارىسىپ، زەڭبىرەك بولىسكەندەي بولىستىق... ەندى قارمانساق، بولەتىن دە، قارۋ-قۇرالعا ەسەپتەيتىن دە ەشنارسەمىز قالماپتى... ءۇيىلىپ راكەتالار عانا جاتىر.
ۆاسيا گريشين ساعاتىنا قارادى دا، ۇيىقتاپ جاتقان سامەدتى وياتتى. بۇل ەكەۋى كۇزەت كەزەگىنە كەتكەلى جاتىر. ايقاس توقتالعاننان كەيىن، كۇزەتكە كەزەكپەن جىبەرىپ، ەكى ساعاتتان ۇيىقتاپ تۇرۋعا ءسوز بايلاعامىز.
— جايلى توسەككە كوپتەن بەرى جاتقانىم وسى بولار... — دەيدى سامەد، تاس ەدەننەن تۇرىپ جاتىپ. — حوجا ناسرەددين جولداس «ۇيقىڭ قانسا، جۇمىسىڭ دا وزىق بولار» دەگەن ەكەن... كۋرورتتان كەلگەندەي بوپپىن...
ءتۇن ءازىر تىنىش... سامەد تاعى بىر-ەكى قالجىڭىن ايتىپ، ۆاسيامەن بىرگە كۇزەتكە كەتتى. وزگەمىز وياۋ وتىرىپ ءتۇس كورگەندەي، مەڭ-زەڭ حالدە بولساق تا، باسىمىزدى جەرگە تيگىزۋگە ۋاقىت جوق.
— اپىر-اۋ، بۇل قايدا جوعالىپ كەتتى؟ — دەپ، پەتر تىنىشسىزدانا باستادى.
— ءولىپ قالماسا، كەلەر ۋاقىتى بولىپ ەدى عوي.
— بەكەر جىبەرگەن ەكەمىز...
اڭگىمە ەگور جايلى ەدى. ەگور سۋ اكەلەم دەپ كەتكەلى ەكى ساعات بولدى. ءالى جوق. ەشبىر بەلگىسىز كەتىپ بارادى...
كۇن بويعى ارپالىستان كەيىن، بار سۋدى ءبىر-اق ءىشىپ سالعامىز. بەتى جابۋلى اق شەلەكتە ازعانا سۋ بار ەكەن جارتى ستاكاننان ارەڭ جەتتى. سۋدى ءبولۋشى سامەد بولدى دا، پەتر باقىلاپ وتىردى. ەشكىمنىڭ سۋسىنى قانعان جوق. اۋزىمىز ءالى جەلىمدەي بىلجىراپ وتىر.
سودان كەيىن ەگور تۇرا كەلىپ، سۋ اكەلۋگە رۇحسات سۇرادى. ەندى مىنە، ورالماي كەتتى.
— سۋدىڭ قايدا ەكەنىن انىق بىلەتىن بە ەدى ءوزى؟
— انىق بىلەتىن.
— كەشە تۇندە سول سۋعا ءتۇسىپ تە كەتتىم دەگەن.
كۇندىزگى تولاس كەزىندە ءبىز اينالانى تۇگەل شولىپ، بەلگىلەپ العامىز. پوسەلكەنىڭ ءبىز جاق بەتىندە سايدىڭ تابانىندا جاتقان سۋدى ءبارىمىز دە كورگەمىز. سۋساپ جۇرگەندە كوزىمىز قايتا-قايتا تۇسكەن. بەكىنىستىڭ كارتاسىندا دا ول جەردە بۇلاق بارلىعى انىق كورسەتىلگەن. ەگور كەتەرىندە ءبارىن انىقتاپ الىپ ەدى.
ەگەر بۇلاقتى نەمىستەر كۇزەتىپ تۇرسا، ەگور جانجالسىز كەيىن قايتپاق تا. ەگور كوزگە ءتۇسىپ قالا ما دەپ، ول كەتكەلى راكەتا دا اتىلعان جوق. ءبىراق ەگور ءالى جوق...
ءبىز بىلەتىن ەگور وجەتتىك دەگەندى دە ءۇستىرت تۇسىنبەيتىن ادام ەدى. قارا شارۋانىڭ ۇقىپتىلىعى، ءايلا-تاسىلى دەگەن سياقتىلار بويىنان تابىلا بەرەتىن. سىرت قاراۋعا اڭقاۋ كورىنگەنىمەن ار جاعى قىرىق-قالتا، ايلالى دا ءتاسىلدى بولاتىن. كوپ جىل اعاش اراسىندا وسكەندىكتەن جەر بەتىنىڭ وي-شۇقىرىنا دا زيرەك ەدى.
سۋسىز قالار بولساق، ەرتەڭگى كۇنىمىزدىڭ ءحالى نە بولارى بارىمىزگە دە تۇسىنىكتى ەدى. سوندىقتان ەگوردىڭ سۋ اكەلەم دەگەنىنە ەشكىم قارسى بولعان جوق. سۋ تاۋىپ الۋعا جالعىز قولايلى شاق ءتۇن عانا.
ەگور ورنىنان كۇلىمدەپ تۇرا بەرىپ:
— پوتومۋ چتو بەز ۆودى.
— ي ني تۋدى، ي ني سيۋدى... —
دەيتىن بەلگىلى ءاندى ىڭىلداپ، كەتىپ وتىردى.
قالعان توعىز جاۋىنگەردىڭ تاعى بىرىنەن ايرىلساق، مۇنىمىز ديۆيزيانىڭ ءبىر باتالونىنان ايرىلعاننان كەم تيمەيدى بىزگە. ءبىر مايدانىمىز ءۇشتىڭ بىرىنەن ايرىلعانداي باتادى.
ادام قۋانىش ۇستىندە قايعىرىپ، قايعى ۇستىندە قۋانا المايدى. سول سياقتى، اۋىر ءحالدىڭ ۇستىندە قالجىڭ مەن كۇلكىڭ دە كەلمەيدى. ءبىراق ويىڭدى سول ءبىر قارا نوقاتقا تىرەپ قويىپ وتىرا بەرسەڭ، قاراداي جۇتاعانىڭدى بىلمەي دە قالاسىڭ. مۇنداي جايدان تالاي بىرگە شىعىپ ۇيرەنىسكەن پەتر ماعان:
— كوستيا، ا، كوستيا!.. — دەدى.
مانا ماعان ءبىرىنشى رەت «كوماندير جولداس!» دەپ سويلەسىپ، باسقا جولداستارعا سوعىستىق ءتارتىپ جولىن كورسەتىپ جىبەرگەن دە وسى پەتر ەدى. ەندى مىنە، وڭاشا وتىرعان كەزىمىزدە ءتورت جىلدان بەرگى ەسكى ادەتىمىزگە باسىپ «كوستيا!» دەدى. ءبىز، ارينە، ساقال-شاشتى قىراۋ باسقان كەزدە دە «پەتيا، كوستيا» دەسىپ جۇرەتىن جولداستارمىز.
— كوستيا، قالاي ويلايسىڭ، ءبىز بەرلين كوشەسىنە دە وزگە بولىمدەردەن بۇرىن كىرەر مە ەكەمىز؟..
— نەگە بۇرىن كىرمەيمىز، بۇرىن كىرەمىز، ارينە!..
— ويىن ەمەس، ويلاسىپ كورەيىكشى... ءبىزدىڭ اسكەر شەگىنگەن كەزدەرىندە ءبىز ىلعي ارتتا بولاتىن ەدىك قوي، سولاي ەمەس پە ەدى.
— يە، سولاي بولاتىن.
— شابۋىلعا كوشكەننەن بەرى ىلعي الدا كەلە جاتقان جوقپىز با؟
— يە...
— ولاي بولسا، وسىمىز ءبىزدىڭ ەرەكشەلىگىمىز بولاد تا...
شەگىنۋ كەزىندە ارتتا جۇرسەك، شابۋىل كەزىندە الدا جۇرسەك، جاۋعا ەڭ جاقىن جۇرەتىن ءبىز بولعانىمىز دا!..
پەتردىڭ نە ايتقالى كەلە جاتقانى ايقىن بولسا دا، قىزىنىپ بۇل ايتقان اڭگىمەسى تەز اياقتالىپ قالماسىن دەپ، مەن:
— سودان سوڭ!.. — دەدىم.
— سودان سوڭ... بەرليننىڭ توبەسىنە سوۆەت تۋىن ءبىرىنشى بولىپ ورناتاتىن دا ءبىز بولارمىز؟ — دەدى پەتر قىزىڭقىراي سويلەپ. — ول كۇنى ءبىز قۇستاي ۇشپايمىز با!.. شەتىنەن ءبىر كىرىپ العان سوڭ، ورتاسىنا قاراي زىرلامايمىز با بەرليننىڭ!..
— تاپ وسى قورعاننىڭ توبەسىندە تۇرعان تۋىمىزدى اپارىپ، بەرليننىڭ توبەسىنە شانىشساق، ءتىپتى قىزىق بولار ەدى! — دەدىم مەن، پەترعا ەرىپ، قىزىپ كەتىپ. — دال-د ۇلى شىققان، تالاي ايقاستى كورگەن تۋ، دەنەسىندە مىڭ جاراسى بار جاۋىنگەردەي قۇرمەتتەلەر ەدى!..
— يە، تۋ مەن جاۋىنگەر دەنەسىندەگى جارا وزىنەن ءوزى قۇرمەتتى بەلگىلەر... ءبىراق ول جات جەر عوي... مىنا بىرەۋ جىرىم-جىرىم بولعان تۋدى شانشىپ قويعان كىم دەپ، مارشالداردىڭ بىرەۋى سۇراپ جۇرسە سەن تايقاقتامايمىسىڭ؟
— تايقاقتايتىن نە بار؟ ادىمداپ شىعامىن دا:
«جولداس سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى، بۇل تۋدى شانىشقان ەرەكشە ءبولىمنىڭ جاۋىنگەرى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى پەتر ۋشاكوۆ!» دەيمىن.
— ە، ويىڭ الدەقايدا ەكەن كوستيا!.. — دەپ پەتر ىسقىرىپ قالدى.
مۇنىمىز قالجىڭ كورىنۋى دە مۇمكىن. ءبىراق، جاۋىنگەردىڭ ءار ءتۇرلى ارمانى وسىنداي قالجىڭدار ارقىلى دا بايقالىپ قالادى. وسىنداي قالجىڭداردىڭ قايراق بولىپ، ۇلى ارمانعا جەتەلەيتىنى دە بولادى... بىرەۋ ءالى تۇك وندىرگەن جوقسىڭ دەپ ىزاڭدى كەلتىرۋ ارقىلى قامشىلايدى، ەندى بىرەۋ قولىڭنان كەلەدى دەپ، سەنىم بەرۋ ارقىلى قامشىلايدى. مەن سول سەنىم بەرۋ جاعىندا جۇرەتىن اداممىن. پەترعا دا سو مىنەزدى كورسەتتىم.
كۇزەتتى اۋىستىرىپ كەلگەن ۆولوديا:
— قۋانىشتارىڭ بار عوي ءبىر!.. الدە ەگور قايتىپ كەلدى مە؟ — دەدى.
— ءبىز بەرليندى الىپ جىبەردىك! توبەسىنە تۋىمىزدى شانىشتىق!.. فاشيزم جەرلەندى ءبىرجولا! — دەپ، پەتر كوتەرىلە سويلەپ جاۋاپ بەردى. ءقازىر ول اۋىر ءحالىمىزدى ۇمىتىپ كەتكەندەي ەدى.
— فاشيزم جەرلەندى دەيمىسىڭ؟ — دەدى ۆولوديا قالجىڭسىز جاۋاپ بەرگىسى كەلىپ، — نەمىس ءفاشيزمى جەرلەنەر. ول داۋسىز. ءبىراق فاشيزم دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى بۋىپ بايلانعان سالى، يا بولماسا، «قارا بۋرا» ەكەن. كاپيتال دۇنيەسى جەرلەنىپ بولعانشا ول سالىنى تالاي بايلاپ، بۋار ءالى. وتە اسىعىپ كەتپەڭدەر...
— ولاي بولسا، بەرلين الىنعاننان كەيىن دە اۆتوماتىڭ موينىڭدا بولسىن دەيمىسىڭ؟
— ءبىرازىمىز اۆتوماتتى تاستاماسپىز دا... ءازىر ۇستارمىز...
— مەن ۇيگە قايتقان ءتۇنى ەگىنگە شىعىپ كەتكىم كەلىپ وتىرسا، جوقتى ايتىپ كوڭىلىمدى بۇزعانىن كوردىڭ بە... — دەپ، پەتر رەنجىپ قالدى.
— ءازىر سوعىسا تۇرايىق، — دەدى ۆولوديا. — بۇ دا سول ەڭبەك. وتانىمىز قانداي ەڭبەككە شاقىرسا دا ءبىز ءازىرمىز عوي. سوعىس دەگەندى كاسىپ ەتەيىن دەر مەن دە جوقپىن. ەڭبەك كۇندەرىڭدى وسىدان جينا دەپ وتىرعان وتانىمىز دا جوق. ءبىراق ءازىر سوعىسا تۇرايىق... مۇمكىن، قازىرگى كۇندە ەڭبەكتىڭ ۇلكەنى وسى بولار...
سىرتتان تاق-تۇق ەتىپ اۆتومات، پۋلەمەت تىقىرى ەستىلىپ قالدى. تىپىرشىپ، بۋلىعىپ، تەز-تەز اتىلىپ جاتىر.
— باستالدى بىلەم!.. — دەپ، پەتر اتىپ تۇردى. ءبارىمىز دە ورنىمىزعا باردىق.
بۇل جولعى شابۋىل ەمەس، باسقا ەكەن... تەڭىز جاقتان ۇستى-ۇستىنە اتىلعان راكەتا جارىعىندا قولىندا شەلەگى، ەگور ەڭكەلەڭدەپ جۇگىرىپ كەلەدى. ارت جاعىنان قۋا جىبەرىلگەن راكەتالار بىرتە-بىرتە قورعانعا جاقىن تۇسە باستاپتى. ءار تۇستان اتقان اۆتومات، پۋلەمەت وقتارى جارق-جۇرق ەتىپ، ەگوردى جازعىتۇرعى سوناداي بۋىپ كەلەدى. جامان دوس — كولەڭكە، راكەتا جارىعىنان ەگوردى اينالا قاشىپ، باۋرىنا تىعىلادى. كوزگە ءبىر ىلەگىپ قالعان سوڭ، تاقتايداي جازىققا جاتا كەتۋدىڭ پايداسىزدىعىن جاقسى بىلەتىن ەگور ءبىر ادىم بولسا دا ىلگەرى باسقىسى كەلىپ، ەكى جاعىنا كەزەك بۇلتارىپ، ۇشىپ كەلە جاتىر...
پەتيا مەن ۆاسيا ەكى پۋلەمەتپەن ەگوردان ارىرەك جەردى اتا باستادى. ءبىراق قاي جەردى اتۋ كەرەكتىگى بايقالار ەمەس. جاپا-جالعىز تالاۋعا ءتۇسىپ قالعان جولداسىڭا جاردەم ەتەر تۇك شاراڭ جوعىنا ىزا بولىپ بارماعىڭدى شاينايسىڭ. كورىپ تۇرسىڭ، ىستەي الار تۇگىڭ جوق. ەگور ون شاقتى جاۋ سولداتىنىڭ ورتاسىندا قالسا، جالعىز بارىپ ايقاسا تۇسۋگە سەسكەنبەس ەدىڭ. مىناۋ ءبىر جۇيكەڭدى كەسەتىن جاي بولدى...
ترانشەيانىڭ تومەنگى ەتەگىنە دەيىن ەگورعا جيىرما-اق اتتام جەر قالعاندا، ءوزى ءبىر جاققا، شەلەگى ءبىر جاققا ۇشىپ كەتتى. ەگور اشەيىن ءسۇرىنىپ قۇلاسا، قولىنداعى شەلەگىنەن ايرىلماس تا ەدى، جارالاندى-اۋ دەپ قالدىق. ەگور ورنىنان تۇرا سالىپ، بۇرىلىپ بارىپ شەلەكتى الىپ قايتا بەرى قاراپ جۇگىردى. كولەڭكەسى شايقالاڭداپ كەتىپتى... ترانشەياعا سۇيرەتىلىپ كەلىپ ارەڭ جەتتى دە، اۋەلى شەلەگىن تاستاپ جىبەردى. سودان كەيىن اسىلىپ بارىپ، ءوزى قۇلادى. جاقىنداپ كەلىپ توبەگە تىرەلگەن راكەتا جارىعى ەگوردىڭ ءبىر اياعى ترانشەيانىڭ ەرنەۋىنەن شىعىپ قالعانىن ءالسىن-السىن كوزىڭە كورسەتەدى... ولگەنى دە...
جارىق تا ءسوندى... اتىس تا توقتادى... اينالامىز جازعىتۇرعى جۇمساق قاراڭعىلىققا شومدى. سول قاراڭعىدا ترانشەيانىڭ، ەرنەۋىنەن شىعىپ جاتقان ەگوردىڭ اياعى كوز الدىڭنان كەتپەيدى...
— سەگىز جاۋىنگەر قالعانىمىز دا... — دەپ، ۆاسيا كۇرسىنىپ جىبەردى.
قالعانىمىز سەگىز-اق... ەندى ساناۋعا دا اۋزىڭ بارار ەمەس...
شەلەكتى الىپ، ۆولوديا كەلدى. بەتى جابىق قالايى شەلەك ءۇش جەرىنەن تەسىلىپتى دە، ازعانا سۋ تۇبىندە عانا شىلدىرايدى. ءبىر جولداسىمىز وسى ءبىر ۇرتتام سۋ ءۇشىن ءولدى، بۇل بىزگە قىمباتقا تۇسكەن سۋ، وڭايلىقپەن ۇرتتاي دا قويار ما ەكەمىز...
— قىسىلشاڭدا قالعاندا ويىنا نە كەلدى ەكەن... — دەدى ۆاسيا.
ەگور ويىنا نە كەلگەنىن ىسىمەن مىنەزىمەن كورسەتتى! ءۇستى-باسىن وق تەسىپ كەتسە دە، ترانشەياعا اۋەلى ءوزى قارعىپ تۇسپەي شەلەكتەگى سۋدى ءتۇسىردى ەمەس پە! وسىنىسى ءالى دە الدىمىزدا الىستار تۇرعان ءبىزدى ويلاعانى دا. قالجىراعان، تاڭدايى كەپكەن جولداستارىم ءبىر تامشىدان بولسا دا سۋ جۇتسىن دەگەنى دە. قولىنان ۇشىپ كەتكەن شەلەككە بۇرىلىپ بارماي، جۇگىرە جونەلسە، مۇمكىن، ءوزى ءتىرى قالار ەدى. ءبىراق ەگور ءوزىن ويلاعان جوق، ءبىزدى ويلادى! اياقتالماعان الىستى، جاقىن سەزىلگەن جەڭىستى ويلادى!
— تەڭىز بەتى الاي-تۇلەي شىعار... وكىرىپ جاتىر عوي!.. — دەيدى ۆولوديا.
اتىس جوق. ءتۇن تاعى تىنىشتانىپ قالدى. تەڭىزدىڭ، اۋناقشىپ جاتقان دىبىسى بىزگە دە انىق ەستىلىپ تۇر. بۇلت كەشەگىدەن گورى قالىڭداپ، ەتەگىمەن توبەنى سيپاي كەتىپ، تومەن كوشىپ بارادى.
ەگور تۋرالى بىردەمە ايتار ما ەكەن دەپ، ءبارىمىز ۆولودياعا قاراپ، ءبىرتالاي ءۇنسىز وتىرىپ قالدىق. سۇراۋعا اۋزىمىز بارماي وتىر.
— كاتەر قايىقتار جاعاعا جاقىنداي دا المايدى، — دەدى ۆولوديا.
بۇل ءتۇننىڭ اكەلە جاتقان جاقسىلىعى جوقتىعى ايقىندالا بەردى. بۇگىن تۇندە تەڭىز ارقىلى دەسانت كەلەر ءقاۋپى بولسا، نەمىستەر ءبىزدى تىنىش وتىرعىزباس ەدى. ءتۇن بويى بوس ۇرەيمەن اۋرەلەپ، تاڭ اتا وپ-وڭاي قولعا تۇسىرگىلەرى كەلەدى. جاۋىنگەر جۇزىنە تاعى دا جۇدەۋلىك كىرە باستادى.
پەتيا پۋلەمەت وقتارىن ساناپ شىعىپ:
— جاڭا ەلۋ جەتىسىن شىعارىپ جىبەرىپپىز... — دەدى.
جاۋىنگەرلەردىڭ جۇدەي قالعانىن كورىپ، ۆولوديا كوڭىل كوتەرەتىن ءبىر جورامال ايتتى:
— قارا تەڭىزدىڭ سىرىن مەن جاقسى بىلەم... تاڭ اتا توقتالادى، — دەدى.
ۆولوديانىڭ مانادان جاعالاتىپ جۇرگەنى ارت جاقتان كەلەر جاردەم جايى. ءبىز تىم السىرەپ كەتپەي تۇرعاندا دەسانت كەلىپ قالسا، تۇياق ىلىككەن توبەگە ءبىرجولا بەكىنىپ قالار ەدىك دەپ ويلايدى. بۇل ءبارىمىزدىڭ ويىمىز. سوعىستا بىردەمەگە مۇرىندىق بولا الماعان، باسقالارعا وي تۋعىزا الماعان جەكە ەرلىك، دالاعا اتىلعان وقپەن بىردەي. ءبىزدىڭ مۇندا ايقاسىپ جاتقانىمىزدىڭ اياعى كەسەك ءبىر قيمىلعا اپارىپ تىرەمەسە، و دا سول، بوسقا اتىلعان وقپەن تەڭ. ۆولوديا جاردەم كەلە قويماسا، قىرىلىپ قالادى ەكەمىز دەپ قايعىرىپ جۇرگەن جوق، ارىرەكتى ويلاپ كۇيزەلىپ ءجۇر.
جىرىم-جىرىم بولعان تۋىمىزدى الىپ سامەد بەكىنىسكە كەلدى:
— ساباعىن وق قىرقىپ، جەل سىندىرىپ ءتۇسىردى، — دەدى. ەندى قايتا جالعاستىرىپ تاڭىپ جاتىر. — سەن گۆارديا تۋىسىڭ، شىداپ ب ا ق! — دەپ قويادى...
تاڭ اتا تاعى دا اۋىر سوققىنىڭ استىندا قالدىق. «فەرديناند» دەپ اتالاتىن بەس زەڭبىرەك جىلجىپ كەلىپ قارسى الدىمىزعا تۇرا قالدى دا، ءبىزدىڭ بەكىنىستى قاراۋىلعا بايلاپ الىپ، بەس ءجۇز مەتر جەردەن تالقانداي باستادى. تاجىريبەلى ينجەنەرلەردىڭ سالعان بەكىنىسى ءالسىز جەرىنە سنارياد تۇسىرمەيتىن سياقتى. توبەسى تەمىر مەن تاس، قارسى الدىندا وققاعارلارى بار. زەڭبىرەكتەر باقىلاۋعا قالدىرىلعان ساڭلاۋلاردى كوزدەپ اتىپ ءبىر ءبۇيىرىن ويىپ بارادى.
— قوپارىپ تاستاۋعا بەل بايلاعان ەكەن... — دەيدى ۆاسيا. زەڭبىرەكتەردىڭ اۋەلى بەكىنىستى «شەشىندىرىپ»، سودان كەيىن تالقانداپ تاستايتىنىن تالاي كورگەمىز. ۇستى-ۇستىنە ۇرعىشتاپ، بالشىقتى ءبىراز شاشادى دا، وقتى بەكىنىستىڭ ىرگەسىنە دالدەپ قاداي بەرەدى. بەكىنىس اۋەلى «شەشىنەدى»، سودان سوڭ تالقان بولادى.
توبەمىزدە ەڭ كەمىندە ەكى-ۇش قاتار تەمىر جول تابانى بار. ارالاستىرىلا قۇيىلعان تاس ءالى شاتىناعان جوق. بەكىنىستى ساڭلاۋ تۇستارىنان قيراتا قويۋ دا ارزانعا تۇسپەيدى. كوزگە ارناپ قانا قالدىرىلعان ءتورت ەلى سىزاعا زەڭبىرەك وعى ءدال تيە قويۋى دا تاۋەكەل-اق. ءبىراق وتىرعان ءۇيىڭدى بىرەۋ مىڭ پۇت بالعامەن ماڭدايدان ۇرىپ، بىرەۋ ىرگەسىن قوپارىپ جاتسا، و دا ءبىر شىدام كەرەك ەتەتىن نارسە...
توبەنىڭ ەكىنشى بۇيىرىنە مۇيىزدەرىن توسا، ءۇش «جولبارىس» تانكىسى كەلىپ تۇرا قالدى. جاۋاپ بەرەر جاي جوق، ءوڭىمىز بۇزىلىپ، ىزاعا بۋلىعىپ بارامىز. پۋلەمەتپەن تانكىنى اتۋ دەگەن اعاش وقپەن ءپىلدى اتقانمەن بىردەي. تاقتايداي جازىقتا تۇرعان تانكىلەر گراناتا لاقتىرار جەرگە جاقىنداتپايدى. وكوپتان قىلقيتىپ-قىلقيتىپ باستارىن شىعارىپ، قارعانىڭ بالاپانىنداي بولىپ جاياۋ اسكەر دە قورشاپ وتىر.
دامىلسىز قاشاپ، دالدەپ ۇرىپ جاتقان زەڭبىرەك وقتارى بەكىنىستىڭ، جاندى جەرلەرىنە جاقىنداپ قالعانى بايقالادى. كەيدە باقىلاۋعا ارنالعان ساڭلاۋلارعا بۇرقىراپ شاڭ كىرىپ كەتەدى، كەيدە قابىرعادان ۇشىپ تۇسكەن ۇساق-ۇساق تاس سىنىعىن كورىپ قالاسىڭ.
— سولتۇستىكتەگى پۋلەمەت ۇياسى تالقاندانىپ قالدى، — دەدى گريشين مەنىڭ قۇلاعىما ايعايلاپ.
— پۋلەمەتشى ءتىرى مە؟
ۆاسيا باسىن شايقادى، مەن ەندى جەتەۋ-اق قالعانىمىزدى ءتۇسىندىم...
— تەڭىز تىنىشتالدى... ءبىراق ەش نارسە كورىنبەيدى، — دەيدى ۆولوديا ىمداپ.
— نەسىن قارايسىڭ... تۇنگە دەيىن كۇتپەي-اق قوي... — دەگىم كەلىپ، ۆولوديانى ساۋساعىممەن شاقىرا بەرگەنىمدە ءبارىمىز دە جالپ ەتىپ قۇلاپ تۇستىك...
بەكىنىستىڭ ءدال تۇبىنە سالىنعان مىڭ پۇت مينا جارىلعانداي، تابانىمىز ءبىر دۇڭك ەتىپ قالىپ كوتەرىلىڭكىرەپ كەتتى دە، الىپ ۇردى. جوعارى قاراي جۇلقىنا بۇرقىراعان قارا توپىراق قايتا قۇلاپ، بار ساڭلاۋدى بىتەپ تاستادى. بەكىنىس ءىشى قاپ-قاراڭعى. جارالانعان ەشكىم جوق. جارىق قىلىپ جىبەرسەم، جولداستارىم بىرىنەن سوڭ ءبىرى تۇرىپ، ماعان قاراي كەلە جاتىر. بەكىنىس بۇرىش-بۇرىشىنان شاتىناپ جارىلىپ كەتىپتى.
— شىعىڭدار تەز!
ورتاداعى سەنىمدى بەكىنىستى تاستاپ، ءار جەردەگى پۋلەمەت ۇيالارىنا، جابىق ترانشەيالارعا كوشۋگە تۋرا كەلدى. بەكىنىس «شەشىنىپ» بولىپ، ەندى تالقانداۋى عانا قالعان. پۋلەمەت، گراناتالارىمىزدى الىپ، ەڭ تومەنگى ۇڭعىلارعا قاراي كەتتىك.
بىزدەن كەيىنىرەك كەلىپ تومەنگە تۇسكەن پەتر:
— بەكىنىس قيرادى... ادەمىلەپ كوتەرىپ الىپ، اۋدارىپ تاستادى، — دەدى.
بەكىنىستى قيراتىپ بولعان سوڭ زەڭبىرەكتەر دە توقتادى. ەندى ءبىزدىڭ جايدى بىلگىلەرى كەلگەندەي، ءبىر روتا سولدات قورعاندى اينالا قورشاپ الىپ، جاقىنداپ كەلەدى. شابۋىل ەمەس، اشەيىن عانا ۇستاپ العىلارى كەلگەندەي، قاز-قاتار قوزعالىپ، اتپاستان كەلە جاتىر.
— پۋلەمەت!.. وت!..
— زەڭبىرەك توپاننىڭ تۇسىندا ءبىرتالاي وعىمىز جانىمىزعا قالدى عوي... ەندى ءبىراز اتىسۋعا بولادى، — دەيدى شارۋاقور پەتر.
ءبىز توبەدە، جاۋ ەتەكتە، ءبىز تاسادا، جاۋ اشىقتا... ءبىز ولاردى كوزدەپ اتامىز، ولار ءبىزدى كورمەي اتادى. بۇلاي كەزدەسىپ قالعاندا، تالاي كەگىڭدى الىپ تا قالاسىڭ. زەڭبىرەك تومپەشىنىڭ تۇسىندا ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەن جاۋىنگەرلەر ءبىر جاساپ قالدى. ءالى تۇك شىعىنى جوق، ءالى كوپ ەكەن دەپ ويلاتۋ ءۇشىن، ءتورت پۋلەمەت، ءۇش اۆتوماتتان بىردەي اڭىراتتىق، جەر بەتى شۇبارتىپ، كەك ءبىرتالاي الىنىپ قالدى.
جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرى تەز شەگىنىپ، وكوپتارىنا بارىپ بۇقتى. ءبىزدىڭ، ءولى-تىرى ەكەنىمىزدى بايقاۋ ءۇشىن عانا بوي كورسەتكەن جاياۋ اسكەر بىزبەن اتىسقان دا جوق، توبەنى الۋعا ۇمتىلعان دا جوق.
ەندى «فەرديناند» زەڭبىرەكتەرى مەن «جولبارىس» تانكىلەرى بۇرىنعىسىنان گورى دە جاقىنداپ كەلىپ، قاتارلاسىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قاي تۇستا وتىرعانىمىزدى انىقتاپ العان سوڭ، ەندى توبەنىڭ سول جاعىن قوپارماق. وندا ءبىز وڭ جاق بۇيىرگە كەتەمىز دە.
ءبىزدىڭ قازىرگى پانالاپ وتىرعانىمىز ەكى پۋلەمەت قوياتىن ورنى بار، شىعىس بەتتەگى ۇيا ەدى. بۇل ورتالىق بەكىنىستەي بەرىك ەمەس، بەس-التى تۇيگىشتەگەننەن قالار جايى جوق. ايتەۋىر، جابىق باسپانا.
— جولداس كوماندير، «فەرديناندتىڭ» ادامدارى قاراۋىلعا قونىپ تۇر. سنايپەر مىلتىعىن بەرى اپەرىپ جىبەرسىنشى، — دەدى پەتر، قولىن ارتىنا قاراي سوزىپ، كوزىن ساڭلاۋدان الماي وتىرعان بويى. مەن قولىنا مىلتىقتى ۇستاتتىم. پەتردىڭ سىرت جاعىنان باقىلاپ تۇرعان سامەد:
— وڭ جاعىنداعىسى كوماندير، سول جاعىنداعىسى وقتاۋشى... — دەدى.
پەتر العاش اتىپ قالعاندا، سامەد «قۇلادى!» دەدى دە، ەكىنشى اتقاندا:
— تيگەن جوق، — دەدى.
پەتر ەكىنشى وعىنىڭ تيمەي كەتكەنىنە نامىستانعانداي، مۇرتى دىرىلدەڭكىرەپ، ۇزاعىراق كوزدەپ قالدى. ءبىراق ءۇشىنشى رەت اتا العان جوق. مىلتىعى وڭ جاق قولتىعىنىڭ استىنان سۋسىپ، جەرگە ءتۇستى. سامەد «پەتيا!» دەپ قالدى، شالقاسىنان قۇلاي بەرگەن پەتردى قۇشاقتاي الىپ. پەتيانىڭ بۇرالعان سىمداي شيراتىلعان دەنەسى بوساپ، باسى سىلق ءتۇسىپ كەتتى. ماڭدايىنىڭ ءدال ورتاسىندا جالعىز قارا مەڭ كورىنەدى. وق ماڭدايدىڭ ورتاسىنان قادالىپتى. ءالى ءبىر تامشى قان شىققان جوق...
— پەتيا، پەتيا!.. قوش، ەر پەتر!..
«فەرديناندتار» قاق قاسىمىزعا كەلىپ الىپ، بىرنەشە رەت دۇركىرەتە اتتى. توبەنىڭ بۇل جاق بەتى وڭاي قالتىلداي باستادى.
— باتىس جاقتاعى پۋلەمەت ۇياسىنىڭ ساڭلاۋىن جاۋىپ تاستادى، — دەدى ۆاسيا گريشين كەلىپ. تەلەفون الداقاشان بىت-شىت بولىپ، ەندى بىرىمىزگە-بىرىمىز كەلىپ حابارلاساتىن بولعامىز.
— پۋلەمەتتەر تۇگەل توبەگە شىعارىلسىن. ترانشەيانىڭ تۇيىسكەن جەرىنە ورنالاسايىق، — دەدىم.
— بۇزىلىپ قالعان ورتالىق بەكىنىستى ەندى اتپاس. مەن بايقاپ كەلەيىن! — دەدى ۆولوديا.
— بار...
وتىرعان ۇيامىزدىڭ كوزى سىعىرايىپ، قاراڭعىلانىپ بارادى. كوزىڭ سىعىرايعان سوڭ، كورەر دۇنيەنىڭ دە اپشىسى تارىلىپ، الاقانداي عانا جەر كورىنەدى. كەشە كەشكە ەگور سۋ الۋعا بارعان بۇلاق سۋى كۇمىس تەڭگەدەي بولىپ، كۇنگە شاعىلىسىپ جاتىر. ورال سۋى قانداي جارقىرايتىن ەدى، شىركىن، دەگەن وي كەلە قالىپتى. كاسپيي قانداي شالقىپ جاتاتىن ەدى!..
باتىس پەن شىعىسىمىزدان زەڭبىرەكتەرىمەن اتقىلاپ جاتىپ، جاۋ سولتۇستىگىمىزدەن جاياۋ اسكەرىن جىبەرىپتى...
— سولتۇستىكتەن توبەگە ورمەلەپ كەلەدى، — دەدى سامەد.
— ترانشەيالاردىڭ تۇيىسكەن جەرىندە، توبەدە توسامىز! گراناتالاردى سول اراعا شىعار! — دەدىم.
اقتىق مينۋتتارىمىزعا ارنالعان «گراناتا» دەگەن ءسوز دە ايتىلىپ كەتتى...
ۆولوديا جۇگىرىپ كەلىپ:
— دەسانت! دەسانت! — دەدى دە، كىرپىكتەرىن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى.
— تەڭىز بەتىندە ايقاس!.. قارا تەڭىز ورتەنىپ بارا جاتقانداي، — دەگەن ايعايلار ءار جەردەن شىعىپ قالدى.
توبەگە شىعىپ الىپ، بىرىمىزگە-بىرىمىز:
— دەسانت، دەسانت! — دەپ ايعايلايمىز. ءبارىمىز كورىپ تۇرعان نارسەنى بىرىمىزگە-بىرىمىز نۇسقاپ كورسەتىپ جاتىرمىز...
ءبىزدىڭ توبە الىستان قاراعان ادامعا تۇتانا باستاعان جانارتاۋ سياقتى كورىنەتىن بولۋ كەرەك. توبەمىزدەگى شاڭ توپىراقتان اسپان كورىنبەيدى. ءدال ۇستىمىزگە نوسەر بۇلتى كەلىپ قالعانداي تۇنەرىپ تۇر. توپىراق شاڭى ەتەك جاقتا سيرەگىرەك. تەڭىز بەتىندەگى ايقاستىڭ وت-جالىنى كورىنبەگەنمەن قارا تەڭىز ەسكى ايناداي كومەسكىلەنىپ بولسا دا كورىنىپ جاتىر. وسى شاڭ بوراندا ءبىزدى جەلكەدەن باسقالى، سول جاعىمىزدان جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرى ورمەلەپ كەلەدى.
— شىدا، سامەد!.. ۆاسيا، وڭ جاعىڭا قارا!..
— وتان ءۇشىن، ەل ءۇشىن!..
— ءيا، حاننان!.. ستالينگرادتا ءبىز بىلاي ۇرعامىز سەندەردى!
— گراناتا، گراناتا، جولداس كوماندير!..
— كوستيا، گراناتا!..
ءار ءتۇرلى ايعاي ارالاسا شىعادى. كوماندا قايسى، ۇران قايسى، ونى اڭعارىپ بولار ەمەس. ەتەكتەن ورمەلەپ كەلە جاتقان سۇر قوڭىزدارعا گراناتا دا لاقتىرىلىپ جاتىر، پۋلەمەت تە جۇمسالىپ جاتىر...
— وڭتۇستىكتەن ورمەلەپ كەلەدى، جولداس كوماندير!..
— ۆولوديا، ۇمتىل!..
ترانشەيالارىمىزدىڭ تومەنگى جاعى جاۋدىڭ قولىندا، ءبىز ىعىسىپ توبەگە عانا جينالىپ قالدىق. پۋلەمەت ەندى جەر بەتىن ەمەس، توبەنىڭ قىرقا جيەگىن عانا اتقىلاپ وتىر. ءار جاۋىنگەردىڭ قاسىندا گراناتا، قولىندا اۆتومات... كەيبىرەۋىمىز گراناتا مەن پۋلەمەتتى كەزەك جۇمساپ وتىرمىز. بىزگە قاراي لاقتىرعان جاۋ گراناتالارى دا جاقىن تۇسە باستادى. اۆتومات وقتارى تومەندەپ توبەنى سيپاي كەتىپ جاتىر. جابىق بەكىنىستەردىڭ ءبارىن تاستاپ ءۇش سالا بولىپ كەلىپ تۇيىسكەن ترانشەيانىڭ ايرىعىنا تاقالىپ كەلەمىز... ايرىققا جەتكەندە سوڭعى قولما-قولعا دا كىرگەنىمىز...
سامەدتىڭ قاسىنداعى جاۋىنگەر گراناتاسىن لاقتىرىپ قالدى دا، ءوزى دە جىرانىڭ ەرنەۋىنە شالقالاي اسىلىپ بارىپ، بىلق ەتىپ تۇبىنە ءتۇستى. توبەسى قىلت ەتىپ قالعان جاۋ اسكەرىن سامەد اۆتوماتىنىڭ تۇبىمەن ۇرىپ قالدى.
— سامەد، شىدا! — دەدىم. ءتورت-اق جاۋىنگەرمەن قالعاندا وسىدان باسقا جاردەمىم دە جوق ەدى بەرەتىن.
جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرى سولتۇستىگىمىز بەن وڭتۇستىكتەن توبەنىڭ، يىعىنا اسىلىپ الىپ، ەندى ءبىر اتتاپ توبەگە شىققالى تۇر. ءبىز بەس جاۋىنگەر ەكى جاققا قاراپ الىپ، توبەنىڭ ۇشار باسىن عانا قورعاۋعا قالدىق. ەندى ەتەكتە نە بولىپ جاتىر، توبەگە قانشا اسكەر ورمەلەپ كەلەدى، ونى كورە الماي كەتتىك. جاقىنداپ كەلە جاتقان تەڭىز بەتىندەگى ايقاس قانا ايقىنىراق سەزىلەدى.
ءبىزدى اتقىلاپ تۇرعان زەڭبىرەكتەر دە تىنا قالدى، جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرى دە توبەگە قاراي لاپ بەردى. گراناتا گۇرس-گۇرس جارىلادى. پۋلەمەتتەرىمىز توبەنىڭ شاشىن الىپ جاتقان ۇستاراعا ۇقساپ كەتەدى. بەلىمىزدەگى ءبىر-بىر گراناتادان باسقا قورىمىز سارقىلىپ بارادى. ەندى ايانارىمىز دا، ايارىمىز دا قالعان جوق.
سامەد گراناتاسىن لاقتىرا بەرىپ شالقاسىنان ءتۇستى. اينالاسىندا اراداي ىزىڭداعان وقتار، بىرت-بىرت جارىلعان گراناتا سىنىقتارى سامەدتى جاۋىپ كەتىپتى. بەت-اۋزى بىرەۋ پىشاقتاپ كەتكەندەي، قىزىل قان، وعى تاۋسىلعان اۆتوماتىن قۇشاقتاعان بويى سامەد ترانشەيانىڭ تۇبىنە ءتۇستى. ءجۇزى كۇلىمدەپ، تاعى ءبىر قالجىڭ ايتقىسى كەلىپ جاتقانداي...
— سامەد، سامەد!
— سامەد ءۇشىن!
— پەتر ءۇشىن!
— كاپيتان ءۇشىن!
...توبەگە كەلىپ تۇيىسكەن ترانشەيانىڭ ءۇش تارماعىندا ءۇش-اق ادام قالدىق: ۆاسيليي گريشين، ۆلاديمير تولستوۆ، قايىرعالي سارتالييەۆ... ۆاسيا، ۆولوديا، كوستيا... بىلاي ساناساڭ دا ۇشەۋ، ولاي ساناساڭ دا ۇشەۋ... جاۋ اسكەرى توبەگە ءبىر شىعىپ السا، سوڭعى مينۋت دەگەنىمىز ونشا ۇزاققا سوزىلا الار ما ەكەن... ون شاقتى گراناتامىز قالىپتى، ەكى پۋلەمەت، وقسىز قالعان اۆتوماتتار... تەمىر قالپاق قىلت ەتىپ قالسا-اق، ءبىر گراناتا شىعىن بولادى. جاۋ جاعىنىڭ گراناتالارى توبەگە ءجيى-جيى ءتۇسىپ، بورس-بورس جارىلادى. ءبىزدى ساقتاپ تۇرعان تەرەڭ ۇڭعىلار عانا.
وسىنداي تىعىرىققا تايانعان كەزىمىزدە تەڭىز جاق بەتتەن ءۇرتىس كوتەرىلگەن «ۋرا» ەستىلدى، شاڭ-بورانى ەش نارسەنى كورسەتپەسە دە، «ۋرا» ەسىپ، كۇشەيىپ كەلەدى.
پۋلەمەتتەردىڭ كەۋدەسىندە جانى بولسا، سۋىرىپ الىپ كوزىنە كورسەتەردەي حالگە جەتىپپىز. وڭ، جاق بىلەگىمنەن ءبۇيى شاعىپ العانداي بولعانىن مانا سەزىپ ەدىم، ەندى وڭ اياعىم ورنىنان قوزعالا الماي قالىپتى. ەتىگىمنىڭ تابانىنا تولىپ جاتقان سۇلىك ءتۇسىپ كەتكەندەي، الدە قاي باقايىمنىڭ جەركەنگەنى سەزىلەدى. بىلەگىمە ءبۇيى ءالى جابىسىپ تۇرعانداي كورىپ، جەڭىمدى بىر-ەكى رەت سىپىرىپ تا قالدىم. ءبۇيى تۇسەر ەمەس...
ۆاسيا مەن ۆولوديا قاتتى قىسىلىپ بارادى. ايعايلارى تىم ءجيى، تىم اششى شىعادى. بىر-بىرەۋى وڭدارمەن الىسىپ، ءولىم بارىن ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى. مۇندايدا كومانديردىڭ قاتاردان شىعىپ قالعانى اۋىر اسەر ەتەدى. ءدال وسى قىسىلشاڭدا جارانى ەلەي قالسام، ودان ۇلكەنگە ۇشىرايتىنىمىز دا انىق. ەكى قولىمدى پۋلەمەتتىڭ قۇلاعىنا تاستاي قىلىپ جاپسىرىپ الدىم دا، ايعاي سالدىم:
— ۆولوديا!.. ۆاسيا!.. سامەد! ۇر!.. — دەپ ولى-تىرىسىنە بىردەي كوماندا بەردىم. بۇل جەردە ۇشەۋىمىزدىڭ داۋىسىمىز بىردەي شىعىپ تۇرۋى — ەڭ ۇلكەن ارقا سۇيەۋ سول عانا ەدى. سامەدتىڭ قازا بولعانىن ۆاسيا مەن ۆولوديا كورگەن دە جوق-تى.
پۋلەمەتىنىڭ وعى تاۋسىلىپ، ۆولوديا ماعان قارادى. قاسىمدا قالعان ەكى گراناتانى وعان بەرىپ، ءوزىم پۋلەمەتكە قايتا ەڭكەيدىم.
— كوستيا! مۇندا كوشەيىك! — دەيدى ۆولوديا قوپارىلىپ قالعان بەكىنىستىڭ، كەسەك تاستارىن نۇسقاپ.
مەن جارالانعانىمدى بىلدىرمەيىن دەپ، پۋلەمەتىمدى قۇيرىعىنان سۇيرەي ارەڭ جىلجىپ كەسەك تاستاردىڭ اراسىنا باردىم. ارتىمنان ءبىر قىزىل جىلان ەرە كەلە جاتقانداي قان سورعالاپ شۇبالىپ ەتەگىمە ورالىپ كەلەدى. سول قىزىل جىلان سودان كەيىن قايدا بارسام دا سوڭىمنان قالماي ەرە بەردى، ەرە بەردى... وپىرىلىپ قۇلاعان بەكىنىستىڭ وركەش تاستارى بەرىك پانا بولارلىق ەكەن. مەن جىلجىپ سول تاستاردىڭ اراسىنا كوشتىم.
«ۋرا» جاقىنداعان سايىن، توبەگە تۇسكەن گراناتالار دا سيرەي باستادى. ەندى قىزۋ ايقاس تەڭىز بەن ارالىققا اۋدى. جاۋدىڭ جاياۋ اسكەرى ءبىزدىڭ توبەدەن سىپىرىلىپ ءتۇسىپ كەتكەنى بايقالدى. تەڭىز جاعاسىنىڭ ەسكەك جەلى توبەنىڭ ۇستىندەگى قارا بوراندى ەتەگىمەن جەلپىپ، ىسىرىپ اكەتىپ بارادى. مەشەل بالاداي استىمەن جىلجىپ كەتىپ بارا جاتقان «فەرديناندتار» كورىنە باستادى. مانادان گۇرىلىن ەستىگەنىمىز بولماسا ءوزىن كورە الماعان سامولەتتەر دە كوزگە ىلىكتى. ءبىزدىڭ توبەمىزدىڭ باتىسى مەن شىعىسىن بورىكتىرە بومبىلاپ ءجۇر. اسپانعا اق ورامال لاقتىرعانداي، شاڭق-شاڭق ەتىپ زەڭبىرەكتەر تۇر.
ءبىز قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلىپ قالىپپىز. ەندى، كەلە جاتقان دەسانتقا جاردەم بەرۋدى ويلاپ، راكەتا اتا باستادىق. جىرىم-جىرىم بولسا دا ىعىسپاي جەلبىرەپ، قىزىل تۋىمىز تۇر. الدە قاي تۇكپىردە قالعان راكەتالاردى تاۋىپ الىپ، بالاشا قۋانىپ، ۇستى-ۇستىنە اتىپ، تانكى تىزبەكتەرىن، زەڭبىرەك توپتارىن نۇسقاپ جاتىرمىز.
ۆاسيا مەن ۆولوديانىڭ كوز قاراستارىندا «سامەد قايدا؟» دەگەن سۇراۋ تۇر، ول سۇراۋدى بەرگىزگىم كەلمەي:
— ءبىز ەندى ۇشەۋ-اقپىز... ءقازىر جۇزدەرگە اينالامىز... كەشكە دەيىن مىڭدارعا اينالارمىز، — دەدىم.
«ۋرا» تولقىنى ەتەككە كەلىپ تىرەلدى. اياعى ساۋلار اتىپ تۇرىپ:
— ريەۆياكين! ريەۆياكين... كوستيا، بەرى كەل! — دەيدى، وزدەرى ترانشەيامەن تومەن ۇمتىلىپ بارا جاتىپ.
وڭ اياعىم بورەنە سياقتى جانسىز سەزىلەدى. كۇپشەكتەي بولىپ ءىسىپ، ەتىكتىڭ قونشىن كەرنەپ بارادى. ساۋ كۇنىندە اياقتىڭ دا سالماعى بارىن كىم ەسكەرگەن ەندى تومەن تارتىپ قوزعالتپاي قويىپتى. ۆولوديا ارتىنا بۇرىلىپ:
— سەن نەمەنە، جارالانىپ قالعانبىسىڭ! — دەدى.
جولداستاردىڭ الدىنان قارسى جۇگىرە الماعانىما مەن جىلاپ جىبەرگەن ەكەمىن.
— ۆاسيا، بەرى كەل، كوستيانى كوتەرىپ الا تۇسەيىك! — دەپ، ۆولوديا مەنىڭ قاسىما كەلدى.
— جوق، بارا بەرىڭدەر...
توبەنىڭ باسىنا باسقالاردان بۇرىن ريەۆياكين شىقتى. قىراندارىم، سۇڭقارلارىم دەپ، قاتتى ايعايلاپ كەلەدى. جارقىن ءجۇزى كۇلگەنمەن كوزىندە جاس بار... ريەۆياكين قاسىنا كەلىپ تۇرعان ۆاسيا مەن ۆولوديانى ءبىر-بىر قۇشاقتاپ:
— وزگەلەرىڭ قايدا؟ — دەدى.
ۆولوديا مەنى نۇسقادى.
ريەۆياكين بالاپانىنىڭ ۇستىنە كەلىپ قونعان اقيىقتاي قارعىپ كەپ قاسىما ءتۇستى دە قاناتىن جايا قۇشاقتاي الدى:
— قىراندارىم! ەرلەرىم!..
ريەۆياكيننىڭ كوزى الدەكىمدەردى ىزدەپ، اينالا قارايدى. بۇل مينۋتتا كوزىڭە ىلىكپەگەن جولداستارىڭ جوق بولعانى دا، كاپيتان... ميروشنيك، سامەد، پەتر، ەگور، زونين تاعى باسقالارىمىز جوق ەندى... قالعانىمىز وسى-اق، ۇشەۋ-اقپىز، جولداس كاپيتان...
— قاي جەرىڭ، كوستيا؟ — دەدى ريەۆياكين.
— اياعىم...
— ەشتەڭە ەتپەيدى!
— ءوزىم دە سولاي ويلايمىن...
— وزگە جارالىلارىڭ قايدا؟ — دەدى ريەۆياكين، كوزىنە تۇسپەي تۇرعان جولداستاردىڭ جايىن سۇراماۋعا شىداي الماي.
— باسقا جارالىمىز جوق... جارالى جالعىز مەن عانا... — دەدىم.
ريەۆياكين بىرەسە تۋىمىزعا، بىرەسە وزىمىزگە قاراپ تۇرىپ:
— وتان بۇيرىعىن ورىندادىڭدار. راحمەت، دوستارىم! توبەنىڭ اينالاسى نەمىس بەيىتىنە اينالىپتى. راحمەت، ەرلەرىم! — دەدى.
11
ءبىز كەلىپ بەكىنگەن توبەنىڭ اينالاسى بىرتە-بىرتە ءوزىمىزدىڭ قولعا اۋا باستادى. ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەرلەر العاشقى كەزدە توبەنىڭ ەتەگىندەگى وكوپتاردا ەدى، ءقازىر جىلجىپ ارىرەك كەتتى. كەيبىر تۇندەردە وتىز مەتر، كەيبىر تۇندەردە ەلۋ مەتر ارىرەك بارىپ قونادى. سوۆەت جەرىنىڭ ءوز يەسى كەلىپ، كۇن ساناپ ىرگەسىن بەكىتە ءتۇسىپ جاتىر.
بوسانعان جەرى ءالى دە كەڭ ەمەس. كەي كۇندەرى كەمىپ تە قالادى. ءبىراق قازىعىمىز بەرىك قاعىلىپ، ورنىعا تۇسەمىز. ءقازىر ءبىزدىڭ ەكى قورعان بار. بىرىندە دەسانت ديۆيزياسىنىڭ شتابى، بىرىندە ءبىزدىڭ پولكتىڭ شتابى. ەكى قورعاننىڭ اراسى دا بىزدىكى. تەڭىز بەتىنە كەمەلەرىن ءتىزىپ، سۋ جولىن نەمىستەر بەكىتىپ تاستاعانمەن جاعا ءبىزدىڭ قولدا. «ەگور بۇلاعى» الدەقاشان ىشكى اۋدان بولىپ قالدى.
ازىق-تۇلىكتى اسپاننان كۇتەتىن كۇندەر دە ءوتىپ بارادى. تەڭىز كەمەلەرى جاۋ شەبىن بۇزىپ-جارىپ كەلىپ، اسكەر دە ءتۇسىرىپ كەتەدى، ازىق-تۇلىك، قارۋ-قۇرال دا تۇسىرەدى. تەڭىزدەگى «تەمىر قاقپا» ءبىزدىڭ كەمەلەر كەلە جاتقاندا وڭاي اشىلىپ كەتەتىن بولدى.
توبەنىڭ اينالاسىنا جەڭىل سامولەتتەر دە كەلىپ قونىپ ءجۇر. ۇزاق وتىرا الماسا دا، تال تۇستە قونىپ، تال تۇستە ۇشىپ كەتەدى.
قورعاننىڭ استى كوشە-كوشە... شتاب، گوسپيتال، ەلەكتر ستانسياسى، ازىق-تۇلىك، قارۋ-قۇرال قويمالارى تۇگەل جەر استىندا. توبەنىڭ ىرگە جاقتارى تۇگەل پۋلەمەت، مينومەت ۇيالارى دەسەدى. بۇرىن ءبىر عانا بەكىنىس بولعان بيىك قورعان ءقازىر ايقىش-ۇيقىش سالىنعان اراڭ الدىرماس قامالعا اينالعان. گازەت تە شىعادى، راديو دا سويلەيدى. ىستىق شاي سۇراۋىڭا دا بولادى.
جەر استىنداعى گوسپيتال بولمەسىندە ءبىز جەتى جارالى جاتىرمىز. تىنشۋ دا، ىستىق تا... دارى-دارمەكتىڭ، تەرلەگەن دەنەنىڭ يىستەرى ارالاسىپ، ىشتەگى از اۋانى اۋىرلاتا تۇسەدى. ورىس تىلىندە «ەرگەجەيلى» اتالىپ كەتكەن كىشكەنە عانا ەلەكتر شامى بىرەسە قىزارىپ، بىرەسە كوزى شىعىپ كەتكەلى تۇرعانداي شاتىناي جارقىراپ، مازاڭدى الادى. ەڭ ۇلكەن ەرمەگىمىز راديو. قۇلاعىڭا جاپسىرىپ العان ەكى قارا دوڭگەلەك موسكۆا حابارىن سىبىرلايدى.
— قىرىق ءتورتىنشى جىلى، اپرەلدىڭ بەسى كۇنى كەرچ قالاسىنىڭ سىرتىنان...
بۇل ارينە، ءبىزدىڭ جاي. ءبىز ونى ەڭ ادەمى سالىنعان اندەي تىڭدايمىز. الدىڭعى كۇنى بەرىلگەن ءبىر حاباردىڭ تۇسىندا مەن ۇيقتاپ جاتىپپىن. سول حابار باسىلعان «پراۆدا» گازەتىن بۇگىن ءجۇزىنشى رەت وقىعان شىعارمىن... ءبىر وقىپ شىعىپ، شينەلىمنىڭ قالتاسىنا سالارىن دا، قايتا سۋىرىپ الام...
سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى دەگەن اتاق العان جىگىتتەردىڭ ءتىزىمى ابدوللايەۆ سامەدتەن باستالىپتى... جارلىقتىڭ بارلىق ءسوزىن جاتقا ءبىلىپ العانداي بولسام دا، كوزىم قايتا-قايتا ءسۇزىپ شىعادى. ءتورت جىل بىرگە سوعىسقان جولداستارىمنىڭ اتتارىن كورگەندە، كوز الدىما وزدەرى دە بىرگە كەلەدى.
ۇلكەن قارا كوزدەرىندە ءار كەزدە ءبىر وي تۇراتىن كاپيتان ميروشنيك، ءقازىر كىرىپ كەلىپ، نەگە جاتىرسىڭ، جارالانۋ ۇيات ەمەس پە دەيتىندەي كورىنەدى. كەيبىر ادامنىڭ ولگەنىن كوزىڭمەن كورسەڭ دە، ويىڭ ءبىرجولا كونبەي قوياتىنى دا بولادى ەكەن!
اندرەي ميروشنيك ءبىزدى جاس دەمەي، ۇلكەن ىستەردىڭ تىزگىنىن ءوز قولىمىزعا بەرىپ، سەنىپ قالۋشى ەدى. شىجىمسىز، ارزان اقىل — ۇساق كىجىڭسىز، قاناتىڭ بولسا، ەركىن سەرمەپ ءوسىپ ەدىك.
سامەدتىڭ اتىنا كوزىڭ ۇزاق توقتاپ، ورالىپ سوعا بەرەدى. سامەد قاسىڭدا جۇرسە، سوعىسۋ دا جەڭىل، ءولۋ دە ورىنسىز سياقتى كورىنۋشى ەدى. جانىڭ جۇدەگەن ءبىر جايدى بايقاپ قالسا، سامەد ءبىر قالجىڭ ايتىپ، ۇمىتتىرىپ جىبەرەر ەدى...
— اللا تاعالانىڭ ەكى جاماعاتى بولىپتى... — دەگەنى ەسكە تۇسەدى. تاماننان اتتانار الدىندا، ەركەك-ايەلدىڭ جايىن ايتىسىپ قالجىڭداسىپ وتىرعانىمىزدا، سامەد:
— ادام اتاڭ مەن حاۋا اناڭ دا قۋ بولعان!.. — دەدى...
— نەگە، نەگە؟ — دەپ ورتاعا العانىمىزدا:
— بۇكىل عالامداعى ەڭ ۇلكەن دۆيگاتەلدى — جۇرەك موتورىن سول ەكەۋى اشقان عوي، ەكەۋى دە ورىسشا، قازاقشا حات تانىمايتىن نەگراموتنىي نادان بولعان... — دەيدى كۇلدىرۋ ءۇشىن، جارىم-جارتىسىن ادەيى ورىسشا ايتىپ.
پەتر ۋشاكوۆتىڭ اتى جانىڭا ەرەكشە باتادى. مەن وعان «بەرلين توبەسىنە مىنا تۋدى شانىشقان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى پەتر ۋشاكوۆ!» دەيمىن دەگەندە:
— ە، ويىڭ الدەقايدا ەكەن عوي! — دەپ، ىسقىرىپ جىبەرىپ ەدى.
ءدال سول جەردە قالجىڭ رەتىندە ايتسام دا، پەتيانىڭ ەر جاۋىنگەر ەكەنىنە الدەقاشان كوزىم جەتكەن بولاتىن. شىنىندا، ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى ناعىز سوعىس ادامى سول پەتر ەدى. باتىر اتى ءبىر ادامعا جاراسسا، پەترعا جاراساتىنىنا ءوز قارا باسىم ەرتەدەن سەنۋلى ەدىم.
ەڭ جاقىن دوستارىمنىڭ ىشىنەن ەندىگى ءتىرى قالعان — ۆولوديا مەن ۆاسيا دا سول تىزىمدە، ۆولوديا ەكەۋمىز ءتىپتى قاتار تۇرمىز.
مانا تاڭ اتىسىمەن ۆولوديا كەلىپ كەتتى... الدىڭعى كۇنى كوپپەن بىرگە كورگەن ۋ-شۋدىڭ ىشىندە ءبىرىمىزدى-بىرىمىز ءبىر قۇتتىقتاعامىز. ەندى وڭاشادا ەركىن ءبىر قۇشاقتاسالىق دەگەندەي، كوزىمىز جىلتىراپ، ءۇنسىز ۇمتىلىسىپ قالدىق. قۇشاقتاسىپ جاتىپ، ءبىرىمىزدى-بىرىمىز بۇيىردەن ءتۇرتىپ-تۇرتىپ، نۇقىپ-نۇقىپ قويدىق... ول نەمەنە دەسكەنىمىز دەپ سۇراسقانىمىز دا جوق. اۋزىمىز ايتا الماستى جانمەن تانمەن ايتىسقانىمىز ەدى ونىمىز. ول كوزىن مەنەن جاسىرادى، مەن ودان جاسىرام...تەگى، جىلاعان بولۋىمىز كەرەك... باتىر اتانساق قايتەيىك، بۇل ءبىزدىڭ ءارى ساقىلداپ كۇلىپ، ءارى كەڭكىلدەپ جىلارداي باقىتتى ءبىر مينۋتىمىز ەدى.
گازەتكە قاراي بەرەتىن تاعى ءبىر سەبەبىم بار... بۇل مەنىڭ ەڭ قىمبات دوستارىمنىڭ ءتىزىمى. كوبىنىڭ ءومىربايانى مەن ەڭبەكتەرى وسى تىزىمگە كەلىپ تىرەلەدى دە، توقتاپ قالادى. وزدەرى دە وسى توبەنىڭ ىرگەسىندە، ءبىر مولادا قالىپ بارادى. ەندىگى ادرەستەرى — كەرچ باۋىرلاستار زيراتى...
ءتىرى قالعان ەكى جولداسىمنان ەندى جارتى ساعاتتا تاعى ايرىلعالى جاتىرمىن. ءقازىر ماعان سامولەت كەلمەك، الىپ كەتپەك...
الگىدە عانا دارىگەرلىك قىزمەتىنىڭ مايورى كەلىپ:
— ازىرلەنىڭىز، ءقازىر ءسىزدى جونەلتەمىز، — دەدى، مەن وعان:
— بەكەر ولاي ۇيعارعان ەكەنسىز. وسىندا-اق جازىلىپ، قاتارعا قوسىلاتىن جايىم بار سياقتى ەدى عوي، — دەدىم.
مايور بۇعان رەنجىپ قالعانداي بولىپ:
— مۇنداي جارامەن ويناماڭىز... مەن سىزگە تۋراسىن ايتايىن، حالىڭىزدىڭ بىرنەشە ءقاۋىپتى جاقتارى بار... مۇمكىن، اياعىڭىز كەسىلەتىن دە بولار. ونى بۇل جەردە ىستەي المايمىز، — دەدى.
ەكەۋمىز ءسوز جارىستىرىپ، ەداۋىر جەرگە بارىسىپ قايتتىق. مەن ول كىسىگە، اتاق العان ادامداردا ارتىعىراق قالباڭ قاعىپ تۇراتىن مىنەز بولاتىن جاعىن دا اڭعارتتىم-اۋ دەيمىن... ول كىسى ماعان اۋرۋ مەن اتاق ەكەۋى ەكى نارسە ەكەنىن تۇيرەي ەسكەرتە كەلىپ:
— ازىرلەنىڭىز، جونەلتەمىز! — دەگەندى ۇزىلدى-كەسىلدى ايتقان قاباق كورسەتتى.
ايتەۋىر جونەلتەر بولساڭ، ايتارىمدى ايتىپ قالايىن دەگەن ادامشا:
— جولداس مايور، مەن اياعىمدى كەستىرمەيمىن! بۇل اياق ماعان بەرلين كوشەسىندە دە كەرەك بولادى. بالداققا اسىلىپ بارا المايتىن شىعارمىن، — دەدىم.
— كەسۋ كەرەك بولماسا، كەسپەس. اقساق-توقساقتى كوبەيتۋگە ءبىز دە قۇمار ەمەسپىز، — دەپ، دارىگەر كەتىپ قالدى.
سونىمەن ءقازىر اتتانعالى جاتقان سياقتىمىن... مەنىمەن بىرگە كەتەتىن ءتورت جىلدان بەرگى قايعى-قۋانىشىمىز ارالاسىپ كەتكەن جاۋىنگەر دوستارىمنىڭ ءتىزىمى عانا...
— اياعىڭدى ەش ۋاقىتتا كەستىرۋشى بولما! اياق دەگەن ەكەۋ بولعاندا عانا جاقسى. ءبىرى ۇزىن، ءبىرى قىسقا بولسا دا ءسانى بولمايدى! — دەپ، ۆولوديا قاسىمدا وتىر.
— ۇشەۋ بولعاندا دا وڭبايدى! — دەپ، ۆاسيا قالجىڭدايدى.
— تورتەۋ بولسا، الدەكىمگە ۇقساعانىڭدى ءوزىڭ دە تانىماي قالاسىڭ! — دەپ، جارالىلاردىڭ بىرەۋى تىق-تىق كۇلەدى.
ميروشنيكتىڭ ورنىنا كوماندير بولىپ قالعان كاپيتان ريەۆياكين ماعان ءامىر ەسەبىندە بۇيىرىپ:
— اياقتى كەستىرەم دەگەندى ويىڭنان ءبىرجولا شىعار! التى اي ۋاقىت بەرەم، ودەر وزەنىندە قۋىپ جەتىپ، وزىمىزگە قوسىلاتىن بول!.. ودان كەشىگىپ قالىپ، شپرەيادا قۋىپ جەتەر بولساڭ، قابىلدامايمىن... ءامىر وسى!.. — دەيدى.
مەن وعان ودەردە قۋىپ جەتۋگە ۋادە بەردىم...
وزگەدەن گورى ۆاسيانىڭ ءتۇتىنى باسقاراق شىعادى. ول ءبىز قايدا دا سولداتپىز، سوعىستا دا، ەڭبەكتە دە، ءقازىر دە، سوعىستان كەيىن دە دەگەن جاقتى باسىڭقىراي سويلەيدى.
— سەن تۋرا قاراعاندىعا تارت! — دەيدى ۆاسيا. — انا جولى اداسىپ بارعانداي بولىپ ەدىك، ەندى ءوزىڭ سۇرا!.. ءبىز ودەرعا جەتىپ قالساق، ار جاعى ەكى-اق اتتام.. قۋىپ اۋرە بولعانشا، قاراعاندىدا كۇت... مەن سوعىس بىتكەن كۇنى بيلەتتى قاراعاندىعا دەپ الام... تاعى دا ءبىر مايداندا بىرگە بولارمىز... ءسۇيت، كوستيا!.. قاراعاندى دەگەن — بايلىق قوي جاتقان... ول ۇلكەن بەكىنىس، وتاننىڭ بەكىنىسى. سوندا كەزدەسەيىك... — دەيدى.
جالعىز بۇگىنگى ەمەس، ەرتەڭگىنى قوسا ويلاپ وتىرعان ۆاسياعا قالاي ۋادە بەرمەسسىڭ؟.. ەكەۋمىز قاراعاندىدا كەزدەسۋگە ۋادەلەستىك...
قاسىمىزداعى ۇڭگىردە «تەز، تەز!» دەگەن دارىگەر داۋسى شىعادى. كەنەپتەن كەرىپ جاساعان تەڭدەرىن الدىما كولدەنەڭ توسىپ ماعان دا ەكى سانيتار كەلىپ قالدى.
— كانە اۋرۋ جولداس...
— جولداس مايور، رۇقسات ەتىڭىز... — دەپ، ۆولوديا مەن ۆاسيا مەنى كوتەرىپ الىپ، تەڭگە وزدەرى سالىپ جاتىر.
— تەز، تەز! سانيتار سامولەتى جاۋ بارلاۋشىسىنا كەزدەسىپ تە قالىپتى. تەز كوتەرىلىپ كەتۋى كەرەك، — دەگەن داۋىس ەستىلەدى. مانادان بەرىك جاتقان كوڭىلىم بوساپ، بولجىراپ بارام... تەڭ كوتەرىلىپ كەتتى. ەكى جاعىمنان كەلىپ اۋزىمنان سۇيە باستاعان ۆولوديا مەن ۆاسيانىڭ ماڭدايلارى ءتۇيىسىپ قالدى.
— ال، كوستيا، جازىل... تەز جازىل!..
— كۇتەمىز... تەز كۇتەمىز...
— كۇندە حات جازىپ تۇر!..
— سەندەرگە جازباعاندا كىمگە جازار دەيسىڭ، باۋىرلارىم!.. مەن كەتسەم، ءوزىم عانا كەتىپ بارام، وي-ارمانىمىز بولىنبەگەن ەنشىدەي، وسىندا، سەندەردە قالىپ بارا جاتقان جوق پا!..
كىشكەنە-كىشكەنە شامدار، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەيىن قالىپ، الاسا ۇڭگىردىڭ ءيسى دە وزگەرىپ بارادى. دارى-دارمەك ءيسى جوعالىپ، ادام ءيسى، ءوق-دارى ءيسى كەلەدى. ەندى، مىنە، اۋا تازارىپ، دالانىڭ ءيسى كەلە باستادى.
شالقامنان جاتقان بويى توبەنىڭ تار ۇڭگىرىنەن كەڭ دالاعا شىقتىم. جازعىتۇرعى شۋاق سامال، ساعىنعان سامال جىبەكتەي جەلپيدى. كۇننىڭ كوزى شەكەڭە قادالىپ، كوزىڭدى اشتىرمايدى. اسپاندا كۇركىرەپ اينالىپ بىرنەشە سامولەت جۇرگەنى سەزىلەدى. توبەنىڭ تۇبىندە عانا زىركىلدەپ، جەر تارپىپ، جارقىراپ سانيتار سامولەتى تۇر. قاناتىندا قىزىل كرەست...
قاسىمدا كەلە جاتقان ۆاسيا قولىن شەكەسىنە اپارىپ، الدەكىمگە قۇرمەت كورسەتىپ، اسكەرلىك سالەم بەردى.
— جەتەر، كوستيا، اش كوزىڭدى! — دەگەن داۋىستى دا تانىدىم. شەگەندى دە كوردىم.
— ءوزىم كەلدىم، قالقام، — دەدى شەگەن ازعانا ەڭكەيىپ، كۇلىمدەي سويلەپ. — ارميا گەنەرالىنىڭ ءامىرى بويىنشا ساعان ارناۋلى سامولەت جىبەرىلدى. قاي جەرىڭ ءوزى؟ — دەدى.
— ءبىر اياعىم عانا.... بولماشى بىردەمە.
— اياقتى جاماي بىلەدى ءبىزدىڭ دارىگەرلەر. ءالى-اق جۇگىرىپ كەتەسىڭ. بىرەۋى تۇگىل، تورتەۋى جوق بولسا دا قاز باستىرادى. تۇك ەمەس...
سامولەتتىڭ قاسىندا ريەۆياكين، ۆاسيا، ۆولوديا... ەندى بۇلار دا ۇشەۋ-اق قالىپ بارا جاتقان سياقتانادى... ءدىر قاعىپ، ۇشقالى تۇرعان سامولەت ەشكىمنىڭ داۋسىن ەستىرتپەي جىبەردى. نە ايتىپ، نە تاپسىرىپ جاتقاندارىن كوزدەرىنەن عانا تانىپ:
— كورىسكەنشە قوش بولىڭدار... تەز قايتارمىن. قۋىپ جەتەرمىن، — دەي بەردىم. بۇلارمەن قوشتاسىپ جاتقاندا شەگەن دە ۇمىتىلا تۇرعان سياقتى...
مەنى كوتەرىپ اكەلگەن كەنەپ تەڭدى سامولەتتىڭ توبەسىندەگى ءبىر ىلگەككە ءىلىپ، مەنى اسپا-بەسىككە سالىنعان بالاداي اسىپ قويىپ جاتىر.
— باي، باي، باي!.. — دەگەنى ۆولوديانىڭ ەرنىنەن تانىلادى.
قاتارىمدا تاعى بىرنەشە اسپا-بەسىك... ءبارىمىز دە شالقامىزدان جاتىرمىز... قاتار ءتىزىلىپ، ازعانا تەڭسەلىپ تۇرعان اسپا-بەسىكتەردىڭ اراسىنان، الدەكىمنىڭ يەگىنىڭ استىنان اق كيىنگەن ايەل دەنەسى ءبىر كورىنىپ كەتتى. شەگەننىڭ كوزدەرى الدەنەنى جاسىرىپ تۇرعانداي، قۇبىلا كۇلىمدەيدى.
— نەمەنە، شەگەن اعا؟ — دەپ، ەرنىمدى جىبىرلاتتىم. اقبوتانىڭ حابارىن ايتقىڭ كەلىپ تۇر عوي دەپ ويلادىم.
شەگەن ەستىمەيمىن دەگەندەي قۇلاعىن نۇسقاپ، باسىن شايقادى دا، ارىرەك كەتتى. اينالامدى قورشاپ تۇرعان جولداستارىم مەن سانيتارلار وزدەرىنەن باسقا ەش نارسەنى كورسەتپەي جىبەردى. ۆاسيا مەن ۆولوديا بەتىمنەن تاعى ءبىر-بىر ءسۇيىپ، اسىعا جۇگىرىپ، تەمىر باسپالداقتى تىق-تىق باسىپ، ءتۇسىپ بارا جاتقاندارى سەزىلەدى. ويىم ءوزىمدى تاستاپ، سول ەكەۋىنىڭ، ارتىنان قۋىپ بارادى. ەكەۋىنىڭ داۋسى تاعى ءبىر ەستىلەر مە ەكەن دەپ، كوزىمدى جۇمىپ، قۇلاعىمدى سىرتقا توستىم... ەشبىر داۋىس ەستىلگەن جوق.
سامولەت قويقالاڭداي قوزعالىپ، جۇگىرە باستادى. ارتقى دوڭگەلەگىمەن جەردى بىر-ەكى نۇقىپ قالىپ، جوعارى كوتەرىلە بەرگەنى سەزىلەدى. بەسىگىڭ سولق ەتىپ، سامولەت سىقىرلاعانداي بولادى... ەندى مىنە، تىپ-تىنىش، جۇپ-جۇمساق... اندا-ساندا ءبىر ورعىپ قالىپ جوعارىلاپ الدى دا، سامولەت كولبەي كوسىلىپ، ءجونىن تۇزەپ زاۋلاپ كەتتى.
— قالاي، كوستيا؟ — دەپ، ءبىر جاعىمنان شەگەن قاسىما كەلگەن سوڭ، مەن ءجۇزىمدى سوعان قاراي بۇرىپ ەم، ەكىنشى جاعىمنان كەلگەن بىرەۋ جۇمساق قانا سالقىن ساۋساقتارىن مەنىڭ ماڭدايىما باستى...
جۇمىر اق ساۋساقتاردىڭ اراسىنان قىزعىلتتانىپ قانا جارىق ساۋلەسى كورىنەدى. وزگە ساۋساقتاردان جىگىن اشىپ، بولەگىرەك تۇرعان شىناشاق سويلەپ جىبەرگىسى كەلىپ تۇرعانداي... جوق، سويلەگەن جوق... سىرعىپ كەلىپ كوزىمدى ءبىر سيپاپ ءوتتى.
بۇل اقبوتانىڭ ساۋساقتارى ەكەنىن شەگەننىڭ جۇزىنەن تانىپ، سول قولىممەن جۇمساق ساۋساقتاردى ماڭدايىما جاپسىرا قاتتى-قاتتى قىسىپ جىبەرمەدىم. ەندى ول ساۋساقتار وزدەرى دە كەتەتىن ەمەس...
اقبوتانىڭ ازعانا جاسقا شىلانعان قارا كوزدەرى، توتىقسا دا اجارى سىنباعان ءجۇزى، بالعىن قىزىل ەرنى ەندى تۋرا مەنىڭ بەتىمە ءتونىپ قالدى... جار ءجۇزىن ءبىر عانا كوردىم دە، كوزىمدى جۇمدىم. ەندى ايرىلمايمىن دەگەندەي، قولىم موينىنا اسىلعالى كەتىپ بارادى. اۋزىم كەبىرجىپ، ءۇنىم شىقپاي قالىپتى. ىستىق ەرنىنىڭ لەبى بار دەنەمە شىمىرلاپ جايىلىپ بارا جاتقانداي...
— قايروش...
— بوتام... قوزعالما... تۇر وسىلاي...
اسپاندا كورىپ كەلە جاتقان ساعىنىشتى ءتۇسىم بۇزىلىپ كەتە مە دەپ قورىققانداي، ءۇن شىعارعىم كەلمەيدى. جاڭاعى ءۇش اۋىز ءسوزدى دە ويىممەن ايتىپ، قيمىلىممەن اڭعارتتىم. دىبىسىم شىقسا، كوزىمدى اشسام، ويانىپ كەتەتىندەي، تىنىپ قالدىم...
...اقبوتا ەكى قولىمەن مەنىڭ «بەسىگىمە» اسىلا، قاسىمدا عانا وتىر. بار جايدى ەكى كوزىمەن ايتىپ، ەكى كوزىمەن سۇراپ بولعانداي، قۋانىشتى ءجۇزى ىعىسپاي قۇلدىرادى. و دا ۇندەمەيدى، مەن دە ۇندەمەيمىن. ايتار ءسوز، سۇرار جاي كوپ تە، وسى تەلمىرىسكەن قالپىمىزدى بۇزعىمىز كەلمەيتىن سياقتى.
— جوق، ءبارى دە كەيىن ايتىلار، ءبارى دە تۇگەل اقتارىلار. ءبىر اڭگىمەنى باستاپ، اياقتاي الماي ايرىلىسار بولساق، باستالماعانى جاقسى. كىم بىلەدى، سامولەت ءقازىر جەرگە شۇيەر دە، تۇسە سالا قوش دەسەرمىز... ەندى مەن جارالى دا، سەن جاۋىنگەرسىڭ عوي...
اسپان ايقىن اشىق. مانادان بەرى ءبىر وقتىڭ دىبىسى ەستىلگەن جوق. بۇل بەيبىت ءومىردىڭ بەلگىسى دە. سوعىس ۇزاماي ۇشىپ شىققان ۇياسىنا بارىپ ورنايدى. سول ۇيا ورتەنگەننەن كەيىن ەكەۋمىز وسى بەيبىت ومىردە ۇزاق جىلدار قول ۇستاسىپ، بىرگە جاسايمىز... مىنادان گورى كىشىرەك بەسىككە تاپ وسىلاي اسىلىپ تا وتىرارسىڭ، اقبوتا... ءازىر ول جايدى ايتىسپاي-اق قويايىق...
شىنىندا ءبىز قول ۇستاسىپ بىرگە جۇرگەلى كوپ جىلدار ءوتتى، اقبوتام. ەكەۋمىز ەكى جەردە بولساق، وقاسى نە، ءبىر جاۋمەن الىستىق. ءبىر جەردە بولماعانىمىز جاقسى دا بولعان شىعار. مەن كورگەندى سەن كورسەڭ، مەنىڭ سامايىمداعى ەكى تال اق شاش سەنىڭ، سامايىڭدا دا بولار ەدى... جوق، ءازىر مۇنى دا ايتىسپايىق... سوعىس جولىنىڭ شەتى ءالى الىستا، ىركىلمەي، ويلانباي جەتىپ قايت. مۇمكىن، سول جەردە تاعى ءبىر كەزدەسەرمىز... سوندا ايتىسارمىز...
جارالى جاۋىنگەرلەر ەكەۋمىزگە قىزىعا قاراسىپ قويادى. اعا عوي، شەگەن الىسىراق كەتىپ، گازەت وقىپ وتىر... باسىڭدى كەۋدەمنەن الماشى، اقبوتا. ءورىپ، جيناپ قويعان بۇرىمىڭنىڭ استىنان اعاراڭداپ قانا موينىڭ كورىنىپ قالدى. كورە تۇرايىن، باسىڭدى كوتەرىپ اكەتپەشى.
جوق، اقبوتا، بالعىن ءجۇزىڭدى يەك جاققا جاقىنداتا كورمە... يەگىم كىرپىدەي شىعار. ساقال الۋ جايىن بىلسەم دە، كوپتەن بەرى ۇستارا كورگەنىم جوق.
كىرپىگىڭ نەگە شىلانىپ كەتتى، سەرىگىم؟ اق شاپاننىڭ استىنان يىعىڭدا پوگونىڭ بارلىعى كورىنىپ تۇر. الدە قولىما قاتاڭداۋ ءتيىپ ەدى، سەن ءوزىڭ دارداي وفيسەر بولىپ شىعىپ جۇرمە!.. وفيسەر جىلاعانى ۇيات بولار، قوي، اقبوتام. مەن سەنىڭ جىلاۋ تۇگىل، قاباق شىتقان كوزىڭدى كورگىم كەلمەيدى. مۇنى اۋزىم ايتپاعانمەن ءجان-تانىم تۇگەل ايتىپ جاتقانىن كورەتىن شىعارسىڭ!..
الدە، ماعان «جانىم، ساۋلەم، كۇنىم» دەپ ايتپادىڭ دەپ، كوزىڭە جاس الدىڭ با؟.. جوق، بوتام، ونى دا ايتىسپاي تۇرا تۇرايىق. سوعىس ءۇنى وشكەن جوق ءالى. ول قۇلاعىڭا جات ەستىلەر. ەستەرسىڭ دە كۇلىپ جۇرەرسىڭ. ەڭ كوپ ايتارىمىز دا، توزدىرماي ۇستارىمىز دا سول بولسىن. ونى دا كەيىنگە قالدىرا تۇرايىق. «بەل استىنداعىعا بەسىكتەگى بالا دا شىداسىن!..»
اق شاپاننىڭ استىنان كۇمىس سىڭعىرى ەستىلەدى. قىز كۇنىندە شاشىندا تەڭگەلىك تە بولمايتىن ەدى. الدە كەۋدەڭ ءان سالىپ تۇر ما؟ جوق، بۇل ماعان تانىس سىڭعىر. كيىنەر كەزدە بىرگە سىڭعىرلارمىز... ەكەۋمىزدىڭ جۇرەگىمىزدە دە داق جوق، ءاندى دە سوندا بىرگە سالارمىز.
جوق، مەن اياعىمدى كەستىرە المايتىن شىعارمىن!.. مەن ءومىر شالقارىندا سەنىمەنەن اياعىمدى قاتار باسقىم كەلەدى. مانا بەرلينگە جەتۋ ءۇشىن اياعىم كەرەك دەپ ەدىم. ونىم مايدان سولداتىنىڭ ويى عانا ەكەن. بەرلين دەگەن نەمەنە ول؟ ادامنىڭ بار ارمانى سونداي-اق بولعانى ما؟ جوق، الدىمىزدا شالقار ءومىرىمىز بار، اقبوتا! سول ومىردە تەڭ باسايىق. اياعىم سوعان كەرەك. جوق، مەن اياعىمدى كەستىرمەيمىن!
دۇنيەدە تۋعان ەلىڭنەن ارتىق ەل دە جوق، جەر دە جوق دەپتى حوجا ناسرەددين. سول ەلىمىزدىڭ قۇلپىرا تۇسەر شاعىنا كەلە جاتىرمىز. ادامنىڭ ويى دا كوركەم، بويى دا كوركەم بولادى ول ەلدە! مەن اياعىم تۇگىل، ءبىر باقايىمدى دا كەستىرمەيمىن! سەن وسىعان، سەرىگىم، قىنجىلما!..
كۇمىس قانات قۇرىش قۇس اقىرىن عانا ىرعىپ قالىپ، تومەن قۇلديلاپ بارادى... ەندى بىرنەشە مينۋتتان كەيىن، سەن اق شاپاندى شەشىپ تاستايسىڭ دا، اۆتوماتىڭدى اسىنىپ، ورنىڭا قايتاسىڭ... مەنى «بەسىگىممەن» كوتەرىپ، تاعى ءبىر جاققا اكەتەدى. ەكەۋمىز قوسىلا كورىپ وتىرعان ءتۇسىمىز دە سول جەردە ۇزىلەدى. قوش دەسەمىز... ونى ايتپاسىمىزعا بولمايدى.
بوتام، قارا كوزىم مەنىڭ!.. مەن جولداستارىما ودەر وزەنىندە قۋىپ جەتۋگە ۋادە ەتتىم. ءوزىم ءقازىر سەنىڭ قاسىڭدا بولسام دا، وي-ارمانىمنىڭ كەسەك ءبىر شۋماعىن جولداستارىما قوسىپ كەتتىم. ول سولدات ۋادەسى. مەن ونى ورىنداۋعا مىندەتتىمىن. سول ۋادەنى ساعان دا بەرەم. سوندا كەزدەسەيىك...
ەندى ءبىر دوسىما قاراعاندىدا كەزدەسۋگە ۋادە ەتتىم. بۇل ەڭبەك سولداتىنىڭ ۋادەسى. مەن مۇنى دا ورىنداۋعا مىندەتتىمىن. بۇل ۋادەنى ساعان دا بەرەم. سوندا كەزدەسەيىك... سوعىستى جەڭىسپەن اياقتاپ، ۇيىمىزگە تەزىرەك قايتۋ ءۇشىن، مەن تەزىرەك جازىلۋىم كەرەك. الدىمىزدا بەيبىت ءومىر بار، وقۋ بار، ەڭبەك بار، ءقازىر ۇزىلەر ءتۇسىمىزدىڭ وڭىمىزدە جالعاسارى بار.
بوتام! مەن ۋادە ەتكەن جەرلەردە سەن دە بىرگە بول... قاسىمدا بول، قاتار تۇر!.. ءقازىر قوشتاساردا مەن ساعان وسىنى عانا ايتىپ قالارمىن...
You Might Also Like
-
ەرتەدە، جاپان دالادا، مىجىرايعان ەكى شىم ءۇيدىڭ بىرىندە شىر ەتىپ دۇنيەگە ءبىر نارەستە كەلدى. نارەستەنىڭ ءتىلى شىعا باستاعاننان-اق اكەسى وعان «قۇداي ءبىر، پايعامبار حاق، قۇران شىن» دەپ ۇيرەت...
-
مەن ەسكىشە جىل باسى دەپ ەسەپتەلەتىن "ناۋرىز كۇنى" كيىز ۇيدە تۋىپپىن. قازاق دالاسىنىڭ ەڭ سۋىق جاعىن جايلايتىن ءبىزدىڭ ەلدەردىڭ ءبىرسىپىراسى حح-عاسىردىڭ باس كەزىندە دە قىس ايلارىن كيىز ۇيدە ءو...
