InfoHub Logo

حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعى — شىن مانىندەگى كوركەم ادەبيەتتى جاسايتىن تەك قانا تابيعي ۇلى دارىندار ەكەنى تالاسسىز شىندىق. قازاق حالقىنىڭ XX عاسىرداعى وسكەن ادەبيەتىن بۇكىل الەمگە تانىتقان دا سول الىپ دارىندار بولاتىن. تۋعان ەلىنىڭ جيىرماسىنشى عاسىرداعى كوركەم ادەبيەتىن ساف التىنداي تالاي-تالاي شىعارمالارىمەن بايىتىپ، ابىرويىن بيىكتەتكەن احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيدەن مۇستافين سياقتى الىپتار توبىنىڭ قاتارىندا تۇرعان — عابيت ماحمۇت ۇلى مۇسىرەپوۆ.

وقىرمانىن اعىل-تەگىل ەستەتيكالىق سەزىمگە بولەپ تاستايتىن ۇلكەندى-كىشىلى كوركەم تۋىندىلارىمەن قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ءىرى ۇلەس قوسقان عابيت مۇسرەپوۆ — كلاسسيك جازۋشى. ۇيتكەنى، ونىڭ سۋرەتكەرلىك ورەن شەبەرلىگىنەن كەزىندە دە، كەيىندە دە، كەلەشەكتە دە تالاي قالامگەرلەردىڭ ۇيرەنىپ تاعىلىم الار شىعارمالارىنىڭ قىر-سىرى اسا مول. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ بۇگىنگى وقىرماننىڭ دا، بولاشاق ۇرپاقتاردىڭ دا اجىراماس رۋحاني سەرىگى، قىمبات مۇراسى بولىپ قالا بەرەتىنى اقيقات. ويتكەنى، ونىڭ ءاربىر تۋىندىسىنىڭ بيىك ونەرمەن، ۇزدىك شەبەرلىكپەن جاسالعان اسىل دۇنيەلەر ەكەنىن بارشا قاۋىم الداقاشان ءبىر اۋىزدان مويىنداعان بولاتىن.

عابيت مۇسىرەپوۆ — قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەندى — كىشىلى بىرنەشە جانرلارىن وركەندەتۋگە كەزىندە بەلسەنە ارالاسقان كوركەم ءسوزدىڭ زەرگەرى. ماسەلەن، ونىڭ قالامىنان شىققان كوركەم اڭگىمەنىڭ قاي-قايسىسى دا يدەيالىق مازمۇنى تەرەڭ، جازىلۋ شەبەرلىگى كوزتارتارلىق اسەم دە ءمىنسىز شىعارما رەتىندە ەستە ساقتالىپ وتىرادى.

"قوس شالقار"، "تالپاق تاناۋ"، "شۇعىلا" سياقتى العاشقى اڭگىمەلەرىنىڭ ءوزى-اق ءسوز ونەرىندەگى حاس جۇيرىكتىڭ قالام شەبەرلىگىنىڭ سىمباتتى كورىنىستەرىنىڭ ايقىن دالەلى ەكەنى انىق. وسى عاسىردىڭ جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارىنداعى حالىق ءومىرىنىڭ شىنايى شىندىعىن تەرەڭ بەينەلەگەن بۇل اڭگىمەلەردىڭ وقىعان كىسىنى تولعاندىرار، ويلاندىرار ساتتەرى اسا كوپ. "قوس شالقارداعى" تۋعان ولكە تابيعاتىنىڭ عاجايىپ سۋرەتتەرى ەستەن كەتپەستەي بولىپ تياناقتى جاسالعانى بەلگىلى. ونىمەن قاتار سول تابيعات اياسىنداعى ادامداردىڭ الەۋمەتتىك تىرشىلىگى دە رەاليستىك بوياۋلارمەن دۇرىس بەينەلەنگەن. ياكي "تالپاقتاناۋ" اڭگىمەسى تەك قانا ع.مۇسىرەپوۆ قالامىنان تۋعان ەزىندىك سىر-سيپاتى، ەرەكشەلىگى مول تۇلعالى تۋىندى. بۇل اڭگىمەنى وقىعاندا ادام پسيحولوگياسىنداعى تۇبەگەيلى تارتىستى ويناقى ازىلمەن، جاراسىمدى قالجىڭمەن، ۇلتتىق ناقىشپەن، ءتىل ونەرىنىڭ قۇدىرەتىمەن اينىتپاي بەرۋدەگى شەبەرلىكتىڭ قادىر-قاسيەتىنە بىردەن دەن قوياسىڭ.

ال "شۇعىلا" — قازاق حالقىنىڭ 1932 جىلعى قايعىلى ءومىرىنىڭ ايشىقتى سۋرەتتەرىن تاپجىلتپاي كەز الدىڭا الىپ كەلەتىن ىرگەلى شىعارما. سول جىلدارداعى قازاقستان باسشىلىعىنىڭ سوراقى قاتەلىگىنىڭ ادام ايتقىسىز زاردابىن شەگىپ، اشتىق-جالاڭاشتىقتان جاپپاي قىرىلعان قازاق حالقىنىڭ جۇدەۋ، جۇپىنى تىرشىلىگى بۇل اڭگىمەدە ۇلكەن سۋرەتكەرلىك بوياۋمەن بەرىلگەن. سول كەزدەگى حالىق ءومىرىنىڭ اۋىر تراگەدياسىن دۇرىس بەينەلەگەن "شۇعىلادا" جازۋشىنىڭ ءارى ازاماتتىق ەرلىگىن، ءارى سۋرەتكەرلىك باتىلدىعىن جۇرتشىلىققا قاتار تانىتقانى ەشقاشان ۇمىتىلماق ەمەس.

جازۋشىنىڭ ءار تۇستا جازعان انا تاقىرىبىنداعى شوعىر اڭگىمەلەرى قازاق ادەبيەتىنىڭ كوكجيەگىن كەڭىتكەن كەزەڭدى ەڭبەكتەر. ول ەڭ الدىمەن وتىزىنشى جىلدارى

ا.م.گوركييدىڭ انا تاقىرىبىنا جازىلعان اڭگىمەلەرىنىڭ ىزىمەن ەكى-ۇش اڭگىمە ("ادامنىڭ اناسى"، "ءولىمدى جەڭگەن انا"، "انا كەسىمى اينىمايدى") جازدى. ودان كەيىن جازۋشى ءوزىنىڭ "انانىڭ اناسى"، "اشىنعان انا"، "انانىڭ اراشاسى" اتتى بەلگىلى اڭگىمەلەرىمەن قازاق ادەبيەتىنە جاڭا لەپ، كوركەمدىك ورنەك اكەلدى. جازۋشىنىڭ وسى شىعارمالارى ارقىلى ادەبيەتىمىزدە بۇرىن-سوڭدى ۇشىراماعان ادام مىنەزىنىڭ تىڭ قىرلارى جارقىراپ كوزگە تۇسە باستادى.

جازۋشى انا، ايەل تاقىرىبىنا شىعارما جازۋدى ۇزبەي، بۇدان كەيىن دە جالعاستىرا بەردى. ءبىراق، ءبىر كەزدەگى ءوزىنىڭ ىزىنە قايتا ءتۇسىپ شيىرلاۋعا بارماي، كوركەمدىك ىزدەنىستىڭ سونى ولكەسىنە، تىڭ ورىسىنە جول تارتتى. بۇعان ونىڭ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى جازعان "ەر انا"، "اقليما" اڭگىمەلەرى تولىق دالەل. بۇل شىعارمالاردا سۋرەتتەلگەن ناتاليا، اقليما الدىڭعى كەزەڭدەگى انا بەينەلەرىنە ءارى ۇقساس، ءارى وزىندىك تىڭ قاسيەتتەرىمەن كورىنگەن جاڭا وبرازدار بولىپ شىقتى. وتىزىنشى جىلدارعى اڭگىمەلەردەگى قاپيا، ناعيما رومانتيكالىق لەپپەن سۋرەتتەلگەن، نەگىزىنەن بەلسەندى ىس-ارەكەتپەن كورىنەتىن ەپيكالىق باعىتتاعى كەيىپكەرلەر بولسا، ال ناتاليا، اقليمالاردى جازۋشى رەاليستىك جارقىن بوياۋلارمەن كورسەتۋگە كۇش جۇمسادى. جازۋشى ءورشىل، اسقاق ىس-ارەكەتىمەن قاتار كەيىپكەردىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ، سەزىم الەمىنىڭ بايلىعىن تەرەڭ سۋرەتتەدى. توسىن وقيعا، ايىرىقشا جاعداي ۇستىندەگى ايەل مىنەزىنىڭ عاجايىپ سيپاتىن بەينەلەپ جان دۇنيەسىنىڭ مولدىرلىگىن، وتانشىلدىق سەزىمىنىڭ ىرىلىگىن ۇلكەن سۋرەتكەرلىكپەن تەبىرەنە تولعادى.

ال، ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى بەيبىت جىلدارداعى اڭگىمەلەرىندە جازۋشى سول قاراپايىم زامانداستارىمىزدىڭ — ايەلدەردىڭ بۇكىل الەمگە، كەلەر ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە بولاتىنداي، قىزىعىپ، تاعىلىم الارلىقتاي قادىر-قاسيەتتەرىن ادەمى دە اسەرلى ەتىپ بەينەلەي ءتۇستى ("ءامينا"، "ايگۇل قويشىنىڭ كۇندەرى"، "ايجان قويشىنىڭ تۇندەرى"). بۇل شىعارمالارداعى ايەلدەر دە — ويدىڭ، ءىستىڭ ادامى، ەڭبەكتەن عانا باقىت تاپقان ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز، ەل قامىن ويلايتىن قوعام قايراتكەرى.

"ايگۇل قويشىنىڭ كۇندەرى"، "ايجان قويشىنىڭ تۇندەرى" اتتى اڭگىمەلەردەگى ايگۇل، ايجان — قازىرگى قازاق اۋىلىنداعى قوعامدىق يگىلىكتى مولايتىپ جاتقان جاسامپاز ەڭبەككەردىڭ ناعىز تيپتىك وكىلدەرى. سىرتتاي قاراعاندا كوزگە كەپ تۇسپەيتىن، ءجيى بايقالا بەرمەيتىن، ال ىشتەي تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، بايىپتى زەرتتەگەندە عانا بىلىنەتىن قازىرگى مالشى قاۋىم تىرشىلىگىندەگى عالامات قيىندىقتاردى سۋرەتكەر تەرەڭ رەاليزممەن كوز الدىمىزعا ايقىن ەلەستەتىپ وتىرادى.

جازۋشى ءوزىنىڭ سۇيىكتى تاقىرىبىنا ۇزبەستەن قايتا-قايتا ورالىپ، قالام تەربەۋمەن بولعانى جۇرتشىلىققا ءمالىم. بۇعان قالىڭ وقىرمان قاۋىمنىڭ جىلى ىقىلاسىنا، ۇلكەن ءىلتيپاتىنا بولەنگەن "اتاقتى ءانشى مايرا" اتتى 1981 جىلى جازىلعان اڭگىمەسى تولىق دالەل. بۇل اڭگىمەسىندە جازۋشى تاريحي فاكت، تاريحي ادامنىڭ ومىرىنە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق ايەلىنىڭ ونەرپازدىق تۇلعاسىن ونىڭ ادامدىق قاسيەتىمەن ۇشتاستىرا تۇرىپ ادەمى سۋرەتتەپ بەردى.

ونەردى، ونەر ادامىن جىرلاۋدىڭ قازاق سوۆەت ادەبيەتىندە قالىپتاسقان بەلگىلى ءبىر كوركەمدىك ءداستۇرى بار. مايرا تۋرالى جازۋشى اڭگىمەسى — تۋعان ادەبيەتىمىزدەگى سول كوركەمدىك ءداستۇردى تەرەڭدەتە، بايىتا تۇسكەن كەمەل شىعارما. بۇل شىعارماسىندا جالپى كوركەم ونەردىڭ، سونىڭ ىشىندە اقىندىق، انشىلىك ونەردىڭ دۇنيەگە كەلۋ پروسەسىندەگى وزىندىك عاجايىپ سىرلارىن جازۋشى ءارى شىنايى، ءارى اسەرلى ەتىپ تەبىرەنە جىر ەتكەن. بۇل اڭگىمەدەگى ونەر جۇلدىزى مايرانىڭ كورىكتى پورترەتى، ىشكى ءومىرىنىڭ جارىعى ءسوز قۇدىرەتىمەن وقىرمان زەردەسىنە نۇر بولىپ قۇيىلىپ جاتادى. ادەمى دە اسەرلى سۋرەتتەۋلەر ارقىلى جازۋشى مايرانىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تازالىعىن، ادامگەرشىلىك — مورالدىق قاسيەتىنىڭ اسىلدىعىن كوڭىلگە ۇيالاتىپ وتىرادى.

"جەڭىلگەن ەسرافيل"، "تارلاندار"، "ءبىرىنشى فونتان" سياقتى اڭگىمەلەرىندە جازۋشى ەلىمىزدەگى ەڭبەك ادامدارىنىڭ قاجىرلى كەيپىن جاقسى تانىتىپ، ءوز زامانداستارىنىڭ ۇلكەن مۇرات-سەزىمىن بيىك شابىتپەن تولعاپ بەردى.

"ءومىر جورىعى"، "قىران جىرى" اڭگىمەلەرى تەرەڭ ويلى سەز شەبەرىنىڭ قولىنان شىققان بولەك تۋىندىلار. بۇلار — بارلىق ادامزات اتاۋلىعا ورتاق ىزگى ماقسات — ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن تۇيىندەپ بەرگەن تەرەڭ ماعىنالى سيمۆوليكالىق كەمەل شىعارمالار. باستان-اياق ساليحالى ويعا، فيلوسوفيالىق تولعانىستارعا نەگىزدەلگەن بۇل اڭگىمەلەردىڭ كىم-كىمگە دە بەرەر عيبراتتى تاعىلىمى، ەستەتيكالىق ءنارى مول. ماڭگىلىك ءومىردى لايىقتى تۇردە جالعاستىرۋ ءۇشىن تاباندى كۇرەسكە، جالىندى جىگەرگە باۋليتىن ءورشىل، ومىرشەڭ يدەيا — اتالعان شىعارمالاردىڭ زەرگەرلىكپەن ورىلگەن نەگىزگى ارقاۋى. م. اۋەزوۆتىڭ "كوكسەرەگى"، س.سەيفۋلليننىڭ "قىزىل اتى" سياقتى شىعارمالارداعى سيمۆوليكالىق كوركەمدىك ءداستۇردى وزىندىك ورنەكپەن، سۋرەتكەرلىك ايقىن قولتاڭبامەن جالعاستىرا وتىرىپ، جاڭا بيىككە شىعارعان "ءومىر جورىعى"، "قىران جىرى" قازاق ادەبيەتىندەگى اڭگىمە جانرىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرى بولىپ تانىلدى.

جازۋشىنىڭ "ەتنوگرافيالىق اڭگىمەسى" كەزىندە كۇللى وقىرمان قاۋىمىنىڭ نازارىن ەرەكشە اۋدارعان ەلەۋلى تۋىندى بولدى. اڭگىمەدە داۋرەنى ءوتىپ، تاريح ساحناسىنان ىسىرىلىپ قالعان قازاق قوعامىنداعى تورە تۇقىمىمەن كەدەي قىزى قاراشاشتىڭ، ءمۇعالىمنىڭ ارالارىنداعى كوزقاراستار تارتىسى ۇلكەن سۋرەتكەرلىكپەن بەينەلەنگەن. شىعارماداعى شىمشىما وتكىر ءتىل، اششى مىسقىل، اياۋشىلىق سەزىمدەر وقىرمانعا قاتتى اسەر ەتەدى. تىرشىلىك بىتكەننىڭ بۇلجىماس تەمىردەي زاڭى — ەسكى مەن جاڭانىڭ قاراما-قارسىلىعى، بىتىسپەس ارپالىسى اڭگىمەدە شىنايى شەبەرلىكپەن بەرىلگەن.

ەلىمىزدەگى جەكە ادامعا تابىنۋشىلىق تۇسىنداعى ادام ايتقىسىز سوراقىلىقتى، قالىڭ بۇقارانى ۇمىتىلماس قايعى-قاسىرەتكە ۇشىراتقان شەكسىز زۇلىمدىقتى تەرەڭ سەزىممەن، بايىپتى تالعاممەن، رۋحاني تەبىرەنىسپەن سۋرەتتەگەن شىعارما. سيمۆوليكالىق قانىق بوياۋلار، وتكىر دەتالدار، ەستەن شىقپاس جارقىن سۋرەتتەر بۇل شىعارمانىڭ يدەيالىق مازمۇنىن تەرەڭدەتىپ، كوركەمدىك ەڭسەسىن كوتەرىپ تۇر.

زامانداس ءومىرىنىڭ تراگەديالىق ءبىر ءساتىن كەرەمەت شەبەرلىكپەن مۇسىندەگەن شىعارمانىڭ وپتيميستىك سارىنى باسىم. اڭگىمەدەگى ساۋلەش — جارقىن كەلەشەكتىڭ تازا، قۋاتتى، بيىك سيمۆولىنداي بولىپ ەستە قالادى.

جازۋشى پوۆەستەرىنىڭ ىشىندەگى اسا كورنەكتىسى — "كەزدەسپەي كەتكەن ءبىر بەينە" (1966). بۇل ونىڭ جوعارىدا اتالعان العاشقى پوۆەستەرىنەن كەيىن اراعا وتىز شاقتى جىلدار سالىپ، شەبەرلىگى ۇشتالىپ، ابدەن جەتىلگەن تۇستا جازعان وتە دارىندى، كلاسسيكالىق شىعارماسى بولاتىن. "كەزدەسپەي كەتكەن ءبىر بەينەنى" اۆتوردىڭ ءوزى پوەما دەپ اتاعان ەدى. بۇلاي اتاۋى ورىندى دا زاڭدى بولاتىن. ۇيتكەنى بۇل شىعارما — قارا سوزبەن جازىلعان اسەم جىر، شىن مانىندەگى پوەتيكالىق تۋىندى.

عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ جازۋشىلىق جولى — بىرتە-بىرتە ساتىلاپ ءوسۋ جولى. پروزا سالاسىندا جازۋشى ەڭ الدىمەن شاعىن جانرلاردا قالام تەربەپ، ماشىقتانعانى بەلگىلى. اڭگىمە، نوۆەللا، وچەرك، پۋبليسيستيكا، پوۆەست جانرلارىن ەركىن مەڭگەرىپ بارىپ، ول كەيىنىرەك رومانعا اۋىستى. ەڭ العاشقى رومانى — "قازاق سولداتى". الدىمەن بۇل شىعارماسىن جازۋشى 1945 جىلى "قازاق باتىرى" دەگەن اتپەن پوۆەست رەتىندە جاريالادى دا، كەيىن وڭدەپ، تولىقتىرىپ، كەمەلدەندىرىپ 1950 جىلى "قازاق سولداتى" رومانىن جۇرتشىلىققا ۇسىندى.

نەگىزىندە "قازاق سولداتى" رومانى ۇلى وتان سوعىسى تاقىرىبىنا جازىلعان قازاق ادەبيەتىندەگى پروزالىق شىعارمالاردىڭ ىشىندەگى ءىرىسى دە، ءتاۋىرى دە ەكەنىن، ونىڭ جالپى يدەيالىق-كوركەمدىك مازمۇنىنىڭ جوعارىلىعىنان كورۋگە بولادى.

عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ تۆورچەستۆولىق جولىنداعى كورنەكتى شىعارماسى — "ويانعان ولكە" رومانى. بۇل روماندى و باستا جازۋشى تريلوگيا رەتىندە جازباق بولعانى ءمالىم. سول تريلوگيانىڭ ءبىرىنشى كىتابىن 1953 جىلى جاريالاپ وقىرمان قاۋىمعا ۇسىندى.

"ويانعان ولكە" رومانىمەن F. مۇسىرەپوۆ قازاق سوۆەت ادەبيەتىندەگى جۇمىسشى تاقىرىبىن كەلىستىرە جىرلاپ، جەتىك مەڭگەرۋدىڭ كوشىن باستاۋشىلاردىڭ قاتارىنا ەندى.

يدەيالدىق مازمۇنى تەرەڭ، كوركەمدىك سيپاتى كوز تارتارلىق "ويانعان ولكە" رومانى تەك جازۋشى تۆورچەستۆوسىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق سوۆەت ادەبيەتىنەن كەلەلى ورىن الاتىن كەنەۋلى شىعارما رەتىڭدە تانىلدى.

ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جازعان "جات قولىندا" (1984) رومانى، ءبىر جاعىنان "ويانعان ولكەنىڭ" جالعاسى، ەكىنشى كىتابى ىسپەتتى، ەكىنشى جاعىنان، ونى ءوز الدىنا دەربەس شىعارما دەۋگە دە كەلەدى. ۇيتكەنى بۇل روماندا سۋرەتتەلەتىن ءومىر كەزەڭى دە جاڭا، كەيىپكەرلەر دە سونى. جازۋشى "جات قولىندا" رومانىندا XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى ورتالىق قازاقستانداعى الەۋمەتتىك ءومىردىڭ قاتپار- قاتپار شىندىعىن كەڭ اۋقىمدا بايىپتى تۇردە سۋرەتتەپ بەردى. شىعارمادا قاراعاندى، اقبۇيرات، ءنىلدى ءوندىرىس ورىندارىن اعىلشىن، فرانسۋز كاپيتاليستەرىنىڭ بيلەپ-توستەپ تۇرعان كەزەڭدەگى قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق تىرشىلىگى، تۇرمىس-سالتى، ادەت-عۇرپى، رۋحاني الەمى تاريحي تۇرعىدان ءدال دە تەرەڭ بەينەلەنگەن. جازۋشى سۋرەتتەپ وتىرعان ءدۇبىرلى وقيعالارعا تۇتاس تۇلعالارى، سان الۋان تاعدىر-قارەكەتتەرى ارقىلى وقىرماننىڭ كوڭىل ايناسىنان ءوتىپ، كوز الدىنا ايقىن ەلەستەپ وتىرادى.

يدەيالىق مازمۇنى باي بۇل روماننىڭ دا كوركەمدىك كەستەسى كوز تارتارلىق، ءمىنسىز. بايانداۋ، سۋرەتتەۋ ستيلىندەگى مۇلتىكسىز ورنەكتەر، شىعارمانىڭ ءون بويىنا ەڭ، اجار، كورىك بەرىپ وتىراتىن جىلى يۋمور، فيلوسوفيالىق تەرەڭ ماعىنالى ىشكى مونولوگتار، وقيعالاردىڭ، كەيىپكەرلەردىڭ كوڭىل اۋاندارىنا ساي مانەرلەنگەن تابيعاتتىڭ تارتىمدى سۋرەتتەرى شىعارمانىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، كوركەمدىك دەڭگەيىن بيىكتەتىپ تۇر.

"جات قولىندا" — ورىس جۇمىسشىلارمەن قويان-قولتىق بىرلەسە وتىرىپ قازاق جۇمىسكەرلەرىنىڭ ريەۆوليۋسياعا كەلۋ جولىن تاريحي شىندىققا سايكەس نانىمدى دا تەرەڭ بەينەلەگەن قازاق ادەبيەتىندەگى الەۋمەتتىك — ساياسي رومانداردىڭ كورنەكتىلەرىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى.

ءسوز زەرگەرىنىڭ تۆورچەستۆولىق جولىنداعى بەلەستى تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلعان ونىڭ "ۇلپان" رومانى ەدى. ءوزىنىڭ بار ەرەكشەلىگىمەن، كوركەمدىك بىتىمىمەن، ەستەتيكالىق ەسەر-كۇشىنىڭ مولدىعىمەن روماندا كورىنەتىن ۇلپان — بۇكىل قازاق ادەبيەتىندەگى وقشاۋ تۇرعان ادەبي وبراز.

رومانداعى ۇلپان بەينەسىن سۋرەتتەۋگە عابيت مۇسىرەپوۆ بۇكىل ءومىر بويى ىشتەي دايىندالىپ، كوپ ىزدەنىپ، تولعانعانى ءمالىم. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك — تاريحي ءومىرىن تەرەڭ زەرتتەي كەلىپ، جازۋشى تاريحي فاكتىلەردى، ومىردە شىن بولعان وقيعالاردى، ادامداردى شىعارماسىنا نەگىز ەتىپ العان. ۇلپان ءومىرىنىڭ حيكاياسىن شەرتە وتىرىپ، اۆتور سول تۇستاعى بۇكىل حالىق، قوعام ءومىرىنىڭ ايقىن سۋرەتتەرىن جاساپ بەردى.

سول فەودالدىق زاماندا ۇلپان سياقتى حالىق قامىن ويلاعان جاننىڭ ىزگى ويى، ارمانى، ماقسات-مۇراتى ىسكە تولىق اسۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ۇلپانعا قارسى كەدەرگى تاس قامالداي، جاۋىزدار توبىنىڭ تەگەۋىرىنى مىقتى بولاتىن. سوندىقتان دا ونىڭ، ءومىرى باستان-اياق شيەلەنىسكەن كۇرەستە، ارپالىستا ءوتتى دە تراگەديامەن ءبىتتى. اقىرىندا ۇلپانعا جابىلعان جاۋىزدار توبى ونى ايانىشتى دا وكىنىشتى اپاتقا ۇشىراتىپ تىندى. بۇلاي بولۋ سول ءداۋىردىڭ الەۋمەتتىك شىندىعى بولاتىن. الەۋمەتتىك ءومىردىڭ لوگيكالىق ءتۇيىنى وسىعان كەلىپ تىرەلەرى زاڭدى ەدى. جازۋشى ايتقانداي، "ءوز زامانىنان بۇرىن تۋىپ، ارماندا كەتكەن ۇلكەن جاننىڭ"، ءومىرى باسقاشا اياقتالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.

ۇلپاننىڭ ەكىنشى باستى قاسيەتى — ءوز زامانىنداعى كونە ەسكىلىككە، اسىرەسە، ايەلدەردى قورلاپ، كەمىتەتىن فەودالدىق ادەت-عۇرىپقا قارسى باتىل كۇرەسۋى، حالىق ومىرىنە اۋاداي قاجەت جاڭاشىلدىققا، پروگرەسكە ۇمتىلىپ، ەلگە ايتارلىقتاي ۇلگى-ونەگە كورسەتۋى ۇلپان وبرازىنىڭ الەۋمەتتىك ءبىتىمىن ءارى كورىكتەندىرە، ءارى بيىكتەتە تۇسكەن.

ءۇشىنشى، ۇلكەن ادامگەرشىلىك، زەرەكتىك، اقىلدىلىقپەن قاتار ۇلپاندا قايراتتىلىق، وتكىرلىك، قاھارماندىق مىنەز بار. ەل، حالىق نامىسى ءۇشىن ونىڭ جالىنداپ جارق ەتكەن تۇسى دا شىعارمادا قاپىسىز بەينەلەنگەن. اسىرەسە، سيبان جورىعى تۇسىندا ول ەل اناسى بولۋمەن بىرگە، حالىقتى ەرلىككە، باتىلدىلىققا، ەلدىككە جەتەلەيتىن قاھارماندىق، پاتريوتتىق، ازاماتتىق دارەجەنىڭ دە بيىگىنەن تابىلادى.

رومانداعى ۇلپان — سول نەگىزدەگى حالىق ءومىرىنىڭ شىنايى سيپاتىن تانىتاتىن، جيناقتاۋشىلىق كۇشى مول، ادەبيەتىمىزدەگى شىن مانىندەگى تيپتىك وبراز. ۇلپان بويىنداعى بارلىق، ابزال قادىر-قاسيەتتەر عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قازاق ايەلىنىڭ، قازاق حالقىنىڭ ادامگەرشىلىك، ەرلىك، ازاماتتىق، باتىرلىق ءتۇلعا-بىتىمىنىڭ ايقىن دا جارقىن كورىنىسى ەكەنى كامىل.

عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ دراماتۋرگيا سالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى دە وراسان زور. قازاق ادەبيەتىندەگى دراما جانرى ۇلى قازاننان كەيىن قالىپتاسىپ، دامىعانى بارشاعا ءمالىم. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆپەن بىرگە ۇلتتىق دراماتۋرگيانىڭ نەگىزىن قالاپ، شاڭىراعىن كوتەرىسكەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ەسىمى قازاق تەاترىنىڭ تاريحىنان ەلەۋلى ورىن الادى. ونىڭ ايگىلى پەسالارى قازاق تەاترىنىڭ ساحاناسىنان تۇسپەيتىن تۇراقتى رەپەرتۋارىنا اينالدى.

عابيت مۇسىرەپوۆ شەكسپير، مولەر، شيللەر، گوگول، وستروۆسكيي سياقتى دۇنيە ءجۇزى دراماتۋرگياسىنىڭ الىپتارىنان تۆورچەستۆولىق ۇلكەن قۋاتپەن ۇيرەنە وتىرىپ، ۇلتتىق دراماتۋرگياعا ءىرى ولجا سالدى. ونىڭ "قىز جىبەك"، "قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ" سياقتى پەسالارى حالىقتىق ليرو-ەپوستىڭ نەگىزىندە تۋسا دا، ءوز الدىنا دەربەس تۋىندىلار رەتىندە تانىلعان ەڭبەكتەر. فولكلورلىق شىعارمالاردىڭ يدەيالىق، تاقىرىپتىق جەلىسىن ساقتاي وتىرىپ، ول بۇتىندەي تىڭ ورنەكتى دۇنيەلەر جاسادى.

"قىز جىبەك" پەساسىنداعى قىز جىبەك، تولەگەننىڭ جاستىق جالىنعا تولى، اسىل مۇراتتارعا ۇمتىلعان اياۋلى تۇلعالاردىڭ تالعامى جوعارى قالىڭ كورەرمەننىڭ سۇيىكتى كەيىپكەرلەرىنە اينالعانى ايان. سونداي-اق "قوزى كورپەش — بايان سۇلۋداعى" قوزى كورپەش، بايان وبرازدارى دا قازاق دراماتۋرگياسىنداعى ۇلكەن سۋرەتكەرلىك شەبەرلىكپەن بەرىلگەن ءمىنسىز ادەبي تيپتەر بولىپ ورنىقتى. كەزىندە كەمەڭگەر جازۋشى-عالىم مۇحتار اۋەزوۆ: "قوزى كورپەش" پەساسى — قازاق، ادەبيەتىنىڭ ءبىر سالادا ىرىلەپ وسكەندىگىنىڭ ايعاعى. دراماتۋرگيا قۇرىلىسى قيىن، اۋىر جانر بولعاندا، "قوزى كورپەشتىڭ" جازۋشىسى سول قيىنشىلىقتاردى شەبەرلىكپەن، اقىندىق، كوركەمدىك، ۇستالىقپەن شەشە بىلگەن. پەسا وسى سيپاتى ارقىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ قاتتى وسكەندىك ايعاعى بولىپ شىقتى. "قوزى كورپەشتىڭ قازاق ادەبيەتى ءوزىنىڭ ۇلكەن ماقتانى ەتە الادى. (م.اۋەزوۆ. ون توعىزىنشى توم. الماتى. 1985. 306-بەت)، — دەپ ع.مۇسىرەپوۆ پەساسىن اسا جوعارى باعالاعان بولاتىن.

دراماتۋرگ عابيت مۇسىرەپوۆ تاريحي بەلگىلى ادامداردىڭ ومىرىنە دە قالام تەربەپ، جاقسى درامالىق ۇلگىلەر جاسادى. ونىڭ "اقان سەرى — اقتوقتى" دراماسى XIX عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنداعى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىن شىنايى بەينەلەسە، "امانكەلدى" پەساسىندا جازۋشى 1916 جىلعى قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ پاتشا وكىمەتىنە قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن، ۇلى قازاننان كەيىن سوۆەت وكىمەتىن ورنىقتىرۋعا قازاق حالقىنىڭ بەلسەنە ەڭبەك ءسىڭىرۋىن ايشىقتى ورنەكتەرمەن سۋرەتتەپ بەردى. بۇل پەسالارىندا دراماتۋرگ اقان سەرى، امانكەلدى سياقتى تاريحي قايراپسەرلەردىڭ شىنايى كەلبەتىن ساحنالىق شەڭبەردە دۇرىس تانىتتى.

جازۋشىنىڭ تاريحي تاقىرىپقا جازعان "بولاشاققا امانات" دراماسى دا قازاق دراماتۋرگياسىنداعى اسا ەلەۋلى ەڭبەك. "بولاشاققا امانات دراماسىنىڭ باس قاھارمانى — قازاق حالقىنىڭ XVءىىى عاسىرداعى داڭقتى پەرزەنتى، باتىرى شەشەنى سىرىم داتوۆ (1712-1802). سىرىم 1783-97 جىلدارى 14 جىل بويى پاتشا وتارشىلارىنا قارسى حالىق كوتەرىلىسىن باسقارعان ايتۋلى قولباسشى، كورنەكتى قايراتكەر. درامادا سىرىم داتوۆ ءومىرىنىڭ ۇلكەن ءبىر كەزەڭى — "حالىق كەڭەسىن" ۇيىمداستىرىپ باسقارعان تۇسى سۋرەتتەلگەن. ءار ءتۇرلى مىنەز — حاراكتەرلەرمەن قاتار درامادا سومدالعان سىرىمنىڭ باتىرلىق، شەشەندىك، ۇيىمداستىرۋشىلىق، قايراتكەرلىك تۇلعاسى، ونىڭ ءوز حالقى ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ قىزمەت ەتكەن كەمەڭگەرلىك وي-پىكىرلەرى مەن ىس-ارەكەتىنىڭ ۇتقىر شەبەرلىكپەن بەينەلەنۋى جازۋشى تۆورچەستۆوسىنداعى ءىرى كوركەمدىك تابىس.

عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ۇزاق جىلدار ىزدەنىپ، كوپ ۋاقىت دايارلانىپ بارىپ جازعان ەلەۋلى ەڭبەگى "قىپشاق قىزى اپپاق" اتتى دراماسى ەدى. ونىڭ بۇل دراماسى دا تاريحي بولعان فاكتىگە، دەرەككە، وقيعاعا ارقا سۇيەپ جازىلعان. درامانىڭ باس كەيىپكەرى — ءازىربايجان حالقىنىڭ XII عاسىرداعى ۇلى اقىنى، ويشىلى نيزامي گياندجيەۆي (1141- 1209). جازۋشى دراماسىندا سۋرەتتەلگەن نيزاميدىڭ قازاق (قىپشاق) قىزى اپپاققا دەگەن كىرشىكسىز تازا ماحاببات حيكاياسى — تاريحي شىندىق. اقىن مەن دالانىڭ سۇلۋ، قاھارمان قىزىنىڭ ءمولدىر، جالىندى، قۇدىرەتتى، اسىل ماحاببات سەزىمى درامادا شابىتتى اقىندىق تەبىرەنىسپەن، توگىلگەن ءتىل ورنەكتەرىمەن كەلىستىرە بەينەلەنگەن. اقىن نيزاميدىڭ بەينەسى، ونىڭ اياۋلى عاشىعى اپپاق وبرازى — قازاق دراماتۋرگياسىنداعى تىڭ كوركەمدىك قۇبىلىس رەتىندە كوزگە ءتۇستى. "قىپشاق قىزى اپپاقتى" — قازاق، ءازىربايجان حالىقتارىنىڭ سوناۋ ءبىر كونە زاماندا-اق قالىپتاسقان اجىراماس قاسيەتتى دوستىعىنىڭ شابىتتى جىرى دەۋگە دە نەگىز تولىق.

عابيت مۇسىرەپوۆ — بىرنەشە ليبرەتتو، سەنارييدىڭ دە اۆتورى. و ل جازعان "قىز جىبەك" وپەراسى (مۋزىكاسىن جازعان ە.گ.برۋسيلوۆسكيي) مەن "قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ" بالەتىنىڭ (مۋزىكاسىن جازعان ە.گ.برۋسيلوۆسكيي) ليبرەتتولارى قازاق وپەرالارىنداعى تاڭداۋلى ليبرەتتونىڭ قاتارىنان ورىن الدى. ع.مۇسىرەپوۆ "امانكەلدى" اتتى ءبىرىنشى قازاق كينوسىنىڭ سەنارييىن جازىستى (ۆس.يۆانوۆ، ب.مايلينمەن بىرگە). "ماحاببات تۋرالى داستان" اتتى كوركەم سۋرەتتى جانە ەكى سەريالى "قىز جىبەك" فيلمدەرىنىڭ سەنارييىن جازعان دا ع.مۇسىرەپوۆ. اسىرەسە، سوڭعى تۋىندىسىمەن ول كينوسەنارييدىڭ ۇلكەن شەبەرى ەكەنىن تانىتتى.

عابيت مۇسىرەپوۆ — قازاق ادەبيەتىندەگى وچەرك، پۋبليسيستيكا جانرلارىن دامىتۋعا دا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن جازۋشى. ەڭ الدىمەن ايتاتىن جاعداي، جازۋشى 30-جىلداردىڭ اياعى، 40- جىلداردىڭ باسىنان باستاپ پروزانىڭ ءبۇل سالاسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، ءونىمدى تۇردە قالام تەربەي باستادى. العاشقى جازعان وچەركتەرىنىڭ وزىندە-اق جازۋشىنىڭ وپەراتيۆتى ءبۇل جانردى ەركىن مەڭگەرىپ، ونىڭ ءتاۋىر-تاۋىر ۇلگىلەرىمەن وقىرمان قاۋىمىن قۋانتا باستاعانى انىق.

جازۋشى شەبەرلىگىن تانىتاتىن وچەركتەرىنىڭ ءبىرى — ونىڭ "قازاقتارىم، دوستارىم" اتتى تۋىندىسى. جازۋشىنىڭ بۇل شىعارماسىندا ەلىمىزدەگى تۋىسقان حالىقتار اقىن، جازۋشىلارىنىڭ قاسيەتتى دوستىعى ءارى قاراپايىم، ءارى ادەمى سۋرەتتەلگەن. ءتىپتى قالامگەردىڭ بۇل وچەركىن دوستىق جىرى دەپ اتاسا دا ارتىق ەمەس. ەلىمىزدىڭ اتاقتى جازۋشىسى ميحايل الەكساندروۆيچ شولوحوۆپەن (1905-1984) كەزدەسكەن بىرنەشە ەپيزودتاردى ءسوز ونەرىنىڭ كۇشىمەن تارتىمدى دا ايقىن كورسەتە وتىرىپ، اۆتور ورىس حالقىنىڭ ۇلى جازۋشىسىنىڭ ادامگەرشىلىك ابزال قاسيەتتەرىن تامىلجىتا سيپاتتاعان.

"قازاقتارىم، دوستارىم" اتتى جازۋشى وچەركى — تەك وسى جانرداعى عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ادەبيەتىندەگى حالىقتار دوستىعى تاقىرىبىنداعى كوركەم شىعارمالاردىڭ تاڭداۋلىلارىنىڭ ءبىرى.

عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءاربىر وچەركى، پۋبليسيستيكاسى كوركەمدىك شەبەرلىگىمەن، يدەيالىق وي-پىكىرىنىڭ سالماقتى دا ماڭىزدىلىعىمەن ەستە قالادى. تۋعان ادەبيەتىمىزدەگى پۋبليسيستيكا، وچەرك جانرلارىن جەتىلدىرىپ، كەمەلدەندىرە ءتۇسۋ باعىتىنا جازۋشىنىڭ كوپ تۆورچەستۆولىق ەڭبەك سىڭىرگەنىن ايرىقشا اتاعان ءجون. ال بۇل رەتتە ول ايتارلىقتاي ءىس تىندىردى، ەلەۋلى-ەلەۋلى كوركەمدىك تابىستارعا جەتتى.

عابيت مۇسىرەپوۆ ادەبيەتتىڭ وزگە جانرلارىمەن قاتار قازاق سوۆەت ادەبيەتتانۋ عىلىمى مەن سىنىنىڭ دا ىرگە تاسىن قالاسىپ،ولاردىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان جازۋشى.

1977 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى پرەزيديۋمى فيلولوگيا عىلىمىن دامىتۋعا سىڭىرگەن زور ەڭبەگى ءۇشىن عابيت ماحمۇت ۇلى مۇسىرەپوۆكە شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىق بەردى. بۇل جازۋشىنىڭ ادەبيەتتانۋ مەن سىن سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىنە بەرىلگەن لايىقتى دا ۇلكەن باعا بولاتىن.

جازۋشىنىڭ ادەبيەتتانۋ مەن سىن سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىنىڭ بارلىعىنا ءتان ورتاق قاسيەتتەردى جيناقتاپ ايتساق، ەڭ الدىمەن، ونىڭ ادەبيەت پەن ونەردىڭ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى دامۋ پروسەسىنە جانە ولاردىڭ جەكەلەگەن ەلەۋلى قۇبىلىستارىنا بيىك پوزيسيادان قارادى. ول ادەبيەت پەن ونەردىڭ ءاربىر كورنەكتى تابىسىن حالىقتىڭ رۋحاني قىمبات قازىناسى رەتىندە قاتتى قاستەرلەدى. ادەبيەت پەن ونەر تۋىندىسىنىڭ ءبىزدىڭ قوعامداعى يدەولوگيالىق پارمەندى ىقپالىنا، جاۋىنگەرلىك بەلسەندى رولىنە باسا نازار اۋداردى. سونىمەن قاتار، ءاربىر كوركەم شىعارماعا جازۋشىنىڭ بارلىق ۋاقىتتا قويىپ وتىرعان يدەيالىق-ەستەتيكالىق تالابى دا بيىك، ۇلكەن. جوعارى يدەيالىلىق، ۇزدىك شەبەرلىك — مىنە، ادەبيەت پەن ونەردىڭ ءاربىر تۋىندىسىن تالداۋ ۇستىندە ونىڭ بەرىك ۇستانعان، اينىماس ولشەمى وسى عانا. ءاربىر ادەبي شىعارمانىڭ حالىقتىق اسىل مۇرا بولىپ قالۋى ءۇشىن ۇزدىكسىز دە بەلسەندى تۇردە كۇرەسۋ — عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ الپىس جىل بويى جازعان بارلىق ادەبي-سىن ەڭبەكتەرىنىڭ ەڭ باستى سيپاتى بولدى.

ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ تىنىسىن كەڭەيتىپ، حالىقتاردىڭ رۋحاني بايلانىستارىن نىعايتاتىن كوركەم اۋدارما سالاسىندا دا جازۋشىنىڭ سىڭىرگەن ءبىراز ەڭبەكتەرى بار. بۇل رەتتە ونىڭ و.گەنريدىڭ نوۆەللالارىن، سيلۆەستر تاگاراونىڭ اڭگىمەسىن، ا.م.گوركيي، م.شولوحوۆ، ۆ.ۆاسيليەۆسكايا، ي.ەرەنبۋرگ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. سونداي-اق، عابيت مۇسىرەپوۆ اۋدارعان ۆ.شەكسپيردىڭ "انتونيي مەن كلەوپاترا"، ا.ن.وستروۆسكييدىڭ "تالانتتار مەن تابىنۋشىلار"، ج.مولەردىڭ "ساراڭ"، يا.گالاننىڭ "تاڭ الدىندا"، ك.سيمونوۆتى" "ورىستار"، ل.لەونوۆتىڭ "شاپقىن"، ا.سافرونوۆتىڭ "موسكۆا مىنەزى"، ا.شتەيننىڭ "نامىس زاڭى" اتتى ت.ب. پەسالارى دا قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ ءوسىپ ورلەۋ جولىندا ەداۋىر كوركەمدىك قىزمەت اتقارعانى ءسوزسىز.

سايىپ ايتقاندا، عابيت مۇسىرەپوۆ — قازاق ادەبيەتىنىڭ بارلىق جانرلارىن دامىتۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن كوركەم ءسوزدىڭ مايتالمان شەبەرى، ءىرى سۋرەتكەر. ونىڭ شىعارمالارى سان رەت كوپتەگەن حالىقتاردىڭ تىلدەرىنە اۋدارىلدى.

عابيت مۇسىرەپوۆ — بۇكىل دۇنيە جۇزىنە كەڭ تانىلعان ءسوز زەرگەرى.

عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ قالامىنان شىققان ءاربىر ومىرشەڭ ەڭبەگى ۇنەمى وقىرمان جۇرەگىنە جول تاۋىپ، ونىڭ اسىل بۇيىمىنا اينالىپ وتىردى. ول — تۋعان وتانىنىڭ گۇلدەنۋىنە ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن حالىقتىڭ ادال ازاماتى، قادىرمەن پەرزەنتى. عابيت مۇسىرەپوۆ — حالىقتىڭ شىن مانىندەگى سۇيىكتى جازۋشىسى.

ءا. نارىمبەتوۆ

---