ءاي، دۇنيە-اي!
مەن كوردىم دۇنيە دەگەن ءيتتىڭ كوتىن، ءبىرىنىڭ جەپ جۇرگەن كوپ بىرەۋى ەتىن. ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا، كوبىنىڭ سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن.
(اباي. ۆ. ا. كرىلوۆ)
دەيىن
ون التىعا تولعان قىزدى قازاقتىڭ پىسكەن جەمىسكە بالايتىنىن ءشايى بىلەتىن. سودان با الدە شىنىندا دا سولاي ما، بيىل ون التىعا تولعالى، ايتەۋىر، ونە بويىندا ءبىر وزگەرىس بارىن ءوزى دە، دەنەسى دە سەزىنەتىن سەكىلدى. قارقارا جارمەڭكەسىندەي قىز-قىز قايناعان دۋماندى دۇنيەنى جانى دا اڭسايدى، ءتانى دە ءتاتتى ەركەلەگىسى كەلەدى. ءتۇرى كەنەت وزگەرىپ كەتەتىندەي، ايناعا ءسات سايىن سۇزىلە، وزگەشە ءبىر وزگەرىس ىزدەپ قارايدى. ءبىراق قانشا ۇڭىلسە دە، جانارى جالت-جۇلت ەتكەن سول باياعى قىر مۇرىن بيداي ءوڭدى قىز: «قايتا-قايتا نەمەنەگە قاراي بەرەسىڭ؟» — دەگەندەي، اينادان ءاجۋالاپ كۇلىمسىرەيدى. بويى دا بۇرىنعىعا قاراعاندا قارىس پا، سۇيەم بە، ءبىراز بيىكتەپ قالعانداي. ءوز بايقاۋىنشا، ايرىقشا كەڭ قاباعى ونى ءوز جاسىنان ەرەسەك قىزداي كورسەتىپ، جۇرتتى ۇنەمى جاڭىلتادى. جارمەڭكە اشىلعالى جەڭگەسى جۇزىك ەكەۋى وسىمەن الدەنەشە كەلدى، وزگەلەردىڭ ىزدەگەنى ساۋدا-ساتتىق بولسا، بۇلاردىڭ كوزدەگەنى — كوبىنەسە ويىن-ساۋىق. شايىگە ەلدىڭ كيگەن كيىمى، سويلەگەن ءسوزى، ءجۇرىس-تۇرىسى — ءبارى قىزىق. ارا-تۇرا بوزبالا مەن جىگىتتەرگە دە كوز تاستايدى، بىرىمەن ءجون سۇراسادى، كەيبىرىمەن ءسوز قاعىسىپ قالادى، ءبىراق ازىرگە كوڭىل توقتاتار بىردە-بىرەۋىن جولىقتىرعان ەمەس، ءتۇرى ءتاۋىر مە دەگەنى — ماقتانشاقتاۋ، اقىلدى ما دەگەنى — ىنجىقتاۋ، ودان قالعانى ۇسقىنسىز، شەتىنەن وڭكەي ۇسىك ۇرىپ، ۇستىنە سۋ توگىلگەندەيلەر.
— جىبەكجان، بەرى ءجۇر! — دەگەن جۇزىكتىڭ داۋىسىنا ءشايى جالت قاراي بەرگەندە، تاعى الدەكىم ارت جاعىنان: «ءاي، ءشايى!» — دەپ قالدى. قايتا جالت بۇرىلعانىندا، قۇلاعىنا شىرقاي سالعان ءان شالىندى. ايتۋشى ايەل مە، قىز با، ايتەۋىر، قارقارانىڭ شالقار جازىعىن كەرەمەت اۋەن كەرنەپ بارادى.
شاقىرعان جارمەڭكەدە تانىسقان جامەش ەكەن. «ءجۇرشى تەز! اندا سوپىيا دەگەن ورىس قىزى ءان ساپ جاتىر»، — دەدى دەگبىرسىزدەنىپ. بۇلارعا جەڭگەسى دە قوسىلىپ، ۇشەۋى ءان شىققان اق ۇيگە قاراي ەنتەلەدى. ءبىراق ۇيگە باس سۇقپاق تۇگىل، بوساعاسىنا دا جولاي المادى، انتالاعان جۇرت اراسىنان ادام تۇگىل قىل وتكىزەتىن ەمەس. ولار ەندى كيمەلەي بەرگەندە، ءان اياقتالدى دا قالدى. تىم-تىرىس تىنىپ تىڭداعان جۇرت ىلە-شالا ءار جەر-ار جەردەن كۇبىرلەي باستادى:
— ءاي، سالادى-اق ەكەن!
— ايتپا! قازاقتان بەتەر!
— تىيىش! — دەدى قارا ساقالدى ەركەك قاباعىن شىتا جەكىپ.
الگى داۋىس قايتا شىرقادى. جۇرتتىڭ قوشەمەتىن ارقالاندى ما، ءا دەگەننەن اڭىراتتى:
بۇل دۇنيە، ويلاپ تۇرسام، ارمان دۇنيە،
بۇرىنعى بابالاردان قالعان دۇنيە.
بارىندا ورالىڭنىڭ وينا دا كۇل،
بىزدەن دە وتە شىعار جالعان دۇنيە.
ءجۇزىڭ كوركەم-اي،
كۇندە كورسەم-اي،
احا-حاي،
سىرعالى ەركەم-اي!
— پاھ! — دەدى كونەلەۋ كيمەشەكتى كەمپىر باسىن سۇيسىنە شايقاپ. — داۋسىڭنان اينالايىن-اي، تەگى!
— تىيىش! — دەدى جاڭاعى قارا ساقال تاعى قاباعىن شىتىپ. كەمپىر وعان الايا قاراپ، ەرنىن جىبىر ەتكىزدى. قارا ساقال جىمىيىپ كوزىن قىستى. ەكى قارتتىڭ قىلىعىنا ءشايى ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى.
ءان اياقتالعان سوڭ دا جۇرت تارقامادى. ءسىرا، ءان ايتقان ورىس قىزىن ءبارىنىڭ دە ءوز كوزىمەن كورگىسى بار. ءشايى دە اربالعان ادامشا اق ءۇيدىڭ الدىنان ۇزاي المادى. ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەندى ءوز كوزىمەن كورمەيىنشە، انانداي ءاندى انانداي داۋىسپەن ورىس ايتتى دەگەنگە سەنە الاتىن ەمەس. «قازاقى ءاننىڭ ءيىرىمىن، قايىرىمىن، ءسوزدىڭ مانىنە قاراي اۋەننىڭ قۇبىلۋىن ورىس ءويتىپ كەلتىرە الا ما؟ ورىس دەپ جۇرگەندەرى قازاقتىڭ ورىس ءتۇستى سارى قىزى شىعار-اۋ، قۇداي بىلەدى؟» — دەپ كۇدىكتەندى.
ءسويتىپ تۇرعاندا، اق ۇيدەن دومبىرا ۇستاعان ۇزىن بويلى، اق سارى ءوڭدى، شيراق قيمىلدى كەلىستى جىگىت شىقتى. ءشايىنىڭ وڭ جاعىندا تۇرعان قارا تارامىس جىگىت: «كودەك قوي»، — دەدى كۇبىر ەتىپ. اقىن كودەكتى البان جۇرتى جاقسى بىلەدى، ءشايى دە اتىن تالاي ەستىگەن، تەك كورىپ تۇرعانى ءقازىر. كودەكتىڭ سوڭىنان ەتەكتەرىن قاعىپ-سىلكىپ، شالقاقتاي باسىپ تاعى ەكى ەركەك شىقتى. سودان كەيىن دومبىراسىن كەۋدەسىنە قىسىپ، بۇرمە ەتەك اق جىبەك كويلەكتىڭ سىرتىنان قىزىل بارقىت قامزول كيگەن ورتا بويلى، سارى شاشتى، سارى ءوڭدى كادىمگى ورىس قىزى شىقتى.
— سوپىيا! سوپىيا! — دەستى جۇرت شۋلاپ.
سارى قىز دومبىراسىن باسىنا كوتەرىپ، اقسيا جىميىپ ەدى، جۇرت قۇتىرىنا قيقۋلاپ كەتتى:
— سوپىيا، تاعى ايتشى!
— «بەس قاراكەرىڭدى» ايتشى! — دەدى جاڭاعى قارا ساقال وزىمسىنگەن داۋىسپەن گۇجىلدەپ.
— ءيا، «بەس قاراكەر!» «بەس قاراكەر!» — دەپ، كوپشىلىك دۋىلداپ كەتتى.
قىز انادايدان بۇرىلا قاراپ تۇرعان كودەككە كوز قىرىن تاستادى. ول ءۇنسىز باسىن يزەدى. قىز دومبىراسىن كەۋدەسىنە قىسقان كۇيى كوپشىلىككە قاراپ باسىن ءيىپ ەدى، جۇرت دەمىن ىشىنە تارتىپ تىنا قالدى. ءسال جوتكىرىندى دە، سوپىيا شىرقاپ قويا بەردى:
الدىمدا ايداعانىم بەس قارا كەر،
بەس جۇزىك، بەس ساقينا، بەس تانا بەر.
بەرسەڭ بەر، بەرمەسەڭ قوي سولارىڭدى،
ۇمىتپاي، قايدا جۇرسەڭ، ەسكە الا كور!
ءشايى ءان ەمەس، الدەبىر اۋليەنىڭ ءۇنىن ەستىگەندەي ۇيىدى. سارى قىزدىڭ بەتىنە وسى سەن شىنىمەن الداپ تۇرعان جوقسىڭ با دەگەندەي تەسىلە، تاڭدانا قارادى. تازا ورىس ەكەنىن ايگىلەپ تۇرعان ءتۇرى دەمەسەڭ، قىزدىڭ كيىم كيىسى، داۋىسى، ءتىپتى ءجۇرىس-تۇرىسى — ءبارى قازاقى. ورىستىڭ قىزى قازاقشا ءان ايتادى، قازاقتىڭ ءانىن ءدال ءبۇيتىپ جاقسى كورەدى دەگەنگە، كوزى كورمەسە، كوڭىلى سەنبەس ەدى. ءشايى ءارى تاڭ قالىپ، ءارى ريزا بولىپ، ءارى وسىنىڭ ءبارىن كوزىمەن كورىپ، كوڭىلىنە تۇيگەنىنە توعايىپ، ءوزىن اپ-ساتتە ەسەيىپ كەتكەن، كوپتى كورگەن، كوپتى بىلگەن ادامداي سەزىندى. قارقارا جايلاۋى دا كوزىنە قۇلپىرىپ، سوپىيانىڭ انىنشە ءسان-سالتاناتتى كورىندى: ءۇيىر-ۇيىر جىلقى مەن وتار-وتار قويدان جارمەڭكەنىڭ مىڭجىلقى جاقتاعى جوتالارى مايىسا جازداپ تۇرعانداي. الا-قۇلا مالدى توسىنە بىتىراتا شاشىپ، جاپ-جاسىل جايلاۋدى ادامدار ادەيى ادەمىلەپ تاستاعانداي.
— جىبەكجان! — دەدى جەڭگەسى قاسىندا تۇرعان ءۇش قالماق جىگىتتەن تەرىس اينالا مۇرنىن باسىپ. — مىنا ارادان بىلايىراق كەتەيىكشى، ءمىنا بىرەۋلەر جەل جاققا تۇرا قاپتى، تەگى.
ءاننىڭ اسەرىنەن ءالى ارىلا الماعان ءشايى جەڭگەسىنىڭ جەتەگىنە ءۇنسىز ەرە بەردى. ەرىپ بارا جاتىپ ورتاداعى ءداۋ قالماقتىڭ جۇتىنا قاراپ تۇرعانىن كوزى شالدى. تۇيەدەي تىم ءىرى، كەڭ جاۋىرىندى، قارا مۇرتتى، جالپاق بەتتى، سۋىق سۇستى. تاباقتاي بەتى ءبىر قازانعا قاقپاق بولارلىقتاي. توقتىقتان تىرسىلداپ تۇرعان تۇرىنە قاراعاندا، قازاقتى سۇلىكشە سورىپ ۇيرەنگەن ساۋداگەر سەكىلدى.
جايلاۋ شىلدەنىڭ باسىندا-اق شىجىي باستاپتى. ءجۇزى تەرشىپ، شولدەپ، كۇننىڭ تال ءتۇس بولعانىن جاڭا بايقادى. الگى شىنىمەن ادام با الدە تۇيە مە دەگەندەي، ءداۋ قالماققا تاڭعالىپ تاعى ءبىر كوز تاستادى. ول دا وڭەشىن سوزىپ سوڭىنان ءسۇزىلىپ تۇر ەكەن، مۇنىڭ بۇرىلعانىن بايقاپ، قاباعىن كوتەرە يەك قاقتى. «نە كەرەك؟» — دەگەنى-اۋ؟ «قاپ، ۇيات-اي!» — دەپ، قاراعانى اعات بولعانىن سوندا سەزدى.
— الگى ءشاي ىشەتىن جەرگە بارايىقشى! — دەدى شولدەگەنىنە جەڭگەسى كىنالىدەي-اق كەيىپ. — قانىم كەۋىپ، قاتالاپ كەتتىم، تەگى!
...شولدەرىن باسقان سوڭ، جامەش ۇشەۋى ەندى اۋىلعا قايتقالى جاتقاندا، قاستارىنا سوم دەنەلى، باسى دا، بەتى دە مول پىشىلگەن، ماڭدايى كەرە قارىس، قىزارا بورتكەن جۇزىنە قاپ-قارا قويۋ مۇرتى جاراسا كەتكەن قارا سۇر جىگىت كەلدى دە، ەجەلدەن تانىس ادامشا:
— امانسىزدار ما؟ — دەپ، جىلى ىقىلاسپەن امانداستى.
— امانبىز، — دەپ، جۇزىك جۇتىسىنان جاڭىلىپ قالعان ادامشا قاقالا-شاشالا جاۋاپ قاتتى. — ىم، قۇداي-اي، تۇكىرىگىمە شاشالىپ قالعانىم-شى.
— ماي قابىڭىز، اپكە! نەمەنە، قايتقالى جاتىرسىزدار ما؟
ەكەۋىنىڭ امانداسۋىنان-اق ءشايى ءبىرىن-بىرى تانيتىنىن ءتۇسىندى. جامەش ونىڭ قاسىنا وزىمسىنە جاقىنداپ، يىعىنا ەركەلەي قولىن سالدى دا:
— ءبىزدى مىڭجىلقىنىڭ ەتەگىنە دەيىن شىعارىپ ساپ قايتساڭشى! — دەدى.
ءوزى دە سويتەيىن دەپ تۇرعان ادامشا، جىگىت وپ-وڭاي كونە سالدى. سول ءسات ەكى سارى جىگىت ساپ ەتە قالدى دا، الگىمەن بايلانىسا كەتتى:
— ءبىزدى اداستىرىپ تاستاپ، ءوزىنىڭ ۇرلانىپ كەلىپ تۇرعان جەرىن قاراشى!
— سونى ايتام-اۋ، ءبىز ونى شارق ۇرىپ ساۋداگەرلەردىڭ ىشىنەن ىزدەپ جۇرسەك، ول مۇندا جايباراقات قىزبەن قىلجاقتاسىپ تۇر.
بۇلاردىڭ كوزىنشە ولاردىڭ ءويتىپ وكتەم سويلەگەنى شايىگە سوكەتتەۋ سەزىلدى. قارا سۇر جىگىت قىسىلعانىنان ولارعا ءبىر، بۇلارعا ءبىر قاراپ، نە دەرىن، نە ىستەرىن بىلمەي ساستى. بىرەسە مۇرتىن سىيپادى، بىرەسە جەلكەسىن قاسىدى.
— قويساڭدارشى، كورىپ تۇرسىڭدار عوي قارىنداسىما كەلگەنىمدى، — دەدى يەگىمەن جامەشتى نۇسقاپ.
— كورىپ تۇرمىز، — دەدى ىرىلەۋى كەكەتە جىميىپ. — قارىنداسىڭا كەلسەڭ، قارىنداسىڭمەن سويلەسە بەر، بىزگە قارىنداسىڭنىڭ قاسىنداعى قۇداشادان قۇر قالماساق تا جارايدى. بۇل قىزدىڭ اعاسى اعىنتاي مەنىڭ مىنا جۇزىك اپكەمدى ابدەن جۇدەتىپ جىبەرىپتى. سونىڭ ەسەسىن قۇداشادان قايتارىپ السام با دەپ تۇرمىن، — دەدى ءشايىنى كوزىمەن ىشىپ-جەپ.
— قوي-ەي، بالا، ەركىنسىمە! — دەدى ىرىلەۋ سارىعا جۇزىك قاباعىن ءتۇيىپ. — اپكەسىن سىيلاعان جىگىت اپكەسىنىڭ ءقايىنسىڭلىسىن دە سىيلاۋى كەرەك شىعار؟
— اپكەسى-اۋ، قايىنسىڭلىڭىزدەن كوز الا الماي تۇرعاندا، ارتىق بىردەمە ايتىپ قويسام، ايىپقا بۇيىرماڭىزشى! تازابەككە قيتىنداي قۇداشا ەمەس ەكەن، قىزعانىپ قالعانىم عوي، قۇداي اتىپ.
— تازابەككە سەن قيماعاندى ءبىز ساعان نەگە قىيادى ەكەمىز؟ قالاي-قالاي سويلەپ كەتتىڭ، بالا؟
— جومارت اعا، التىندى كورىپ جولدان تايعان پەرىشتەشە، ءشايىنى كورگەندە، مەنىڭ اعامدى جامانداپ شىعا كەلگەنىڭىز قالاي؟ ءوز دوسىن جامانداعان جىگىتتى قاي قىز ءتاۋىر كورە قويادى دەپ ويلايسىز؟ — دەپ، جامەش نامىس قىلدى.
— ويباي، قاراپ تۇرىپ قىپ-قىزىل داۋعا قالدىم-اۋ! قۇداشا، كوردىڭ عوي، سەن ءۇشىن بۇلاردان نە ەستىمەدىم؟ جىگىت تاڭداعاندا، وسى ءحالىمدى ەسكەرەرسىڭ.
— ەسكەرەرمىز، — دەدى ءشايى ازىلدەي كۇلىپ.
ەكى جىگىت جونىنە كەتكەن سوڭ ءبارى انىقتالدى: تازابەك جامەشتىڭ تۋعان اعاسى بولىپ شىقتى. جاڭاعى ءانشى سوپىيا تالدىبۇلاقتان ديىرمەن سالعان اتاقتى كوپەس ءۆاسيلييدىڭ قىزى، ال تازابەك سولاردىڭ اتشىسى ەكەن. سوپىيانىڭ قازاقشاعا سۋداي بولاتىنى تالدىبۇلاقتا قازاق ىشىندە تۋىپ، جاستايىنان قازاق بالالارىمەن بىرگە ويناپ ءوسىپتى. قىستا الماتىدا وقىپ، جاز بويعى ءومىرى قازاق ىشىندە جايلاۋدا وتەدى ەكەن. «بەس قارا كەردى» الماتىداعى قازاقتاردان ۇيرەنىپتى. ءشايىنىڭ تازابەكتى ءجوندى بىلمەيتىنى ونىڭ تىرشىلىگى قىسى-جازى ءۆاسيلييدىڭ اۋىلىندا وتەتىن كورىنەدى. قاشان كورىپ ەدىم دەپ ويلانىڭقىراپ ەدى، بىر-ەكى رەت كوپتىڭ ىشىندە كوزى شالعانى ەمىس-ەمىس ەسىنە تۇسكەندەي دە بولدى. ءسىرا، بالاسىنىپ، ول دا بۇعان كوپ كوڭىل بولە قويماعان بولۋ كەرەك.
جارمەڭكەدەن ۇزاي بەرە جىگىتتى ءشايى سوزگە تارتتى. ءبىر نارسە سۇراعىسى كەلەتىنىن اڭعارتىپ، اتىنىڭ تىزگىنىن ادەيى تازابەك جاققا بۇردى.
— اتىڭىز نەگە تازابەك؟ بەك، بي بولعاندى ۇناتاسىز با؟ — دەدى قاعىتىپ.
— ە، جوعا. «تازا» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى بەك پەن بيدەن بيىك قوي. ءبىزدىڭ المەرەكتە وسىدان وتىز-قىرىق جىل بۇرىن تازابەك پۇسىرمان بالاسى دەگەن اتامىز وتكەن. كەزىندە بي بولعان، ەل باسقارعان، بەدەلدى، ەلدى اۋزىنا قاراتقان ازۋلى ادام بولىپتى. قىتايدى زەرتتەۋگە بارا جاتقانىندا ۇيىنە قونىپ، ەكەۋى ۇزاق اڭگىمەلەسىپ، شوقان دەگەن تورە-عالىم اتامىزدان كوپ نارسە جازىپ الىپتى. كەيىن سول اتامىز ورىسقا باعىنبايمىن دەپ، الباننىڭ ءبىراز جۇرتىن سوڭىنا ەرتىپ شىعىس تۇركىستانعا ءوتىپ كەتەدى. وتكەندە دە جاي وتپەي، ورىس اسكەرىمەن اتىسىپ-شابىسىپ ءوتىپتى. وعان قازىرگى ۇزاق اتامىزدىڭ اكەسى ساۋرىق باتىر مەن ونىڭ شالتاباي دەگەن سەرى ءىنىسى قوسىلادى. «مەنىڭ اتىم — شالتاباي، اسىلدان سوققان بالتاداي»، — دەيتىن شالتاباي — سول. قولى ۇزىن ورىس قويا ما، قىتايدان ۇستاپ اكەلىپ، تازابەك پەن ساۋرىقتى «تۇرمەدە ءولدى» قىلادى دا، شالتابايدى يتجەككەنگە ايداپ جىبەرەدى. تازابەك اتامىز، جالپى، وسىپ-ونگەن اۋلەت. تەزەك، سۇلتانبەك، دامباي دەگەن ۇلدارى بار. قازىرگى اۋباكىر، سادىقبەك، ءابىلعازى، جاقىپبەردى، ۋاقاس، شوقپار اعالارىمىز سو كىسىنىڭ ءبىر سۇلتانبەگىنەن تۋعاندار. ءبارى شەتىنەن «سەن تۇر، مەن اتايىننىڭ» ءوزى. اۋباكىر اعا بولىس بولعان، ال جاقىپبەردى اعا — اتقانىن قۇر جىبەرمەيتىن قولمەرگەن. اكەم اتىمدى قويعاندا، سول تازابەك اتامىزعا تارتىپ وسىپ-ونسە ەكەن، باتىر بولسا ەكەن، ەلدىڭ قامىن جەسە ەكەن دەگەن بولار؟
— الايدا تازابەك اتاڭىز ەل قامىن جەپ ورىسقا قارسى بولسا، ءسىز ءوز قامىڭىزدى جەپ ورىسقا قىزمەت جاساپ ءجۇرسىز عوي؟
مۇنداي مىنەۋدى كۇتە قويماعان بولار، جىگىت اۋەلى ۇندەمەي قالىپ، الدەن سوڭ بارىپ اقىرىن كۇرسىندى. سونان سوڭ:
— جان باعىس ءۇشىن عوي، — دەدى قۇپياسى اشىلىپ قالعانعا ۇيالعانداي بوساڭ داۋىسپەن.
— باعانادان بەرى سوپىيانى دا جان باعىس ءۇشىن ماقتاپ كەلەدى ەكەنسىز عوي وندا؟
— ە، جوعا. سوپىيا — وزگەشە بالا، ونىڭ تىنىس-تىرشىلىگى تۇگەلدەي قازاقشا، بىزگە جانى اشىپ، جاقتاسىپ تۇرادى. ماعان، قوجاشقا ورىسشا وقۋ مەن جازۋدى ۇيرەتكەن — سول. ءتۇبى، قۇداي بىلەدى، ول قىز قازاققا تيەتىن شىعار، تەگى.
«سىزگە مە، قوجاشقا ما؟» — دەي جازداپ، ءشايى ءتىلىن تىستەي قويدى. ودان ارى قازبالاي بەرگەندى ابەستىك سانادى، الايدا ورىسقا باعىنعىسى كەلمەگەن تازابەك باتىردىڭ قىلىعىن تۇسىنە المادى. ورىس قازاققا جاقسىلىق ويلاسا، قازاقتىڭ ورىسقا قارسى شىعىپ نەسى بار؟ ال ورىستىڭ پيعىلى دۇرىس بولسا، قىتايعا ءوتىپ كەتكەن تازابەكتى نەگە ۇستاپ اكەپ ولتىرەدى؟ سونىڭ ءبارى — بۇل بىلمەيتىن، ءبىراق بىلگىسى كەلەتىن جۇمباق. الايدا ءبىر كورگەن ادامنان سونىڭ ءبارىن قازبالاپ سۇراپ جاتۋ — ءارى ىڭعايسىز، ءارى ەرسى. ىزەتتەن اسا الماي، كوپ سۇراقتى كومەيىندە بۇگىپ قالدى.
جارمەڭكەنىڭ تۇزكول جاعىمەن جوعارىلاپ، قارقارا وزەنىنەن وتكىزىپ سالعان سوڭ، تازابەك بۇلارعا قوش ايتتى دا، قايتا قايتتى. شايىگە بۇل جىگىتتىڭ بويىندا جۇرتتىڭ كوبىندە جوق بىردەمە بار سياقتاندى، ءبىراق ونىڭ نە بىردەمە ەكەنىن انىق اجىراتا المادى. لاعىپ سويلەمەيدى، لەپىرىپ ماقتانبايدى، كەرەگىن عانا ايتادى؛ ءسىرا، سونىسى ما ەكەن ۇناعان؟ الدە الپامساداي دەنە ءبىتىمى مە؟ ءبىراق ونداي ءبىتىم قالماقتا دا بولاتىنىن كوردى عوي مانا.
جامەش تالدىبۇلاققا بۇرىلعان سوڭ، جۇزىك پەن ءشايى قارقارا وزەنىن بويلاي شىعىسقا بەتالىپ، ات باسىن سىرتتىڭ جايلاۋىنا قاراي بۇردى. جەڭگەسى ەكەۋى ارنەنى اڭگىمە ەتىپ كەلە جاتىپ، شوقاناسقاننان وتە بەرە ءشايى ودان تازابەك تۋرالى سىر سۋىرتپاقتادى:
— ماقتاي بەرەدى، سوپىيانى العالى ءجۇر عوي دەيمىن؟
— كىمدى الاتىنىن قۇداي بىلەدى، ءبىراق كىمدى العىسى كەلەتىنىن مەن بىلەم، جىبەك.
— كىمدى؟
— جارمەڭكەگە كەلگەن ءبىر جولى سەنى سىرتىڭنان كورىپتى دە: «قارا دومالاق قانا قىز ەدى، قانداي ادەمى بولىپ كەتكەن؟!» — دەپ، سەنەن كوزىن الا الماي تاڭ قالىپتى.
— سودان كەيىن سوپىيادان اينىپ قالىپ پا؟
— قويشى، جىبەك، سوپىيانىڭ وعان قانداي قاتىسى بار؟
— ءوزى ايتتى عوي جاڭا: «قازاققا تيەدى»، — دەپ.
— ە، قازاققا تيسە، تازابەككە تيە مە؟ قازاق تولىپ جاتقان جوق پا؟
— جارايدى، سونىمەن...
— سونىمەن، سەنى جاقسى كورىپ قالىپتى. كورگىسى، سويلەسكىسى كەلىپ اينالسوقتاپ جۇرگەنى سول.
— كوردى، سويلەستى، ەندى نە ىستەيدى؟
— ەندىگىسىن ول بىلمەيدى، سەن بىلەسىڭ.
— نەنى بىلەم؟
— ۇناسا، تيەسىڭ؛ ۇناماسا، تيمەيمىن دەيسىڭ.
— تۇگى دە ۇناعان جوق، تيمەيمىن.
— ءويتىپ وتىرىك ايتپا، جىبەك. ول ساعان ۇنادى. ۇناعان سوڭ سوپىيادان قىزعانىپ كەلەسىڭ.
ءشايىنىڭ ەكى بەتى دۋ ەتە قالدى. قىزارىپ كەتكەنىن سەزىپ، قياستاپ، جۇزىكتەن ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى.
— سەن ءزالىمسىڭ! سەنسىڭ وعان مەنى ادەيى كورسەتىپ جۇرگەن، — دەدى قىز بۇرتىيىپ.
— ول — مەنىڭ جەڭگەلىك بورىشىم، جانىم. سەبەبى سەن باقىتتى بولماي، مىنا ءبىز — اكە-شەشەڭ مەن اعا-جەڭگەڭ — باقىتتى بولا المايمىز. ونى سەن، اقىلىڭ بار عوي، تۇسىنۋگە ءتيىسسىڭ، جىبەكجان.
سودان سام جامىراعاندا، سىرتتىڭ قاراعايلى قويناۋىنداعى ۇيلەرىنە جەتىپ، اتتان تۇسكەن سوڭ، جۇزىك جايىمەن كەلىپ ءشايىنى جاۋىرىنىنان قاپسىرا قۇشاقتادى.
— جانىم جىبەگىم! — دەدى ەركەلەتە ەلجىرەپ. — قازاق ۇلدىڭ تاعدىرىنا ونشا قام جەي بەرمەيدى، ويتكەنى ول ءوز تاعدىرىن ءوز ەلىنىڭ ىشىندە وتكىزەدى، ال قىزدىڭ تاعدىرىن اق ساقالدى اتاسىنان تارتىپ اسىق ويناعان بالاسىنا دەيىن ۋايىمدايدى، ويتكەنى ونىڭ باقىتى سىرت ەل، جات بوساعاعا بايلانىستى.
سولاي ەكەنىن ءشايى دە بىلەتىن، سوندىقتان جاۋاپ قاتپاي، جەڭگەسىمەن ءۇنسىز كەلىسىپ، ونى ءۇنسىز قۇشاقتادى.
* * *
تازابەككە ءشايىنىڭ ادەمىلىگى مەن قىلىعى بۇتاعا قونىپ الىپ، مويىن ءجۇنى ۇلپىلدەپ، تاماق ءجۇنى بۇلكىلدەپ، جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراپ وتىرعان شىمشىق تورعايدىڭ بالاپانىن ەلەستەتەدى. كىپ-كىشكەنتاي، سۇپ-سۇيكىمدى قىزدىڭ: «بەك، بي بولعاندى ۇناتاسىز با؟» — دەپ، بىردەن قادالا كەتكەنى قاتتى ساستىردى. ءويتىپ سويلەگەنىنىڭ ءوزى ءارى ەركەلىگى، ءارى وجەتتىگى. «ونداي قىزعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن، اۋەلى انا كەلىنشەكتەن قول ءۇزۋىم قاجەت»، — دەپ شەشتى ول بويىن الدەبىر ۇرەي بيلەپ. قۇرعىرعا ءۇش جىل بويى ابدەن باۋىر باسىپ قالىپتى، ايىرىلىسۋ قالاي بولار ەكەن؟ ءبىراق: «كىسى جارى كىسىگە جار بولمايدى، باۋرىڭا بالاپانداي باسقانمەنەن»، — دەگەن عوي بۇرىنعىلار.
دانەكەرمەن جيىرماعا جاڭا تولعان جىگىت شاعىندا جولىققان. ات باققان ادامنىڭ ءومىرى كوبىنە دالادا وتەدى. شىلدەنىڭ كۇنى توبەسىن تەسىپ بارا جاتقان سوڭ، قالىڭ قاراعايدىڭ شەتىنە كىرىپ، جالعىز اياق جولدىڭ جاعاسىنا جانتايا كەتكەن. اتتارى دا قاراعايدى شەت پۇشپاقتاي جايىلىپ جاتقان. بۇتاق سىتىر ەتە قالعانعا جالت قاراسا، جالعىز اتتى ايەل قاسىنا تاقاۋ كەلىپ تە قالىپتى. جامباسىن قاققىشتاپ جالما-جان ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلگەن. ايەل وڭ قولىمەن ەردىڭ الدىڭعى قاسىنان ۇستاپ، سول قولىمەن ارتىنا مىڭگەسكەن جاس بالانى سۇيەمەلدەپ، شىلبىرى جەرگە سۇيرەتىلىپ، تىزگىنى اتتىڭ جالىنا سىرعىپ كەتىپ، بەرەكەسى قاشىپ-اق كەلەدى ەكەن. مۇنى كوزى شالعان بويدا:
— اعاتاي، ۇستاڭىزشى! — دەدى جىلامسىراي جالىنىپ.
اق قۇبا ايەلدى كورگەن بەتتە-اق تانىدى: تالدىبۇلاقتىڭ ەتەك جاعىندا وتىراتىن كەمەلباي دەگەننىڭ قاتىنى. سۇيرەتىلگەن شىلبىردى قايتا-قايتا اياعى باسىپ، شىلبىردى باسقان سايىن، باسىن شىلبىر قايتا-قايتا جۇلقىپ، ات تا ابدەن تيتىقتاعان بولۋ كەرەك، تازابەك جانىنا تاقاپ: «دىرر!» — دەگەندە-اق توقتاي قالدى.
تازابەك الدىمەن شۇباتىلعان شىلبىردى جيناپ ايەلدىڭ قولىنا ۇستاتتى. سودان سوڭ ات موينىنا سىرعىعان تىزگىندى اپەرىپ، قورجىننىڭ ۇستىندە ۇيىقتاپ كەلە جاتقان بالانى قۇشاقتاعان كۇيى جول شەتىندەگى تەگىستەۋ جەرگە اپارىپ جاتقىزدى. ويانا ما دەپ، بەتىنە ءبىراز قاراپ تۇرىپ ەدى، بالا بىلق ەتپەدى: ۇيقىسى قاتتى-اق ەكەن ءباتشاعاردىڭ. ايەل اتتىڭ ۇستىندە سول قوقىيعان قالپى ءالى قوزعالماي وتىر ەكەن.
— نە، سەنى دە كوتەرىپ الايىن با؟ — دەدى ازىلدەپ.
— كوتەرە الساڭ، كوتەرىپ-اق الشى! اتتان تۇسەر شامام دا قالمادى، تەگى!
— كەل! قايدان كەلەسىڭ ارتىنىپ-تارتىنىپ؟
— توركىندەپ بارىپ ەم.
ايەل وڭ اياعىن ۇزەڭگىدەن شىعارىپ، ەڭكەيىپ يكەمدەلە بەردى. وڭ قولىمەن قولتىعىنان، سول قولىمەن تاقىمىنان ۇستاپ، تازابەك اتتان كوتەرىپ الا بەرگەندە، قۇلاپ كەتپەيىن دەپ قام جاساعان ايەل موينىنان تاس قىپ قۇشاقتاي الدى.
— مەن سەنى بىلەم، سىرتىڭنان تالاي كورگەم، — دەدى ايەل قولىن موينىنان بوساتپاي. — تازابەكسىڭ.
— مەن دە سەنى بىلەم: دانەكەرسىڭ. «ادەمىسىن-اي!» — دەپ جۇرەتىنمىن.
— مەن دە سەنى: «ءداۋىن-اي!» — دەپ...
— ءى-ى؟ «ءداۋىن-اي!» دەپ قىزىعىپ پا ەڭ؟
كەلىنشەك قۇپتاعانداي جىميىپ، اۋەلى كوزىن جۇمدى دا، ارتىنشا باسىن شايقادى.
— جوق، تاڭداندىم.
— نەمەنەگە؟
— «قانداي ەكەن؟» — دەپ.
— قانداي ەكەنىمدى بىلگىڭ كەلسە، جەرگە ءتۇسىپ، جاقىننان قارا. الدىمەن قىلعىنتپاي موينىمدى بوساتشى!
— بوساتپاسام كايتەسىڭ؟
— كايتۋشى ەم؟ اياعىمنىڭ استى كورىنبەيدى، ءقازىر قۇلايمىز.
— قۇلايىقشى! ساعان جولىقپاعاندا، ءوزىم دە قاي جەردە قۇلار ەكەم دەپ قورقىپ كەلە جاتقام. اپىرماي، انا ءيتتىڭ ۇيقىسىنىڭ قاتتىسى-اي! بۇيرەك تۇسىنان بىر-ەكى رەت ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەرسەم دە، تۇك سەزبەدى. ۇيقىشىلدىعى اۋماعان اكەسى. ءتىپتى، اكەسىنەن دە اسىپ كەتكەن. ول دا قوراعا قاسقىر شاۋىپ جاتسا، ويانبايدى-اۋ. ءوزىڭدى جولىقتىرعان قۇدايعا مىڭ دا ءبىر راحمەت! «اقىر قۇلاسام، قاراعايدىڭ ىشىندە قۇلاسام ەكەن، ءبىر بۇتاقتان ۇستاي السام دا ولمەسپىن»، — دەپ دالباسالاپ كەلە جاتىر ەم.
— ولمەي قالعانىڭا ەندى كوزىڭ جەتكەن شىعار؟ — دەدى تازابەك ايەلدىڭ بەتىنە بەتىن تاقاپ.
— جەرگە اياعىم ءالى تيگەن جوق، قايدان كوزىم جەتەدى؟ — دەدى ايەل كۇلىپ.
— ەندەشە، اياعىڭدى جەرگە تيگىزەيىن.
جەرگە تۇسكەن بويدا شالعىنعا شالقاسىنان قۇلاي كەتىپ، دانەكەر تازابەككە كوزىن توڭكەرە جىميدى:
— ەندى نەمەنەگە سوستيىپ تۇرسىڭ؟
— تۇرماعاندا كايتەم؟
— جاقىنداساڭشى! جەپ قويمايمىن.
— مەن جەپ قويۋىم مۇمكىن عوي؟
— جەپ قويساڭ جەپ-اق قويشى. جانىمدى ساقتاپ قالعان ادام: «ەندى جانىڭدى الام»، — دەسە، ودان اياپ قالار ەشتەڭەم جوق.
جانىنا كەپ جانتايا بەرگەنىندە، دانەكەر بەرى اۋناپ ءتۇسىپ ەدى، بەتى تۇپ-تۋرا تازابەكتىڭ القىمىنا كەلىپ تىعىلدى. ايەلدىڭ ىپ-ىستىق لەبى اتويلاپ ويانىپ كەلە جاتقان سەزىمگە وت قويىپ جىبەردى. باسىن كوتەرە بەرگەن تازابەك ومىراۋ تۇيمەسى اعىتىلىپ كەتكەن ايەلدىڭ دەمىگىپ جاتقان ءتوسىن ۇماجداي قۇشاقتاپ ەدى، اڭىراي جونەلگەن سەزىمدەر اپىل-عۇپىل ارپالىستى دا كەتتى.
— اعاتاي، جولدان الىسىراق كەتەيىكشi، — دەدى كەلىنشەك قۇشاعىن جازباعان قالپى.
— تۇر وندا!
— تۇرا المايمىن، كوتەرىپ اپارشى!
— قۇشاقتا موينىمنان!
الپامسا جىگىت كەلىنشەكتى جەپ-جەڭىل كوتەرىپ، قالىڭ قاراعايدىڭ ىشىنە الا جونەلگەن. مىنە، سودان بەرى جىگىتتىك شاعىنىڭ ەڭ قىزىعىن سونىڭ قۇشاعىنا توسىپ كەلەدى. قانعان مەيىردىڭ عالاماتى مەن ساعىنا كورىسكەن ءساتتىڭ سىيقىرلى ءلاززاتىن تەك سودان تاتىپ ءجۇر. دانەكەردىڭ قۇشاعىنا كىرگەندە، باسقا دۇنيەنىڭ ءبارى سودان كەيىنگى دۇنيە بولىپ، ىسىرىلىپ قالا بەرەدى. باسىندا ءوزىن: «مۇنىڭ ءبارى ۋاقىتشا، ۇيلەنگەنگە دەيىن عانا»، — دەپ جۇباتاتىن. ەندى بايقاسا، ەكەۋىنىڭ اراسى وپ-وڭاي اجىراي سالاتىن جەڭىل-جەلپى نارسە ەمەس سەكىلدى. بىلتىر بوسانعاننان كەيىن: «بۇل — سەنىڭ بالاڭ»، — دەگەن بولاتىن قۇلاعىنا سىبىرلاپ. ءازىلى بولار دەپ، بۇل كۇلگەن دە قويعان. «ەكەۋىڭدى سالىستىرا قاراسا، بالانىڭ كىمنەن ەكەنىن كۇيەۋىم بىردەن بىلەر ەدى»، — دەپ، جاقىندا تاعى ايتتى. «كەمەلباي مەنى كورىپ ءجۇر عوي»، — دەپ ەدى، «كۇدىكتەنبەيدى عوي، كۇدىكتەنسە، بايقار ەدى. نەمەنە، بالاڭ ەكەنىنە سەنبەي تۇرسىڭ با؟» — دەپ، قىلت ەتە قالدى. سودان بەرى بالانى ءبىر كورگىسى كەلىپ قىزىعادى دا. ءبىراق ەندى بالانى دا، بالانىڭ شەشەسىن دە ءبىرجولا ۇمىتۋى ءتيىس. ويتپەسكە امالى جوق. ويتكەنى شايىدەي قىزدى جار قىلۋ ءۇشىن، الدىمەن الدى-ارتىن اق شايىدەي تازارتىپ الۋى كەرەك.
جىگىتتىك جاساعاننىڭ دا وسىنشاما جان اۋىرتار جازاسى بولارىن اڭعال جاستىقپەن اڭعارماعان ەكەن.
* * *
ءشايى ىشتەي: «كەلەسى جۇمادا جارمەڭكەگە بارسام، تازابەك سوندا اشىق سويلەسەر»،— دەپ دامەلەنگەن-دى. ءبىراق ەكى كۇننەن سوڭ تازابەك پەن جامەش اۋىلعا وزدەرى كەلدى. شىنى ما الدە سىلتاۋى ما، ايتەۋىر، ايتۋلارىنا قاراعاندا، اكە-شەشەسى ارنايى جۇمساپتى. «ورىستىڭ ويى بۇزىلىپتى، ون توعىز بەن قىرىق بەستىڭ اراسىنداعى مۇسىلمان بالاسىن اسكەرگە العالى تىزىمدەپ جاتىر. اعىنتاي مەن تازابەكتەن ايرىلساق، كۇنىمىز كۇن بولا ما؟ سىرت — ەلدەن جىراق جايلاۋ، تالدىبۇلاققا كوشىپ كەلسىن، ىرگەلەس وتىرىپ ويلاسايىق»، — دەپتى. جاۋابىن كەسىپ ايتپاي، اعىنتايعا ءبىر، تازابەككە ءبىر كۇرسىنە قارادى دا، تىلەۋلى:
— كورەرمىز، — دەدى كۇڭك ەتىپ.— اقىلداسايىق. جاقىندا ومەكەڭە ءوزىم بارىپ قايتام.
— اقىلداسقاندا،— دەپ، ايەلى اجىكەن الدەنە ايتپاققا وقتالا بەرىپ ەدى، كۇيەۋىنىڭ قاباق شىتقانىن بايقاپ، جىم بولا قالدى.
— ءجۇر، جىبەكجان، قوناقتاردى قىرعا دەيىن شىعارىپ ساپ قايتايىق، — دەپ، جۇزىك ءشايىنى ادەيى اتا-ەنەسىنىڭ كوزىنشە قولقالادى.
جولدا جامەش اعاسىن ءاجۋالاعانسىپ:
— جۇرت اسكەرگە الادى دەپ، ءوز باسىمەن قايعى، مەنىڭ اعام سەنىمەن قايعى، — دەدى شايىگە ات ۇستىندە ەڭكەيە جاقىنداپ.
ول ءسوزدىڭ ءمانىسىن ءشايى ءتۇسىندى، ءبىراق ۇندەمەي ەلپ ەتە قالمادى. ونى ءقازىر ەڭ قينايتىنى — تازابەكتىڭ نە ۇنايتىنىن، نە ۇنامايتىنىن ءوزىنىڭ كەسىپ-پىشىپ بىلمەيتىنى. الپامساداي تۇلعاسى، الىپ-ۇشپايتىن اۋىر مىنەزى ۇناعانمەن، ايەلگە ەمىرەنە قوياتىنداي ەركەك ەمەس سەكىلدى. «جانىڭدا جاتقان ەركەكتىڭ جانىڭدى تۇسىنبەگەنى جامان»، — دەگەندى ايەلدەر كوپ ايتادى. تازابەك شايىگە ءداپ سونداي، جانىن تۇسىنبەيتىن ەركەكتەي كورىنەدى. قۋاتتى، قارۋلى بولعانىنا قاراي قاتقىل دا سياقتى. ارا-تۇرا: «ەركەك قاتقىل بولماعاندا، كايتۋشى ەدى؟» — دەگەن ءبىر وي ساپ ەتە تۇسكەنمەن، وعان كۇدىك ءبارىبىر جەڭىستىك بەرمەيدى. سودان ءبىر ءشايى ەكىگە جارىلىپ، بىرىمەن ءبىرى كەلىسە الماي جاتادى.
— ال، جولدارىڭ بولسىن! — دەپ، جۇزىك وسى ارادان قايتاتىندارىن اڭعارتقاندا:
— ال، جاقسى! — دەپ، جامەش تە اتىنىڭ باسىن تارتقان.
تازابەك تاپ سول ءسات تىكە شايىگە قاراي ءجۇردى. «مىناۋ كايتەدى؟» — دەپ، قىز قيپاقتاي ساستى. تىزگىن ۇستاعان سول قولى دىرىلدەپ، وڭ قولىنان قامشىنىڭ بۇلدىرگەسى سۋسىپ بارا جاتتى، ءبىراق، نەگە ەكەنىن، بىلە تۇرا ۇستاپ قالۋعا قام قىلمادى. تىرس ەتىپ قامشىنىڭ سابى اتتىڭ الدىڭعى تۇياعىنا ءتيدى. جاقىن كەپ قالعان تازابەك اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ كوتەردى دە، قامشىسىن قولىنا ۇستاتتى. قامشىمەن قوسىپ ساۋساقتارىن دا ۇستادى. ەنەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلعان قوشاقانشا جىگىتتىڭ كۇرەكتەي الاقانىنا قىزدىڭ قولى كومىلىپ كەتتى: كۇتىر ەتكىزىپ كۇيرەتىپ جىبەرە مە دەگەن قىز نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەي، وسى شىنىمەن سەنبىسىڭ دەگەندەي، تازابەكتىڭ بەتىنە تاڭدانا قارادى. جىگىت جۇتىپ جىبەرەردەي ەمىنىپ تۇر ەكەن. جاساۋراعانى ما الدە جالىنداعانى ما، جانارىندا ءبىر ءتۇيىر وت جالت-جۇلت جۇگىرىپ جۇرگەن تارىزدەندى. سول وت قىزدىڭ دا جان دۇنيەسىن قىزدىرىپ بارا جاتقانداي. نە ىستەرىن، نە دەرىن بىلمەدى.
— ۇزاتپاي الدىڭا اكە-شەشەمدى جىبەرەم، — دەدى جىگىت توتەسىنەن. — ەندى مەنىڭ جانىمدى وزىڭدىكىمەن بىرگە دەپ ۇق! جانىمسىڭ!
تۋرا ايتىلعان ءسوز تۋرا اتىلعان وقتاي ءشايىنى تىرپ ەتكىزبەدى. الاقانىن اشىپ جىبەردى دە، ءشايىنىڭ قولىن سىرتىنان ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الدى. جۇزىك پەن جامەشتىڭ كوزىنشە. ۇيات-اي! تازابەككە قاباعىن شىتپاق بولىپ ەدى، ول جانارىن بۇدان جانتالاسا الا قاشىپ، بۇل جانتالاسىپ قۋا الماي، ەكەۋى دە قىزارىپ كەتتى. ادام تۇسىنە قويمايتىن الاپات ءبىر سەزىم قىزدىڭ ونە بويىنان تايعاناپ بارىپ تابانىنا تاراپ جاتقانداي دۋىلداتىپ ءوتتى. تالماۋراپ، اتتان جىعىلىپ بارا جاتقانداي سەزىندى. سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ، سابىرىن شاقىرعاندا، كوزىمەن ايمالاپ، ءالى قۇمارتا قاراپ تۇرعان تازابەكتى كوردى. «قۇداي-اۋ، مىناۋ مۇلدە باسقا تازابەك قوي!؟» — دەدى كەۋدەسىندە ءبىر قۋانىش اتويلاپ. جىگىتتىڭ توگىلگەلى تۇرعان مەيىرى مەن اعىتىلعالى تۇرعان سەزىمىن جانارىنان بايقاپ، ءوزىنىڭ دە ەرىپ بارا جاتقان وزگەرىسىن سەزىپ قويا ما دەپ ساسىپ، دەرەۋ اتىنىڭ باسىن اۋىل جاققا بۇردى. «جانىمسىڭ!» دەگەن قۇدىرەتتى ءۇن جانىن دا، تۇلا بويىن دا — ءبارىن ايمالاپ، ءبارىن ەركەلەتىپ، شايىمەن ساناسپاي بارا جاتتى.
* * *
تازابەك پەن دانەكەر ءبىرى جارمەڭكەنىڭ ءور جاعىنان، ءبىرى تومەن جاعىنان ۇرلانا شىعىپ، قارقارا وزەنىنىڭ توعايىنا ەنىپ كەتكەندە، كۇن تاس توبەدە تۇرعان. تازابەك ءوز اتىن شىدەرلەدى دە، دانەكەردىكىن ونىڭ قۇيىسقانىنا شىلبىرىنان ىلمەكتەي سالدى. اقىرعى جولىعىسۋىمىز عوي، دۇرىستاپ قوشتاسايىن دەگەن ويمەن، قالقالاۋ جەرگە وتىرعان سوڭ، قۇشاعىن جايا بەرىپ ەدى، دانەكەر قولىن قاعىپ تاستادى. ەركەلىگى دەپ ۇققان تازابەك تاعى ۇمتىلا بەرگەندە، كەلىنشەك جاقىنداتپاي، ەكى قولىن كەۋدەسىنە تىرەي قويدى. اياق استى نە بولا قالعانىن تۇسىنبەگەن تازابەك دانەكەرگە سۇراۋلى كەسكىنمەن قارادى. كەلىنشەكتىڭ اتىلعالى تۇرعان وق جىلانداي تۇرىنەن تىكسىنىپ قالدى.
— ساعان نە بولدى؟
— نە بولۋشى ەدى؟ ءبىلدىم سەنىڭ ارامدىعىڭدى.
— قانداي ارامدىق؟
— بۇگىن جارمەڭكەگە مەن ءۇشىن كەلگەن جوقسىڭ.
— ەندى كىم ءۇشىن؟
— باسقا ءۇشىن.
— ونى كىم ايتتى؟
— ءبىلدىم.
— كىمنەن؟
— جومارتتان.
— جومارتتان؟ قاي جومارت؟
— قانشا جومارت بار ەدى؟ ءوزىڭنىڭ دوسىڭ جومارت.
— ول نە دەيدى؟
— سەنى شايىگە ۇيلەنەدى دەيدى.
— ە، دەي بەرسىن. شايىگە مە، باسقاعا ما، ءتۇبى بىرەۋگە ۇيلەنەرىم حاق قوي. ودا نە تۇر؟
— «باسقاعا ما؟» — دەپ بۇلتاقتاما. جومارت ايتتى، ءداپ شايىگە ۇيلەنەتىنىڭ انىق.
— ونىڭ انىق ەكەنىن ول قايدان ءبىلىپتى؟
— و دا شايىگە ءسوز سالعالى جۇرسە، سەن ونىڭ الدىن وراپ كەتىپسىڭ.
— ساعان سونى ايتىپ ارىزداندى ما؟ سونشالىق ونىڭ كىمى ەدىڭ سەن؟
— ەشكىمى دە ەمەسپىن. تەك ول ماعان دا جاقىندايىن دەسە، تاعى الدىن وراپ كەتىپسىڭ.
— ال مەنىڭ ساعان جاقىن ەكەنىمدى وعان كىم ايتىپتى؟
— مەن ايتتىم.
— «شايىگە ايتا بار، ول مەنىمەن جۇرەدى»، — دەدىڭ بە؟
— «ايتا بار»، — دەگەم جوق، مەنەن كۇدەر ءۇزسىن دەپ ايتتىم. «قايدا بارسام، الدىمدى كەس-كەستەي بەردى-اۋ!» — دەپ كىجىندە دە، سونىڭ ىزاسىمەن سەنىڭ شايىگە ۇيلەنگەلى جۇرگەنىڭدى اقتارىپ سالدى.
— سونىڭ ءبارىن ساعان قاي وڭاشادا ايتىپ ءجۇر؟
— وڭاشادا ەمەس، ناعاشىم نەمەرەسىن سۇندەتكە وتىرعىزعان، سوندا ايتتى. جومارت ءبىزدىڭ ۇيدەگىمەن اتالاس قوي، سوندىقتان «جەڭگە» دەپ قىلجاقتاي بەرەدى.
— قىلجاقتاپ ءجۇرىپ، قوينىڭا قول سالعان بولدى عوي؟
— سالعان جوق. قول سالدىراتىن جىندىمىن با؟
— جىندى بولماساڭ دا، جىنداندىرىپ جىبەرىپتى عوي.
— ءيا، جىنداندىردى. جىندانباعاندا كايتەم؟ ۇيدەگى بايىم باي ەمەس، ناعىز بايىم سەن دەپ، سەنەن بالا ءسۇيىپ، سەنىڭ قۇشاعىڭدا يت تىرلىكتىڭ يتتىگىن ۇمىتىپ جۇرسەم... تىرىدەي ءولتىردىڭ عوي مەنى! ەندى كايتەم؟ كايتىپ سەنسىز ءومىر سۇرەم؟ وزىڭمەن بىرگە جۇرەگىمدى دە سۋىرىپ اكەتەتىن سياقتىسىڭ! مۇنىڭ وتتان ىستىق بولاتىنىن ەلدەن ەس بىلگەلى ەستىپ كەلە جاتسام دا، تاپ مۇنداي دەپ ويلاماپپىن.
ەڭىرەپ جىلاپ، تازابەكتىڭ كەۋدەسىن قوس قولداپ توقپاقتاپ، اقىرىندا دانەكەر بىرتە-بىرتە باسىلا بەردى. «قۇداي-اۋ، ءدال بۇلاي باۋىر باسىپ كەتەر دەپ كىم ويلاعان؟! سۇمدىق قوي مىناسى!» — دەپ، تازابەك قاتتى تاڭىرقادى. ايادى، جانى اشىدى. ءبىراق ەكەۋىنىكى بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ، ەرتەڭ بولماسا، ءتۇبى ءبىر كۇنى توقتام تابۋعا ءتيىس ارەكەت ەكەنىن اۋەل باستان بىلگەندىكتەن، سىر بەرمەي سازارىپ شىدادى. جۇباتارعا ءسوز دە، ءجون دە تاپپاي، تەك ءۇنسىز باۋىرىنا تارتىپ، سولق-سولق وكسىگەن كەلىنشەكتى جون ارقاسى مەن جامباسىنان سيپالاي بەردى.
— ءتۇبى وسىلاي بولارىن ەكەۋمىز دە ءاۋ باستان بىلدىك قوي، — دەدى كۇرسىنىپ.
— بىلگەنمەن، ءدال ءبۇيتىپ سورلاپ قالارىمدى سەزبەدىم عوي مەن سورلى. «ويناس — وتتان ىستىق، قالا بەرە بوقتان ساسىق» دەگەندى قانشا ەستىپ جۇرسەم دە، ءدال ءبۇيتىپ ءوز باسىما تۇسەدى دەمەپپىن. بالكىم، سيرەك تە بولسا سوعىپ تۇرارسىڭ؟
— جوق، ءويتىپ ەكىجاقتى بولا المايمىن.
* * *
اسكەرگە اعاسى اعىنتاي كەتسە، تازابەك كەتسە، وندا دۇنيە شايىگە نەسىمەن دۇنيە؟ كوكتەپ ۇلگىرمەگەن ءۇمىتى كەۋدەسىندە كومىلە مە؟ بۇكىل تىرشىلىگىن بيلەپ العان وڭكەي ۇركەك وي مەن مازاسىز بەلگىسىزدىكتەن قۇتىلا الماي الاسۇردى. اقىرىندا باسقا امال تاپپاي:
— جارمەڭكەگە بارايىقشى! — دەدى جۇزىككە.
— بارساق بارايىق.
اكەسى تىلەۋلى دە بۇلارمەن بىرگە تالدىبۇلاقتىڭ بۇرىلماسىنا دەيىن باراتىن بولىپ، مال-جان اعىنتايدىڭ قاراۋىندا قالدى.
...جۇزىك پەن ءشايى جارمەڭكەنى قاق جارا ارالاپ، نە جامەشتى، نە تازابەكتى جولىقتىرمادى.
— كەلمەگەن عوي، — دەدى ءشايى كەيىپ. — قايتايىق.
— قايتساق قايتايىق، — دەدى جۇزىك قاساقانا. — قىزدى ىزدەمەگەن جىگىتتى ءبىز ىزدەيمىز بە؟
— قايداعى جىگىت، جۇزىك؟ مەن جامەشتى ىزدەپ ءجۇرمىن.
— مەن دە سونى ىزدەپ ءجۇرمىن، جىبەكجان. تازابەك ەكەۋى بىرگە مە دەگەنىم عوي انشەيىن. انە، انە كەلەدى جامەش.
جامەشتىڭ جالعىز ەكەنىن كورىپ، ءشايى ءسال اڭىرىپ قالدى. كورىسپەگەلى كوپ بولعان ادامشا باس ساپ، جامەش بۇلارمەن قۇشاقتاسىپ امانداستى. الدىمەن جۇزىك ءجون سۇرادى:
— جالعىز ءجۇرسىڭ بە؟
— جوق. تازابەك تە وسىندا بولاتىن، اياق استى اداسىپ قالدىم.
— وسىندا بولسا، ءوزى تابار. جۇرىڭدەر، جارمەڭكەنى جوندەپ ارالايىق.
جارمەڭكەنى ەكى ارالاپ شىعىپ تا ولار تازابەكتى جولىقتىرمادى.
— جەر جۇتىپ كەتتى مە، قايدا كەتتى؟ — دەپ، جامەش شالا ءبۇلىندى.
ۇشەۋىنىڭ اڭگىمەسى ۇيلەسپەدى. ءشايىنىڭ مازاسىن العان ءبىر-اق سۇراق: ول قايدا كەتۋى مۇمكىن؟ قارىنداسىن اداستىرىپ كەتۋىنە قاراعاندا، تەگىن كەتىس ەمەس قوي؟
— اعاڭ بۇرىن دا اداستىرىپ كەتۋشى مە ەدى؟ — دەدى اقىرى شىداماي.
— جوق. — جامەش نە دەرىن بىلمەي ساستى. — بۇيتپەيتىن.
— ءانشى سوپىيا الىپ كەتكەن شىعار؟ — دەدى ءشايى تاقىمداپ.
— قايداعى سوپىيا؟ ول ءقازىر پوشتادا ىستەيدى، بۇرىنعىداي قىدىرا المايدى.
— وندا باسقا بىرەۋ اكەتتى.
— ونى اكەتەتىن سەن مۇنداسىڭ، سەنەن باسقا كىم اكەتەدى؟
— ءبىز بىلمەيتىن بىرەۋ اكەتەت تە.
ءشايى جالت بۇرىلدى دا، اتىن بايلاعان جاققا قاراي بەتتەدى. جۇزىكتىڭ جامەشكە: «قاپ، قۇرتتى-اۋ، جۇگەرمەك! بار، ىزدە! جەرگە كىرىپ كەتسە دە تاپ!» — دەگەن ىزالى ءۇنىن ەستىپ بارا جاتتى. جەڭگەسىنىڭ وكشەلەي ىلەسىپ كەلە جاتقانىن بىلسە دە، بۇرىلىپ قارامادى. ارينە، ول جەرگە كىرىپ كەتكەن جوق. جيىرما ۇشتەگى سوقتالداي جىگىت تاپا-تال تۇستە قايدا جوعالىپ كەتەدى؟ قارىنداسىن اداستىرىپ كەتكەن ادام قاتىنعا بارماعاندا، قايدا بارادى؟ كوزىنەن بىرش ەتە قالعان ىزالى جاستى ءشايى جۇزىكتەن جاسىرا المادى.
— سەنسىڭ كىنالى! سەنسىڭ سونى تاۋىپ جۇرگەن! — دەدى ونىڭ ومىراۋىن توقپاقتاپ.
— جانىم-جانىم! جىلاماشى، جۇرتتان ۇيات بولادى. ەركەكتىڭ جۇمىسى اياق استى شىعىپ جاتادى، جاماندىق ويلاماشى! سەن ءۇشىن كەلمەگەندە، جارمەڭكەگە ول كىم ءۇشىن كەلدى دەيسىڭ؟
— ەندى كورمەگەنىم جارمەڭكە مەن تازابەك بولسىن!
— انە كەلەدى. اناۋ — سول! — دەدى ارتتارىنان جەتكەن جامەش القىنىپ.
جارمەڭكەنىڭ جەلكە تۇسىنان كەلە جاتقان جالعىز اتتىنى ءشايى جازباي تانىدى. جارمەڭكەگە كەلگەن ادام ول جاققا نەگە بارعان؟ ار جاعى — قارقارا وزەنى. ونىڭ جاعاسى — قالىڭ توعاي. جالعىز ءوزى ول جاقتان نە ىزدەيدى؟ جوق، جالعىز ەمەس. تالدىبۇلاق جاققا كەتىپ بارا جاتقان انەبىر ايەل دە سول توعايدان شىقتى.
— اناۋ اتتى ايەلدى كوردىڭ بە، جامەش؟ سەنى اداستىرىپ، اعاڭ سونى توعايعا الىپ كەتكەن ەكەن. اعاڭ تابىلدى. مەنەن سالەم ايت: كوزىمە كورىنبەسىن!
تۋ سىرتىنان جۇزىكتىڭ داۋىسى تاعى شىعىپ جاتتى، ءبىراق بۇل جولى بىردە-بىر ءسوزى ساناسىنا جەتپەدى. اتىنا قارعىپ ءمىندى دە، ارتىنا قايىرىلماي، تەبىنىپ قالدى. تاس بوپ قاتىپ بارا جاتقان تۇلا بويى سەزىمىنىڭ ءبارىن تىسقا سىعىپ، كوزىنەن اعىزىپ جاتتى، اعىزىپ جاتتى. ەسەڭگىرەگەن سەزىمى ەس جيعىزبادى.
...بولعان جاعدايدى جامەشتەن ەستىگەندە، تازابەك تىنىسى توقتاپ قالعانداي سەزىندى. قولىم شايىگە جەتتى مە دەگەنشە، قولىنان شىعىپ تا ۇلگىرىپتى. ەندى ءقايتتى؟ تاپ ءقازىر توقتاتپاسا، وندا ءبارى ءبىتتى.
— جامەش، ءجۇر، قۋىپ جەتەيىك!
...ارتتارىنان شىققان اتتىڭ دۇبىرىنە ەكەۋى دە جالت قارادى. و، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، قۋانعانىنان ءشايىنىڭ كوزىنەن جاس شىعىپ كەتە جازدادى.
— اپكەتاي-اۋ، بۇلارىڭ نە؟ — دەدى ات ۇستىنەن جۇزىكتى قۇشاقتاي العان تازابەك. — بۇيتكەنشە، مەنى ءولتىرىپ كەتپەدىڭ بە؟ شايكەنتاي-اۋ، «ەندى سەنىمەن جانىم بىرگە»، — دەمەپ پە ەم؟
— ماعان ەندى جولاما! جاقىنداما!
تازابەك ۇزەڭگى قاعىسا كەلىپ، شاۋجايىنان شاپ بەردى. ونى كورگەن جۇزىك پەن جامەش وزا شاۋىپ كەتە باردى.
— جانىم! — دەدى تازابەك ءشايىنىڭ تىزگىنىن شىجىمداي تارتىپ. ەكى ات جاناسا توقتادى. ول قولىن سوزا بەردى، بۇل بۇلقىنىپ، بەتىن بۇرا بەردى. قالاي، ءقايتىپ الدىنا كوتەرىپ العانىن اڭعارماي قالدى. مىڭگەسىپ، تازابەكتىڭ قۇشاعىندا وتىرعانىن ءبىر-اق ءبىلدى. قارۋلى جىگىت قارسىلىعىنا قارامادى، باۋىرىنا قىسىپ، بەتىنەن، موينىنان، اۋزىنان ءسۇيىپ جاتىر، يىسكەلەپ جاتىر؛ بۇل تارتىنعان سياقتى، بۇلقىنعان سياقتى؛ باسى اينالىپ بارا ما، اتتان قۇلاپ بارا ما، جىگىتتىڭ جەيدەسىنەن شاپ بەرىپ ەدى، ومىراۋ تۇيمەسى اعىتىلىپ كەتىپ، سۋ-سۋ بەتى جالاڭاش كەۋدەسىنە قايتا-قايتا ءتيدى. قىز ءوزىنىڭ جىلاپ كەلە جاتقانىن سوندا سەزدى.
— مەنى قىزعانعان جۇرەگىڭنەن اينالدىم، جانىم! جاقسى كورمەسەڭ، قىزعانباس ەدىڭ عوي، جانىم!؟
«جانىم! جانىم!» دەگەننەن باسقا بۇل دۇنيەدە ەشبىر ءۇن قالماعان سەكىلدەندى. ءشايى ەندى بۇلقىنبادى دا، تارتىنبادى دا.
* * *
تالدىبۇلاققا بارىپ ومىرالىگە جولىعىپ قايتقان تىلەۋلى:
— ەرتەڭ ەل ىشىنە كوشەيىك، — دەدى تاس ءتۇيىن بەكىنگەنىن قاتقىل ۇنىمەن اڭعارتىپ. — وزىمىزگە ۇيرەنشىكتى ورتا مەركىگە قونايىق. سول ارادان ءالىپتىڭ اياعىن باعارمىز.
...ورتا مەركىگە كوشىپ كەلگەلى شايىگە ءاربىر ساي-سالا مەن تاۋ-تاستا تاجال تىعىلىپ تۇرعانداي كورىنەدى. «مايداننىڭ قارا جۇمىسى» دەگەن پالە تەك تازابەك ەكەۋىنە قۇرىلعان توسقاۋىل تارىزدەندى.
سودان ءۇش كۇننەن كەيىن جارمەڭكە جاقتان تۇندەلەتىپ ورالعان ءومىرالى تۇنەرگەن قالپى تورگە شىعىپ وتىردى دا، قاتىنى قاليشا مەن قىزى جامەشتىڭ كوزىنشە تازابەككە ۇرساتىن ادامشا ىزعارلى قارادى. ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى ۇرەيلەنە تىنشي قالدى. قارت كەنەت كوزىن تومەن ساپ، سول جاق الاقانىمەن بەتىن سيپاپ، وڭ الاقانىمەن كوزىن، مۇرنىن، ودان سوڭ اسىقپاي اۋزىن ۋقالادى.
— بالام! — دەدى سونان سوڭ بەكەم داۋىسپەن. — مەنىڭ بىلۋىمدە، ادام ولىمنەن باسقانىڭ بارىنە اسىعۋى كەرەك. ءبىزدى بىلاي قويعاندا، قازاق اتاۋلى كۇنى ەرتەڭ جەر بەتىندە قالا ما، جوق پا، — ونى ءبىر قۇداي بىلمەسە، ادام بىلمەيدى. ماعان تەز ارادا ۇرپاق سۇيگىزبەسەڭ، بۇل تىرشىلىكتىڭ ءبارى بەكەر. ەل باسىنا كۇن تۋدى. ەندى جايباراقات جۇرگەنىڭ — الدىمەن وزىڭە جاۋلىق. ارىدەن ويلاساڭ، ەلىڭە جاۋلىق. وسى بويداق جۇرگەنىڭ دە جەتەر، ەندى ۇيلەن. كوزىڭە ءتۇسىپ جۇرگەن بىرەۋىڭ بولسا، ايت؛ بولماسا، ءوزىم بارىپ بىرەۋگە قۇدا تۇسەم.
— ە، جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي نە بولدى سونشا؟ — دەپ، قاليشا قوزعالاقتاي بەرىپ ەدى، قارت اشۋلانا قولىن سىلتەپ قالدى.
— «جاۋ قۋعانىڭ» نە، ءتايىرى، جاۋ ءتونىپ تۇر. — قاتىنىنا قاباعىن تۇيگەن قالپى بالاسىنا قاتۋ بۇرىلدى. — بار ما، جوق پا كوز ساپ جۇرگەن بىرەۋىڭ؟
— بار، اكە! بار، كوز ساپ جۇرگەن قىزى، — دەدى جامەش تازابەكتەن بۇرىن جاۋاپ قاتىپ.
تازابەك جامەشكە بىردەمە دەي بەرمەك ەدى، قارت قولىن تاعى سىلتەپ، تىيىپ تاستادى.
— كىم؟ — دەدى جامەشكە جالت قاراپ. — كىمنىڭ قىزى؟
— تىلەۋلى اعانىڭ.
— ءشايى مە؟ — دەدى شەشەسى قىزىنىڭ بەتىنە قۋانا قاراپ.
— ءيا.
— بولدى! — دەدى ءومىرالى بەتىن سيپاپ. — تىلەۋلىنىڭ قىزى بولسا، قۇداي تىلەۋىمىزدى بەردى. كەمپىر، ءدام-تۇزىڭدى ازىرلە، ەرتەڭ ەكەۋمىز تىلەۋلى مەن اجىكەننىڭ الدىنا بارالىق.
— الدىن الا ايتپاي، دانەڭە ەتپەي، قالاي بولادى؟
— سولاي بولادى. ايتپاي كەلدىڭ دەپ، تىلەۋلى ءبىزدى قۋىپ شىقسا، قۋىپ-اق شىقسىن. ءارى ءجونىمىزدى ايتامىز، ءارى ەرۋلىككە شاقىرىپ قايتامىز.
تازابەك ورنىنان كۇلىم ەتىپ كوتەرىلدى. جامەش تە اعاسىنا كۇلىم ەتىپ كوز تاستادى. جىمىيىپ قاليشا شالىنا قارادى. تالايدان بەرى شەشىلمەي كەلە جاتقان ءتۇيىندى ونىڭ وپ-وڭاي شەشە سالعانىنا ءارى تاڭ، ءارى ريزا.
* * *
كۇننىڭ كوزى ءدال توبەگە كەلگەندە، جوتا جاقتا ويناپ جۇرگەن اعىنتايدىڭ ەكى ۇل، ءبىر قىزى شايىگە جۇگىرىپ كەلىپ:
— تاتە، جايداق بۇلاق جاقتان ەكى اتتى كەلە جاتىر، — دەستى جارىسا شۋلاپ.
— ە، كەلسىن، — دەپ، جالت قاراعان ءشايى جامەشتىڭ كەر اتىن بىردەن تانىدى، ءبىراق ۇستىندەگى ول ەمەس، ەگدە ايەل. «ءسىرا، شەشەسى بولار، — دەدى جورامالداپ. — وندا، اناۋ — اكەسى».
قوناق كەلە جاتقانىن اعاسى مەن جەڭگەسىنە بوساعادان باس سۇعىپ ايتتى دا، ءوزى ءۇيدى اينالا الىستاپ كەتتى. اعىنتاي مەن جۇزىك ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ، قوناقتارمەن دابىرلاي امانداسىپ جاتتى.
ءشايىنىڭ جورامالى ءدال شىقتى: كەلگەن تازابەك پەن جامەشتىڭ اكە-شەشەسى ءومىرالى مەن قاليشا ەكەن. دەرەۋ قوي سويىلىپ، جەدەل قۋىرداق ازىرلەنىپ جاتقانىنان-اق ولاردىڭ بۇل كەلىسىنە اكە-شەشەسىنىڭ ريزا ەكەنىن ءىشى سەزدى. تازابەكتىڭ: «ۇزاتپاي اكە-شەشەمدى الدىڭا جىبەرەم»، — دەگەن ۋادەسىندە تۇرعانىن دا ءتۇسىندى.
اكەسى تىلەۋلى — قاتال دا ءادىل، اركىم ويلامايتىندى ويلايتىن، اركىم بىلە بەرمەيتىندى بىلەتىن، ءشايىنىڭ باعالاۋىنشا، ءبىتىمى بولەك ادام. قىلىعى دا، مىنەزى دە وقشاۋ. بۇرىنعى قازاقتاردى كوپ ماقتايدى دا، قازىرگىنىڭ كوبىنە رەنجىپ وتىرادى. اكەسىنىڭ اڭگىمەسىنە قاراسا، ماقتانشاق تا؛ جالعىز اتىن كوڭىلى قۇلاعان ادامىنا ءتۇسىپ بەرەتىن جومارت تا؛ قورىققانى مەن ساسقانىن سەزدىرگىسى كەلمەيتىن نامىسقوي دا؛ وزىنىكى دۇرىس-بۇرىس بولسا دا ايتقانىنان قايتا قويمايتىن ءارى قايسار، ءارى قىرسىق تا؛ وزگەنىڭ وزىنەن اسىپ بارا جاتقانىنا كوز جۇمىپ قاراي المايتىن ءىشى تار دا؛ بۇگىنگى «ە، جارايدىسى» ەرتەڭ وزىنە قازىلعان ور ەكەنىن اڭعارمايتىن اڭقاۋ دا، بىرەۋگە سىي قىلعاندى دا جاقسى كورەتىن، بىرەۋدەن سىي العاندى دا جەك كورمەيتىن، ايتەۋىر، الەمدەگى بار جاقسى مەن جاماندى بويىنا تۇگەل جيناپ العان جالعىز حالىق تەك قازاق سەكىلدى. ول ماقتاسا، تاۋدىڭ شىڭىنداي اسقاقتاپ تۇرعان دا قازاق؛ جاقتىرماسا، قۇزدان قۇلاعالى تۇرعان دا قازاق. بىردە جەر-كوككە سىيعىزبايدى، بىردە جەردەن الىپ، جەرگە سالادى. ءبىر قىزىعى، اكەسىنىڭ قاي ايتقانى دا شايىگە شىندىق سياقتانادى. قازاق، راسىندا، ەشكىمگە ۇقسامايتىن، ەرتەگىگە اينالىپ كەتكەن ەرتەدەگى ەلدىڭ سارقىنشاعى سىقىلدى حالىق.
سونىڭ ءبارىن بىلەتىن، سونىڭ ءبارىن اڭگىمە ەتىپ وتىراتىن اكەسى بۇگىن مۇلدە باسقا ادام، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «ومەكە، ومەكە» دەپ، تازابەكتىڭ اكەسى الدىندا تەك تومەنشىك تانىتادى. تازابەكتىڭ تۇرقى اكەسىنە تارتىپتى، ءومىرالى اقساقال مالداس قۇرىپ وتىرعاننىڭ وزىندە كىشىگىرىم جارتاستاي كىسى ەكەن. دەنەسىنە ساي ءسوزى دە، مىنەزى دە ءىرى سەزىلدى. اڭگىمەسىن داستارقان باسىندا بىر-ەكى رەت تىڭداعان سوڭ، ءشايى اكەسىنىڭ ءىلتيپاتىن دە ءتۇسىندى: ومەكەڭ ارىدەن ويلايتىن تەرەڭ، ويىن بۇكپەي ايتاتىن باتىل كىسى كورىندى.
قازاقتى قارا جۇمىسقا الاتىن پاتشا جارلىعىن البانداردىڭ قالاي قارسى الىپ جاتقانىن ءومىرالى اقساقال ءوز كورگەن-بىلگەنى بويىنشا ايتىپ وتىردى. الدىمەن اقجەلكە-پودبوركوپ الباننىڭ ءبىراز يگى جاقسىسى مەن ءبولىس-بيىن جارمەڭكەدەگى بورلاعان اق ۇيىنە شاقىرىپ الىپ: «ءۇش كۇننىڭ ىشىندە مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا باراتىنداردىڭ ءتىزىمىن بەرىڭدەر!» — دەپ بۇيىرىپتى. سودان ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن جارمەڭكەنىڭ جەلكەسىندەگى ايت توبەگە 300—400-دەي ادام جينالىپ: «بالا بەرەمىز بە، جوق پا؟» — دەپ اقىلداسقاندا، سونىڭ ىشىندە ومەكەڭ دە بولىپتى. جامەڭكە بىردەن: «اق پاتشانىڭ پيعىلى بۇزىلدى. ەندى وعان اقىل ۇيرەتەتىن ءبىز ەمەس، اقىلىمىزدى تىڭدايتىن دا ول ەمەس. ءبىزدى ايايتىن پاتشا جوق بولسا، پاتشاعا جالتاقتايتىن البان دا جوق. قىسقاسى، بەلدى بۋىپ، بەكەم بولاتىن كۇن تۋدى»، — دەپتى. ونىڭ ءسوزىن ۇزاق ءىلىپ اكەتىپ: «اق پاتشا ايتقانىنان تاندى. ءبىز وعان العاش قاراعاندا، «قازاقتان سولدات المايمىز، ءبىراق ءار تۇتىنگە ءبىر سوم جيىرما تيىننان سالىق سالامىز»، — دەگەن. ول ۋادەنىڭ حاتقا تۇسكەن قاعازىن ساۋرىق اكەم تەزەك تورەنىڭ ۇيىنەن ءوز كوزىمەن كورگەن. ۋادە — قۇدايدىڭ ءۇيى. ءوز ۋادەسىن سىيلاماعان پاتشانى ءبىز دە سىيلامايمىز»، — دەيدى. سول ارادا ىراقىمباي باسۋ ايتقانداي بولىپ: «بالا بەرمەيمىز دەسەك، دەيىك. ءبىراق ۇكىمەت اسكەر شىعارىپ، بەيبىت حالىقتى قىرىپ سالسا، قايتەمىز؟» — دەگەن ەكەن، جامەڭكە وعان: «ءبىز شەگىنەتىن جەر قالعان جوق. بەرسەك، بالا ولەدى. بەرمەسەك، شال ولەدى. بالا ولگەنشە، شال ءولسىن! بالا بەرمەيمىز، ءبىتتى! مەنىڭ ايتارىم — وسى. باسقاسىن وزدەرىڭ بىلىڭدەر»، — دەپتى. تازابەكتىڭ اۋباكىرى دە زىركىلدەپ: «اق پاتشا قازاقتى بالا بەرسە دە قىرادى، بەرمەسە دە قىرادى. ويتكەنى وعان ەل كەرەك ەمەس، ورىسىن ورنالاستىراتىن جەر كەرەك. قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرىپ قىرىلعانشا، كەۋدەسىندە جانى بار ادامشا جاعالاسىپ ولەيىك. ءالىمىز جەتپەي بارا جاتسا، قىتايعا قاشىپ قۇتىلارمىز. ءبىراق جەر-سۋدىڭ يەسى بار ەكەنىن اق پاتشانىڭ ەسىنە ءبىر ساپ قويايىق!» — دەپتى. سودان ۇزاق تاعى ايعاي ساپ: «قازاقتىڭ سويىل مەن تاياقتان باسقا قارۋى جوق، قىرىپ تاستايمىز»، — دەپ، ورىستىڭ قولى قىشىپ وتىر. قارۋلانايىق. قاپى قالمايىق! جاس بالا، قاتىن-قالاشتى جاۋ كورمەيتىن قاراعاي، ارشانىڭ اراسىنا كۇنى بۇرىن كوشىرىپ قويايىق. ءبىزدىڭ قازاق ەشقاشان بىرەۋدىڭ جەرىن تارتىپ الۋ ءۇشىن سوعىسقان ەمەس، تەك ءوز جەرىن قورعاپ سوعىسقان. كۇشتى جاۋعا قارسى شىققاندا، ەرلىك قانداي كەرەك بولسا، بىرلىك تە سونداي كەرەك. ەگەر ىشىمىزدەن كىمدە-كىم ەلدىڭ بىرلىگىن بۇزىپ ساتقىندىق جاساسا، ءوزىن دە، ۇرپاعىن دا ايامايىق! وسىعان انت ەتەيىك!» — دەپ، ورنىنان قارعىپ تۇرەگەلگەندە، جۇرتتىڭ ءبارى: «انت ەتەمىز! انت!» — دەپ ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇرىپتى.
— ە-ە! — دەدى سوندا اكەسى الدەنەنى ەسىنە تۇسىرە الماي وتىرعان ادامشا قاباعىن شىتا ويلانىپ. — ەلىرىپ العان ەلدى ەندى توقتاتۋ قيىن بولار. ايتپەسە ىراقىمبايدىڭ ءقاۋپى دە قۇلاققا كىرەتىن ءقاۋىپ: اسكەرگە بىردە-بىر جىگىت بەرمەيمىز دەسەك، وعان قاھارلانعان ورىس بىردە-بىرىمىزدى قالدىرماي قىرىپ تاستاۋى مۇمكىن. ونىڭ دا تيىسەرگە سىلتاۋ تاپپاي وتىرماعانىن كىم بىلەدى؟
— راس ايتاسىڭ، ورىسقا بۇل وتە وڭتايلى سىلتاۋ بولىپ تۇر. «اق پاتشاعا قارسى شىقتى»، — دەيدى دە، شەتىمىزدەن قىرىپ سالادى. ودان قازاقتى كىم اقتاپ الادى، كىم قورعاپ قالادى؟ اۋباكىر سويلەپ بىتكەندە، سايلىبايدىڭ سىمتىگى: «ەرلىكتى سەن دە جايسىز جەردە جاسايسىڭ-اۋ، ءباتشاعار!» — دەپ، جاقتىرماي قالدى. مەن ءداپ قاسىندا وتىرعام. بەتىنە جالت قاراپ ەم، جالتارمادى. «اقىلدىڭ تۇبىنە باتىر بويلامايدى، باتىردىڭ تاۋەكەلىنە اقىل توتەي المايدى»، —دەدى جۇمباقتاپ. «سوندا قالاي، سىزشە، بالا بەرگەنىمىز ءجون بە؟» — دەپ ەم، «وزىڭنەن كۇشتىگە اشۋىڭدى ەمەس، اقىلىڭدى كورسەت. اشۋ اشۋ شاقىرادى، كۇشتىنىڭ اشۋى ايتقانىنا كوندىرمەي قويمايدى؛ ال اقىل اقىلعا شاقىرادى، ءالسىزدىڭ اقىلىنا كۇشتى دە يلىگەدى»، — دەدى.
— ءسوز-اق. ونىڭ ايتپاعىن مەن ۇقتىم: بالا ولگەنشە شال عانا ولمەيدى، بالا-شاعا دا، كەمپىر-شال دا — ءبارى ولەدى دەگەنى عوي. سول سىمتىكتىڭ ايتقانى كەپ جۇرمەسە، نە قىلسىن؟
— قالاي دەگەنمەن دە، ەل باسىنا كۇن تۋدى، تىلەۋلى. ەندى ۇرپاق قامىن ويلاماساق، ارام ولەمىز، — دەدى ءومىرالى ۇيدەگىلەردىڭ بارىنە بارلاي قاراپ. — كوپ بالادان امان قالعان تازابەكتىڭ تاعدىرى تۇندە ۇيقىمنان، كۇندىز كۇلكىمنەن ايىردى. اقىرىندا بايبىشەمىز ەكەۋمىز اقىلداسۋعا وزدەرىڭە كەلدىك. اسىعىس ەكەنى اسىعىس، ءبىراق اسىقپاسقا امال قالمادى. جالعىز ۇل دەپ، بەتىنەن قاقپادىق. ول ۇيلەنبەي ءجۇرىپ الدى. «ە، امان بولسا، ءبىر ۇيلەنەر»، — دەپ، كوڭىلىمىزدى كەڭگە سالىپ جۇرە بەرىپتىك. بالاڭنان بالا ءسۇيىپ قالماساڭ، مىنا قالايماقان زاماندا ونىڭ وزىنەن ايرىلىپ قالارداي ءقاۋىپ تۋدى. سول جايىندا وزىڭمەن اقىلداسقالى كەلدىم.
— جارايدى، ومەكە، اقىلداسايىق، — دەدى اكەسى سول ءسوزدى ايتقاندا ءشايى جاققا ءبىر جالتاڭ ەتىپ.
ونسىز دا اڭگىمەنىڭ اۋانىن اڭعارىپ وتىرعان ءشايى بۇل كەلىستىڭ ءمان-جايىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن سوڭ، نە تۇرىپ كەتەرىن، نە وتىرا بەرەرىن بىلمەي ىڭعايسىزداندى. سونى اڭعاردى ما، اكەسى دەرەۋ ءسوزدىڭ اۋانىن باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەردى:
— ءادىل دەپ سەنگەن اق پاتشامىز الاقول شىقتى، — دەدى كۇرسىنىپ، — ورىستى ءوزىم دەپ، وعان سۋلى، شۇرايلى جەردى الىپ بەردى دە، بۇرىننان سول جەرگە يە بولىپ وتىرعان قازاقتى بۇراتانا ساناپ، قايداعى قىر مەن قيىرعا ايداپ تاستادى. سونداعى سىلتاۋى — «سەندەر ەگىن سالا المايسىڭدار». نەگە سالا المايمىز؟ قاجەت ەكەنىن تۇسىنسە، قازاق ءبارىن دە ىستەيدى. قازاققا سەنبەيدى بۇل پاتشا، كەم سانايدى. قولىنا قارۋ ۇستاتپاي، قارا جۇمىسقا جۇمساپ وتىرعانى دا سودان. بىرەۋلەردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قازاق، ۇيعىر، شىنىندا دا، سوعىستىڭ وزىنە ەمەس، سوعىسقا بەكىنىس جاساۋ ءۇشىن باراتىن كورىنەدى. ول بەكىنىستى نەمىس اتقىلاسا، سەن سوعىسساڭ دا، سوعىسپاساڭ دا ولمەيسىڭ بە؟ — دەدى تىلەۋلى ءوزىنىڭ دە قايسىسىنا سەنەرىن بىلمەيتىنىن اڭعارتىپ.
— وكىمەتتىڭ ساياساتىندا شىندىق بولۋشى ما ەدى؟ — دەدى ءومىرالى تىلەۋلىگە تۇيىلە قاراپ. — «شىندىق»، «ادىلدىك» دەگەندى الدىمەن سولار ايتادى، ءبىراق ءتۇپتىڭ تۇبىندە «شىندىق» دەگەنى شىرماۋ، «ادىلدىك» دەگەنى الداۋ بولىپ شىعادى. شىندىق دەگەنىڭنىڭ ءوزى قات-قابات پەردەسى بار شىمىلدىق ءتارىزدى نارسە ەمەس پە؟ سونىڭ بەتكى پەردەسىن حالىققا كورسەتىپ قويادى دا، وكىمەت قالعانىن سونىڭ استارىنا اپارىپ جاسىرا سالادى. اڭقاۋ ەل بەت پەردەگە يلانادى دا، ونىڭ ارعى قاتپارىندا نە تىعۋلى جاتقانىن اڭعارمايدى. ماسەلەنكي، يت تە، قۇس تا يلانا كەتەتىن ءبىر شىندىقتى ءقازىر سەندەرگە مەن دە ايتايىن. مىنا وتىرعان كەمپىرىمدى تانيتىن، تانىمايتىن كەز كەلگەن ادامعا: «مىناۋ— مەنىڭ قاتىنىم، تازابەك — وسىدان تۋعان بالام»، — دەسەم، ەشقانداي كۋالىكسىز-اق، قازبالاپ سۇراماي-اق، ءبارى نانا كەتەدى، ويتكەنى وعان اقىلدىڭ، ءبىلىمنىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. ال ەندى ءبىر سۇرقيا: «ءومىرالىنىڭ تازابەگى ويناستان تۋىپتى»، — دەسىنشى، «جوق، تازابەك ءوز بالام»، — دەپ، مەن قانشا ويبايلاعانىممەن، قاليشا قانشا باجىلداعانىمەن، ءبارىبىر وعان بىرەۋ نانادى، بىرەۋ نانبايدى.
— بالالاردىڭ كوزىنشە قايداعىنى ايتقانى نەسى؟ — دەپ، قاليشا كۇيەۋىنە ەجىرەيە قاراپ ەدى، ءومىرالى دە وعان ەجىرەيە قالدى:
— نەمەنە، قۋىستاناتىنداي ۇرلىعىڭ بار ما ەدى؟ قورىقپا، مەن ساعان سەنبەسەم دە، وزىمە سەنەم، بار بالا وزىمدىكى، — دەدى كەمپىرىن كوزىمەن ەركەلەتە كۇلىپ. سونان سوڭ تىلەۋلىگە تىكتەپ قارادى. — مىنە، قازاقتىڭ وسىنداي ءبىر جان قينايتىن جامان ادەتى بار: ادالدان گورى ارامعا يلانۋعا بەيىل تۇرادى، ويتكەنى ادال نارسە تۋرا، قاتقىل ايتىلادى، ال ارام نارسە ارباپ-ايمالاپ ايتىلادى. الگى ءبارىمىز ايتا بەرەتىن، ءبىراق ءمان بەرمەيتىن ناداندىق دەگەنىڭ — سول: تۋرا ايتقان شىندىققا ەمەس، ايمالاپ ايتقان ارامدىققا سەنۋ. اقىل، ءبىلىمدى قاجەت ەتپەيتىن وسەك-اياڭعا سەنە سالادى دا؛ ويلانۋدى، اقىلعا سالۋدى قاجەت ەتەتىن نارسەگە ورەسى جەتپەيدى. سونان سوڭ الگى وزىنە تۇسىنىكتى، ۇيرەنشىكتى ناداندىعىن مالدانا بەرەدى.
— راس، راس ايتاسىز، — دەدى تىلەۋلى سۇيسىنە باس شۇلعىپ.
اقساقالدىڭ ول پىكىرىن ءشايى دە قۇپتادى. «اقىلدى كىسى»، — دەدى ايتقانىنا اربالىپ. جۇرتتىڭ ۇيىپ تىڭداعانى ۇنادى ما، اقساقال ودان ارى اعىتىلدى:
— تازابەك اتامىز ورىسقا قارسى شىققاندا، ونى قۇپتاپ قاسىنا ەرگەن ساۋرىق: «تۇرا-اق دەسە تۇبىندە قازاقتى قۇرتاتىن ورىس دەيسىڭ، سول ورىسىڭ ءبىزدىڭ اناۋ دەگەن تالاي اتقامىنەرىمىزدەن ءتاۋىر عوي؟» — دەپتى. سوندا تازابەك «ءاي، ساۋرىق-اي، سەن دە ءجىپتىڭ ۇزىلەر جەرىن اڭعاراسىڭ-اۋ! — دەگەن ەكەن. — ايتساڭ-اق ءبىتتى ۇعىلا سالاتىن ءىس بولسا، ەكەۋمىزدىڭ بەدەلىمىز بەن اقىلىمىز جۇرتتى ءدۇر كوتەرمەس پە ەدى؟ بۇل ءىستىڭ ەڭ قيىنى بۇگىنگى ءتاتتىنىڭ ءتۇبى اشتى ەكەنىنە ەلدىڭ كوزىن الدىن الا جەتكىزۋ عوي. وعان مەنىڭ كوزىم جەتكەنمەن، ەلدىڭ كوزى جەتپەي دىڭكەنى قۇرتىپ تۇرعان جوق پا؟ قانشا كورەگەندىكپەن ايتساڭ دا، ءسوزدىڭ اتى ءسوز، بىرەۋ سەنەدى، بىرەۋ كۇدىكتەنەدى. بۇگىنگى ءومىردىڭ قيسىنىنا قاراپ، ءالى بولماعان، ءبىراق ءتۇبى بولاتىن نارسەنى بولجاۋ — قيىننىڭ قيىنى. سول قيىندى قازاققا ۇقتىرا الماي دا ولەتىن شىعارمىز، كىم بىلەدى. اناۋ تالدىبۇلاقتاعى ورىستى قاراشى. قاي قازاققا قيانات جاسادى؟ بىرىمەن تامىر، بىرىمەن سىيلاس، قازاقتىڭ ءوز اعايىنىنان ارتىق. سونى كورىپ، سوعان كوزى جەتىپ وتىرعان قازاق سەنىڭ: «ول ورىس — ءبىر ورىس. ادامگەرشىلىگى بار ورىس. ءبىرلى-جارىم بولعان سوڭ، ورىس بىزبەن باۋىرلاسقىسى كەپ تۇرادى. ەرتەڭ ول ەكەۋ، ۇشەۋ، ءجۇز بولادى، سويتە-سويتە نە وزىڭمەن تەڭ بولادى، نە وزىڭنەن كوپ بولادى جانە ونىڭ ءبارى ول ورىستاي ءادىل ەمەس، اۋزىڭداعىنى جىرىپ الاتىن، استىڭداعىنى تارتىپ الاتىن وزبىرى دا بولادى. ءبىر ورىس — باۋىر، بەس ورىس — اۋىل، ءجۇز ورىسپەن ساناساسىڭ، مىڭ ورىسقا باعىناسىڭ»، — دەگەنىڭدى قازىرگى قازاق تۇسىنە مە؟ قايسىسىنىڭ وعان كوزى جەتەدى؟ ونى ورىسقا قارسى قويعاننان بۇرىن: «قايداعى جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ»، — دەگىزىپ، قايتا وزىڭە قارسى قويىپ الاسىڭ. ءوزىڭ ويلاپ قاراشى، ورىس قازاقپەن شىن سىيلاسقىسى كەلسە، ءوز جەرىندە وتىرىپ-اق نەگە سىيلاسپايدى؟ وعان سىيلاستىق كەرەك ەمەس، سەنىڭ جەرىڭ، سۋىڭ كەرەك. سىيلاسقالى كەلدىم دەپ، قاي قازاق ورىستىڭ جەرىنە بارىپ ورنالاسىپ جاتىرمىز؟ اڭقاۋ، نادان ەلدى سوزبەن الداپ قۇل ەتكىسى كەلەدى. ءقازىر از كەزىنىڭ وزىندە وزەن-كولىڭدى تارتىپ الىپ جاتىر. ەرتەڭ كوبەيگەندە، سەنى تاۋ-تاسقا، قۇم-شولگە ىعىستىرىپ تاستايدى. ودا ءبىلىم، اقىل-ايلا بار، سەندە الاۋىزدىق پەن كۇنشىلدىك بار. ەرتەڭ جەمە-جەمگە كەلگەندە، اقىل-ايلا مەن ءبىلىم جەڭبەگەندە، الاۋىزدىق پەن كۇنشىلدىك جەڭە مە؟ ەلدىڭ بۇگىن كورىپ-بىلىپ وتىرعانى — قازىرگى شىندىق. ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، از ورىس كوپ قازاقتىڭ اۋزىنا قاراپ وتىر. ەرتەڭ ول كوپكە اينالعاندا، ول كەزدىڭ شىندىعى مۇلدە باسقا بولادى، ءبىز ونىڭ اۋزىنا قاراپ قالامىز»، — دەپتى. سوندا ساۋرىق تازابەكتى قۇشاقتاپ: «ەل سەنبەسە، سەنبەسىن، مەن ساعان ەندى سەندىم. ولسەم، بىرگە ولەم؛ ءتىرى جۇرسەم، قانداي قيىندىقتا دا قاسىڭدا بولام»، — دەپتى. اقىرىندا، مىنە، تازابەكتىڭ سول ايتقانى كەلدى: «ءجۇز ورىسپەن ساناساتىن، مىڭ ورىسقا باعىناتىن» زامان تۋدى.
— ءيا، ايتقانى كەلدى.
— بۇرىن، ءبىرلى-جارىم كەزىندە، ورىس بىزدەن ىعۋشى ەدى؛ ءقازىر، كوبەيىڭكىرەگەندە، ءبىز ولاردان ىعا باستادىق. مىنە، اقىلدىنىڭ اقىلدىسى عانا بولجاعان، قىرىق جىل بۇرىن تازابەك ايتقان شىندىق — وسى.
— اپىرماي، كورىپ وتىرعانداي قالاي ايتقان، ءا!؟
— ءوز باسىن بايگەگە تىگىپ، ەل نامىسىن قورعايتىن تازابەك پەن ساۋرىقتاي ەركەك توپىرلاپ تۋا بەرمەيدى. ەلۋ جىلدا ما الدە ءجۇز بە، ەلدىڭ باعىنا، ءوزىنىڭ سورىنا تۋادى. الايدا، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، سول تازابەك پەن ساۋرىق، شالتابايلاردى: «ءبىز ءۇشىن قۇربان بولىپ ەدى-اۋ!» — دەيتىن البان بالاسى دا ازايىپ بارادى. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، ۇمىتىلعان نامىس كومىلگەن قوزدىڭ شوعى ءتارىزدى ەكەن: ۇزاق جاتسا، وشەدى؛ ۇزاق ۇرلەسەڭ، قولامتادان قايتا تۇتانادى. باسقا ەمەس، بوتەن ەمەس، تاعى ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، سول باياعى تازابەكتىڭ تەزەگى، اۋباكىرى مەن جاقىپبەردىسى، ساۋرىقتىڭ ۇزاعى كوپتىڭ الدىنا شىعا كەلگەندە، وشكەن شىعار دەگەن نامىستىڭ قايتا قوزداعانىن كورىپ، ءارى قۋاندىم، ءارى قايران قالدىم: نامىس تا قانمەن بەرىلەتىن قاسيەت ەكەن!
داستارقان قامىمەن كىرىپ-شىعىپ ءجۇرىپ، ءومىرالىنىڭ وزگە اڭگىمەسىن ءشايى ەستي المادى، الايدا ونىڭ بۇل جولعى باستى ماقساتى تازابەك ەكەۋىن اتاستىرۋ ەكەنىن انىق ءبىلدى. ءبىلىپ قانا قويماي، اقىلعا سالىپ ويلاندى. جىك-جاپار بولىپ كۇتىپ جاتقاندارىنا قاراعاندا، اكە-شەشەسى، اعاسى، جەڭگەسى — ءبارى سولاردىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ وتىرعان جاندار. ءويتىپ ءبارى ءبىلىپ، ءبارى قۇپتاپ وتىرسا، بۇل نەمەنەگە قارسى بولادى؟ وتكەندە قولىنان ءشوپ ەتكىزگەنى ەركەلەتە دە بىلگەنى عوي تازابەكتىڭ؟ جۇزىندە دە، مىنەزىندە دە ايعايلاپ تۇرعان ابەستىگى جوق.
ءوستىپ وزىمەن ءوزى ارپالىسىپ تۇرعاندا، شەشەسى يتەرمەلەپ، اعا-جەڭگەسىنىڭ وتاۋىنا الىپ كىردى.
— سەن ەندى بويجەتتىڭ، قارعام. مىنا كىسىلەر ساعان ۇكى تاعۋعا كەلىپ وتىر. نە دەيسىڭ؟ قارسىلىعىڭ بار ما؟ — دەدى قىزىنىڭ بەتىنە قادالا قاراپ.
— جوق، — دەدى ءشايى ءجۇزىن تايدىرىپ.
— اقىلىڭنان اينالدىم! — دەدى شەشەسى بەتىنە شاپشىپ شىعا كەلگەن شاتتىقتان نۇرلانىپ.
...تىلەۋلىنىڭ ءۇيى دەرەۋ تويعا دايىندىققا كىرىستى. ءبىراق توي قامىمەن جارمەڭكەگە بارىپ قايتقان اعىنتاي اسا جايسىز حابار اكەلدى: ورىس ۇلىق جامەڭكە، ۇزاق باستاعان الباننىڭ ءسوز ۇستار ون شاقتىسىن اقىلداسامىز دەپ الداپ شاقىرىپ الىپتى دا، تازابەك باتىردىڭ نەمەرەسى اۋباكىردى دە، سوناۋ اسىداعى قىزىلبورىك بولىسى سەرىكبايدى دا سولارعا قوسىپ قاماپ تاستاپتى.
— قازاقتىڭ باسىنا قارا كۇن تۋعان ەكەن، — دەدى تىلەۋلى الگىنى ەستىگەندە قاباعىن ءتۇيىپ. — ەل بەدەلدىلەرىن الدىن الا تۇتقىنداعانى — ولاردىڭ ۇلكەن ارام ىسكە الدىن الا دايىندالعانى.
كەلىن اتاناتىن كۇنىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەن ءشايى، ەكى كەشتىڭ اپاق-ساپاعىندا تازابەك جەتىپ كەلگەندە، تىكسىنىپ قالدى. تۇتقىندا جاتقان البانداردىڭ اعايىن-تۋىستارى ولاردى قۇتقارىپ الۋ ءۇشىن، ەرتەڭ جارمەڭكەگە شابۋىل جاساماققا بەكىنىپتى. «تىلەۋلى مەن اعىنتاي سول كوپكە قوسىلا ما ەكەن؟» — دەپتى ءومىرالى.
تۇنەرە تومەن قاراپ ءبىراز وتىردى دا،
— جارايدى، — دەدى تىلەۋلى باسىن يزەپ. — بارامىز.
تازابەك كەتەرىندە ءشايى جاققا قيپاقتاپ قاراعىشتاي بەردى.
— جىبەكجان! — دەدى جۇزىك قايىنسىڭلىسىنە سىبىرلاپ. — ساعان ايتارى بار سياقتى، شىقساڭشى!
ءسويتتى دە، ءشايىنى دالاعا جەتەكتەپ شىعاردى. ىلە-شالا تىسقا تازابەك تە شىقتى.
— شايكەن! — دەدى تازابەك ەركەلەتە قولىنان تارتىپ. — مىنا الاساپىران زامان تاماشالاتىپ توي جاساتاتىن ەمەس، ەگەر سەن رەنجىمەسەڭ، الىپ قاشىپ ۇيلەنسەم، قايتەدى؟ ۇيات بولا ما؟
— بۇگىن بە؟
— جوعا، ءوزىمىز كەلىسكەن كۇنى.
— ول قاشان؟
— ونى جۇزىكپەن كەلىسەيىك.
— مەيلى.
جىگىتتىڭ قۋانىپ كەتكەنىن ۇنىنەن اڭعاردى.
— شايكەن! — دەدى تولقىپ. — امان بولسام، قاباعىڭا كىربەڭ تۇسىرمەسپىن، جانىم!
— امان بولۋعا تىرىس!
— تىرىسام، جانىم. سەن ءۇشىن امان بولۋعا ءتيىسپىن مەن. كەلشى، قۇشاقتايىنشى!
— كەيىن. اناۋ قاراپ تۇر، — دەدى تەرىس قاراعانسىپ تۇرعان جۇزىكتى كوزىمەن نۇسقاپ.
— جارايدى، جانىم. حابارىن ءوزىم ايتام.
ۇكىسى تاعىلىپ، اتا-اناسى مەن اتا-ەنەسى قۇيرىق-باۋىر جەسكەن سوڭ، ءشايى ءوزىن تازابەكتىڭ زاڭدى قالىڭدىعى ساناعان جانە ونىڭ ەندى ۇرىن كەلۋگە دە قاقىسى بارىن بىلەتىن، سوندىقتان ءسوزىن جىقپاي، سونشالىق قۋانتقانىنا ءوزى دە مارقايىپ قالدى.
تازابەك كەتكەن سوڭ اعىنتاي اكەسىنە كەلىپ:
— جاكە، ەرتەڭ مەن-اق بارىپ قايتايىن دا. شوقپار مەن سويىلدان باسقا قارۋى جوق قازاق مىلتىقتى ورىسقا نە ىستەي الامىز؟ — دەدى تەكەمەتتىڭ شەتىنە وتىرىپ جاتىپ. — قارتايعاندا بىردەمەگە ۇشىراپ قاپ جۇرەرسىڭ.
ءشايى اكەسىنىڭ جاۋابىن دەمىن ىشىنە تارتىپ كۇتتى. «بارماي قالسا، قايمىققانى»، — دەپ ويلادى.
— بالام، — دەدى تىلەۋلى بالاسىنىڭ بەتىنە قىرىن قاراپ وتىرعان قالپىن بۇزباي. — سەنى امان ساقتاۋ ءۇشىن مەن ولسەم، شەيىتپىن. اتا-بابامىز ەجەلدەن ۇرپاعى ءۇشىن ءوزىن قۇرباندىققا بايلاعان. ول ءداستۇردى بۇزىپ، قارابەت بولار ءجايىم جوق. ال سەن بەرىدە اكە-شەشەڭ مەن بالا-شاعاڭدى، ارىدە ەلىڭدى قورعاۋعا مىندەتتىسىڭ. سوندىقتان ءسوزدى قوي دا، قايىڭنان كەسىپ ەكەۋمىزگە ەكى بوس مويىن شوقپار جاسا. نە كورسەك تە ەلمەن بىرگە كورەمىز. ويتپەسەك، انت ۇرادى، بالام. ايتقان جوق پا ومەكەڭ تۇنەۋگۇنى البان باسشىلارىنىڭ قالاي انت ەتكەنىن؟!
بۇل سوزدەن سوعىسقا دايىندىقتى سەزگەن ءشايى شەشەسىنە ۇرەيلەنە قارادى، ءبىراق شەشەسى ۇندەمەدى. ويتكەنى ءدال ءقازىر ەركەكتەردى بۇل جولدان اينىتۋ «قىرىلسا، حالىق قىرىلا بەرسىن، وزدەرىڭ امان بول» دەگەنمەن بارابار-دى.
اكەسى مەن بالاسى ءالى كەپپەگەن بوس مويىن شوقپاردى تاقىمدارىنا قىسىپ، تاڭەرتەڭ قارقاراعا اتتاندى. سول كەتكەننەن ەكەۋى ءتۇن اۋعانشا ورالمادى. ءۇي ءىشىن ۇرەي بيلەدى. اركىم ويىمەن ءار كۇدىكتى قۋالاپ، ءبىراق ونى بىر-بىرىنە ايتپاي كۇرسىنەدى. ءۇشىنشى كۇنى تاڭ اتا اعىنتايدىڭ جالعىز ءوزى كەلىپ اتتان ءتۇسىپ جاتقانىن اۋەلى ءشايى كوردى دە، تىرپ ەتە الماي تۇرىپ قالدى، ال اجىكەن كورگەن زامات داۋىس ساپ قويا بەردى:
— قۇلىنىم-وۋ، اكەڭدى قايدا تاستاپ كەلدىڭ؟ — دەپ، سۇرىنە-قابىنا ۇلىنا قاراي ۇمتىلدى.
— اپا، جاكەم امان، — دەدى اعىنتاي تورگە وتىرىپ جاتىپ.
الاكولەڭكەدە اعاسىنىڭ كوزى شايىگە ىسىڭكى كورىندى. جىلاعانى انىق. بىردەن ايتا سالماي، الداپ وتىر دەپ ويلادى.
— امان بولسا، قايدا ەندى اكەم؟
— تازابەكتەردىكىندە.
— جارالانىپ قالدى ما؟ — دەدى شەشەسى شوشىنا جورامالداپ.
— ومەكەڭ وققا ۇشتى، اپا.
— «وققا ۇشقانى» قالاي؟ امان با؟
اعىنتاي باسىن شايقادى.
— جارمەڭكەگە قاراي قوزعالا بەرگەنىمىزدە، قارسى الدىمىزدان تارس-تۇرس مىلتىق اتىلدى. اكەم، مەن، تازابەك پەن ومەكەڭ — ءبارىمىز قاتار كەلە جاتقامىز. ومەكەڭ اتتىڭ جالىن قۇشا جىعىلدى. تازابەك ەكەۋمىز ەكى جاقتاپ سۇيەمەلدەپ ۇلگەردىك. ءبىراق بىلاي الىپ شىققان سوڭ قاراساق، وق ومىراۋىنان ءتيىپتى.
— الدا قۇداي-اي، ەندى كايتتىك؟! — دەدى اجىكەن شوشىنا ساسىپ.
«ەندى كايتتىم؟» دەگەن ساۋال ءشايىنى دە قيناپ تۇر ەدى.
* * *
ومىربەك اقساقالدى جەرلەۋگە ءۇي ىشىمەن بىرگە ءشايى دە باردى. ءوزىن ول ءۇيدىڭ ادامى سانارىن دا، ساناماسىن دا بىلمەي، كەلىن بوپ تۇسپەي جاتىپ بۇل ۇيگە جاماندىق اكەلگەن ادامداي سەزىنىپ، جۇرتتان شەتتەڭكىرەي بەردى. ءبىر ءسات اعاسى اعىنتايدىڭ قاسىنا كەلىپ ەدى، ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر وڭكەي تىزىمگە ىلىگەتىندەر ەكەن، ءبارىنىڭ اڭگىمەسى اسكەرگە الۋدىڭ اينالاسىندا.
— نەگە الادى، قايدا اپارادى، سونى مەن ءالى ۇقپايمىن، — دەدى تولىق دەنەلى، ءسىرا، ءوزىن سالماقتى ادام سانايتىن جالپاق بەت جىگىت.
— قايدا اپارۋشى ەدى؟ ورىس پەن نەمىس سوعىسىپ جاتقان جەرگە اپارادى، — دەدى بىردەمە بىلىڭكىرەيتىنى. — ورىستارعا وقتان قورعاناتىن ور قازىپ بەرەتىن كورىنەمىز، ونى «وقاپ» دەيتىن كورىنەدى.
— «وقاپ» پا، «وققاپ» پا؟
— يت بىلە مە؟
— ە، ءبىز ور قازىپ جاتقاندا، «قازىپ ءبىتسىن» دەپ نەمىس قاراپ تۇرا ما ەكەن؟ اتىپ جىبەرمەي مە؟
— ارينە، اتىپ جىبەرەدى. «قوي، مىناۋ قازاق ەكەن»، — دەپ، ايايدى عوي دەپ پە ەڭ؟
— ءبىزدى ءويتىپ كوپە-كورنەۋ ولىمگە ايداعاننان ورىسقا نە پايدا؟
— ءبىر پايداسى: نەمىس ورىستىڭ ورنىنا ءبىزدى اتادى. ەكىنشىسى: ءبىز ولسەك، ءبىزدىڭ جەر-سۋىمىز تۇگەلدەي ورىستىڭ قولىنا وتەدى. يەسىز قالعان جەرگە يە بولعاننان ارتىق وعان قانداي پايدا كەرەك؟ ونسىز دا جىل سايىن كوبەيىپ، جىل سايىن جاقسى جەرلەرگە جىلجىپ ورنالاسىپ جاتقانىن كورىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟
— بارساڭ، ورىس دەپ نەمىس قىرادى؛ بارماساڭ، «بارمادىڭ» دەپ ورىس قىرادى دەشى.
— سولاي.
— سولاي بولسا، اقىر ءبىر ءولىم، ءوز جەرىمىزدە ەڭ قۇرىماسا جاستىعىمىزدى الا جاتپايمىز با؟!
— مەن دە سونى دۇرىس كورەم.
جىگىتتەردىڭ بۇل ءسوزى ءشايىنىڭ جۇرەگىن شىم-شىم اۋىرتقانىمەن، بەكەمدىكتەرى جىگەر بەرگەندەي دە بولدى. الايدا تازابەك ەكەۋىنىڭ اراسى ەندى قالاي بولارىن ءبىر قۇداي بىلمەسە، ءشايى بىلمەيتىن ەدى. ءىسىڭ تۇگىل، ءوزىڭنىڭ ويىڭدى دا بيلەي المايتىن وزبىر زامان تۋعان سەكىلدى. ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن الدەبىر ۇرەي ۇنەمى تۋ سىرتىڭنان اڭدىپ تۇرعانداي. قاشان باس سالاتىنىن ول ايتپاي، سەن بىلمەي، سەندەلىپ سەزىكتەنەسىڭ دە جۇرەسىڭ.
ءوزىنىڭ البان ىشىندە سارى دەگەن اتادان تارايتىنىن، ناعاشىسى، ياعني شەشەسى قىزىلبورىك رۋىنان ەكەنىن ءشايى بىلەتىن. بۇلار جىلدا جالاڭاشتىڭ باتىس جاق بەتىن قىستاپ، جازدا سىرتتى جايلاپ قايتاتىن. ەل ءىشىنىڭ تىنىشسىزدىعىنا بايلانىستى، جىلدا بىرەر كۇن عانا وتىرىپ شىعاتىن ورتا مەركىگە بيىل ۇزاق قونىستاپ قالدى. تازابەك — البان ىشىندە المەرەك، ونىڭ جانىبەك دەگەن جاۋگەر ۇرپاعىنان تارايدى. ونىڭ دا شەشەسى — قىزىلبورىكتىڭ قىزى. ول جاعىنان ەكەۋى ناعاشىلاس. اكەلەرىنىڭ اندا-ساندا باجامىز دەپ قالاتىنى سوندىقتان. المەرەكتەردىڭ نەگىزگى اتامەكەنى — قۋلىق تاۋىنىڭ ارعى-بەرگى باۋرايى مەن ساي-سالاسى تۇگەل. قۋلىق تاۋى شارىن وزەنىنەن شىعىسقا قاراي كەرىلىپ جاتسا، جالاڭاشتىڭ تاۋى ونىڭ وڭتۇستىك قارسىسىندا ەكى اشاعا دەيىن سوزىلىپ جاتىر. ەكەۋىنىڭ اراسى شىعىسقا قاراي بىرتە-بىرتە كەڭەيىپ، بىر-بىرىنەن الىستاي بەرەدى. شىعىسقا قاراي رەت-رەتىمەن جاتقان توعىز بۇلاق، شەت مەركى، ارال، ورتا مەركى، جايداق بۇلاق، كەڭسۋ نەمەسە باس مەركى، ەكى اشا دەپ اتالاتىن ءاربىر ساي، ءاربىر سۋ — سول جالاڭاش تاۋىنىڭ توسەمشەگىنەن تارامداپ جاتقان كوگال جەرلەر. سولاردان تاراعان وزەن-سۋ مەن بۇلاق-جىلعالار قۋلىق تاۋىنىڭ كۇنگەيىن بوكتەرلەي اعىپ جاتقان كەگەن سۋىنا اقتوعايعا دەيىن قوسىلىپ، ودان ارى شارىن اتانادى. شارىننىڭ باسى اقتوعاي سانالسا، ورتاسى — كورتوعاي، ەتەگى — سارتوعاي. سۋدىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى كەرىش جارلار — زامانا بويى سۋ مەن جەل سالعان كەرەمەت سۋرەتتەر: ءبىرى باتىرعا، ءبىرى اقىلگوي ابىزعا ۇقساپ قىزىقتىرسا، ءبىرى جادىگوي الباستى مەن قورقىنىشتى الدەنەگە ۇقساپ زارەڭدى الادى. قازاقتى بيلەپ-توستەپ وتىرعان ورىس مۇنداي جەرگە قىزىقپاعاندا، نەگە قىزىقسىن؟ جالاڭاش اۋىلىن ءازىردىڭ وزىندە بيلەپ-توستەپ، اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇمىرىعىندا ۇستاپ وتىر.
* * *
اكەسىنىڭ ءولىمى تازابەكتى كۇرت ەسەيتىپ، ءارى قاتايتىپ، ءارى وزگەرتىپ جىبەردى. مالعا دا، جانعا دا ەندى ءوزى باس يە ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءۆاسيلييدىڭ اتتارىن وزىنە وتكىزىپ بەردى دە، اعايىندارى وتىرعان ەكى اشا جايلاۋىنا ءۇي ىشىمەن كوشىپ باردى. ەندىگى ونىڭ كوكەيىندەگى جالعىز تۇيتكىل — قايتكەندە دە اكەسىنىڭ كەگىن الۋ. قارقارا جارمەڭكەسىندەگى قالىڭ اسكەرگە جالعىز شابا الماسىن دا، ءبىراق ءبىر ورىستى وققا بايلامايىنشا بايىز تابا الماسىن دا — ءبارىن بىلەدى. الايدا اڭدىي بەرسە، ءتۇبى ءبىر امالىن تاباتىن سەكىلدەنەدى. سول ويمەن ۆاسيليي بەرگەن قوساتارىن تاقىمىنا قىسىپ، قارقارا جاققا تاعى اتتاندى.
* * *
ەل ابىگەر. ورتا مەركىنىڭ بيىگىنەن قاراپ، جالاڭاشتان قارقاراعا، قارقارادان جالاڭاشقا قاراي جوڭكىلگەن الاشاپقىن جۇرتتى ءشايى كۇندە كورەدى. تازابەكتىڭ كازىر جارمەڭكە جاقتى تورۋىلداپ جۇرگەنىن بىلگەندىكتەن، ءار توپتى كورگەن سايىن جۇرەگى اۋزىنا ءبىر تىعىلادى. ورىستىڭ وزبىرلىعىنا شىداماي اتىسىپ-شابىسىپ جاتقان ەرلەردىڭ دە، ەرلەرگە ىلەسىپ ەسى شىققان ادامداردىڭ دا — ءبارىنىڭ تاعدىرى نەمەن تىناتىنى بۇلدىر بىردەمە. تۇتقىندا جاتقان اۋباكىردىڭ اعايىندارى تىم قاتتى دۇرلىگىپ جاتسا كەرەك. الايدا ول دۇرلىگۋدىڭ ار جاعىندا اتىس-شابىس، ءولىم-جىتىم جاتقانىن سول داۋرىعىپ جۇرگەندەردىڭ ءوزى دە تۇسىنەر-تۇسىنبەس كۇيدە. ءولىمدى ءقاۋىپ دەمەي، ەرلىك سانايتىن سەكىلدى. اكەسى بىردە ماقتاپ، بىردە داتتاپ وتىراتىن قازاقتىڭ مىنا زۇلماتتان قۇتىلار جولدى تابار-تاپپاسى ازىرگە نەعايبىل. ءشايى ءقازىر ويلاي-ويلاي ەسەيىپ قالعان سەكىلدى. ونىڭ ويىنشا، ءولىم مەن ءومىر بەتپە-بەت كەلگەندە، ادام بارىنەن بۇرىن امان قالۋىن ويلاۋى كەرەك. اقىلىن دا، ايلاسىن دا تەك سوعان جۇمساۋى ءتيىس. سوندىقتان ىرىم-جىرىم، كادە-سادەنى ساقتاماي-اق تەزىرەك تازابەكتىڭ بوساعاسىنا بارىپ العانىن دۇرىس سانادى. سول ويعا بەكىنىپ، باتايىن دەپ بارا جاتقان كۇنگە جالىنىشپەن سىيىنا قارادى. تىنىش اتىپ، تىنىش باتقانىن قالادى. ءسويتىپ ءۇيى جاققا بۇرىلا بەرىپ، سەلك ەتە قالدى: اپاسى تىقىرىن بىلدىرمەي تۋ سىرتىنا كەلىپ تۇر ەكەن.
— ءتۇۋ، اپا، زارەمدى الدىڭ عوي، تەگى!
— ءسويتتىم بە، جانىم؟ اينالاداعى جاعداي مەنىڭ دە زارەمدى الىپ ءبىتتى. — باۋىرىنا تارتىپ، يىعىنا قولىن سالدى. — «ادامنىڭ اشۋى كوبەيگەن سايىن اقىلى ازايا بەرەدى» دەۋشى ەدى بۇرىنعىلار. اكەمنىڭ كەگىن قايتارام دەپ ءجۇرىپ، انا بالا ءبىر پالەگە ۇرىنىپ قالا ما دەپ قورقام. اقىر سولاردىڭ تىلەۋىن تىلەيتىن بولعان سوڭ، بوساعاسىنا بارىپ-اق العانىڭ دۇرىس-اۋ، بالام. كورىپ تۇرسىڭ عوي، بۇكىل البان بوسقىن بولاتىن ءتۇرىمىز بار. ەل ءبۇيتىپ ءبۇلىنىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ كادە ساقتاپ كەرگىگەنىمىز كىمگە ءدارى؟ «ورازا، ناماز توقتىقتا» دەگەن. نەكەڭدى توي-تومالاقسىز-اق قىيعىزا سالايىق تا. اكەڭ دە كونەر، سەن دە ءتۇسىن.
— مەيلى، اپا. ۇرەي قۇشاقتاپ ۇيدە ۋايىمداعانشا، نە دە بولسا تازابەكتىڭ قاسىندا بولايىن.
— اقىلىڭنان اينالدىم سول! «ەلۋ-الپىس قويىمىز بەن جيىرما شاقتى ءىرى قارامىزدى ايداپ، قاليشا قۇداعيدىڭ قاسىنا كوشىپ الساق پا ەكەن؟» — دەپ اكەڭ اقىلداسقاندا، «قارالى ءۇيدىڭ قاسىنا كوشىپ بارعانىمىز قالاي بولادى؟ ونىڭ ۇستىنە قىزىمىزدى ءوزىمىز تىقپالاعانداي بولارمىز»، — دەپ، مەن كونبەپ ەم. ەندى ويلاسام، جول ۇستىنەن اۋلاعىراق كەتكەنىمىز دە اقىل ما دەيىم.
ەرتەسى ءتۇس اۋا جالاڭاش جاقتان قالىڭ اتتى كىسى كەلە جاتقانىن كورىپ، ءشايى ۇيگە شوشىنا جۇگىرىپ كىردى.
— اكە، قاپتاپ كەلەدى! — دەدى قولىن باتىس جاققا قاراي ۇرەيلەنە سىلتەپ.
— ەندى قايتتىك؟ — دەدى شەشەسى جاۋ باسىپ قالعان ەكەن دەپ ساسىپ.
تۇگەل دۇرلىگىپ دالاعا شىقتى. قارا قورىم اتتى كىسى بوكتەردە ساۋلاپ بارادى ەكەن. ءبارىنىڭ كيىم كيىستەرى، اتقا وتىرىسى ورىسقا ۇقسامايدى. قولدارىنداعى قوقايعان نايزاسى، تاقىمدارىنداعى شوقپارى مەن سويىلى، كەيبىرىنىڭ مويىنعا اسقان مىلتىعى — ءبارى ولاردىڭ قازاق ەكەنىن ايتپاي تانىتىپ تۇر. بۇلاردى بايقادى ما، ەكى اتتى كىسى توپتان ءبولىنىپ جايداق بۇلاققا، تاعى ەكەۋى وسىلاي قاراي شاپتى.
— قۇداي-اي، بەكەر كورىندىك-اۋ كوزدەرىنە، — دەدى اجىكەن كۇڭك ەتىپ.
ەكى جىگىت جاقىنداي بەرە سونادايدان ساڭقىلداي امانداستى.
— بۇل نە جورىق؟ — دەدى تىلەۋلى ەكى جىگىتتىڭ قولىن الا امانداسىپ جاتىپ.
— قارقاراعا كەتىپ بارامىز، — دەدى كونە تايجاقى كيگەن بالاڭ جىگىت قاسىنداعى سەرىگىنە ءبىر جالتاڭ ەتىپ. — جالاڭاشتىڭ ورىستارىن اتامانىمەن قوسىپ ۇيدى-ۇيىنە قۋىپ تىقتىق. ەندى قارقاراعا كەتىپ بارامىز. «ءبىزدى قولدايتىن ەركەك بولسا، قوسىلسىن!» — دەپ، ەكەۋمىزدى جاقىپبەردى اعانىڭ ءوزى جۇمسادى. قاسىندا تەزەك اتام دا بار.
— جاقىپبەردى اعاڭ مەن تەزەك اتاڭ باستاپ بارا جاتسا، ءبىز دە بالامىز ەكەۋمىز ارتتارىڭنان جەتەمىز.
...اكەسى مەن اعاسى قارقاراعا كەتكەن سوڭ، ەرتەسىندە جەڭگەسى ەكەۋى ەكى ات ءمىنىپ، ءشايى تاعى مال جايۋعا شىقتى.
شىق كەۋىپ، گۇل مەن ءشوپتىڭ ءيىسى كۇن جىلۋىمەن بۇرقىراي باستاعان كەزدە ەكەۋى اتتارىن وتقا جىبەرىپ، وزدەرى جالپاق سايدىڭ تومەن جاق تۇگەل كورىنەتىن دوڭەستەۋ جەرىنە شىعىپ وتىردى. سول كەز ءشايىنىڭ ويىنا تازابەك ورالدى. وسى ءبىر كۇيەۋى دە سياقتى، كۇيەۋى دە ەمەس سياقتى ءدۇدامال جاعداي ونى مۇلدە داعدارتىپ ءبىتتى. ىنتىعىپ، ازار شىداپ جۇرگەنىن تازابەكتىڭ ءتۇر-تۇرپاتىنان اڭعارادى: جۇرتتان جاسىرىپ كوز قيىعىمەن قيىلىپ ايمالايدى.
— جىبەك! — دەگەن جۇزىكتىڭ داۋسى ءشايىنىڭ ويىن شورت ءۇزىپ جىبەردى.— وزىڭمەن ءوزىڭ سونشا نە ويلاپ كەتتىڭ؟ وسىنداي وڭاشادا اقىلداسايىق تا.
— نەنى؟
— نەنى بولۋشى ەدى؟ تازابەك ەكەۋىڭنىڭ جايىڭ دا باياعى مەنى مازالاپ جۇرگەن.
— ونىڭ نەسىن اقىلداسامىز؟
— ءبارىن. تازابەك بۇگىن كەلسە، بۇگىن؛ ەرتەڭ كەلسە، ەرتەڭ ەكەۋىڭنىڭ باسىڭدى ءبىر توسەكتە قوسام. سونى ءبىل.
— قويشى، جۇزىك. وڭ جاقتا ءجۇرىپ قىز ويتپەيدى، ۇيات ەمەس پە؟
— تۇك تە ۇياتى جوق. كۇيەۋىنىڭ قوينىنا جاتۋ ۇيات بولسا، وندا اجەلەرىمىز بەن شەشەلەرىمىزدە ۇيات بولماعان.
— تازابەك ءالى كۇيەۋىم ەمەس قوي؟
— ونى ساعان كىم ايتتى؟ تىڭدا! اتا-اناڭ كەلىسىمىن بەردى مە؟ بەردى. قۇدالارمەن قۇيرىق-باۋىر جەستىك پە؟ جەستىك. ەندى ساعان نە كەرەك؟ قايتا تازابەك كوڭىلىڭە قاراپ، كۇتىپ ءجۇر عوي. مەن بولسام، ءبىر تۇندە ۇرىن كەلەر ەدىم دە، شارۋاڭدى باياعىدا بىتىرە سالار ەدىم.
— وي، وڭباعان جۇزىك، قانداي جاۋىزسىڭ!؟
— ول جاۋىزدىق ەمەس، مەنىڭ جەڭگەلىك مىندەتىم. تازابەككە تيگەننەن وپىق جەسەڭ، وندا مەنى ولە-ولگەنشە كورمەي-اق كەت. ءبىراق قايدام، «كۇيەۋدىڭ قىزىعىنا باتىرعان قايران جەڭگەم-اۋ!» — دەپ، ءار ءتۇن سايىن العىس ايتارسىڭ قايتا.
— ءتۇۋ، قويشى ەندى!
— قويمايمىن. تىڭدا! ەركەكتىڭ قوينى قورقىنىشتى دەگەندى كىم ايتتى ساعان؟ وندا اعاڭنىڭ قوينىندا نەمەنەگە جاتىپ ءجۇرمىن مەن؟ قورقىنىشتان ولەيىن دەپ پە؟ الدە ەركەكتىڭ قىزىعىن كورەيىن دەپ پە؟
— ءتۇۋ، جۇزىك، قانداي ءتارتىپسىزسىڭ؟ قايداعى قىزىق، قويشى!
— ءيا، كورەرمىز ءالى كىمنىڭ ءتارتىپسىز ەكەنىن. «ويباي-اي، مۇنداي ەكەنىن نەگە ەرتە ايتپادىڭ؟» — دەپ، كەيىن كەيىپ جۇرمەسەڭ، جارار.
— ءتۇۋ، جۇزىك، قويشى ەندى! انا شەتىنە بارشى مالدىڭ! جىلقىنىڭ سوڭىنان قاراعايدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتسە، بۇتا-بۇتانىڭ اراسىندا قوي قالىپ قويادى، قايىرشى، بار!
— بارايىن. قايىرايىن. ءبىراق ايتقانىم ايتقان، تازابەك كەلگەن ءتۇنى سونى ىستەيمىن، دايىندالا بەر! — جۇزىك سويلەي ءجۇرىپ اتىنا ءمىندى دە، جالپاق سايدىڭ شىعىس جاق بەتىنە قاراي شابا جونەلدى.
— اقىرىن! اتىڭنان اۋىپ ءتۇسىپ جۇرەرسىڭ.
— قورىقپا، جىعىلسام، جەر كوتەرەدى.
سىرت ىزەت قىلعانمەن، ىشتەي جۇزىكتىڭ قىلىعىن ءشايى قۇپ كوردى، اقىر بولاتىن نارسە تەزىرەك بولسا ەكەن دەپ تىلەدى.
* * *
جاقىپبەردىدەن: «جارمەڭكەنى شابامىز. اعايىن، كومەككە كەل!» — دەگەن حابار جەتكەندە، «ءا، قۇداي، تىلەگىمدى بەردىڭ-اۋ!» — دەپ قۋاندى تازابەك. اڭشىلىق جاسا دەپ ۆاسيليي بەرگەن ەسكى قوساتارىن موينىنا ءىلىپ، اتىنا تاس ءتۇيىن ءمىندى.
سول كۇنى جارمەڭكەگە جەتپەي، ىرگەسىندەگى بولەكسازعا كەلىپ قوندى. اتىنان ءتۇسىپ جاتىپ بايقاعانى: ءار ءۇيدىڭ الدىندا ون شاقتى، جيىرما شاقتى بايلاۋلى ات، اۋىل ءىشى قاپتاعان الاشاپقىن ادام. بۇگىن ءبىر توپ جىگىت جاركەنتپەن بايلانىس جاساپ جاتقان تەمىرلىكتى، ەكىنشى توپ قاراقولمەن حابارلاسىپ تۇرعان تالدىبۇلاق پوشتاسىن تاس-تالقان قيراتىپ كەلىپتى. قاھارىنا مىنگەن حالىق ەرتەڭ قارقارا جارمەڭكەسىن شاپپاق. ادامى تۇگىل، قارقارانىڭ اۋاسى دا بۇگىن اشۋ-ىزاعا بۋلىعىپ تۇرعانداي: تۇيىلگەن قارا بۇلت نە جاۋماي، نە جىلجىماي، جارمەڭكەنىڭ ءۇستىن قارا تۇندىكشە قاپتاپ الىپتى. «تالدىبۇلاقتى شاپقاندا، ۆاسيليي ءقايتتى ەكەن، قوڭسى وتىرعان دانەكەر نە بولدى ەكەن؟» — دەگەن وي ءبىر جىلت ەتتى دە، جالپ ءسوندى.
ەرتەسى جۇرت جارمەڭكەنىڭ جەلكە تۇسىنا جينالدى. جاقىپبەردى بۇيرىق ىسپەتتى تاپسىرما ايتتى. ءىرى دەنەلى، سۇستى، ءۇنى زور، اشۋلانعان ادامشا زىركىلدەپ سويلەيتىن سۇستى كىسى ەكەن.
— جاماعات! — دەدى باسىنداعى تۇماعىن جۇلىپ الىپ جوعارى كوتەرە. اتتىلى جۇرت تىرپ ەتپەي تىنىپ تىڭدادى. — ارعى تەگىڭدە قول باستاعان اتاڭ بار دەپ، جارمەڭكەنى شابۋدى ماعان تاپسىردىڭدار. جاۋدان ەمەس، مەن وسى ءىستىڭ جاۋاپتىلىعىنان جۇرەكسىنىپ تۇرمىن. ءوز باسىم وسى جولدا ءولىپ كەتسەم دە وكىنبەيمىن. ويتكەنى وسى ەلدەن اياپ قالار ەشتەڭەم جوق. مەنىڭ مىندەتىم — ورىس ولتىرگەن تازابەك اتامنىڭ دا، ءقازىر ورىس تۇتقىنىندا جاتقان اۋباكىر باۋىرىمنىڭ دا كەگىن قايتارۋ ەمەس، قورلانعان قازاقتىڭ نامىسىن قورعاۋ. ءبارىمىز بۇگىن نامىس ءۇشىن بىرىكتىك، سول ءۇشىن اتقا قوندىق. بىرىككەندىكتەن، ءبىز كۇشتىمىز. جارمەڭكەدە مىلتىق كوپ، بىزدە از. سوندىقتان ەلدى قورعايتىن ادام الدىمەن ءوزىن قورعاسىن. ويتكەنى ولگەن ادام ەشكىمدى قورعاي المايدى. ولىمنەن قورىقپايتىن ادام بولمايدى. ءبىراق اجالى جەتسە، قورىققان دا ولەدى، قورىقپاعان دا ولەدى. سوندىقتان بەكەر ولمەي، جاۋىڭدى جاستانا ءولۋ كەرەك. جاۋدىڭ قولىنان ولە سالۋ ەرلىك ەمەس، جاۋدى ءولتىرۋ — ەرلىك. وسى ەستە بولسىن. ال كەتتىك!
تەبىنىپ، شوقىتا جونەلىپ ەدى، قاۋمالاي تۇرعان باۋىرلارى، ءبىر جىپكە تىزبەكتەپ قويعانداي، توبىمەن ءدۇر ەتە قالدى. جۇرت تا جاپپاي سوڭدارىنان شوقىتتى. جارمەڭكەنى جەپ قوياتىنداي، ءبارى ءبىرازدان كەيىن جوڭكىلە شاپقان. الدەكىم كەنەت:
— ويباي، وڭ جاعىمىزدان وراپ كەلەدى! — دەدى قىلعىنىپ.
جالت قاراعان تازابەك شوقاقتاپ شاۋىپ بارا جاتقان جيىرما-وتىز اسكەردى كوردى.
— قورشاعالى كەلەدى! انە! الدىعا قارا! — دەدى تاعى بىرەۋ باقىرىپ.
سول جاق قاپتالدان مىلتىعى شوشايعان ءبىر توپ جاياۋ جاقىنداپ قالىپتى. تازابەك ەڭ الدىڭعىسىن كوزدەمەي اتىپ قالدى. اجالى جوق پا، وق تيەتىن-اق جەردە تيگىزە المادى. اڭ اتۋ مەن ادام اتۋدىڭ ايىرماسى بار ەكەن: ادام اتقاندا، قولىڭ عانا ەمەس، جۇرەگىڭ دە قالتىرايدى. اينالا پىرس-پىرس، تارس-تۇرس تۇتىندەدى دە كەتتى. وققا ۇشقانداردىڭ شىڭعىرعان، قىلعىنعان جان داۋسى ءار تۇستان ەستىلىپ جاتتى. اقىرىندا امان قالعاندارى تاۋعا قاراي جالت بەردى.
— قاشا اتىس! توقتاماي ات! — دەگەن جاقىپبەردىنىڭ ايقايى ەستىلدى. — جاۋ جاسقانباي اتسا، تۇگەل قىرىلاسىڭدار!
الايدا قازاقتار اتىسىپ جارىتپادى. جاقىپبەردىنىڭ جانىنداعىلار عانا ءبىراز وق شىعارعانمەن، باسقالار بەيبەرەكەت بىردەن، ەكىدەن تارس-تۇرس ەتكىزدى دە، تاۋعا قاراي تىم-تىراقاي قاشتى.
تازابەك شاۋىپ بارا جاتىپ ارتىنا ەڭكەيىپ قاراعاندا، قالىڭ قاۋدىڭ ىشىنەن قاراڭ ەتكەن ءبىر اسكەردى بايقادى. ءبىراق قوساتارىن قايتا وقتاعانشا وق جەتەر شامادان تىم الىستاپ كەتتى. سوندا دا سول جاققا قاراتا باسىپ-باسىپ قالدى: تىم بولماسا، جاسقانار دەپ ويلادى. قاتار كەلە جاتقان بىرەۋ ات-ماتىمەن وماقاسا قۇلادى. وڭ جاعىندا كەلە جاتقان دا ىڭق دەپ اتىنان ۇشىپ ءتۇستى. قىرىلدى قازاق.
جۇرت جوتا اسىپ بارىپ ات باسىن تارتتى. تازابەك توپ ىشىنەن اتاسى مەن اعىنتايدى ىزدەدى. قالىڭ ءنوپىردىڭ قالقاسىندا تىلەۋلى اقساقال امان-ەسەن شاۋىپ وتكەن شىعار دەپ شامالاعان. ەكى-ۇش توپتىڭ اراسىنان تاپپادى. تاعى ءبىر توپقا كيمەلەي كىرىپ بارا جاتقانىندا، قاسىنان وتكەن بىرەۋ تانىس كىسى سەكىلدەندى. «قايدان كورىپ ەم؟» — دەدى ەسىنە تۇسىرە الماي. ول دا، ءسىرا، سويتكەن بولۋ كەرەك، وتىڭكىرەپ بارىپ ارتىنا بۇرىلدى.
— تازابەك اعا! — دەدى ول دا كەش تانىپ.
— سوپىيا! — قىزعا قاراي اتىن تەبىنە ۇمتىلدى.
ەكەۋى ات ۇستىندە قۇشاقتاسىپ، ارقا-جارقا امانداستى.
— «قايدان كورگەن جىگىتىم؟» — دەپ تۇرسام، ەركەكشە كيىنىپ اپسىڭ عوي؟ مۇنىڭدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ سەن كىمگە قارسىسىڭ؟
— مەن ەجەلدەن ادىلەتسىزدىككە قارسىمىن. ونى ورىس جاساي ما، قازاق جاساي ما، ماعان ءبارىبىر. ارينە، ءوز ۇلتىما وق اتپايمىن، ءبىراق قولىمنان كەلگەن كومەگىمدى قازاقتان ايامايمىن. ويتكەنى مەن ونىڭ جەر-سۋىن مەكەندەپ ءوستىم.
— ءاي، سوپىياجان-اي، ورىستىڭ ءبارى وسى سەندەي بولسا عوي، اتتەڭ!
ەكەۋى توپتى قاق جارىپ وڭاشا شىعىپ كەتتى. الدەنە ايتقىسى كەلگەن ادامشا، تازابەك قايتا-قايتا سوپىياعا قاراعىشتاي بەرگەن.
— اعا، نە بولدى؟ ءوز كوزىڭىزگە ءوزىڭىز ءالى سەنبەي كەلەسىز بە؟
— جوق، — دەدى تازابەك جۇلىپ العانداي — ساعان سۇيسىنگەنىمنەن اۋزىما ءسوز تۇسپەي كەلەدى. ءداپ وسىندايعا سەنى بارار دەپ ەش ويلاماپپىن. مۇنىڭا اكە-شەشەڭ، اعاڭ قالاي قارادى؟
— ولار مەنەن ات قۇيرىعىن كەسىپ كەتتى. مەن قوجاققا ىلەسىپ قازاقتارعا قوسىلدىم.
— قاي قوجاق؟
— ءوزىڭىز بىلەتىن ديىرمەنشى قوجاق.
— سيىرشى قوجاق ەكەن دەپ، جۇرەگىم سۋ ەتە قالعانىنشى!
— ءتۇۋ، تەگى، ماعان دۇرىستاۋ قازاقتى دا قيمايسىز با؟ انە قوجاعىڭىز سوڭىمنان قۋىپ كەلە جاتىر.
— ءوي، سەن سوپىيانى قايدا وڭاشالاپ باراسىڭ؟ شىق جەكپە-جەككە! — دەدى اتىن تەبىنىپ.
— شىقساڭ، شىق! — دەدى تازابەك تە قارسى تەبىنىپ. تەبىنىسە جاقىنداپ، ەكەۋى قۇشاقتاسا كەتتى.
— بارمىسىڭ، ەي، باۋىرىم؟! بىر-بىرىمىزبەن قانجىعادا كورىسەتىن كۇن تۋدى ما، نە بولدى؟— دەدى قوجاق داۋىسى بۇزىلىپ.
— قايدا كورىسسەڭدەر دە، امان كورىسكەندەرىڭە ءتاۋبا قىلساڭدارشى، — دەدى الدەكىم تۋ سىرتىنان:
جومارت ەكەن. قولىندا قوقيعان نايزاسى. قاراعاي ساپتىڭ ۇشىنا تەمىر قازىق بايلاپ الىپتى. شولاڭ قاققان باتىرلارشا الگىسىن سىلكىپ-سىلكىپ قويادى.
— ناعىز جاۋ تۇسىرەتىن باتىرعا ۇقسايسىڭ، — دەدى قوجاق كەكەتكەنى دە، قوشەمەتتەگەنى دە بەلگىسىز داۋىسپەن.
— تازابەك قۇساپ قورقىپ، مەن الىستان اتپايمىن، جاۋدىڭ ءدال جانىنا بارىپ، ءدال جۇرەگىنەن شانشيمىن.
— اتىڭ جاراۋ ەكەن، جانىنا بارساڭ، بارىپ قالارسىڭ. ءبىراق بارارىڭ بارىپ الىپ، قايتا قاشا الماي جۇرمە.
— جاۋعا شابۋعا جاراعان ات جاۋدان قاشۋعا دا جارايدى.
— مىنە بۇل ايتقانىڭ — شىندىق. سەن شابۋدان بۇرىن قاشۋدى ويلاپ ات قامداعانسىڭ.
— اينالىپ كەلگەندە، سەن مەنىڭ جاقسى ات مىنگەنىمدى دە كورە الماي تۇرسىڭ. ال ەگەر جاقسى قاتىن السام، وندا جارىلىپ ولەتىن شىعارسىڭ.
— قويساڭشى، سەن جەڭىلدىڭ، — دەدى سوپىيا قوجاققا كۇلە قاراپ. — سەنىڭ شوقپارىڭنان جومارتتىڭ نايزاسى ۇزىن، اتىڭنان اتى جۇيرىك، سەنىڭ العان قاتىنىڭنان ونىڭ الماعان قاتىنى سۇلۋ، ەندى جەڭىلمەگەندە، نەڭ قالدى؟
— ءاي، — دەدى جومارت ەلەڭ ەتىپ، — سەن قاشان قاتىن الىپ ءجۇرسىڭ؟
— سەن نايزاڭدى قايراپ جاتقاندا.
— قىلجاقتاماي، شىنىڭدى ايت، اتپەن ويناساڭ دا، قاتىنمەن ويناۋعا بولمايدى.
— سەن عوي قاتىنىممەن ويناپ تۇرعان.
— مىناۋ نە وتتاپ تۇر، ەي؟ قاتىنىڭ سوپىيا ما؟
— ءيا، ءداپ ءوزى، جومەكە، — دەپ، سوپىيا ات ۇستىندە ەڭكەيىپ، سالەم سالۋدىڭ يشاراسىن جاسادى.
— مىناۋ جىندى، ەي، — دەپ جومارت شيق-شيق كۇلدى. — ءبىز ورىستارمەن سوعىسىپ جۇرسەك، بۇل ولاردىڭ قىزىن الىپ ءجۇر. وستىسەم، جانىم قالار دەگەن قۋلىعى عوي.
— قالاي ويلاساڭ، سولاي ويلا، جومارت. سەن قۇساپ قۋ تىزەمدى قۇشاقتاعانشا، ورىستىڭ قىزىن قۇشاقتاعانىم ارتىق.
— اڭگىمە قوجاقتا ەمەس، سوپىيادا، جومارت، — دەدى تازابەك ءسوزدىڭ تىزگىنىن تارتىپ. — ورىس قازاقتى قىرىپ جاتقاندا، قازاققا كەلىن بوپ جاتقان سوپىيانىڭ قىلىعى، قالاي ايتساڭ دا، ادام سۇيسىنەتىن قىلىق. قۇتتى بولسىن، باقىتتى بولسىن! مەن دە، قۇداي قالاسا، جاقىن كۇندەردە ۇيلەنەيىن دەپ ءجۇرمىن، اكەم كوزى تىرىسىندە تىلەۋلى اعانىڭ قىزى شايىگە قۇدا ءتۇسىپ قويعان. قايناتام مەن قايناعامنان اتىس كەزىندە كوز جازىپ قالىپ، سولاردى ىزدەپ كەلە جاتىر ەم، سوپىيا كەزدەسىپ قالدى دا، ارتىنشا سەندەر كەلىپ، بوگەلىپ قالدىم. جۇرىڭدەر، بىرگە ىزدەيىكشى!
...اعىنتايدىڭ الدىندا ۇزىنىنان سۇلاپ جاتقان تىلەۋلىنى كورگەندە، تازابەكتىڭ جۇرەگى تاس توبەسىنە شىقتى. وڭ جاق قارا سانىنان تيگەن وق جامباس سۇيەگىنە جەتىپ توقتاپتى. قۋعىنشىلاردىڭ قولىنا تۇسپەي، قايتا بۇل اراعا قۇلاماي جەتىپتى. ەم-دومنان حابارى بار سىمتىك دەيتىن شال توقىم كۇيدىرىپ باسىپ، قانىن ازەر توقتاتىپتى. اعىنتايدىڭ جەيدەسىن جىرتىپ جىبەرىپ، سونىمەن سانىن تاڭىپ جاتقاندا قارت كوزىن اشتى.
— اعىنتاي! — دەدى كوزىمەن بالاسىن ىزدەپ. — مەنى تەزدەپ ۇيگە جەتكىز، بالام!
قارتتىڭ بەتى ءارى ەمەس، بەرى قاراي باستاپتى: ءبىر ءسات ىڭىرانىپ، ءبىر ءسات تىنىم تاۋىپ، ايتەۋىر، ءتىرى ەكەنىن ءبىلدىرىپ جاتتى.
— وقتى سورىپ الاتىن ەمەگەن، نە ءتىلىپ الاتىن وتاشى تاپساڭدار، ءتاۋىر بولار ەدى، — دەدى سىمتىك اعىنتايعا قاراپ. — اسقىندىرىپ الماساڭ، اكەڭ بۇل جاراقاتتان ولە قويمايدى.
— مەندە يود بار ەدى، — دەپ، سوپىيا اتىنان تۇسكەلى جاتقاندا، الدەكىم:
— ويباي! — دەپ بارق ەتە قالدى. — جوتاعا قاراڭدارشى!
— ە، كوش قوي، نە كورىندى سونشا؟ — دەدى جىلدامداۋ بىرەۋ جەكىپ.
— كوشتىڭ الدىندا اق تۋ كوتەرگەن كوك اتتىعا قاراڭدارشى: ەر-تۇرمانى تۇگەل كۇمىس، كۇنگە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى. اق تۋ كوتەرگەنى — ءبىز بەيبىت ادامبىز دەگەنى. تۇرقى ءبىزدىڭ جاقتىڭ ادامى ەمەس-اۋ. الىستان كەلە جاتقان بولار.
— ءتوھ، ۇلكەن كوش ەكەن، تەگى! تەڭ ارتقان تۇيەسىنىڭ ءوزى قىرىق شاقتى. تاۋدىڭ قاپتالى تولعان مال، ءبىر بولىس ەل ءبىر-اق كوتەرىلگەن بولۋ كەرەك.
— ويباي! — دەدى ماناعى بارق ەتكەن داۋىس. — قىراتىن بولدى! الدىنان اتىرەت شىقتى.
— ءوي، بەيبىت كوشتى نەگە قىرادى؟
جوتاعا شىعا كەلگەن توپ اتتىنى سايعا تىعىلعان بۇلار دا، كوشىپ كەلە جاتقاندار دا ءبىر ساتتە كوردى. كوش باستاعان كوك اتتى ءسال بوگەلگەندەي بولدى دا، اق تۋىن تاستاي بەرىپ، ەكى قولىن كوككە سوزا شالقالاي بارىپ قۇلادى. مىلتىقتىڭ پىرس ەتكەن ءۇنى تازابەكتەرگە سوندا جەتتى. ءبارى شۋ ەتە قالدى. جاپاتارماعاي قارسى بەتتەگى قاراعايعا قاراي قاشتى.
— ەندى قايتتىك؟ — دەدى اعىنتاي الاقتاي ساسىپ.
— اتامدى ماعان اپەرىڭدەر! — دەدى تازابەك اتىنا قارعىپ ءمىنىپ.
اعىنتاي مەن جومارت قارتتى جەردەن قوس قولداپ كوتەرىپ الدى. سوپىيا دا سۇيەستى. تىلەۋلى تىستەنىپ، دىبىسىن شىعارماي شىدادى. تازابەك ونى قۇنداقتاۋلى بالاشا قۇشاقتاپ، الدىنا وڭگەرىپ الدى. جوتا جاقتاعى تىرس-تىرس، پىرس-پىرس، شىڭعىرعان، قىلعىنعان دىبىستان اسپان توڭكەرىلىپ كەلە جاتقانداي ەدى. قاڭعىعان وقتىڭ دىبىسى ىزىڭداپ، تيگەن وقتىكى تۇنشىعىپ شىعاتىنىن تازابەك بىلەتىن. «قىردى-اۋ! قىرىلدى-اۋ!» — دەدى جانى تۇرشىگىپ. قالعان جۇرتتىڭ قايدا قاشىپ تىعىلعانىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن، بۇل ارانى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن تازابەك قاراعايعا ىلىككەن سوڭ، «تۋرا ءجۇر»، «وڭعا بۇرىل» دەپ وتىرىپ، اقىرىندا بۇلاردى ءداۋ جارتاستىڭ جالپاق توبەسىنە اكەپ شىعاردى. تىلەۋلىنى جەرگە ءتۇسىرىپ، سول ارادا سوپىيا جاراقاتىن قايتا قاراپ، قايتا تاڭدى.
— سانىن ءتىلىپ، وقتى سۋىرىپ الساق، جاقسى بولار ەدى، — دەدى. — ايتپەسە ىرىڭدەپ كەتە مە، كىم بىلەدى؟
— سەن تىلەسىڭ بە؟ قورىقپايسىڭ با؟ — تازابەك بەتىنە كۇمانمەن قارادى.
— اتام اتقان وقتان قورىقپاعاندا، مەن تىنىش جاتقان وقتان قورقام با؟ مەندە تەك قۇرال-سايمان جوق.
— ونى قايدان تابامىز؟
— جالاڭاشتا سەرگەيچۋك دەگەن پەلشىر بار. ءوزى كەلىپ قاراسا، ءتىپتى جاقسى. كەلمەسە، قۇرال-سايمانىن بەرە تۇرار.
— وندا اتامدى اۋەلى ۇيگە جەتكىزەيىك. سونان سوڭ جالاڭاشقا ەكەۋمىز بارىپ قايتايىق.
— جوق، تازابەك، سەن اۋرە بولماي-اق قوي. سوپىيانى ءوزىم اپارىپ قايتايىن. «سەن كىمىسىڭ؟» — دەسە، مەن «كۇيەۋىمىن» دەرمىن، ال سەن ءسوز تابا الماي قالىپ، بەكەر كۇدىك تۋدىرىپ الىپ جۇرەرسىڭ.
— ويپىرماي، سەنى مۇنداي قىزعانشاق دەپ كىم ويلاعان؟
— قىزعانايىن، قىزعانبايىن، كەلىنشەگىمنىڭ بوتەن ەركەكپەن كەتىپ بارا جاتقانىنا قالاي جايباراقات قاراپ تۇرارمىن؟
— بولدى-بولدى! — سوپىيا اقىرىن عانا قوجاقتى يىعىمەن قاقتى. — قىلجاقتى قويا تۇرىپ، اۋەلى جارالى ادامنىڭ جاعدايىن ويلاساڭدارشى.
تازابەك دەرەۋ ءوز ويىن ايتتى:
— جومارت ەكەۋمىز قاراعايدىڭ ىشىنەن ەكى-ۇش سىرىق تاۋىپ اكەلەيىك تە، سودان كوتەرگى جاسايىق. سوندا اتام دا، ءبىز دە قينالمايمىز.
— ءبىراق بايقاڭدار، — دەدى سوپىيا قارتتىڭ قاسىنان بەرىرەك كەلىپ. — مىنالار فون-بەرگتىڭ باسكەسەرلەرى بولار. ونىمەن ويناماڭدار. ول جاۋىز سايدىڭ اۋزىن باعىپ جاتۋى مۇمكىن.
— بەركىڭ كىم؟ — تازابەك تۇككە تۇسىنبەي، سوپىيا مەن قوجاققا كەزەك-كەزەك قارادى.
— مەنىڭ قازاق ىشىنە ءبىرجولا كەلۋىمە، شىنىن ايتسام، سول بەرگ سەبەپ بولدى. «جامان سىرىن ايتام دەپ، شىنىن ايتادى» دەيدى عوي؛ ەگەر قوجاق رەنجىمەسە، ايتىپ بەرەيىن.
— ايتا بەر، ەلدەن ەستىگەنشە، وزىڭنەن ەستىسىن.
— سىزدەر بىلەسىزدەر مە، بىلمەيسىزدەر مە، مەنىڭ قوجاققا قوساق بولعانىما ءبىر-اق كۇن ءوتتى.
— مىنە قىزىق! — دەدى جومارت كۇلىپ. — مەن بۇلاردى باياعىدا ۇيلەنىپ العان دەپ ءجۇرمىن عوي. بىرگە جۇرەدى، بىرگە جاتادى، قايدان بىلەيىن؟
— وتىرىك ايتپا، جومارت. بىرگە جۇردىك، ءبىراق بىرگە جاتقان جوقپىز.
— ورىستار ۇيلەنگەنشە دە ويتىپ-بۇيتە بەرەدى دەيدى، قايدان بىلەيىن؟
— مىناعان قوي دەيتىن بىرەۋ بار ما، جوق پا؟ ادامعا، تەگى، اۋىز اشتىرمادى عوي.
— قوي، ەي! اتامنان ۇيالساڭشى! بەرىك دەگەن بالەنىڭ كىم ەكەنىن بىلەيىك تە.
— تازابەك اعا، ونىڭ اكەسى دە، ءوزى دە وسى جاركەنت جاقتا قىزمەت جاساپ كەلە جاتقان ادامدار. فون-بەرگ دەگەنىنە قاراعاندا، ارعى ءتۇبى تازا ورىس تا ەمەس شىعار. كەشە ەرتەڭگىسىن اكەم سىرتتان سۇپ-سۇر بوپ كەلدى. «كەشە قازاقتار باشارين مەن زۋبكوۆتىڭ ومارتاسىن تالقانداپ، وزدەرىن ولتىرمەك بوپتى. ءبارى ءۇي ىشىمەن توعايعا تىعىلىپ امان قالىپتى. ولار بىزگە دە ءتيىسۋى مۇمكىن. باشارينگە بارىپ، انىق-قانىعىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ قايتايىق»، — دەدى. اكەمە اعام ەكەۋمىز ىلەستىك. بارساق، اۋلاسى تولعان اسكەر. سانادىم. بەرگتىڭ ءوزىن قوسقاندا، بارلىعى جيىرما توعىز ادام. بەرگ ەكى كومەكشىسىمەن بىرگە ءباشاريننىڭ قاسىندا وتىر ەكەن. اكەم جاعدايدى سۇراپ ەدى، سول-اق ەكەن، ال كەپ بەرگ اعىتىلدى دەيسىڭ، قۇداي ساقتاسىن، ونداي ماقتانشاقتى ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن. «مەنى ءروتميستىر كراۆچەنكونىڭ ءوزى جۇمسادى، — دەدى، ءداپ ءبىر اق پاتشانىڭ ءوزى جۇمساعانداي. داۋسى دا باراباننىڭ قۋىسىنداي دۇڭكىلدەگەن بىردەمە ەكەن. «ورىستاردىڭ ومارتاسىن قيراتىپ، وزدەرىن ۇرىپ-سوعىپ جاتىر ەكەن قازاقتار. بارىپ بىت-شىتىن شىعار!» — دەپ بۇيىرىپتى كراۆچەنكو. سودان قارقارادان شىعىپ، تۇنگى بىردە تالدىبۇلاققا جەتىپتى. تۇنگى ەكىدە قازاقتاردىڭ قاراۋىلىنا كەزىگىپ، ونى اتقىلاپ قۋىپ تاستاپتى. كادىمگى قان مايداندا جۇرگەن جاۋىنگەردەي ماقتانادى. سوزىنە قاراساڭ، قازاق پەن ورىستىڭ اراسىندا قىرعىن سوعىس ءجۇرىپ جاتقانداي. تاڭعى بەستە ءتۇپ وزەنىنەن ءوتىپ، ءبىر اۋىلدىڭ ۇستىنەن شىعادى. اۋىلدىڭ شەتىندە ەكى قاراۋىل تۇر ەكەن، ەكەۋىن دە اتىپ سالادى. ول قاراۋىل ما، جاي تۇرعان ادام با، انىعىن ءبىر قۇداي بىلمەسە، ەشكىم بىلمەيدى. ويتكەنى ول ەكەۋى بەرگكە ەش قارسىلىق كورسەتپەگەن. بەرگ ولاردىڭ قاسىنا بارماعان دا سويلەسپەگەن، كورگەن بەتتە اتقان دا تاستاعان. بەرگ پەن ولار بىر-بىرىنە سوعىس جاريالاعان ەكى مەملەكەتتىڭ ادامدارى سياقتى. الگى ەكى قاراۋىلدىڭ ولەردەگى ايقايىنان اۋىل ويانىپ، بۇلارعا قاراتا بەيبەرەكەت وق اتىپتى. بەرگتىڭ نوكەرلەرى ۋرالاپ اۋىلدى شاۋىپ، تاڭعى بەستە ءتاتتى ۇيقىدا جاتقان قازاقتىڭ ەلۋىن قىرىپتى. ءوزى «قازاقتى ءولتىردىم» دەمەيدى، «كوتەرىلىسشىلەردى ءولتىردىم» دەيدى ماقتانىپ. ونىڭ كوتەرىلىسشىلەرى، كوردىڭىز بە، اۋىلدا بەيقام ۇيىقتاپ جاتقان قازاقتار. «قالعانى ءۇي-جايىن، مال-مۇلكىن تاستاپ، تاۋعا قاشىپ كەتتى»، — دەدى بەتى بۇلك ەتپەي. قارۋسىز قاتىن-بالا تاۋعا قاشىپ كەتپەگەندە، قايدا قاشىپ كەتەدى ەندى؟ قايتا تاۋدىڭ پانا بولعانىنا شۇكىر! جىنىم كەلگەنى سونداي، زىعىردانىم قايناپ زورعا تىڭدادىم. كادىمگى ءوزى تەكتەس قارۋلى اسكەرمەن سوعىسىپ جۇرگەندەي ءبوستى: «سول شابۋىلدا ايسا دەگەن تارانشى ەرلىك جاساپ، ەكى كوتەرىلىسشىنى تاپانشامان جايراتىپ سالدى»، — دەپ سوقتى. قارۋسىز قازاقتى جايراتىپ سالعاندى دا ەرلىك ساناعان ەسسىزگە نە دەرسىڭ؟!
— ولاردىڭ ىشىندە تارانشى قايدان ءجۇر؟ قازاقتا ونىڭ قانداي كەگى بار ەكەن؟
— ونى مەن قايدان بىلەيىن، جومارت. بەرگتىڭ ايتقانى سولاي. ول اۋىلدى قىرىپ سالعاننان كەيىن ءتۇپتى قۇلداي كەلىپ تاڭعى سەگىزدە تاعى ءبىر اۋىلعا تاپ كەلىپتى. «الگى اۋىل ءبىزدى كورىپ، نايزالارىن ۇستاپ بىزگە قارسى شىقتى»، — دەيدى بەرگ. مۇنىڭ كوتەرىلىسشىلەرى، كوردىڭىز بە، شەتىنەن ءوز اۋىلىندا تىنىش ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتار بولىپ شىعادى. اسكەرىن ەكى توپقا بولەدى دە، اۋىلدى قورشاپ الىپ قىلىشتاپ قىرادى. «سول قولما-قول شايقاستا سەكسەنىن ءولتىرىپ، ون ەكىسىن جارالادىق»، — دەدى قىسىلىپ-قىمتىرىلماي. «قولما-قول شايقاستا»، — دەدى ۇيالماي، تاپ ءبىر قازاقتار دا قىلىش ۇستاپ قارسى شىققانداي. ايتۋىنشا، مۇندا دا «قالعاندارى» تاۋعا قاشىپ قۇتىلىپتى، ۇيلەرىن ورتەپتى، ءبىراق ول ۇيلەردىڭ بالا-شاعاسى مەن قاتىن-قالاشى قايدا كەتكەنى جايىندا اۋزىن اشپايدى. قارقاراعا قاراي بەتالىپ كەلە جاتقان جولدا ءوز قولىمەن تاعى ءتورت ادامدى اتىپ ءولتىرىپ، ون ءۇيدى ورتەپ، باشارينگە قايتا كەلىپ وتىرعان كەزى ەكەن.
مەن شىداماي كەتىپ: «ۇيلەردى ورتەگەندە، ول ءۇيدىڭ بالا-شاعاسى مەن قاتىن-قالاشىن قايدا جىبەردىڭدەر؟ ولاردى دا ورتەپ جىبەردىڭدەر مە؟» — دەپ ەدىم، بەرگ ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. «جاۋدا بالا-شاعا، قاتىن-قالاش دەگەن بولمايدى. نەمەنە، جانىڭ اشىپ وتىر ما؟» — دەدى تۇكىرىگى شاشىراپ. مەن دە ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ: «وزىڭىزبەن سوعىس دالاسىندا كەزدەسكەن جاۋمەن ەمەس، رەسەيدىڭ ءوز جۇرتىن، ءوز حالقىن ءوز اۋىلىندا، ءوز ۇيىندە ۇيىقتاپ جاتقاندا قىرىپ سالعانىڭىزعا سونشا ماقتانعاننان ۇيالمايسىز با؟ تىم قۇرىسا، ءبىر ادامىڭىزدى اتىپ ءولتىرىپ، سول ءۇشىن ولاردى قىرىپ سالساڭىز، وندا مەن ءسىزدى تۇسىنەر ەدىم. ال، ايتا قويىڭىزشى، سونشا ادامدى قانداي سەبەپپەن قىرىپ سالدىڭىز؟» — دەدىم. قالشىلداپ، قولىن ەكى-ۇش رەت ناگانىنا اپارىپ قايتارىپ، اپارىپ قايتارىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، ابدەن دولداندى. اقىرىندا: «ۋھ! ساتقىن قانشىق!» — دەدى باسىن كەكجيتە سىلكىپ. «تارت ءتىلىڭدى، تۇرپايى! اكە! اعا! سەندەر دە وسى جاۋىزدى جاقتاپ وتىرسىڭدار ما؟ جازىقسىز، قارۋسىز حالىقتى قىرىپ سالعانىنا ماقتانعان مىنالار ورىستىڭ جاۋىنگەرى دەگەن اتتان ساداعا كەتسىن!» — دەدىم دە، ۇيدەن شىعىپ جۇرە بەردىم.
— ءاي، اينالايىن سوپىياجان-اي! سەن سويتپەسەڭ، سوپىيا بولارمىسىڭ؟! — دەپ، تازابەك قۇشاقتاي الدى. كوزىنەن جاس تا شىعىپ كەتتى.
— مىنە، باتىر دەپ وسىنى ايت! — دەدى جومارت كۇلىپ. — ال اكەڭ مەن اعاڭ ءقايتتى؟ انانىڭ قاسىندا قالدى ما، جوق سەنىمەن بىرگە كەتتى مە؟
— ەكەۋى ارتىمنان قۋىپ جەتتى. «قاي جەردە قالاي سويلەۋدى بىلمەيسىڭ. ءوز مەملەكەتىڭە ءوزىڭدى قارسى قوياسىڭ. ونى دا، كراۆچەنكونى دا مەملەكەت جۇمساماعاندا، كىم جۇمسادى عوي دەپ ەڭ؟» — دەپ اكەم سوكتى. «ەندى ءبىزدى كراۆچەنكو دا، قازاقتار دا قورعامايدى، بوسقا قىرىلامىز»، — دەپ اعام ۇرىستى. قىسقاسى، ەندى ماعان بۇل ۇيدە بەيبىتشىلىك جوق ەكەنىن ءتۇسىندىم دە، ءبىر كيەرىمدى ۇستىمە ىلە ساپ، «قوجاق، قايداسىڭ؟» — دەپ تارتتىم دا كەتتىم.
— اكە-شەشەڭ قوجاققا ءتيىپ العانىڭدى بىلە مە؟
— ءبىلۋى دە، بىلمەۋى دە مۇمكىن. قورادان شىعىپ بارا جاتقانىمدا شەشەم: «ءاي، قايدا باراسىڭ؟» — دەگەن. «قازاقتارعا» — دەدىم. ونى قالاي تۇسىنگەنىن قايدان بىلەيىن. مىنە، جومارت مىرزا، قوجاق ەكەۋمىزدىڭ كەنەت تابىسۋىمىزدىڭ قۇپياسى وسىلاي.
— ە، بەرىك ءزالىمنىڭ پايداسى جالپى قازاققا تيمەسە دە، قوجاققا تيگەن ەكەن.
— جاڭاعى بەيبىت كوشتى قىرىپ سالعان دا سول. ول — كراۆچەنكونىڭ وسىنداعى قولشوقپارى. ەرتەڭ ول، ءسوز جوق، اق تۋ كوتەرگەن بەيبىت كوشتى ەمەس، قالىڭ كوتەرىلىسشىنى قىرىپ سالدىم دەپ ماقتانادى. ودان وتە ساق بولىڭىز، تازابەك اعا. قازاقتاردىڭ قاراعايعا تىعىلعانىن كوردى، ودان قايتكەندە دە ءبىر شىعاتىنىن ول بالە بىلەدى. ءبىر جەردە بۇعىپ جاتپاسىن.
— ءبىز دە بۇعىنىپ بارىپ بايقارمىز. كوتەرگى بولماسا، اتامدى اتپەن الىپ جۇرە المايمىز عوي.
* * *
بۇعىنا-بۇعىنا، ساقتانا-ساقتانا سايدىڭ تابانىنا تۇسكەن سوڭ، تىم اشىققا شىقپاي، تازابەك پەن جومارت شوق-شوق بۇتانىڭ قالقاسىنا تىعىلىپ، ءبىراز تىڭ تىڭدادى. كۇدىك شاقىراتىنداي ەشتەڭە ەستىلمەدى.
— قاراعايدىڭ ىشىمەن جوعارىلاپ بايقايىق، — دەدى جومارت. ەكەۋى قايتادان قاراعايدىڭ ىشىنە كىردى. — بەرىك دەگەن بالە تالدىبۇلاقتىڭ توڭىرەگىندە ءتىرى جان قالدىرمادى. ولاردى دا قىرىپ كەتكەن بە الدە كوشىپ كەتكەن بە، كەمەلبايدىڭ دا قۇرى جۇرتى جاتىر.
ول ءسوزدىڭ وزىنە ارنالعان حابار ەكەنىن تازابەك بىردەن ءتۇسىندى.
— بالكىم، اعايىن-تۋىستارىن ساعالاپ كەتكەن شىعار؟
— مەن دە سولاي جورامالدادىم. دانەكەردىڭ توركىنى تاساشى جاقتا عوي. ءجون سۇرايتىن ءتىرى پەندە تابىلمادى. تاپسام، سەنەن ءشۇيىنشى الاتىن ەدىم.
— جارايدى، ەسكى جارانىڭ اۋزىن تىرناپ قايتەسىڭ؟ قالجىڭدايمىن دەپ، ءشايىنىڭ جۇرەگىن اۋىرتىپ الارسىڭ.
— وڭاشادا ەسىڭە ساپ قويعانىم عوي انشەيىن. ويتپەسەم، قىلت ەتكەندى قاعىپ كەتەسىڭ ىلعي.
— مەنىڭ اياعىم بايلاندى، ەندى ءبارى سەنىكى.
— ءيا، قارىق قىلدىڭ. ءقازىر ءبارى — بۇلىڭعىر دۇنيە. قاتىن الماق تۇرماق، جان ساقتاۋدىڭ ءوزى قولىمىزدان كەلە مە، كەلمەي مە، ءبىر قۇداي ءبىلسىن.
— توقتاشى!
— و نە؟
— تىڭداشى! قۇلاعىما ءبىر دىبىس شالىنعانداي بولدى.
— ءيا، بىرەۋ ىڭىرسيدى. مىنا ارادا.
ۇشقات پەن قاراقات ۇيىسىپ وسكەن جىڭنىڭ تۇبىندە قامقا بەشپەنتتى جاپ-جاس جىگىت قان-جوسا بوپ جاتىر ەكەن. وڭ قولتىقتان قىلىشپەن شاۋىپتى. تۇقىل يىقتان اققان قان بەلۋارىنا دەيىن ۇيىپ، بوزوكپەشە بوگىپ قالىپتى. تازابەك اتىنان تۇسە ساپ تامىرىن ۇستاپ، كەۋدەسىن تىڭدادى.
— جانى بار! — دەدى قۋانىپ. — شاپ، جومارت، سوپىيانى الىپ كەل!
— ءوزىڭ شاپ، مەن ول ارانى تابا المايمىن.
تازابەك جانۇشىرىپ اسىققانىمەن، سوپىيا مەن قوجاشتى الىپ جەتكەنىنشە جاس جىگىت باقيلىققا ءجۇرىپ كەتىپتى.
— قانسىراپ ولگەن، — دەدى سوپىيا ارى-بەرى قاراپ. — ءسال ەرتەرەك تاپقانىمىزدا، امان الىپ قالعانداي ەكەمىز. بالكىم، بۇدان باسقا بىرەۋلەرگە كومەگىمىز تيەر، بەتكەيگە دەيىن بارىپ كورەيىك.
اۋەلدە ۇركەكتەپ، جالتاقتاپ، ءبىرازدان كەيىن ەپتەپ ۇندەرى شىعا باستادى.
— ويپىرماي، توڭىرەك تىپ-تىنىش قوي! — دەدى قوجاق جوتا جاققا كۇن سالا قاراپ. — تەگى، تۇك بولماعانداي.
— ويباي، انە جاتىر!
ءبارى جومارت جاققا جالت قارادى. ۇيمە-جۇيمە توعىز ولىك تەڭنەن شاشىلعان مۇلىكشە تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتىر ەكەن. اتپاپتى. ءبىرىن قىلىشپەن باسىنان ەكى-ۇش شاپقىلاپ، ءبىرىن مىلتىقتىڭ ىستىگىمەن الدەنەشە شانشىپ-تۇيرەپ ءولتىرىپتى. ولىكتىڭ بىردە-بىرىنىڭ قولىندا ءيا ماڭايىندا نە شوقپار، نە نايزا، تىم قۇرىسا، باقان دا جوق، تەك شەتكى جاتقان جىگىت قامشىسىن قولىنان شىعارماي سۇلاپتى. «توعىزىن دا ءبىر-اق سولدات ءولتىردى مە ەكەن؟ — دەپ ويلادى تازابەك. — قاشىپ بارا جاتقان جۇرتتى ارتىنان قۋىپ جەتىپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرىن قۇلاتقان-اۋ؟!» اتىنىڭ باسىن تارتپاي، مەڭىرەۋ ادامشا كەتە بەرگەن ەكەن. كەنەت اتى توقتاي قالعان سوڭ، ەس جيىپ، اتىنىڭ اياق استىنا قارادى دا، بىرەۋ مىيىنا ينە شانشىپ العانداي شىمىركەنىپ كەتتى. شوشىنا تۇرشىكتى. تاپ الدىندا ەكىقابات ايەل ات-كورپەسىمەن جايراپ جاتىر ەكەن. قولتىقتان قيعاشتاي شاپقان قىلىش ايەلدىڭ ىشەك-قارنىن اقتارىپ تاستاپتى. قان-جىنعا ارالاسىپ جاتقان شارانا شاقانى كورگەندە، ىڭىرانا وكىرىپ جىبەردى.
— جاۋىزدار-اي! — دەدى ءۇنىنىڭ شىققان-شىقپاعانىن ءوزى دە ەستىمەي. ءۇنى كومەيىنەن ەمەس، جۇرەگىنەن شىققانداي بولدى. كوزى بۇلدىراپ، بەت الدى كورىنبەي، الدەنەدەن، الدەكىمنەن كومەك ىزدەگەندەي جان-جاعىن قارمانىپ، ات ۇستىندە تەڭسەلە شايقاقتاپ كەتتى. ءبىر ادامى ولسە، بۇكىل اۋىلى باۋىرىمداپ جىلايتىن قازاق قىناداي قىرىلىپ جاتقاندا نەگە ءۇنسىز؟ ءبارى ولگەن بە الدە نامىسى ولگەن بە؟ نامىستى ولتىرەتىن نە، ۇرەي مە؟ ۇرەي سوندا ءولىمنىڭ وزىنەن دە ۇرەيلى مە؟ شىنىندا، ءتىرى ولىكتىڭ تارتار ازابى شىن ولىكتەن الدەقايدا اۋىر، الدەقايدا زور شىعار؟ سودان، ءسىرا، ءوزىنىڭ دە كوزىنەن جاس شىقپاي جىلاپ كەلە جاتقانى؟! ءبىراق مىنانداي جاۋىزدىققا باقىرىپ جىلاعانىڭ جاۋاپ بولا ما؟ وعان جاۋاپ — تەك كەك الۋ. تەبىندى مە الدە تىزگىنىن تارتتى ما، اتى، ايتەۋىر، ولىك-ولىكتىڭ اراسىمەن وسقىرىنا جەلىپ كەتتى. بۇكىل بەتكەي جايراعان ولىك. كوبىن باسىنان، كەۋدەسىنەن، كەيبىرىن ىشىنەن، بىرەن-سارانىن تورت-بەس جەرىنەن شاپقىلاپ، تۇيرەپ، تۋرالاپ، يت تارتقىلاعان تۋلاقتاي دال-دۇلىن شىعارىپ تاستاپتى. ايتسا، ادام نانبايتىن، كورىپ تۇرىپ، كوزىڭ سەنبەيتىن سۇمدىق! وسىنشاما ورىس وشىگەتىندەي، مۇنشاما كەكتەنەتىندەي بۇل بايعۇستاردىڭ نە كىناسى بار ەدى؟ ەركەكتى ەركەك دەپ، قولىنا قارۋ تيسە، قارسىلىق كورسەتەدى دەپ قىرسىن-اق، ال ايەل-انانى قىلىشتاپ ولتىرگەن اسكەر قانداي اسكەر؟ ونى ادام دەۋگە كىمنىڭ اۋزى بارادى؟ جەندەت! جاي جەندەت ەمەس، قانىشەر جەندەت! قازاق بولعانى ءۇشىن عانا قىرىلىپ جاتقان قايران قىرشىندار! «ات!» — دەپ بەرىك جاۋىز بۇيرىق بەرسىن-اق، الدىندا ايەل تۇرعانىن، ونىڭ جۇكتى ەكەنىن كورگەن سوڭ، قىلىشى قولىنان ءتۇسىپ كەتپەگەن قانداي حايۋان؟ ونىڭ نەسى جاۋىنگەر؟ ايەلدى جاۋ ساناپ، وعان مۇنشاما جاۋىعاتىنداي نە كۇن تۋدى بۇلاردىڭ باسىنا؟ جەر بەتىنەن قازاق اتاۋلىنى جوق قىلۋدى ماقسات قىلعاندارى كورىنىپ تۇر. ايتپەسە اسكەر دەگەن وزىنە قارسى شىققان اسكەرمەن عانا سوعىسپاي ما؟ بەيبىت جۇرتتا، كەمپىر-شال مەن بالا-شاعادا نە اكەسىنىڭ قۇنى بار؟
تازابەكتىڭ مىيى دا، سەزىمى دە تاس بوپ قاتىپ قالعان سياقتاندى. كەيبىر ولىككە كوز سالماي دا ءوتىپ بارا جاتتى. كورە-كورە كوزى دە ۇيرەنىپ، شوشىنا-شوشىنا جۇرەگى دە شارشاپ، كوڭىلى دە كوندىگىپ، ولگەن ادامعا ەندى ءوزى دە ءولى كوزبەن قاراي باستاعانداي. قالاي ولتىرگىلەرى كەلسە، سولاي ولتىرە بەرىپتى. قۇمارى تارقاپ، ايىزى قانعانشا قىرىپتى. بىرەۋىن دە جەمەي، قويدى تەك قىرا بەرەتىن قاسقىر بولۋشى ەدى، قىلىقتارى قانداي ۇقساس؟! جازىقسىزدان-جازىقسىز قانشاما عۇمىر، قانشاما تاعدىر تاپا-تال تۇستە قيىلىپ ءتۇستى؟! ونى كىم سانايدى، كىم سۇرايدى؟ قۇداي بۇلارعا نەگە مۇنشاما ارتىقشىلىق بەرگەن؟ قازاقتىڭ قاي كۇناسى ءۇشىن؟ مومىندىعى، ءوزىن ءوزى قورعاي الماعانى ءۇشىن بە؟
ۇرەي ولگەن ادامنىڭ كوزىنە تىعىلىپ، جانارىنىڭ ىشىنە كىرىپ ولەدى ەكەن. قاي ادامنىڭ قالاي ولگەن ءساتىن كوزىنە قاراپ تۇسىنەسىڭ. ءبارىنىڭ كوزى شاراسىنان شىعا جازداپ شاتىناپ، ءبىراق ول شىعىپ ۇلگەرگەنشە، ادامنىڭ جانى شىعىپ ۇلگەرەدى ەكەن. ءار ولىككە قاراعان سايىن ءوزىڭ دە ءبىر ولەسىڭ. ءار ولىكتىڭ جانارىندا ولگەن ءساتىنىڭ سۋرەتى سىرەسىپ تۇر. مىناۋ شال ءوزىن ولتىرگەلى جاتقانىنا سەنبەي تۇرىپ-اق ءولىپ قالعان سىقىلدى. بوركى ءبىر ايدالادا، ءوزى ءبىر ايدالادا جاتىر. قۇلاق شەكەدەن شاپقان قىلىش باس سۇيەگىن قۇلاعىمەن قوسا قاق ءبولىپ تاستاپتى. «ماعان نە بولدى؟» — دەپ، نە بولعانىن اڭ-تاڭ جانارى سەنەن سۇراپ جاتقانداي. كەمپىرى شالىنا قاراي قولىن سوزا سۇلاپتى. مەنى قورعا دەدى مە ەكەن الدە ءوزىڭ قورعان دەدى مە ەكەن، بەيباق؟ قالاي بولعاندا دا، قولى ۇزىن اق پاتشا بۇل كەمپىر-شالدى مىڭجىلقىنىڭ جوتاسىندا قۋىپ جەتىپ، اقىرى جازالاپتى. ولاردى بەرىك ءولتىردى مە، بەرىكتىڭ شەرىگى ءولتىردى مە، بۇيرىق اق پاتشانىڭ اۋزىنان شىققان سوڭ، بارىنە سول كىنالى.
— بىردە-بىر ءتىرى قالعانى جوق! — دەدى قوجاق تاڭدانا كۇرسىنىپ. — جارالى بولعاننىڭ ءبارى قانسىراپ ولگەن.
تازابەك اتىنىڭ باسىن تارتتى. وزگەلەر دە توقتادى.
— ولىكتەردى ساناپ شىقپاساق، ەندى ارالاپ قايتەمىز؟ بۇل كورگەنىمىزدى ۇمىتساق، ءبىزدى اتا-بابامىزدىڭ ارۋاعى دا ۇمىتار. قايتايىق.
بۇلار قوزعالا بەرگەندە، سوپىيا:
— توقتاڭدارشى! — دەدى ەنتىگىپ. ءبارى جالت قاراستى. — مىنا قىرىلىپ جاتقان ولىكتەردىڭ قاسىندا تۇرىپ وتىنەم: مەنى بۇدان بىلاي ورىس دەمەڭدەرشى! بۇگىننەن باستاپ مەن قازاقپىن. قوجاق قابىلدا دەسە، مۇسىلماندىقتى دا قابىلدايمىن. قازاقتىڭ كەلىنىمىن. قوجاقتىڭ قاتىنىمىن. البانمىن. سوفيا دا ەمەسپىن، سوپىيامىن. مەن بىلسەم، قازاقتىڭ كورەتىنى ءالى الدا. تالدىبۇلاقتىڭ پوشتاسىندا وتىرعانىمدا ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم، قازاق پەن قىرعىزدى جازالاۋ ءۇشىن، جاركەنتتەن، ۆەرنىيدان، تاشكەنتتەن، پىشپەكتەن كۇندە جاردەم سۇراپ جاتاتىن. كازىردىڭ وزىندە قازاقتىڭ كورگەنى مىناۋ بولسا، ول جاردەم كەلىپ جەتكەندە كۇنى نە بولادى؟ سوندىقتان قىتايعا قاشۋ — ولىمنەن قاشۋ. مەنىڭ ويىمشا، قازاققا امان قالۋدىڭ ودان باسقا امالى قالعان جوق.
* * *
تىلەۋلىنى ورتا مەركىگە جەتكىزگەنشە قاس قارايدى. ەرتەسى جالاڭاشقا باراتىن بولعاندىقتان، قوجاق پەن سوپىيا سوندا قوندى دا، تازابەك تۇندەلەتىپ جومارت ەكەۋى ەكى اشاداعى ءوز اۋىلىنا كەلدى. شەشەسى مەن جامەش ءالى ۇيىقتاماپتى، بۇلاردىڭ ءدۇبىرىن ەستىپ، قارىنداسى دالاعا جۇگىرىپ شىقتى.
— ءبىر كەتسەڭ، مول كەتەسىڭ، قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەپ، شىعا باس سالدى. — اپام ەكەۋمىز سەنى ۋايىمداپ ولەتىن بولدىق. مەن: «ءشايىنىڭ اۋىلىندا قاسىنان شىعا الماي، شىر اينالىپ جۇرگەن شىعار»، — دەيمىن، اپام قارقاراعا بارىپ، بىردەمەگە ۇرىنىپ قالدى ما دەپ قورقادى. سەنىڭ قايدا جۇرگەنىڭ ءبىز ءۇشىن ءبىلىپ بولمايتىن جۇمباق.
— اپاڭدىكى دە، سەنىكى دە دۇرىس. قارقاراعا دا باردىم، شايىنىكىندە دە بولدىم. اڭگىمەمدى ۇيگە كىرگەن سوڭ ايتا جاتارمىن، الدىمەن انا جومارت اعاڭمەن امانداسساڭشى.
— وي، اعا، امانسىز با؟ ءوز اعامدى امان كورگەنىمە قۋانىپ، سىزگە ءتىپتى قاراماپپىن عوي.
— قىزدى قاراتاتىنداي قاسيەتىمىز بولماعان سوڭ، ءبىز بايعۇس كىمگە وكپەلەيىك؟
— ويباي، جومارت اعامدى وكپەلەتىپ الىپپىن، ەندى ءقايتتىم؟ وكپەلەمەڭىزشى، بۇدان بىلاي ەڭ الدىمەن سىزبەن امانداسام.
— تازابەكتى قۇشاقتاعانداي، قۇشاقتاپ امانداس.
— ماقۇل، سويتەم.
تىلەۋلىنىڭ جاعدايىن ەستىگەن سوڭ، قاليشا قاتتى مۇڭايدى.
— الدا قۇداي-اي، ناعىپ ءبىزدى شىر اينالدىرىپ كەتتى؟ ءشايىنى جۋىق ارادا تاعى تۇسىرە المايتىن بولدىق قوي؟! جامەش، ساماۋرىنىڭىڭدى قوي، جومارت بالام شاي ءىشسىن.
— اپا، مەن جامەشكە وكپەلەپ وتىرمىن.
— نەگە، كوڭىلىڭە كەلەتىن ءسوز ايتىپ قويدى ما؟
— قارقارادا تازابەك الىستان تيەتىن مىلتىق الىپ شاپسا، مەن جانىنا بارىپ شانشيتىن نايزا ۇستاپ شاپتىم. ودان گورى مەنىڭ ءومىرىم ءقاۋىپتى بولدى. ءبىراق جامەش ءوز اعاسىنىڭ امان كەلگەنىنە قۋاندى دا، ماعان قۋانبادى. سول دۇرىس پا؟
— ونىسى دۇرىس بولماپتى. ءاي، جامەش، جومارت اعاڭنىڭ وكپەسىن جاز، قانت-مايىڭدى شىعارىپ، جاقسىلاپ شاي بەر.
— سويتەم، اپا، سويتەم. سويتالداي ادامنىڭ وكپەسى دە سويقانداي بولادى ەكەن، تەگى. ۇيگە كىرمەي جاتىپ ايتا باستاپ ەدى، ءالى بىتەر ەمەس. جومارت اعا، وكپەلەي بەرمەڭىزشى، اعامنىڭ قاسىندا امان جۇرگەنىڭىزدى اپام ەكەۋمىز دە تىلەيمىز.
— ەندى مىنا سوزىڭنەن كەيىن وكپەم تارقادى. ەندى تازابەك ەكەۋمىزگە وق تيمەيدى: قىزدىڭ تىلەگى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا ەركەكتەردىكىنەن تەز جەتەدى.
تازابەك مىرس كۇلىپ جىبەردى.
— ونى قاي كىتاپتەن وقىدىڭ؟
— وقىعانداردان ەستىدىم.
«وسى بالەنىڭ قارىنداسىما قىرىنداعىسى بار ما؟» دەگەن كۇدىگى قىلت ەتە قالدى دا، ورشىمەي وشە قويدى. ەرتەسى ەكەۋى ءتۇس اۋا ورتا مەركىگە قاراي شىقتى. جولدا جومارت: «جامەش قارىنداسىڭ تىم ەركە، ءا؟» — دەدى. «ىم-م»، — دەدى دە قويدى تازابەك.
قوجاق پەن سوپىيا جالاڭاشتان تىم كەش ورالدى.
— نەگە كەشىكتىڭدەر؟ — دەدى جومارت ولاردىڭ اتتان تۇسكەنىن كۇتىپ جاتپاي.
— ويباي، جوكە، قايتا امان قايتقانىمىزعا قۋان. — قوجاق تۇرعاندارعا قول بەرىپ امانداسا ءجۇرىپ ءجونىن ايتتى. — ولارىڭ ناعىز وڭباعان ورىس بولىپ شىقتى. «ول قايدا ءجۇرىپ جارالانعان قازاق؟ ورىسپەن اتىسقان قازاق بولسا، سەنىڭ نەگە وعان جانىڭ اشىپ ءجۇر؟ قاسىڭداعى مىناۋىڭ كىم؟ بايىڭ با؟ قازاقتان بۇرىن سەنىڭ ءوزىڭدى اتىپ ءولتىرۋ كەرەك!» — دەپ، سوپىيانىڭ ءوزىن سوگە جونەلدى.
— قۇرال-سايمانىن بەردى مە؟ — دەدى تازابەك تىڭداي بەرۋگە شىدامى جەتپەي.
— بەرمەدى، — دەدى سوپىيا سۇرلانىپ. — مەن ولاردىڭ سۇرقىنان شوشىدىم. انەبىر ەدىرەڭدەگەن ەكى ءىنىسى ادامدى ولتىرە سالۋدان ەش تايىنبايدى. «ول قازاعىڭ ورتا مەركىنىڭ قاي جەرىندە وتىر؟» — دەپ قادالىپ سۇراعانىنان سەزىكتەندىم. تۇرلەرى دە، سوزدەرى دە سۇرقايى. بۇل ارادان دەرەۋ كوشۋ كەرەك.
— وعىن الماساق، قالاي كوشەمىز؟ — دەدى اعىنتاي سوپىياعا جاۋتەڭدەي قاراپ.
— بايقايمىن، بۇل وقتان اتاما تونگەن ءقاۋىپ جوق. ويتكەنى ىرىڭدەمەدى. كۇيگەن كيىز باسقاننان بولۋ كەرەك. سۇيەك پەن ەتتىڭ اراسىنداعى وق قاراقوتىرلانىپ جازىلىپ كەتەتىن شىعار.
— ويباي-اۋ، وقتى الىپ تاستاماسا، وز-وزىنەن قالاي جازىلىپ كەتەدى؟
— قۇلانتازا جازىلىپ كەتپەسە دە، جانىن كۇندە قيناي بەرمەيدى، اعا. وقتى الىپ تاستاساق، ارينە، جاقسى بولار ەدى، ءبىراق وعان قۇرال-سايمانىمىز بولماي تۇر عوي.
— تاۋەكەل، مەن ەرتەڭ قارابەلدەككە بارايىن، — دەدى تازابەك. — سوندا قىرعىز وتاشى بار، قولىنان ءبارى كەلەدى دەيتىن. سونى تاۋىپ اكەلەيىن.
— ەلدەن ەستۋىمشە، قىرعىزدىڭ جاعدايى قازاقتان دا جامان. سوندىقتان بارساق، توپتانىپ ءبارىمىز بىرگە بارايىق، — دەدى سوپىيا. — ايتپەسە: «قىرعىزدارمەن ءسوز بايلاسۋعا كەلگەن قازاقسىڭ»، — دەپ، نە قاماپ، نە اتىپ تاستاۋى مۇمكىن. ال ارالارىڭدا مەن بولسام، «ە، ىشىندە ورىس ايەلى بار ەكەن عوي»، — دەيدى.
ولار ءوستىپ ءسوز ساۋدالاسىپ تۇرعاندا، ۇيدەن ءشايى شىقتى.
— اكەم ءبارىڭدى ۇيگە كىرسىن دەپ جاتىر.
ارىزداسقالى جاتقانى ما دەپ، تازابەك شوشىپ كەتتى.
— ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ جاتىر ما؟ بالالاردى جايشا شاقىردىڭ با؟ — دەپ، اجىكەن دە سەزىكتەنگەننەن بايەك بولدى.
قارت باسىن شايقادى. سونان سوڭ اۋىرسىنىپ، ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز كوزىن جۇمىپ جاتتى.
— تازابەك! — دەدى كەنەت كوزىن اشىپ. — ءشايى ەكەۋىڭ جانىما كەلشى! ءاي! — دەدى اجىكەنگە يەگىن قاعىپ. — ەكى بالاڭنىڭ قولىن ۇستات! — اجىكەن قىزىنىڭ قولىن تازابەككە ۇستاتتى. — قالعانىڭ قولدارىڭدى جايىڭدار، قاراقتارىم! كەشتە بار ادام تاڭەرتەڭ جوق بولاتىن زامان تۋدى. ومەكەڭنىڭ ارۋاعى رازى بولسىن، كەۋدەمدە جانىم باردا قۇدا بولايىق دەگەن ءوتىنىشىن ورىنداپ، ەكى بالاما اتالىق باتامدى بەرەيىن:
ا، قۇدايىم وڭداسىن!
پايعامبارىم قولداسىن!
ءدام-تۇزدارىڭ ەلدەن بولىنبەسىن!
ۇل-قىزدارىڭ اعايىننان اجىراماسىن!
قۇداي بىر-بىرىڭە مەيىر بەرسىن!
قوساقتارىڭمەن قوسا اعاراتىن عۇمىر بەرسىن!
جازىقسىز جالادان، مەزگىلسىز قازادان ساقتاسىن!
قازاقتىڭ باقىتتى بولعان كۇنىن كورىڭدەر!
حالىقپەن بىرگە وسىپ-ونىڭدەر!
ءامين!
بۇگىن قوسىلساڭدار دا قارسىلىعىم جوق، قاراقتارىم. «ورازا-ناماز توقتىقتا» دەگەن. توقتىق زامان تۋىپ جاتسا، توي-تومالاققا ورىن تابىلار. قازىرشە، كەمپىر، قولدان كەلەر كادە-سادەڭدى ىستە دە، ەكى بالاڭنىڭ باسىن قوس!
تازابەك نە ىستەرىن بىلمەي، ءبىر قىزاردى، ءبىر بوزاردى. قايتەم دەگەندەي، بىرەسە شايىگە، بىرەسە اجىكەنگە جالتاقتادى. اقىرىندا:
— اتا! — دەدى داۋىسى ءسال قىرىلداپ. — باتا-ىقىلاسىڭىزعا راحمەت! كەۋدەمدە جانىم باردا ءشايىنى جىلاتپايمىن. ەكى ءۇيدىڭ بەرەكە-بىرلىگىن ءبولىپ-جارماي ساقتايمىن، اتا!
— دەگەنىڭە جەت، بالام!
ودان ارى نە ىستەۋى كەرەگىن اجىكەن دە بىلمەي، شالى جاققا جالتاقتاي بەردى.
— بالالار كەتە بەرسىن بە، جو تاعى بىردەمە دەيسىڭ بە؟
— ەندىگىسىن جۇزىك ەكەۋىڭ جوندە. قاليشاعا سالەم ايت، دايىندالسىن. سەن دە ارقاڭدى كەڭگە سالما، اسىق. جۇڭگو اسپاساق، ەندى مۇندا تىنىشتىق جوق.
— ويباي-اۋ، مىنا تۇرىڭمەن قالاي اساسىڭ؟
— اسسام، اسارمىن؛ اسپاسام، جانىم شىققان جەرگە كومىپ كەتە بەرىڭدەر. مەن ءۇشىن ەمەس، انا ءۇش كۇشىگىمدى امان ساقتاۋ ءۇشىن قاشامىز. مەن ءۇشىن ولاردىڭ ءومىرىن قاۋىپ-قاتەرگە بايلاعانشا، سولار ءۇشىن مەنى قۇربان ەتىڭدەر. ءشايىنى قۇتتى ورنىنا قوندىرايىق تا، قوزعالايىق.
تاڭەرتەڭ تازابەكتەر قارابەلدەككە كەتتى دە، ءشايى مەن جۇزىك تاعى مالدارىن جايۋعا شىقتى. تىلەۋلىنى دارەتكە وتىرعىزۋعا، ارى-بەرى قوزعالتۋعا اجىكەننىڭ شاماسى كەلمەيتىن بولعان سوڭ، اعىنتاي اكەسىنىڭ قاسىندا قالدى.
جايباراقات جانىندا كەلە جاتقان جۇزىك كەنەت ءشايىنى جەڭىنەن جۇلقىپ قالدى.
— جىبەك، اناڭ قارا.
نۇسقاعان جاققا ءشايى جالت بۇرىلدى. اقتوعاي جاقتان كوش دەيىن دەسە، ارتقان ءۇيى مەن جۇگى جوق؛ مال ايداعان جاي ادام دەيىن دەسە، بالا-شاعاسى مەن ءيتىن دە ەرتىپ العان ءبىر شوعىر تۋرا بۇلاردىڭ ۇيىنە قاراي شۇباپ كەلەدى ەكەن.
— ورىستان قاشقان قازاق قوي، — دەدى ءشايى جوبالاپ.
— كىم دە بولسا ءبىزدى جاقسى تانيتىن بىرەۋ، — دەدى جۇزىك تە تەز بايىمداپ. — اش مال ازىرشە ۇزاپ جايىلا قويماس. ءجۇر، اپاما قوناق كۇتىسەيىك.
بوسىپ كەلە جاتقان سۇلتانبەكتىڭ اۋباكىرى بولىپ شىقتى. قاراقولدىڭ اباقتىسىنان قاشىپ شىققان بەتتە سارىقىردا وتىرعان ۇيىنە سوقسا، ءبارى قىتايعا ۇركىپ كەتىپتى. جالعىز قالعان قاتىن-بالاسىن الىپ، ءۇي-جايىن تاستاپ، مالىنىڭ دا كوبىن قالدىرىپ، قىتايعا قاشقانداردى قۋا شىققان بەتى ەكەن. ادەتكى امان-ساۋلىق سۇراسقان سوڭ، جاستىعىن بيىكتەتكىزىپ، تىلەۋلى كەۋدەسىن كوتەرىڭكىرەپ وتىردى.
— وزگەدەن ەستىسەك، وسەگى كوپ بولادى، ءوزىڭ ايتشى، قاراقولدىڭ تۇرمەسىنەن قالاي شىقتىڭ؟ قاسىڭداعى جامەڭكە قايدا، ۇزاق قايدا؟
— ونىڭ ءبارى ۇزاق اڭگىمە. تىڭداۋ سىزگە دە اۋىر، ايتۋ ماعان دا اۋىر. قىسقاسى بىلاي. قارقارادان جاياۋ ايداپ اپارعان سوڭ، قاراقولدىڭ قاماعىندا تۋرا ون كۇن جاتتىق. ون ءبىرىنشى كۇنى التى سولدات كەلىپ جامەڭكە، ۇزاق — ۇشەۋمىزدى كىسەنىمىزبەن ايداپ شىقتى. جامەڭكە اۋرۋ، مەن سۇيەمەلدەپ ءجۇردىم. «سۇراققا الاتىن شىعار. ءسوزىمىز ءبىر جەردەن شىقسىن»، — دەدىم ەكەۋىنە سىبىرلاپ. سوت الدىمەن مەنى سۇرادى. «جىگىت بەرۋگە قالاي قارايسىڭ؟» — دەدى ءتىلماش ارقىلى. «قارسىمىن»، — دەدىم. انا ەكى شال ەستىسىن دەپ، ادەيى ايقايلاپ سويلەدىم. — سەندەردەن سولدات المايمىز دەپ، قانشاما سالىق سالدىڭدار، قانشاما ءجۇن-جۇرقا جينادىڭدار، ۇستىمىزدەگى ۇيىمىزگە دەيىن الدىڭدار. جىگىت بەرەتىن بولساق، سولاردىڭ ءبارىن قايتارىڭدار»، — دەپ ەم، «بوپتى بۇيامايت» دەپ، سوت مەنى بوقتاپ جىبەردى.
— و نە دەگەنى؟
— ە، يت بىلە مە، تىكە؟ ءسىرا، اكە-شەشەمدى سىباعانى شىعار؟ ايتەۋىر، قاتتى اشۋلاندى. ۇستەلدى ۇستى-ۇستىنە ءۇش قويىپ قالدى. ونىسىنان ىقپادىم. اقىر ءبىر ءولىم دەپ، ايانعانىم جوق. مەنەن كەيىن جامەڭكەگە كەزەك كەلدى. «سەن دە جىگىت بەرمەيسىڭ بە؟» — دەدى مىسقىلداپ. «بەرمەيمىن دەڭىز»، — دەپ ەم، قاسىمدا تۇرعان سولدات مىلتىعىنىڭ دۇمىمەن مەنى ءبىر ءتۇيىپ قالدى. مەن دە ونى ءبىر قويىپ قالدىم دا، قولىنداعى مىلتىعىن جۇلىپ الدىم. شەتىمىزدەن اتىپ تاستايدى دەپ شوشىسا كەرەك، ءبارىنىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى. ءبىرى سالداتقا ۇرسىپ، ەكىنشىسى تىلماشكە بىردەمە ايتىپ، اياق استى ابىگەر بولدى دا قالدى. اقىرىندا ءتىلماش جالىنىپ، مىلتىقتى مەنەن سۇراپ الدى.
— قاپ، بىرەۋىن اتىپ سالماعانىڭىز-اي، اعا! — دەپ قالدى اعىنتاي.
— وندا ءالى ءبىزدى قىرىپ سالاتىنىن بىلمەدىم عوي. بىلسەم، اقىر ءبىر ءولىم دەپ، سويتەر ەدىم. «بالا بەرەسىڭ بە؟» — دەدى سوت قايتالاپ. «مەن 75-تەگى شالمىن، — دەدى جامەڭكە. — بەرەم دەپ ۋادە قىلا المايمىن. بىرەۋدىڭ بالاسى تۇرماق، بيلىگىم ءوز بالاما دا جۇرمەيدى». «نەگە جۇرمەيدى؟ قازاق ۇلكەندى سىيلايدى عوي. بەرگىز!» — دەدى سوت جەكىپ. «سەن ۇلكەندى سىيلاپ جەتىستىرىپ وتىرسىڭ با؟ ولار دا ۇيرەنىپ جاتقان جوق پا سەنەن؟ بەرەتىن بالام جوق. بەرمەدى دەسەڭ، مەنىڭ شاندىر مىناۋىمدى كەسىپ ال دا، ءپىسىرىپ جە!» — دەدى بۇتىن قوس قولداي ساپتاپ. ءتىلماش الگى ءسوزىن اۋدارعان سوڭ، سوت بوقتاپ، ۇستەلدى تاعى توقپاقتادى. ۇزاق بىردەن: «بالا بەر دەسەڭ، ءبىزدى بوسات!» — دەدى. «بوساتۋعا بۇيرىق جوق»، — دەدى سوت. «ەندەشە اباقتىنىڭ ىشىندە جاتىپ جيىپ بەرەتىن بالام جوق»، — دەپ ەدى، سوت تاعى بوقتاپ، تاقتاي ەدەندى تەپكىلەپ، بۇلقان-تالقان بولدى.
— سۇراقتارىنىڭ سىيقى جوق قوي، — دەپ قالدى تىلەۋلى جاقتىرماي.
اۋباكىردىڭ زىركىلدەگەن ءۇنى بىرتە-بىرتە ءشايىنىڭ قۇلاعىنا جاعىپ بارا جاتتى. اناۋ-مىناۋدان ىعا قويمايتىن، ايتاتىنىن قايمىقپاي قاي جەردە دە ايتىپ سالاتىن ادام ەكەنىن سۇسى مەن تۇرقى دا اڭعارتىپ تۇرعانداي ەكەن.
— سودان ۇشەۋمىزدى قايتا اكەپ اباقتىعا تىقتى. ءبىرازدان كەيىن ءبىر سالدات جامەڭكەگە قۇمىرامەن ءدارى اكەلىپ بەردى. «ىشپەڭىز! انداعى — ۋ»، — دەپ ەم، ۇزاق تۇرىپ: «ءويتىپ بىزگە قاستىق قىلا قويماس. قورقىتىپ قويايىق دەپ، دومبىتقانى شىعار»، — دەدى. اۋرۋى جانىنا باتقان سوڭ شىدامادى ما، جامەڭكە ءدارىنى ءىشىپ سالدى. ءىشتى دە، دوڭبەكشىپ كەتتى. تالماۋراپ بارىپ، ەكىندىدە كوز جۇمدى.
— جاتقان جەرى جايلى بولسىن جارىقتىقتىڭ! جاقسى ادام ەدى. — تىلەۋلى بەتىن سىيپاعان سوڭ، بارىنە قوسىلىپ ءشايى دە سىيپادى.
— ەرتەسى قانبويمەن ءجۇرىپ، جامەڭكەنى مۇسىلماندار قورىعىنا جەرلەدىك. ودان كەيىن تاعى التى كۇن جاتتىق. جانىمىزدا جەتى ورىس جاتاتىن، بىرەۋى — ايەل. الگىلەردى «مۇناپاس بولدى» دەپ بوساتىپ جىبەردى. تۇرمەدە تەك قازاقتار قالدىق. تۇستە ءۇش سالدات ەسىگىمىزگە كەلىپ: «اۋباكىر باتىر، پاتشادان سەندەرگە مۇناپاس كەلدى، ساعات ەكىدە شىعاسىڭدار»، — دەدى كەكەتىپ. «ءاي، توقتا! — دەدىم الگىلەرگە. — ول مۇناپاسىڭ باعانا ورىستارمەن بىرگە نەگە كەلمەدى؟ ودان دا ەكىدە اتامىز دەسەڭشى. ءوي، اكەڭنىڭ اۋزىن...»، — دەپ سالدىم. سونىمەن ولەتىنىمىز بەلگىلى بولدى. كارىبوزدى يمام قىلىپ بەسىن وقىدىق. اتا-بابامىزدىڭ ارۋاعىنا دۇعا قىلدىق. ءبىر كەزدە الگى ءۇش سالدات تاعى كەلدى. ارسا-ارسا ەسىكتەن ءبارى كورىنىپ تۇر: ءبىرىنىڭ قولىندا بەساتار، ەكىنشىسىندە بەردەڭكە مىلتىق، ۇشىنشىسىنىكى تاپانشا. كەلە ساپ تەمىر ەسىكتىڭ تەسىگىنەن ءبىزدى اتقىلاي باستادى. بۇرق-بۇرق، اينالامىزدى كوك ءتۇتىن باستى دا كەتتى. اتىپ تۇرەگەلىپ قالپاعىمدى كيگەنشە ەكى وق ارقامنان ءتيدى. اينالا بەرگەنىمدە، ءۇشىنشى وق سۇبەمە قادالدى. جاندارمەن تەمىر ەسىكتىڭ تاساسىنا تىعىلدىم. قاسىمداعى التى ادام التى جەردە تەڭكيىپ قالدى. اقىر ءولدىم دەدىم دە، اتقىلاپ جاتقان بەساتاردىڭ ۇڭعىسىن شەكپەنىمنىڭ شەتىمەن شاپ بەردىم. تومەن قاراي تارتىپ قالىپ ەم، سالداتتىڭ شەنەلى قولىما قوسا ىلىكتى. جۇلقي تارتقانىمدا، الگى قورىققانىنان باقىرىپ جىبەردى. انا ەكەۋى كەلىپ كومەكتەسىپ، مىلتىقتى جابىلىپ تارتىپ الدى. سالداتتىڭ جىرتىلعان ەتەگى قولىمدا قالدى. ۇشەۋى الدى-ارتىنا قاراماي زىتتى. نەگە ءويتتى دەسەم، تۇرمەنى وزدەرى ورتەپ جىبەرگەن ەكەن.
— قاپ، قۇداي-اي، وقتان ولمەگەنى وتقا كۇيىپ ءولسىن دەگەن ەكەن عوي؟! — دەپ، اجىكەن تۇرشىگىپ كەتتى.
— سول كەزدە ۇزاقتىڭ: «ويباي، وكپەمنەن وق ءتيدى، — دەگەن داۋىسى شىقتى. — نە دە بولسا جارىققا شىعىپ ولەيىك، بۇزىڭدار قابىرعانى!» — دەدى. ىرعاپ-ىرعاپ، بوساعا جاقتان ءبىر تاقتايدى سۋىرىپ الدىم. تاقتايمەن ۇرعىلاپ جاتىپ، ەسىكتىڭ ءتورت شەگەسىن ءتۇسىرىپ تاستاپ ەم، زىلدەي نەمە سىرتقا قاراي شالقاسىنان ءتۇستى. جۇرت دۇركىرەي دالاعا ۇمتىلدى. ۇزاق، سىبانقۇل ۇشەۋمىز ەڭ سوڭىندا قالدىق. سىرتقا شىققان بەتتە قورشاعان دۋالعا قاراي ۇمتىلدىق. ۇزاقتى كوتەرىپ دۋالدان اسىرىپ جىبەردىم. كىسەندەۋلى بەس قىرعىزدى تاعى ارى لاقتىرىپ جىبەرىپ، ىرعىپ ءوزىم دە دۋالعا شىقتىم. ەتەگىمنەن ۇستاي سىبانقۇل دا شىقتى. قارعىپ جەرگە تۇسە بەرگەنىمدە، قارسى ءۇيدىڭ بۇرىشىندا بىزگە مىلتىق كەزەپ تۇرعان سالداتقا كوزىم ءتۇستى. «سىبانقۇل، قارعى!» — دەدىم باقىرىپ. ۇلگىرمەدى. ىڭق ەتكەن ءۇنىن ەستىدىم. وعان سول ارادا وق ءتيدى. ۇزاقتى ىزدەپ تابا السامشى. الگى ءوزىم لاقتىرعان بەس قىرعىزدى كوردىم، ءبىراق ۇزاق جوق. كوك الا ءتۇتىننىڭ ىشىنەن قاشىپ شىعىپ، ءبىر نوعايدىكىنە كىرىپ كەتىپ ەم، ول قاقپاسىنان سۇيرەپ شىعارىپ تاستادى.
— اپىرماي، كاپىر ەكەن-اۋ، ءا؟
— كىم بىلەدى، اجىكە، ول دا جانىنان قورىققان شىعار؟ قاشقىندى پانالاتتىڭ دەپ، بالا-شاعاسىمەن قىرىپ تاستايدى. سونىمەن قويشى، ابدەن السىرەدىم. ءبىر توبىلعى تاياق تاۋىپ الدىم. سول دا تايانىش بولدى. اجالىمنىڭ جوقتىعى شىعار، بۇزىلعان ەسكى قوراعا تاپ كەلىپ، قاراڭعى تۇسكەنشە سوندا تىعىلىپ جاتتىم. تۇنىمەن جاياۋ ءجۇرىپ، بالپاق دەگەن تانىس قىرعىزدىكىنە تاڭ اتا ازار جەتتىم. ول وتاشى تاۋىپ اكەلىپ، ءۇش وعىمدى سوعان الدىردىم. اسقىنىپ كەتپەسىن دەپ، جاۋىمنىڭ اۋزىنا مىلتىقتىڭ ءدارىسىن قۇيعىزدىم. قىرعىزدار ءبىر ات تاۋىپ بەرىپ، اۋلىما كەلسەم، ەل-جۇرت تۇگەل قىتايعا ۇركىپ كەتىپتى. قاتىن-بالامدى الىپ، ەندى مىنە ءوزىم دە سولاردىڭ سوڭىنان قۋىپ بارام.
— ءۇش وقتان امان قالعانىڭ قۇدايدىڭ قاققانى شىعار. — اجىكەن اۋباكىرگە سويلەپ وتىرىپ، كوزىمەن شالىنىڭ دا بەت-پىشىنىن ءبىر باقىلاپ قويدى.
— جاندى جەرىمە تيمەي، جانىم قالىپ وتىر عوي. ايتسە ادام ءبىر وقتان دا قالمايدى.
— ءبىز دە انە-مىنە كەتەمىز دەپ قوپاڭداپ وتىرمىز. تەك اعاڭنىڭ جامباسىنان وقتى الىپ تاستايتىن ادام تاپپاي، بالالار الاشاپقىن بولىپ ءجۇر.
— كانە، اعا، كورەيىنشى جاراقاتىڭىزدى. قىرعىز وتاشىنىڭ سۇبەمنەن وقتى قالاي العانىنا قاراپ جاتتىم. ادام ىستەگەندى ادام ىستەيدى. ماعان كومەكتەسەتىن ءبىر ادام قالسىن دا، قالعاندار شىعا تۇرسىن.
— ءبىز قازان كوتەرە بەرەيىك، — دەدى اجىكەن كەلىنىنە ىمداپ.
اكەسى مەن اۋباكىردىڭ قاسىندا قالعان اعىنتاي ءبىر كەزدە جۇگىرىپ شىعىپ:
— جۇزىك، ۇيگە وت جاق! — دەدى ەلپەكتەپ. ءوزى ءبىر قۇشاق وتىندى ۇيگە الىپ كىردى.
كەشىكپەي شاڭىراقتان ءتۇتىن شىقتى. ارتىنشا اعىنتاي تاعى شىعىپ، تاعى ءبىر قۇشاق وتىن الىپ كىردى. ءبىرازدان كەيىن ۇيدەن جۇزىك تە شىقتى.
— نە ىستەپ جاتىر؟ — دەدى ءشايى شىدامسىزدانىپ.
— پىشاعىن وتقا كۇيدىرىپ جاتىر. وقتى ءتىلىپ الاتىن سياقتى.
— ويباي-اي، ءولتىرىپ الماس پا ەكەن؟!
سالدەن كەيىن تىلەۋلىنىڭ تىستەنە ىڭىرانعانى ەستىلدى. ارتىنشا: «اح!» — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. سودان كەيىن دابىر-دىبىر، كۇبىر-كۇبىر ەستىلگەنمەن، سىرتتاعىلار بىردە-بىر ءسوزدى انىق تۇسىنە المادى. ءبىر كەزدە تاعى «اح!» دەپ اۋىرسىنعان داۋىس شىقتى دا، ارتىنشا دىبىر دا، كۇبىر دە تىيىلا قالدى.
ءبىر كەزدە پورا-پورا بولىپ تەرلەگەن اۋباكىر سامايىن ءسۇرتىپ سىرتقا شىقتى. ءشايى جانىنا جەتىپ باردى.
— اعا، نە بولدى؟
— دۇرىس بولدى. اكەڭ ەندى اتقا شاۋىپ كەتەدى.
— وي، اعاتاي-اي، ءسىزدىڭ كەلە قالعانىڭىز قانداي جاقسى بولدى. ءبىز ءۇشىن قۇت بولدىڭىز، اعا.
— اۋزىڭا ماي، اينالايىن! باقىتتى بول!
...كوڭىلدەرى جايلانعان ءشايى مەن جۇزىك ءتۇس اۋا قايتادان مالدارىنا كەتتى.
جۇزىك مالدىڭ شىعىس جاق شەتىن قايىرىپ، ءشايى باتىس جاعىنا شىقتى. اتىن وتقا جىبەرىپ، ءوزى جالپاقتاۋ تاسقا ەندى وتىرا بەرگەندە، كەنەت باتىس جاق قاراعايدان سوپاڭ ەتىپ ەكى اتتى شىعا كەلدى. ولاردىڭ ورىس ەكەنىن ءشايى اسىنعان مىلتىقتارى مەن كيىم كيىستەرىنەن بىردەن تانىدى. قورىققانىنان اياق-قولى دىرىلدەپ، جۇزىكتى شاقىرايىن دەسە، تاماعى قۇرعاپ، داۋىسى شىقپادى. جالما-جان اتىنا قاراي جۇگىردى. ەكى-ۇش اتتاي بەرىپ ءسۇرىنىپ جىعىلدى. تۇرا بەرىپ تاعى ءسۇرىندى. ابدەن ۇرەي بيلەدى. سوندا دا سۇرىنە-قابىنا اتىنا جەتتى. شىلبىرىنان ەندى ۇستاي العاندا، ءبىر ورىس ارتىنان كەلىپ شاپ بەردى. جالت قاراپ، ەنتىگە دەم الىپ تۇرعان جيرەن مۇرتتى جاس جىگىتتى كوردى. كۇلگەنى مە، كىجىنگەنى مە، ءتىسىن اقسيتىپ بىردەمە دەدى.
— مەنىڭ جازىعىم جوق! — دەدى ءشايى وزىنشە ورىسقا زالالى جوعىن ءبىلدىرىپ. ۇرادى ەكەن دەپ، بەتىن كولەگەيلەي بەرگەندە، قولىنان شىلبىرى سۋسىپ كەتتى. ەڭكەيىپ، ونى ىلە بەرەم دەگەنشە، ەكىنشى ورىس كەلىپ تۋ سىرتىنان قاپسىرا قۇشاقتاي الدى. مۇرتتى جىگىت ىشقىرىنان الدەنەنى سۋىرعالى جاتقان سياقتاندى. ءسىرا، باۋىزداماق بولىپ، پىشاعىن شىعارىپ جاتقان سىقىلدى.
— جۇزى-ى-ك! — دەدى شىڭعىرىپ. بۇلقىنىپ، ارت جاعىنان قۇشاقتاعان ورىستىڭ قولىنان سىتىلىپ كەتتى دە، تاعى اتىنا قاراي ۇمتىلدى. سول ءسات ءدال قۇلاق تۇبىنەن مىلتىق گۇرس ەتە قالدى. قورىققانىنان جەرگە جالپ ەتە ءتۇستى. جىعىلىپ جاتىپ، ءالى ءتىرى ەكەنىن سەزدى. وق، بايقاۋىنشا، جانى جىلدام شىعا قويمايتىن جەرىنەن تيگەن سەكىلدى. ەكى ورىس ۇمار-جۇمار جابىلا باس سالدى. بۇعان با الدە بىر-بىرىنە مە، ەكەۋى دىڭك-دىڭك سويلەيدى. تۋ سىرتىنداعىسى ءشايىنىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ، سىلكي جۇلقىپ شالقاسىنان ءتۇسىردى دە، مۇرتتى جىگىت قارعىپ كەۋدەسىنە ءمىندى. كويلەگىن قاق ايىرىپ، ەتەك كيىمىنە قول سالعانىن سەزگەندە بارىپ، ونىڭ ويى ءولتىرۋ ەمەس، باسقا ەكەنىن اڭعاردى. جانتالاسا تەپكىلەپ، تىپىرلاي بۇلقىندى. قولىن قايىرعان ورىس كۇرەكتەي الاقانىمەن اۋىز-مۇرنىن ءبىر-اق قامتىپ، تىرپ ەتكىزبەي تۇنشىقتىرىپ بارادى. جەر، الەم — ءبارى بۇلدىراپ بارا جاتتى. بالتىر جاعى تىرجالاڭاش، مۇلدە قورعانسىز قالدى. شاراسىزدىقتان شىڭعىرا وكسىدى. باج ەتكەن جۇزىكتىڭ داۋىسى ءدال قۇلاق تۇبىنەن شىقتى. «ءاي، تيمە وعان! ماعان كەل! مەنى ىستە، ءيتتىڭ بالاسى!» — دەدى ىشقىنىپ. شاتىنىڭ اراسىنان جىلىمشى بىردەمەنى سەزگەندە، «كەش قالدىڭ-اۋ!» — دەدى ءشايى ولىمسىرەي وكسىپ. «مەيلى، ولتىرسە، ءولتىرسىنشى!»، — دەدى مىنا كۇيىنەن گورى اجالدى ابىروي ساناپ.
ءشايى ءوزىنىڭ ءولى ەكەنىن نە ءتىرى ەكەنىن تۇسىنە الماي، شالاجانسار كۇيدە ءبىراز جاتتى. الدەكىم ايقايلاپ، الىستان مىلتىق اتىلعانداي بولدى. جۇزىكتىڭ داۋىسى بىرەسە جاقىندايدى، بىرەسە الىستايدى. جىلاپ ءجۇر، بوقتاپ ءجۇر. تاپ جاقىننان تاعى تارس ەتە قالعان مىلتىق ءشايىنى وقىس ءتىرىلتىپ جىبەرگەن تارىزدەندى. باسىن كوتەرىپ قالعاندا، مۇرتتى ورىسقا قامشىسىن كوتەرگەن كۇيى جۇزىكتىڭ ات-ماتىمەن وماقاسا قۇلاپ بارا جاتقانىن كوردى. «جۇزى-ى-ىك!» — دەدى داۋىسىنىڭ شىققان، شىقپاعانىن ءوزى دە ەستىمەي. ءولۋ دەگەن وسىنشالىق وڭاي نارسە مە ەدى دەگەن سەزىم ءشايىنىڭ ساناسىندا ءبىر جىلت ەتتى دە، جالپ ءسوندى: بۇكىل تاۋ، تاس، قاراعايىمەن قوسا جالپاق ساي قۇز تەرەڭگە قاراي زىرقىراپ قۇلاپ بارا جاتتى...
ەسىن جيىپ، كوزىن قايتا اشقاندا، باسىن قۇشاقتاپ جىلاپ وتىرعان جۇزىكتى كورىپ، ءشايى ەسىنەن تاعى تانىپ قالا جازدادى.
— جىبەكجان! — دەدى جۇزىك ەڭكەيىپ، كەۋدەسىمەن بەت-جۇزىن جابا قۇشاقتاپ. — سىر بەرمەۋگە تىرىس، تۇرەگەل. اعىنتاي مەن اۋباكىر اعا بار جانىمىزدا.
قوزعالا بەرىپ، ءشايى ءوزىنىڭ قولايسىز جاعدايىن قورلانا سەزدى: سانىنداعى جابىسقاق سۇيىق تاعى تومەن سىرعىدى. سىلق ەتىپ جەڭگەسىنىڭ قۇشاعىنا قۇلادى. ءولىپ كەتپەگەنىنە وكىندى. وكسىپ، مۇڭىن شاعا جىلادى.
سۇيەمەلدەپ جۇزىكتىڭ اتقا مىنگىزگەنىن، سونان سوڭ ءوزى ارتىنا مىڭگەسىپ قۇشاقتاپ وتىرعانىن، اعاسىنىڭ ات باسىن جەتەكتەپ كەلە جاتقانىن — ءبارىن ءشايى ءبىلىپ كەلە جاتتى، ءبىراق سونىڭ بارىنە ەسى بار ادامشا ەسىن جىيىپ قاراعىسى كەلمەدى. بۇدان بىلاي بۇكىل ءومىرى ءوستىپ ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا، ەسىن بىلەر-بىلمەس جاعدايدا وتەتىن سەكىلدەندى.
اعىنتاي مەن اۋباكىر اتتان قاۋمالاپ تۇسىرگەن سوڭ، جۇزىك ءشايىنى قولتىعىنان سۇيەمەلدەپ وتاۋ ۇيگە ەنگىزدى. وڭ جاق ىرگەگە تەكەمەت توسەپ جىبەرىپ، دەرەۋ توسەك سالدى دا، كيىمشەڭ جاتقىزدى. ول كەزدە ءشايى ەسىن دە جيدى، اقىلىنا دا كەلدى، ءبىراق ەسى بار، اقىلى بار ادامشا باسىن كوتەرىپ، توسەكتەن تۇرەگەلگىسى كەلمەدى؛ ەشكىمدى كورمەي، ەشكىممەن سويلەسپەي، بارىنەن بەزىنىپ، وسى كۇيى ءۇزىلىپ كەتكىسى كەلىپ جاتتى. «ورىس ماسقارا قىلىپ كەتكەن مۇنى تازابەك ەندى نە قىلادى؟» سولاي ويلاعاندا، ءوزىنىڭ قالاي اڭىراپ جىبەرگەنىن اڭعارماي قالدى:
— اپا-ا-ا!
— قۇلىنىم-وۋ! — دەپ، اجىكەن جىعىلا-سۇرىنە جەتىپ باس سالدى. — بۇل قورلىقتى كورسەتكەنشە، قۇداي مەنى نەگە المادى، جارىعىم-وۋ؟! ادام اياماعاندى قۇداي دا ايامادى، ەندى قايتەم، قۇلىنىم-وۋ! قولىما تۇسسە، ول جەندەتتى پارشالاپ ولتىرەر ەم، امال نە؟!
— اپا! — دەدى جۇزىك جەكىگەندەي قاتقىل داۋىسپەن. — اقىرىن! ءاتيىم ەستيدى عوي. ءسىز سو كىسىنىڭ قاسىنا بارا تۇرىڭىزشى! «اتتان جىعىلىپ قالدى» دەرسىز. الدىن الا جاماندىق شاقىرمايىقشى! مەن بىلسەم، جىبەككە جاماندىق جاساپ ۇلگەرمەدى ول ءيتتىڭ بالاسى!
— ا؟ قايدان بىلەسىڭ؟
— كورگەن سوڭ بىلەم. كىشكەنە شىعا تۇرىڭىزشى، اۋەلى ءۇستى-باسىن قاراپ شىعايىن.
الەمتاپىرىق وڭىنە كەنەت قان جۇگىرىپ، اجىكەن جۇزىككە ۇمىتتەنە قارادى دا، ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتتى.
— جىبەكجان! — دەدى جۇزىك ەسىك جاققا ءبىر جالتاقتاپ الىپ. — سەن ماعان ءبارىن جاسىرماي ايتشى، جانىم. مۇرتتى ورىس مەن شاۋىپ جەتكەنشە ساعان ءتيىپ ۇلگەردى مە، جوق پا، سونى ايتشى؟
— ايتاتىن نەسى بار، كوردىڭ عوي ءوزىڭ: ءبارىن جىرتىپ، ءبارىن سىپىرىپ تاستادى، ءيتتىڭ بالاسى.
— ونى كوردىم عوي. ونى ايتپايمىن، باسقاسىن ايتام. ءبىر جەرىڭدى اۋىرتتى ما؟
— بىلمەيمىن. الىسىپ جاتىپ اۋىرتقان-اۋىرتپاعانىن سەزگەم جوق.
— سول الىسىپ جاتقاندىقتان، امان قالدىڭ با دەپ ۇمىتتەنىپ تۇرمىن. ءولىپ بارا جاتساڭ دا ونى بايقاماۋىڭ مۇمكىن ەمەس. امان بولعانىڭ عوي بايقاماعانىڭ.
— ءويتىپ الداما، جۇزىك. سانىمنىڭ سۋ-سۋ بوپ كەتكەنىن سەزىپ جاتتىم عوي؟
— سانىڭ سۋ بولسا، بولا بەرسىن. انا جاعىڭ... اۋىرمادى ما، سونى ايتشى!
— «جوق!» — دەدىم عوي ساعان، جوق!
— وندا قۇداي ساقتاعان ەكەن، جانىم. اپتىققان سورلى سىرتىڭا سۇرىنگەن بولدى. اۋىرماعانى — امان قالعانىڭ.
— جۇزىك! الداما مەنى! قالاي امان قالام؟
— سولاي، جانىم، امانسىڭ. ەندى كوتەر باسىڭدى! جاسىرىپ-جاباتىن ەشتەڭە جوق، تازابەككە ءبارىن ءوزىم تۇسىندىرەم. نانباسا، ءوزىڭ كوزىن جەتكىزەسىڭ. بولدى، قايتا ءتاۋبا دە قۇدايعا. اۋباكىر اعانى بۇگىن اۋىلعا كەلتىرە قويعان قۇدايدان اينالايىن! «ويباي، جوعارى جاقتان مىلتىق اتىلدى!» — دەپ، اعىنتايدان بۇرىن سو كىسى ۇمتىلىپتى. سول اعا تومەننەن مىلتىق اتپاعاندا، انا ەكى ورىس ەشتەڭەدەن قايمىقپاي، سەنى دە، ساعان قوسىپ مەنى دە ماسقارالاپ كەتەتىن ەدى. وي، اللا-اي، نانايىن با، نانبايىن با، بۇدان امان قالارمىز دەپ كىم ويلاعان!؟
— مەن سەنىڭ اتتان قۇلاپ بارا جاتقانىڭدى كوردىم. ساعان وق تيگەن ەكەن، ەندى قۇرىدىق دەپ، تالىپ قالدىم.
— مەنى اتپاعاندا، اتىمدى اتتى عوي دەيمىسىڭ؟ قۇداي سەنى دە، مەنى دە ءبىر ساقتاۋىن ساقتادى، جىبەكجان. ەندى تازابەكتىڭ بەتىن قاقپا، قاي كۇنى ايەل ەتەم دەسە، ەتە بەرسىن.
— قويشى، ايتپاشى وندايدى!
— ول سەن ويلاعانداي بىلعانىش بىردەمە ەمەس، جانىم. ولە-ولگەنشە ەسىڭنەن كەتپەيتىن ءومىردىڭ ۇلكەن بەلەسى. سوعان ىشتەي دايىندال. اتا-باباڭ ءمان بەرگەن نارسەگە سەن دە ءمان بەر، جىبەكجان. جانىم سول! اقىلدىم!
— جوق، جۇزىك، ولاي بولمايدى! ايتپا ماعان وندايدى!
— جىبەكجان، ەركەك ايەلدىڭ بەرىلىپ جاقسى كورگەنىن بىردەن باعالايدى. بىردەمەنى بۇگىپ، جاسىرىپ جاتقانىن سەزسە، ءومىرباقي سەنبەي وتەدى. سوندىقتان كۇيەۋىڭدى جاقسى كورگەننەن ۇيالما، قايتا جاقسى كورە الماۋدان ۇيال.
— وسىنىڭ ءبارىن سەن بالە اپاممەن اقىلداسىپ العان شىعارسىڭ؟ مەن ءجۇرمىن ۇيالماي-قىزارماي، اپام ەشتەڭەنى بىلمەيدى دەپ.
— كەلىننىڭ ەنەگە نەنى ايتىپ، نەنى ايتپايتىنىن كوپ ۇزاماي ءوزىڭ دە بىلەرسىڭ. ازىرشە مەنىڭ ايتقانىمدى ىستەي بەرسەڭشى.
— سەن زالىمسىڭ، جۇزىك. ءبارىن كۇنى بۇرىن ويلاپ، كۇنى بۇرىن دايىنداپ قوياسىڭ.
— بۇرىنعىلار ايتادى ەكەن «جاقسىنىڭ ءبىر اتى بار زالىم دەگەن، جاماننىڭ ءبىر اتى بار مومىن دەگەن» دەپ. زالىمنىڭ قولىنان ايتەۋىر بىرنارسە كەلەدى. قالاي دا قاراپ ولمەيدى، ولسە دە ءبىر ارەكەت جاساپ ولەدى. ال مومىننان نە ءۇمىت، نە قايىر؟ تۇياق سەرىپپەي، ارام قاتادى. مەن زالىمدىق جاساسام، سەنىڭ باعىڭ اشىلسا ەكەن دەپ جاسايمىن، جانىم. ونى مەن جاساماسام، باسقا ەشكىم جاسامايتىنىن جانە جاساي المايتىنىن جاقسى بىلەم.
ەندىگى ءسوزدىڭ ارتىق ەكەنىن ۇعىپ، ءشايى جەڭگەسىن قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيدى.
— اقىلدى زالىمىم! — دەدى كوزىنىڭ جاسىن سىعا سىبىرلاپ.
...وزدەرى مىنانداي كۇيگە دۋشار بوپ جاتقاندا، كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولمايىق دەدى مە الدە، شىنىندا، قاراڭعىلىق تۇسكەنىن كۇتتى مە، اۋباكىردىڭ ءۇي ءىشى كەش باتا ۇدەرە قوزعالدى.
— كومىرشىدە كىشكەنە ايالدارمىز، — دەدى اۋباكىر تىلەۋلىگە. — جۇڭگو بىزگە قاي قۇشاق جايىپ وتىر دەيسىڭ؟ مالىمىزدى ساقتاماساق، جانىمىزدى دا ساقتاي الماسپىز.
— جولىڭ بولسىن! ءتىرى جۇرسەك، جولىعارمىز.
...ءشايىنىڭ جاعدايى ۇرەيلەرىن ۇشىرىپ، تىلەۋلىدەن وزگەنىڭ ءبارى تۇنىمەن كوز ىلمەي، تاڭعا جۋىق قانا تالماۋراپ جىعىلعان. اكەسىنىڭ ءۇي سىرتىنان جوتەلگەنىن ەستىپ، ءشايى ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. اكەسىنىڭ دالاعا ءوزى شىققانىنا قۋانعانىنان جۇگىرىپ شىعا جازداپ، كەشەگى كەساپات ەسىنە ءتۇسىپ، قالت توقتاي قالدى. شىقسا، ءبارىن اكەسى بەت الپەتىنەن ءبىلىپ قوياتىنداي كورىندى. جىلاپ جىبەرەم بە دەپ، وزىنە دە سەنبەدى. سول ءسات تازابەكتى تاعى ەسىنە الدى. بارىنەن بۇرىن ول قايتەر ەكەن؟ ورىس ارامدادى دەپ، الماي كەتەتىن شىعار؟
* * *
بۇلار جوقتا ءبىر توسىن جاعداي بولعانىن تازابەك جۇزىك پەن ءشايىنىڭ بەت-جۇزىنەن بايقادى. بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ العام جوق پا دەگەندەي، جۇزىك شايىگە ادەتتەن تىس جالتاقتاي بەردى. ال ءشايى وعان بىلىنەر-بىلىنبەس قاباعىن تۇيەدى.
— اپكە، قايتا-قايتا شايىگە جالتاقتاي بەرەسىز، ەكەۋىڭ بىرنارسە جوعالتىپ العان جوقسىزدار ما؟
— جوعالتقانىمىز جوق، ءبىراق جوعالتىپ الا جازدادىق. قۇداي وڭداپ، اۋباكىر اعانىڭ ارقاسىندا امان ساقتاپ قالدىق.
جۇزىكتىڭ تۇسپالىنان تازابەك بۇل جولى كادىمگىدەي تىكسىندى. قىرعىز وتاشى تىلەۋلىنى قاراپ جاتقاندا، جۇزىك سوپىيانى وڭاشالاپ وتاۋ ۇيگە الىپ كىردى. ارتىنشا ءشايىنى شاقىرىپ الدى. سونىڭ ءبارىن سىرتتاي باقىلاپ تۇرعان تازابەك: «ءاي، مىنالارى بەكەر ەمەس-اۋ؟» — دەپ ءتۇيدى.
— اۋباكىر دۇرىس ەمدەپتى، — دەدى قىرعىز وتاشى سىرتقا شىعىپ. — ايتپادى ما، ونىڭ تۇرمەدە تيگەن وقتارىن مەن الىپ بەرگەم.
— ونى سۇرايتىنداي بولمادىق. اسىعىس قىتايعا قاشىپ بارادى ەكەن، — دەدى اعىنتاي اقتالعانداي بولىپ.
سول ارادا سوپىيا دا وتاۋدان شىعا كەپ تازابەككە جىمىڭ ەتتى:
— كەلىنشەگىڭىز شاقىرىپ جاتىر، اعا.
ءشايى جىلاپ، جۇزىك ونى قۇشاقتاپ وتىر ەكەن.
— كەل، — دەدى جۇزىك قاتقىلداۋ ۇنمەن، — كەلىنشەگىڭنىڭ قاسىنا وتىر.
ءشايى جەڭگەسىنە قاباعىن شىتىپ شامدانا قارادى. — «ەل قۇلاعى — ەلۋ» دەگەن. ءبارىبىر بىرەۋدەن ەستيسىڭ. ءدۇدامال بولماس ءۇشىن، ءبارىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان مەنىڭ وزىمنەن ەستى.
تازابەكتىڭ تۇلا بويى تاستاي سۋىنىپ كەتتى. ءبىراق سىر الدىرماي، سازارىپ تىڭدادى. جۇزىك ايتا باستاعاننان-اق ءشايى بەت-اۋزىن ورامالىمەن بۇركەپ، ءالسىن-السىن وكسىپ وتىردى. جۇزىك ايتىپ بىتكەندە، ءشايىنى باۋىرىنا تارتىپ، تازابەك شاشىنان سيپاپ ەدى، قىز قۇشاعىنا قۇلاپ وكىرىپ جىبەردى.
— ورىس اياماسا دا، قۇداي اياپتى عوي، — دەدى ءشايىنى قۇشاقتاپ. — اپكە، ىرىم-جىرىمىڭىزدى كۇندىز جاساپ الىڭىز، بۇگىن كەشكە ءشايىنى الىپ كەتەم. اپام مەن جامەش كۇتىپ وتىر.
...دەرەۋ قوي سويىلدى، قازان كوتەرىلدى. قىرعىز كىسىنىڭ ەپتەپ مولدالىعى بار ەكەن، نەكەلەرىن سول قياتىن بولدى.
قانشالىق قۋانىپ تۇرسا دا، ءشايىنىڭ كوڭىل تۇكپىرىنەن ءبىر كىربەڭ قۇلانتازا كەتپەي قويدى. انا ەكى ورىستىڭ تاعى اينالىپ سوقپاۋى مۇمكىن ەمەس سياقتانادى. اۋباكىر سوڭدارىنان ءبىراز جەر قۋالاپ بارىپ، بىرەۋىنىڭ وڭ قولىن جارالاپ قايتىپتى. «قولىنان مىلتىعى ۇشىپ كەتتى»، — دەپتى. وندايدان كەيىن ولار قالايشا تىنىش جاتادى؟ جۇزىك پەن سوپىيانىڭ ۇيگە بىرگە كىرىپ، بىرگە شىعىپ، تىم شۇيىركەلەسىپ كەتكەنى دە ءشايىنى كۇمانگە يتەرمەلەيدى. امانسىڭ دەپ، ەكەۋى مۇنى الداپ جۇرمەگەي.
— سوپىيا، جالاڭاشتا كورگەن ەكى ورىسىڭ قانداي ەدى؟ جيرەن مۇرت، ارىق جىگىت ەمەس پە؟ — دەدى جۇزىك.
— ءيا، كىشىسى تۋرا سونداي.
— ۇلكەنى ءشى؟
— ول تۇكسيگەن، ءتۇرى قورقىنىشتى، اباجاداي بىرەۋ.
— ەندەشە كەلگەن — سول ەكەۋى. اينىمايدى.
— ايتتىم عوي ولاردىڭ ويى جامان دەپ. تاعى اينالىپ سوقپاي تۇرعاندا، بۇل ارادان كوشىپ كەتۋ كەرەك. اۋباكىر اعا بىرەۋىن جارالاسا، وندا ولار، ءسوز جوق، پىشاقتارىن قايراپ جاتىر.
قىرعىز وتاشى نەكە سۋىن ىشكىزگەننەن كەيىن تازابەك پەن ءشايى ەرلى-بايلى ادام سانالدى. قازان ءتۇسىرىلىپ، داستارقان جايىلدى. تىلەۋلى اقاساقال مەن اجىكەن: «وسىنى ۇلان-اسىر تويداي كورىپ، ۇلان-اسىر بوپ وتىرىڭدار!» — دەگەن ىقىلاس بىلدىرگەن سوڭ، كەشتىڭ بيلىگى جۇزىكتىڭ قولىنا كوشتى.
— جارمەڭكەدە ءانىڭدى جاقىننان ەستي الماي ارماندا قايتىپ ەم، ءوز ءۇيىمنىڭ تورىندە كوسىلىپ وتىرىپ تىڭدايىن، ءاتيىم مەن اپامنىڭ دا كوڭىلدەرى ءبىر سەرپىلسىن، جاڭا وتاۋ قۇرعان ەكى جاستىڭ قۇرمەتىنە شىرقاپ جىبەرشى، سوپىياجان!
— سويتە عوي، اينالايىن! شالىم شاۋىپ كەتەر مە ەكەن، كوڭىلىن ءبىر كوتەرىپ تاستاشى!
— جۇزىك جەڭگە، قازاقتىڭ زاڭى بويىنشا، اۋەلى اۋىلدىڭ التى اۋىزى دەگەن بولماۋشى ما ەدى؟
— سوپىياجان-اي، سەن دە ويدا جوق نارسەنى ويعا سالادى ەكەنسىڭ. ەندى ءقايتتىم؟ جارايدى، التى اۋىز ايتپاساق تا، ءبىر اۋىزعا شامامىز جەتىپ قالار. ايت دەگەنگە ايتا جونەلگەنىم دۇرىس بولا ما، اپا؟
— بۇگىن سەنىكىنىڭ ءبارى دۇرىس، شىراعىم. ءبارىن رەتتەپ جۇرگەن ءوزىڭسىڭ، ولەڭدى دە ءوزىڭ باستاپ جىبەرسەڭ، ونىڭ ەش سوكەتتىگى جوق.
— ال كەتتىم ەندەشە!
اڭشىلار تاۋ مەن تاستى ارالايدى
قاشقان اڭ ساي-جىرانى ساعالايدى.
جاقسىلار ءبىر سوزىمەن جاندى ەمدەسە،
جاماندار ساۋ جانىڭدى جارالايدى.
— و، جۇزىك جەڭگەم كەرەمەت ولەڭشى ەكەن عوي؟! — دەپ، سوپىيا ءماز بولدى. — دومبىرامەن ايتىپ داعدىلانعاندىقتان، جەڭگەمشە ايتا بەرۋدەن ءبىر ءتۇرلى جۇرەكسىنىڭكىرەپ وتىرعانىم.
— ايتا بەر، قالقام. بالۋانعا وڭى دا ءبىر، سولى دا ءبىر ەمەس پە؟ — دەپ، تىلەۋلى دەمەپ قويدى.
— جايلايدى ىلە بويىن البان، سۋان،
قۋعانى قىسى-جازى قىزىق دۋمان،
قىتايعا باس ساۋعالاپ بوسىپ جاتىر،
ورىستىڭ وزبىرلىعى — ءبارىن قۋعان.
بولعانمەن زاتىم ورىس، جارىم — قازاق،
ول تارتقان ماعان دا ورتاق مۇڭ مەن ازاپ.
ورىستان قازاق قاشسا، مەن دە قاشام،
قازاقتىڭ كەلىنى دەپ قىلار مازاق.
— ە، اينالايىن، ايتتى-اۋ! — دەپ اجىكەن دە، وزگەلەر دە ءماز بولىستى.
اننەن انگە كوشىپ، سوپىيا قىزا كەلە: «قوجاق تا ماعان قوسىلىپ ايتادى»، — دەدى. ەكەۋى شانشار اقىننىڭ بۇل اراعا كەڭ جايىلعان «سىرعالى ەركەمىن» قوسىلا شىرقاپ:
«ءجۇزىڭ كوركەم-اي،
كۇندە كورسەم-اي!
احاحاي،
سىرعالى ەركەم-اي!» —
دەپ، بىر-بىرىنە ەركەلەي جىميىستى.
— جاراسىپ تۇر-اۋ!» — دەپ قىزىقتى ءشايى.
— قازىرشە قازاقتى جاقتاعان مەن جالعىز ورىسپىن، — دەدى سوپىيا قينالا كۇلىمسىرەپ. — ءبىر مەنىڭ جاقتاعانىم ءبىر بەرگتىڭ قىرعان قازاعىن، ارينە، قايتا تىرىلتە المايدى. الايدا جەر بەتىندە ادىلەتتىلىك بار بولسا، «ءبىز بەيبىت ادامدارمىز!» — دەپ، اق تۋ كوتەرىپ كەلە جاتقان جازىقسىز كوشتى قىرعان جاۋىزدى، ءسوز جوق، كەلەشەك ۇرپاق ايىپتايدى. ءبىراق ونداي كۇن تۋعانشا ءبىز ءتىرى جۇرەمىز بە، جوق پا، ونى ەشكىم بىلمەيدى.
— سەن ءتىرى جۇرۋگە ءتيىسسىڭ، سوپىيا. جازىقسىز قازاقتىڭ قىرىلعانىنا سەن كۋا بولماساڭ، كىم كۋا بولادى؟
— جاۋىزدار الدىمەن كۋانىڭ كوزىن قۇرتادى عوي؟ مەن ءقازىر ولارعا قازاقتان دا ءقاۋىپتىمىن. ويتكەنى پوشتادا ىستەگەندىكتەن، ولاردىڭ ۆەرنىيعا، جاركەنتكە، تاشكەنت پەن پىشپەككە اسكەري كومەك، قارۋ سۇراپ قانداي حات جولداعانىن، نە دەپ مالىمەتتەر مەن بۇيرىق بەرىپ، بۇيرىق العانىن — ءبارىن بىلەم عوي. ءبىر بەرگتىڭ ءوزى قارقارا مەن قاراقولدىڭ اراسىن قان-جوسا قىلىپ قىردى. ەرتەڭ الگى قالالاردان قارۋ مەن اسكەر كەلگەندە، قازاق پەن قىرعىزدىڭ كۇنى نە بولاتىنىن مەن ءتىپتى بولجاۋعا قورقام. سوندىقتان كوزسىز باتىرلىق پەن ورىنسىز نامىسقا بارماي، ءبارىمىز قىتايدى پانالاي تۇرايىق. قىسقاسى، تويدى وسىمەن دوعارىپ، قاشۋعا دايىندالايىق.
اڭگىمەنىڭ ودان ارعى ءتۇيىنىن اعىنتاي ايتتى. قىرعىز وتاشى وسىندا قونىپ، اۋىلىنا ەرتەڭ قايتادى. ءشايىنى ءقازىر قۇتتى ورنىنا قوندىرىسۋعا جەڭگەسى جۇزىك پەن ءىنىسى — اعىنتايدىڭ ۇلكەن ۇلى — سامەن ىلەسەدى. ال قوجاق پەن سوپىيا، جومارت — ءبارى ولارعا سەرىك بولادى. مۇنداعى مالدى ەرتەڭ ەكى اشاعا ءوزى ايداپ اپارىپ قوسىپ، جۇزىك پەن سامەندى كەرى الىپ قايتادى. سودان ورالعان بويدا كىدىرمەي بۇلار دا كوشەدى. وسىندا وتىرعان ءبارى، قۇداي بۇيىرتسا، كومىرشىدە باس قوسىپ، ارى قاراي نە كورسە دە بىرگە كورەدى.
...ءشايىنى اكەلگەن توپ ەكى اشاعا تۇندەلەتە جەتتى. ونداعىلار كۇتىپ وتىر ەكەن، تازابەكتىڭ بەس-التى ءۇيلى تۋىسقانى ءۇي ىشىنە اپ-ساتتە تولدى دا كەتتى. شاشۋلارىن شاشىپ، كەلىننىڭ بەتىن اشتى. قاليشا:
— ا، قۇداي، كەلىنىمنىڭ قادامىن قۇتتى قىلا كور! — دەدى كوزىنە جاس الا ءشايىنى قۇشاقتاپ.
— ايتقانىڭىز كەلسىن، اپا! — دەدى ءشايى دە ەنەسىنە ەمىرەنىپ.
— «اپا» دەگەن اۋزىڭنان اينالايىن! بۇ كۇنگە جەتكىزگەن قۇدايدان اينالايىن!
شەكسىز، شەتسىز قۋانىشتان شەشەسىنىڭ دۇنيە-جۇماقتىڭ ءدال تورىندە وتىرعانىن تازابەك تۇرىنە قاراپ، كوڭىلىمەن ءتۇسىندى. انانى قۋانتۋدىڭ قۇدىرەت-لاززاتىن جان-تانىمەن سەزىنىپ، باقىتتان باسى اينالعانداي بولدى.
ەكى اشانىڭ ەكى سايىندا وتىرعان بەس-التى ءۇيدىڭ ادامى ءتۇن اۋعانشا تويلاسىپ، «ورنىندا بار وڭالار دەگەن. ءومىرالىنىڭ وتى وشپەدى»، — دەستى. ەلدى ءسال دە بولسا سەرگىتەيىن دەپ، سوپىيا قۇلاق قۇرىشىن قاندىرا ءان سالدى. الداعى كۇنىمىز قالاي بولادى، ويناپ-كۇلىپ قالايىق دەدى مە، جۇرت مايشامنىڭ مايى تاۋسىلعانشا تارقامادى. تازابەك شەشەسى مەن ءشايىنى ءوز وتاۋىنا كىرگىزىپ اقىلداستى.
— ال، كەلىنشەگىم، — دەدى كۇلىپ، — وسىنداعى بەس-التى ءۇي تۇگەلدەي اكەممەن ارالاس، قورالاس ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان اعايىن-تۋىس. الار ايەلىمدى الدىم، ەندىگىسىن وزدەرىڭ ءبىل دەپ، ەرتەڭ ءۇن-تۇنسىز قاستارىنان كوشىپ كەتە بەرەم بە، قايتەم؟ الدە ءقازىر ءجونىمدى ايتىپ، نە كورسەك تە بىرگە كورەيىك، بىرگە كوشەيىك دەيىن بە؟ توي ۇستىندە ولاي دەگەنىم الدە ۇيات بولا ما؟
شىنىمەن مەنەن اقىل سۇراپ تۇرسىڭ با دەگەندەي، ءشايى باعجاڭ ەتىپ كۇيەۋىنىڭ بەتىنە سەكەمدەنە قارادى. ونىڭ سازارىپ سىر بەرمەگەن بەتىنەن ەشتەڭە اڭعارا الماعان سوڭ، جاۋتاڭداپ ەنەسىنە بۇرىلدى.
— مەنەن سۇراعانىڭ نە، اپامنان سۇراساڭشى!
— مۇندايدا اكەڭ بولسا قايتەر ەدى، بالام؟ سونى ويلا دا، ءوزىڭ شەشە بەر. ءبىز ءشايى ەكەۋمىز سەنىڭ سوڭىڭنان ەرە بەرەمىز
قازىرگى جاعدايدا قىتايعا قاشۋدان باسقا قايلا جوعىن تازابەك تۇسىنگەن. الايدا مال-مۇلكى مەن باسپاناسىن تاستاي قاشسا، الدىندا سۋىق كۇز بەن قاقاعان قىس تۇر، حالىق ودان قالاي ساقتانباق؟ ال مالىن ايداپ، كوشىن قومداپ قاشقان قازاقتى ايداعان مالى، ارتقان جۇگى جوق ورىس وپ-وڭاي قۋىپ جەتىپ قىرماي ما؟ سوندىقتان اقىر قاشۋعا بەل بۋعان سوڭ، ءارى قۋعىن تۇسپەي تۇرىپ، ءارى قارا سۋىق قىسپاي تۇرىپ كوشكەندەرى اقىل ەمەس پە؟
وسى ويىن ورتاعا سالعاندا، بىر-ەكەۋى كۇڭكىلدەگەنمەن، قالعان اعايىنى باتىل قوستاپ، تاڭەرتەڭ الدىمەن مالدى ايدايىق تا، ارتىنشا ءۇيدى جىعايىق دەستى.
— جوق، ولاي بولمايدى! — دەپ، سوزگە ادىلبەك ارالاستى. — كۇندىز كوشىپ كوزگە تۇسپەيىك. جالاڭاشتىڭ ورىستارى جالاڭداپ اڭدىپ ءجۇر. ولارعا كورىنبەي، كەش باتا قوزعالايىق.
— ءيا، سويتكەن دۇرىس، — دەستى ءبارى.
— كەلىستىك! — دەدى تازابەك تە ءسوزدى كوبەيتپەي.
ۇيدەگى مەن تۇزدەگىنى تۇگەل جايعاستىرىپ بىتكەن سوڭ، جۇزىك ارنايى تىگىلگەن وتاۋعا تازابەكتى جەتەكتەپ كىرگىزدى.
— جاتا بەر، — دەدى توسەكتى ىمداپ. — ءقازىر كەلىنشەگىڭدى اكەلەم.
«شىنىمەن قولىمنىڭ شايىگە جەتكەنى مە؟» — دەدى تازابەك كوكىرەگىن كەرنەگەن شاتتىققا ازار يە بوپ.
ءقازىر دەگەن جۇزىك ءبىراز زارىقتىردى. اقىرى ءبىر كەزدە كيىز ءۇيدىڭ سىقىرلاۋىعى سىرت ەتىپ اشىلدى-اۋ!
— مىنا ارادان كىر، — دەدى جۇزىك شىمىلدىقتىڭ شەتىن كوتەرىپ. — ءبىسمىللا! ال، جاندارىم، قادامدارىڭدى قۇداي حوش كورسىن! توسەكتەرىڭ جۇماق بولسىن!
سىقىرلاۋىق سىرت ەتىپ جۇمساق جابىلدى. ەندىگى جاعداي ءوز بيلىگىندە ەكەنىن تازابەك ءتۇسىندى. الدىمەن سول جامباسىنا اۋناپ، شايىگە قاراپ جاتتى. سول جاق بىلەگىن مويىن استىنا سوزىپ ەدى، باسىن ءسال كوتەرىپ، قۇشاقتاۋىنا قىز ءوزى ىڭعاي جاسادى. ءۇنسىز وزىنە تارتىپ ەدى، ءۇنسىز يكەمدەلىپ جاتتى. سونان سوڭ قۇشاقتاپ باۋىرىنا تارتتى. بار-جوعى بىلىنبەي جابىسىپ، قىز قۇشاعىنا كومىلىپ، وزىمەن كىرىگىپ كەتتى. تيتتەي تارتىنۋ بايقاتپادى. تازابەك تاعاتىن زورعا تەجەدى. «قۇداي-اۋ، مىنا قىز قۇشاعىمدا تۇنشىعىپ ولسە دە ۇندەمەي مە؟» — دەپ ويلادى تاڭ قالىپ.
— جانىم شايكەنىم! — دەدى قىلىعىنا ەلجىرەپ. — قۇشاقتايىنشى! — دەدى قۇشاقتاپ جاتىپ. تاماعىنان يىسكەپ، الاقانىمەن ومىراۋىن ايمالادى. — سەن دە قۇشاقتاشى، جانىم!
وتقا قارىپ المايىن دەگەن ادامشا قىزدىڭ قولى قالتىراپ كەلىپ سامايىنا تيگەندە، وت تيگەن قاۋ وتىنشا تازابەكتىڭ دەنەسى ءدۇر ورتەنىپ قويا بەردى. ءوزىن ورتەپ جاتقان شايىگە ءوزى ۇمتىلىپ، بەتىنە بەتىن ۇيكەلەپ جانتالاسىپ كەتتى. ەرنىن ەرنى تاپقاندا، ەسى اۋىپ بارا جاتقان سەكىلدەندى.
— اعىتشى ومىراۋىڭدى! — دەدى القىنىپ.
ءشايى ۇندەمەدى. سالدەن كەيىن ەكەۋىنىڭ قولى تۇيمەباۋدىڭ ۇستىندە توقايلاسىپ قالدى. وت سەزىم ودان ارى اقىلعا بيلەتپەدى. ۇستىندەگى اسپان استىنا قۇلاپ بارا جاتقانداي سەزىممەن ءشايى ەكى كوزىن تارس جۇمىپ الدى.
* * *
— وۋ، جاس جۇبايلار، تۇرىڭدار! جىبەكجان، ۇيقى ءتاتتى مە، تازابەكتىڭ قوينى ءتاتتى مە، — قايسىسى؟ ايتپاپ پا ەم ساعان، نەگە ەرتە ايتپادىڭ دەپ ءالى ماعان ۇرسارسىڭ دەپ؟
— ءتۇۋ، جۇزىك! — دەدى ءشايى كورپەنىڭ شەتىمەن بەتىن بۇركەپ. — اقىرىن! اپام مەن جامەش ەستيدى عوي.
— ە، ەستىسە، ەستي بەرسىن. بۇل توسەككە قىز قالپىڭدا اكەلىپ ەدىم، ەندى كەلىنشەك كۇيىڭدە اكەتسەم، ونىڭ نەسى ۇيات؟ ول — جەڭگەلىك مىندەتىم. ادەيى ەل ويانباي تۇرعاندا ءوزىم وياتايىن دەپ كەلدىم.
— اپكە، تاۋىق بوپ كەتكەنسىز بە، تەگى؟ جارىق تۇسكەنشە جاتا تۇرايىق تا. تۇنىمەن كورسەتپەدى، جارىقتا الدىمەن ءوزىم كورەيىن دە كەلىنشەگىمنىڭ ءجۇزىن.
— ويباي-اۋ، ءتىل ءبىتىپ، باتىر بوپ قالىپسىڭ عوي؟! ءبىز كەتكەن سوڭ، كۇنى-تۇنى اۋدارىستىرىپ كورىپ الارسىڭ كەلىنشەگىڭدى. تاپقان ەكەنسىڭ جارىق تۇسكەنشە جاتاتىن جايلى توسەكتى! ءبىز — بۇگىن كوشەتىن ادام، سەن — كەتەتىن ادامسىڭ، اسىققانىڭ دۇرىس بولار، باۋىرىم. بوتاقانعا شوككەن بۋرا قۇساپ، ءقايىنسىڭلىمنىڭ قابىرعاسىن سىندىرىپ جىبەرگەن جوقسىڭ با، ايتەۋىر؟
جەڭگەسىنىڭ نەگە ءبۇيتىپ الاگەۋىمنەن كەلىپ تۇرعانىن ءشايى ءتۇسىندى. ءوزى دە وعان قۋانىشىن تەزىرەك بىلدىرۋگە اسىق ەدى. بۇل باجىلداپ ارا تۇسپەسە، انا ەكى ورىس ءويتىپ اسىپ-ساسا ما؟ امان قالعانى — وسىنىڭ ارقاسى.
تازابەك تىسقا شىعىسىمەن جۇزىك كورپەنى ءشايىنىڭ ۇستىنەن جۇلىپ الدى.
— جۇزىك! — دەپ، ءشايى كورپەنىڭ شەتىن شاپ بەردى.
— جانىم-وۋ، قۇتتى بولسىن! — دەدى جەڭگەسى باس سالىپ قۇشاقتاپ.
ەكەۋى ءبىر ءسات كەشەگىنى ەسكە الىپ سولق-سولق جىلاستى، ارتىنان سىلق-سىلق كۇلىپ، سىبىرلاسىپ جاتتى.
...كوشەيىك دەگەن ويدى ءوزى باستاعان سوڭ، ونى ۇيىمداستىراتىن دا ءوزى بولارىن ىشتەي ۇققان تازابەك تاۋ بوكتەرلەپ بارىپ ويلاندى. قامسىز، ۋايىمسىز جاندارداي تىپ-تىنىش ۇيقىدا جاتقان بەس-التى ءۇيدى بەتكەيگە شىعىپ ءبىراز باقىلادى. تاۋدىڭ قاراعايى ەتەككە جەتە بەرە سيرەكسىپتى. بۇل اۋىلدىڭ ەندىگى ۇلكەنى ادىلبەك شالدىڭ ءۇيى قاراعاي شەتىنەن ەكى-ۇش-اق قادام جەردە تۇر. بۇگىن كوشەمىز-اۋ، اسىعايىق-اۋ دەگەن ابىگەر ازىرشە بايقالمايدى، ۇي-ۇيدەگى ادامدار دا، قورا-قوراداعى مالدار دا — ءبارى تىنىش، تىم-تىرىس. ءبىر ءسات: «وسىلار اينىپ قالعان جوق پا؟» — دەپ كۇمانداندى. جوق، ويانا باستادى، ادىلبەك اقساقال ۇيىنەن شىعا ساپ، جان-جاعىنا قاراماستان، بىردەن قاراعاي ىشىنە ەنىپ كەتتى. تازابەك تە شىق ءشوپتىڭ تىقىرلاۋ جەرىن داعداپ باسىپ، قاراعايدىڭ قالىڭ شوعىرىنا كىردى. وراعىتا كەرلەپ ۇلكەن جارتاستىڭ جەلكەسىنە كوتەرىلدى. قارسى بەتتەگى كەڭسۋ جاققا كوز تاستادى. كوكبيىكتىڭ باتىس ەتەگىن الا جاتقان الىپ ساي بۇل ارادان كورىنبەدى، كولدەنەڭ جوتا كولەگەيلەپ قالادى ەكەن.
بيىكتىڭ اتى بيىك-اۋ! ادامدى ارقالاندىرىپ جىبەرەتىن قۇدىرەتى بار. بەتىن سامال شارپىدى. شاپانىنىڭ شالعايىن جەل ءتۇردى. الدەبىر ىڭىرسىعان سەزىم جۇرەگىن شىمىرلاتتى. تۋعان جەردى تاستاي قاشقانىن اتا-بابا ارۋاعى كەشە مە، كەشپەي مە؟ تۇلا بويى سول ويدان تىتىركەنىپ كەتتى. كەڭسۋدىڭ ساعا تۇسىنداعى دوعال شىڭعا ءدۇدامال كۇيدە كوز قىيىعىن تاستادى. قاراعايلى، ارشالى، بۇتالى ساي-سالا دا، شالعىنى جايقالعان جازىق بەتكەي دە — ءبارى تاپ-تازا، تاڭعى اۋانىڭ سالقىنىنا شومىلىپ شىققان كۇيدە. اۋا ەمەس، عاجاپ ءبىر ءنار جۇتىپ تۇرعان سەكىلدىسىڭ. اتا-بابانىڭ كوزىندەي كيەلى جەر بۇعان جاۋدىرەپ، الدەنە كۇتىپ، جاۋتەڭدەپ قاراپ قالعانداي. ءتىلى بولسا، ءدال ءقازىر بىردەمە دەر ەدى-اۋ دەگەن وي كوكىرەگىن تىرناپ، كومەيىن قىرناپ كەتتى. ءمولت ەتە قالعان كوز جاسىن سىلكىپ تاستاپ، بولاشاق تاعدىرى بەلگىسىز بەس-التى ۇيگە توبەسىنەن كۇرسىنە قارادى. ءۇنسىز تىستەنگەن قالپى تومەنگە تۇسە باستادى.
تاۋدىڭ كەرەمەتىن تاۋ كورمەگەندەر قايدان بىلەدى؟ تاۋ دەگەندى تەگىستىكتەن گورى بيىك جەر دەپ قانا ويلايتىن شىعار؟ ال تاۋ بيىكتىك قانا ما؟ جارتاسى مەن شىڭى، قالىڭ قاراعايى مەن تۇتاسقان بۇتاسى، بۇلاعى مەن باستاۋى، سايى مەن جىراسى، ءشوبى مەن گ ۇلى، اڭى مەن قۇسى، قۇداي-اۋ، قىرۋار تىرشىلىك-تىنىسى — ءبارى باسقا جەردە بولمايتىن، باسقا جەردەن تابىلمايتىن تاڭعاجايىپ قوي! ءبىراق سول ادەمىلىكتى اركىم كورە دە بەرمەيدى، كورۋگە كەلە دە بەرمەيدى. ويتكەنى تاۋدىڭ كورىنگەن شىعا المايتىن قۇز-قي ياسى، كەز كەلگەن تۇسىنە بەرمەيتىن قىر-سىرى تولىپ جاتىر. توبەدەگىنىڭ كورگەنىن تومەندەگى كورمەيدى.
ەتەككە ءتۇسىپ تاعى توقتادى. مىنا ەتەكتەن قاراعان ادام تاۋدىڭ نەسىن كورەدى؟ تەك سىرتقى سۇلباسىن عانا. ال تاۋ توبەڭنەن تونە قاراپ، سەنىڭ بۇكىل تۇلا بويىڭدى اقتارا كورەدى. باسقالار بىلمەيتىندى بىلەتىن، وزگەلەر كورە المايتىندى كورە الاتىن سيرەك ادامدار دا تاۋ سەكىلدى، ءسىرا. اكەسى دە سونداي ەدى، مارقۇم! ءاي، ونداي بولۋ قايدا بۇعان! تۇندە ءبارى: «ەندى اكەڭنىڭ ورنىن سەن باس»، — دەپ جاتىر، باسا السا، جاقسى؛ باسا الماسا، ماسقارا دا!
ويدان وي تۋىنداپ، ويدى وي قۋالاپ، تازابەكتى تىنىم تاپتىرماي مازالادى. ءوزىنىڭ عانا ەمەس، ەندى وزگەنىڭ دە تاعدىرىنا جاۋاپ بەرەتىنى قينايدى. كوشەمىز دەگەنى — قاشۋ. باراتىن جاعى — جۇڭگو. پانالاتا ما، توناپ الا ما، — بەلگىسىز. قالاي دا قالماق اۋىلدارىن باسىپ وتەتىندەرى — انىق. ولاردىڭ ەمەشەگى قازاققا قاي ەزىلە قويسىن؟ قاشىپ بارعان بۇلارعا ول اراداعى قازاقتىڭ ءوزى قالاي قارارىن دا ءبىر قۇداي بىلەدى. تاۋەكەلدەن بوتەن سۇيەنەرلەرى جوق.
قوناقتارىنىڭ دا ويانعانىن كورىپ، سولارعا قاراي اياڭدادى.
— جاس كەلىننىڭ شايىن ىشەيىك تە، ءبىز ەندى ءجونىمىزدى تابايىق، — دەدى قوجاق ازىلدەپ.
— ءيا، سويتەيىك، — دەدى جومارت ءىلىپ اكەتىپ. — «بىرەۋ قاتىن الىپ قاشسا، بىرەۋ بوسقا قاشىپتى» دەمەكشى، مەنىكى بوسقا قاشۋ بولدى. اكە-شەشەم مەنى ورىس ءولتىرىپ كەتتى دەپ جىلاپ وتىرعان شىعار؟
— «جاقسى ءسوز — جارىم ىرىس»، جاقسى ءسوز ايتساڭشى. ءبىر-بىرىمىزدى كۇتىپ، ەندى ءبارىمىز كومىرشىدە باس قوسايىق! — دەدى تازابەك.
...وزدەرى وڭاشا قالعان كەزدە جۇزىك وز-وزىنەن ابىگەرلەنىپ، تەز-تەز كيىنە باستادى.
— ءومىرى بۇيتپەۋشى ەدى، جۇرەگىمنىڭ ورەكپىپ تۇرعانىن قاراشى، — دەدى كەۋدەسىن الاقانىمەن باسىپ. — ءاتيىم قايتالاپ اۋىرىپ قالعان جوق پا ەكەن؟
— بالەن كۇننەن بەرى شاپقىلاپ، شارشاعان بولارسىڭ، بالام. جوندەپ تاماق تا ىشپەيدى ەكەنسىڭ ءوزى. — قاليشا جۇكتىڭ بۇرىشىنداعى كەبەجەنى اشتى. — مىناۋ مەنىڭ ءبىر كيىپ ساقتاپ قويعان قامزولىم ەدى، وسىنى يگىلىگىڭە كيشى! ساعان كيگىزگەن كيتىم بولسىن.
— كوپ جاساڭىز، اپا! ەشتەڭە كيگىزبەسەڭىز دە، مەن ءقايىنسىڭلىمدى قۇتتى ورنىنا قوندىرعانىما قۋانىشتىمىن. كومىرشىگە بارعانشا سامەشتاي اپكەسىنىڭ قاسىندا قالا تۇرسىن. اعىنتاي مالداردى ايداپ كەلە جاتقان بولار، تازابەك ەكەۋمىز الدىنان شىعا بەرەيىك.
— مەيلىڭ، اينالايىن. بالام، قاسىڭا بياعاڭنىڭ كەنجەعاراسىن قوسىپ الساڭشى، مال قايىرىسۋعا ەس قاتادى عوي.
— ءوزىم دە سويتكەلى تۇرمىن، اپا.
...اعىنتاي ءبىراق الدارىنان شىقپادى. اۋىلعا جاقىنداعان سايىن الاڭداپ، جۇزىكتەن مۇلدە مازا كەتتى. ءبىر سەبەپ بارىن بولجاپ، تازابەك تە ءبايمازا كۇيگە ءتۇستى.
— ءۇي جوق قوي! — دەدى جۇزىك كەنەت توقتاي قالىپ.
— كوشىپ كەتكەن بە؟ — دەدى تازابەك تاڭدانىپ. ارتىنشا-اق قارايعان جۇرتتىڭ قوماعىن بايقاپ، ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن زاماتتا سەزدى. كوزى قاراۋىتىپ بارىپ قايتا اشىلدى. نە دە بولسا بەكەم بولۋعا تىرىستى. جەلىپ الدىعا ءتۇستى. «قاپ، مىلتىعىمدى الا شىقپاعانىم-اي!» — دەدى وكىنىپ. كوزى كورىپ، قۇلاعى ەستىپ كەلە جاتتى، ءبىراق ەشتەمەنى ويلاي المادى، ەشتەمەنى تۇسىنە المادى. ءۇيدىڭ ورنىندا ءۇيىلىپ جاتقان كۇل-قوقىستى كورگەندە، جۇرەگى توقتاپ قالعانداي كورىندى. جالما-جان جۇزىككە جالت قارادى. اتىنىڭ جالىن قۇشا ەس-تۇس جوق تالىقسىپ بارادى ەكەن. ۇمتىلىپ قۇشاقتاي الدى.
— اتتى ۇستا! — دەدى كەنجەعاراعا. — جەرگە ءتۇس! اياعىن ۇزەڭگىدەن شىعار! — ءوزى دە اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، جۇزىكتى كوتەرىپ اپارىپ كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە جاتقىزدى.
— جۇگىر! انەبىر تاستىڭ تۇبىندە بۇلاق بار. ءما، سۋ اكەل! — دەپ، باسىنداعى تۇماعىن ۇسىندى.
ونى الماي، كەنجەعارا ءوز تۇماعىن ۇستاپ جۇگىرە جونەلدى.
بەتىنە سۋ سەپكەندە ءبىر ءسات كوزىن اشتى دا، جۇزىك قايتادان بىلق-سىلق تالىپ قالدى. سويلەي دا المادى، جىلاي دا المادى.
— اعاعا شاپ! — دەدى تازابەك كەنجەعاراعا. — تەز التى-جەتى ادام الىپ جەتسىن. اپام مەن شايىگە ازىرشە بىلدىرمەي-اق قويسىن. ءبىزدىڭ وشاقتىڭ تۇبىندە سۇيمەن جاتىر، سونى الا كەل.
تازابەك قاسىنا بارماي-اق، بارىپ كورمەي-اق بۇل دا قىرعىننىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەنىن كۇل-تالقان بوپ جاتقان ەكى ءۇيدىڭ تۇرقىنان تانىدى. كوزىنەن جاس شىقپادى. تۇلا بويى قارا تاس بوپ قاتىپ قالعانداي. كەشىكپەي ءبىر توپ اداممەن ادىلبەك جەتتى.
تاڭعا جۋىق ءتاتتى ۇيقىنىڭ كەزىندە ورتەگەن بولۋ كەرەك، شاڭىراقتىڭ شوعى ءالى سونبەپتى. تىلەۋلى مەن اجىكەندى، قىرعىز وتاشىنى ۇلكەن ۇيدە، اعىنتاي مەن ءبىر ۇل، ءبىر قىزىن وتاۋ ۇيدە اۋەلى ءولتىرىپ، ارتىنان ورتەپ جىبەرىپتى. تىگەرگە تۇياق قالدىرماي مالدى ايداپ اكەتكەندەرىنە قاراعاندا، كوپ ادام كەلىپ، قورىقپاي، اسپاي-ساسپاي ىستەگەن.
— سۇيەكتەرى دە شالا جانىپ كەتىپتى، — دەدى ادىلبەك قۇلاعىنا سىبىرلاپ. — ءۇيدىڭ سىرتىنا وتىن ءۇيىپ ورتەپتى.
— ەندى نە ىستەيمىز؟
— قالعان-قۇتقان سۇيەكتەرىن جيناپ جەرلەيىك. باسقا امال جوق.
ەكى ءۇيدىڭ ادامىن ءبىر تومپەشىك قىلىپ ورتا مەركىنىڭ ەتەگىنە كومدى. «سول ەكى ورىس. سول ەكەۋى»، — دەگەن وي تازابەكتىڭ مىيىن تەسىپ جەپ جاتتى. «نە ىستەسەم ەكەن؟!» — دەدى ىشىندە ۇلىعان ىزانى باسا الماي ىڭىرانىپ.
ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا ەسەڭگىرەپ جەتكەن جۇزىك بولعان سۇمدىقتى شايىدەن جاسىرتپادى. كەشە كەلىن ءتۇسىرىپ قۋانعان اۋىل بۇگىن ولىك شىعارىپ وكسىپ جاتتى.
— اعايىن، بۇل ارا ەندى بىزگە قونىس بولمايدى، — دەدى ادىلبەك ۋلاپ-شۋلاعان جۇرتقا باسۋ ايتىپ. — ورىستىڭ وسى العانى العان، ەندى ۋىسىنان بوساتپايدى. قايتا اينالىپ كەلەمىز، تۋعان جەردى كورەمىز دەپ دامە قىلماڭدار. بۇدان بىلاي باعىمىز دا، سورىمىز دا جۇڭگو جەرىندە بولادى. بۇگىن كوشپەسەك، بۇگىن تۇندە ءبىزدى دە قىرادى. ورىستىڭ قولىن قاعاتىن قۇداي دا، قۇدىرەت تە جوعىنا كوز جەتتى. ولگەنگە جىلايتىن، جىلاعاندى جۇباتاتىن جاعداي جوق. ءقازىر ءبارىمىز دە ءولى مەن ءتىرىنىڭ ورتاسىندامىز. جايىلىمعا ايداعانداي ىڭعايمەن مالدى كازىردەن جىلجىتا بەرەيىك.
ادىلبەكتىڭ ءسوزى تازابەكتى ءتاستۇيىن ەتتى. «راس، ءقازىر ءولىنىڭ ەمەس، ءتىرىنىڭ قامىن جەيتىن جاعداي!» — دەدى ءوزىن ءوزى قايراپ.
* * *
تازابەكتەر مال-جانىمەن كەش باتا قۋلىق تاۋىنا قاراي كوشتى. ورىستاردان قورقىپ، قارقارا مەن قاراقولدىڭ ورتاسىنان وتۋگە جۇرەكتەرى داۋامادى. تۇندەلەتە جەتىپ، شىبىشى دەگەن قاراعايلى تاۋدى پانالادى. ءۇي تىكپەي، تەڭدەرىن شەشىپ، كيىز-تەكەمەتتىڭ ۇستىنە كيىمشەڭ قيسايا كەتىستى. ەرتەسى اقشوقى اينالىپ، ءتۇن جارىمدا اقتاستىعا جەتىپ دامىلدادى. سودان كەيىنگى ءتۇنى ءبىر قيسىق سايدى قالقالاعان توپ ادامنىڭ قاسىنا قوندى. ەرتە ويانعان سامەن تازابەككە جۇگىرىپ كەلىپ:
— جايداق بۇلاقتا بىزبەن كورشى وتىرعان قوجابەك اتالار ەكەن. سامسالى دەگەن بالاسى ەكەۋمىز بىرگە وينايتىنبىز، — دەدى.
قايعىلى جاعدايدى قايدان، قالاي ەستىگەنىن كىم ءبىلسىن، جۇرت جاپپاي ويانىپ، قىبىر-جىبىر تىرشىلىك باستالعان كەزدە، قوجابەك باستاعان ءبىراز كەمپىر-شال جۇزىك پەن شايىگە كەلىپ كوڭىل ايتتى. تەڭ-تەڭنىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، اشىق اسپاننىڭ استىندا شاي ءىشىستى. تازابەك پەن ءشايىنىڭ ۇيلەنگەنىن ەستىپ، قۇتتى بولسىن ايتىستى.
— تاڭعا جۋىق باستالعان سول اتىستان ءبىز زورعا امان شىقتىق، — دەدى قوجابەك اڭگىمەنىڭ اۋانىن اڭعارعان سوڭ. — الدەكىمدەردىڭ جول سىلتەۋىمەن ءبىر توپ ورىس تۇندە كەلىپ جايداق بۇلاقتىڭ استىنداعى كوك توبەگە جاسىرىنىپتى. ادام كورىنەتىن الاگەۋىمدە ال كەپ اۋىلدى اتقىلاي باستادى. بۇزاۋ بايلاۋدا، قوزى-لاق كوگەندە، تىگۋلى ءۇي تىگۋلى قالپىندا قالدى، ءبارىمىز تەك بالالارعا جۇگىردىك. ەكى جاسار راۋانىمدى شەشەسى توسەكتەن تىرجالاڭاش سۋىرىپ اپەردى. سەگىز جاسار سامسالىنى ارتىما مىڭگەستىرە ساپ، كەڭسۋدى قۇلداي كەگەننىڭ وزەنىنە قاراي قاشتىق. كەڭسۋدىڭ ارعى بەتىنە جەتكەنىمىزدە، ەگىمبايعا وق ءتيدى. ءتىل تارتپاي كەتتى. بالاسى قالدىبەك باقىرىپ، اكەسىن شىر اينالىپ جىلاپ ءجۇر. اتىمنان تۇسە ساپ، قوينىمداعى تىرجالاڭاش ۇلىمدى جەرگە قويا ساپ، قالدىبەككە ۇرىستىم. «اكەڭمەن قوسا ءوزىڭ دە وققا ۇشايىن دەپ تۇرسىڭ با؟ ءمىن اتىڭا!» — دەدىم دە، اكەسىن الدىنا وڭگەرىپ بەردىم. شىبىشىعا اكەلىپ جەرلەدىك. جاستار تۇندەلەتىپ بارىپ، قالعان ءۇي-جايىمىزدى، تاپقان مالدى ايداپ اكەلدى، ايتەۋىر. ولگەنمەن بىرگە ولە بەرسەك، ارتىمىزدا ەل بولاتىن كىم قالادى؟ سوندىقتان ءتىرى قالعانىمىزعا ءتاۋبا دەيىك. بارىنەن دە تىلەۋلى اقساقالدىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتەتىن سامەننىڭ امان قالعانىنا مىڭ شۇكىر دەپ وتىرمىن.
قوجابەك اقساقالدىڭ ءسوز ساپتاسى مەن اڭگىمە ايتىسىن تازابەك اكەسىنە ۇقساتتى. از ءساتتىڭ ىشىندە وزىمەن ىلەسىپ كەلە جاتقانداردى تۇگەل تانىستىرىپ شىقتى. ءبارى دە اتالاس ادامدار مەن سولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى ەكەن. كوكشەگىر دەگەن كەلىنىنە كوبىرەك كوڭىل اۋداردى. اسىدان اۋىپ كەلە جاتقانىن ايتتى. قىزىلبورىك بولىسى سەرىكباي دەگەن ءىنىسىنىڭ ايەلى، ايتۋلى قىرعىز باتىرى قوجەكەنىڭ قىزى ەكەن. تىپ-تىك وتىرىپ، تىپ-تىك جۇرەتىن ايەل ەكەن. ەلدىڭ نازارى وزىنە اۋاتىنىن ءبىلىپ، سىر بەرمەۋگە تىرىساتىن سەكىلدى.
قوجابەك اقساقالدىڭ اۋىلىمەن بىرگە قوزعالىپ، تازابەكتەر ول ارادان كومىرشىگە كەلىپ بىرگە ايالدادى. بۇرىننان تانىس ادامدار ءبىر-بىرىن سۇيەۋ كورىپ، ەل ىشىنە كەلگەندەي سەزىندى.
كومىرشى — تاۋدىڭ كۇنگەي بەتكەيىندەگى تۇيىق شاتقال. كۇنگەيدە بولعانىمەن، كۇن تۇسە بەرمەيتىن تىك شات، تار تابان ساي. كۇن ءتۇس كەزىندە عانا ءبىر جىلت ەتەدى دە، قايتا جوق بولادى. تىعىلۋعا قولايلى قالقا. تار ءارى قىسقا شاتقالدىڭ ءور جاعى دوعالانعان اشىق جازىق. كادىمگى كەڭ قورا سەكىلدى. الگى جەر ءارى ىق، ءارى مال جايۋعا وتە قولايلى. بوسىپ كەلگەن حالىقتىڭ بۇكىل مالىن بالا-شاعا وسىندا جايادى. كومىرشىنىڭ اسىرەسە سۋى وزگەشە. جارتاستان، قۇز تاستان ءورىم-ورىم بوپ تامشىلاپ اعادى. جۇرت ونى تامشى بۇلاق، قاسيەتتى بۇلاق دەيدى. وسى ارادا بۇلار ءبىراز ايالدادى. ويتكەنى توسىن جولىققان ەكى اۋىلدىڭ ادامدارى تەز ارادا باۋىر باسىپ، بىر-بىرىنەن اجىراعىسى كەلمەدى. جانە دە حابار-وشارسىز كەتكەن سەرىكبايدىڭ ءبىر حابارىن بىلمەي كەتە بەرگەندى قوجابەك وزىنە ءمىن سانادى. اقىرىندا قوجابەكتىڭ اعايىن ءىنىسى نۇسىپبەك: «سەرىكبايدى مەن ىزدەپ قايتايىن. ءارى باۋىرىم، ءارى قۇرداسىم. ونى مەن ىزدەمەگەندە، كىم ىزدەيدى؟ ولسەم، ولەرمىن. ودان جانىم ارتىق پا؟ ەرەتىندەرىڭ ەرىڭدەر. ەرمەسەڭدەر، ءوزىم كەتە بەرەم»، — دەدى.
ارى ويلاسىپ، بەرى ويلاسىپ، ايىمبەك، كەلگەمباي اتتى قۇربىلارى ىلەسەتىن بولدى.
— مەن دە بىرگە شىعىپ، قوجاق، جومارت دەگەن دوستارىمدى ىزدەپ قايتايىن، — دەدى تازابەك.
ءشايى كۇيەۋىنە ۇرەيلەنە قارادى. ونىسى سىلتاۋ ەكەنىن ءىشى سەزدى. الايدا انا ورىستاردى ىزدەگەلى باراسىڭ عوي دەۋگە باتىلى جەتپەدى.
* * *
كەڭ دالادا ەل قالماپتى. ساي-سالانىڭ قالتارىسىنا تىعىلعان ساناۋلى اۋىل بولماسا، بۇكىل قارقارا مەن كەگەننىڭ جازىعىندا نە ءتىرى جان، نە ءتىرى مال قاراڭدامايدى. ءار سايدىڭ ءىشى مەن ءار قىرقانىڭ ار جاعىندا ورىستىڭ وعى اجالىڭدى دايىنداپ تۇرعانداي قورقىنىشتى. قىركۇيەكتىڭ قارا سۋىعى ءسال اشىلعان جەرىڭدى مۇز تيگەندەي قاريدى.
تازابەك جالاڭاشقا، ال نۇسىپبەكتەر تەمىرلىك ارقىلى قىرعىزساي مەن كەتپەنگە سوعاتىن بولىپ، قايقىنىڭ تۇسىندا ەكى اجىراستى. كەڭسۋدىڭ ەتەگىن بوكتەرلەي ءوتىپ بارا جاتىپ، انا جەر-مىنا جەردە قاپتاپ جاتقان قاپ-قارا تومپەشىككە تازابەك تاڭدانا قارادى. بۇرىن بۇل ارادا مۇنداي نارسە بولماعان. نە ەكەنىن بىلەيىن دەپ، سولاي بۇرىلدى. جاقىنداپ كەلگەندە، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. ۇيمە تومپەشىكتەر وڭشەڭ ورتەنگەن ءۇيدىڭ ك ۇلى ەكەن. ءدال اتا-ەنەسىن ورتەگەندەي وتىن جيناپ اكەپ ورتەپتى. قاپتاعان قايداعى ءۇي؟ قايدان كەلگەن ءۇي؟ بۇلار قاشقاندا، بۇل ارادا ەشكىم جوق بولاتىن. ۇيلەردىڭ اراسى ءجيى، ۇيمە-جۇيمە تىگىلىپتى. ارينە، قاشقان قازاقتار. قازعان وشاقتارىنا قاراعاندا، بىرەر كۇن ايالداعان. اتىنان ءتۇسىپ، ەكى-ۇش جۇرتتاعى كۇلدى اعاشپەن اۋدارىستىرىپ قارادى. ادامى جوق ۇيلەردى جۇك-مۇگىمەن ورتەگەن سەكىلدى. ادامدارى امان قۇتىلعان بولۋ كەرەك. مۇنشاما ءۇيدى شەتىنەن ورتەپ كەلە جاتقاندا، قاشان مەنى ورتەر ەكەن دەپ، قالعاندارى قاراپ جاتسىن با؟ ءۇيسىز، مۇلىكسىز ادامنىڭ الداعى كۇز بەن قىستان ءوزى دە امان قالمايتىنىن ورتەۋشىلەر تۇسىنگەن. قاشقانداردىڭ اقىلى دا قاشىپ، قۋعانداردىڭ اقىلى دا اسىپ تۇرعان زامان-اي دەسەڭشى!
شەت مەركىنىڭ قاراعايلى جوتاسىنان ءبىر ەلىك اتىپ الدى. جالاڭاشتىڭ جەلكەسىنە كەلىپ، شاعىن ۇڭگىردىڭ اۋزىنا توقتادى. ويى — وسى ارادان ورىستاردى بايقاۋ. قاراڭعى تۇسكەنشە ەلىكتىڭ ەتىن قاقتاپ جەدى. ەر-توقىمىن جاستانىپ، ۇڭگىرگە تۇنەدى. تاڭەرتەڭ بيىكتەن جالاڭاشقا قارادى. بىرەن-ساران كورىنگەن كازاك-ورىس سوعىس جاعدايىندا جۇرگەندەي تۇگەل مىلتىق اسىنىپ الىپتى. وعان بارۋ كوپە-كورنەۋ ولىمگە بارۋ ەكەنىن ۇقتى. كەك الماق ويى دا ساپ سۋىندى.
قايتارىندا قاراعايلى جوتامەن ەكى اشا ارقىلى تالدىبۇلاقتاعى جومارتتىڭ اۋىلىنا سوقتى. ونىڭ تىپ-تيپىل بوپ جاتقان جۇرتىن كوردى. ايتەۋىر، ورتتەن امان. وعان دا ءتاۋبا دەدى. الايدا كومىرشىگە نەگە سوقپاعانىن ويمەن دە بولجاي المادى، جامان ويعا بارعىسى كەلمەدى.
جىڭىشكەلەۋ بۇلاقتىڭ جايىلما ەتەگىن اينالا بەرىپ، جايراپ جاتقان ءۇش ولىككە تاپ كەلدى. «استاپىراللا!» — دەدى جاعاسىن ۇستاپ. قاراقولعا باراتىن كۇرە جولدان قىرىق-ەلۋ قادام شەتتە تەڭكيىپ ءولىپ ءبىر ايەل جاتىر. ومىراۋى كۇل-تالقان، ەتەگى تۇرىلگەن، جالاڭبۇت. ءبىرى بوزبالا، ەكىنشىسى ءالى ءسابي — ەكى ۇلى ەكى جاعىندا ءولىپ جاتىر. ۇشەۋىنەن ارىرەكتە ون ەكى — ون ءۇش جاسار بالانىڭ باسىن قىلىشپەن قاق ايىرىپتى. وعان دا ايىزى قانباي، توڭقايتىپ قويىپتى دا، ارتقى تەسىگىن اۋماعىمەن ويىپ الىپ تاستاپتى. ول دا انا ايەلدىڭ بالاسى ما، باسقا ما، — بەلگىسىز. ءبىر اتانىڭ تۇقىمى وسىلارمەن تىيپىل بولدى ما، كىم بىلەدى؟ بار قازاق قارسى بولسا دا، ءاي، وسى تورتەۋى اق پاتشانىڭ جارلىعىنا قارسى بولا قويعان جوق شىعار؟! ءتىپتى، اق پاتشانىڭ، قارا پاتشانىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدى مە ەكەن؟
تازابەكتىڭ قانى باسىنا شاپشىدى. «شىنىمەن ءبىز ادام ەمەسپىز بە الدە ورىس ادام ەمەس پە؟ — دەدى كۇيىنىپ. — قۇداي نەگە مۇنداي جاۋىزداردى ارتىق قىلىپ جاراتادى؟ قاي قىلىعى ءۇشىن؟»
كەش باتا الاسا سايدىڭ قىلتاسىندا وتىرعان جالعىز ۇيگە تاپ كەلدى. كوشەتىن كولىگى دە، قارا جۇمىسقا بەرەتىن بالاسى دا جوق كەمپىر-شال ەكەن. ىلەنىڭ ارعى بەتىنە ۇزاتقان ەكى قىزى قوزعالماعان سوڭ، بۇلار دا قوزعالماپتى. قارت جالعىز اتىمەن ارعى-بەرگى توڭىرەكتى تۇگەل ارالاپتى. قايقىنىڭ اسۋىنا جەتپەي، شولان قۇلاعان دەگەن جەردە ءبىر توپ تۇتقىندى ورىستار تاپا-تال تۇستە اتىپ تاستاپتى. ءبىراق اتىلعانداردىڭ كىم ەكەنىن بىلمەدى. نۇسىپبەكتەر ىزدەپ جۇرگەن سەرىكباي سونىڭ ىشىندە شىعار-اۋ دەپ تازابەك جورامالداعانىمەن، قارت وعان ايعاق بولار اڭگىمە ايتپادى.
ەرتەسى تاۋ ساعالاي بوكتەرلەپ، تاساشىداعى قوجاقتىڭ اۋىلىنا جول تارتتى. جولمەن جۇرمەي، ادەيى جوتا اسىپ جەلكە تۇسىنان شىقتى. جالپاق كەڭ سايدىڭ وڭىرىنەن نە ءبىر ءۇي، نە ادام، نە قارايعان مال كورمەي، اداسىپ كەتكەن ادامشا، اڭىرايىپ تۇردى دا قالدى. سايدىڭ تابانىنا تۇسۋگە ءداتى بارمادى. الدەكىم الدەبىر ارادا اڭدىپ جاتقانداي سەكەمدەندى. مىلتىعىن ەردىڭ قاسىنا كولدەنەڭىنەن وڭشاپ قويدى. بۇل جان-جاعىن اڭدىپ، مۇنى جان-جاعى اڭدىپ ءبىراز تۇردى. «جاۋ شاپتى، جاۋ الدى دەگەن — وسى»، — دەدى تۇڭىلە كۇرسىنىپ. قوجاق پەن سوپىيانىڭ، دانەكەردىڭ اۋىلى وسى ارادا بولۋى كەرەك ەدى. جوتامەن ساقتانا ەڭىستەپ، ءبىر جىرانى قالقالاپ، كەگەننەن نارىنقولعا وتەتىن قارا جولعا جاقىندادى. جىرادان شىعا كەلگەندە، جول جيەگىندەگى اعاشقا اسىپ كەتكەن الدەكىمنىڭ دەنەسىن كوردى. «اسىپ كەتىپتى»، «شاۋىپ كەتىپتى» دەگەندى كوپ ەستىگەننەن بولار، ودان شوشىنبادى. بۇدان ارى بارمايمىن دەگەندەي، اتى توقتاي قالدى. تەبىنىپ، اسۋلى تۇرعان جالاڭبۇت ەركەككە تۋ سىرتىنان تاقاماق بولىپ ەدى، وسقىرىنىپ، اتى وعان كونبەدى. الىستاۋ ءبىر اعاشقا اتىن بايلاپ، سونان سوڭ جاياۋ جاقىندادى. شاشىلعان ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەك، قاراڭ-قۇراڭ بىردەمەلەردەن اتتاپ-بۇتتاپ ءوتتى دە، وراعىتىپ، اسۋلى ادامنىڭ الدىڭعى جاعىنا شىقتى. بەتىن كورگەندە، توبەسىنەن بىرەۋ ءبىر قويعانداي بولدى: اسۋلى تۇرعان قوجاق ەدى! اۋزىنا ەركەكتىك مۇشەسىن تىستەتىپ كەتىپتى. ءبىراز كۇن وسىلاي تۇرعان بولۋ كەرەك، بۇزىلعان ءيىسىن دە بايقادى. باكىسىن الدى دا، مۇرنىن باسىپ بارىپ، موينىنداعى ءجىپتى قيىپ جىبەردى. قاقايىپ قالعان دەنە قاقايعان كۇيى قۇلادى. بەتىنە قاراماي، جولدان اۋلاققا سۇيرەپ اپاردى. سول ارادان جارلاۋىت شۇڭقىر تاپتى دا، قامشىسىمەن، وكشەسىمەن توپىراق قۇلاتىپ، ولىكتىڭ بەتىن جاپتى. جىرتقىش اڭ قازىپ جۇرمەسىن دەپ، ماڭايدان ءداۋ-داۋ تاستاردى كوتەرىپ اكەلىپ ۇستىنە ءۇيدى. قولى-باسىن قاعىپ، ءوزى ۇيگەن بەيىتكە ءوزى اڭتارىلا قارادى: «يتتەر-اي، ورىستىڭ قىزىن قاتىن قىلعاندى كورسەتەيىك دەگەن ەكەن عوي؟ سوپىيانى ءقايتتى ەكەن؟ ونى دا ءولتىردى مە ەكەن؟»
تاساشىدان ۇزاعانىنشا ءتۇن بولدى. قارايعاننىڭ ءبارى ءوزىن اڭدىپ تۇرعان قاراقشى سىقىلدى. ءولىم سەبىلگەن دالادا ولىمنەن قورىقپاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. قورىققاننان جانى قالسا، قازاقتىكى قالار ەدى. قورىققانىنان ەمەگەندە، باتىرلىعىنان قىرىلىپ جاتىر ما؟ جاستىعىن الا جاتۋعا جاراعانى دا شامالى. ءتىپتى، «جامەڭكە مەن ۇزاقتىڭ كەگىن الامىز!» — دەمەيدى، «جامەڭكە مەن ۇزاقتان جانىمىز قىمبات پا، ولسەك ولەرمىز!» — دەيدى. ءولۋدى ەرلىك سانايدى. اناۋ ارتىن ويىپ العان بالانىڭ، مىنا اۋزىنا مۇشەسىن تىستەتىپ كەتكەن قوجاقتىڭ كەگىن كىم الادى؟ ەشكىم. قاشىپ، بوسىپ بارا جاتقان جۇرت كەك الۋعا جاراي ما؟ وسىنداي سۇمدىقتى كوردىم دەپ تازابەك كىمگە ارىزدانادى؟ كىم تىڭدايدى؟ ءۇي ءىشى مە؟ ولار ودان بەتەر ۇرەيلەنبەي مە؟ ايتۋعا دا قورقادى. قورقۋدان باسقا قولىنان ەشتەڭە كەلمەيدى. ناعىز قورلىق — وسى. ورىستى قورعايتىن پاتشاسى، اسكەرى، زاڭى بار، ال قازاقتىڭ قورعاناتىن قارۋى دا جوق.
كومىرشىگە تۇندەلەتىپ كەتە بەرۋگە باتىلى بارمادى، ءبىراق كەلىنشەگىن قاتتى ساعىنعانىن سەزدى. بۇل جوقتا ەكى كوزى جاۋتەڭدەپ، سەنەرى مەن سۇيەنەرى جوق ءشايى قايتا-قايتا سايدىڭ اۋزىنا جالتاقتاپ جۇرگەن تارىزدەندى. جۇرەگى شىم-شىم سىزدادى. اناسىنا، جۇزىك پەن سامەنگە — بارىنە جالعىز تىرەك ءوزى ەكەنىن وسى ايدالادا ەسىنە الدى. ولاردان الىستاعان سايىن ولاردىڭ جاقىندىعىن سەزىنە باستادى. ويلاپ قاراسا، مۇنىڭ اماندىعى وزىنەن گورى سولارعا كەرەگىرەك. ارى ايت تا، بەرى ايت، اماندىقتىڭ ءوزى — ءومىر. كەزدەيسوق ورىس ءتۇن ىشىندە اتىپ تاستاسا، ونىڭ زاردابىن ولگەن بۇل ەمەس، ءتىرى سولار تارتادى. ءويتىپ ولە سالعىسى كەلمەدى. جارلاۋىت سايدىڭ قالقاسىنا تىعىلا جاتىپ تۇنەدى. ەرتەسىندە كومىرشىگە كەش باتا جەتتى. شەشەسى مەن قارىنداسى، جۇزىك پەن ءشايى — ءبارى جابىلا باس سالدى.
— قاسىڭداعىلار قايدا؟ — دەدى اپاسى وزگەلەردەن بۇرىن ەس جيىپ.
— ولار قىرعىزساي جاققا كەتكەن، مەن كەگەندە قالعام.
— قوجاق پەن جومارتتى ىزدەيمىن دەمەپ پە ەڭ؟
— ىزدەدىم. ەكەۋىن دە تاپپادىم.
* * *
ايەل ساعىنىشىنىڭ قۇدىرەت ءشارباتىن ءشايى جان-تانىمەن تاتتى. توسەككە ازار سياتىن تازابەكتى قۇشاعىندا قانتشا ەرىتتى. ايتپايتىن ءسوزدى قۇشتارلىعى ەرىكسىز ايتقىزىپ: «ساعىندىم!» — دەدى بالقىپ. «جانىم!» — دەدى تازابەك تە دەگبىرى قاشىپ. سۇيگەن جار عانا سىيلاي الاتىن سيقىر باقىتتان ءشايىنىڭ باسى اينالدى. ەشبىر ءسوز، ەشقانداي اۋەن جەتكىزە المايتىن اسەر ەكەۋىن دە ەسىنەن تاندىردى. «ءبىر ءتۇنىڭنىڭ راحاتى بۇكىل عۇمىرىڭا ساۋلەسىن شاشىپ تۇرادى»، — دەگەنى جۇزىكتىڭ شىن ءسوزى ەكەن. «ساۋلەم!» دەگەندى سول ءۇشىن ايتقان ەكەن قازاق.
— جانىم! — دەدى جار قۇشاعى جانىن كىرگىزىپ.
— «جانىم!» دەگەن اۋزىڭنان اينالدىم! — دەدى تازابەك اۋزىنان ءسۇيىپ. — كوكتە كۇن قانداي جالعىز بولسا، جەردە ماعان سەن دە سونداي جالعىزسىڭ!
جانىن كىرگىزە تازابەك قۇشاقتاعاندا، سۇيسىنگەنىنەن ءشايىنىڭ جانى كەۋدەسىنەن شىعىپ كەتە جازدادى.
— مەن ساعان ات قويدىم، — دەدى ءشايى كۇيەۋىنىڭ ارقاسىن الاقانىمەن سيپاپ.
— قانداي ات؟
— سەن مەنى شايكەن دەسەڭ، بۇدان بىلاي مەن سەنى «تايكەن» دەيمىن.
— بۇعان اپام قالاي قارايدى؟
— اپاما دا ايتتىم، قۋانىپ كەتتى. باتىر اتامىزدىڭ اتىن اتاماعانىڭ دۇرىس دەدى.
* * *
ءشايى تازابەككە ءتاڭىردىڭ سىيىنداي تابىنادى. ەگەر وعان سول ءتۇنى ءتيىپ ۇلگەرمەسە، ءبىر اتادان تۇياق قالماي قىرىلاتىن ەكەن. اسىرەسە سامەننىڭ ەرە كەلگەنىنە ايرىقشا ءتاۋبا قىلادى. جۇزىكتى وزىمەن جالعاپ تۇرعان — سول. ەگەر تازابەك قاستارىندا بولماسا، بۇلار — وڭكەي ايەل — باياعىدا كىم كورىنگەنگە جەم بولماس پا ەدى؟! ءتاۋبا! بۇلارعا قورعان بولسىن دەپ، تازابەكتى قۇدايدىڭ ءوزى امان ساقتاعان سياقتى.
ساماۋرىنعا شوق سالىپ جاتىپ، تۋ سىرتىنان تىقىر ەستىدى. ءبىر بالا ەرتكەن كوكشەگىر جەڭگەي ەكەن. بۇرىلا سالىپ سالەم سالدى.
— كوپ جاسا، ۇل تاپ، اينالايىن! قاينىم كەلدى دەگەن سوڭ، كەلىپ تۇرمىن.
— ءيا، كەلدى. ۇيگە كىرىڭىز.
كيىز ەسىكتى كوتەرىپ، سىقىرلاۋىقتى ءوزى اشىپ بەردى. كوكشەگىردىڭ كەلىستىرىپ كيىم كيىسىنە، سالماقتى جۇرىسىنە، كىسىگە تۋرا قاراپ ءتىل قاتاتىن ادەتىنە — بارىنە ءشايى كورگەلى بەرى ءتانتى. بايىپتى، بايسالدى، باتىل سويلەيتىن باتىر ايەل بولا تۇرا ەشقاشان ادەپتەن اسپايدى. «ەلدىڭ شارۋاسىن سىرتتا سەرىكباي شەشەدى، اعايىننىڭ جاعدايىن ۇيدە كوكشەگىر جوندەيدى»، — دەگەن ءسوزدىڭ تەگىن تاراماعانى ءار قىلىعىنان كورىنىپ تۇرادى.
— قاينىم، نە انىقتاپ كەلدىڭ؟ — دەدى تازابەككە، قۇراق كورپەنىڭ شەتىن الا وتىرىپ جاتىپ.
— ءبىز قۋاناتىنداي بىردەمە بىلە المادىم، جەڭگە. ءجون سۇرايتىن دا ءجوندى ادام جولىقپادى. اقشوقىنىڭ تۇبىندەگى ءبىر قويشىعا قىرعىز دوسى: «كەگەننەن ءبىر توپ ادامدى جاركەنتكە ايداپ بارادى ەكەن، ىشىنەن سەرىكباي بولىستى تانىدىم»، — دەپتى. سونى ەستىگەن سوڭ، نۇسىپبەك اعالار سولاي كەتتى دە، مەن تالدىبۇلاق پەن تاساشىدان قايتتىم. قاراقول تۇرمەسىنەن قاشىپ شىققاننان كەيىن اۋباكىر اعا ءشايىنىڭ اكەسىنە اڭگىمەسىن ايتقان ەكەن. و كىسى سەرىكباي اعانى قاراقولدان كورمەپتى. سوعان قاراعاندا، قىرعىزدىڭ كورگەنى راس شىعار.
— ايتەۋىر، ءتىرى شىعار دەپ دامەتەمىز. ءتىرى بولسا، ءتىرى ەكەنىن ءۇش-تورت ايدا ءبىر بىلدىرمەيتىندەي ادام ەمەس ەدى. ءۇمىت ولمەيدى دەۋشى ەدى بۇرىنعىلار، راس ەكەن، — دەدى كوكشەگىر كۇرسىنىپ. وعان قوسىلىپ قاليشا دا كۇرسىندى.
— بولىسقا مۇنداي كۇن تۋعاندا، قارا قازاقتىڭ كۇيى نە بولادى دەسەڭشى!؟ الدىنان شىققانىن اياماي قىرىپ جاتىر، الباننان ادام قالمايتىن شىعار.
— «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدى» دەگەن، اپا. قۇدايعا جالبارىنعاننان باسقا قازاقتا امال قالماي تۇر عوي.
— «قۇداي ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الادى» دەۋشى ەك، قۇداي ەمەس، جانىمىزدى ورىس الاتىن بولدى. قالاسا، اتىپ تاستايدى؛ قالاماسا، قاماپ تاستايدى، ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. سول سەرىكباي ەل سايلاعان، وزدەرى قالاعان بولىس ەمەس پە ەدى؟
— نە كىنا تاققانىن ءبىز دە بىلمەيمىز. كەتەرىندە ورىس حاتشىسىنا: «مەن كەلگەنشە ءتىزىم جاساما. جاعدايدى ءوزىم ءبىلىپ كەلەم»، — دەگەن. سول ءسوزىن جەتكىزۋشىلەر بولدى ما، كىم بىلەدى؟ ونىڭ ۇستىنە، تامىزدىڭ ۇشىندە ويدا جوقتا ءبىر شاتاق بولىپ ەدى، سونىڭ دا كەسىرى تيگەن بولار دەپ بولجايمىن.
— ە، ءبىز ەستىمەگەن شاتاقتى ورىس قايدان ەستيدى؟
— ولار ورىسقا قاتىستىنىڭ ءبارىن ەستيدى، اپا.
— ە، ورىسقا نە ىستەپ قويىپ ەدىڭدەر؟
— جاز شىققالى قازاقتاردىڭ مالىن تىزىمدەپ ساناپ جاتقان ورىستار بار ەدى اۋىلىمىزدا. ىشىندە اننا دەيتىن ايەل مە، قىز با، ادەمىشە بىرەۋ بار. سوعان قىرىنداپ جۇرەتىن قىلىنوپ دەگەن ۇلىق ون بەس نوكەرىمەن تامىزدىڭ باسىندا ساۋ ەتە قالدى. قازاقتى قورقىتۋعا ورىس ۇلىعى شەتىنەن شەبەر عوي، ءوزىنىڭ ۇلكەن باستىق ەكەنىن كورسەتىپ، انا ايەلدىڭ الدىندا ماقتانۋ ءۇشىن: «ماعان قارا جۇمىسقا باراتىن قازاقتاردىڭ ءتىزىمىن كورسەت»، — دەيدى. «ءتىزىم جوق»، — دەيدى ورىس حاتشى دا، سول اراداعى قازاقتار دا — ءبارى. «نەگە جوق!» «سەرىكباي قانايىش مەن كەلگەنشە ءتىزىم جاساما دەگەن». «جاسايسىڭ. بەس ساعاتتىڭ ىشىندە ءتىزىمدى جاساپ اكەلمەسەڭدەر، وسى تۇرعاندارىڭدى تۇگەل اتىپ تاستايمىن. بول تەز!» — دەيدى اقىرىپ. قارسىلىق ايتقان تورت-بەس اقساقالدى ساناقشىلار جاتقان كيىز ۇيگە قاماپ تاستايدى. «و قارتتاردىڭ نە جازىعى بار، بوساتىڭىز»، — دەپ، جىگىتتەر الدىنا ءۇش رەت بارادى. «ءتىزىمدى ۇلكەن كىسىلەرسىز جاساي المايمىز، كىمنىڭ قانشا جاستا ەكەنىن سولار بىلەدى»، — دەيدى ءتۇسىندىرىپ. تىڭداماي، ءبارىن قۋىپ جىبەرەدى. وتاعاسى جوقتا ەل-جۇرت ويران بولماسىن دەپ، ۋ-شۋ بولىپ جاتقان جەرگە مەن دە باردىم. قانى قارايىپ، قازاقتىڭ جىگىتتەرى قاتتى شيرىعىپ تۇر ەكەن. «سابىر ەتىڭدەر!» — دەپ باسۋ ايتىپ تۇر ەدىم، الگى اۋمەسەر: «كەت!» — دەپ، كەۋدەمنەن يتەرىپ قالعانى. قامسىز تۇرعان ادام شاتقاياقتاپ بارىپ شالقامنان ءتۇستىم. مەنى تۇرعىزباق بولىپ بەس-التى جىگىت تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، الگى اۋمەسەر وزىنە تاپ بەردى دەپ قورقىپ، تاپانشاسىن اسپانعا اتىپ-اتىپ جىبەردى. نە بولعانىن تۇسىنبەي قالعان قاسىنداعىلار، اتۋعا بۇيرىق بەرىلگەن ەكەن دەپ، ءبىزدىڭ ەكى ادامدى اتىپ تاستادى. قايىرگەلدى دەگەن اڭشى قاينىم بار ەدى، تابان استىندا ول دا ولاردىڭ بىرەۋىن اتىپ ءولتىردى. قالىڭ قازاق از ورىستى قاۋمالاپ بىردەمدە قورشاپ الدى. جان كەرەك ەكەن، ولار ودان كەيىن وق شىعارمادى. مەن جالىنىپ، اقساقالدار اراعا ءتۇسىپ، ايتەۋىر، ەكى جاقتى ازار اجىراتتىق. سونىمەن بۇرىننان ساناق جاساپ جۇرگەنى بار، كەيىن كەلگەنى بار — بارلىق ورىس اۋىلدان جاياۋ شۇباپ قاشتى. قىسقاسى، قۋىپ شىقتىق.
— ويباي-اۋ، كادىمگىدەي سوعىسىپسىڭدار عوي؟ — دەدى قاليشا تاڭىرقاپ. — كوپشىلىك بىرىكپەيدى عوي، بىرىكسە، اناۋ-مىناۋعا بوي بەرە مە؟ «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەن عوي بۇرىنعىلار. سونىمەن نە بولدى؟
— نە بولسىن؟ قۋىپ شىعارىمىز قۋىپ شىعىپ الىپ، ارتىنان قورىقتىق. ءبىراق بىرەر كۇننەن كەيىن: «ە، ولاردان ءبىر ادام ولسە، بىزدەن ەكەۋ ءولدى، سونىمەن اڭگىمە ءبىتتى»، — دەدىك تە، جۇرە بەردىك. سويتسەك، جاياۋ شۇبىرعان ورىستار تۇرگەنمەن قۇلداپ كورشى اۋىلعا بارىپتى. ءبارىن بۇلدىرگەن الگى اۋمەسەر سول ارادان ءبىر ات تاۋىپ ءمىنىپ، تۋرا الماتىعا تارتىپتى. بارعان ادام مەن كىنالىمىن دەي مە، «قازاقتار قارسىلىق كورسەتتى، ءتىزىم جاسامادى، ءبىر كىسىمىزدى اتىپ ءولتىردى»، — دەيدى دە. ونىڭ جامانداۋىنان كەيىن الماتى ءبىزدى جازالاۋعا ارنايى اتىرەت جىبەرىپتى. تومەنگى اۋىلدى قىرىپ سالىپتى دەگەن حابار قۇلاعىنا تيگەن جۇرت الدى-ارتىنا قاراماي قاشتى. تىگۋلى ءۇي تىگۋلى قالپىندا قالدى. مالعا قارايتىن مۇرشا بولمادى. ۇرەي بيلەگەن ەل وتكەل ىزدەپ اۋرە بولعان جوق، كەز كەلگەن جەردەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، ءبىرتالاي ادام بەكەردەن-بەكەر سۋعا باتىپ ءولدى. ولىمنەن قاشقان ادامنىڭ ولىمگە ءوزى بارىپ قىرىلىپ جاتقانىن كوردىك. قانشاما ايەل، قانشاما بالا كوز الدىمىزدا وزەنگە اعىپ، كوز الدىمىزدا وزەنگە باتىپ جاتتى، — ەسەپ جوق. اركىم ءوز باسىمەن قايعى، وزىنە ءولىم تونگەن ادام وزگەنى ويلامايدى ەكەن. ءبىز دە قاشىپ قايناعالاردىڭ قاسىنا كەلدىك. وسىنىڭ ءبارىن ىستەپ وتىرعان ورىس ءبىزدىڭ وتاعاسىن ايايدى دەيمىسىز؟
— جاڭا ءوزىڭ ايتپاقشى، «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدى». ورىس اياماسا دا، قۇداي ايار، قاراعىم، قايدان بىلەيىك.
— قازاق قاشسا دا، قاشپاسا دا اجالدان قۇتىلماي تۇر عوي، اپا.
* * *
بۇعان دەيىن سەرىكبايدى جوقتاعاندار ەندى ونى ىزدەپ كەتكەن نۇسىپبەك، ايىمبەك، كەلگەمباي — ۇشەۋىن قوسا جوقتاي باستادى. تازابەكپەن بىرگە شىققان ولار ءالى ورالمادى. اسىرەسە قوجابەكتىڭ قابىرعاسىنا بۇل جاعداي قاتتى باتتى: ءبىر باۋىرىن ىزدەيمىن دەپ، ەكىنشىسىنەن تاعى ايرىلدى. ەندى ولاردى ءوزى ىزدەپ قايتۋعا بەكىندى. وعان سەرىكبايدىڭ كەنجە ءىنىسى تۇرلىباي، تاعى بىرنەشە ادام ىلەستى. تۇرلىبايدىڭ ءوز مىلتىعى بار ەكەن، قوجابەك تازابەكتىكىن الدى.
— قاتىن-قالاش، مال-جان — ءبارى ساعان امانات، — دەدى كەتەرىندە تازابەككە. — سايدىڭ اۋزىن كوزدەن تاسا قىلماڭدار. تۇتقيىل كەلىپ، قىرىپ كەتىپ جۇرمەسىن.
* * *
قازاقتىڭ ءولۋى، ورىستىڭ ءولتىرۋى ادام تاڭداناتىن وقيعا بولماي قالدى. «اناۋ ءولىپتى»، «انانى اتىپ كەتىپتى»، «مىنانى شاۋىپ كەتىپتى» دەگەن ءسوز ءقازىر ەشكىمگە اۋەلگىدەي اسەر ەتپەيدى. «بالا بەرمەيمىز» دەگەنىمىز ءۇشىن ءدال بۇلاي قىرىپ سالادى دەپ بىردە-بىر قازاق ويلاماعان. «بىزبەن دە ساناسار» دەگەن ساندالباي ساۋەگەيلىككە سەنگەن. ءقازىر، مىنە، قاشۋدان باسقا قايلاسى جوق. وندا دا ءتۇن جامىلىپ قانا. ءوز جەرىنەن، ءوز ەلىنەن بەزىپ، وزگەدەن پانا ىزدەۋگە ءماجبۇر. ەركەگىمىز بۇگىن ولمەسە، ءبارىبىر ەرتەڭ ولەدى دەي مە، ءقازىر ايەلدەر كۇيەۋىنەن بۇرىن بالا-شاعاسىن قورعاشتايدى. ونىسى اقىل ما، تۇيسىك پە الدە ۇرەيدىڭ ۇيرەتكەن ءۇمىتى مە — ونى ءشايى بىلمەيدى.تالاي نارسەنى جۇزىككە قاراپ تۇسىنەدى. بالالارمەن بىرگە مال باعىپ جۇرگەن سامەندى ول ءبىر ءسات كوزىنەن تاسا قىلعىسى جوق. ونسىز كۇنىم قاراڭ دەپ ۇعادى. شايىگە دە سامەن — جالعىز باۋىرىنىڭ كوزى. ونى كورگەندە، بۇكىل ورتەنگەن ءۇي ءىشى كوز الدىنا كەلەدى. سولاردان قالعان سارقىنشاق سانايدى. تۇسكە تامان جەڭگەسى:
— جىبەكجان، ءجۇرشى، سامەندەردى ءبىر بايقاپ قايتايىقشى. جاقىن جەر عوي، — دەگەندە، سونىڭ ءبارىن تۇسىنگەننەن ءشايىنىڭ جۇرەگى ءبىر ءسات توقتاپ بارىپ، قايتا ءجۇرىپ كەتكەن تارىزدەندى.
— اپام جىبەرسە، بارايىق، — دەدى قاليشاعا كوز قيىعىن تاستاپ.
— بارا عوي، قالقام. جالعىز ەمەسپىن، جانىمدا جامەش بار عوي.
— ونىڭ دا بىزبەن بىرگە بارعىسى كەلەتىن شىعار؟
— جەڭگەڭ ەكەۋىڭنىڭ وڭاشا اڭگىمەلەرىڭە كەدەرگى بوپ قايتەم، وزدەرىڭ بارا بەرىڭدەر.
— «بارا بەر» دەسەڭ، بارا بەرەيىك.
بىلاي شىققان سوڭ، اڭگىمەنى جۇزىك باستادى:
— مەن باقىتسىز بوپ قالسام دا، سەن باقىتتى بولدىڭ، جىبەكجان. ول دا ماعان مەدەت. تازابەك — تەكتى بالا. ارعى-بەرگىنى — ءبارىن ويلايدى، اكەسىنە تارتقان.
— ماعان ونىڭ كەك الام دەگەنى ۇنامايدى، جۇزىك. ايتپايدى، ءبىراق بايقايمىن، وتكەن جولى قوجابەك اعالارمەن بىرگە كەتكەندە، جالاڭاشتاعى ەكى ورىستى ىزدەپ قايتتى. ولاردى ولتىرەم دەپ ءجۇرىپ، ءوزى ءولىپ قالا ما دەپ قورقام. «اشۋ اقىلدى ازايتادى»، — دەۋشى ەدى عوي اپام.
— قورقۋىن قورقاسىڭ عوي، جىبەكجان. ءبىراق ەلدىڭ كەگىن ەركەك قايتارماسا، ەندى كىم قايتارادى؟ ءوزىڭ ويلاپ قاراشى، مەن جەسىر بولاتىنداي، سەنى مەن سامەن جەتىم قالاتىنداي نە جازىعىمىز بار؟ قولىمنان كەلمەيدى، كەلسە، مەن دە كەگىمدى الار ەدىم، اتتەڭ! «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەيدى قازاق، سوندا نەمەنە، حالىقتىڭ قانى سۇراۋسىز با؟ ونى مەن بىلگەندە، تازابەك بىلمەي مە؟ بىلەدى. تەك ىشىندە يت ءولىپ جاتسا دا، سىرتقا شىعارمايدى. ويتكەنى ول — ەركەك. ناعىز ەركەك سولاي بولۋى كەرەك. سەن ونىڭ ايتقان ءسوزىن ەمەس، ايتپاعان ءسوزىن ءتۇسىن.
— ول ءۇشىن مەن دە ناعىز ايەل بولۋىم كەرەك قوي؟
— سەن دە ناعىزسىڭ، تەڭىسىڭ.
— جۇزىك، مەن ءبىر سىر ايتسام، مازاق قىلمايسىڭ با؟
— وباي، مەن سەنى قاشان مازاق قىلىپ ەم؟
— ۇيالام.
— بۇرىن مەن ايەل، سەن قىز كەزىڭدە ۇيالام دەگەنىڭ ورىندى ەدى، ەندى ەكەۋمىز دە ايەل بولعاندا، ۇيالام دەگەنىڭە جول بولسىن. ايەل ايەلدەن ۇيالۋشى ما ەدى؟ ايتا بەر.
— مەن بۇرىن ەركەك تەك بالا ءسۇيۋ ءۇشىن كەرەك دەپ ويلايتىنمىن.
— سويتسەڭ؟
— سويتسەم، ول، تەگى، سان ءتۇرلى ونەرى بار سيقىرشى سەكىلدى ەكەن عوي: ءسۇيسىنىپ، قۇمارتىپ، بىرەسە جانىڭ كىرىپ جانتالاساسىڭ، بىرەسە جانىڭ شىعىپ بارا جاتقانداي جانتالاساسىڭ. قۇداي-اۋ، جانىڭدى قويارعا جەر تاپپايسىڭ. باقايىڭنىڭ تىرناعىنا دەيىن بالقىپ بارا جاتقانداي بولاسىڭ.
— سولاي ما؟ ەسىڭدە مە، باياعىدا: «مۇنداي ەكەنىن نەگە ەرتە ايتپاعانسىڭ دەپ، ءالى ماعان بالە سالارسىڭ» دەگەنىم.
— بولدى، بولدى. جاڭا مازاقتامايمىن دەگەنسىڭ.
...شەشەسى مەن اپكەسىن كورىپ، سامەن قاستارىنا ءوزى كەلدى.
— بالام-اۋ، سىرت كيىمىڭدى شەشپەي ويناساڭشى، مۇزدايسىڭ عوي، — دەدى جۇزىك بالاسىن كەۋدەسىنە قىسىپ.
— ءبارى شەشىپ تاستادى، ىستىقتاپ كەتتىك.
ءشايى سامەندى قۇشاقتاپ، شاشىنان يىسكەدى.
— تەر قاتىپ قالماسىن، ويناپ بىتكەن سوڭ تەز كيىنىپ ال. قارنىڭ اشقان جوق پا؟ قالتامدا ءبىر قۇرت ءجۇر ەكەن. ءما، اۋزىڭا سالا قويشى!
— اكەل، اپكە. كەتتىم، اپا.
— بارا عوي، قۇلىنىم. بايقاپ جۇگىرشى!
جۇزىك پەن ءشايى كوزدەرى جاساۋراپ، سامەننىڭ سوڭىنان ەلجىرەپ قارادى. ەكەۋىنە دە بولاشاق ومىرلەرى سامەنمەن بىرگە شاپقىلاپ بارا جاتقانداي كورىندى.
— قۇداي ەندى وسىمنىڭ قىزىعىن كورسەتسە، ەشتەڭەدەن كەندە قالدىم دەپ قىنجىلمايمىن. تۇقىمىمەن تيپىل بوپ جاتقانداردى ەستىگەندە، بۇل كۇنىمە دە ىشتەي ءتاۋبا قىلام. ءبىر تازابەكتىڭ ورتامىزدا جۇرگەنى — ول دا قۇدايدىڭ بىزگە جاساعان قايىرىمدىلىعى. ول بولماسا، وڭكەي قاتىن جىلاپ-ەڭىرەپ، ەس جىيا الماي جۇرەتىن ەك.
— مەن سەنىڭ امان قالعانىڭا، سول كۇنى سامەندى الا كەتكەنىمىزگە ءتاۋبا قىلام. سامەن ەكەۋىڭ بولماساڭدار، مەنىڭ كۇنىم نە بولاتىن ەدى؟ ءتۇۋ، باسىم اينالىپ كەتكەنىنشى. — ءشايى جۇزىكتىڭ يىعىنا باسىن سۇيەدى. — قاي-قايداعىنى ويلاعاندىكى مە؟
— جىبەكجان، بەرى، ماعان تۋرا قاراشى! جۇرەگىڭ اينىماي ما؟
— ءسال-پال.
— قۇداي قۇتتى قىلسىن، جانىم! كوتەرىپ قالعانسىڭ عوي.
— قويشى، تەپ-تەز-اق پا؟
— جاڭا ءوزىڭ دە مويىندادىڭ عوي ءبارىنىڭ تەپ-تەز بوپ جاتقانىن.
— ءتۇۋ، ساعان بەكەر ايتقان ەكەم سونى. قايتا-قايتا بەتىمە باسا بەرەسىڭ ەندى.
ءبىرى وكپەلەگەنسىپ، ەكىنشىسى وكپەسىن تارقاتقانسىپ، ەكى كەلىنشەك بىر-بىرىنە سۇيكەنە، بىرىنە ءبىرى سۇيەنە سىلق-سىلق كۇلىپ ۇيگە قايتتى.
* * *
قىرىق شاقتى ادام مال-جانىمەن، كوش-كولىگىمەن كومىرشىگە تۇندەلەتىپ جەتتى. توقتاماي، ەرتەسى تاڭبوزىنان تاعى كوشتى. «ورىس جازالايتىن اسكەر شىعارىپتى. ەندى الباننان ءتىرى جان قالدىرمايدى»، — دەدى باستاۋشىسى ارتىق ءسوز ايتۋعا دا سابىر تاپپاي. ۇرەي بيلەگەن بارىندە ءوڭ-تۇس جوق. ەرتەسى ۇباپ-شۇباپ تاعى ەلۋ قارالى ءۇي ءوتتى. «ورىستار توقتاماي اتاتىن مىلتىعىن، وت شاشاتىن زەڭبىرەگىن سۇيرەپ كەلەدى»، — دەدى. وزدەرى كورمەسە دە، وزگەنى ۇرەيلەندىرە ايتادى. قالاي دەگەنمەن دە، قاشقان ەل جيىلەي باستادى. سولاردى كورىپ، قوجابەكتىڭ ايەلى بوبەك جىلايدى. «قىتايعا قالاي جەتەمىز؟ ءبىزدى كىم الىپ وتەدى؟» — دەيدى ۋايىمداپ. اشىپ ايتپاسا دا، ايعا جۋىق حابارسىز جوعالعان قوجابەكتى ولدىگە سانايدى. قيماعانمەن، ءتىرى ەكەنىنە تازابەك تە كۇماندى، تەك ايتۋعا اۋزى بارمايدى. جازالاۋشىلار كەلىپ قىرىپ كەتسە، كوپشىلىكتىڭ وبالىنا قالارمىن، ەندى بىر-ەكى كۇندە ەش حابارى بولماسا، وندا اقىرىنداپ شەگاراعا جاقىنداي بەرەرمىز دەپ تۇيگەن. كەشكىسىن اپاق-ساپاقتا قوجابەكتەر ساۋ ەتە قالعاندا، قۋانعاننان بالاشا جۇگىرىپ كەتتى. ءبىر وكىنىشتىسى، نۇسىپبەكتەردى بۇلار دا تاپپاپتى. قارابۇلاق، تاۋشىلىك، ساتى، ەسىكتى، تۇرگەن، قىرعىزساي، تاستىقارا، كەتپەندى تۇگەل ارالاپتى. تەك كوكتال مەن جاركەنتكە بارا الماپتى. ىلەدەن اتپەن وتۋگە ءالى مۇز قاتپاپتى، ورىستاردىڭ وتكەلەگىنە بارۋعا، تەكسەرەدى دەپ، اعايىندارى جولاتپاپتى. نۇسىپبەكتەردى قارابۇلاقتاعى ەل عانا كورىپتى، باسقا ەش جەردەگىلەر نە كوردىك، نە ەستىدىك دەمەپتى.
— ءبىر جىراعا ۇشەۋىن كومە سالدى ما، كىم بىلەدى؟ — دەپ كۇرسىندى قوجابەك. — اسىعايىق، ىرعالىپ-جىرعالاتىن زامان جوق.
ايداعان مالدىڭ جاۋعا بۇيىرارى دا، وزىڭە قالارى دا بەلگىسىز بولعاندىقتان، جۇرت بىرەر مالىن سويىپ، ەتىن قاقتاپ الۋدى ۇيعاردى. سونان سوڭ ءدۇر كوتەرىلىپ، سۇمبە دەگەن جەرگە باردى. قازاق پەن قىرعىزدى قوساقتاپ قۋىرىپ جاتقان قازان شۇڭقىر وسىندا ەكەن. ورىستار ارتىنان قۋادى، قىتايلار ودان ارى وتكىزبەيدى. پىشپەكتەن، قاراقولدان قاشقان قىرعىزدىڭ كوبى مالسىز، ءۇيسىز. ورانعان كيىمىنەن وزگە نە باسپاناسى، نە ۇستىندە لىپاسى جوق. كيىز جامىلعان كەمپىر-شال مەن تەرىگە ورانعان بالا-شاعانى، بۇتا-بۇتاعا ءجۇن-جۇرقا جاۋىپ، سونىڭ استىن پانالاعان قاتىن-قالاشتى كورگەندە، تازابەكتىڭ توبە شاشى تىك تۇردى. جايسىز، كۇيسىز جۇرت جالاڭاش اعاشتاي جۇتاعان. اشتان قىرىلعانشا جىبىرلاي تۇراتىن كوبى از كۇننىڭ عانا ادامى. بۇلارعا نە قىتايدىڭ، نە ورىستىڭ جانى اشىمايدى. بۇرالقى يتتەن بەتەر بەينەت تارتقان حالىق. يەسى دە جوق، ەلى مەن جەرى دە جوق. جاناشىرى دا جوق. نە كوككە ۇشىپ كەتە المايدى، نە جەرگە كىرىپ كەتە المايدى. ەشكىمگە كەرەكسىز.
قازاق پەن قىرعىزدى كىرىپتار قىلىپ، قالماقتىڭ تىلەۋىن قۇداي بەرىپتى. تاۋ اراسىنان تۇتقيىل شىعا كەلىپ شابۋىلدايدى ەكەن. مالىن ايداپ، ادەمى قىز-كەلىنشەگىن وڭگەرىپ اكەتەدى ەكەن. سول اكەتكەننەن كەيبىرى قايتپاي قالىپ جاتقان كورىنەدى. اشتان ولگەنشە، قالماققا قاتىن بولايىن دەگەن شىعار، بالكىم، ءولتىرىپ تاستاعان شىعار، انىعىن ەشكىم بىلمەيدى. كوبىن ءبىر ءتۇن اسىرىپ قايتا اكەپ تاستايدى ەكەن. سەلگە اققان سالىندىداي نە ءوڭ جوق، نە ءتۇس جوق، سولبىرەيىپ قايتادى ەكەن قىزدار. جانى ولجا بولعان سوڭ، قالعانىنا كوز جۇمادى ەكەن ءبارى. قورعانسىز جانداردىڭ توزۋدەن وزگە شاراسى جوق.
شەگاراعا ۇيلىققان جۇرتتى ارالاپ قايتقان سوڭ: «بۇل — البانعا كەلگەن اقىرزامان»، — دەپ باعالادى قوجابەك. سولاي ەكەنىن قاسىنا ەرگەن تازابەك تە ءتۇسىندى. شەكارانى كۇزەتكەن قىتايمەن دە، ولارمەن سىبايلاس قالماقتارمەن دە سويلەسىپ كورىپ، قايتەرىن بىلمەي، ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قارادى. «مەن كوشتەرىڭدى امان-ەسەن وتكىزىپ بەرەم. تەك ون جىلقى، ەلۋ قوي جيناپ بەرىڭدەر»، — دەدى ءبىر قالماق. ونىڭ سويتە الاتىنىنا بۇلار سەندى. ويتكەنى ونىڭ كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن جەرىنە وزگەلەر ماڭايلاپ تا بارا المايدى. ءبىراق ونىڭ سۇراعان مالىن جيناپ بەرسە، وزدەرى وسى قىستا-اق اشتان قىرىلىپ قالار ەدى. سوندىقتان ونىڭ شارتى «ەگەر ماعان ءومىرىڭدى قيساڭ، مەن سەنىڭ ءومىرىڭدى ساقتاپ قالار ەدىم» دەگەنمەن بارابار-دى.
— كونەمىز بە، قايتەمىز؟ — دەدى قوجابەك قىنجىلىپ.
— باسقا امال جوق بولسا، كونبەگەندە قايتەمىز؟ — دەدى تازابەك تە ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ.
— اۋەلى ەلمەن اقىلداسايىق، — دەدى قوجابەك. — ەكەۋى شەشتى، ءبىز بىلمەي قالدىق دەپ جۇرمەسىن كەيىن. كىمدە قانشا قالدى ەكەن، مالدىڭ دا ەسەبىن الايىق.
ەكەۋى اۋىل قونعان ماڭعا جاقىنداي بەرگەندە، ارعى شەتتەن باج-بۇج ەتكەن شۋ شىقتى. «ۇرىپ كەتتى!» — دەگەن سامەننىڭ داۋىسىن تازابەك جاڭىلماي تانىپ، تۇرا شاپتى. بالالار توبەلەسىپ قالعان بولار دەپ بولجادى. قوجابەك ەكەۋى جەتىپ كەلسە، ءبىر سامەن ەمەس، سامسالىنىڭ دا، ەكەۋىنەن ەرەسەكتەردىڭ دە بەت-اۋىزى مەن باس-كوزى قان-قان، جىرىم-جىرىم.
ءبىر توپ قالماق بۇلار مال جايىپ جۇرگەن جوتانىڭ ارعى بەتىنەن شىعا كەلىپتى دە، شوقپارمەن، قامشىمەن، تاياقپەن شەتىنەن ۇرىپ جىعىپ، بار مالدى تۇك قالدىرماي ايداپ اكەتىپتى. ايتەۋىر، ەشكىمدى اتپاپتى، ءبىراق اسىنعان مىلتىقتارى دا بار ەكەن. استىنداعى اتىنان باسقا ەشكىمدە مال قالمادى. ناعىز اقىرزامان ەندى تۋدى. اشتان ءولۋدىڭ وسىلاي باستالاتىنىن تازابەك ءتۇسىندى. ءولىمنىڭ وزىنەن گورى ولەم-اۋ دەگەن ءقاۋپى زور سەكىلدى. «ەندى قايتتىك؟» — دەپ، قاتىن-قالاش، بالا-شاعادا ەس قالمادى.
— تازابەك، — دەدى ونى قوجابەك وڭاشالاپ، — جانى القىمعا تايانعاندا، ادام ەڭ اقىرعى امالعا بارادى. ءبىز دە سويتپەسەك بولماس. ءوزىڭ داۋلەتباي دەگەن اعامىزدى كورىپ ءجۇرسىڭ، كوكشەگىر كەلىننىڭ جاقىن قايناعاسى. جاسى جەتپىستەن استى. وسىدان تۇپ-تۋرا ەلۋ التى جىل بۇرىن بۇ كىسى قازاقتىڭ قولىنا تۇسكەن تۇتقىن ەدى. ون التى جاسار قالماق بولاتىن. ونى سەرىكبايدىڭ اعاسى اسىقتى جىلىك ۇساتىپ اسىراپ العان. قاتىن اپەردى، ءۇيلى-باراندى قىلدى. بەتىنەن قاقپاي ءوسىردى. ون التىداعى بالا ونىڭ ءبارىن بىلەدى. بىردە-بىرىمىز ول جايلى كوزىنشە ءسوز قوزعاپ كورگەن ەمەسپىز. ءقازىر توعىز ۇلى بار، ءبارى قازاق، ءبارى البان، ءبارى قىزىلبورىك. ەندى، امال جوق، سول اڭگىمەنى ايگىلەۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. ويتپەسكە ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، امال تاپپادىم. مىنا ءبىزدى توناپ، شاۋىپ اكەتىپ جاتقان قالماقتاردىڭ ءبىر دوكەيى وسى كىسىنىڭ تۋعان ءىنىسى قارعا ەكەن. سوعان ەندى داۋكەڭدى جۇمساماساق، كىمدى جۇمسايمىز؟ ەس بىلگەلى اعالاپ كەلە جاتقان ادامىما «سەن قالماقسىڭ» دەگەندى بەتىم كۇيمەي قالاي ايتام؟ كەشكە ۇيگە قوناق شاقىرايىن. سەن مەنەن گورى سىرت ادامسىڭ، اڭگىمەنى كوكشەگىر ەكەۋىڭ باستاڭدار، ار جاعىن مەن الىپ كەتەرمىن. بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
— قوجەكە-اۋ، ونىڭ نە «قالاي قارايتىنى» بار؟ كوپشىلىك ءۇشىن بەت كۇيمەك تۇرماق، جان كۇيىپ جاتقان جوق پا؟
...كەشكىسىن اڭگىمەنى تازابەك قالماقتار ايداپ اكەتكەن مالدان باستادى. مالدان ايرىلۋدىڭ ارتى جاننان ايرىلۋعا اپاراتىنىن ەسكەرتتى. ودان ارى ۇزاق وسپاقتاتقاندى ورىنسىز ساناپ، قالماق ىشىندە تورگە، جىرعال، باتمولدا سەكىلدى كوسەمدەرى بار ەكەنىن، سولارمەن كەلىسپەسە، ىستەرىنىڭ وڭالمايتىنىن قاداپ ايتتى. سولاردىڭ ىشىندە قارعا دەگەن ەرەكشە باتىر، اتاقتى كوسەمى بار ەكەنىن ايتقاندا، داۋلەتباي سەلك ەتە قالعانداي بولدى. سونان سوڭ توتەلەي كەلىپ:
— سول قارعاعا ورتامىزدان داۋلەتباي اعانى جۇمساماساق، باسقا امال قالماي تۇر. قينالعان مىنا ەلى ءۇشىن، قاتىن-بالانىڭ قامى ءۇشىن، اعامىز وعان رەنجىمەس، — دەپ توقتادى.
— نەگە مەن بارۋىم كەرەك؟ — دەدى داۋلەتباي الدەبىر استاردى اڭعارىپ.
— اتا، ايىپقا بۇيىرماڭىز، — دەدى كوكشەگىر ءسوزدى ءىلىپ اكەتىپ. — بار سەنەرىمىز ءسىز بولعان سوڭ، بۇعان امالسىز بارىپ وتىرمىز. ءوزىڭىز بىلەسىز بە، بىلمەيسىز بە، ول جاعى بىزگە بەيمالىم، ءبىراق سول قارعا دەگەن باتىردىڭ سىزگە ءىنى ەكەنىن ەلدەن ەستىدىك. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق، سونى ەستىپ، ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، قۋاندىق. «قىرىلۋدان، اشتان ولۋدەن امان قالاتىن بولدىق. قۇداي بالا-شاعامىزدىڭ كوز جاسىن كورگەن ەكەن»، — دەپ قۋاندىق. ويتكەنى ءىنىڭىز بولسا، ول قارعا ءسىزدى تىڭداماعاندا، كىمدى تىڭدايدى؟
— سوندا سەندەر مەنى قازاق ەمەس، قالماق دەپ جۇمساپ وتىرسىڭدار ما؟ سوعان كوزدەرىڭ مەن جەتپىستەن اسقاندا جەتتى مە؟ توعىز بالام مەن قاتىنىم قازاق تا، مەن قالماقپىن با؟ بۇل نە قورلىقتارىڭ؟ — دەپ، قارت ەڭكىلدەپ قويا بەردى.
ءبۇلدىرىپ الدىق پا، ەندى قايتتىك دەگەندى اڭعارتىپ، تازابەك كوكشەگىرگە قارادى. ول كوزىن جۇمىپ، باسىن شايقاپ، ۇندەمە دەگەندى ۇقتىردى.
— اتا! — دەدى سالدەن كەيىن ءسوزدى ءوزى باستاپ. — مەن سىزگە كەلىن بوپ تۇرعاندا، بالالارىڭىز بەن جەڭگەمىز قازاق بولىپ تۇرعاندا، ءسىز قالاي قالماق بولاسىز؟ ءبىراق قالماق تا بولسا قارعا باۋىرىڭىز عوي، ءوز قازاعىڭىز ءۇشىن ءوز باۋىرىڭىزعا ءبىر اۋىز ءسوز ايتا ما دەگەن تىلەك قوي بىزدىكى.
سودان كەيىن قارتتىڭ ءيى ءجىبيىن دەدى. باسقالار دا قاۋمالاپ، اشتان قىرىلماس ءۇشىن، امالسىز سولاي ىستەۋگە تۋرا كەلىپ تۇرعانىن ايتقانسىپ جاتتى.
قارعاعا ءتورت كىسى اتتاندى: داۋلەتباي، قوجابەك، تازابەك جانە كوكشەگىر. ولار اۋىلدان ۇزاپ بارا جاتقاندا، ءشايى ەسىك الدىندا تۇرعان. ءۇش اتتى ءۇي سىرتىنان ءوتىپ بارا جاتتى. كەنەت ەڭ الدىڭعىسى تىزگىنىن تارتىپ، بۇعان بۇرىلا قارادى. ونىڭ ءتۇرىن كورگەندە، ءشايىنىڭ جۇرەگى سۋ ەتە ءتۇستى: جازدا جارمەڭكەدە كورگەن جالپاق بەت قالماق. ۇرەيلەنگەننەن ونە بويىنان ءال كەتىپ، ەسىككە دەيىنگى ەكى-ۇش قادامدى ارەڭ اتتادى. ەنەسى بەتىنە ءبىر قارادى دا، قۇشاقتاي الدى.
— قارعام، نە قىلدى؟ ءبىر جەرىڭ اۋىردى ما؟ جاتا قويشى! جۇزىك، جامەش، جۇگىرسەڭدەرشى! قۇداي-اي، ىشىندەگىسى امان بولسا ەكەن!
ءبارى ءشايىنى قاۋمالاپ، تەكەمەتتىڭ ۇستىنە كورپە توسەپ جانتايتتى.
— اياق استى نە بولدى؟ كوزىڭە بىردەمە كورىندى مە؟ — دەدى جامەش باسىنا جاستىق توسەپ جاتىپ.
— كوزىمە ول كورىنگەنشە، شايتان كورىنگەنى جاقسى ەدى. ەستەرىڭدە مە، جارمەڭكەدە سوپىيانىڭ ءانىن ەستيتىن كۇنى ءداۋ ءبىر قالماقتىڭ قاسىنان مۇرنىمىزدى باسىپ قاشىپ ەدىك قوي؟ جاڭا سونى كورىپ، تۇرعان جەرىمدە قۇلاپ قالا جازدادىم. مەنى تانىدى-اۋ دەيمىن، بۇرىلىپ، ءبىر سۇمدىق قارادى. قايتا ورالىپ كەلىپ، ءبارىمىزدى قىرىپ كەتىپ جۇرمەسە جارار ەدى.
— مەن ادىلبەك اتاما ايتايىنشى، كەنجەعاراسىن قاسىمىزعا جىبەرسىن. ەركەگى بار ءۇي ەكەن دەپ، قايمىعار، —دەدى جامەش.
— سويتەيىك، — دەدى جۇزىك تە قوستاپ.
...كەشكى اپاق-ساپاقتا ەسىكتىڭ الدى كەنەت تاسىر-تۇسىر ەتتى. جۇگىرىپ شىقپاق بولعان جۇزىكتى الدەكىم كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەرىپ، ۇيگە كىرىپ كەلدى.
— ويباي، سامەن، اتاما جۇگىر! — دەدى جىعىلىپ جاتىپ.
ەڭگەزەردەي تورت-بەس قالماق ءاي-شاي جوق ءشايى مەن جامەشتى باس سالدى. قاليشا مەن جۇزىك باجىلداپ ارا تۇسپەك بولىپ ەدى، ەكەۋىن ەكى جاققا ۇشىرىپ جىبەردى. ەسىكتىڭ الدىندا تاعى ءۇش قالماق ات ۇستىندە ءازىر تۇر ەكەن. جارمەڭكەدە كورگەن جالپاق بەت قالماق ءشايىنى وڭگەرىپ الدى دا تۇرا شاپتى.
— مەن قىز ەمەسپىن، قاتىنمىن! — دەدى ءشايى دالباسالاپ.
ءداۋ قالماق قىڭق دەگەن جوق. قۇلاعىنا جۇزىكتىڭ داۋىسى ءبىر جەتىپ، ءبىر جەتپەدى. بايقاۋىنشا، ارتتارىنان قۋعىن تۇسپەدى. قالماقتار قاشپاي-پىسپاي تاۋ ىشىنە كىردى. ءا دەگەنشە قاس قارايدى. ەندى ءتىپتى قۋعىن تۇسپەيتىنىن ءشايى سەزدى. قوجابەك پەن تازابەك بولماسا، بۇل اۋىلدىڭ اۋىل بولماسىن وسى جولى بايقادى. قالماقتىڭ قاراسى جيىرما شاقتى ەدى، كوبى جولاي ءبولىنىپ كەتتى دە، اقىرىندا ۇشەۋى قالدى. باجىلداپ كەلە جاتقان جامەشتىڭ دە ءۇنى ءوشتى.
وزگەلەرىنەن ءبولىنىپ شىققان ەكى قالماق تاۋ ىشىنە ەنىپ بارىپ توقتادى. ەكەۋى ەكى جاعىنان ۇستاپ، ءشايىنى جەرگە ءتۇسىردى. جۇلقىنىپ ەدى، ەكەۋى ەكى يىعىنان باسىپ تىرپ ەتكىزبەدى. وزدەرىنشە بىردەمە دەستى. الدەنەگە كەلىسە الماي تۇرعان سەكىلدى. وسى ارادا زورلاماق-اۋ دەپ، ءشايىنىڭ زارەسى ۇشتى.
— ماعان تيمەڭدەر!— دەدى ولاردىڭ ۇياتىن وياتقىسى كەلىپ. — ىشىمدە بالام بار. بايى بار ايەلمىن. سەندەردىڭ اپكەلەرىڭ، قارىنداستارىڭ جوق پا؟ جىلاتپاڭدار مەنى!
— اپكەمىز دە، قارىنداسىمىز دا بار، تەك سەندەي قاتىنىمىز جوق، — دەدى بىرەۋى كەكەتە كۇلىپ.
— قازاق ىشىندە ءجۇرىپ، قازاققا قاس قىلاسىڭدار ما؟ جىبەرىڭدەر مەنى!
— كوپ ءسوزدى قايتەسىڭ، بۇعان دەيىن قازاققا قاتىن بولساڭ، ەندى قالماققا قاتىن بولاسىڭ، — دەدى جاڭاعى جىگىت جەكىپ.
قاسىنداعىسى قاپسىرا قۇشاقتاپ تۇردى دا، ەكىنشىسى اۋزىن ورامالمەن بۋىپ، قولىن جىپپەن تاس قىپ بايلاپ تاستادى.
— ال ەندى اڭگىمەڭدى ايتا بەر، — دەدى كەكەتىپ.
سونان سوڭ ءداۋ قالماق تاعى وڭگەرىپ الدى. بۇلقىنىپ بايقاپ ەدى، ونى اناۋ قۇمىرسقانىڭ قىبىرلاعانىنداي دا كورمەدى. ءسال جۇرگەن سوڭ الدارىنان يت ءۇردى. مالقورانى اينالا القاقوتان وتىرعان بەس ءۇيلى اۋىلعا كەلدى. جەكە ءبىر ۇيگە كوتەرىپ كىرگىزدى دە، اياعىن قوسا بايلاپ، تەكەمەتتىڭ ۇستىنە دوڭبەكشە تاستاي سالدى. ەسىكتى سىقىرلاتىپ، تىقىرلاتىپ ۇزاق جاپتى. ءسىرا، ابدەن مىقتاعان بولۋ كەرەك. سىرتتان دابىر-دۇبىردى ەستىگەنىمەن، نە بولىپ جاتقانىن تۇسىنبەدى. الدەن ۋاقىتتان كەيىن ءداۋ قارانىڭ ءوزى كىردى. ۇستىنە تون جاپتى دا، ءۇن-تۇنسىز قايتا شىعىپ كەتتى. اۋزىمدى اش دەيىن دەپ جەر تەپكىلەپ ەدى، ءتىپتى موينىن دا بۇرمادى. ەسىك تە، تۇڭلىك تە جابىق، تاس قاراڭعى. نەگە اكەلدى، نەگە قول-اياعىن شەشپەيدى، — تۇسىنىكسىز. بەكەردەن-بەكەر اكەلمەيدى، بەكەر قول-اياعىن بايلامايدى، ول — تۇسىنىكتى. سوندا نە ىستەمەك؟ ولتىرسە، ايدالادا-اق ءولتىرىپ كەتپەس پە ەدى؟ شىنىمەن-اق زورلاپ قاتىن قىلماق پا؟ وسى ويدان ءشايىنىڭ تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى. بالاعىنان جىلان جىلجىپ كەلە جاتقانداي تىجىرىندى. وسىمەن ءومىرىنىڭ بىتكەنى مە؟ اكەدەن، شەشەدەن، باۋىردان، تۋعان ەل مەن تۋعان جەردەن — بارىنەن ايرىلسا دا، ءالى تىرشىلىكتىڭ تاۋقىمەتىن تازابەكپەن بىرگە تاتايىنشى دەپ تالپىنىپ ەدى، ونى دا قۇدايدىڭ كوپ كورگەنى مە؟ اتتەڭ-اي، قولىنا ءبىر قارۋ تيسە، ءداۋ تۇرماق، تاۋ قالماق بولسا دا الىسىپ ولەر ەدى! كەۋدەسىنەن جانى شىققانشا كەۋدەسىنە مىنگىزبەس ەدى! ورىسقا دا، قالماققا دا قور قىلعان قۇداي-اي! بۇدان دا جاراتپاي-اق قويسا قايتەتىن ەدى؟!
اۋزى بايلاۋلى بولسا دا، ويى بايلاۋسىز ءشايى شاراسىزدىقتان شىڭعىرىپ جىلادى. ءبىراق جۇرەگى شىڭعىرعانمەن، ءۇنى شىقپادى. باۋىزدالعان قويدىڭ باقىلىنداي بىردەمە ءوز قۇلاعىنا ازار جەتتى. بۋىنىپ ولۋگە دە مۇمكىندىگى جوق مىسكىن دارمەنسىزدىكتەن بۋلىعىپ وكسىدى.
ءبىر كەزدە ەسىك اشىلدى. ءبىراق ەسىكتەن ەشقانداي جارىق كىرمەدى. ەسىكتەن ەنگەن قاراڭعىلىق تىنىشتىقتى بۇزباي ءبىراز تۇردى. سونان سوڭ ەسىكتى ىشىنەن مىقتاپ جاپتى. الدەنەمەن بايلادى. جاقىنداپ كەلدى دە، ۇستىندەگى توندى اقىرىن الىپ تاستاپ، جانىنا جانتايدى. جات ءيىس تە جاقىندادى. ارتىنشا قۇشاعىمەن قاقپاننىڭ شاپپاسىنشا كەۋدەسىن قىسىپ الدى دا، زىلدەي قالماق بار سالماعىن سالدى. ايەل بويىندا دۇلەي كۇشكە بوگەۋ بولاتىن ەش قۇدىرەتتىڭ جوقتىعىنا ءشايىنىڭ كوزى جەتتى. كۇشتىنى توقتاتاتىن قۇدىرەتتىڭ ءبىرى — ۇيات. تاعى ءبىرى — اياۋشىلىق. جانە ءبىرى — مەيىرىم. مۇنىڭ بىردە-بىرى بويىنان تابىلماسا، وندا كۇشتى نە ىستەسە دە، ءبارى — زاڭ.
قالماق اياعىنداعى ءجىپتى الدى دا، اۋزى مەن قولىن شەشپەدى. ءبارىن ءتۇسىندى: باقىرماسىن، قارسىلاسپاسىن دەدى. ەڭىرەپ جىلاعاننان وزگە ەشتەڭە قولىنان كەلمەدى. ءۇنى شىقپاعان سوڭ:
— تاي-كە-ە-ەن! — دەدى جۇرەگىنىڭ داۋسىمەن شاقىرىپ.
* * *
قارعا كوسەم دەسە، دەگەندەي ادام ەكەن. «قازاقتار كەلدى» دەگەننەن-اق دايىندالسا كەرەك، ورنىنان تۇرماي، بارىنە باجايلاپ ءبىر-بىر قاراپ ءوتتى. الدەنە كەنەت ەسىنە تۇسكەندەي، داۋلەتبايعا قايتا جالت قارادى، سونان سوڭ ەسىنە ەشتەڭە تۇسىرە الماعان ادامشا قاباعىن شىتتى.
— ءيا، تانىسا وتىرايىق، جوندەرىڭىزدى ايتىڭىزدار، — دەدى.
الدىمەن قوجابەك سويلەدى.
— مەنىڭ اتىم — قوجابەك. مىنا ءبىزدى باستاپ كەپ وتىرعان اقساقالدىڭ اتى — داۋلەتباي. مەن بۇ كىسىنىڭ ءىنىسى بولام.
— مەن تازابەكپىن. قوجابەك اعانىڭ ءىنىسى بولام.
— مەن داۋكەڭنىڭ كەلىنىمىن، قىرعىز قوجەكە باتىردىڭ قىزىمىن. اكەمنىڭ قويعان اتى — قانىكەي، البانداردىڭ قويعان اتى — كوكشەگىر.
باس شۇلعىپ تىڭداپ وتىرعان قارعا ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— اپىرماي، قوجەكە باتىردىڭ قىزىمىن دەدىڭ بە؟ سەنىڭ اكەڭنىڭ قالاي ولگەنىن ءوز كوزىممەن كورىپ ەم، اينالايىن. قىتايلار قىپ-قىزىل شوققا تىرىدەي لاقتىرىپ ورتەگەندە، قىڭق دەپ ءبىر دىبىس شىعارماپ ەدى! سونى كورگەن قالماقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇسىنەن شوشىپ ويانادى. — كوكشەگىردىڭ الدىنا كەلىپ قولىن ۇستادى. بەتىنە سۇيسىنە قارادى. — مەنىڭ ءۇيىم — سەنىڭ دە ءۇيىڭ، قوجەكە باتىردىڭ قىزى: تورگە شىق! — دەدى قولتىعىنان سۇيەپ.
— ءسىز مەنىڭ اكەمدى ارداقتايتىن ادام بولساڭىز، ءسىزدىڭ ءۇي ماعان دا ءۇي بولماعاندا، كىمگە ءۇي بولادى، قارعا اعا؟
— ءدال ايتاسىڭ، قوجەكە باتىردىڭ قىزى. ال ەندى دۇرىستاپ جوندەرىڭدى ايتىڭدارشى، مەنى قالاي تاپتىڭدار، قايدان كەلەسىڭدەر، قانداي شارۋامەن جۇرسىڭدەر؟
— ونى جاكەم ايتسىن، — دەدى كوكشەگىر داۋلەتبايعا بۇرىلىپ.
داۋلەتباي اڭگىمەسىن قازاقتارعا قالاي تۇتقىن بولعانىنان باستادى. قولىن قاقپاي، ماڭدايىنان شەرتپەي، قازاق اكەسى قانشاما باعىپ-قاققانىمەن، ءوز ەلىن، اسىرەسە كىشكەنتاي ءىنىسىن كوپ جىل بويى ۇمىتا الماعانىن ايتقاندا، قارعا ورنىندا وتىرا الماي قوزعالاقتاپ كەتتى.
— داۋلەتباي — مەنىڭ قازاق اكەم قويعان ات، ءوز اتىم — ءدوربوجىن، — دەگەن كەزدە، ورنىنان قارعا ەكى ۇمتىلىپ تۇرا الماي، ۇشىنشىسىندە ارەڭ تۇردى.
— ءاي، جۇرەگىم سەزىپ ەدى-اۋ! — دەدى داۋلەتبايعا قاراي تالتىرەكتەي اتتاپ. — سەزىپ ەم-اۋ سەنىڭ ءتىرى ەكەنىڭدى!
داۋلەتباي تۇرەگەلگەن بويى تۇرىپ قالدى. ەكى باۋىر قۇشاقتاسىپ، ەڭكىلدەپ ەداۋىر جىلاستى. وعان قازاقتار جارتى جۇمىسى بىتكەندەي جىمىڭداستى.
— قالاي ۇمىتتىڭ، قالاي؟ — دەپ، قارعا باسىن شايقاي بەردى.
— قاشان بالالى-شاعالى بولعانشا ۇمىتا المادىم، ەسىمنەن شىقپادىڭ.
— اپىرماي، بالا باۋىردى ۇمىتتىرادى ەكەن-اۋ، مەنىڭ ۇمىتا الماي جۇرگەنىم بالامنىڭ جوقتىعىنان ەكەن عوي؟ — دەپ، قارعا كوزىنە تاعى جاس الدى.
— باۋىردىڭ بالاسى باۋىرعا بوتەن بولمايدى، ءسىز بۇگىن اعا عانا تاپقان جوقسىز، اعامەن قوسا بالا دا تاۋىپ وتىرسىز، قارعا اعا. جىلايتىن ءجونىڭىز جوق، — دەدى كوكشەگىر.
— دۇرىس ايتاسىڭ، قوجەكە باتىردىڭ قىزى. دۇرىس ايتاسىڭ، — دەپ، قارعا ءوزىن ءوزى زورلاپ، ازار جىميدى.
داۋلەتباي سودان كەيىن نەگە كەلگەن جوندەرىن ايتا باستاپ ەدى، ءسوزدىڭ ءمانىسىن تۇسىنە قويعان قارعا ورنىنان تۇردى دا، اعاسىنا قاراپ قولىن قۋسىردى.
— بولدى، بولدى! الدىما قوجەكە باتىردىڭ قىزى كەلسە، قولعا تۇسكەن اعامدى قۇل ەتپەي، ۇل ەتكەن قازاقتار كەلسە جانە جاي كەلمەي، ءبىر اعامدى توعىز ۇلدان وربىگەن ءبىر اۋىل ەتىپ اكەلسە، مەن قازاقتاردىڭ قانداي شارۋاسى بولسا دا شەشىپ بەرۋگە دايىنمىن!
قارعا بۇلاردى بايتال سويىپ قوناق ەتتى. كەتەرلەرىندە قازاقى جونمەن بۇيىمتاي سۇرادى.
— قام جەمەي قايتا بەرىڭدەر. مالدارىڭدى كىم السا، سونىڭ وزىنە اپارتىپ بەرگىزەم. شەگارادان قاي كۇنى وتەتىندەرىڭدى بىلدىرسەڭدەر، سو كۇنى شەرىكتەرگە تاپسىرما بەرگىزەم، ءبارى ويداعىداي بولادى، — دەدى.
قارعادان قارىق بوپ قايتقان بۇلار ءۇش قىز بەن ءشايىنى قالماقتاردىڭ تارتىپ اكەتكەنىن ەستىگەندە ەسەڭگىرەگەن ادامشا ەس-تۇسسىز ۇزاق وتىرىپ قالدى. جارىق دۇنيەنىڭ تۇندىگى جابىلىپ، جەر الەمدى قاپاس قاراڭعىلىق قىمتاپ العانداي كورىندى. «ەندى ءقايتتىم؟» — دەدى تازابەك ءتۇڭىلىپ. وزىنەن ءوزى سۇراپ، وزىنە ءوزى جاۋاپ بەرە المادى. جاۋابى دا جوق، شەشىمى دە جوق تىعىرىق ءتارىزدى.
— قارعام، — دەدى شەشەسى دەم بەرىپ، — اكەڭ ولگەننەن كەيىن دە ءومىر ءسۇرىپ جاتتىق قوي. ءتىرى ادام تىرشىلىكتىڭ توزاعىن دا تارتادى، ازابىن دا كورەدى، ودان تەك ءولى ادام عانا قۇتىلادى. ىشىندە ۇرپاعىڭ بار ايەلدى جاۋدا قالدىرما. ول — سەنىڭ بولاشاعىڭ. تەك ىشىندەگىسى امان بولسا ەكەن! قارىنداسىڭ دا اعام قۇتقارادى دەپ سەنىپ جاتقان شىعار. ءبارىمىز ءبىر ساعان سەنىپ ءجۇرمىز، شىراعىم.
تازابەك اناسىنىڭ ايتقانىن دا، ايتپاعىن دا ءتۇسىندى. «كەۋدەمدە جانىم باردا ءشايىنى جىلاتپايمىن!» دەگەن ۋادەسى دە ەسىندە.
— سابىرىڭدى جوعالتپا، — دەدى جۇزىك تازابەك مىلتىعىنا قول سوزىپ جاتقاندا. — انا ەكى قىزدىڭ اعايىن-تۋىسى دا دايىندالىپ جاتقان. داۋلەتباي اعانىڭ ەكى ۇلكەن بالاسىن قاسىڭا الساڭ، وندا قارعا تاعى كومەكتەسەتىن شىعار؟
ءداپ وسى اقىلدىڭ دەر كەزىندە ايتىلعانىن ءتۇسىنىپ، تازابەك جۇزىككە سۇيسىنە قارادى.
* * *
ەرتەسى قاس قارايا دۇلەي قالماق تاعى كەلگەندە، «بۇدان دا ولگەنىم جاقسى ەدى!»، — دەدى ءشايى ءتۇڭىلىپ.
— قاتىن بولۋعا كونەمىسىڭ؟ — دەدى قالماق ەڭكەيىپ.
ءشايى باسىن شايقادى. اناۋ ءبىر قولىمەن قاپسىرا قۇشاقتاپ الدى دا، ەكىنشى قولىمەن اياعىن شەشە باستادى.
— تاي-كە-ە-ەن! — دەدى ءشايى تۇنشىعا شىڭعىرىپ. تۇلا بويى تىپىرلاپ قاشتى. ءبىراق جانىن دا جارالاعان، ارىن دا ارامداعان قاراڭعىلىقتان قۇتىلا المادى.
* * *
تازابەك باستاعان التى جىگىت قارعاعا تاعى كەلدى. ول بۇلاردى ءۇن-تۇنسىز تۇنەرىپ تىڭدادى.
— تورگەنىڭ ادامدارى ەكەنىن ايتۋلارىڭنان بولجاپ وتىرمىن، — دەدى قاباعىن ءتۇيىپ. — مالدارىڭدى ايداپ اكەتكەن دە سولار. بۇگىن قايتارىپ بەرۋگە ءتيىس. جىگىتتەرىم ونى وزدەرى جايعاستىرادى. ال مىناعان ءوزىم ارالاسپاسام، بولماس. سىزدەر شاي ءىشىپ جايعاسا تۇرىڭىزدار، مەن جىگىتتەرىمدى ازىرلەي بەرەيىن.
جيىرما شاقتى ساقاداي سايلانعان جىگىت اپ-ساتتە جينالدى. قارعانىڭ سوڭىنان تاۋ بوكتەرلەي تىكە سولتۇستىككە تارتتى. ءداۋ قورانى توڭىرەكتەي وتىرعان بەس ءۇيلى اۋىلعا بۇلار ءتۇس اۋا جەتتى. قارعا الدەنە دەپ قالىپ ەدى، جىگىتتەرى لەزدەمدە ءار ءۇيدى تورت-بەستەن قورشاپ الا قويدى. سونان سوڭ ءوزى الدىعا شىعىپ، اسپانعا ەكى دۇركىن وق اتىپ ەدى، بار ءۇيدىڭ ادامدارى سىرتقا ىتىپ-ىتىپ شىقتى. تەك ءۇشىنشى ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلمادى.
— ايەلىڭ انا ۇيدە، — دەدى قارعا سول ءۇيدى تازابەككە يەگىمەن نۇسقاپ. — الىپ شىق!
مىلتىعىن جۇرە كەزەپ، تازابەك سولاي بەتتەدى. اياعى بايلاۋلى، اۋزى تاڭۋلى ءشايىنى كىرگەن بەتتە باس سالدى. اۋەلى اۋزىن شەشتى دە، كوتەرىپ الدى.
— ەندى مەنى ءوزىڭ دە الما، قالماققا دا قاتىن قىلما، ءولتىرىپ كەت! — دەدى ءشايى باج ەتىپ.
— ءشايى! — دەدى ءبىرىنشى رەت وعان جەكىپ. — ەگەر وسى ءسوزىڭدى ەلدىڭ كوزىنشە تاعى ايتاتىن بولساڭ، وندا، شىنىندا، ءولتىرىپ كەتەم! — سىرتقا كوتەرىپ شىققان سوڭ، اياعىنداعى ءجىبىن ەلدىڭ كوزىنشە باكىسىمەن كەستى دە، ءشايىنى كوتەرىپ اكەپ اتقا مىنگىزگەلى جاتقاندا:
— تۇرا تۇر! — دەدى قارعا قامشىسىن كوتەرىپ. — اتتى دا، ەردى دە مىناۋ تاۋىپ بەرەدى. — تازابەك جالت قاراپ، قارقارا جارمەڭكەسىنە جىلدا كەلەتىن جالپاق بەت قالماقتى بىردەن تانىدى. مىلتىعىن سوعان قاراي كەزەنە بەرگەندە، تاعى قارعا توقتاتتى. — سابىر قىل، تازابەك! اۋەلى ايەلىڭە ات الىپ كەلسىن! — اقىرىپ بىردەمە دەپ ەدى، ءداۋ قالماق ءۇيى جاققا ەمپەڭدەي جونەلدى. ارتىنشا ەرتتەۋلى ات جەتەكتەپ اكەلدى. — ەندى انا اتقا ايەلىڭدى مىنگىز!
— قارىنداسىم مەن باسقا قىزدار قايدا؟
— ولارعا ءبىزدى وسى ءداۋ باستاپ بارادى. ءبارىن دە تابامىز. ال ەندى، تازابەك، مىنا ءداۋدىڭ بويجەتىپ وتىرعان ءوز قارىنداسى بار. جازاسىنا سەن سونى توقالدىققا ال!
— ال، تايكەن، ال! — دەدى ءشايى اشىنا ءۇن قاتىپ.
— اعاسى مىنانداي بولعاندا، قارىنداسى قاي وڭعان دەيسىڭ، قارعا اعا؟ المايمىن!
— وندا كەتتىك.
جامەشتى، تاعى ەكى قىزدى تاۋىپ العانشا قاس قارايدى. بۇلاردى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ، قارعا ءداۋ قالماقتى اتىنان ءتۇسىردى.
— مۇنى اتىپ تاستاعاننان قالماق ازايمايدى، قازاق كوبەيمەيدى، تازابەك. قامشىڭدى ال دا، اشۋىڭدى باس!
— اتىپ تاستاڭىز! — دەدى ءبىر قىزدىڭ اعاسى اشۋلانىپ.
اتىنان ءتۇسىپ، قامشىسىن سالماقتاپ، تازابەك ءداۋ قالماقتىڭ قارسى الدىنا باردى.
— قارعا اعا، قاق ماڭدايدان ۇرسام، مىنا دۇلەي ءتىل تارتپاي كەتەدى. ءبىراق ودان، ءوزىڭىز ايتپاقشى، قالماق تا ازايمايدى، قىلمىس تا ازايمايدى، قازاق تا كوبەيمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، سىزدەن جاقسىلىق كورىپ تۇرىپ، ءبىر قانداسىڭىزدىڭ قانىن جۇكتەپ كەتسەم، ءسىزدىڭ ابىرويىڭىزعا داق سالىپ كەتكەندەي بولام. الايدا ءسىز رۇقسات بەرىپ تۇرعاندى پايدالانىپ، مەن مۇنى ولتىرمەي، مۇگەدەك قىلىپ كەتەيىن. ولە-ولگەنشە ەسىندە ءجۇرسىن، وزگەگە دە ساباق بولسىن.
— ءۋاي، — دەدى ءبىر قالماق كۇدىكتەنىپ، — ول قامشىعا ولمەيدى!
تازابەك تىستەنىپ كوزىن جۇمدى. بۇكىل اشۋىن، ىزا-كەگىن بىلەگىنە جينادى. قالماققا قاراما-قارسى تۇرىپ، سول اياعىن الدىعا سوزدى دا، ءبىر ورنىندا ارى-بەرى تەڭسەلدى.
— اح! — دەپ، اقىرا سىلتەپ قالعاندا، وڭكيىپ تۇرعان قالماق شوككەن تۇيەشە وكىرىپ ەتپەتىنەن ءتۇستى. تۇمسىعىمەن جەر سۇزە جىعىلدى. ءۇش قالماق جىگىتى جۇگىرىپ كەلىپ، جەردەن كوتەرىپ تۇرعىزباق بولىپ ەدى، ول جانى شىعىپ بارا جاتقانداي شىڭعىردى. وڭ يىعى سالبىراپ، بوس ارقاننىڭ ۇشىنشا قولى مەن جەڭى سالاڭدادى دا قالدى.
— قولىڭنىڭ قاتتىسى-اي! — دەدى قارعا باسىن شايقاپ. — تاڭدانعانى ما، ءداۋ قالماققا جانى اشىعانى ما، ونى تازابەك اجىراتا المادى. — ال ەندى جولدارىڭ بولسىن! وتەتىن كۇنى حابار بەرسەڭدەر، وسى جىگىتتەرىم قارسى الادى.
— قارعا اعا، سىزگە مىڭ دا ءبىر راحمەت!
...«كەگىم قايتتى ما، وكىنىشىمنىڭ ورنى تولدى ما؟» — دەدى تازابەك ءوزىن ءوزى ىشتەي تەرگەپ. قاتىنىن زورلادى، قارىنداسىن قورلادى. بار قالماقتى قىرىپ تاستاسا دا، ورنى تولمايتىن وپىق. باقىرىپ جىلاسا دا، اقىرىپ اتتانداسا دا، بولار ءىس بولدى، ەندى ونى ەشقانداي قۇدىرەت قالپىنا كەلتىرە المايدى. زورلانعان قاتىن، قورلانعان قارىنداس تۇرماق، بۇكىل حالىق قورعان تاپپاي قىرىلىپ، قور بولىپ جاتقان جوق پا؟ قىرىلىپ جاتقاندارعا قاراعاندا، ءتىرىنىڭ ءومىرى ءتاۋبا ەمەس پە؟ سوندىقتان جاسىعانىن جاۋى تۇرماق، دوسى دا كورمەۋى كەرەك. ويتسە، ول دا جەڭىلىس. ءشايى دە، جامەش تە كىناسىز. ويتكەنى قورعاۋسىز قالعان ولاردا قورعاناتىنداي شاما جوق. ەركەك باسىنا ءىس تۇسكەندە سىنالادى. باسىنا ءىس ءتۇستى. جاۋ قورلاعان قاتىنى مەن قارىنداسىن ەندى ءوز ەلى قورلاماۋى كەرەك. جاۋدىڭ جاۋىزدىعىن كورگەنى ءۇشىن، قارىنداسى قارىنداس، قاتىنى قاتىن بولماي قالا ما؟
ءوزىن ءوزى قايراعان تازابەك قاتۋ مىنەزبەن جان-جاعىنا قاباعىن ءتۇيىپ قارادى. شايىگە جاناسا كەلىپ، تىزگىنىنەن تارتىپ جامەشكە قاراي جاقىنداتتى.
— ەڭسەلەرىڭدى كوتەر! — دەدى وزگەلەرگە دە ەستىرتە. — جارتى الەمدى قاراتقان شىڭعىسحاننىڭ دا قاتىنىن جاۋلارى تارتىپ اكەتكەن. سول بورتە كەيىن وعان جەر بەتىندە تەڭدەسى جوق ءتورت ۇل تۋىپ بەرگەن. سەندەر دە، قۇداي بۇيىرتسا، قازاقتىڭ كەگىن قۋاتىن قاھارمان ۇل-قىز تۋارسىڭدار. ءبىز تارتقان قورلىق پەن زورلىقتىڭ ەسەسىن سولار قايتارادى.
* * *
قالماقتاردان ايەلى مەن ءۇش قىزدى قايتارىپ اكەلگەن سوڭ، جۇرت تازابەكتى باتىر اتادى. اسىرەسە ونىڭ اتاعىن جالپاق بەت قالماقتى قامشىمەن قالاي ۇرىپ جىققانىن ايتىپ كەلۋشىلەر جايدى. ارالارىنان قورعان بولارلىق ءبىر ۇلدىڭ شىققانىنا ۇلكەن-كىشى ءتاۋبا دەستى. الايدا دۇنيەنىڭ ەتەك-جەڭى بىرتە-بىرتە تارىلىپ كەلە جاتقانىن ءبارى اڭعاردى. سوندىقتان اركىم وزگەدەن بۇرىن ءوز قامىن ويلاۋعا كوشتى. قالماقتىڭ قىلعانى مىناۋ بولسا، قىتايدىڭ كورسەتەرى ءتىپتى زور شىعار دەگەن ويمەن قاليشا بالاسىنا ويدا جوق ءوتىنىش ايتتى:
— بالام، ارى وتپەي-اق، جۇزىكتىڭ اكە-شەشەسىنىڭ قاسىنا بارىپ، كۇرمەتىنىڭ ءبىر قۋىسىن پانالاساق كايتەتىن ەدى؟
— اپا، قالماق — ءبىر كەزدە قازاقتان جەڭىلگەن جاۋ. قانگەلدى، رايىمبەك بابالارىمىز ولاردى ەلدەن، جەردەن قۋىپ شىققان. ال ورىس — ءبىزدى بيلەپ وتىرعان ەل. تاۋدىڭ قۋىسى تۇرماق، جەردىڭ جەتى قات استىنا تىعىلساق تا تاۋىپ الادى. تۇقىمىمىزدى تۇزداي قۇرتادى.
— ءوزىڭ ءبىل، قارعام. مەنىكى انشەيىن بوسقا ابىگەر بولامىز با دەگەن ايەلدىك اڭگىمە عوي.
سۇمبەنىڭ سولتۇستىك تاۋ بەتىنە قازاقتار جينالسا، وزەن بويلاپ، جازىققا قىرعىزدار ۇيىستى. ولاردىڭ جاعدايى ادام شوشىرلىق. كوبىنىڭ نە باسپاناسى، نە سۋىقتا كيەر سىرت كيىمى جوق. ءبىراق بالا-شاعاسى كوپ جانە ايەلدەن ەركەگى از. قايىر سۇراپ، ءقازىردىڭ وزىندە قازاق اراسىندا قاڭعىپ جۇرگەنى قانشاما. قىستىڭ ءبىر سۋىعىنان قالا ما، قالماي ما، قۇداي بىلەدى. ءوزى دە ءولىم اۋزىندا ءجۇرىپ، ولارعا قازاقتىڭ قايىر بەرەتىنىن قايتەرسىڭ؟!
قاس قارايعان كەزدە قىرعىزدار جاقتان تارس-تۇرس مىلتىق اتىلدى. ولاردىڭ ۋ-شۋى قازاقتاردى دا شوشىتتى. ەت ءپىسىرىم ۋاقىتتان كەيىن ارەڭ تىنىشتالدى. نە بولعانىن ءبىلۋ ءۇشىن، قوجابەك ەرتەسى تازابەكتى ەرتىپ باردى. قاپتاعان قىرعىزدان ازىن-اۋلاق قالعانىن بۇلار بىردەن بايقادى. كيىز جامىلىپ وتىرعان جۇدەۋ ايەلدەن ءجون سۇرادى.
— بالا-شاعانى باسىپ كەتە جازداپ، ءبىر توپ اتتى شاۋىپ كەلدى دە: «ويباي، ورىستار كەلىپ قالدى، قاشىڭدار!» — دەدى. ارتىنشا تارس-تۇرس مىلتىق اتىلدى. بىرەۋ ويبايلادى، بىرەۋ شىڭعىردى، بالالار جىلادى، توڭىرەك وپىر-توپىر بولدى دا كەتتى. جۇرت جاپاتارماعاي شەگاراعا لاپ قويدى. الدىنان شىققان قىتايدىڭ شەرىكتەرىنە دە توقتامادى. توقتاتا الماعان سوڭ، ولار دا اتتى. جۇرت باتپاققا باتقانداردى باسا-كوكتەپ قاشتى. سۋعا اعىپ بارا جاتقانداردى كورىپ تۇرىپ، سۋعا سەكىرىپ جاتقاندار بولدى. ءبىرتالايى قولىنان ءتۇسىپ قالعان بالاسىنا قايرىلا الماي زىتتى. قۇداي ءوزى كەشىرسىن، تالاي قاتىن قولىنداعى بالاسىن تاستاي قاشتى. وزەننەن وتە الماي قانشاسى قىرىلعانىن ءبىر قۇداي بىلەدى. مەن ءا دەگەندە ءسۇرىنىپ جىعىلدىم دا، سول ورنىمدا ولگەن كىسىشە جاتا بەردىم.
— ورىستار ساعان تيمەدى مە؟
— قايداعى ورىستار؟ قالماقتار ەكەن ءبارى. جۇرت تۇرا قاشقاندا قاراۋسىز قالعان مالدى تۇگەل قۋالاپ اكەتىپتى. ەندى اشتان ولەتىن بولدىق.
قوجابەك پەن تازابەك وزەن بويىنداعى ولىكتەردى كورىپ، جاعالارىن ۇستادى. كورىپ تۇرىپ، ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەدى. ءار جاستاعى جيىرما شاقتى بالا قايراڭعا باتىپ، باتپاقتان شىعا الماي، تۇنگى سۋىقتا سول كۇيى قاتىپ ءولىپتى. قول ۇشىن بەرەتىن ءبىر ادام تابىلماعانى عوي؟ «سۇراۋسىز ءولىم!» — دەدى تازابەك وزىنە ءوزى سىبىرلاپ.
— و نە؟ — دەدى قوجابەك بەتىنە قاراپ. — بىردەمە دەدىڭ بە؟
— ايتىڭىزشى، اعا، وسىنىڭ بارىنە كىنالى بىرەۋ بار ما، جوق پا؟ الدە ءوز كىنامىزدەن قىرىلىپ جاتىرمىز با؟ ويتكەنى پاتشانىڭ سۇراعان ادامىن بەرسەك، ورىس تا، قالماق تا ءبىزدى بۇلاي قىرمايتىن ەدى عوي؟
— ونى مەن دە ويلادىم، تازابەك. ءبىراق نامىس ولىمنەن دە كۇشتى عوي، ءبارىن نامىسقا شابامىز دەپ باستادىق ەمەس پە؟ بىزگە ەشكىم ەشتەمەنى جوندەپ تۇسىندىرمەي، «بۇل جابايىلارعا تۇسىندىرەتىن تۇگى جوق، ايت تا، ادامىن الا بەر!» — دەدى عوي. جۋاس حالىقتى جۇندەي سالامىز دەپ ويلادى.
— جۇندەۋىن جۇندەدى عوي، كورىپ كەلەسىز!
— ءا-اي، تازابەك-اي، جانى شىعىپ كەتپەگەن سوڭ، كىم بارىپ ءوز ەركىمەن كورگە كىرە قويسىن، بولاشاقتان ءبىر جاقسىلىق كۇتۋمەن وتەمىز دە ءبارىمىز.
* * *
كوشتى قارعانىڭ جىگىتتەرى مىستىڭ سۋىنان وتكىزىپ، اتتىڭ تاۋى دەگەن جەرگە الىپ كەلدى.
— وسى ماڭايعا ورنالاسىڭىزدار، ەشكىم تيمەيدى، — دەدى باستاپ اكەلگەن ادام.
ولار كەتكەن سوڭ، كەسىمدى ءسوزدى قوجابەك ايتتى:
— ءبارىمىز ءبىر سايعا سىيمايمىز، مال-جاننىڭ ىڭعايىنا قاراي بولىنەيىك.
— ءبىز ءبارىمىز انا ءبىر سايعا سىيارمىز، — دەدى تازابەك ءشيلى وزەكتى الىستان بايقاپ. — قيىن-قىستاۋ كۇندە قاباتىڭىزعا العانىڭىزعا، قوجابەك اعا، سىزگە مىڭ قايتارا راحمەت! الدا دا ارالاسىپ تۇرارمىز.
— ءبىز دە ساعان باۋىر باسىپ قالدىق، تازابەك. ءتورت قىزىمىزدى قالماقتان قايتارىپ اكەپ، ۇلكەن قايرات قىلدىڭ. ءداۋ قالماقتى قامشىمەن قالاي ۇرىپ جىققانىڭدى جىگىتتەر جىر عىپ ايتىپ ءجۇر. كەك قايتارىپ جۇرمەسىن، اباي بول!
...تازابەك ادىلبەك اقساقالدى بالالارىمەن قاسىنا الدى دا، سايدىڭ اۋزىنا وتىردى، ال وزگەلەردى سايدىڭ تۇبىنە جىبەردى. وتىز شاقتى قويى، ەكى بۇزاۋلى سيىرى، ەكى وگىزى، ەكى بيە، التى اتى، جالعىز تۇيەسى امان جەتكەن ول كەلە سالا شارۋاسىن ىڭعايلاۋعا كىرىستى. قاسىنا سامەندى ەرتىپ الىپ، اۋەلى بۇتا شاۋىپ اكەلدى دە، سونىمەن قورشاۋلاپ قورا جاسادى. باتىس جاق سايدا ءبىر ءۇي قالماق وتىرادى ەكەن، سۋدى سونىڭ بۇلاعىنان تاسيتىن بولدى. ادىلبەكتىڭ بالالارى مەن باسقالار دا بۇدان كورگەنىن ىستەپ جاتتى.
— اپا، — دەدى جۇزىك ەرتەڭگى شاي ۇستىندە. — تازابەك بولماسا، ءبىز دە قىرعىزدار قۇساپ سۇمبەنىڭ بويىندا قىرىلىپ قالاتىن با ەدىك، كىم ءبىلسىن؟
— ە، قارعام، بارىنە ءتاۋبا! سامەنىڭ دە سەرىك بوپ قاسىندا جۇرگەن جوق پا؟ «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن — وسى.
ەرتەسىندە تازابەك قالماقتىڭ قويىن جايىپ جۇرگەن قازاقپەن جولىعىپ، ءجونىن سۇراپ ەدى، ول:
— ە، باۋىرىم، — دەپ اڭىراي جونەلدى، — كەيدە ادام ولمەي قالعانىنا دا وكىنەدى ەكەن. اكە-شەشەمنەن، ءبىر اعا، ءبىر ىنىمنەن؛ ولاردىڭ ءۇي ءىشى، بالا-شاعاسىنان؛ ءوزىمنىڭ ەكى ۇل، ءبىر قىزىمنان تۇگەل ايرىلىپ، ءبىر قاتىن مەن ءبىر بالامدى امان الىپ شىققانىما دا ءتاۋبا دەپ جۇرگەن بەيباقپىن. ءبارى سۋعا كەتىپ ءولدى. قاتىنىمدى جەتەكتەپ، كەنجە ۇلىمدى قۇشاقتاپ، باسقا ەشكىمگە كومەك جاساي المادىم. ءبۇيتىپ ءتىرى قالعانى قۇرىسىن! ەندى مىنە اشتان ولمەۋ ءۇشىن، قاتىن-بالامىزبەن قالماققا قۇل بوپ ءجۇرمىز.
— قالماق ءۇي بەردى مە؟
— ءۇي دەيتىندەي ءۇي ەمەس، دەگەنمەن، ايتەۋىر، باسپانا. جارقاباقتىڭ استىن ۇڭگىپ قۋىستاپ الدىق. ەڭكەيىپ كىرىپ، ەڭكەيىپ شىعامىز. ءالى وڭالىپ كەتەرمىز دەگەن ءۇمىت قوي انشەيىن.
— ۇمىتتەن ۇلكەن نە بار دەيسىز، اعا؟ اتىڭىز كىم؟
— امالباي.
* * *
قاراشانىڭ اياعىندا قار جاۋىپ، قىس ءتۇستى. سىعىرايعان بىلتەشامنىڭ جارىعىمەن ءبارى كەشكى تاماققا باس قويعان كەز ەدى. ىرگەنىڭ سىرتىنان گۇرس ەتىپ الدەنە سۇيكەنە قۇلادى. ءبارى ۇرەيلەنىپ، بىر-بىرىنە قاراستى. تونىن يىعىنا ىلە ساپ تازابەك تىسقا ۇمتىلدى.
— بايقاشى! — دەدى جۇزىك ساقتاندىرىپ.
ارتىنشا تازابەك ءبىر ايەلدى ۇيگە سۇيرەپ كىرگىزدى. جانى بار ەكەن، ەرنىن قىبىرلاتتى.
— بىردەمە ايتقالى جاتىر-اۋ، بايعۇس! — دەپ، قاليشا قاسىنا باردى. ايەل كوزىن ءبىر جۇمىپ، ءبىر اشتى.
— قاسىندا تاعى بىرەۋلەر بار-اۋ، ءسىرا؟ — دەدى جۇزىك جورامالداپ.
تازابەك تاعى سىرتقا شىقتى. دىبىس بىلىنە مە دەپ، توڭىرەكتى ءبىراز تىڭدادى. قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنگەن سوڭ، ايەلدىڭ قارعا تۇسكەن ءىزىن بايقادى. سونى قۋالاي بارىپ، ەتپەتىنەن قۇلاعان ەرەسەك بالاعا تاپ كەلدى. الگىنى كوتەرە ساپ ۇيگە الىپ كىردى. كەۋدەسىن اشىپ تىڭداپ، تامىرىن ۇستاپ كورىپ، تىرشىلىك بەلگىسىن تابا المادى.
— بايعۇس بالا ەتپەتىنەن جىعىلعاندا، قارعا تۇنشىعىپ ولگەن ءتارىزدى، — دەدى توپشىلاپ.
— بۇل ايەلدىڭ كۇيەۋى دە بولۋ كەرەك، بالام، قاراپ كەلشى! — دەدى قاليشا. تازابەك تاعى تىسقا ۇمتىلدى. ءىز قۋىپ، داۋىس جەتەر جەرگە دەيىن باردى. ەندى كەرى قايتا بەرگەنىندە، بۇيىرلەپ كەتكەن تاعى ءبىر ءىزدى بايقادى. ءسال جۇرگەن سوڭ، ءسۇرىنىپ جىعىلدى ما ەكەن، بۇتا تۇبىندە بۇك ءتۇسىپ جاتقان ەركەكتىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. الاقانىن مۇرنىنا توسىپ ەدى، جىلى لەپ بىلىنگەندەي بولدى. ونى كوتەرىپ اكەپ وشاقتىڭ قاسىنا جاتقىزدى.
— ايەل بايعۇستىڭ ءالى بىتكەن ەكەن، — دەدى قاليشا، — ءۇزىلىپ كەتتى. ەركەگىنىڭ جانى بار ما؟
— بار، — دەدى تازابەك دەرەۋ ونىڭ اياق-قولىن قارمەن ىسقىلاي باستاپ. — كيىمدەرى جۇقا، جاۋراعان، اش تا شىعار، قالاي جەتتى ەكەن بۇل اراعا؟ كيىمىنە قاراعاندا، قىرعىز بولۋ كەرەك. جاعى قارىسىپ قالعان-اۋ دەيمىن؟ ءبىر قاسىق جىلى ءسۇت ۇرتتاتشى، جۇزىك!
— ويباي، مەن قورقام، اپام ىشكىزسىنشى.
— اكەل ءسۇتىڭدى! ءتىرى قالسا، بالا-شاعاما ساۋابى تيەر.
— ءما، اپا. سامەنىمە ساۋابى ءتيسىن.
...كەتپەن-كۇرەگى جوق تازابەك ولگەن ايەل مەن بالاسىن جارقاباقتىڭ استىنا اپارىپ بەتىن جاسىردى. ەركەك ءتۇس اۋا ارەڭ باسىن كوتەردى.
— بالام؟ — دەدى تازابەكتىڭ بەتىنە ءارى ۇمىتپەن، ءارى كۇدىكپەن قاراپ.
— بالاڭ شەشەسىنىڭ قاسىندا...
* * *
ەكى كۇن تولاستاماي جاۋعان قار جەر الەمدى بۇركەپ تاستادى. قوي مەن سيىر قورادا قامالىپ، جىلقى ەكەش جىلقى دا تەبىندەي الماي قالدى. مۇنىڭ ءتۇبى جۇت ەكەنىن تازابەك بولجادى. ساسقانىنان ءشوپ سۇراپ كورشى قالماققا بارىپ ەدى، «جيعانىم ءوز مالىما دا جەتپەيدى»، — دەپ، ول شىنىن ايتتى. ەندى نە دە بولسا دەپ، اكەسىنەن ەستىگەن ارەكەتكە كىرىستى. ەڭ اۋەلى ادىلبەكتىڭ كەنجەعاراسى مەن سامەندى ەرتىپ، تاۋدان ەكى قۋ قاراعاي كەسىپ اكەلدى. بىرەۋىن ۇشكە ءبولدى دە، جۋان بورەنەسىنە ءدال ورتادان جەتەك جاسادى. ال قارسى جاعىنا ەكى جەردەن باسىتقى قاقتى. ءسويتىپ دايىن سۇيرەتپەنى ۇشەۋلەپ جوتانىڭ كۇنگەي بەتىنە اپاردى. ەكى باسىتقىعا كەنجەعارا مەن سامەندى وتىرعىزدى دا، ءوزى جەتەگىنەن تارتىپ تومەنگە سۇيرەدى. سۇيرەتپە بەتكەيدىڭ بوس قارىن سىپىرا جونەلدى. ارشىلعان قاردىڭ استىنان قوعاجۋا تاۋىپ العان تازابەك ەكى بالاعا كورسەتىپ ەدى، تاعى تابامىز دەپ، ولار ودان بەتەر قۇلشىندى. ۇشەۋى ءماز بولىپ، بەتكەيگە ون شاقتى رەت ءتۇسىپ شىققاندا، اجەپتەۋىر جايىلىم ارشىدى. قايتەر ەكەن دەپ، قوراداعى مالدى قويا بەرىپ ەدى، بەتكەيگە جابىسىپ، كۇن باتقانشا تۇرتىنەكتەدى دە جاتتى. ەرتەسىندە بارلىق ءۇيدىڭ ۇلكەن-كىشىسى ارپالىسىپ، وسى ادىسپەن جايىلىم ارشۋعا كىرىستى. تاعى ءبىر كۇنى تازابەك بۇتا مەن ءشيدى شاۋىپ اكەلىپ، بالتامان تۋراپ ارالاستىردى دا، مالعا جەم جاسادى. اعايىندارىنا دا سونى ىستەتتى.
— ارامتاماق بولماي، مەن دە ءبىر جاعىڭا شىعايىن دا، — دەدى جاڭا-جاڭا وڭالىپ كەلە جاتقان قىرعىز ىڭعايسىزدانىپ.
— قىس ۇزاق. سىزگە دە ءالى جۇمىس تابىلار. ازىرشە كۇش جيناي بەرىڭىز، — دەپ كۇلدى تازابەك.
قىرعىز ىستىقكولدىڭ سارىباعىشى ەكەن، اتى — تاباي، قىرىق سەگىزدە. ءبىر اعاسى، ءبىر ءىنىسى ءۇي ىشىمەن تەكەسكە دەيىن بىرگە ۇركىپ كەلىپتى دە، ورىستار زەڭبىرەكپەن اتقىلاعان كەزدە، كىمنىڭ قايدا قاشقانىن بىلمەي، بىت-شىتتارى شىعىپتى.
ۇلكەن ەكى ۇلىنان دا سوندا اداسىپ قالىپتى. كەنجەسىن جەتەكتەپ، قاتىنىن الدىعا ساپ ارەڭ-پارەڭ بەرى ءوتىپتى. قالعاندارىن كۇتىپ، ەكى كۇن سول ماڭايدا ايالداپتى. تالعاجۋ ەتىپ جۇرگەن قۇرتتارى دا تاۋسىلىپ، اقىرىندا اشتان ولەتىن بولعان سوڭ، قاشقاندارعا ەرىپ تەنتىرەي بەرىپتى. ءتورت كۇن بويى نە قازاق، نە قالماق نە ۇيىنە كىرگىزبەي، نە تاماق بەرمەي، ابدەن السىرەپتى. ەندى ولدىك دەپ، بارىنەن كۇدەر ۇزگەن كەزدە، كەنەت وسى ءۇيدىڭ وت جارىعىن قاتىنىنىڭ كوزى شالىپ قالىپتى. الدىعا ءتۇسىپ ۇمتىلعان ەكەن، اجالىنا اسىعىپتى، بايعۇس!
جاز بەن كۇزدە جوندەپ قوڭ جيناي الماعان قوي مالى، تازابەك قانشاما تىربانسا دا، كۇنارا جاۋعان قاردىڭ قىسىمىنا توتەپ بەرە الماي، ولگەنى ءولىپ، ولمەگەنى كوتەرەم بولدى. كوكتەمگە سالىم قوراسىندا ون شاقتى قويى، جەتى جىلقىسى، ءبىر سيىرى مەن ءبىر تۇيەسى عانا قالدى. ۇندارى ءبىتىپ، ەتتەن باسقا قورەكتىڭ ءبارى تاۋسىلدى. امان-ەسەن كوككە ىلىنسە، وسى مالىمىز دا اسىرار دەپ ۇمىتتەندى. ءبىر كۇنى كەشكىسىن:
— باۋىرلارىم-اۋ، بارسىڭدار ما؟ — دەپ، جومارت ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، ولگەن ادام ءتىرىلىپ كەتكەندەي، ايەلدەر شۋ ەتە قالدى. ءبارى جىلاپ كورىستى. جىلاپ ءجۇرىپ كۇلىستى. — وڭكەي تاسباۋىرلار، ءولىپ قالسام دا مەنى ىزدەمەيسىڭدەر، — دەدى ول دا كوزى مەن مۇرنىن كەزەك-كەزەك ءسۇرتىپ.
— كومىرشىگە كەلمەي، ءوزىڭ عوي قاشقان، — دەپ، تازابەك اقتالعان بولدى.
— اۋىلىمىزدى ورىستار ءتۇن ىشىندە اتقىلاپ، قايتا اكە-شەشەمدى امان الىپ شىققانىمدى ايتساڭشى. كومىرشىگە كەلمەك تۇرماق، كورگە كىرىپ كەتە جازدادىق.
— اينالايىن-اي! — دەدى قاليشا كيمەشەگىنىڭ ۇشىمەن كوزىن سۇرتكىلەپ. — ەل كوشىپ كەلگەندەي قۋانتتىڭ عوي ءبارىمىزدى!
— اپا، مىنا كىسىنى تانىمادىم عوي؟ — دەپ، جومارت تەبەگەن اتقا قاراعانداي تابايعا سەكەمدەنە قارادى.
— ول — مەنىڭ قىرعىز ىشىندە جۇرگەن باۋىرىم. ەل الاساپىراندا بىر-بىرىنەن اداسىپ جاتسا، ءبىز تابىسىپ قالدىق.
— ە، قۇتتى بولسىن، اپا. جامەشكە ۇيلەنىپ العان بىرەۋ مە دەپ، جۇرەگىمنىڭ سۋ ەتە قالعانى.
— جومارت اعا مەن جايىندا، ايتەۋىر، جاقسى ويلامايدى.
— كۇيەۋگە تيگەندى جامان دەپ كىم ايتتى؟ جامان بولسا، ساعان جامان شىعار، ءبىزدىڭ قولىمىز وعان جەتپەي ءجۇر.
— سوندا قالاي، ءسىزدىڭ كۇيەۋگە شىققىڭىز كەلىپ ءجۇر مە؟
ءبارى دۋ كۇلدى.
— اپا، مىنا قىزىڭىز نە بولىپ كەتكەن؟ مەنى كەلەكە قىلىپ وتىر عوي!
قاليشادان بۇرىن جۇزىك جاۋاپ قاتتى:
— ءوزىڭ عوي «ءبىزدىڭ قولىمىز وعان جەتپەي ءجۇر» دەگەن.
— وزدەرىڭ ەسىمدى شىعارىپ جىبەردىڭدەر شۋلاپ. قۋانعاندارىڭدى دا، رەنجىگەندەرىڭدى دە ادام بىلمەيدى.
قوجاق پەن سوپىيانىڭ جاعدايىن جومارت بىلمەيتىن بوپ شىقتى.
— مەن سەندەردى ىزدەپ تاساشىعا باردىم، — دەدى تازابەك ءبىرىنشى رەت سول ساپارىنىڭ سىرىن اشىپ. — قوجاقتى جول شەتىندە اتىپ تاستاپتى. سول اراعا كومىپ، بەيىتىن تاسپەن باستىرىپ كەتتىم. سوپىيادان حابار-وشار جوق.
— يماندى بولسىن! جاقسى جىگىت ەدى. ونى ولتىرگەندەر سوپىيانى امان قالدىردى دەيمىسىڭ؟ قازاققا ءتيدىڭ دەپ، تىرىدەي سويعان شىعار؟!
— بىزگە ونى ايتقان جوق، — دەدى جۇزىك باسىن شايقاپ. — قايران قوجاق-اي، جاتقان جەرى جايلى بولسىن!.. ءوزىڭ ءبىزدى قالاي تاپتىڭ؟
— كومىرشىدە جولىقپاعان سوڭ، سەندەردىڭ مەنى ولىگە سانايتىندارىڭدى ءبىلدىم. ءبىراق جەر بوتەن، ەل بوتەن، ىزدەپ شىعۋعا جۇرەكسىندىم. كەلە-كەلە كوزىم ۇيرەندى، كوڭىلىم ورنىقتى. الدىمەن تەكەس ءوڭىرىن ءبىر ءسۇزىپ شىعايىن دەپ ويلادىم. تالاي ادامعا جولىقتىم، تالايدان سۇراستىردىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ، قوجابەك دەگەن كىسىنى تاپتىم. «و، تازابەكتى بىلگەندە قانداي!» — دەپ، قوبىلاندىنى جىرلاعانداي زۋلاتا جونەلدى. سو كىسىنىڭ سىلتەۋىمەن توبەلەرىڭنەن توپ ەتە ءتۇستىم.
— قوجابەك اعالار قايدا وتىر ەكەن؟ ىزدەۋگە مۇرشام بولماي، ۇيات بولدى. سەنىمەن بىرگە بارىپ قايتپاسام بولماس.
— ايتۋىنا قاراعاندا، ءاۋ باستا و كىسى دە وسى ماڭايعا توقتاپتى. ءبىراق مالعا دا، ادامعا دا جايلى تيمەگەن سوڭ، قىس ىشىندە تەكەستىڭ كۇنگەيىنە كوشىپ بارىپتى. قالماقتار قوقاڭداپ كورگەن ەكەن، ىرقىنا كونبەپتى. «اتاسى جەڭىلگەن قالماقتىڭ بالاسىن دا جەڭدىك»، — دەدى ماعان.
* * *
قوجابەكتىڭ اۋىلىنا بارا جاتقان جولدا تازابەك جومارتتان دانەكەر جايىن سۇرادى.
— نە ءوزىن كورمەدىم، نە حابارىن ەستىمەدىم، — دەدى جومارت.
...قوجابەكتىڭ اۋىلى ەكەۋىنىڭ كەلگەنىنە ءارى جىلاپ، ءارى كۇلىپ، ارتىنان كىشىگىرىم جيىن-توي جاساپ جىبەردى. اۋىپ كەلگەن اۋىلدا العاش رەت ءان ايتىلدى. قالماقتار الىپ كەتىپ، ءبىر ايدان كەيىن ارەڭ ورالعان ءبىر ايەل ساي-سۇيەكتى سىرقىراتا انگە سالدى:
— جايلاۋىندا قارقارا جاتۋشى ەدىك،
توپتاپ مالدى بازارعا ساتۋشى ەدىك.
بايمەن قاتار كەدەيگە شىعىن سالىپ،
شاش ەتەكتەن بورىشقا باتۋشى ەدىك.
بىلتىر قۇلىن — بيىل تاي،
بۇگىن كەدەي — ەرتەڭ باي.
ديىرمەننىڭ تاسىنداي
شىر اينالعان دۇنيە-اي!
كەرەۋەتتە كەرىلىپ جاتۋشى ەدىك،
تۇسكە تامان تۇڭلىكتى اشۋشى ەدىك.
جارمەڭكەگە مال ساتقان قالماق كەلسە،
مۇرنىمىزدى ساسىق دەپ باسۋشى ەدىك.
ەندى قالماق قوينىمدا ەرىم بولدى،
بۇل نە دەگەن، جۇرتىم-اۋ، كەرىم بولدى؟
پاڭسىپ جاتقان مامىقتا قايران باسىم،
بوساعاسى قالماقتىڭ ءتورىم بولدى.
ءوز ورنىنا ەل قايتىپ قونار ما ەكەن؟
وسى قورلىق كوڭىلدەن قالار ما ەكەن؟
تەنتىرەتپەي ەل-جۇرتىن، تەپكىلەتپەي،
ءبىر ازامات تىزگىندى الار ما ەكەن؟
تازابەكتىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ كەتتى. بۇل زاردى ءبىر ايەل ەمەس، بۇكىل ەل ايتىپ تۇر ەدى. وشاق باسىنداعى ايەلدەن وسىنشاما زار شىعار دەپ ويلاماعان. ءبارى باس اماندىعىنان باسقانى ويلاي الماي قالعان زاماندا بۇلايشا مۇڭ شاعاتىن ايەلدىڭ تابىلعانىنا تاڭعالدى. «ەل ەسىن جيا باستاعان ەكەن»، — دەدى وزىنشە وي ءتۇيىپ. «ديىرمەننىڭ تاسىنداي شىر اينالعان دۇنيە-اي!» — دەدى ىشتەي قايتالاپ.
سول ءسات سىرتتان القام-سالقام بىرەۋ اپتىعا كىرىپ كەلدى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، بوركى قولىندا. شىرقىمىزدى بۇزادى-اۋ دەگەندەي، وعان ءبارى جاقتىرماي قاراستى.
— باۋىرلار! — دەدى الگى باسىنىڭ بۋى بۇرقىراپ. — قۇريات! قۇريات بولدى!
— مىناۋ نە دەيدى؟ «قۇرياتى» نە؟ — دەپ، جومارت تازابەككە قارادى.
— ءاي، قۇرىپ قالعىر، «قۇرياتىڭ» نە؟ — دەپ، ءبىر ايەل جەكي سۇرادى.
— «قۇرياتىم» سول، اق پاتشا قۇلاپتى. قاشقان قازاق پەن قىرعىز ەلىمىزگە قايتاتىن بوپپىز.
— ونى ساعان كىم ايتتى؟
— كورشى اۋىلدان ءۇش جىگىت كەلىپ، جاعالاي ءشۇيىنشى سۇراپ ءجۇر، سولاردان ەستىدىم.
جۇرت سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي سەندەلىپ قالدى.
— «جاقسى ءسوز — جارىم ىرىس»، ايتقانىڭ كەلسىن! — دەپ، قوجابەك بەتىن سىيپاپ ەدى، ءبارى جاپاتارماعاي بەتتەرىن سىيپاستى.
* * *
تاباي مەن سامەن مالعا قاراپ، قاليشا مەن جامەش ءۇي جيناپ، ءبىر ءسات وڭاشا قالعان جۇزىك پەن ءشايى قورا اينالىپ كەتتى. جۇزىك قاپسىرا قۇشاقتاپ، ءشايىنى وزىنە تارتتى.
— شىنىڭدى ايتشى، تازابەكتىڭ ىقىلاسى بۇرىنعىداي ما؟ «قالماق نە ىستەدى؟» — دەپ سۇرامادى ما؟
— ەشتەمە ايتقان دا جوق، سۇراعان دا جوق.
— ءاي، جانىم-اي، ناعىز ەركەك قوي! ءوزى قالاي ءىرى بولسا، مىنەزى دە سونداي ءىرى. بىرەۋدىڭ بەس بالالى قاتىنىنا دا قىزىعىپ، بۇرىنعى اتالارىمىز تارتىپ الىپ ۇيلەنەدى ەكەن. جاقسى كورگەن سوڭ سويتەت تە. تازابەك تە سەنى جاقسى كورەدى. جاقسى كورەدى دەمەكشى، جومارتقا سەن قالاي قارايسىڭ، وسى؟
— «قالاي قاراعانىڭ» نە؟ سونى جاقسى كورىپ قالدىڭ با؟
— ە، جوعا. سەن دە قايداعىنى ايتادى ەكەنسىڭ.
— ەندى ءوزىڭ عوي «جاقسى كورەدى دەمەكشى» دەپ وتىرعان.
— كوزىنەن بايقادىم، سول ءبىزدىڭ جامەشتى جاقسى كورەتىن سياقتى.
— مۇمكىن. ءبىراق جامەش بەيىل بەرە قويار ما ەكەن؟
— ەكەۋلەپ ءيىپ كورسەك قايتەدى؟
— كورەيىك. سەنىڭ مەنى يىگەنىڭ سياقتى.
* * *
اق پاتشانىڭ قۇلاعانى، ونىڭ ورنىنا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ورناعانى، قىتايعا قاشقان قازاق پەن قىرعىزدىڭ ءوز وتانىنا قايتاتىنى — ءبارى شىندىق بولىپ شىقتى. قوجابەكپەن اقىلداسىپ، تازابەك جاقىن كۇندەردە اتتىڭ تاۋى دەگەن جەرگە جينالۋعا كەلىستى. قۋانتايىن دەپ، بۇل جاڭالىقتى تازابەك امالبايعا دا ايتىپ ەدى، الايدا ول قۋانبادى.
— تۋعان-تۋىستىڭ بارىنەن ايرىلدىم، ەلدە مەنى كىم كۇتىپ تۇر دەيسىڭ؟ كوشەتىن كولىگىم دە جوق، ورتا جولدا بەكەر اشتان ولەرمىن، — دەدى.
تازابەك نە دەرىن بىلمەدى. اۋزىنا ءسوز تۇسپەي ساستى. قاسىنان كەتە بەرىپ:
— ءوزىڭىز ءبىلىڭىز،— دەگەندى زورعا ايتتى.
...اتتىڭ تاۋىنا ەلدىڭ الدى بوپ قوجابەك اۋىلى كەلگەنىن ەستىپ، تازابەك كوشۋگە اسىقتى. كوشىن تۇزەپ، ەندى جۇرگەلى جاتقاندا، شاۋىپكەلى مەن تاۋىپكەلىن ەرتىپ سول ارانىڭ اقالاقشىسى كەلە قالدى.
— كوش كولىكتى بولسىن! — دەدى ىقىلاس ءبىلدىرىپ. — قاشىپ كەلگەن قازاقتاردى تۇگەل قايتار دەگەن بۇيرىق الدىق. بىرەۋ-مىرەۋ قالىپ قويماسىن، تاعى قايدا بار؟
ايتسام با، ايتپاسام با دەپ، تازابەك ءسال ويلاندى.
— كەلەسى سايدا قالماقتىڭ قويىن باققان ءبىر ءۇي بار.
...جۇرت اتتىڭ تاۋىنا جان-جاقتان جينالدى. بالاسى مەن ايەلىن الىپ امالباي دا جەتتى. كيىمدەرى جىرتىق، جاماۋ؛ باسىندا ءۇيى، استىندا اتى جوق، جاياۋ. جاعدايىنىڭ، شىنىندا، قيىن ەكەنىنە تازابەكتىڭ انىق كوزى جەتتى. الايدا اياعاننان باسقا وعان نە ىستەي الادى؟ ادامنىڭ ازعانى، كيىمنىڭ توزعانى اركىمنەن-اق اڭعارىلادى. ءبارى تەك اماندىعىنا ريزا. مالدا دا سيىق قالماعان: ارىق-تۇراق، جامان-جاۋتىك. كوكشەگىر مەن تۇرلىباي اۋىلى قاتار كەلدى. سول ءتۇنى قار جاۋىپ، تۇتەگەن بوران سوقتى. ارىق-تۇراقتان ازداعان عانا تۇياق قالدى، كوككە ىلىنسە، كوتەرىلىپ كەتە مە دەگەن دامە جۇزەگە اسپادى. قاردىڭ قالىڭدىعى سونشالىق، ولگەن سيىردى كورسەتپەي كومىپ تاستادى. سيىرىنىڭ ۇستىنە كيىزدەن جابۋ جاۋىپ، ساۋلىق قويىن بوساعاعا بايلاپ باعىپ، تازابەك كۇنى-تۇنى تىنىم تاپپادى. «سيىرىم مەن ايەلىم ءبىر كۇندە بوسانىپ قالماس پا ەكەن!؟» — دەدى ازىلدەپ.
نە ءۇيى جوق، نە جوندەم كيىمى جوق امالبايدى بالا-شاعاسىمەن ءوز وتاۋىنا كىرگىزىپ الدى. ون كۇن ىشىندە كۇن قايتا وڭالدى. كوكەك ايىنىڭ شۋاعى جەردى دە، ەلدى دە جىلىتتى. الايدا مالدىڭ قوڭى قايتا كوتەرىلگەنشە جۇرت امالسىز ءبىراز ايالداپ قالدى.
قىتايدىڭ ۇلكەن-كىشى باستىقتارى قاشىپ وتكەن ەلدى قۋالاپ قايتارا باستادى. «قاشىپ كەلگەندەردى ءبىر كۇن ۇستاپ قالعانىڭ — ۇكىمەت بۇيرىعىنا قارسى شىققانىڭ» دەپ، ادام جاسىرىپ قالعانداردى قاتاڭ جازالاي باستادى. قۇل مەن كۇڭگە، قىز بەن كەلىنشەككە قارىق بوپ قالعان قالماقتار وڭاي ولجادان ايرىلعىسى كەلمەي، سان الۋان ايلا-شارعى جاساپ جاتتى. ەركەكتى ءوز تۋىسىم، ول دا قالماق دەسە؛ ايەلدى ءوز توقالىم، ەجەلگى ايەلىم دەپ جاتتى.
مامىردىڭ باسىندا اتتىڭ تاۋىنداعىلار ەلگە بەت بۇردى. جۇك ارتقان تۇيەسى، ەكى وگىزى، ازداعان قويى مەن بۋاز سيىرى بار تازابەك وزگەلەردەن جاعدايى كوش ىلگەرى ەكەنىن كوشىپ كەلە جاتىپ بايقادى. ءۇيى دە، مالى دا جوقتاردىڭ ۇسقىنى ادام شوشىرلىق: كوزدەرى شۇڭىرەيگەن، جاقتارى سۋالعان، موينىندا ءىشى قابىسقان دورباسى نەمەسە ىيىعىندا مىج-تىج قورجىنى عانا بار؛ ءىلبىپ جۇرەدى، ىبىلجىپ سويلەيدى، كەۋدەسىندەگى جانى قالاي شىعىپ كەتپەي تۇرعانىنا قايران قالاسىڭ. وسىنشاما ازاپ پەن اشتىققا توتەتىپ كەلە جاتقان بار قۋاتى — تەك «تۋعان ەلگە جەتسەك، تۋعان توپىراقتا ولسەك!» قانا. ادام سەنبەيتىن اقيقات.
كورە-كورە ولىككە دە تازابەكتىڭ كوزى ۇيرەندى: اش ادام اۋەلى اۋىرادى ەكەن، ال اۋىرىپ السىرەگەن ادام جۇرە الماي تالتىرەكتەيدى ەكەن؛ ءبىر كەزدە جىعىلادى ەكەن دە، قايتىپ تۇرمايدى ەكەن. قالتاڭداپ كەتىپ بارا جاتقان ايەلدىڭ شوگە قۇلاعانىن، سول قۇلاعاننان تۇرماعانىن ءوز كوزىمەن كوردى. اتىنان ءتۇسىپ، تامىرىن ۇستاسا، جىعىلعان بەتتە-اق ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن بايعۇس. جول شەتىندە كورپەگە ورانعان قالپى قاتىپ قالعان كەلىنشەك، شاپانىنىڭ شالعايىن جامىلعان كۇيى سىرەسىپ قالعان قارت، شەشەسىنىڭ باۋرىندا قاتىپ ولگەن بالا — ءبارىن كوردى. شەگاراعا جەتۋگە ءبىر كۇن قالعاندا، تاۋ ەتەگىنە توقتاستى. كوشكەن جۇرتتا تۋىرلىقپەن جاپقان كىشىگىرىم تومپەشىك جاتتى. بۇل نە قىلعان تۋىرلىق دەپ، جومارت ءبىر پۇشپاعىنان تارتىپ قالعاندا، استىنان بىر-بىرىنە تىعىلعان كۇيى قاتىپ قالعان التى كىسى شىقتى.
قالماق پەن جۇڭگو شەرىگى قازاقتاردى مال باعىپ جۇرگەن جەرىنەن ايداپ اكەپ ورىستارعا تاپسىرىپ جاتتى. شەگاراعا جەتە الماي جولدا ءولىپ جاتقانداردا قيساپ جوق. قاشقاندا قالاي قىرىلسا، قايتقاندا دا سولاي قىرىلىپ جاتىر. نە انا جاقتىڭ، نە مىنا جاقتىڭ جانى اشىمايدى. ءبىرى ارى قۋادى، ءبىرى بەرى قۋادى. بىلتىر قۋالاپ قىرعان ورىس بيىل قايتا وتكىزىپ الىپ جاتىر. نەگە ءويتىپ وزگەرە قالعانىنا قازاقتىڭ اقىلى جەتپەيدى. ءوت دەپ تۇرعاندا، تۋعان جەرگە جەتىپ الايىق دەيدى ءبارى.
مال تىنىقسىن دەپ، بىرەر كۇنگە ايالداعان اۋىل ابىر-سابىر بولىپ جاتقان. ءبىر كەزدە تابايدىڭ ويبايلاعان جامان داۋسى شىقتى:
— انا جەردە ءبىر توپ ادام ءولىپ جاتىر!
تازابەك ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. بالاسىن قۇشاقتاپ قىرىنان جاتقان ايەلدى اۋەلى ۇقساتتى، ارتىنشا تانىدى: دانەكەر. قاتپارلانعان ماڭدايىنان، شالبارلانعان بەتىنەن بەينەت پەن ازاپتىڭ تابىن تانىپ، سوعان ءوزىن دە كىنالى سەزىندى. ەڭكەيىپ، الدىمەن بالانى اجىراتپاق بولىپ ەدى، تاس قىپ قۇشاقتاپ العان ەكەن، بوساتپادى. تارتىپ الايىن دەپ، بالانى قولىنان ۇستاپ ەدى، الاقانى ءالى جىلى كورىندى.
— تاباي، ءما، بالانى الشى! — دەدى. — قاراشى، جانى بار ما؟
— موينى جىلى.
— اپار اپام مەن جۇزىككە!
جومارت، تاباي ۇشەۋى كەمەلباي مەن دانەكەردى ءبىر بولەك، قالعانىن توبىمەن جىراعا اپارىپ بەتىن جاسىردى. شەشەسى مەن جۇزىك وت جاعىپ، بالانى تىرجالاڭاشتاپ قۇيرىق مايمەن سىلاپ جاتىر ەكەن.
— ءتىرى مە؟ — دەدى تازابەك ءتىرى ەكەنىن كورىپ تۇرسا دا.
— ادام بولار-بولماسىن كىم بىلەدى، ازىرشە، ايتەۋىر، كەۋدەسىندە جانى بار، — دەدى جۇزىك. — سامەنىمە سەرىك بولادى، امان قالسا، اسىراپ الام.
— كورگەن مەن عوي، مەن بالا قىلىپ الام، — دەدى تاباي تالاسىپ. — ولگەن بالالارىمنىڭ ورنىنا قۇدايدىڭ ماعان بەرگەن ولجاسى شىعار؟
— قاتىنىڭ جوق، سەن ءقايتىپ باعاسىڭ؟ ءولتىرىپ الاسىڭ عوي، — دەدى قاليشا ارا ءتۇسىپ.
— ەكەۋىڭە دە بەرمەيمىن، مەن الام، — دەدى تازابەك ويىن-شىنى ارالاس، — بالانىڭ جانىن الىپ قالعان — مەنىڭ شەشەم. سوندىقتان بۇل بالا ماعان ءىنى بولادى. الدە ءوزىمىز بالا قىپ الامىز با، ءشايى؟ كانە، سەن ايتشى!
— اپام كىمگە بەرسە، سول الادى. بىر-بىرىمىزگە بوتەن ەمەسپىز عوي.
— اپا، ايتىڭىزشى، جول دا، ءجون دە مەنىكى ەمەس پە؟ — دەدى تاباي دەگبىر تاپپاي.
— ءيا، سەنىكى، — دەدى قاليشا جىميىپ.— ءبىراق ايتتىم عوي سەن باعا المايسىڭ دەپ. بالاعا اكەدەن بۇرىن شەشە قاجەت. ەگەر جۇزىك شەشە بولۋعا كەلىسسە، وندا بالا سەنىكى.
ءبارى اڭىرايىپ، بىر-بىرىنە قاراستى. تاباي شىن-وتىرىگىن اجىراتا الماي، بىرەسە قاليشاعا، بىرەسە جۇزىككە جاۋتەڭدەپ وتىردى دا قالدى. بالانى قيماعان سوڭ ايتقانى-اۋ دەپ ءتۇسىندى.
— اپا، شىن ايتىپ وتىرسىز با؟ — دەدى جۇزىك تە بەتىنە سەنەر-سەنبەس قاراپ.
— ە، شىن ايتپاعاندا. جارتى-جارتى بوپ جۇرگەنشە، ءبۇتىن بولعاندارىڭ دۇرىس ەمەس پە؟
— وزىڭىزدەن الىستاتقانىڭىز با ءبىزدى؟
— سەنى دە، تابايدى دا وزىمنەن الىستاتپاي، ءبىرجولا قاسىما بايلاپ قويسام دەگەن نيەت مەنىكى. ماعان سىيلاس كەرەك، تازابەگىمە تۋىس كەرەك. ءسويتىپ كوبەيىپ سەپتەسپەسەك، بىزگە بىرەۋ سىرتتان كەلىپ سۇيەۋ بولا ما؟
— سامەنىم ەس ءبىلىپ، ادام بولىپ قالدى، اكەسىنىڭ جىلى وتپەي جاتىپ وندايدى ويلاعانىم كۇنا ەمەس پە، اپا؟
— ساعان بۇگىن-ەرتەڭ تيە قوي دەپ جاتقان مەن جوق، سەنى تاپ ءقازىر الا قويايىن دەپ وتىرعان تاباي دا جوق. ءسوزدىڭ رەتى كەلگەن سوڭ، رەتىن ايتتىم، قالعانىن وزدەرىڭ ويلانا-تولعانا جاتارسىڭدار.
بالانى جۇزىك باۋىرىنا باستى. اتىن سامەنگە ۇيقاستىرىپ ابەن قويدى.
* * *
شەكارادا تازابەكتەردى التى ورىس قارسى الدى. باستىعى ءوزىن يۆان كاراگوزين دەدى مە، كارازوگين دەدى مە، ايتەۋىر، كەرەڭگە ايعايلاعانداي، داۋىستاپ تانىستىردى.
— زدراستيتە! — دەدى تازابەك قولىن ۇسىنىپ.
— اگا، زدراستي، — دەدى يۆاننىڭ قاسىنداعى ورىس وسقىرىنا قاراپ. — تارت ارى اق پاتشاعا وق اتقان قولىڭدى! قانىڭ جۇعادى.
يۆان كورمەگەنسىپ قولىن المادى. تازابەك تىكسىنىپ، التى ورىستىڭ تۇرىنە قارادى. بىردە-بىرىنەن جىلى ىقىلاس اڭعارمادى. «الداپ وتكىزىپ الىپ قىرىپ تاستاماس پا ەكەن؟» — دەدى سەسكەنىپ.
— تازابەك، نە دەيدى مىنالار؟ ءبىز دە بىلەيىك، ايتساڭشى!
— «جومارت، جولىڭ بولسىن! حوش كەلىپسىڭ!» — دەيدى.
— وتىرىك ايتپا، ونداي تۇرلەرىن كورىپ تۇرعام جوق.
— بۇدان بىلاي تەك وسىنداي ءتۇردى كورەسىڭ، ۇيرەنە بەر.
— قۋعان ورىس باسقا، شاقىرعان ورىس باسقا دەپ ويلاپ ەم، ولاي ەمەس-اۋ، ءسىرا؟
— سەنشە، نەمەنە، قاشقان قازاق باسقا دا، قايتقان قازاق باسقا ما؟ — دەدى ءبىر ورىس تاپ-تازا قازاقشا سويلەپ.
جومارت جىم بولدى.
شەگارادان وتكەن سوڭ، ونشا ۇزاماي ءبىر سايعا قوندى. مال دا، كولىك تە، ادام دا ارىق بولعان سوڭ، قوجابەكتىڭ اۋىلى ەكەۋى بىر-بىرىنەن قارا ۇزبەي، كۇنىنە ون-ون بەس شاقىرىمداي عانا جىلجىپ وتىرىستى. ءبىر كۇنى ەسەك ارتقان دەگەن تاۋ بوكتەرىنە جەتتى. كوگى كوتەرىلىپ قالعان شۇرايلى جەر بولعان سوڭ، مال ءۇشىن بەس-التى كۇن ايالداي تۇرايىق دەستى. تۇندە جىلقى جايۋعا كەتكەن تاباي تاڭەرتەڭ شاپانىنا وراپ ءبىر قۇشاق ارپانىڭ ماساعىن الىپ كەلدى.
— مۇنى قايدان اكەلدىڭ؟ بىرەۋدىكىن ۇرلادىڭ با؟ — دەدى جۇزىك تاڭىرقاپ.
— بوكتەردىڭ كۇنگەيى تولعان ماساق. وتكەن كۇزدە سولداتتار ءپىسىپ تۇرعان ەگىندى ورتەسە كەرەك. ساباعى جانعان كەزدە، ءدان تولى ماساعى ءوز سالماعىمەن ءۇزىلىپ تۇسە بەرگەن. كوبى كۇيمەگەن، كەيبىرى جارتىلاي جانىپتى. كۇزدە جاڭبىردىڭ، قىستا قاردىڭ استىندا جاتقاندىقتان، ازداپ داتتانىپتى، جۋىپ جىبەرىپ كەپتىرسەڭ، جەي بەرۋگە بولادى.
— جۋماي-اق جەي بەرسە قايتەدى؟
— وندا ءىشىڭ وتەدى. ءىشىڭ وتكەن سوڭ، بەرەكەڭ كەتەدى.
ەرتەڭىندە قاليشا، جۇزىك، ءشايى، ابەن — تورتەۋىنەن باسقاسى تۇگەل ماساق تەرۋگە شىعىپ، ءۇيدىڭ ىرگەسىن سول كۇنى-اق ارپاعا تولتىرىپ تاستادى. قوجابەكتىڭ اۋىلى مەن امالباي دا، ارتارىنان كەلگەن بىرەر ءۇي — ءبارى جاپپاي ماساق تەرىپ جەتىسىپ قالدى. توقشىلىق اشتىقتى از-ازداپ ىعىستىرا باستادى. ءازىل، كۇلكى جىل قۇسىمەن قابات قايتا ورالىپ جاتتى.
— تاباي بالام ەلدىڭ العىسىن الدى، — دەدى قاليشا، ءسىرا، ادەيى ءسوز قوزعاپ. كوز قيىعىمەن ءشايىنى ءبىر شالىپ ءوتتى. — تىلەۋلى قۇدام مەن اجىكەن قۇداعيىم قانداي ەدى؟! ەكى پەرزەنتىمەن بىرگە كەتكەن اعىنتايدى ايتساڭشى! «تىلەۋلىمەن قۇدا بولام!» — دەپ قۋانىپ، سول قۇدالىعىنىڭ قىزىعىن ءبىر كۇن دە كورمەي تازابەكتىڭ اكەسى دە كەتتى. جازۋ سولاي ما، جاۋىزدىق سولاي ما، بارىنەن ايرىلدىق. بىزگە عانا ەمەس، بۇكىل ەلگە كەلگەن ناۋبەت بولعان سوڭ، «كوپپەن كورگەن — ۇلى توي» دەپ وتىرمىز. ەلگە جەتىپ، ەسىمىزدى جيساق، ءبارىنىڭ جىلىن بىرگە قوسىپ بەرسەك پە دەپ ويلاپ ءجۇرمىن. ونى تازابەكپەن اقىلداسارمىز. سودان كەيىن كۇيەۋگە تيەم دەسە، جۇزىككە دە، ايەل الام دەسە، تابايعا دا رۇقسات ەتەرمىز. سويتەمىز بە، ءشايى؟ الدە سەنىڭ باسقا ويىڭ بار ما؟
— باسقا ويىم جوق، اپا. جۇزىك ماعان ءقازىر جەڭگەدەن دە جاقىن ادام بولىپ قالدى، ءوزىڭىز بىلەسىز. سامەن ەكەۋىنسىز ەش ءومىر سۇرە المايتىن سياقتىمىن مەن.
ەكەۋى — اكە-شەشەمنىڭ دە، باۋىرلارىمنىڭ دا كوزى.
— سولاي ەكەنى سولاي، اينالايىن! ءبۇيتىپ قالارمىز دەپ كىم ويلاعان؟ استاڭ-كەستەڭىمىز شىقسا دا، امان-ەسەندىگىمىزگە ءتاۋبا دەيمىز. ءتىرى قالعان سوڭ، تىرشىلىگىمىزدى جاساماساق، تاعى بولمايدى.
— اپا، بىرنارسە ايتسام، رەنجىمەيسىز بە؟
— ايتا عوي، نەگە رەنجيىن.
— تابايدىڭ، جۇزىكتىڭ جايىن ايتا بەرەسىز، نەگە جامەش جايىندا تۇك ايتپايسىز؟
— ە، ونىڭ نەمەنەسىن ايتام؟ ايتاتىن بىرنارسەسى بولسا، سەندەر ايتىڭدار.
— بالاڭىزدىڭ جومارت دەگەن دوسى بار ەمەس پە؟
— ە، وعان نە بوپتى؟
— سول ءبىزدىڭ جامەشكە كوزىن ءسۇزىپ جۇرگەن كورىنەدى.
— وعان ءبىزدىڭ قىز قالاي قارايدى؟
— اعاسىنان قورقادى.
— ە، اعاسىنا جۇزىك ەكەۋىڭ نەگە ايتپايسىڭدار؟
— ءبىز دە قورقامىز.
— قورىقپايتىن جەردە قورقا قالادى ەكەنسىڭدەر اشەيىن. قىزدىڭ ءوزى قارسى بولماسا، اعاسى قايدا بارۋشى ەدى؟ جۇزىك ەكەۋىڭنەن ارتىلا قوياتىن جۇمىس پا سول؟
— بولدى، اپا، بولدى. ءسىزدىڭ الدىڭىزدان وتتىك، — دەدى جۇزىك كۇلىپ. — ەندىگىسىن ءشايى ەكەۋمىز جوندەيمىز.
— جوندەڭدەر. كۇيەۋسىز قالۋ — حاننىڭ قىزىنا دا كەمىستىك. جوقتان بار جاقسى، جالعىزدىقتان جۇپ جاقسى. جاقسىعا ۇمتىلعاننىڭ نەسى سوكەت؟
* * *
مول ماساققا بولا، ونىڭ ۇستىنە ءتورت قويى قوزداپ، قوزىسى اياقتانسىن دەپ، تازابەكتەر ەسەك ارتقاندا ەكى اپتا ايالدادى. كوشكەندە قوجابەكتەرگە دە، بۇلارعا دا ىلەسپەي، امالباي سول ارادا قالدى. از كۇن بولسا دا دامدەس-تۇزداس بولدىق دەپ، قاليشا ولارعا ءبىر كيىزى مەن كورپەسىن بەرىپ كەتتى. تاعى ەكى قونىپ، باياعى كومىرشىگە جەتتى. سول ارادا قوجابەكتەرمەن قايتا باس قوستى. سەرىكباي بولىستىڭ مىرقاسىم دەيتىن بالاسى قاراقولدا وقىپ ءجۇرىپ، كوتەرىلىس كەزىندە ءۇي ىشىنەن كوز جازىپ قالعان ەكەن، سۇراستىرا ءجۇرىپ، وتباسىمەن كومىرشىدە كەزدەستى. سودان ءۇش كۇن وتكەن سوڭ ءتۇس الەتىندە سايدىڭ اۋزىنان ءبىر توپ اتتى باۋىرىمداپ قويا بەردى. جاڭىلماي، تۋرا كوكشەگىردىكىنە تارتتى. ءجونىن بىلمەككە ءبىر جاعىنان قوجابەك، ءبىر جاعىنان تازابەك كەلىپ، ەسىك الدىندا جولىقتى. ءسال توقتاپ، ەكەۋى ىشكە كىردى. كوكشەگىردىڭ:
— ەلى ءۇشىن ولگەن ارداعىم-اۋ!
باسىڭا ءبىر ۋىس توپىراق سالمادىم-اۋ! — دەگەنىنەن-اق توپ جىگىت سەرىكبايدىڭ قازاسىن ەستىرتۋگە كەلگەنىن تۇسىنە قويىستى. الدابەرگەن اتتى كەڭ جاۋىرىندى، وتتى كوز جىگىت اڭگىمەسىن ايتتى:
— شىلدەنىڭ ون بىرىندە الباننىڭ اقساقال-كوكساقالدارى قارقارانىڭ جەلكەسىندەگى ايت توبەگە جينالدى. سونىڭ ىشىندە بولدىم، — دەپ باستادى. — بالا بەرمەۋگە كەلىستىك. مەن شالكودەدەگى اۋىلىما قايتتىم. بولىستىڭ پەسىرى ءتىزىم جاساپ ءجۇر دەگەندى ەستىدىم. سودان پەسىردى تاۋىپ الدىم دا، كىناگەسىن تارتىپ الىپ، جىرتىپ تاستادىم. ءۇش-تورت كۇننەن سوڭ ءابدىقالىق بولىسقا جولىقسام، «سەنى ۇلىقتار تاپ دەپ جاتىر، ءجۇر، بارايىق»،— دەدى. بارساق بارايىق دەپ، كىراپشىڭكەگە كەلدىك. «ءتىزىمدى نەگە جىرتاسىڭ؟» — دەپ، ول مەنى بىردەن تەرگەۋگە الدى. «ەلدەن جاسىرىپ، ەشكىممەن اقىلداسپاي جاساعان ءتىزىم ەكەن»، — دەدىم. «ۇزاقتىكىندەگى جيىندا بولدىڭ با؟» — دەدى. «جوق»، — دەدىم. سۇراق-جاۋابىمىزدىڭ بولعان-بىتكەنى سول عانا. سودان كەيىن ءابدىحالىقتىڭ قاسىنا اپارىپ اباقتىعا جاپتى دا تاستادى. سەرىكباي دا سوندا ەكەن. ءسويتىپ ورىستىڭ قولىنا ءوزىمىزدى ءوزىمىز تاپسىردىق. ەكى كۇن جاتىپ، ءۇشىنشى كۇنى ۇشەۋمىزدى كەشكە تامان ءۇش اتتى سولدات قاراقولعا قاراي جاياۋ ايداپ شىقتى. الدىمىزدان ءبىر اربالى ورىس قارسى كەزدەستى. «قىرعىزدار اتىسىپ-شابىسىپ ءبۇلىنىپ جاتىر»، — دەدى. ءۇش سولدات نە ىستەرىن بىلمەي ۇرەيلەنىپ تۇرعاندا، ارتىمىزدان جاساۋىل قۋىپ جەتتى دە، قارقاراعا قايتادان الىپ كەلدى. اكەلىپ اباقتىسىنا قايتا تىقتى. ەرتەڭىنە ۇستىمىزگە ون ەكى تارانشىنى اكەلىپ تاعى قوستى. كەلەسى ەل جاتاردا ءۇش قازاق، ون ەكى تارانشى — ون بەسىمىزدى جاركەنتكە قاراي ون بەس سولدات تۋرا وگىزشە تومپىلداتىپ قۋالادى. ءبىر كەزدە مانسۇر دەگەن تارانشى بولدىرىپ، مۇلدە جۇرە الماي قالدى. جولداستارى قاۋمالاپ ءبىراز جەر كوتەرىپ ءجۇرىپ ەدى، بولمادى، سۇلاپ جاتىپ قالدى. ءبىر سولدات ات ۇستىنەن مىلتىعىنىڭ ىستىگىمەن شانشىدى دا تاستادى. بايعۇستىڭ قۇلىنداعى داۋسى شىقتى. ءبىزدىڭ زارە-قۇتىمىز قالمادى. قالعانىمىزدى تاڭعا جۋىق كەگەننىڭ پوشتاسىنا ايداپ اكەلدى. سولداتتار سول ارادا شاي قايناتىپ ءىشتى. ءبىر-بىر وجاۋ بىزگە دە بەردى. سونىمەن تاڭداي جىبىتتىك.
تازابەك الدابەرگەننىڭ اڭگىمە ايتىسىنا ريزا بولدى: وراعىتپاي، وسپاقتاماي، ناق-ناق ايتادى. ىسىلعان، كەزىندە بولىس بولعان كىسى ەكەن.
— سولداتتار تاعى جۇرۋگە دايىندالدى. سول ارادا سەرىكباي تۇردى دا. «ءبىز ءابدىحالىق ەكەۋمىز بۇدان ارى جۇرە المايمىز. اقىر اتاتىن بولساڭدار، ەكەۋمىزدى وسى اراعا اتىپ كەت»، — دەدى. سولداتتار ءوزدى-وزى بىلدىرلاستى دا، بىرەۋى: «جۇرىڭدەر، جاڭا كەتكەن تارانشىنى قۋىپ جەتىپ، سەندەردى سونىڭ ارباسىنا وتىرعىزايىق»، — دەدى. كوندىك. قايقىنىڭ اسۋىنا جاقىنداعاندا ءابدىحالىق پەن سەرىكباي مۇلدەم جۇرە الماي قالدى. سول اراعا ءبىراز دەمالتتى. ورىستار مىلتىقتارىن وقتاپ، تاستى اتىپ، ءبىراز ويناپ-كۇلىپ وتىردى. تاعى جۇردىك. ءبىرازدان كەيىن ءابدىقالىق پەن سەرىكباي تاعى شارشادى. كورگەن كوزىم جازىقتى، سول ارادا سولداتتار ەكەۋىن اتتىڭ باۋىرىنا الىپ قامشىلادى.
— يتتەر-اي! — دەدى كوكشەگىر سول ءسات ىشقىنا ءۇن قاتىپ. — قازاقتىڭ ارداعىن كاپىر سابادى دەگەن نە سۇمدىق؟!
— سودان كەيىن سەرىكبايدى مەن دەمەپ الىپ ءجۇردىم. شارشاپ، ءبارىمىز دە كىبىرتىكتەپ قالدىق. ساسكە بولدى. «مىنالاردىڭ سۇرقى جامان، — دەدى سەرىكباي قۇلاعىما سىبىرلاپ. — يمانىمىزدى ۇيىرەيىك، بۇلار ءبىزدى اتادى. قۇشاقتاسا قۇلايىق، سوندا، بالكىم، بىرەۋمىز امان قالارمىز». سەرىكباي دا سونى ايتىپ ءبىتتى، ارت جاعىمىزدان مىلتىق تارس ەتە قالدى. ءدال الدىمىزدا كەلە جاتقان تارانشى جالپ ەتە ءتۇستى. ىڭق دەۋگە دە مۇرشاسى كەلمەدى. سەرىكباي مەنى قۇشاقتاي الدى. تارس-تۇرس اتقىلاپ جاتىر. ەكەۋمىز قاباتتاسا قۇلادىق. اينالامىز كوك ءتۇتىن. «ءاي، ءابدىقالىق، كوتەر باسىڭدى!» — دەدى سەرىكباي ايقايلاپ. سەرىكباي مەنى باسا قۇلاعان، قوزعالا بەرىپ ەم، «جات! جىبىرلاما!» — دەدى ءابدىقالىق جەكىپ. جالپ ەتىپ ۇستىمە سول كەزدە ءبىر تارانشى قۇلادى. باۋىزداعان مالشا قىرىلداپ، جانى شىقپاي ءبىراز تىپىرلادى. سودان كەيىن اتىس توقتادى. مەن ءالى ءتىرىمىن. ءبىر زاماتتا ۇزەنگى باۋىن سالدىرلاتىپ، ءبىر سالدات باس جاعىما كەلىپ اتىنان ءتۇستى. مىلتىعىن سىتىرلاتىپ وقتاپ اتقالى جاتىر. مەن جابىسىپ جەرگە كىرىپ بارام. كەۋدەمدە جانىم بار ما، جوق پا، بىلمەيمىن. ءولىپ بارا جاتقان سەكىلدىمىن. كەنەت ءدال قۇلاق شەكەمنىڭ تۇسىنان مىلتىق شاق ەتە قالدى. ءولدىم دەپ ويلادىم. جەر-الەم سانامنان ءوشىپ كەتتى. ءبىر كەزدە ورىستاردىڭ دابىر-دۇبىرىن ەستي باستادىم. ءابدىقالىقتىڭ ءۇستى-باسىن ءتىنتتى-اۋ دەيمىن، ەتىكتەرىنىڭ تىقىرى ءدال قۇلاق تۇبىمنەن شىعىپ جاتتى. بىرەۋى القىمىمنان كوتەردى دە، قوينى-قونشىمدى اقتاردى. ءتىلىمدى سالاقتاتىپ، ولگەن كىسىشە دەم المادىم. سىلق ەتكىزىپ تاستاي سالدى. سول كەزدە ەسىمنەن تانىپ قالىپپىن.
— اينالايىن-اي، اجالىڭنىڭ جوقتىعى عوي! — دەپ قالدى ءبىر كەمپىر.
— قانشا جاتقانىمدى ءبىر قۇداي بىلەدى. ءبىر كەزدە انا دۇنيەدەن مىنا دۇنيەگە قايتا ورالا باستادىم. قان مەن توپىراق ارالاسىپ، ءبىر جاق شەكەم شوقپارداي بولىپ قاتىپ قالىپتى. ەكى كوزىم كورمەيدى. شىعىپ كەتكەن ەكەن دەپ شوشىدىم. كوزىمدى جاپقان قاندى توپىراقتى سيپالاپ، از-ازدان ۇگىتىپ الىپ تاستاپ ەم، كوزىم اشىلدى. مىنە مىنا قۇلاعىمدى كوردىڭىزدەر عوي، وق تەسىپ ءوتىپتى. ءدال قاسىمنان شاق ەتە قالعاندا، وسىعان تيگەن ەكەن. — الدابەرگەن تىماعىن شەشىپ تىزەسىنە قويدى دا، قوينىنان سۋسار بورىك شىعارىپ كوكشەگىرگە ۇسىندى. — مىنە، مىناۋ سەرىكبايدىڭ وق تيگەن بوركى.
كوكشەگىر باس ساپ كوكىرەگىنە باستى.
— ارداعىم-اۋ، اجالىڭ ورىستان بولعان ەكەن عوي!؟
— كەلىن، سابىر قىل! — دەدى قوجابەك. — ول وق — ءبىر سەرىكبايعا ەمەس، بارىمىزگە اتىلعان وق. اجالدىمىز ولدىك، اجالسىزىمىز قالدىق. ول وقتىڭ ءالى قانشاعا اتىلاتىنىن، ودان قانشامىزدىڭ ءولىپ، قانشامىزدىڭ امان قالاتىنىمىزدى ءبىر قۇداي بىلمەسە، باسقا ەشكىم بىلمەيدى. ءبارى تىپ-تىنىش، ءبارى تاپ-تازا بولا قالادى دەگەنگە باسقا سەنسە دە، مەن سەنبەيمىن. ءيا، الدابەرگەن، ءسوزىڭدى ءبولىپ جىبەردىك پە، سودان كەيىن ءقايتتىڭ؟
— ءقايتۋشى ەم؟ تۇرا ساپ اقشوقىنىڭ تاۋىنا قاراي قاشتىم. ءبىر شيلەۋىت جەرگە جەتىپ بۇعىندىم. ءتىرى ەكەنىمە ءالى سەنەر-سەنبەسپىن. اڭدىپ جاتقان ورىستار اتىپ سالا ما دەپ، جان-جاعىما الاق-جۇلاق قارايمىن. ءتىلىم اۋزىما سىيماي ءشول اكەتىپ بارادى. جۇرە بەرۋگە جۇرەكسىندىم ءارى ءالىم دە قالماپتى. شاپانىمنىڭ شالعايىمەن بەتىمدى كولەگەيلەپ جاتا كەتىپ ەم، كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى. ەكىندى كەزىندە ءبىر-اق وياندىم. كىشكەنە ءجۇرىپ كەپ ءبىر باستاۋ تاۋىپ الدىم. سۋ ءىشىپ ەم، سول ارادا تاعى ۇيىقتاپ قالىپپىن. كەش باتا ويانىپ، جاياۋ سالپاقتاپ كەلە جاتقانىمدا ەكى اتتى كىسى جولىقتى. بىرەۋى مىڭگەستىرىپ الىپ، اقتاستىداعى اۋىلعا جەتكىزىپ سالدى. سوندا قونىپ، ەرتەسى ءتورت ادام بارىپ سەرىكباي مەن ءابدىقالىقتى، ون ءبىر ۇيعىردى شوعان قۇلاعان سايىنا جەرلەپ قايتتىق. سوندا سەرىكبايدىڭ بوركىن الىپ قاراسام، وق ونىڭ باسىنان ءتيىپتى دە، قانى مەنىڭ بەت-جۇزىمدى جاۋىپ كەتىپتى. سول قاندى مەنىكى دەپ ۇققان سولداتتار مەنى دە ولدىگە ساناعان سىقىلدى. ويلاپ قاراسام، مەنىڭ جانىمدى ءسويتىپ سەكەڭ مارقۇم الىپ قالعان ەكەن. سول ءۇشىن سەكەڭنىڭ ارۋاعىنا رازىمىن، ال ۇرپاعىنا ولە-ولگەنشە قارىزدارمىن!
الدابەرگەن كوزىنە جاس الىپ ەدى، وتىرعاندار قوسىلا پىسىلداستى.
— ال ءقازىر قايدان كەلەسىڭ؟ — دەدى قوجابەك اڭگىمەنى ارى جالعاستىرعىسى كەلىپ. — كوكشەگىردىڭ مۇندا ەكەنىن قالاي ءبىلدىڭ؟
— بىلتىر قىتايعا قاشقانىمدا، ءۇي ءىشىمدى وسى كومىرشىدە قۋىپ جەتكەم. شەگارادان وتكەن سوڭ، توقتاماي قۇلجانىڭ تۇبىنەن ات باسىن ءبىر-اق تارتتىق. مال جوق، باسپانا جوق، ازىق تاۋسىلعان. ولۋدەن باسقا بولاشاق قالمادى. ءتىرى قالعانىما ءتاۋبا قىلماستاي جاعدايعا جەتتىم. اقىرى ءبىر قىزىمنىڭ ارقاسىندا قىتايدىڭ ءۇيىن قىستاپ شىقتىق. قۇرىيات دەگەندى ەستىپ، ەلدىڭ الدىمەن قايتا ورالدىق. سىزدەردىڭ ەسەك ارتقاندا ايالداعاندارىڭىزدى جالپاق ەل ءبىلىپ وتىر. كومىرشىگە جەتكەندەرىڭىزدى ەستىدىم دە، سەكەمنىڭ ءولىمىن ەستىرتۋگە ادەيى كەلدىم.
— ە-ە، ءجون، ءجون، — دەدى قوجابەك سوزا كۇرسىنىپ. — ەل دەپ ءبارىمىز ەڭىرەپ كەلەمىز، ەلدە نە كۇتىپ تۇرعانىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن!
* * *
مامىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مامىراجاي بولدى. كومىرشىدەن كوشۋدى قوجابەك باستادى.
— تازابەك، — دەدى كوشەرىندە جۇرتتىڭ كوزىنشە، — قويشا ۇركىپ قىتايعا بىرگە باردىق، قۋعىن مەن قورلىقتى بىرگە تارتتىق. قۇدايعا شۇكىر، تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا تابانىمىز بىرگە ءتيدى. كەشە عانا قۋعىن-سۇرگىنگە سالعان ورىستىڭ پيعىلى وقىس وزگەرە قالدى دەگەنگە وزگە سەنسە دە، ءوزىم سەنبەيمىن. بيلىكتەن شىققان ءبىر بۇيرىق بار شىعار. قالاي بولعاندا دا، ەلگە قايتارعانى — ادامگەرشىلىك. ءبىز ساعان اۋىل-ايماعىمىزبەن باۋىر باسىپ قالدىق. قيىنشىلىقتا تابىسىپ ەدىك، جاقسىلىقتا دا جۇپ جازباساق، قالاي قارايسىڭ؟ قارابۇلاققا بىزبەن بىرگە بارساڭ، قايتەدى؟
— سويتسەڭشى، قاينىم! ءسويت! — دەپ قالدى كوكشەگىر دە. بۇرىن باۋىرىم دەۋشى ەدى، بۇل جولى قاينىم دەدى ءىشتارتىپ.
— مەن دە سىزدەرگە باۋىر باسىپ قالدىم. بىرگە جۇرسەم دە، بولەك جۇرسەم دە، ەندى ولە-ولگەنشە باۋىر بوپ وتەم. ءبىز، بالالاردى قوسپاعاندا، اكەممەن اعايىن-تۋىس بەس-التى ءۇيمىز. سولاردى شاشىراتپاي ەلگە جەتكىزۋ — مەنىڭ مىندەتىم. اتا-بابامنىڭ الدىنداعى بورىشىم. قارابۇلاق پەن جىلىسايدىڭ اراسى اعايىندى جاتباۋىر قىلىپ جىبەرەتىندەي الشاق جەر ەمەس. مەنىڭ ءجونىم وسىنداي، قوجابەك اعا.
— ءجون ەكەن. وندا بىزگە رۇقسات ەت، ەلگە قاراي جىلجيىق.
— جولدارىڭىز بولسىن!
— اعا! اعا! — دەپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان سامەنگە قوجابەك تە، تازابەك تە جالت قارادى. — ءشۇيىنشى! ءشايى اپكەم بوساندى!
— الا قوي ءشۇيىنشىڭدى، الا قوي، بالام! — دەپ، قوجابەك سامەندى باۋىرىنا قىسىپ. — ءبىلدىڭ بە، كىم كەلىپتى ومىرگە؟
— ۇل، اتا، ۇل!
— شۇيىنشىڭە مەنەن ءبىر تاي ءمىن، بالام! قاليشا اجەڭە ايتا بار: ءارى ەلگە امان-ەسەن ورالعانىمىزعا ىرىم قىلىپ، ءارى تازابەككە ۇيقاستىرىپ، نەمەرەسىنىڭ اتىن ورالبەك قويايىق.
— بولسىن، اعا، ءسىز ايتقان اتتى قويامىز! — دەدى تازابەك تە سامەندى قۇشاقتاپ.
* * *
تازابەكتەر ورنالاسقان جىلىساي قۋلىق تاۋىنىڭ تەرىسكەيىندە، جالاڭاشتىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا، ال قوجابەكتەردىڭ قارابۇلاعى جالاڭاشتىڭ باتىسىندا. ەكى اۋىلدىڭ اراسى — جارتى كۇندىك جەر. جالاڭاش — وسى وڭىردەگى كازاك-ورىستاردىڭ ورتالىعى، ءجۇز ەلۋ-جۇز الپىس ءۇيلى ۇلكەن اۋىل. قازاقتار ءۇشىن وتە ۇرەيلى مەكەن. ويتكەنى ونداعى تۇرعىندار: «سەندەر اق پاتشاعا قارسى شىققانسىڭدار»، — دەپ، ولارعا كەكتى. ال كەك دەگەن ءبىر كەزدە بىتەتىن، تاۋسىلاتىن نارسە ەمەس: بىرەۋ كەك السا، ەكىنشىنىڭ وندا ءوشى كەتەدى؛ ول ءوشىن السا، انانىڭ كەگى قايتا ويانادى، ءسويتىپ جالعاسا بەرەدى، توقتامايدى. سوندىقتان كەگىمىز كەتتى دەپ تۇسىنگەن ورىستارعا ءالى جەتكەن قازاقتى ۇرىپ كەتۋ، وڭاشادا ءولتىرىپ كەتۋ تۇك تە ەمەس، تارتىنبايدى. سەبەبى زاڭدى بىلەتىن دە وزدەرى، زاڭدى ەل ىشىندە جۇرگىزەتىن دە وزدەرى، ەشكىمنەن قايمىقپايدى. قازاقتىڭ ولارعا قارسى كەلەتىندەرى قىرىلىپ بىتكەن. وسىلاردىڭ ءبارىن ويلاي-ويلاي، اقىرىندا شايىگە الىمجەتتىك جاساپ، اتا-ەنەسىن بالا-شاعاسىمەن قىرىپ كەتكەن ەكى ورىستان كەك الماي-اق قويايىن دەگەن شەشىمگە تازابەك ىشتەي يكەمدەلە باستادى. وتكەننىڭ وكىنىشى كوپ بولعانمەن، بۇگىنگى بەرەكەدەن ايرىلىپ قالماۋدى دا ويلادى. كەك ءبارىبىر وتكەننىڭ ولقىلىعىن تولتىرا المايدى. قايتا ودان بەتەر قاۋساتىپ كەتۋى مۇمكىن. كەتكەن ەسەڭدى تەك تىنىشتىق قانا وتەيدى. ءوسىپ-ونۋ مەن كوگەرىپ-كوكتەۋدىڭ ودان وزگە وڭتايلى جولى جوق. «ورنىندا بار وڭالار» دەگەندى، قازاق، ءسىرا، وسىنى ويلاپ ايتقان.
نامىس دەگەن تەك، ايتەۋىر، قارسىلىق جاساپ ءولۋ مە؟ الدە اقىلمەن ايلا جاساۋ ما؟ كەشە قازاقتى قىرعان سول ورىس ءالى قازاقتى بيلەپ وتىر. بيلىك كىمنىڭ قولىندا بولسا، قۇرىق تا سونىڭ قولىندا. قۇرىقتاۋلى اساۋ بۇلقىنعانمەن، قۇرىقتان قۇتىلا الا ما؟ قۇتىلار ەدى، ەگەر اساۋدىڭ شاماسى قۇرىق سالۋشىدان اسىپ تۇرسا. ونداي زامان تۋىپ تا قالا ما، كىم بىلەدى؟ تەك ازىرگە قولدان كەلەتىن قارسىلىق — قىرىلىپ ازايىپ قالماۋ. ويتكەنى «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپايدى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپايدى». قازاققا كوبەيۋدەن وزگە ءۇمىت جوق.
تازابەك شىلدەنىڭ سوڭىندا اكەسى ءومىرالىنىڭ، قايناتاسى تىلەۋلى مەن ەنەسى اجىكەننىڭ، قايناعاسى اعىنتاي مەن ونىڭ ۇل-قىزىنىڭ جىلىن بەردى. قارابۇلاقتان قوجابەكتى، اسىدان كوكشەگىردى، تاساشىدان جومارتتى شاقىردى. ەل تارقاپ، كوڭىلدەرى جايلاسقان سول ءتۇنى ءشايى مەن تازابەك اشىلىپ سىرلاستى.
— سوڭعى كەزدە تۇيىقتاۋ، جۇمباقتاۋ بولىپ باراسىڭ. مەنەن جەرىنىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟ — دەپ، اڭگىمەنى ءشايى باستادى.
— سەنەن نەگە جەرىنەم؟
— ورىستىڭ قورلاعانى — اناۋ، قالماقتىڭ زورلاعانى — اناۋ، سونىڭ ءبارى كوڭىلىڭە كىر بايلايتىن شىعار، قايدان بىلەيىن؟
— ونىڭ ءبارى ويدا تۇراتىنى راس. ەسىمە تۇسكەن سايىن كەك قايتارسام دەپ ارپالىسام. سەنى سولاردان قورعاي الماعانىما قورلانام. ءبىراق ونداي قورلىق پەن زورلىقتى سەن عانا كورىپ، وعان مەن عانا كونىپ جۇرگەم جوق قوي؟ ونى ءبىر سەن، ءبىر مەن ەمەس، كۇللى قازاق باستان كەشتى. ەل كورگەندى ەكەۋمىز بىرگە كوردىك. كىنامىز — تەك قازاق بولعانىمىز. حالىق قۇتىلا الماعان ناۋبەتتەن ءبىز دە قۇتىلا المادىق. الدابەرگەننىڭ نە دەگەنىن ايتتىم عوي: ءبىر قىزىن قىتايدىڭ قوينىنا سالىپ، قىس بويى سونىمەن كۇن كورىپتى. سول ەندى جايماشۋاق زاماندا قازاق ىستەيىن قىلىق پا؟ امالسىزدىقتىڭ، امان قالۋدىڭ قايلاسى. وزگە ۇرپاعىن ولتىرمەۋدىڭ امالى. ەڭ باستىسى، سەن — مەنىڭ ۇرپاعىمدى وسىرەتىن اناسىڭ. قالعانىنىڭ ءبارى — بۇگىن، بۇگىن بولماسا ەرتەڭ ۇمىتىلاتىن وتكىنشى نارسە. سەن مەن ءۇشىن سول باياعى ءشايى قالپىڭداسىڭ. قازاق ورىستان جەڭىلدى، قازاق قالماقتان قورلىق كوردى دەپ، ءوز حالقىمنان تەرىس اينالىپ كەتپەيمىن عوي، سول سياقتى سەنەن دە مەن ەشقاشان سۋىمايمىن. ويتكەنى مەن سەنىڭ ءتانىڭدى دە، جانىڭدى دا تابىنىپ جاقسى كورەمىن. تابىنۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەسىڭ بە؟
— نەگە تۇسىنبەيىن، تۇسىنەم عوي.
— تۇسىنسەڭ، الگىندەي ايەلدىك ءسوزىڭدى بۇدان بىلاي ماعان ايتۋشى بولما!
— تەك شىنىڭدى ايت، مەنى اياپ الداما! — ءشايى كوزىنە جاس الدى.
— قىزىقسىڭ، شايكەن، سەنى الداعانىم ءوزىمدى الداعانىم ەمەس پە؟ سەن كورگەن قورلىقتى قارىنداسىم دا كوردى. ءوزىڭ ويلاشى، سوعان بولا جامەش ەندى قارىنداسىم بولماي قالا ما؟ سەن دە سوندايسىڭ: وعان دەيىن دە ايەلىم بولعانسىڭ، ودان كەيىن دە ايەلىمسىڭ. سەن قىلمىس جاساعان جوقسىڭ، جاساعان — ورىس پەن قالماق. ولاردىڭ قىلمىسى ءۇشىن سەن نەگە جازىقتى بولۋىڭ كەرەك؟
— ەل كوردى، ەل ەستىدى، سودان قورقام، سەنى كەمسىتەدى-اۋ دەپ قىسىلام.
— ەلدىڭ اۋزىنا قاقپاق بولا المايسىڭ. ايتادى، ايتادى دا قويادى. «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دە دە، جۇرە بەر.
— ەلدىڭ ءبارى سەنشە تۇسىنبەيدى عوي!
— ساعان مەنىڭ تۇسىنگەنىم جەتپەي مە، جانىم-وۋ؟
— سونى ۇقپاعان مەن اقىماقتى نەسىنە جاقسى كورەسىڭ؟
— جاقسى قاتىن بولعان سوڭ، جاقسى كورەم.
— مەن دە سەنى ولەردەي جاقسى كورەم، جانىم!
— ول دەگەن قانشالىق؟ كورسەتشى!
— كورسەتۋگە قۇشاعىم جەتپەدى!
شالقايعان ايەلى، ەڭكەيگەن ەركەگى قۇشاقتاسا كەتتى. ارتىنان اڭگىمە-دۇكەن ارى جالعاستى. تاعى ءشايى تۇتاتتى:
— ورالبەكتىڭ ءتۇر-تۇسىن بايقادىڭ با؟
— ناعىپتى؟
— ورىسقا ۇقساپ بارادى.
— ءيا، سولاي سياقتى. سوندا قالاي، سەنىڭ قىز ەكەنىڭدى ءوز كوزىممەن كوردىم عوي؟
— «ورىستىڭ ۇرىعى كەتكەن»، — دەيدى جۇزىك.
— «كەتكەنى» قالاي؟
— سىرتقا اققاندا، ىشىنە دە كەتكەن كورىنەدى.
— ولاي بولا ما ەكەن؟
— بولعانى عوي. ەندى نە ىستەيمىز؟ ونى ەلدەن قالاي جاسىرامىز؟ الدە بالانى بىرەۋگە بەرىپ جىبەرەمىز بە؟
— قوي، قايداعىنى ايتپا. ادام ءوز بالاسىنان ءوزى باس تارتا ما ەكەن؟
— سونى وسەكتەپ، دۇشپاندارىڭ ساعىڭدى سىندىرار دەپ قورقام.
— وسەك تە، ءسوز دە ءبىزدى بيلەمەۋگە ءتيىس، شايكەن. ءوزىمىزدى ءوزىمىز بيلەيمىز. وندايعا وپىرىلا قالاتىن مەنى كىم دەپ ءجۇرسىڭ؟ مەن ءومىر سۇرۋگە، ول ءومىردى تەك سەنىمەن بىرگە سۇرۋگە ءبىرجولا بەكىنگەن اداممىن. ءداتىم بەرىك، كۇدىكتەنبە!
— جانىم! سەنى قۇداي اكە-شەشەمنىڭ، تۋعان-تۋىستىڭ — ءبارىنىڭ وتەۋىنە بەرگەن شىعار؟ قۇشاقتاشى! جالعىزىم!
* * *
«قىرعىز سايعا كەتىپ بارا جاتىر ەم»، — دەپ، قوجابەك جولاي جىلىسايعا سوقتى. قاسىندا قياق مۇرتتى قارا تورى جىگىت بار. «بايعابىل دەگەن جاقىنىمىزدىڭ بالاسى، اتى — قاپەز، ىستامبۇلدان وقىپ كەلدى»، — دەپ تانىستىردى. جيناقى، قاعىلەز جىگىت تازابەككە ءبىر كورگەننەن ۇنادى. ادام جاتىرقامايتىن اشىق-جارقىن ەكەن.
— پاتشا قۇلاعانمەن، ورىستار ورنىندا عوي، — دەدى قوجابەك كۇلىپ. — ءبىز قىرىلدىق، قاشقىن بولدىق، ال ورىستار ءبىزدىڭ يەسىز قالعان مالىمىزعا يە بولىپ، شەتىنەن بايىپ الىپتى. ەندى ءوزىمىزدى سول مالدى باعاتىن مالاي قىلىپ جاتىر.
قازاقتا ءقازىر مال دا جوق، باي دا جوق. «كەدەيشىلىك جىگىتكە قوي باقتىراردىڭ» كەبىن كيىپپىز. جان باعىس ءۇشىن مەن دە سامسالىما كوپزىپ دەگەن ورىستىڭ مالىن باقتىرعالى وتىرمىن. ەكەۋى ءبىر-بىرىن بۇرىننان بىلەدى ەكەن، «ماعان مالىمدى باعاتىن بىر-ەكى قازاق تاۋىپ بەر»، — دەپتى بايعابىلعا. قاسىنا تابايدى قوسىپ، سامەندى جىبەرسەڭشى سوعان. سامسالى ەكەۋىنە باس-كوز بولادى.
— وعان ورىسىڭىز كونسە، تىم جاقسى بولار ەدى.
— قاپەز ەكەۋمىزدىڭ شامامىز بايعابىلعا جەتەدى، ال ول كوپزىپتى كەدەي كۇنىنەن بىلەدى ەكەن، كوندىرەر. ونى ۋايىمداما، سەنىڭ ۋايىمدايتىنىڭ باسقا نارسە. ورىسشاڭ بار، جازاسىڭ، ولاردىڭ قىر-سىرىن ءبىر كىسىدەي بىلەسىڭ، قازاقشا ايتقاندا، كوزىڭ اشىق ادامسىڭ. سەن سەكىلدى ەلگە ءسوزى وتەدى-اۋ دەيتىندەردى ورىستار وڭاشادا ءولتىرىپ كەتىپ جاتىر. سوعان قاراعاندا، ءسويتۋ كەرەك دەيتىن ولاردىڭ قۇپيا ۇيىمى بار. بايقاپ، ساق ءجۇر.
— قايداعىنى ايتىپ، قورقىتا بەرمەڭىزشى، قوجەكە.
— تازابەك-اۋ، قايداعىدان قورقا بەرەتىن سەن ەمەسسىڭ، قايداعىنى ايتا بەرەتىن مەن ەمەسپىن. اڭدىعان جاۋ الماي قويمايدى، قاپى قالىپ جۇرمە. ابىيىر تۇركەبايەۆ دەيتىن ەندى-ەندى ەلگە تانىلىپ كەلە جاتقان جىگىت بار ەدى، ورىسشا وقىعان، ءوز بىلگەنىن قازاق بالالارىنا وقىتىپ جۇرگەن، سونى قالتارىس جەردە ءولتىرىپ كەتىپتى. قاراقول جاقتىڭ ورىستارىنا مالاي بوپ ءجۇرىپ ورىسشا ۇيرەنگەن بەكمىرزا دەيتىن ءبىزدىڭ ءبىر باۋىرىمىز بار ەدى، ونى دا ءتۇن ىشىندە ۇيىنەن الداپ الىپ شىعىپ، ۇرىپ ءولتىرىپتى. ءبىرقاسىم سەرىكبايەۆ دەيتىن ءىنىمىزدى دە ولتىرمەك ەكەن، ول، ايتەۋىر، سەزىپ قالىپ، قاشىپ قۇتىلىپتى. بۇلار ءوزدى-وزى سويلەسكەندە، قازاقتى مەڭزەپ: «ەكى اياقتى اڭ اتۋعا باراسىڭ با؟» — دەيتىن بولىپتى. سونىڭ ءبارىن كورە-بىلە تۇرىپ ساقتىق قىلماساڭ، قالاي بولعانى؟
— ءوزىمىز ءويتىپ ولاردان قورىقساق، وندا نەگە ولاردىڭ مالىن بالالارىمىزعا باقتىرامىز؟
— كوپزىپ العاش ارىپ-اشىپ رەسەيدەن كەلگەندە، بايعابىل ونىڭ وتباسىن ءبىر جىل باعىپتى: ساۋىنعا ءبىر سيىرىن بەرىپ، كيىم-كەشەگى مەن قازان-وشاعىنا، ىشىپ-جەمىنە دەيىن قارايلاسىپتى. ال كوپزىپ ءقازىر جالاڭاشتىڭ اتامانىمەن جاقسى سىباي، سوندىقتان وعان ورىستار سوقتىقپايدى. سونىڭ ءبارىن سالماقتاپ وتىرمىز مەن دە، بايعابىل دا.
— وندا دۇرىس ەكەن، اعا.
* * *
«تاباي مەن سامەندى جالاڭاشقا جەتكىزسىن» دەگەندى تازابەككە قاپەز ايتىپ كەلدى. تازابەك قوجابەكپەن بايعابىلدىڭ ۇيىندە توعىزبۇلاقتا جولىقتى. سودان تاباي مەن ەكى بالانى ەرتىپ قوجابەك ەكەۋى كوبزيەۆتىكىنە كەلدى. ءجۇزى جىلى ورىس ەكەن، بۇلاردىڭ بايعابىلمەن بىرگە كەلگەنىن كورىپ، ورنىنان تۇرەگەپ امانداستى.
— مەندە، ەكى بالامدا — ۇشەۋمىزدە ەكى ءجۇز قارالى سيىر، ءتورت جۇزگە تارتا قوي، ءبىر ءۇيىر جىلقى بار. قىسقاسى، جۇمىس كوپ. ۇلكەن بالام كونستانتيننىڭ اۋلاسى كەڭ، مال دا، سەندەر دە سوندا سياسىڭدار. كيىز ۇيلەرىڭمەن كەلىڭدەر، مەندە بەرەتىن ءۇي جوق، — دەدى كوبزيەۆ.
— كەلۋىن كەلەرمىز-اۋ، ءبىراق ءبىزدى بۇزاقى ورىستاردان قورعاي الاسىز با؟ — دەدى قوجابەك.
— قورعاي الماسام، كەلىڭدەر دەپ نەم بار؟ — دەدى كوبزيەۆ كۇلىپ. — بۇگىن كەلسەڭدەر دە مەن دايىنمىن. قورىقپاڭدار، بالالارعا دا، باسقاعا دا ەشكىم تيمەيدى.
...بۇل شەشىمدى تازابەك وتباسىنا جەتكىزگەندە.
— ويباي، مەن قايتەم؟ سامەندى ەشقايدا جىبەرمەيمىن! — دەپ، الدىمەن جۇزىك شورشىپ ءتۇستى.
— سەنى ەشكىم بالاڭنان اجىراتپايدى، بىرگە باراسىڭ، — دەدى تازابەك ول جاعىن ويلاستىرىپ قويعانىن اڭعارتىپ.
— سوندا قالاي، ءبىزدى بولەك شىعاراسىڭدار ما؟
— بولەك شىعارامىز. ءشايى ەكەۋىمىزدىڭ وتاۋىمىزدى الاسىڭ. ءبىز جاز شىققانشا اپاممەن بىرگە تۇرا تۇرامىز. قوجابەك اعانىڭ قاسىندا بولاسىڭدار. سامەن مەن سامسالىعا تاباي باس-كوز بوپ ءجۇرسىن دەپ شەشتىك.
— تاباي قايدا تۇرادى؟
— ونى ەندى دالاعا جاتقىزبايتىن شىعارسىڭ؟
— اپا، مىنا بالاڭ نە دەيدى؟
— ە، نە دەيدى؟
— تابايمەن بىرگە تۇراسىڭدار دەيدى.
— ە، بىرگە تۇرساڭ، تىستەپ الا ما؟ مىنانداي بۇلىنگەن زاماندا بالاڭ ەكەۋىڭدى قورعايتىن دا ءبىر ەركەك كەرەك شىعار؟
— ىڭعايىڭىزدى بايقادىم، اپا. مەنى بالاڭ ەكەۋىڭ بايلاپ بەرگەلى وتىر ەكەنسىز. جىبەكجان، سەن نە دەيسىڭ؟ قالاي قيساياسىڭ؟
— سامەن — مەنىڭ جارتى جۇرەگىم بولسا، سەن مەنىڭ ءبىر تىرەگىمسىڭ. ەكەۋىڭدى دە كوزىمنەن تاسا قىلعىم كەلمەيدى. ويتكەنى سەندەردەن وزگە مەندە توركىن جوق. سەن اكە-شەشەمنىڭ دە، باۋىرىمنىڭ دا كوزىسىڭ. ساعان اپامنىڭ دا، تازابەكتىڭ دە جاماندىق ويلامايتىنىن جاقسى بىلەسىڭ. ولاردىڭ دا ويلاعانى سامەن ەكەۋىڭنىڭ قامىڭ. سونىڭ ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ، مەن نە دەيىن؟ تابايدىڭ سامەنگە، سامەننىڭ تابايعا قالاي باۋىر باسىپ كەتكەنىن ءوزىڭ دە كورىپ ءجۇرسىڭ عوي. «ەكى جارتى — ءبىر ءبۇتىن» بولعاندارىڭا مەن قارسى ەمەسپىن.
— اپا! — دەپ، جۇزىك تاعى بىردەڭە دەي بەرىپ ەدى،
— بولدى، ماعان ەشتەمە ايتپاي-اق قوي، — دەدى قاليشا. سونان سوڭ: — بالام، — دەدى تازابەككە، — ءبىر قويىڭدى سوي دا، كەشكە ادىلبەك اعاڭدى شاقىرىپ، تاباي مەن جۇزىكتىڭ نەكەسىن قيدىر. اۋەلى سامەننەن سۇرا. «سەن كەلىسەسىڭ بە؟» دە. ول كەلىسسە، وزگەمىز قايدا بارامىز؟ ءسويت، بالام. تويعا شامامىز كەلمەسە دە، مۇسىلماندىقتىڭ ىرىمىن جاسايىق.
— ماقۇل، اپا. ءبىراق بۇعان تاباي كونبەي قويىپ ماسقارا قىلماسىن.
— ە، ول كونبەسە، جۇزىك جىلاپ قالار دەيمىسىڭ؟ ءبىر ايەل، ەكى بالاعا بىردەي يە بولعانعا قايتا ونىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتەر. ىسىڭە كىرىسە بەر، بالام. تابايمەن مەن الدەقاشان سويلەسىپ قويعام.
* * *
قوجابەك پەن تابايدىڭ كيىز ءۇيى كونستانتيننىڭ اۋلاسىنا قاتار تىگىلدى. تاباي جىلقىعا، سامسالى سيىرعا، سامەن قويعا يە بولدى. تاباي مەن جۇزىكتى كوشىرىسىپ كەلگەن تازابەك كەتەرىندە ازىلدەپ كۇلدى:
— اپكە، بايقاڭىز، ورىستىڭ جىلقىسىن ايداپ كۇيەۋىڭ قىرعىز اسىپ كەتىپ جۇرمەسىن.
— سويتەر ەدىم، — دەدى تاباي دا قاراپ تۇرماي.— ول جاقتان، اتتەڭ، جۇزىكتەي ايەل تابىلمايدى؛ ايەل تابىلسا دا، سامەن مەن ابەندەي بالا تابىلمايدى؛ ءتىپتى ولار تابىلسا دا، تاپ سەندەي تۋىس تابىلمايدى، — دەپ، تازابەكتى تاباي قۇشاقتاي الىپ، جىلاپ جىبەردى. — سوندىقتان سەن ەندى بۇدان بىلاي جامان جەزدەڭدى قىرعىز-قىرعىز دەپ قوڭاشتاي بەرمەي، قازاق-قازاق دەپ قولپاشتاي بەرسەڭشى!
— سوزىڭە قۇلدىق! سەنى قولپاشتاماعاندا، كىمدى قولپاشتايمىن؟ جۇزىك، سامەن، ابەن — تورتەۋىڭ جەر بەتىندەگى ەڭ جاقىنىمىزسىڭدار ءبىزدىڭ. ءۇيىمىز بولەك بولعانمەن، تىرلىگىمىز ءبىر.
— سول بىرلىكتى قۇرعان سەنسىڭ،— دەدى تاباي كوزىن سۇرتكىلەپ. — سەن امان ءجۇر. ءبىز ساعان اتقوسشى بولا الساق تا جارار.
...تازابەك جالاڭاشقا ءجيى كەلىپ تۇراتىن بولدى. «كورىپ كەلشى!» — دەپ ءشايى جۇمسايدى، «ءبىلىپ كەلشى!» — دەپ شەشەسى جۇمسايدى، ءوزىنىڭ دە كەلگىسى، كورگىسى كەلىپ تۇرادى. قيراعان، كۇيرەگەن ءومىردى قايتا قۇرساۋلاعان جۇزىكتىڭ قىلىعىنا قايران قالىپ ريزا. تابايدىڭ قىبىن تاۋىپ، بىرەسە: «سامەننىڭ اتاسى-اۋ!» — دەيدى، بىرەسە: «ابەننىڭ اكەسى-اۋ!» — دەيدى. دارداي ەركەك سوعان دالاقتاي بولادى، سونى ءار ەستىگەن سايىن باسى باقىتتان ءبىر اينالماي، مىڭ اينالىپ كەتەدى-اۋ، ءسىرا؟! ءبىر كەلگەنىندە جۇزىك ءوڭى قاشىپ، ۇرەيلەنىپ قارسى الدى.
— نە بولدى؟ ءوڭىڭ قاشىپ كەتىپتى عوي؟ — دەدى تازابەك تىكسىنىپ.
— ويباي-اي! جاڭا عانا باياعى ەكى جاۋىز ورىستىڭ بىرەۋىن كوردىم، — دەدى ءدال سول ورىس الدىندا تۇرعانداي قالشىلداپ. — ەكەۋمىز دە بىر-بىرىمىزگە باجىرايا قاراپ قالدىق. تانىدى، ءيتتىڭ بالاسى. ول اتتى، مەن جاياۋ. تاپ بەرەدى ەكەن دەپ، تىزەم دىرىلدەپ، جىعىلىپ قالا جازدادىم. ءوتىپ بارىپ، ارتىنا بۇرىلىپ قارادى. سىرتىمنان قاي قوراعا كىرگەنىمدى باقىلادى ما، جوق پا، ونىسىن بىلمەيمىن، مەن ارتىما قاراۋدان قورقىپ، ۇيگە زورعا جەتتىم. ءاي، بەكەر كەلگەن ەكەمىز جالاڭاشقا. مەنىڭ كۇيەۋىم ەكەنىن بىلسە، ول الدىمەن، قۇداي بىلەدى، تابايدى ولتىرەدى. بالالارعا دا زيان جاساي ما، كىم بىلەدى. سەن ساق بولشى. ەندى بىزگە كوپ كەلە بەرمە. كوزىنە تۇسسەڭ، سەنى اڭديدى. جالعىز-جارىم قازاقتى كوزگە تۇسپەيتىن جەردە ورىستار ءولتىرىپ كەتىپ جاتقان كورىنەدى. ونداي ءسوزدى وسىنداعىلاردان كۇنارا ەستيمىز.
— كورگەنىڭ قايسىسى؟
— جيرەن مۇرت جاستاۋى. شىلتيگەن ارىق. كوزى ءبىراق وڭمەنىڭنەن وتەدى: سونداي سۋىق، ىزعارلى.
— مەنەن بۇرىن تابايدى ساقتاندىر، وزىنە دە، بالالارعا دا اباي بولسىن.
تاعى بىرەر كۇننەن كەيىن تازابەك جالاڭاشقا كەلىپ، كەشتەۋ، ءبىراق كۇن باتپاي قايتتى. توعىزبۇلاقتى باسىپ، جىلىسايعا اقتوعاي ارقىلى وتپەك بولدى. اقتوعايعا جەتە بەرگەنىندە كۇن باتتى. نەگە ەكەنىن، «سەن ساق بولشى» دەگەن جۇزىكتىڭ ءسوزى ەسىنە ءتۇستى. جان-جاعىنا قارادى. قاراڭعى تۇسكەنشە اقتوعايدان ءوتىپ كەتەرىن بولجادى. اتىن تەبىنىپ، جەدەلدەتە ءجۇردى. الدەبىر ساقتىقپەن تومەنگى وتكەلگە بۇرىلماي، سارقامىس جاققا ورلەپ كەتتى. سول ءسات وتكەل جاقتان مىلتىق تارس ەتە قالدى. زىڭ ەتكەن وق جەلكە تۇسىن جاناي ءوتتى. ءولىمنىڭ ۇرەيى ونە بويىن مۇزداتىپ جىبەردى. جالت قاراپ، مىلتىق كەزەنگەن ەكى اتتىنىڭ وزەن جاقتان شىعا كەلگەنىن كوردى دە، تۇرا شاپتى. ەكىنشى وقتىڭ اتىلعانىن تۋ سىرتىمەن ەستىدى. سارقامىستىڭ قورىسىنا كىرە بەرگەندە، ءۇشىنشى وق تاپ قاسىنداعى شىرعاناقتى كىرش ەتكىزىپ قيىپ ءتۇستى. اجالدىڭ اينالسوقتاپ جۇرگەنىن جۇرەگىمەن سەزدى. قالىڭ اعاشتىڭ اراسىندا جول — بىرەۋ، اداستىرا المايدى، اتپەن تىعىلا دا المايدى، نە ىستەۋى كەرەك؟ نە دە بولسا تاۋەكەل دەپ، شارىن وزەنىنەن وتپەستەن اتىنان قارعىپ ءتۇستى. كوك شۇباردى قامشىمەن بىر-ەكى سالىپ جىبەردى دە، ءوزى وڭ جاقتاعى اقتوعايدىڭ قالىڭىنا قويدى دا كەتتى. قۋعىننىڭ كەلىپ قالارىن بولجاپ، ونشا ۇزاماي جاتا قالدى. ەكى ورىس قىرىق-ەلۋ قادام جەردەن قوقاڭداپ وتە شىقتى. ورنىنان تۇرىپ، اڭنىڭ جىمى ما، مالدىڭ ءىزى مە، ءبىر تاپتاۋرىنعا ءتۇسىپ، وردەگى مويناقتىڭ جوتاسىنا قاراي تارتتى. توعاي ءبىر جەردە شالاڭ، ءبىر جەردە قالىڭ، جالتاقتاپ، ساقتانا قاشتى. ءبىرازدان كەيىن ويلانا باستادى. ەكەۋلەگەن ورىس قۇتقارماۋى مۇمكىن. اقىر ولەتىن بولعان سوڭ، جاستىعىمدى الا جاتىپ، تىم قۇرىسا بىرەۋىن مەن دە ولتىرەيىن دەپ بەكىندى. كەنەت ات كىرە المايتىن قورىسقا جاتا قالعىسى كەلدى دە، ات كىرە المايتىن جەرگە وق كىرە الادى عوي دەپ، قايتا قوبالجىدى. كوكشۇباردىڭ ۇستىندە يەسى جوق ەكەنىن كورگەن سوڭ، ءسوز جوق، ەكى ورىس كەرى قايتادى. سوندا قايدا بارادى، مۇنى قايدان ىزدەيدى؟ جاياۋ ادام وزەننەن وتە المايدى، سوندىقتان ولار مۇنى شارىننان ءوتىپ العان سوڭ تىعىلدى دەۋى مۇمكىن. ءبىر شاتاسسا، سودان شاتاسادى. ولاي ويلاسا، ەكىنشى رەت شاتاسىپ، وندا وزەندى قۇلداي قاشتى دەپ قۋادى. ال ەگەر وزەننەن وتپەدى دەپ ەسەپتەسە، وتكەلدىڭ تەك ءور جاقتا ەكەنىن بىلەدى، وندا وزەندى بويلاي قۋادى. الدا-جالدا وعان دا، بۇعان دا ءدۇدامال بولسا، وندا ەكەۋى ەكى ءبولىنىپ، ءبىرى وزەندى قۇلداي، ءبىرى بويلاي ىزدەيدى. قۇداي ءساتىن بەرسە، سوندا بىرگە ءبىر كەزدەسىپ قالۋى مۇمكىن.
قاراڭعى تۇسكەن سايىن تازابەك باتىلدانايىن دەدى. قاشا-قاشا توعايدىڭ شەتىنە جاقىندادى. ورگى وتكەل وسى ارادا. جاياۋ ادام توعاي ىشىندە بايقالمايدى، ال اتتى ادام الىستان قاراڭدايدى. ولار بۇدان قارسىلىق كۇتپەيدى، قاشقىننىڭ ماقساتى تەك قاشۋ، قايتسە دە قۇتىلۋ دەپ سانايدى. سونى پايدالانۋى كەرەك. وتكەلدىڭ تۇسىنا كەلىپ ءبىراز ويلاندى. قۋعىن ارعى بەتتەن كەلسە، وسى ارادان بەرى وتەدى؛ بەرگى جاقتان كەلسە، ارى وتەدى. بۇدان كەيىن تىعىلاتىنداي توعاي جوعىن بىلەدى، سوندىقتان وسى ارادان ۇستايمىز دەپ سەنەدى.
وتكەلدىڭ بەرگى بەتىندەگى ءسامبى تالعا كوزى ءتۇستى. شاشاقتارى جەرگە جەتكەنشە سالبىراپ، قۇرعان شىمىلدىقشا دوڭگەلەنىپ تۇر ەكەن. سوعان تىعىلسا، كورىنبەيتىنىن بىردەن بولجادى. سۋدان ءوتىپ كەلە جاتقان قۋعىنشى، ءسوز جوق، سودان — ءسامبى تالدان — سەكەمدەنەدى. ال جولدىڭ ەكىنشى جاعىنداعى يتمۇرىندى ەلەمەيدى. ءبىراق ول دا ءبىر ادامدى قالقالاي الادى. سەزىكتەنگەن ادام ءسامبى تالعا الاڭداپ كەلە جاتقاندا، يتمۇرىن جاقتان اتىلىپ بارىپ باس سالۋى كەرەك. سول ويعا بەكىندى دە، قامشىسىن وڭتايلاپ يتمۇرىننىڭ تۇبىنە تىعىلدى.
قاراڭ ەتكەن اتتىلىنى تازابەك ارعى بەتتەن بايقادى. قول-اياعى سۋىنىپ قويا بەردى. ول — اتتى، بۇل — جاياۋ. ونىڭ مىلتىعى بار، بۇل قۇرقول: قامشىسىنان باسقا قارۋى جوق. ونىڭ الدىندا تازابەكتىڭ جازىعى جوق، ال ول مۇنىڭ بۇكىل قايىن جۇرتىن قىرىپ سالىپ، العالى وتىرعان ايەلىن زورلادى. ونىمەن قويماي، ەندى ءوزىن ولتىرمەك. ءقازىر قايسىسى قاتەلەسسە، سول ولەدى. ول دا ساق، بۇل دا ساق. ءبارىن ساتتىلىك شەشەدى.
وتكەلدەن ءوتىپ كەلە جاتىپ، قۋعىنشى ءسامبى تالعا جالتاقتاي بەردى. ول وزەننەن وتە شىققاندا، تازابەك يتمۇرىننىڭ تاساسىنان ساقپانشا اتىلدى. سول قولىمەن اتىنىڭ شىلبىرىنان شاپ بەردى دە، وڭ قولىمەن ەتەگىنە جارماستى. مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ۇرماق بوپ، ورىس قولىن كوتەرە بەرگەندە، بۇل قامشىمەن قاق باستان ءبىر تارتتى. مىلتىعى قولىنان سۋسىپ، جيرەن مۇرت ەكى بۇكتەتىلىپ ەردىڭ قاسىنا قۇلادى. تازابەك اتتان جۇلىپ الدى دا، كەۋدەسىن تىزەسىمەن باسىپ تۇرىپ، شىلبىردىڭ ءبىر ۇشىن كەڭىردەگىنە وراپ، ەكىنشى ۇشىن ىشقىنا تارتقاندا، قىلعىنعان ورىستىڭ تىپىر ەتۋگە عانا شاماسى كەلدى.
تازابەك تەز قيمىلدادى. اۋەلى ورىستىڭ اتىن اعاشقا بايلاپ قويىپ، ءوزىن كوتەرىپ اپارىپ وزەنگە اعىزىپ جىبەردى. سونان سوڭ مىلتىعىن الىپ، اتىنا ءمىنىپ، وتكەلدەن ارعى بەتكە ءوتتى. ەكىنشى ورىس امان كەتسە، تاعى تىنىشتىق بولمايتىنىن ءتۇسىندى. سوندىقتان ەندى سونى اڭدىدى. ەگەر ول وزەننىڭ تومەنگى جاعىنا كەتسە، ول ارادان مۇنى تاپپاعان سوڭ، ءسوز جوق، كەرى ورالادى. ورالادى دا، سەرىگىن ىزدەيدى. ىزدەگەندە، وسى وتكەلگە كەلمەگەندە، قايدا بارادى؟
سول ويى دۇرىس بولىپ شىقتى. ءبىراز جۇرگەن سوڭ قارسى الدىنان اتتى ادام قارايدى. تانىتپاۋ ءۇشىن، تازابەك ەردىڭ ۇستىنە ەتپەتتەپ جاتىپ الدى. ول مۇنى ءوز سەرىگىم دەپ ويلاپ:
— تى چو؟ چو س توبوي؟ — دەدى داۋىستاپ.
تازابەك تىم جاقىنداسام، تانىپ قويار دەپ، باسىن كوتەرە بەرىپ اتىپ سالدى. اناۋ ىڭق دەدى دە، جالپ ەتە قالدى. كوتەرىپ اپارىپ ونى دا، ەكى مىلتىقتى دا شارىنعا لاقتىردى. سول ارادا ەكى اتتىڭ ەر-تۇرمانىن، توقىمىن سىپىرىپ الىپ، ءوزى مىنگەن اتتىڭ جۇگەنىنەن باسقاسىن تۇگەلدەي وزەنگە اعىزىپ جىبەردى. بوس اتتى قۋىپ جىبەردى دە، ءوزى ەكىنشى اتتى جايداق ءمىنىپ جىلىسايعا جەتىپ الدى. سونان سوڭ ونىڭ جۇگەنىن، شىلبىرىن باكىسىمەن تۋراپ-تۋراپ تاستىڭ استىنا باستىرىپ كەتتى. اۋىل ماڭىن اينالا قاراپ ءجۇرىپ، كوكشۇبارىن جايىلىپ تۇرعان جەرىنەن تاۋىپ الدى. امان كەلدىڭ بە دەگەندەي، اتى وقىرانىپ قارسى الدى.
— جانۋارىم! — دەدى جالعىز كۋانى باسىنان قۇشاقتاپ. — ءبىر امان قالۋىن قالدىم، الدا ەكەۋمىزدى ءالى نە كۇتىپ تۇرعانىن كىم بىلەدى؟!
* * *
جالاڭاشقا بارسام با، بارماسام با دەپ، تازابەك كوپ تولقىدى. بارماسا، بارىنەن بۇرىن كوبزيەۆ كۇدىكتەنۋى مۇمكىن؛ بارسا، جۇزىككە ءبارىن ءوزى ءبىلدىرىپ قويۋى كادىك. ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، «جارايدى، جۇزىك بىلسە، بىلە بەرسىن»، — دەپ شەشتى.
تابايدىكىنە كىرىپ، ابەندى بەتىنەن ءسۇيىپ جاتقاندا، كوبزيەۆتىڭ كىشى بالاسى كەلىپ:
— ءسىزدى اكەم شاقىرىپ جاتىر، — دەدى.
جۇزىكپەن جۇرە امانداستى دا، شىعا جونەلدى. كوبزيەۆ قۋلانا كوزىن سىعىرايتتى.
— سەندە، وسى، مىلتىق بار ما؟
— بار. اڭشىلىق جاسا دەپ ۆاسيليي بەربيتسكيي ەسكى قوساۋىزىن بەرگەن.
— سەن ونىمەن ادام اتىپ كورگەن جوقسىڭ با؟
— بىر-ەكى رەت وقتالدىم، ءبىراق رەتى كەلمەدى.
— قۇپيا بولماسا، ايتشى، قاي كەزدە وقتالدىڭ؟
— ءبىرىنشى رەت اكەمدى اتىپ كەتكەندە. ەكىنشى رەت اتا-ەنەمدى، قايناعام مەن ونىڭ ەكى بالاسىن ءولتىرىپ، ولىكتەرىن ۇي-مۇلكىمەن بىرگە ورتەپ كەتكەندە.
— ولاردى كىم ولتىرگەنىن بىلەمىسىڭ؟
— اكەمدى ولتىرگەن كىراپشىڭكەنىڭ اسكەرى، ال ايەلىمنىڭ اكە-شەشەسى مەن باۋىرلارىن ولتىرگەن — جالاڭاشتىڭ ەكى كازاك ورىسى. ولاردىڭ ءاتى-جونىن دە، ءتۇر-تۇسىن دە بىلمەيمىن. ويتكەنى ءوزىم ولاردى كورگەم جوق.
— كورسەڭ، كايتەر ەڭ؟
— ولتىرەر ەم.
— دۇرىس. سەنىڭ ورنىڭدا بولسام، مەن دە سويتەر ەم. ال ەندى ەكەۋمىز بىلاي كەلىسەيىك. سەن بۇدان بىلاي بۇرىنعى كەگىڭدى ۇمىت. كىنالى ەكى كازاك ورىس ءولدى، كىم ولتىرگەنى بەلگىسىز. ولاردى سەن ولتىرسەڭ دە، مەن سەنى كىنالامايمىن. ويتكەنى ولار وزىنە ءتيىستى جازاسىن الدى دەپ سانايمىن. ولاردىڭ ونداي ادام ەكەنىن مەن دە بىلەتىنمىن. «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەيسىڭدەر قازاقتار. ساقتانىپ، مىلتىعىڭدى بۇدان بىلاي تاقىمىڭا باسا ءجۇر. اسىرەسە ايدالادا. قارۋىڭنىڭ بار ەكەنىن بىلسە، كىم دە بولسا قايمىعار. ال ەگەر مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ، جاعدايىڭ كەلسە، نە جالاڭاشقا — تابايدىڭ قاسىنا، نە توعىزبۇلاققا —بايعابىلدىڭ قاسىنا قىس تۇسكەنشە كوشىپ ال. سەنىڭ جىلىساي مەن ەكى ارادا جالعىز جۇرە بەرەتىنىڭ ماعان ۇنامايدى. جانىم اشىعان سوڭ، سەنىڭ مىنا تۋىستارىڭدى جاقسى كورىپ قالعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن مۇنى. ادامنىڭ ادامعا جانى اشۋى كەرەك قوي، سولاي ەمەس پە؟
— سولاي. شەشەممەن اقىلداسىپ كورەيىن. تابايدىڭ ايەلى — مەنىڭ قاتتى سىيلايتىن ادامىم. ايەلىم دە ونى مەنەن ارتىق كورمەسە، كەم كورمەيدى. سولار ءۇشىن عوي ەكى ارادا شاپقىلاپ جۇرگەنىم.
— ونىڭ جاقسى. ادامدى سىيلاعان ادام — جاقسى ادام. مەن دە سەنى سول ءۇشىن سىيلايمىن.
...جۇزىكتىڭ زارەسى ۇشىپ وتىر ەكەن.
— نەگە شاقىرىپتى؟ — دەدى تابالدىرىقتى اتتار-اتتاماستان. جاعدايدى تازابەك تۇسىندىرگەن سوڭ، جۇزىك ونىڭ بەتىنە ءبىر ءسات سەزىكتەنە قارادى. — باسە، ءبىرازدان بەرى كورىنبەي كەتىپ ەدى. شىنىڭدى ايتشى، سەنىڭ ەشقانداي قاتىسىڭ جوق پا؟ وسى جولى بىزگە ۇزاق كەلمەي كەتتىڭ عوي؟
— ولاردى مەن ولتىرسەم، كەگىمنىڭ قايتقانى؛ باسقا ولتىرسە، قۇدايدىڭ جازاسىن بەرگەنى؛ ال ساعان كەرەگى ولاردىڭ ولگەنى ەمەس پە؟ سوندىقتان ونى ءسوز قىپ قايتەسىڭ، ودان دا كوشىپ كەلەيىك پە، جوق پا، سونى ايتساڭشى.
— ونى قوجابەك اعامەن اقىلداسساڭشى، كوپتى كورگەن كىسى عوي.
...قوجابەك بىردەن قۇپتادى:
— سالت باستى، ساباۋ قامشىلى ەمەس، مال-جانىڭ بار ادامسىڭ، جالاڭاش ساعان قول بولمايدى. توعىزبۇلاق تاياق تاستام جەردە، مەنىڭ اقىلىمدى الساڭ، بايعابىلدىڭ قاسىنا كوش. اينالاسى اشىق، مال ۇستاۋعا قولايلى.
وسى ويدى شەشەسى قاليشا دا، اۋىلدىڭ اقساقالى ادىلبەك تە قۇپ كوردى. ءشايى ءتىپتى قۋانىپ كەتتى. ءسويتىپ قاراشانىڭ قارا سۋىعىندا قاۋىرت كوشەتىن بولدى. اۋىلىمەن قوشتاسىپ، اعايىندارىن شايعا شاقىردى. ادىلبەك اقساقال كۇتپەگەن قوشەمەت كورسەتتى:
— جاس بولساڭ دا، بىزگە باس بولدىڭ، — دەدى تازابەككە. — بىرىگىپ جۇرسەك، باسقاعا جەم بولمايتىنىمىزعا كوزىمىزدى جەتكىزدىڭ. ساعان ارقا سۇيەپ ارى وتتىك، امان-ەسەن بەرى وتتىك. بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن كۇن كەشىپ جاتىرمىز ءقازىر. باس امان بولسا، ءبارى بىرتە-بىرتە ورنىنا كەلەر. ءوز وتاۋىڭدى وزگەگە بەرىپ، الىس-جاقىننىڭ جاعدايىن جاساپ جاتقانىڭدى ءبارىمىز دە كورىپ-بىلىپ ءجۇرمىز. سەنىڭ دە باسىڭا ادام توزبەيتىن تەپەرىشتەر ءتۇستى. ساساتىن جەردە ساسپادىڭ، ءجۇنجيتىن جەردە جۇنجىمەدىڭ. ءوزىڭ تۇگىل، وزگەنىڭ قامىن جەدىڭ. مەن اكەڭنىڭ باۋىرى ءارى ءوزىڭنىڭ اعاڭ رەتىندە ساعان ءدان ريزالىعىمدى ءبىلدىرىپ، كەنجە ۇلىمنىڭ جاڭا وتاۋىن كەلىن ەكەۋىڭە سىيلادىم. ونى سەن مەنىڭ عانا سىيىم دەمەي، وسىندا وتىرعان وزىڭە بارشا اعايىننىڭ سىي-سياپاتى، قۇرمەتى دەپ ءتۇسىن.
تازابەك نە دەرىن بىلمەي، تەك. «وي، اعا! وي، اعا!» — دەي بەردى.
— ال، قاينىم! — دەدى ادىلبەكتىڭ ايەلى اڭگىمەنى ادەيى جىلدام جالعاستىرىپ — مەن ساعان كارى داۋسىممەن ءبىر ءان سالىپ بەرەيىن.
دۇنيە — قىزىل تۇلكى بۇلاڭداعان،
ب ا ق تايسا، ەرگە داۋلەت قۇرالماعان.
كۇنىنە مىڭ ءبىر پالە جولىقسا دا،
سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان!
— مىڭ جاساڭىز، جەڭگە! — دەپ، تازابەك كەلىپ قۇشاقتاپ جاتقاندا، ءشايى جەڭگەسىنىڭ باسىنا اق ءتۇبىت ءشالى اكەلىپ جاپتى.
جۇرت مەرەكەگە تاپ كەلگەندەي ماز-مەيرام بولىستى.
* * *
بايعابىل تازابەكتىڭ ەكى ءۇيىن ءوز قاسىنا قوندىردى. كەلگەن كۇنى-اق ەرۋلىككە شاقىردى. كىشىگىرىم توي جاساعانداي قۇرمەتتەپ، قاپەزگە ءان ايتتىردى. «بالام، شەشەڭ ەكەۋمىز اس-سۋىمىزدى بەردىك، ەندى سەن ءانىڭدى ايت. باۋىرلارىڭدى باۋىرىڭا تارت!» — دەدى. «سىزدەن رۇقسات بولسا، نەگە ايتپايىن؟!» — دەپ، قاپەز دومبىراسىنا دەرەۋ قول سوزدى. كوزىن جۇمىپ، ءسال-سال تەڭسەلىپ، ۇزاق ءۇنسىز تارتتى.
مۇڭدى سارىندى تازابەك تىتىركەنە تىڭدادى. قاپەز قاباعىن شىتتى. دومبىراسى كەنەت قاتقىلداۋ ۇنگە كوشتى دە، ارتىنشا قاپەزدىڭ داۋسى ارقىراي جونەلدى:
— شالتاباي — مەنىڭ اتىم، اكەم الپار،
ولەڭگە جاس كەزىمنەن بولدىم ىڭكار.
ورىستىڭ مىڭ سولداتتىق باعاسىنداي،
تازەكەم ءوتىپ كەتتى-اۋ قايران سۇڭقار.
مەنىڭ اتىم شالتاباي،
اسىلدان سوققان بالتاداي.
ءۇي كەڭەيىپ دالاعا اينالىپ كەتتى مە، دالا ۇيگە كىرىپ، ءۇي كەڭەيىپ كەتتى مە، تازابەك تۇسىنە الماي قالدى. قاپەزدىڭ ءان ايتىسى ادامدى سىيقىرلاپ تاستايدى ەكەن. سونشالىق اسەر ەتكەن ءسوزى مە، ءانى مە، اجىراتا الماي قالدى. «قازاققا اتىم شىققان قىران ەدىم، قايرىلىپ قاناتىمنان جارعا قوندىم»، — دەيدى قايران شالتاباي اتام. تازابەك اعاسىنىڭ ءوزىن دە، زامانىن دا اڭسايدى. اتىن ارداقتاعان قازاعى اراشا تۇسە المايدى: شاراسىز. ءوز ەلىن، ءوز جەرىن قورعاعانى ءۇشىن جازىقتى. بارىنەن ءتۇڭىلىپ، بارىنەن كۇدەر ءۇزىپ، داۋىسىم قۇدايعا جەتە مە دەپ كىجىنە بۇلقىنادى.
دومبىراسىن ءۇنسىز كۇيلەدى دە، قاپەز ەكىنشى ءاندى شىرقاي جونەلدى:
— اۋىلىم كوشىپ بارادى تاۋدان اسىپ،
تاۋدان اسقان بۇلتپەنەن ارالاسىپ.
كوشتىڭ سوڭى كەتكەندە كوككە ءسىڭىپ،
باۋىرىمدى جىلادىم جەرگە باسىپ.
ءاريداي، كوكەم،
ءبىر كەتكەن سوڭ كوكەمدى
كورەر مە ەكەم؟!
ءارى ساعىنعان، ءارى وكىنگەن سەزىمدى قاپەز سونشالىق ءبىر ايرىقشا اۋەنمەن جەتكىزدى. تازابەك ءتۇسىندى: انگە قوسىپ ءوز مۇڭىن دا شاقتى. ءوزى دە بايقاماي، تازابەك قاتتى كۇرسىنىپ قالدى. قاپەز بەتىنە جالت قارادى. جانارى جالت ەتە ءتۇستى. تازابەك ىڭعايسىزدانىپ، قوزعالاقتاپ قالدى.
— جالاڭاشتىڭ تاۋىنان كەكىلىك قۋدىم،
جەتكىزبەيتىن بولعان سوڭ، سەكىرىپ قۋدىم.
كوشىڭە ەرگەن كوڭىلىمدى جۇباتا الماي،
جالاڭاياق سوڭىڭنان وكىنىپ قۋدىم.
قايران ەركەم،
قايتا اينالىپ ءوزىڭدى
كورەر مە ەكەم؟!
تازابەك الكۇرەڭ تارتقان قاپەزگە تەسىلە، سىر تارتا قارادى. انانداي ءسوزدى ەشبىر ءانشى انشەيىن ايتا سالماسىن سەزدى.
— قايران ەركەم،
ءبىر كورمەي-اق ءوزىڭدى
ولەر مە ەكەم؟!
— بولدى! قايداعىنى ايتىپ كەتتىڭ، — دەدى بايعابىل جاقتىرماي.
— مەن ەمەس، اكە، ەل عوي بۇل ءاندى شىعارعان.
— ە، مەن دە بىردەمە بىلەم، ەلدىڭ ءانىن جامىلىپ، ءوزىڭنىڭ سىرىڭدى ايتىپ وتىرسىڭ.
بايعابىل تازابەكتىڭ ويىن تاپ باستى: اۋەن ەلدىكى بولعانمەن، ونداعى مۇڭ قاپەزدىكى ەدى. سول جورامالىن انىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن، سىرتقا شىققاندا قاپەزدىڭ وزىنە ساۋال تاستادى:
— ءبىر عاجاپ قىزدان ايرىلىپ قالعانسىڭ-اۋ، ءسىرا؟
— «عاجاپ» دەگەن جاي ءسوز عوي، ول قۇدىرەت بولاتىن. ونى كورگەن سايىن مەن قايتا تۋعانداي بولاتىنمىن.
— ەندەشە نەگە ايرىلدىڭ؟
— ءىلىم ىزدەپ ىستامبۇلعا كەتكەننىڭ وكىنىشى عوي!
وسى كۇننەن باستاپ تازابەك قاپەزدى اۋليەدەي سىيلايتىن بولدى. ونىڭ شىرقاعان كەزى تۇرماق، ىڭىلداپ ءان سالعان ءساتىنىڭ ءوزى جۇرەگىن سۋىرارداي سۇيسىنتەتىن. نە دەگەن سيقىرلى داۋىس؟! مامىق ءۇن، اسقاق سەزىم، مۇڭدى وكىنىش، ەركە مىنەز، تاپقىر وي، نازدى قىلىق، سىپايى پەيىل — ءبارى ونىڭ انىنەن، تۇرلەنگەن ۇنىنەن سىعالاپ، سەزىلىپ تۇرادى. اشىق-جارقىن ادالدىعى مەن داۋسىنىڭ ءمولدىر تازالىعى استاسىپ، ادامدى ەرىكسىز باۋراپ اكەتەدى. ادام تۇسىنبەيتىن ءبىر قۇدىرەتى بار.
قاراعاي كەسىسىپ، مال قوراسىن جاساسىپ، قاپەز كوپ كومەكتەستى. ءبىراز جاس كىشىلىگىنە قاراماي، تازابەكپەن تەڭ قۇربىسىنشا قالجىڭداسىپ كەتتى. كورشىلەرىنىڭ پەيىل-ىقىلاسىن كورىپ، قاليشا مەن ءشايى قۇتتى قونىس تاپتىق دەپ ريزا. جۇمىستىڭ اۋىرى مەن جەڭىلىنە قاراماستان، قاپەز ىلعي ىڭىلدايدى دا جۇرەدى. اندا-ساندا داۋسىن شىعارىپ: «اجارىڭ اپپاق ەكەن اتقان تاڭداي»، — دەپ، كوز الدىنا كەلىپ ءبىر سۇلۋ تۇرا قالعانداي، باسىن شايقاپ، تاڭدايىن قاعىپ قوياتىنى بار. ەكى-ۇش رەت بايقادى: ءشايىنىڭ تۋ سىرتىنان كوز الماي قاراپ قالادى.قىزىعا ما، سۇيسىنە مە، نەگە ويتەدى؟ تازابەك ىڭعايسىزدانىپ، بايقاماعانسيدى. ءبىراق ۇرلىق جاساپ قويعان ادامشا كوپكە دەيىن وزىنە ءوزى كەلە الماي جۇرەدى. اقىرى ءبىر كۇنى ايتىپ سالدى:
— جەڭگەڭە قاراعىشتاي بەرەسىڭ، قىزىعىپ ءجۇرسىڭ-اۋ، شاماسى؟
— قاپ، بايقاپ قالدىڭىز با؟ ۇيات بولدى-اۋ! ءشايىنىڭ ءسال قارا تورىلىعى بولماسا، بۇكىل تۇلا بويى مەن ايرىلعان ادامنان اينىمايدى ەكەن، تاكە. اسىرەسە كىسىنىڭ ءىشىن كورىپ تۇرعانداي جالت قارايتىنى عاجاپ ۇقسايدى. جادىلاپ قويعانداي، ۇمىتا الماي-اق قويدىم سونى. قالاي ەكەن، ءبىر كورىپ قايتايىنشى دەپ، وتكەندە اۋىلىنا دا باردىم. ەشكىم بىلمەيدى. قىتايعا قاشىپ بارۋىن بارىپتى، ءبىراق قايتپاي قالعان سياقتى. كۇيەۋى قىزعانىپ، ادەيى ءسويتتى مە دەپ تە ويلايمىن. ءوزىم ەسەڭگىرەپ ءجۇرىپ، كوڭىلىڭىزگە كەلەتىن قىلىق جاساپ قويىپپىن، ايىپ ەتپەڭىز، تاكە!
— ە، قايدان بىلەيىن، ايەلىڭنىڭ ادەمى بولعانى دا ءبىر پالە ەكەن-اۋ! — دەپ، ۋايىمداپ قالىپ ەم.
— ۋايىمداماڭىز، تاكە! جامانعا جامان قالاي ۇقساسا، جاقسى دا جاقسىعا سولاي ۇقسايدى ەكەن، ءشايى جەڭگەمدى كورگەن سايىن قانداي اسىلىمنان ايرىلعانىمدى ءبىلىپ، جۇرتتا ۇلىپ قالعان يتتەي كوڭىلىم اياق استى بۇزىلىپ كەتەدى. وزىمە ءوزىمنىڭ شامام كەلمەي قالادى.
— وندا سو قىزدى ەلەستەتىپ ءبىر ءان ايت!
— ايتايىن. ءوزىمنىڭ دە ايتقىم كەلىپ تۇر.
«اجارىڭ اپپاق ەكەن اتقان تاڭداي،
نۇرلى ەكەن ەكى كوزىڭ جاققان شامداي...»
«قانداي عاجاپ!» — دەپ تاڭداندى تازابەك. ساعىنىشىن دا، ىڭكارلىگىن دە — ءبارىن اۋەنمەن جەتكىزىپ، ەركەلەتىپ، ايالاپ، بار دۇنيەنى تابانىنا توسەپ تاستاعانداي ايتادى. شىركىن-اي، ءوستىپ شايىگە بۇل دا ءبىر ءان ارناسا-اۋ!؟
* * *
ءبىر ءتۇنى ءشايى تازابەككە توسىن قىلىق كورسەتتى.
— جالاڭاشقا نەگە سەنىڭ جاقىن كەلگەنىڭدى ءىشىم سەزەدى، — دەدى توسىنە الاقانىن سالىپ. — ەركەكتىڭ كور-جەردى ايەلىنە ايتا بەرگەنىن ۇناتپايمىن. سوندىقتان قۇپيا ساقتاعانىڭا رەنجىمەيمىن. ءبىراق سەنىڭ كەيبىر سىرىڭدى سەزىپ جۇرەم. سەنىڭ اماندىعىڭدى ءوزىمنىڭ اماندىعىمداي كورگەن سوڭ، كەيدە قاۋىپتەنەم. جاقىندا جالاڭاشتىڭ ەكى ورىسى ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتىپتى. ونى وسى ءوڭىردىڭ ورىستارى دا، قازاقتارى دا ايتىپ ءجۇر. سول باياعى جۇزىك ەكەۋمىزگە جابىلعان جاۋىزدار كورىنەدى. سوڭعى كەزدە تۇسىڭدە شوشيتىندى شىعاردىڭ. مەن سوعان قاراپ، سولاردىڭ جوعالىپ كەتۋىنە قاتىسىڭ بار-اۋ دەپ شامالايمىن. جۇزىكتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مەنىڭ اكە-شەشەم مەن باۋىرلارىمدى ولتىرگەن، ولتىرگەنىمەن قويماي ورتەگەن، ءوزىمدى زورلاعان سولار كورىنەدى. «باتىر — ءبىر وقتىق» دەگەن عوي بۇرىنعىلار، بايقاپ، ورىستاردان اۋلاق جۇرسەڭشى! زاڭ دا، زامان دا سولاردىكى بوپ تۇرعان جوق پا؟
— ونداي ويمەن باسىڭدى قاتىرىپ قايتەسىڭ؟ بار جاۋدان جوق جاۋ جاقسى ەمەس پە؟ ەكى ورىس ءولدى ەكەن دەپ، بۇكىل قازاقتى ورىستار قىرىپ تاستامايتىن شىعار؟ قازاقتىڭ دا تالايى تالاي جەردە ءولىپ جاتىر عوي. مەنىڭ مىلتىعىم بار ەكەنىن جالاڭاشتىڭ بارلىق ورىسى بىلەدى. قازاققا كەرەك جان ورىسقا دا كەرەك. سوندىقتان مەن ولاردان قالاي ساقتانسام، ولار دا مەنەن سولاي ساقتانادى. سونىڭ ءوزى — مەن ءۇشىن جەڭىس.
— «اڭدىعان جاۋ الماي قويمايدى»، اڭدىسپاساڭشى! سەنەن باسقا مەنىڭ تىرەگىم دە، پانام دا جوق. مەنىڭ سەنىمەن وتكىزگەن ەڭ باقىتسىز كۇنىم وزگە ايەلدىڭ ەڭ باقىتتى كۇنىنە بەرگىسىز. سەنىڭ باعاڭدى بىلۋدەن، قادىرىڭە جەتۋدەن باسقا مەندە بوتەن وي جوق. دەنەمنىڭ تيتىمدەي تۇيىرىنە دەيىن سەنى اڭساپ، ساعىنىپ تۇرادى. كورمەگەن قورلىقتى كورىپ، تارتپاعان ازاپتى تارتىپ، نە ءولى ەمەس، نە ءتىرى ەمەس شالاجانسار كۇيدە جاتقانىمدا، «ەگەر وسى ءسوزىڭدى ەلدىڭ كوزىنشە تاعى ايتساڭ، وندا، شىنىندا، ءولتىرىپ كەتەم!» — دەگەن وكتەم داۋىسىڭ مەنى كوردەن سۋىرىپ العانداي اسەر ەتكەن. مەن ونى ولە-ولگەنىمشە ۇمىتپايمىن! ەركەكتىك ورلىگىڭە، كەسىپ سويلەيتىن مارتتىگىڭە مەن اقىل-ساناممەن بەيىلمىن. باعىما جولىققان بايىم دەپ ءتاۋبا قىلام. وزىڭە جولىقتىرعان جۇزىككە سول ءۇشىن ريزامىن. جانىممەن، تانىممەن، ونە بويىمدا نە بار، سونىڭ بارىمەن سەنى ءولىپ-وشىپ جاقسى كورەم. سوندىقتان سەنەن ايرىلۋ — مەن ءۇشىن تەك ءولىم. وسىنى ۇمىتپاشى، جانىم! جالعىزىم!
تازابەكتىڭ كوزىنە ۇيىرىلگەن جاس كومەيىنە قۇيىلىپ، ءتۇيىر تامشى تاماعىنا كەپتەلىپ تۇردى دا قالدى. قاپەزگە سەنەر-سەنبەس كۇدىكپەن جۇرگەنىندە، ءشايىنىڭ مىنا قىلىعى قورعاسىننان بەتەر بالقىتتى.
— جانىم! — دەدى ءۇنى قىرىلداي شىعىپ. — اقىلدىم! قۇشاقتاشى!
— الدىمەن ءوزىڭ قۇشاقتاشى! سەن ەڭكەيىپ، ءتونىپ كەلە جاتقاندا، ونە بويىم كۇن ەڭكەيىپ كەلە جاتقانداي قۋانادى. سونى بىلەسىڭ بە، تايكەنتاي؟
— بۇدان بىلاي بىلەم، شايكەنتاي! اششى قۇشاعىڭدى، كۇنىڭ ەڭكەيىپ كەلە جاتىر، جانىم!
— ەڭكەيشى، جانىم، كەلشى! ەڭكەيە بەرشى!
* * *
كەگەن، جالاڭاشقا قاراشانىڭ ورتاسىندا قار ءتۇستى. قازاق پەن ورىستىڭ اراسى قاتتى ۋشىقتى. سوڭعى كەزدە جالاڭاشتىڭ اينالاسىنان عانا التى قازاقتىڭ ولىگى تابىلدى. تۇنگى جۇرىستەن قازاق پىشاق كەسكەندەي تىيىلدى. ۇرەي ۇلكەن-كىشىنى تۇگەل بيلەدى. ءتىرى جۇرگەننىڭ ءبارى ازىرشە عانا ءتىرى جۇرگەندەر سەكىلدەندى. قاي قازاقتىڭ دا بولاشاعى ورىستىڭ قولىنان ءولۋ تارىزدەندى.
— كۇنىمىز كۇن بولماي قالدى عوي، قايتەمىز؟ — دەدى تازابەك قاپەزدەن سىر تارتىپ.
— قايتۋشىەك؟ توزەمىز، — دەدى ول دا وسى سۇراقتى كۇتىپ جۇرگەن ادامشا جۇلىپ العانداي جاۋاپ قاتىپ.— ءاربىر ادام سياقتى حالىقتا دا تاعدىر دەگەن بولادى. قازاقتىڭ تاعدىرى وسىنداي. ورىستار ءبىزدى سىيلامايدى، ءتىپتى كوبى ادامعا سانامايدى. نەگە؟ ويتكەنى ولار ءبىزدى مەنسىنبەيدى. قازاق جەرىندە تۇرعانمەن، قازاقپەن ولاردىڭ ەشقانداي رۋحاني، مادەني بايلانىسى جوق. تاريحىمىزدى، ءسالت-داستۇرىمىزدى، ادەت-عۇرپىمىزدى بىلمەيدى. كەيبىرەۋى بىزدە ونداي حالىقتىق ەرەكشەلىك بار دەپ ويلامايدى دا. ويتكەنى بەكەردەن-بەكەر ءبىزدى جابايىلار دەمەيدى عوي؟ تاريحى، ونەر-بىلىمى، ءسالت-داستۇرى، ەشتەڭەسى جوق حالىقتى، ءوزىڭ ويلاشى، ولار نە ءۇشىن سىيلايدى؟
— ءوي، قاپەز، سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ سوندا ولاردىڭ ءبىزدى ادام ساناماعانى دۇرىس پا؟
— ارينە، دۇرىس ەمەس. ءبىراق ولاردى ءقايتىپ وزىمىزبەن ساناساتىنداي قىلامىز؟ ول ءۇشىن ءبىز الدىمەن سولاردان ۇيرەنۋىمىز كەرەك. وسىنشاما ورىس جەردىڭ تۇبىنەن نەگە وسى اراعا كەلىپ جاتىر؟ ورىس مەملەكەتىن كۇشەيتۋ ءۇشىن. ونىڭ جەرىنە جەر قوسىپ، ۇلكەيتۋ ءۇشىن. ال قاي قازاق قازاقتى كۇشەيتۋ ءۇشىن بىردەمە ىستەپ جاتىرمىز؟ ءوز باسىمىزدان اسىپ جاتقان بىزدە ەشتەمە جوق. ءبارى قارا باسىمىز بەن قارنىمىزدىڭ قامى ءۇشىن.
— ويباي-اۋ، ەندى قازاق ءوز جەرىندە وتىرعانى ءۇشىن دە ورىسقا جازىقتى ما؟
— قازاقتىڭ جازىعى السىزدىگىندە، بىلىمسىزدىگىندە، كۇشتىگە قارسى تۇراتىنداي قاۋقارىنىڭ جوقتىعىندا. نە پاتشاسى جوق، نە اسكەرى جوق قازاقتى، ءوزىڭ ويلاشى، كىم قورعايدى؟ قورعاۋسىز جاتقان ەلدى پاتشاسى بار، اسكەرى بار ورىس كەلدى دە الدى. ءوزى مەملەكەت قۇرا الماعان ەلدى مەملەكەتى بار ەل باعىندىردى. ءبىز بىرىكپەدىك، بىر-بىرىمىزگە باعىنبادىق، ءوزىمىز سەكىلدى ءبىر باۋىرىمىزعا باعىنعاندى قور سانادىق. اقىرىندا جات جۇرتقا جەم بولدىق. بۇل — ءبىر كۇننىڭ نەمەسە ءبىر جىلدىڭ ەمەس، ۇزاق جىلعى الاۋىزدىعىمىزدىڭ ناتيجەسى. بىرىگەتىن كەزدە بىرىكپەدىك، ءبىر-بىرىمىزدى قولدايتىن كەزدە قولدامادىق، ەندى سونىڭ زاردابىن تارتىپ وتىرمىز. وسى كۇيىمىزگە جازىقتى اتا-بابامىز باياعىدا جەر استىندا جاتىر، ولار بىزگە جاۋاپ بەرمەيدى، ءبىز ولاردى جازىقتاي المايمىز، ءبىراق سولارعا سىيىنامىز، سولارعا قۇلشىلىق جاسايمىز: «اتا-بابامىزدىڭ ارۋاعى، قولدا!» — دەپ. مىنە قازاقتىڭ جاعدايى وسىلاي.
— سوندا وسى باعىنعانىمىز باعىنعان با؟ ەل بولۋدان ءبىرجولا قالدىق پا؟
— ونى ايتا المايمىن. بۇكىل حالىقتىڭ تاعدىرى تۇرماق، وزىمدىكىن دە بولجاي المايمىن. كازىر ورىستىڭ از كەزىندە كۇنىمىز مىنانداي بولسا، كەيىن ولار كوبەيگەندە قانداي بولاتىنىن ءبىر قۇداي بىلمەسە، مەن بىلمەيمىن.
— سەنىڭ ءسوزىڭ كىسىنىڭ زارەسىن الاتىن ءسوز ەكەن. ولاردىكى دۇرىس بولسا دا دۇرىس، بۇرىس بولسا دا دۇرىس بولادى دەشى.
— دۇرىس ايتاسىڭ. زورلانعان قىزداي ءوزىمىز جىلاپ، ءوزىمىز جۇباتىپ، كىنا زورلاعان ادامدا ەمەس، زورلانعان قىزدا دەپ، وزىمىزبەن ءوزىمىز كىنالەسىپ وتەتىن شىعارمىز، كىم بىلەدى؟!
— قايداعىنى ايتىپ، كوڭىلىمدى قۇلازىتىپ جىبەردىڭ عوي، تەگى. قازاقتىڭ جاعدايىن «جاپالاقتى تاسپەن ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى، تاسپەن جاپالاقتى ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى» قىلدىڭ. شىنىمەن-اق قازاقتىڭ ەشقانداي بولاشاعى جوق پا؟
— جوق دەۋگە اۋزىم بارمايدى. ويتكەنى بولاشاقتى بولجاي المايمىن. ال ءبىراق جاعالاسىپ، ولىسپەي بەرىسپەۋگە قازاقتىڭ مۇمكىندىگى بار.
— قانداي؟
— ءوزىڭ ويلاشى، اڭدىسقاندا، اقىلدى جەڭە مە، قۋ جەڭە مە؟
تازابەك تەز جاۋاپ بەرە الماي ويلانىپ قالدى.
— مىنا سۇراعىڭ جۇمباق سىقىلدى ەكەن، يت بىلە مە قايسىسى جەڭەتىنىن؟
— قازاققا وسىنىڭ ەكەۋى دە كەرەك. اڭقاۋلىعىنا، ەرەنسىزدىگىنە ماقتانا بەرمەي، الدى-ارتىن ويلايتىن، بولجايتىن دارەجەگە جەتۋى كەرەك. قازاقتىڭ قولىنان كەلەتىن ەڭ باستى قارۋ — قايتسە دە ازايماۋ. ازايدى ءبىتتى، بارىنەن ايرىلادى. «ەكى اۋىز بىرىكسە، ءبىر اۋىز جوق بولادى» دەيدى عوي، تۋرا سولاي بولادى: ون التىنشى جىلدىڭ ەڭ اۋىر زاردابى سوندا، قازاق مۇلدە ازايىپ قالدى. «پاتشانىڭ جارلىعىنا قارسى بولدىڭ» دەگەن سىلتاۋمەن جازىقتىنى دا قىردى، جازىقسىزدى دا قىردى. ەركەك-ايەل، بالا-شاعا دەگەن جوق، ءبارىن، مالعا دەيىن قىردى. ادەيى ازايتۋ ءۇشىن، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن قىردى. بۇدان بىلاي قىڭق ەتپەسىن دەپ قىردى. بىلايشا ايتقاندا، جاعدايدى جاقسى پايدالاندى. قىرىلعان قازاقتىڭ ورنى ەندى ەشقاشان تولمايدى. كوپ جىل وتكەن سوڭ، كوبەيسە كوبەيەر، ءبىراق بۇرىنعىداي قاۋلاپ-قاپتاپ وسپەيدى: ولگەندەردىڭ ورنى ۇڭىرەيەدى دە تۇرادى.
— سوندا قالاي، ءوسىپ-ونۋ ءۇشىن، پاتشا جارلىعىنا قارسى شىقپاۋىمىز كەرەك پە ەدى؟
— قارسى شىقپاساق، ارينە، ءدال بۇلاي قىرماس ەدى. وندا ءوزىمىز ولمەسەك تە، نامىسىمىز ولەتىن ەدى، ورىس قونىستانۋشىلارى باسىنىپ، بۇرىنعىدان بەتەر اعىلاتىن ەدى. ءوزىڭ ويلاشى، ءقازىر قازاق بۇرىنعىدان ءبىراز وزگەردى: سەن ءبىزدى ولتىرسەڭ، ءبىز دە سەنى ولتىرە الامىز دەگەندى اڭعارتا باستادى. ونى مەن حالىقتىڭ ويانا باستاعانى دەپ بىلەم.
— قىرىلماي تۇرىپ ويانۋدىڭ جولى جوق پا ەدى؟
— بار ەدى، ارينە. ءبىراق وعان كوپشىلىكتىڭ كوزىن جەتكىزۋ — وتە قيىن جانە وتە ۇزاق ءىس. ول جول — اعارتۋشىلىق. ونىڭ ءمانىسى — وقىعان، ءبىلىمدى ادامداردان ۇيرەنۋ، سولاردىڭ سوڭىنا ەرۋ. ال بىزدە ءبىلىم دە، ءبىلىمدى دە از. سوندىقتان ءبىر-بىرىمىزدى تىڭدامايمىز، ويتكەنى ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنبەيمىز. تۇسىنبەيتىن سەبەبىمىز — ءبىلىمدىنىڭ ايتقانىن ءبىلىمى جوق ادام ۇقپايدى. ۇقپاعان سوڭ، قۇپتامايدى.
— قازاققا وقى دەپ جاتقان دا، وقىما دەپ جاتقان دا ەشكىم جوق، قالاي ءبىلىمدى بولامىز؟ ءوزىڭ قۇساتىپ بالاسىن ىستامبۇلدا وقىتاتىن قاي قازاقتىڭ جاعدايى بار؟
— دۇرىس ايتاسىڭ: وقىما دەپ تە، وقى دەپ تە جاتقان ەشكىم جوق. دەمەك بۇل جاعداي وزىمىزگە بايلانىستى: ءوزىمىز دە وقۋىمىز كەرەك، بالالاردى دا وقىتۋىمىز كەرەك. ءبىراق بالالار وقىسىن دەپ، كىرپىشتەن مەكتەپ سالىپ بەرگەن قاي الباننىڭ بايىن بىلەسىڭ؟ بىلمەيسىڭ. مەن دە بىلمەيمىن. جان باعۋ ءۇشىن، ارينە، بايلىق كەرەك. الايدا مىقتى حالىق بولۋ ءۇشىن، ءبىلىم كەرەك. ءبىلىمدى حالىقپەن ءبارى ساناسادى. ءبىلىمسىز حالىقتى ءبارى الدايدى، ەشكىم مەنسىنبەيدى.
— مۇنىڭ قۇلاققا كىرەدى. مەنىڭ دە وقىعىم كەلەدى. ءبىراق قايدا بارىپ وقيمىن؟ ورىس مەكتەبىنە بارام با؟
— قازاق وقىسىن دەپ، مەكتەپ سالىپ جاتقان وكىمەت جوق. مەكتەپ تە، وكىمەت تە ورىستىكى. ءبىراق سوعان قاراماستان جاعالاسىپ، تالاسىپ، ءوزىمىز مەكتەپ اشىپ وقىماساق، ورىستىڭ كولەڭكەسىندە وسى قالعانىمىز قالعان. پاتشاسى، اسكەرى بار حالىققا باعىنباسقا بىزدە امال جوق. كۇشتى كۇشتىلىگىن كورسەتپەي تۇرا المايدى. «پاتشاعا قارسى شىقتى» دەگەن سىلتاۋمەن، قاراشى، قانشاما وزىنە پايدالى ىستەردى جاساپ جاتىر؟ «ورىستىڭ قانى توگىلگەن جەرلەردى ورىستارعا ءبىرجولا بەرەمىز»، — دەپ، قىرعىزدىڭ قانشاما جەرىن، قازاقتىڭ قارقاراسىن تارتىپ الىپ وتىرعان جوق پا؟ «كۇشتىنىڭ كوتى ديىرمەن تارتادى» دەگەن — وسى. وعان كونسەڭ دە كونەسىڭ، كونبەسەڭ دە كونەسىڭ. ءوزىڭ قىرىلاسىڭ، ءوزىڭ جانە جازىقتى بولاسىڭ، كوردىڭ بە قالاي ءماجبۇر ەتەتىنىن؟
— قاپەز، سەنىڭ سوزىڭنەن باسىم اينالىپ، زارەم ۇشىپ كەتتى. پاتشا وكىمەتى: «اسكەرگە ادام بەرمەدىڭ» دەپ قىردى، ونى قۇلاتقان وكىمەت بىزگە قۇريات جاريالاپ بوستاندىق بەردى، سوندا سەن وعان دا، بۇعان دا سەنبەيسىڭ بە؟ ءجۇرشى، اڭگىمەمىزدى ءشايىنىڭ ءشايىن ءىشىپ وتىرىپ جالعاستىرايىقشى!..
ەكەۋى ۇيگە كىرگەندە، قاليشا ورالبەكتى ۇيىقتاتىپ جاتىر ەكەن:
— ءالدي، ءالدي، اق بوپەم،
اق بەسىككە جات، بوپەم.
قارا الا ءيتتىڭ قۇيرىعىن
بوكپەن ەتىپ بەرەيىن.
قۇيرىق ءجۇنىن قىرقىپ اپ،
شەكپەن ەتىپ بەرەيىن.
— مىنە ساعان مىسال، — دەدى قاپەز كۇلىپ. — اپام ورالبەكتى قالاي الداپ ۇيىقتاتسا، ورىس تا قازاقتى سولاي الداپ جۋساتادى. بالا اۋەننىڭ ادەمىلىگىن عانا اجىراتادى، ءسوزىن ۇعا المايدى، قازاق تا ورىستىڭ ادەمى سوزىنە ءماز بولادى، ال ونىڭ تۇپكى ماقساتىنا زەيىنى جەتپەيدى.
* * *
ورالبەكتى ۇيىقتاتىپ قويىپ، سىرتقا شىققان ەنەسىنە ءشايى ءوز ويىن ايتتى:
— اپا، انەۋكۇنى سويعان قويدىڭ ءىشمايى مەن قۇيرىق مايىن قوسىپ شىجعىرىپ السام قايتەدى؟ كوجەقاتىققا توڭماي كەرەك قوي.
— سويتسەڭ سويتە عوي. تايكەنىڭ شىجىق جەگەندى جاقسى كورەدى. ىستىق نانمەن جەسىن، تابانى دا قوزعا قويا سال.
— سويتەيىن، اپا. بالاڭىز شىجىقتى جاقسى كورسە، شىجىق بەرەم، سوندا مەنى دە جاقسى كورىپ جۇرەر.
— نەمەنە، جاقسى كورمەي ءجۇر مە ەدى؟ ءويتىپ ايتپا، بالام. اركىم ءوز بالاسىنىڭ سىرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەدى. سەنىڭ تايكەنىڭ — اۋماعان اكەسى. ول مارقۇم دا ءاربىر ءىسى مەن ءاربىر قادامىن كۇنى بۇرىن ويلاپ، الدىن الا ءبارىن شەشىپ، ءپىشىپ قوياتىن. تايكەن دە ءداپ سولاي. ول سەن ويلاماعاندى ويلايدى، ءوزى بەكەم بولىپ الماي تۇرىپ ەش ارەكەتكە بارمايدى. ودان سەزىكتەنبە دە، كۇدىكتەنبە.
— ءسىز ءبارىن بىلەسىز بە، اپا؟
— مەنىڭ بىلمەيتىنىم ءبيتتىڭ ىشىندە، شىراعىم.
— سوندا دا جاقسى كورەسىز بە مەنى؟
— نەگە جاقسى كورمەيىن؟ بالام جاقسى كورگەن ادامدى مەنىڭ جەك كورگەنىم قۇدايشىلىق پا؟ سەنىڭ قانداي جازىعىڭ بار؟ سەنىڭ ورنىڭدا مەن بولسام، ول قورلىقتى مەن كورمەس پە ەدىم؟ سوپىيانى العانى ءۇشىن ورىستار قوجاقتى اعاشقا ءىلىپ، كوتىن اۋزىنا تىستەتىپ كەتتى. ءبىز قىز-كەلىنشەگىمىزدى قىناداي قىرسا دا، ءبىر ورىستى اعاشقا ىلگەمىز جوق. كۇشتىنىڭ زورلاعانى — زاڭ، ءالسىزدىڭ قورعانعانى قىلمىس سانالعان زامان بولدى. مىنا وكىمەت ورناماعاندا قاتىن-قىز عانا ەمەس، بۇكىل قازاق قورلىق پەن زورلىقتان كوز اشپايتىن ەدى. قايتا قۇداي بار ەكەن. ءبىر امان قالۋىن قالدىق، ارتى نە بولارىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن.
— بۇل وكىمەتكە دە سەنبەيسىز بە؟
— كۇشتى كۇشتىلىگىن كورسەتپەي تۇرار دەيمىسىڭ؟ ەلدى اركىم باسقارادى، ءار باسقارۋشى ءار جاققا تارتادى. تارتقىلاي بەرگەن سوڭ، ءالسىز جەرىنەن ارنارسە دە جىرتىلادى.
— تايكەن ءبىر مەنى ەمەس، ءبارىمىزدى قورعاپ قالدى عوي، اپا.
— قۇداي جار بولعان شىعار، شايكەنتاي.
— تەك ورالبەككە سالقىندىق كورسەتپەسە ەكەن دەپ قورقام.
— كورسەتپەيدى. مەن ءوز بالامدى سەنەن ارتىق بىلمەسەم، كەم بىلمەيمىن. ارالاس قاننان تۋعان نەمەسە اسىراپ العان بالانىڭ تۇقىمى كوپ بولادى دەپ وتىراتىن اكەسى. قازاق ۇلدى باۋىرىنا تارتادى، قىزبەن ەلدى باۋىرلاستىرادى. تايكەنىم — سونداي ءتارتىپتىڭ ادامى. قايتا سەن ونى سالقىنداتىپ الما!
— ءقايتىپ سالقىنداتام؟
— و، قۇدايدىڭ قۇلى-اي، سۇرامايتىندى سۇراعانىڭدى قاراشى. شەشەڭ مەن جۇزىك ايتقان شىعار. باياعىدا قازاقتىڭ ءاز جانىبەك دەگەن حانى بولىپتى. سونىڭ سۇلۋ بايبىشەسى بولىپتى. قاي زاماندا دا حاننىڭ قاتىنى كوپ بولار. ءبىراق ءاز جانىبەك كۇندە بايبىشەسىنىڭ قاسىنا جاتادى ەكەن. سويتسە، ول بايبىشەسى كۇندە قوينىنا قىز بولىپ كەلەتىن كورىنەدى.
— قالاي؟
— قالاي بولۋشى ەدى؟ كۇندە جۇپار ءشوپ پەن حوش ءيىستى گۇلدەردى قايناتىپ، سوعان شومىلادى ەكەن. قولتىعىن، شابىن، اۋزىن، ومىراۋى مەن باقايلارىن جۇپار شوپپەن تازالايدى ەكەن. ءسويتىپ كۇن سايىن قىزداي بولاتىن كورىنەدى. سەن دە ءسويتىپ جۋىنىپ جات، جاتاردا دارەت ال، تۇرعان سوڭ عۇسىل كۇيەۋىڭدى دە سولاي جاسا، جۋىندىر. سوندا ەكەۋىڭ بىر-بىرىڭە بۇگىن ۇيلەنگەندەي بولاسىڭدار.
— ءسىز مەنىڭ تۋعان شەشەم سياقتىسىز، اپا. قۇداي سىزگە ۇزاق عۇمىر بەرسە ەكەن!
— سەن مەنىڭ بالامدى تيگەن كۇنىڭنەن بەرى بىلەسىڭ، ال مەن كوتەرگەن كۇنىمنەن بىلەمىن. سوندىقتان، شايكەنتاي، ماعان سەن.
— جانىم، اپا، كەتتىم. مايىمدى شىجعىرايىن، تابامدى قىزدىرايىن.
...تۇندە تازابەككە ەنەسى ەكەۋىنىڭ قالاي اڭگىمەلەسكەنىن قۋانا-قۋانا ايتىپ بەردى.
— قويشى-ەي، اپام سويدەدى مە؟ — دەدى تازابەك تاڭدانىپ.
— مەن ەندى وتىرىك ايتىپ جاتىر عوي دەيمىسىڭ؟
— اپاما تاڭعالىپ جاتىرمىن. اپامدى سىيلاعانىڭ مەنىڭ اتا-بابامدى سىيلاعانىڭ عوي سەنىڭ.
— ءوزى دە سولاي.
— كىشكەنتاي التىنىم!
— ويباي، اقىرىن! جانىمدى شىعاراسىڭ.
— جانىڭدى كىرگىزەيىن بە، شىعارايىن با؟
— ءيا. اۋەلى كىرگىز، سونان سوڭ شىعار.
ەكەۋى بىر-بىرىنە جابىسىپ بۇلك-بۇلك كۇلدى.
— شايكەن! — دەدى ءبىر كەزدە شالقاسىنان جاتقان تازابەك ءشايىنى وزىنە تارتىپ. — ەركەك ايەلدى نە ءۇشىن قورعايدى؟
— ويتكەنى ول وعان ۇرپاق سىيلايدى.
— ال ۇرپاق ءۇشىن نەگە جانىن قيادى؟
— ويتكەنى ول ءوزى ءۇشىن عانا ەمەس، حالقى ءۇشىن دە قىمبات. ۇرپاعى قالماعان حالىق، قانشاما دانىشپان بولسا دا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە قۇرىپ بىتپەي مە؟
— ءيا، سويتەدى. قۇداي قۇرىپ بىتكەننەن ساقتاسىن!
كەيىن
قىستىڭ قيىندىعى مەن قاردىڭ قالىڭدىعىنان با الدە باسقالاي ءبىر سەبەبى بار ما، قازاقتاردى ايدالادا اتىپ كەتۋ، ءولتىرىپ كەتۋ پىشاق كەسكەندەي تىيىلدى. جالاڭاشتىڭ ورىستارى وزىمەن ءوزى بولىپ، كۇرت وزگەرىپ كەتتى. كوپ كەشىكپەي «بۇلاردىڭ پاتشاسى تاعى قۇلاپتى، توڭكەرىس بولىپتى»، — دەگەن اڭگىمە تارادى. ءبىراق ونىڭ ءمانىسىن قازاق تۇرماق، ءالى ورىستىڭ ءوزى دە بىلە قويماعان سەكىلدى. ويتكەنى ەشتەڭە ايتپايدى، ايتقىسى كەلمەيدى. سوعان قاراعاندا، وزدەرىنە دە ول جاڭالىق ونشا ۇنامايتىن ءتارىزدى.
ءشايى: «جۇزىكتى ساعىنىپ كەتتىم»، — دەگەن سوڭ، ورالبەك ەكەۋىن الىپ تازابەك جالاڭاشقا كەلگەن. تاباي مەن سامەن — مالدا، ابەن مەن جۇزىك ۇيدە ەكەن. ەكى ايەل امانداسىپ جاتقاندا، ابەن ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەپ:
— اسسالاۋماليكىم! — دەدى قولىن سوزىپ.
— اليكىسالام، ابەن باتىر! — ابەننىڭ ساۋساقتارى ءداپ وزىنىكىندەي جۋانتىق ەكەن، كوزى تۇسكەندە، دەنەسى ءدىر ەتە قالدى. «قالاي اينىماي قالعان؟» — دەدى شوشىپ. بەتىنىڭ جالپاقتىعى، قاسىنىڭ قالىڭدىعى مەن كوزىنىڭ دوڭەتتىلەۋ اينالاسى — ءبارى بۇلجىماي تارتىپتى. بايقاماعانسىپ، سامبىرلاي جونەلدى. — ۇلكەن جىگىت بولىپسىڭ عوي! قالاي، اكە-شەشەڭە قولعابىس قىلۋعا جاراپ ءجۇرسىڭ بە؟
— اپاما دالادان وتىن اكەپ بەرەم.
— و-و! جۇزىك اپكە، بالاڭىز جىگىت بوپتى عوي. وتىن اكەپ بەرسە، ودان ارتىق قانداي كومەك كەرەك سىزگە؟
— قۇدايعا شۇكىر، سامەنىم مەن ابەنىم ەرجەتسە، ماعان كەمدىك كورسەتپەس.
— «قارا شالىم امان بولسا» دەپ تاباي بايعۇستى دا قوسىپ قويساڭىزشى!
— ە، امان بولسىن. ەكى بالا دەسە، بايعۇس ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. مەنىڭ بالالارىمدى كايتەسىڭ، مىنا ءوز بالاڭا قاراساڭشى! بەتىنەن يىسكەيىن دەسەم، ويباي، جامان نەمە، جاتىرقاپ جولاتپايدى ءتىپتى. — ءشايىنىڭ قولىندا تۇرعان ورالبەككە قاراپ جۇدىرىعىن ءتۇيدى. — ءاي، كۇشىك، اپاڭدى ىزدەپ كەلگەنىڭ شىن بولسا، نەگە ەندى اپاڭا كەلمەيسىڭ؟ تۇرىڭنەن اينالايىن، ءتۇرىڭ بار بولعىر! قۇداي-اي، كەلگەندەرىڭ قانداي جاقسى بولدى! تازابەك، شىقشى تورگە. جو، سەن شىعىپ ءجۇرسىڭ عوي، جىبەكجان شىقسىنشى! جاندارىم-اۋ مەنىڭ!
...تاباي مەن سامەن شام جاققاندا كەلدى. سامەن كىرگەن بويدا ءشايىنى باس سالدى.
— قارقارانىڭ جارمەڭكەسى ءبىزدىڭ ۇيگە كوشىپ كەلىپتى عوي؟! — دەپ، تاباي دا تابالدىرىقتى كوڭىلدەنە اتتادى.
— ءۇيىمدى جارمەڭكە جاسادىڭدار، بىلعادىڭدار دەگەنى عوي، شايكەن، ءۇيدىڭ يەسىن رەنجىتپەيىك، قايتامىز با، قايتەمىز؟
— قويشى، تايكەن، قايداعىنى ايتپاي! «ءۇيىمدى بازار قىلدىڭدار. بالالارىڭدى الىپ كەلگەندەرىڭ قانداي جاقسى بولدى!» — دەپ قۋانعانى عوي اعانىڭ.
— سولاي ما؟ قازاقشا ءسوزدىڭ ماعىناسى قىرعىزشا باسقا بولادى ەكەن-اۋ، ءا؟!
تابايدىڭ اياعىنا ورالىپ، ابەن بويى جەتكەن جەردەن قۇشاقتاي الىپ ەدى، قولتىعىنان تىك كوتەرىپ، تاباي ونى قۇشىرلانا تاماعىنان يىسكەدى. سونان سوڭ ءشايىنى قۇشاقتاپ باۋىرىنا قىستى.
— قۇدايدىڭ ءوزى جولىقتىرعان جانىم، قارىنداسىم! — دەدى ماڭدايىنان ءسۇيىپ. — وۋ، اپاسىنىڭ الدىندا ەڭ ۇلكەن قوناق وتىر ەكەن عوي، كانە، كەلە قويشى ماعان! — دەپ ەدى، ەندى-ەندى جۇزىككە ۇيرەنىپ كەلە جاتقان ورالبەك جاتىرقاماي تابايعا قاراي تالپىندى. — كوپ جاسا، كوگەرشىنىم! — دەپ، تاباي قولىنا الىپ، بەتىنەن ءسۇيدى.
— ءبارىن ءسۇيدىڭ، قۇشاقتادىڭ، سوندا جۇزىك ەكەۋمىزدىڭ جازىعىمىز نە؟
— سەندەر ءوزىم بوپ كەتكەن ادامسىڭدار، ادام ءوزىن ءوزى قايتىپ قۇشاقتاپ سۇيەدى؟
— قاپ، مىنانىڭ قاعىنۋىن-اي، ءا؟! جاۋابى دا دايار، قالجىڭى دا دايار، ابدەن باپتاپ قويىپسىز عوي، اپكە.
ەكى ەركەك بىر-بىرىنە مەيىرلەنە قۇشاقتاستى.
تاباي ەت جەردە قوجابەك پەن ايەلى بوبەكتى شاقىرىپ الدى. اڭگىمەنىڭ تىزگىنىن العان قوجابەك جاقىننان بەرى اتاماننىڭ جىلقىسى ىشىندە قىسقا جالدى، شولاق قۇيرىقتى جيرەن قاسقا ارعىماقتىڭ پايدا بولعانىن ءسوز قىلىپ ەدى.
— ءيا، ول اتتى مەن دە كوردىم، — دەدى تاباي. — جىلقىشى: «ءبىزدىڭ قوجايىندىكى عوي»، — دەدى دە قويدى. قانشا تاقاقتاسام دا، ارتىق ەشتەڭە ايتپادى. سوعان قاراعاندا، ءبىر قۇپياسى بار-اۋ. ولاي دەيتىنىم، تاڭەرتەڭ ءبىر توپ ورىس جىگىتى اڭعا بارامىز دەپ، جالاڭاشتان شىعىپ كەتەدى دە، كەشكىسىن اتتارىن قانسورپا قىلىپ قايتىپ كەلەدى. ءبىراق بىردە-بىر اڭ اتقانىن كورگەن ەمەسپىز. مەن بىلسەم، بۇلار بىردەمەدەن قورقىپ نە ساقتانىپ ءجۇر، نە قازاققا قارسى ءبىر پالە ويلاستىرىپ ءجۇر.
— نە ويلاستىرۋى مۇمكىن؟ — تازابەك اڭگىمەنى ايتقان تابايعا ەمەس، سۇراۋلى كەسكىنمەن قوجابەككە قارادى.
— ونى باقىلاۋ كەرەك. قاپى قالىپ جۇرمەيىك، — دەدى ول بۇل اڭگىمەنى ءقازىر ەستىپ وتىرعان كەيىپ تانىتىپ.
وسى اڭگىمەدەن كەيىن تازابەك جالاڭاشقا ءجيى كەلەتىن بولدى. تاباي مەن سامەن ءبىر پالەگە ۇرىنىپ قالا ما دەپ قورىقتى. قوجابەكپەن اقىلداسىپ ەدى، ول كۇدىگىن ودان بەتەر ءورشىتىپ جىبەردى.
— تابايدىڭ سوزىنەن كەيىن مەن دە سەزىكتەنىپ ءجۇرمىن، — دەدى ول ابىرجىپ. — ءبىر پالەنىڭ بارى بار. كوزى اشىق قوي دەپ، قاپەزدەن سۇراسام، ۋاقىتشا ۇكىمەت دەگەن ۇكىمەتتى قۇلاتىپ، بالشەبەك دەگەن ۇكىمەت ورناعانى راس دەيدى.
— ول قانداي ۇكىمەت؟
— يت بىلە مە؟ «بالشەبەك» دەگەنى «كوپشىلىك» دەگەن ءسوز كورىنەدى. قىسقاسى، تاققا تالاسقانداردىڭ كوپشىلىك جاعى جەڭگەن بولۋ كەرەك. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ۇكىمەت كەدەيلەر مەن شارۋالاردى جاقتايتىن كورىنەدى.
— وعان كەدەي مەن شارۋادان نە پايدا؟
— كەدەي مەن شارۋا كوپشىلىككە جاتپاي ما؟ ولاردىڭ «بالشەبەك» اتالعانى سولاردى جاقتاعانى ءۇشىن شىعار؟
— سوندا وعان بايلار كەرەگى جوق پا؟ ولار ادام ەمەس پە؟
— ونىڭ ءبارىن ءبىلىپ تۇرسام، مەن دە ورىس بولىپ كەتپەيمىن بە، تازابەك؟ قايدان بىلەيىن؟ ءبىراق، ءبىر بايقاعانىم، جاڭا ۇكىمەت بايلارعا ونشا ۇنامايدى-اۋ. ويتكەنى كوپزىپتىڭ، كوكورىننىڭ، اتاماننىڭ دا قاباعى بۇرىنعىداي ەمەس، سالىڭقى، كىسىمەن سۇلەسوق سويلەسەدى. بۇرىن ءبىز قىتايعا قاشىپ ەدىك، ەندى قىتايعا وسىلار قاشپاسىن دە. سەبەبى ءتۇن بالاسى جالاڭاشتا تىنىشتىق جوق، اتتىڭ ءدۇبىرى ءبىر تىيىلمايدى. تۇندە دالاعا ءوزىم دە شىقپايمىن، بالالاردى دا شىعارمايمىن. ويتكەنى كۋانىڭ كوزىن قۇرتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. تاڭ اتا، مەن ناماز وقيتىن كەزدە، جالاڭاشتىڭ تۇس-تۇسىنان مىلتىق اسىنعان ورىستار توپ-توبىمەن كىرىپ جاتادى. نەگە ولار ءبىر ارادان كىرمەي، ءار تۇستان كەلەدى؟ تۇنىمەن قايدا بارىپ، تاڭەرتەڭ قايدان كەلەدى؟ ولار، ءسىرا، كۇدىك سالماۋ ءۇشىن سويتەدى. ءبىراق ونى كورگەن ادام قالاي كۇدىكتەنبەيدى؟ مەن كۇدىكتەنگەنىممەن، كۇرمەۋىن شەشە المادىم. ءبىراق، قالاي بولعاندا دا، مۇنىڭ بەكەر ەمەسى بالاعا دا بەلگىلى.
— ارينە، بەكەر ەمەس. ءبىراق، ايتۋىڭىزعا قاراعاندا، بۇلار قاشۋدى ەمەس، قارسى شىعۋدى جوسپارلاپ جۇرگەنگە ۇقسايدى عوي؟
— ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ، سوعان ۇقسايدى.
ەرتەسى ءتۇس كەزىندە قوجابەك جۇگىرە باسىپ تازابەككە كەلدى.
— ءجۇرشى، توبەگە شىعايىق، كەشەگى ايتقانىمىز باستالدى-اۋ دەيمىن.
ەكەۋى ءۇي ىرگەسىندەگى توبەگە ەنتىگە باسىپ شىقتى. بۇلاردان بۇرىن جەتكەندەر دە، ەندى ەنتەلەپ كەلە جاتقاندار دا بىر-بىرىمەن دابىرلاسىپ جاتتى.
— انە، انا جىلقىبايدىڭ سايى جاققا قاراشى! — دەدى قوجابەك بۇرىن كوكتەمدە قوي تولدەتىپ، كۇزدە كۇزەم الىپ جۇرگەن توبەسى اشىق تامداردى كورسەتىپ.
ەسىز، قاڭىراپ قالعان ون شاقتى تامى بار جەردى، جىلقىباي دەگەن كىسىنى سول ارادا قۇتىرعان قاسقىر تالاپ ولتىرگەندىكتەن، جۇرتتىڭ جىلقىبايدىڭ سايى، جىلقىبايدىڭ جوتاسى اتاپ كەتكەنىن تازابەك بىلەتىن.
— ويباي، قاراشوقىدان قوبىعا قاراي كوپ اتتى تومەندەپ كەلەدى، — دەدى ءدۇربىسى بار قابىلبەك دەگەن كىسى. — جىلقىبايدىڭ بەلىندەگى تامداردى جالاڭاشتىڭ ورىستارى بەكىنىس جاساپ العان ەكەن، ءبارى سوعان كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. انا تومەندە كەلە جاتقاندار ونى بىلمەيدى-اۋ.
قابىلبەكتىڭ دۇربىسىمەن جۇرت جىلقىبايدىڭ بەلىنە كەزەك-كەزەك قاراستى. تازابەك ءدۇربىنى العاندا، جوعارىدان كەلە جاتقاندار مەن تامدا تىعىلىپ جاتقانداردىڭ اراسىندا اتىس باستالدى دا كەتتى. مىلتىقتىڭ داۋسى جالاڭاشقا اپ-انىق جەتىپ جاتتى. كەلگەندەر كىم، نەگە اتىسىپ جاتىر، ونىڭ ءبىرىن بىلمەسە دە، توبەدەگىلەر تىم-تىراقاي قاشىپ ۇيلەرىنە تىعىلدى.
— كىم بولسا دا، انا كەلگەندەر كازاك-ورىستارعا قارسى بىرەۋلەر، — دەدى قوجابەك ءوز جورامالىن تازابەككە اشىپ. — ولارعا قارسى بولسا، الگى كەدەي مەن شارۋانى جاقتايتىن ۇكىمەتتىڭ ادامدارى بولدى. بارلاۋ جاساماي كەلىپ، بوسقا قىرىلدى بايعۇستار.
تازابەك ۇندەمەدى، ويتكەنى قوجابەكتىڭ بولجامىنا سەنە قويمادى، باسقانى قولداسا دا، ورىستىڭ ەشبىر ۇكىمەتى قازاقتى قولداي قويادى دەپ ويلامادى. ەرتەسى تازابەك تابايدىكىنە كەلىپ وتىرعاندا قوجابەك ونى توبەگە تاعى شاقىردى.
— تەزدەت! تاعى باستالدى! — دەدى ارىق اقبوز اتىن تەبىنىپ. — كەشەگى ساپ تۇزەپ كەلگەندەر، قۇداي بىلەدى، قارسىلىق بولاتىنىن بىلمەي قاپى قالدى. بۇگىن توپ-توپ بولىپ ءار تۇستان اسىپ كەلە جاتىر.
ءدۇربىسىن الىپ قابىلبەك تە قاستارىنا كەلدى. اپ-ساتتە توبەنىڭ ءۇستى ۇلكەن-كىشىگە تولدى دا كەتتى.
— شىلىك جاقتان كەلگەندەر ەتەكتەگى جازىققا جينالىپ جاتىر، — دەدى قابىلبەك ءدۇربىسىن قوجابەككە بەرىپ جاتىپ. — ال كەشەگى قارسى شىققاندار بۇگىن جوق.
— ەندەشە بۇل كەلگەندەر — كەدەيدى قولدايتىن بالشەبەكتەر. ءقازىر كەلەم، — دەدى قوجابەك ۇيىنە قاراي اسىعىپ. سالدەن كەيىن قولىنا اق تاياققا بايلاعان اق ماتا ۇستاپ توبەگە تاعى شاۋىپ شىقتى. — ءاي، دۇيسەمبەك، كەل مىنگەس! — دەدى بۇيىرىپ.
— ە، نە بوپ قالدى؟
—ءجۇر، انالاردىڭ الدىنان شىعايىق! «كازاكتار قاشىپ كەتتى. جالاڭاشتا جاۋ جوق»، — دەيىك. كازاكتاردىڭ قاشىپ كەتكەنىنە قاراعاندا، بۇلار بىزگە تيمەيتىن ادامدار. ەكەۋمىزدى ولتىرگەننەن ولارعا نە پايدا؟ ءجۇر، قورىقپا!
مىنگەسكەن ەكەۋگە جۇرت كوز الماي قاراپ تۇردى. جازىقتاعى جاعداي ءدۇربىسىز دە كورىنەتىن ەدى. ەكەۋى امان-ەسەن جەتتى. از-كەم اڭگىمەلەسكەن بولۋ كەرەك، ءبىر كەزدە مىنگەسكەن ەكەۋ الدىعا ءتۇسىپ، كەلگەن توپ بەرى قاراي قوزعالدى. «اپىرماي، مۇنىڭ ارتى نە بولار ەكەن؟» دەدى تازابەك، ءبىر جاعىنان، قوجابەكتىڭ قىلىعىن سوگە الماي؛ ەكىنشى جاعىنان، قىتايعا ۇرىككەن قازاقتى ءوز حالقىم دەپ قايتارىپ العان وكىمەتتى قيا الماي. ەكىۇداي سەزىم ەكى جاققا تارتقىلادى. «ەكى تۇيە سۇيكەنسە، اراسىندا ولەتىن شىبىن» قازاق بولىپ جۇرمەس پە؟»
ءبىرازدان كەيىن ەكىۇداي سەزىم تازابەكتى ەكى جاقتاپ تالاي باستادى. قايسىسىن جاقتايدى؟ وعان اقىلى دا، ءبىلىمى دە جەتپەدى. بولاتىن نارسە بۇدان سۇراماي-اق بولىپ جاتىر. ەندىگىسىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتەر.
قالىڭ سولدات قالاعا كىرگەندە، جۇرت جۇرەكسىنىپ ۇيدى-ۇيىنە تىعىلدى. تازابەك نەدە بولسا دەپ، قوجابەكتىڭ قاسىنا جەتپەك بولدى. سونىڭ اراسىنشا قوجابەكتىڭ اتىمەن دۇيسەمبەك الدىنان شىقتى.
— كەل مىنگەس، قوجابەك كەلسىن دەپ جاتىر! — باستىقتىڭ بۇيرىعىن جەتكىزگەن شابارمانشا شاقىلداي قالىپتى.
— جارايدى، جاياۋ-اق بارايىن، — دەدى جىميىپ. — انداعى اتىڭىز ەكەۋمىزدى كوتەرە الماي وماقاسار.
— ءسويتۋى كادىك، — دەدى دۇيسەمبەك تازابەكتىڭ تۇرقىنا كۇلە قاراپ.
ورىسى كوپ، قازاعى از جۇرتشىلىق شىركەۋدىڭ الدىنداعى توبەگە شوعىرلانىپتى. تازابەك شەتىن الا تۇرىپ، جان-جاعىن شولا قارادى. جالاڭاشتىڭ شەتىن سولداتتار اينالا قورشاپ الىپتى. «ءبارىمىزدى قىرىپ سالعالى جيناعان جوق پا ەكەن؟» — دەدى تىكسىنىپ. سول كەزدە كوزىنە قوجابەك ءتۇستى. ءبىر توپ سولداتتىڭ قاق ورتاسىندا قولىن سىلتەي سويلەپ تۇر ەكەن. «ورىسشا بىلمەۋشى ەدى»، — دەدى تاڭدانىپ. ءسويتىپ تۇرعاندا، جالاڭاشتىڭ ءبىر اياعى شولاق اتامانى الەكساندروۆتى اربامەن الىپ كەلدى. سولداتتاردىڭ كاماندىرى بولۋ كەرەك، ىيىعىنان اسىرا تارتقان قايىس بەلبەۋى، جامباسىندا تاپانشاسى بار ورتا جاستاعى ورىس ورتاعا شىقتى. نوعاي تاقيالى ارىق جىگىت قاسىنا كەلىپ تۇردى.
— جولداستار! رەسەيدە پاتشا وكىمەتى دە، ۋاقىتشا ۇكىمەت تە قۇلادى. ونىڭ ورنىنا جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردىڭ وكىمەتى ورنادى، — دەدى كاماندىر ورىس. ونىڭ ايتقانىن نوعاي جىگىت قولما-قول اۋداردى. — ول — كەدەيلەر مەن كەمباعالداردى جاقتايتىن وكىمەت. بايدىڭ كەدەيدى قاناۋىنا، كۇشتىنىڭ ءالسىزدى ادام ساناماۋىنا قارسى وكىمەت. ءبىز سول ەزىلگەن حالىقتى قورلىقتان، قاناۋدان قۇتقارۋعا كەلدىك. مىنا اربادا وتىرعان اتامان الەكساندروۆ — قاراپايىم حالىقتىڭ قانىن سورعان پاتشا وكىمەتىنىڭ وكىلى. ونىڭ بالاسى ۆاسيليي — اق پاتشانىڭ اپيسەرى. سول باستاعان كازاكتار كەشە قانشاما ءبىزدىڭ جازىقسىز جاۋىنگەرىمىزدى قاپيادا قىرىپ تاستادى؟! سول جاۋلىق ارەكەتى ءۇشىن، بولشيەۆيكتەر وكىمەتىنە قارۋلى قارسىلىق ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن، مەن اتامان الەكساندروۆتى اتۋ جازاسىنا بۇيىرامىن! بۇيرىق ورىندالسىن!
ءۇش سولدات الدىعا شىقتى. اربادا وتىرعان قالپى الەكساندروۆتى اتتى دا تاستادى. بىرەۋلەر بەتىن باستى، بىرەۋلەر ويبايلاستى. الايدا جاڭا وكىمەتپەن ويناۋعا بولمايتىنىنا ءبارىنىڭ كوزى بىردەن جەتتى. كاماندىر تاعى سويلەدى:
— ەندى كەدەيدىڭ كۇنى تۋدى، جولداستار! بۇگىننەن باستاپ جالاڭاشتا ەڭبەكشىلەردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ريەۆوليۋسيالىق كاميتەت، ياعني ريەۆكوم قۇرىلادى. ونىڭ باستىعى ەتىپ كەدەيدەن شىققان سەكەرين جولداستى تاعايىندايمىن! سەكەرين جولداس، ورتاعا كەلىڭىز!
ول ورىستى تازابەك بىلەتىن. ءوز شارۋاسىمەن جۇرەتىن، قاق-سوعى جوق قاراپايىم شارۋا. سونى سايلاعانىنا قاراعاندا، جاڭا وكىمەت كەدەيدى جاقتايدى دەگەننىڭ جانى بار ءتارىزدى. ورىس اتاماندى ورىستىڭ اتىپ تاستاۋى دا ادامنىڭ ويىنا سىيمايتىن وقيعا. شىنىندا، ۇلكەن توڭكەرىس بولعان سەكىلدى. «قازاقتىڭ كوز جاسىن قۇدايدىڭ كورگەنى مە؟ — دەدى ءبىرتۇرلى كوڭىلى بوساپ. — قوي، قايتايىن، جاڭا وكىمەتتىڭ قىر-سىرىن قاپەزدەن بىلە جاتارمىن». بۇرىلا بەرىپ، سولداتتار جاققا ءبىر قاراپ ەدى، وزىنە قاراي ەنتەلەپ كەلە جاتقان قوجابەكتى كوردى.
— كەشە اتىرەتپەن اتىسقان كازاك-ورىستار ءىز-تۇزىن بىلدىرمەي ءبىر جاققا كەتىپتى، — دەدى كەلە ساپ. — قىرعىز جاققا ما، قىتايعا ما، — ەشكىم بىلمەيدى. ءتۇن ىشىندە تۇتقيىل شابۋىلداسا، جالاڭاشتىڭ حالقىن قىرىپ تاستاۋى مۇمكىن. سولاردىڭ قايدا كەتكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن، بارلاۋعا جۇمسايتىن جاس بالا كەرەك بولىپ جاتىر. سوعان سامەندى جۇمساساق قايتەدى؟ جوق ىزدەگەن بوپ ءجۇرىپ، ەلدىڭ ءسوزىن ەلەۋسىز تىڭداۋى كەرەك. سونشاما اسكەردىڭ جان ادامنىڭ كوزىنە تۇسپەي جاسىرىنىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس دەيدى.
— ونداي ىسكە بالانىڭ ەلەۋسىز بولاتىنى راس. ءبىراق، قوجەكە، جۇزىك ونى باسقاشا تۇسىنسە، بالامدى ءقاۋىپتى جەرگە جۇمسادى دەگەن كۇدىككە قالام عوي.
— ءيا، ءسويتۋى مۇمكىن. تاۋەكەل، وندا سامسالىمدى جۇمسايىن.
سونىمەن بارلاۋشى بولىپ سامسالى كەتتى. قارا تاناعا ءمىنىپ، جالاڭاشتىڭ جەلكە تۇسىنان «جوق ىزدەۋگە» شىقتى. ول كۇنى ەشكىمگە جولىعا الماي قايتتى. ەرتەسى باتىس جاققا بەتالىپ، دەگەرەس ماڭايىنا جول تارتتى. ءتۇس اۋا بەرە تاناسىن تاناۋلاتىپ اسىعىس ورالدى. قوجابەككە ىلەسىپ تازابەك تە الدىنان شىقتى.
— نە بولدى؟ بىردەمە ءبىلدىڭ بە؟ — دەدى قوجابەك بالاسىن تانانىڭ ۇستىنەن كوتەرىپ الىپ جاتىپ.
سامسالى باعجاڭ ەتىپ اكەسىنە ءبىر، تازابەككە ءبىر قارادى.
— ايتا بەر، اعاڭ ءوزىمىزدىڭ ادام.
— دەگەرەستەن تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتسام، ءبىر ادام پىشىلداپ سايدان جاياۋ شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن. بۇرىلماي كەتىپ بارا جاتىر ەم، ايعايلاپ شاقىرىپ الدى. قاتاي دەگەننىڭ جىلقىسىن باعاتىن كىسى بار ەدى عوي، سونىڭ ءىنىسى قاراتاي ەكەن. اعاسىنا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە كورگەنمىن. ول دا مەنى تانىپ، جىلاپ امانداستى. «امانسىڭدار ما؟ جالاڭاشتاعى قازاقتاردى بالشەبەك دەگەن بىرەۋلەر قىرىپ تاستاپتى دەگەن راس پا؟ سونى ءبىلىپ كەل دەپ، ۇلكەندەر مەنى جۇمساپ ەدى، جۇرەگىم داۋاپ قالاعا كىرە المادىم»، — دەدى. «بالشەبەك دەگەن ەشكىمدى كورگەم جوق. ءبىراق شىلىك جاقتان كوپ سولدات كەلىپ كازاك-ورىستارمەن اتىسىپ، اتامان الەكساندىرىپتى اتىپ تاستادى»، — دەدىم. «قايدان بىلەيىن، قىرىق-ەلۋ سولدات ساتى جاققا ءوتىپ بارادى ەكەن، ەل سولاردان ەستىسە كەرەك»، — دەدى.
— ۇيگە بار دا، شايىڭدى ءىش، بالام. مەن كەلگەنشە تازابەك اعاڭنىڭ قاسىنان شىقپا!» — دەدى دە، قوجابەك دەرەۋ اتىنا ءمىنىپ شاۋىپ كەتتى.
ونىڭ سالداتتارعا باراتىنىن تازابەك سەزدى. سول كەشتە جالاڭاشتاعى سولداتتار سۋىت ءبىر جاققا اتتانىپ، ءۇشىنشى كۇنى قايتا ورالدى. قوجابەك ولارعا جولىعىپ، اۋ-جايلارىن ءبىلىپ قايتتى. قاشقان كازاكتاردىڭ تاۋشىلىككە قاراي كەتكەنىن بىلگەن سوڭ، سولداتتاردىڭ كاماندىرى جول بىلەتىن ەكى قازاق جىگىتىن كەڭسۋ ارقىلى قاراقولعا اتتاندىرادى دا، ءوزى ساتى اسۋى ارقىلى كازاكتاردىڭ سوڭىنا تۇسەدى. قاراقولدان كومەك دەر كەزىندە ۇلگەرىپ، تالدىسۋ دەگەن جەردە ەكى جاقتاپ، قىتايعا قاشپاق بوپ جاتقان كازاكتاردىڭ بىت-شىتىن شىعارادى. قولعا تۇسكەندەرىن قاراقولعا ايداپ اكەتىپتى دە، جالاڭاشقا قايتا ورالعان سولداتتار ەرتەڭ شىلىك ارقىلى الماتىعا قايتادى ەكەن. سامسالىنىڭ ەڭبەگى ءۇشىن كاماندىر قوجابەككە ۇلكەن راحمەت ايتىپ، قولىنا ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ-تۇراتىن كۋالىك قاعاز بەرىپتى.
ون التىنشى جىلى جوعالىپ كەتكەن ىنىلەرى نۇسىپبەك پەن مۇكەيدىڭ بالالارى مال باعۋعا جالدانىپ، بىلتىر شىلىك جاققا كوشىپ كەتكەن بولاتىن. سولاردىڭ جاعدايىن سەندەرمەن بىرگە بارىپ ءبىلىپ كەلسەم بولا ما دەپ، قوجابەك كاماندىردەن سۇراعان ەكەن، «ءبىز — ءوزىڭ سياقتى كەدەيلەرگە قامقورلىق جاساۋ ءۇشىن جۇرگەن جاندارمىز»، — دەپ، اتىرەتپەن بىرگە الىپ كەتتى. سودان ءبىر اپتاداي ءجۇرىپ، ىنىلەرىنىڭ بالالارىن تۇگەل جالاڭاشقا كوشىرىپ اكەلدى. كاماندىردىڭ بۇل ادامگەرشىلىگى تازابەككە قاتتى اسەر ەتتى.
سولداتتار كەلىپ كەتكەن سوڭ، قازاق پەن ورىستىڭ اراسىنداعى قۋعىن-سۇرگىن توقتاپ، جالاڭاشتىڭ ەل-جۇرتى ەس جيا باستادى. جاڭا وكىمەتتىڭ بۇل ساياساتى تازابەكتى قاتتى تاڭداندىردى. اسىرەسە قازاقتى كوپە-كورنەۋ قىرعىننان ساقتاپ قالعانىنا قايران قالدى. «نە ءۇشىن؟» دەگەن سۇراقتى ءوز اقىلىمەن ىندەتىپ شەشە المادى. «شىنىمەن، ەندىگى وكىمەت تەك ورىستىكى ەمەس، ورتاق بولا ما؟» — دەدى داعدارىپ. «تاعى ءبىر الداۋدىڭ جاڭا ءتۇرى ەمەس پە ەكەن؟» — دەپ تە كۇدىكتەندى. ءبىراق مىنا جاساپ جاتقان قىلىقتارى وعان جىعا دالەل بولا المادى. اقىرىندا كۇدىگىن سەنىمى ىعىستىرا باستادى.
* * *
ابەننىڭ تازابەككە ۇقسايتىنىن ءشايى قارسى وتىرىپ قالعانىندا بايقادى.
— جۇزىك-اۋ، مىنا بالاڭ ءبىزدىڭ تايكەنگە تارتىپ كەتكەن بە؟ — دەدى تاڭدانىپ. — قاس-قاباعىنا قاراشى!
— تۋىسقان بولعان سوڭ، تارتقانى شىعار؟ — جەڭگەسىنىڭ ءۇنى بەرەكەسى قاشىپ بوجىراپ شىقتى. ۇرلىعىن ءبىلدىرىپ العان ادامشا ءجۇزىن بۇدان تايدىرا بەردى. ونىڭ ءويتىپ اياقاستى ابىگەرگە تۇسكەنى ءشايىنىڭ سەزىگىن كۇشەيتە ءتۇستى.
— جۇزىك، نە بولدى؟ ساعان تايكەننەن تۋىپ الىپسىڭ دەپ جاتقان ەشكىم جوق قوي.
— جىبەكجان-اۋ، سەن ويدەمەگەنمەن، باسقالار سويدەسە، قايتەم؟ تاباي دا وتكەندە تاڭعالىپ: «ءبىزدىڭ ابەنتاي كۇن وتكەن سايىن تازابەك اعاسىنا تارتىپ كەلە جاتىر-اۋ!» — دەپ قالدى. نە دەرىمدى بىلمەدىم. سودان بەرى سەزىك ويدان مازام كەتتى. سەندەر بايقاعاندى باسقالار بايقاماس دەيمىسىڭ؟ سونداي وسەك تاراپ كەتسە، ماسقارا-اي!؟ كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولامىز؟
ءشايىنىڭ مىيى شانشۋ تيگەندەي شىم ەتە قالدى.
— شىنىندا دا تايكەننىڭ بالاسى شىعار؟ — سول ءسوز اۋزىنان شىققان زامات ءشايىنىڭ ەسىنە جارمەڭكەنىڭ جەلكەسىندە كەتىپ بارا جاتقان سالت اتتى ايەل ساپ ەتە قالدى. — الگى سەن ايتقان ايەلدىڭ بالاسى ەمەس پە ەكەن؟
جۇزىكتىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ، زارەسى ۇشىپ كەتتى.
— قايداعى ايەل؟ ساعان مەن قاشان ايتىپ ەم؟
— ايتقانسىڭ. «ەركەكتەر ەمىن-ەركىن جۇرەدى، ساعان دەيىن بىرەۋمەن بولسا بولعان شىعار»، — دەپ مەنى جۇباتقانسىڭ. ەندى ەسىڭە ءتۇستى مە؟
— ابەندى سول ايەلدىڭ بالاسى دەمەكسىڭ بە؟
— ابەننىڭ اكە-شەشەسىن جەرلەگەن تايكەن مەن جومارت. شىندىقتى سول ەكەۋى بىلەدى.
— بىلسە، ەكەۋىنىڭ ءبىرى سەزدىرەر ەدى عوي؟ قويشى، جىبەكجان، قاي قازاققا قاي قازاق ۇقساماي جاتىر. الاساپىران زاماننىڭ مەنى دە ءبىر اياعانى شىعار؟! سەن سەزىكتەنبەسەڭ، باسقانىڭ وسەك-اياڭى ماعان ءپىشتۋ عۇرلى دا بولمايدى.قارا جەر كوتەرگەندى قاتىن دا كوتەرەدى! مەن ءبارىن دە كوتەرەم، سەن دە كوتەر!
— ءاي، ءزالىم جەڭگەم-اي، تاعى مەنى تاربيەلەگەلى تاقىمداپ كەلەمىسىڭ؟ ابەنگە بولا تايكەنمەن ارازداسىپ قالار دەپ قورقامىسىڭ؟ كورگەن قورلىق-زورلىعىمىزدىڭ قايىرىمى شىعار.
— جانىم، سەنى ءالى كىشكەنتاي دەپ جۇرسەم، ءوزىمدى ۇيرەتەتىن ءزالىم بوپسىڭ عوي!
— ءوزىنىڭ تاعدىرى قىم-قيعاش ادام وزگەنىڭ قيسىق-قىڭىرىن كەشىرگىش بولادى ەكەن. ورالبەكتى قۇشاقتاپ، يىسكەپ وتىرعانىن كورگەندە، تايكەن ماعان جاي كۇيەۋىم ەمەس، تاپ ءبىر كەمەڭگەر بولىپ كورىنەدى. مىنەزىمەن، قىلىعىمەن مەنى، ايتەۋىر، وزىنە ىلەستىرىپ جەتەلەپ كەلەدى.
— جانىم جىبەگىم! باقىت دەگەن — سول. قول جەتپەيتىننىڭ ءبارى — قيال. قولىنداعىعا يە بولۋ، باسىنداعىنى باعالاۋ — اقىلدى ادامنىڭ ءىسى. اقىلىڭنان اينالدىم! وي دا ادامدى ويسىراتىپ تاستايدى ەكەن، ءتىپتى. تابايدىڭ ابەندى تازابەككە ۇقساعانىن ايتقاننان كەيىن ەل تازابەكتەن تاۋىپ الدى دەي مە دەگەن وسەكتەن قاشىپ توركىنىمە كەتىپ قالسام با ەكەن دەپ تە تولقىدىم. ءبىراق ولاردىڭ نە ءولى، نە ءتىرى ەكەنىنەن حابارىم جوق. قىرىلىپ جاتىرمىز، قۋعىندالىپ قاشىپ جاتىرمىز، ودان قايتا كوشىپ كەلىپ جاتىرمىز؛ ات ءىزىن سالعان ءبىرى جوق؛ امان با، جوق پا دەپ، ولاردى دا ۋايىمداي باستادىم.
— سەن توركىنىڭە قاشىپ كەتسەڭ، مەن قايدا قاشىپ كەتەم، جۇزىك؟ ورالبەكتىڭ ورىس سياقتى ەكەنىن جاسىرام دەپ، جەردىڭ استىنا كىرىپ كەتەم بە؟ سەنى مەن سامەندى كورمەسەم، قۇسا بوپ ولمەيمىن بە؟
ەكى ايەل ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ، كوزدەرىنە جاس الدى. بولعان ءىستى قايتا وزگەرتۋ قولدان كەلمەسىن ەكەۋى دە ءتۇسىندى. وتكەنگە وكىنىپ تە، بۇگىنگىگە ءتاۋبا دەسىپ تە جىلاستى.
* * *
جاڭا وكىمەت بيلىگىن جەدەلدەتە جۇرگىزىپ جاتتى. بايىعان ورىستاردىڭ مالىن باعۋعا جاپپاي جالدانىپ جاتقاندىقتان، جالاڭاشتا قازاقتار اجەپتاۋىر كوبەيىپ قالدى. سوندىقتان با الدە جاڭا وكىمەتتىڭ قازاققا دەگەن جاناشىرلىعى ما، ريەۆكوم سەكەرين تازابەكتى شاقىرتىپ الىپ: «سەن ماعان ورىنباسار بولاسىڭ. ورىسشا بىلەسىڭ، حات تانيسىڭ، وسى ارانىڭ مەن بىلەتىن قازاعى مەن ورىسىن سەن دە بىلەسىڭ، — دەدى قارسى ءسوز ايتۋعا اۋزىن اشتىرماي. — بىرلەسىپ ىستەيمىز، بىلمەگەنىمىزدى بىرگە ۇيرەنەمىز».
«بىرگە ۇيرەنەمىز» دەگەنى باۋراپ اكەتتى. كەلىستى. قوجابەك تە، تاباي دا بۇل جاڭالىقتى قۋانا قارسى العانمەن، جۇزىك پەن ءشايى شوشىنا تىڭدادى. «الداپ قۇرعان قاقپانى بولماسىن؟!» — دەپ، جۇزىك سەزىكتەنسە، «قىزمەتى قۇرسىن، تىپ-تىنىش جۇرە بەرگەنىڭ جاقسى ەمەس پە ەدى؟» — دەپ، ءشايى دە جاقتىرمادى. «مەن بارماسام، باسقا بارادى، قازاققا پايدام تيمەسە، زيانىم تيمەس»، — دەپ، تازابەك ءسوزدى ءوزى تۇيىندەدى.
ەرتەسى سەكەريندىكىنە كەلگەن تازابەك ونىڭ قاسىندا سەرگەيچۋك وتىرعانىن كورىپ، بوساعادان اتتاي بەرە بوگەلىپ قالدى.
— كەل، تازابەك، كەل! — دەدى سەكەرين قالبالاقتاپ. — جاقسى كەلدىڭ، ءبىز دە جۇمىس جايىن ءسوز قىپ وتىر ەدىك. پەتىردى بىلەسىڭ عوي، ىستەلگەن جۇمىستى، بۇيرىق، جارلىق دەگەندەردى جازىپ وتىراتىن حاتشى كەرەك ەكەن بىزگە، سوعان پەتىر سەرگەيچۋكتى الدىق. ەندى ۇشەۋ بولدىق، ءوستىپ-وستىپ كوبەيەمىز.
— مەن دە سول ناقتى قانداي جۇمىس اتقاراتىنىمىزدى اقىلداسايىن دەپ ەدىم.
— اقىلداساتىن نەسى بار؟ — دەدى پەتىر بىردەن ءسوز تىزگىنىن الىپ. — وكىمەت — كەدەيلەردىكى، دەمەك بايلاردىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك. ءبىر اتاماندى اتىپ تاستاعاننان ولار قۇرىپ كەتتى عوي دەيمىسىڭ؟ اتامانمەن اۋىز جالاسقان كوبزيەۆ پەن ستاريكوۆتى دا اتىپ تاستاۋ كەرەك.
— قىزبالانباساڭشى، پەتiر. بiز ەڭ اۋەلi ەلدi بiرiكتiرە بiلۋiمiز كەرەك. بiز باي دەپ بىرەۋلەردى اتا باستاساق، ولار دا ءبىزدى اتا باستايدى. ورىستىڭ بارىندە قارۋ بار، ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، ون التىنشى جىلى استىرتىن ۇلەستىرگەنىن. ءبىز ولاردى اتىپ بىتكەنشە، ولار ءبىزدى ءبىر-اق كۇندە تاس-تالقانىمىزدى شىعارادى. جوعارعى جاقتىڭ نۇسقاۋى سولاي: ورىس پەن قازاقتى جاۋىقتىرماۋ. «ءا، 16-جىلى ورىسقا مىلتىقتى وكىمەتتىڭ ءوزى ۇلەستىرگەن ەكەن عوي؟» — تازابەك ونى ىشىنە ءبىر ءتۇيىپ قويدى.
— ەكى بىردەي ءىنىمدى ءولتىرىپ كەتكەن قازاقتارمەن مەن قالاي تاتۋ تۇرام؟
— ولاردى ورىس ءولتىردى مە، قازاق ءولتىردى مە، قايدان بىلەسىڭ؟ ونداي دالەلسىز ءسوزدى ايتپاۋ كەرەك. ەگەر ولار قازاق اۋىلىنا بارسا، ءبىز كوردىك دەپ ەندىگى بىرەۋلەر ايتقان بولار ەدى. ون التىنشى جىلعى قىرعىنعا پاتشا وكىمەتى كىنالى دەپ بولشيەۆيكتەر اشىق ايىپتاپ وتىر. سوندىقتان ءبىز سوعان وراي قىزمەت جاساۋعا مىندەتتىمىز. ونى مويىنداماساق، ءبىز ءوزىمىز بۇل وكىمەتتىڭ جاۋى بوپ تابىلامىز.
جۋاس سانالاتىن سەكەرىننىڭ ءسوزى تازابەكتىڭ ايىزىن قاندىردى. سەرگەيچۋك سازارىپ وتىرىپ قالدى.
— تازابەكتى ورىنباسار، ءوزىڭدى حاتشى ەتىپ تاعايىنداعانىمدى بۇيرىققا جاز دا، ەرتەڭ سولاردى الىپ جاركەنتكە ءجۇرىپ كەت. قانداي تاپسىرما بولاتىنىن، الدا نە ىستەيتىنىمىزدى — ءبارىن ءبىلىپ كەل.
* * *
تاباي مەن سامەننىڭ كەشتەتىپ كەلگەنىنەن ءشايى تىكسىنىپ قالدى. ءبىراق قاباقتارىنا قاراپ، قوبالجۋىن تەز باستى.
— اپامنىڭ تاماعىن ساعىنىپ كەلدىك، — دەدى تاباي كۇلە امانداسىپ.
اعىنتاي اعاسىنشا جىميىپ تۇرعان سامەندi ءاي-شاي جوق باس سالدى.
— التىنىم-وۋ، اپكەڭدi ابدەن ساعىندىردىڭ عوي! قاناتىم، اكە-شەشەم! سورايعان بويىڭنان اينالايىنىم-وۋ! اپا، قاراشى، اينىماعان اكەسi عوي!؟
مارە-سارە قۋانىش بiرازعا سوزىلدى. تابايدىڭ جەزدەلىگى، تازابەكتىڭ بالدىزدىعى ەكەۋىن ءازىل-قالجىڭسىز امانداستىرمايدى؛ ءسوز قاعىسپەن باستايدى، ءتوس قاعىسىپ توقتايدى.
— جۇزىك قالاي؟ ابەندەرىڭ جىگىت بولدى ما؟
قاليشانىڭ ءداستۇرلى ءجون سۇراسىنا تاباي تولىقتاي جاۋاپ قايىردى:
— قالاي دەرىڭىز بار ما، اپا؟ سامەن ەكەۋمىز — ورىنداۋشى، جۇزىك پەن ابەن — ءبىزدى جۇمساۋشى. «بارىڭدار!» — دەدى، كەلدىك؛ «ايتىڭدار!» — دەگەنىن ايتامىز، سونان سوڭ قايتامىز.
— ە، تارتىپتەرىڭ ءتاۋىر بولدى عوي وندا؟ ايت دەگەنىن ايت ەندەشە.
— ول ايتا سالاتىن جاي ءسوز ەمەس، اپا. بۇيرىق. «اكە-شەشەم بار ەدى. ءبىر باۋىرىم، كەلىنىم بار ەدى. كەلىنىم سوڭعى كورگەنىمدە اۋىراياق ەدى. كورىسپەگىنىمىزگە ءۇش جىل بوپ بارادى. ءۇي ىشىمىزبەن ورتەنىپ جاتىرمىز، اۋىل-ايماعىمىزبەن قاشىپ-پىسىپ جاتىرمىز، ءبىر ات ءىزىن سالماعانىنا قاراعاندا، ولاردىڭ دا كۇيى كۇي ەمەس. تازابەك مەنى ەرتىپ بارسىن، ءشايى كەلىپ شالىم مەن بالالارىما قاراسىن»، — دەدى.
— ءجون، ءجون، — دەدى قاليشا الدىنا الىپ وتىرعان ورالبەكتى جەرگە ءتۇسىرىپ جاتىپ. — بۇنداي بۇيرىقتى بۇلجىتپاي ورىنداۋدان باسقا ىلاج جوق. بالام دا، كەلىنىم دە دايىن.
— بولدى، اپا. سامەن ەكەۋمىزدىڭ جۇمىسىمىز وسىمەن ءبىتتى. ەندى ءشايىنىڭ ءشايىن ىشەيىك.
* * *
جول بويى جۇزىك تازابەكتەن، تازابەك جۇزىكتەن سىر تارتىپ، ابدەن اڭگىمەلەستى. تازابەكتى ساستىرعان جۇزىكتىڭ ءبىر ساۋالى بولدى.
— ابەن كىمنىڭ بالاسى، اكە-شەشەسىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى.
— بىلەم. تاباي مەن جۇزىكتىڭ بالاسى.
— جوق، ماعان شىندىعىن ايت.
— شىندىعى سول. ءوز اكە-شەشەسى ءولدى، ەندىگى اكە-شەشەسى — تاباي ەكەۋىڭ. مەن باسقانى بىلمەيمىن.
— سەنىڭ ەش قاتىسىڭ جوق پا؟ ابەننىڭ ءتۇرى ساعان تارتقان عوي.
— قازاق قازاققا تارتپاعاندا، تابايعا تارتا ما؟
— جۇگىرمەك! جاسىرىپ كەلەسىڭ.
— جوق، جاسىرعانىم ەمەس، اپكە، تۇسىندىرگەنىم. شىن اكە-شەشەسىن بىلگەننەن ابەنگە دە، سىزگە دە كەلىپ كەتەرى جوق. ول — قيلى زاماننىڭ قيۋى كەلگەن ءبىر ءىسى.
بۇلار ساتىدان ءوتىپ، كۇرمەتىگە جاقىنداعاندا ىمىرت تا جابىلدى. ىق قويناۋدا وتى جىلت-جىلت ەتكەن ءۇش ءۇيدىڭ قوي قوراسى كەڭدەۋىنە قاراي جۇزىك ات باسىن بۇردى. ابالاپ الدارىنان ەكى يت شىقتى.
— جولداياق، جات! — دەدى جۇزىك ۇلكەن يتكە ەركەلەتە جەكىپ.
جولداياق جاتپادى، اتتىڭ اياعىنا ورالا جازداپ قۇيرىعىن بۇلعاڭداتا قىڭسىلادى. ءسىرا «تانىدىم» دەگەنى بولۋ كەرەك.
ۇيدەن ەڭگەزەردەي جىگىت شىقتى.
— اپكە؟ — دەدى ءدۇدامال داۋىسپەن.
جۇگىرىپ كەلىپ جۇزىكتىڭ اتىن ۇستادى. اتتان قولتىقتاپ ءتۇسىردى دە، باس سالىپ قۇشاقتادى.
— اسقار تاۋىمىزدان ايرىلىپ قالدىق قوي، اپكە! — دەپ ەڭىرەپ قويا بەردى.
— و-وۋ، باس يەم-اۋ! — دەگەن ۇيدەن دە ەگدە ايەلدىڭ ءۇنى ەستىلدى.
جۇزىكتىڭ اكەسى جاقىن ارادا قايتىس بولعانىن تازابەك تۇسىنە قويدى.
* * *
جۇزىكتىڭ شەشەسى الپىسقا بيىل كەلىپتى. وتاعاسى وزىنەن بەس جاس ۇلكەن ەكەن. قويىن باعىپ، مال-جانعا يە بوپ جۇرگەن ەتى ءتىرى كىسى كورىنەدى. تاڭەرتەڭ قويىن كولساي جاققا ورگىزىپ، ارتىنان تورى اتىمەن ءوزى دە ورىسكە كەتىپتى. سول كەتكەننەن مول كەتىپتى. كۇندەگى ۋاقىتىندا قوي ورىستەن قايتپاعان سوڭ، كۇدىكتەنىپ، «اكەڭ نەگە جوق؟ بىردەمەگە ۇشىراپ قالماسا، كەلەتىن ۋاقىتى بولدى عوي»، — دەپ، بالاسىن جۇمسايدى. بالاسى بىتىراپ جاتقان قويدى تابادى، اكەسىن ارى ىزدەپ، بەرى ىزدەپ، تابا المايدى. اداسىپ كەتتى مە، اتتان جىعىلىپ قالدى ما دەپ، مىڭ سان جورامال جاساپ، تۇنىمەن جىلاپ-سىقتاپ شىعادى. ەرتەسى اۋىل بوپ ىزدەپ تە ەش دەرەك بىلە المايدى، ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتەدى. ءولدى دەيىن دەسە، ولىگىن تابا المايدى؛ ءتىرى دەيىن دەسە، ءتىرى ادام قايدا كەتەدى، — تۇسىنە المايدى. جەر جۇتىپ كەتكەندەي. نە ءولىنىڭ، نە ءتىرىنىڭ بەلگىسى جوق. ءسويتىپ سەرگەلدەڭمەن جۇرگەندە، ءتۇس اۋا قالىڭ قارۋلى قول اۋىلعا ساۋ ەتە قالادى. ىشىندە ەكى-ۇش قازاعى بار. «اسكەر كەلدى مە؟ قايدا كەتتى؟ — دەپ سۇرايدى. «كورمەدىك، بىلمەدىك» دەگەنمەن، سول سۇراقتىڭ استارىندا ءبىر سۇمدىقتىڭ جاتقانىن جۇرەكتەرى سەزەدى. سول كۇنى كولساي جاقتا قىرعىن اتىس بولىپتى. كىمدى كىم اتقانىن، كىمنىڭ قاشىپ، كىمنىڭ قۋعانىن بۇلار بىلمەيدى. ءبىراق قۋىپ كەلگەندەر جەڭىپ، قاشقان اسكەردى تۇگەل تۇتقىنداپ قاراقولعا ايداپ اكەتەدى. جول كورسەتەسىڭ دەپ قاشقىندار وتاعاسىن زورلاپ اكەتكەن كورىنەدى، اتىس باستالعاندا قاشقان بولۋ كەرەك، جاۋىرىنىنان وق ءتيىپ جان تاپسىرىپتى. سونىڭ ءبارى ءۆاسيلييدىڭ اتىرەتى ىستەگەن ارەكەتى ەكەنىن تازابەك ءتۇسىندى. «ەكى تۇيە سۇيكەنسە، اراسىندا شىبىن ولەدى» دەگەن وسى ەكەن-اۋ؟» — دەدى كۇرسىنىپ.
* * *
كۇرلەۋىتكە بارىپ قايتقالى جاڭا وكىمەتكە تازابەك شىنداپ جىلى قاباق تانىتا باستادى. ونىڭ كوكەيىنە ەڭ قونعانى — ادامعا دەگەن جاناشىرلىعى. كازاك-ورىستاردىڭ قولىنان قازا تاپقان جۇزىكتىڭ اكەسىن كاماندىر كيىز ۇيگە ءوزى كوتەرىسىپ كىرگىزىپتى. «بۇدان بىلاي قازاق تا، ورىس تا وكىمەتتىڭ ءوز ادامى. ولاردى قورعاۋ، تەڭ ساناۋ، قامقورلىق جاساۋ — وكىمەتتىڭ ەڭ باستى مىندەتى»، — دەپتى. كاماندىردىڭ كىسىلىگىن جۇزىكتىڭ شەشەسى مەن باۋىرى ايتىپ تاۋىسا الماي وتىر. سوعان قاراعاندا، قازاقتىڭ باعىن ءبىر اشسا، وسى جاڭا وكىمەت اشاتىن سياقتاندى.
تازابەك جۇزىكتىڭ باسىن تاۋعا دا ۇرىپ، تاسقا دا ۇرىپ تاۋسىلماي، اكەسىنىڭ قازاسىن سولاي بولۋى ءتيىس نارسەشە سابىرمەن قارسى العانىنا قايران قالدى. ۇستامدىلىعىنا، ءوزىن دە، وزگەنى دە تاۋبەگە شاقىرا بىلگەنىنە ءسۇيسىندى. «قويدى سەن باعىپ جۇرسەڭ، ولار سەنى ءولتىرىپ كەتەتىن ەدى عوي»، — دەدى ىنىسىنە كىسىنىڭ ويىنا كەلمەيتىن وي ايتىپ. سولاي ەكەن-اۋ دەگەندەي، سودان كەيىن شەشەسى دە سۇڭقىلداپ جىلاۋىن ساپ تىيدى.
تازابەك پەن جۇزىك كۇرمەتىدە بەس كۇن بولىپ قايتتى. بەس كۇننىڭ دە كوپ كۇن ەكەنىنە تازابەكتىڭ كوزى ءشايىنى كورگەندە جەتتى. بۇلار ساسكە اۋا جالاڭاشقا كەلگەندە، ءبارى ۇيدە ەكەن. تاباي، ءشايى، سامەن، ابەن — ءبارى شۇرقىراپ امانداستى. كوزىنىڭ استىمەن دە، ۇستىمەن دە ىنتىعا قاراپ، اسىرەسە ءشايىنىڭ دەگبىرى كەتتى. ءبىر ءسات جاناسا بەرىپ: «جەتتىڭ-اۋ ايتەۋىر!» — دەپ قالدى. سول ءسوز ىشىنە وت تاستاپ جىبەرگەندەي ابىگەرلەتتى. سامايىندا سىرعىعان ءبىر شوكىم شاشى قايتا-قايتا كوزىنە سىرعىپ، ونى ءشايى قايتا-قايتا كەيىن سىلكىپ، سىلكىگەنگە كونبەگەن سوڭ، ساۋساعىمەن ىسىرىپ قۇلاعىنىڭ ۇستىنە نىعارلاي قىستىرىپ قويادى. سالدەن كەيىن شوكىم شاش تاعى سامايىنا قاراي سىرعيدى. تاعى سىلكيدى، تاعى ساۋساعىن سوزادى. جانارى تازابەكتىڭ جۇزىنەن تايعاناپ وتەدى. ەكەۋىنىڭ كوزى ءولىپ-وشىپ تۇيىسەدى. ەلدىڭ ءسوزىن قۇلاقتارىمەن ەستىپ، وزدەرى كوزبەن سويلەسەدى. تابايدىڭ جۇزىككە:
— ءۇي بار ەكەنىن، ۇيدە كۇيەۋى مەن بالا-شاعاسى بار ەكەنىن مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن شىعار دەپ ەدىم، — دەگەنىنە ەكەۋى دە ەزۋلەرىمەن كۇلدى، ال كوزدەرى ءبىر-بىرىنىڭ ونە بويىن اقتارىپ جاتتى.
— ويباي-اي، مىنا جامان دا اكەسىن ساعىنىپتى! — دەگەن جۇزىكتىڭ داۋىسى تازابەك پەن ءشايىنى سەلك ەتكiزدi.
مالداس قۇرىپ وتىرعان تازابەكتىڭ وڭ تىزەسىنە ورالبەك كەلىپ وتىرىپ جاتىر ەكەن. ءبىر جاستان اسىپ، تالتىرەك باسىپ جۇرگەن ورالبەكتىڭ بۇل قىلىعى «سەندەر نە دەسەڭدەر دە اكە مەنiكى» دەگەن وكتەمدىك سەكىلدەندى. تازابەك بالانى ەمىرەنە باۋىرىنا تارتتى، تىقىرلاپ قىرعان باس قۇيقاسىن يىسكەدى. قىلتاناق شاش يەگىنە باتتى. كۇن قاققان قۇرعاق، جىپ-جىلى بالا ءيىسى كوكىرەگىنە مەيىر توكتى. قۇمارلانا قۇشاعىنا قىسىپ ەدى، ءسابيدىڭ ءسۇت ءيىسى تاناۋىنا لاپ قويدى.
— ۋھ، يىسىڭنەن اينالايىن-اي، ءومىردىڭ، تىرشىلىكتىڭ ءيىسى عوي! — دەدى ءسۇيسىنىپ.
بەتىنە ءشايى بار ىقىلاسىن توگىپ جالت قارادى. دالادا كوك توبەت ءۇردى.
— دەت! — دەدى ورالبەك وعان جەكىپ. — دەت! —دەدى تاعى قايتالاپ. قوپاڭ ەتىپ، قايتا وتىردى دا: — دەت! — دەدى جۇمساق ۇنمەن.
— تازابەكتىڭ بالاسى توبەتىمىزدى تارتىپكە شاقىردى عوي؟! — دەدى، جۇزىك تابايعا كۇلە ءسۇيسىنىپ.
— اكەسى باستىق بولعانىن بالاسىنىڭ دا بىلگەنى عوي.
«باستىق! — دەدى تازابەك ىشتەي كۇبىرلەپ.
ەلدى باستاۋشى دا باستىق، ەلدى باسىپ-جانشۋشى دا باستىق. باستىق باسۋى كەرەك پە، باستاۋى كەرەك پە؟»
* * *
— مەكتەپ اشساق دەگەن ويىم بار، — دەدى سەكەرين تازابەك پەن سەرگەيچۋككە سىر اشىپ.
— اشايىق، — دەدى سەرگەيچۋك سوزگە كەلمەي.
— وعان ءۇي كەرەك قوي، — دەدى تازابەك.
— ءيا، ءۇي كەرەك. اتاماننىڭ ءۇيىن سۇراساق.
— نەگە سۇرايمىز؟ — سەرگەيچۋك ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. — تارتىپ الۋ كەرەك.
— پەتر، قانشا ايتام ساعان: «قىزبالانبا!» — دەپ. جەسىر ايەلدىڭ ءۇيىن تارتىپ الساق، ەل ءبىزدى بانديت دەپ ويلاماي ما؟
— وندا كوبزيەۆتىڭ ءۇيىن الايىق. اتاماننىڭ ەڭ سەنىمدى ادامى سول بولاتىن.
— كوبزيەۆ — ءوز ەڭبەگىمەن بايىعان ادام. وعان تيىسسەك، بۇكىل ورىس بەتىمىزگە تۇكىرەدى.
— ەندەشە ءوز ءۇيىڭدى بەر. نە مەنىكىن، نە مىنا قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن بەر.
— وسىنى ويلاڭدارشى. وقيتىن بالا قانشا ەكەن، ونى دا شامالايىق. بارىڭدار.
«سامەن مەن سامسالى وقيدى عوي. اتتەڭ، ءوزىم دە وقىر ەم!» — دەدى تازابەك جاسىنىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىنا وكىنىپ.
— باستىق تەگى، بەتىمىزگە دە قارامايدى عوي! — دەگەنگە، جالت قارادى. كوبزيەۆ ەكەن.
— ا-ا؟ ويلانىپ كەتىپپىن. امانسىز با؟
— ويلانعانىڭ دۇرىس. ءبارىمىز دە ويلانىپ ءجۇرمىز. ءجۇرشى، بىزدىكىنە، بىرگە ويلانايىق.
ايەلى دە، بالالارى دا بىردە-بىرى بۇلاردىڭ ۇستىنە كىرمەدى.
— مەن بۇل ارادان كوشەيىن دەپ ءجۇرمىن، — دەدى كوبزيەۆ تىكەسىنەن. — ادام ءوزىنىڭ اماندىعىن جاۋ شاپقان سوڭ ەمەس، جاۋ شاپقانعا دەيىن ويلاۋى كەرەك.
— ءسىزدى شاباتىن قانداي جاۋ؟
— ول جاۋ — سەرگەيچۋك. ول ريەۆكوم بولدى دەگەنشە، مەنىڭ كۇنىم ساناۋلى دەي بەر.
— سەرگەيچۋكتىڭ ۇستىنەن قارايتىن سەكەرين بار عوي، ول ويىنا كەلگەنىن ىستەي الماس.
— سەرگەيچۋكتىڭ ولگەن ۇلكەن ءىنىسى سەكەريننىڭ اپكەسىنىڭ قىزىن العان. سەكەرين ءالى ەرتە مە، كەش پە ونىڭ تورىنا ءتۇبى تۇسەدى. سول كەزدە مەنى ەشقايسىڭ قۇتقارا المايسىڭ.
— سونشالىق وعان نە ىستەپ قويىپ ەدىڭىز؟
— مەن وعان ەمەس، ول ماعان ىستەدى. وسىدان ون بەس جىل بۇرىن ءبىز ىلەنىڭ ارعى بەتىندە ارالتوبە دەگەن جەرگە تۇراقتاعانبىز. ون التىعا تولعان قىزىم — تۇڭعىشىم تىم ادەمى ەدى. قۇدايدىڭ ماعان بەرگەن ءبىر بايلىعى دەپ ويلايتىنمىن. و-وي، جانىمداي جاقسى كورۋشى ەدىم-اۋ! ءوز بالاڭدى ءويتىپ ءولىپ-وشىپ جاقسى كورۋ دە كۇنا مە دەپ ويلايمىن وسى كۇنى. سول قىزىم ساڭىراۋقۇلاق تەرۋگە ەكى قۇربىسىمەن بىرگە كەتكەننەن قايتىپ ورالمادى. ەكەۋى جىلاپ-سىقتاپ اۋىلعا ابدەن كەشكىسىن كەلدى. «ساڭىراۋقۇلاق كوپ ەكەن. قىزىعىنا ءتۇسىپ، ۇشەۋمىز ءۇش جاققا كەتكەمىز. ءبىر كەزدە جان-جاعىمىزعا قاراساق، ەش جەردە ۆاليا جوق. تابا المادىق»، — دەيدى. مەنىڭ ول كۇنىمدى ءتىرى ادامنىڭ باسىنا بەرمەسىن. ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا ءجۇردىم. ەلدىڭ ءسوزىن ەستيمىن، ءوزىن كورەمىن، ءبىراق باسىم ىستەمەيدى، تۇنىمەن ارالتوبەنىڭ توڭىرەگىن تىنتكىلەي بەرىپپىن. اقىرى تاڭ اتا تالىپ جىعىلىپپىن. تاڭەرتەڭ قىزىمنىڭ ولىگىن اربامەن جۇرت اۋىلعا الىپ كەلدى. زورلاپ، قورلاپ ءولتىرىپتى دە، بەتىن اعاشتىڭ بۇتاعىمەن جاۋىپ كەتىپتى. جالعىز ادامنىڭ ويتۋگە شاماسى جەتپەيدى. ءتىرى قالدىرماعانى — تانيتىن ادامدار. ءبىراق كىم ەكەنىن تاپ باسىپ بىلە المادىق.
قىزىمدى جەرلەگەن سوڭ كەۋدەمدە جانىپ تۇرعان شامىم ءسونىپ قالعانداي سۇمدىق كۇيدە ءجۇردىم. ءبىر كۇنى ۇيىقتاعالى جاتقانىمدا بىرەۋ قاقپانى قاقتى. اشساق، ءشوپ تەرىپ، سونىمەن ەلدى ەمدەپ جۇرەتىن كەمپىر بار ەدى، سول ەكەن. ۇرلانىپ، جان-جاعىنا جالتاقتاپ، ۇيگە كىرۋدەن دە قورىقتى. «قىزىڭ ولەتىن كۇنى مەن قايىڭدى وزەنىنىڭ باس جاعىندا ءشوپ تەرىپ جۇرگەم. سەرگەيچۋكتىڭ ەكى ءىنىسىن كوردىم، وزەندى بويلاپ تاۋ ىشىنە كىرىپ كەتتى، استىنداعى اتتارىن دا تانىدىم»، — دەدى.
تۇنىمەن ۇيىقتاي المادىم. ۇيلەرىن ورتەپ جىبەرگىم كەلدى. جازىقسىز بالا-شاعاسىن ايادىم. كىرىپ بارىپ اتىپ تاستاعىم كەلدى. وعان دا باتپادىم. كەمپىردىڭ «كوردىم» دەگەنىن كىمگە دالەل قىلامىن؟ «مەنى ساتپا، ەشكىمگە ايتپا»، — دەپ جالىنعان سوڭ، «ساتپايمىن، ەشكىمگە ايتپايمىن»، دەپ، وعان دا ۋادەمدى بەرىپ قويعام. اقىرى تاڭەرتەڭ مىلتىعىمدى وقتاپ سەرگەيچۋكتىڭ ۇيىنە كەلدىم. «ەكى ءىنىڭدى اتام. قىزىمدى ولتىرگەن سولار. مال باعىپ جۇرگەن ءبىر قازاق كورىپتى»، — دەدىم. جان كەرەك ەكەن، سەرگەيچۋك قاشىپ ۇيىنە كىرىپ كەتتى. مەن ءبىر رەت اسپانعا اتىپ جىبەردىم. كورشىلەرى شۋلاپ، ەل جينالىپ قالدى. ءبارى جابىلىپ، مىلتىعىمدى قولىمنان تارتىپ الدى. مەن جىلاپ-سىقتاپ ۇيىمە قايتتىم. سەمەن دەگەن كورشىم بار ەدى، سول كوتەرىپ اكەلگەندەي سۇيرەپ اكەلدى. «نەمەنەڭە سەنىپ ولارمەن جاۋلاساسىڭ؟ انا ەكى كىشكەنتاي ۇلىڭدى امان ساقتاعىڭ كەلسە، ولارمەن جاۋلاسپا؟» — دەدى قۇلاعىما سىبىرلاپ. سول ءسوز مەنى ساباما ءتۇسىردى.
نە اعا، نە ءىنى جوق، جالعىز ەكەنىم ەسكە ءتۇستى. ءبارىبىر ول ارادا ءومىر سۇرە المادىم. كوشىپ ىلەنىڭ بەرگى بەتىندەگى قىرعىزسايعا كەلدىم. سول ارانى ءبىر قىستاعان سوڭ، جالاڭاشقا كەلىپ جان ساۋعالادىم. كۇنىم كۇن ەمەس ەدى. ەكى ۇلىم ءالى كىشكەنتاي. ايەلىم كۇنى-تۇنى جىلاي بەرەدى، ءوزىم دە وڭىپ تۇرعام جوق، ءبىر وگىز، ءبىر سيىرىمنان باسقا بايلىعىم دا جوق. بايعابىلدىڭ جاقسىلىعىن سوندا كوردىم. ءوزى نە جەسە، ماعان دا سونى بەردى.
— ال سەرگەيچۋك مۇندا قالاي كەلىپ ءجۇر؟
— سونى ءوزىم دە بىلمەي ءجۇر ەدىم، ءبىر جولى جاركەنتكە بارعاندا، ارالتوبەنىڭ اتامانىنا جولىعىپ قالىپ، سودان سۇرادىم. مەن كوشىپ كەتكەن سوڭ، قاي قازاق ايتىپ قويدى دەپ، ەكى ءىنىسى سول اراداعى قازاقتىڭ بارىنە ءتيىسىپ شىعىپتى. بارادى ەكەن دە، «ءبىزدى كىم تانيدى؟» — دەپ سۇرايدى ەكەن، باس-كوز جوق. «تانىمايمىز»، — دەيدى ەكەن ولار. «نەگە تانىمايسىڭدار؟ وتىرىك ايتىپ تۇرسىڭدار!» — دەپ، ەركەك-ايەل دەمەي ءبارىن ساباپ كەتەدى ەكەن. اقىرى اشىنعان قازاقتار اتقا ءمىنىپ، قولدارىنا نايزا-شوقپارىن، بارلارى مىلتىعىن الىپ، ورىس اۋىلىن قورشاپ الىپتى. ءۇش ءجۇز قارالى قولعا قارسى شىعۋ قايدا، ورىستار ساسقانىنان ەكەۋىن ۇستاپ بەرمەككە اينالىپتى. سودان تۋعان-تۋىستارى اتامانعا جالىنىپ: «ەرتەڭنەن قالماي بۇل ارادان كەتەيىك. قازاقتاردى سوعان كوندىرىڭىز!» دەيدى. ەكى جاق سوعان كەلىسىپتى. «سەكەرين كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن، سوعان باراتىنىن بىلگەم»، — دەدى اتامان. مىنە سەن بىلمەيتىن ءبىراز تاريح وسىلاي. ەكى ءىنىسى ولگەن سوڭ، ەندى باسىلار دەپ كۇتكەم. كەرىسىنشە، ءتىپتى جاۋىعىپ الدى. «ەكى ءىنىمدى ولتىرتكەن — وسى. قازاقتاردى جالدادى. انا مالىن باعىپ وتىرعان قازاقتار بولۋ كەرەك»، — دەپ، سەنى مەن قوجابەكتى قوسا قارالاپ ءجۇر. ونىڭ جاقتاستارى بارشىلىق، قوجابەك ەكەۋىڭ ساق ءجۇر، اسىرەسە سەن.
— ە، سولاي دەڭىز. ءسىز كەتپەسەڭىز، مەن كۇشتى بولار ەدىم، كەتكەنىڭىز مەنى السىرەتىپ كەتەيىن دەپ تۇر. كەتپەي-اق قويساڭىزشى، بىرىكسەك، بوي بەرمەسپىز وعان.
— ارينە، بوي بەرمەسپىز. ءبىراق ونىڭ ادىستەرى — اياۋسىز ادىستەر: تەك ولتىرەدى، كۇش كورسەتەدى. ال مەن تىنىشتىقتى ۇناتاتىن اداممىن.
— تىنىشتىقتى كىم ۇناتپايدى دەيسىز؟! بىزگە كەرەك تىنىشتىق سەرگەيچۋككە دە كەرەك شىعار؟
— ونى وكىمەت قولدايىن دەپ تۇر عوي. وكiمەت قولداعان ادام كەز كەلگەندi قورقىتا الادى. ال قورقىتاتىنىن بiلسە، سەرگەيچۋك ەشقاشان ەشكiمگە تىنىشتىق بەرمەيدى.
— سوندا سەرگەيچۋكتەن قاشىپ قايدا بارماقسىز؟
— جاركەنت جاققا. تاۋ ىشىندە، سۋدىڭ بويىندا كيتىڭ دەگەن جەر بار. مالعا وتە قولايلى جەر. ارالتوبەدە بىرگە بولعان ءبىر ورىس دوسىم سوندا ەكەن، ءۇي سالۋعا كەرەكتى اعاش تا تاۋىپ بەرە الادى. ەكى ۇلىمدى سول اراداعى ورمان-توعايعا باقىلاۋشى ەتىپ ورنالاستىرام دەپ وتىر. «سەنگەنىڭنەن سۇيەنگەنىڭ مىقتى بولسىن» دەيدى عوي قازاق. سۇيەنەتىن ادام تاۋىپ وتىرمىن. مەن سەنى وتە جاقسى كورەم، تازابەك. ساعان سەنگەن سوڭ، سىرىمدى ايتىپ وتىرمىن. سەن تاستان دا بەرىك ادامسىڭ. ءوزىڭ عانا بىلەتىن، وزگەگە ءومىرى ايتپايتىن سىرلارىڭ بار ادامسىڭ. سويتە تۇرا مەيىرلىسىڭ. تاباي مەن جۇزىككە سەنىڭ قالاي قامقور بولىپ جۇرگەنىڭدى كورىپ، وتە ريزا بولام. سەندەي سەنىمدى تۋىسقانىم بولسا، مەن باقىتتى بولار ەم.
— وندا تۋىسقان بولايىق.
— سويتەيىكشى.
— وندا ۇيگە ءجۇرىڭىز. وتباسىما بارىپ، وكىل اعا بولاتىنىڭىزدى ءوز اۋزىڭىزبەن ايتىڭىز.
— ءجۇر، ايتام. ءقازىر اتىمدى ءمىنىپ كەلەيىن. بايعابىلدى كورمەگەنىمە دە كوپ بولدى.
...ەكەۋىنىڭ كەلگەنىن كورىپ، بايعابىل جوعالتقانىن تاپقانداي قۋاندى. دەرەۋ قوي سويۋعا ىڭعايلاندى.
— جوق، قويا تۇر، — دەدى كوبزيەۆ وعان. — بۇگىن تازابەكتىڭ قويىن جەيمىز. بۇگىننەن باستاپ مەن ونىڭ وكىل اعاسى، ول مەنىڭ وكىل ءىنىم بولادى. سونى سەندەرگە ايتقالى كەلدىك.
— ە، وندا ەكى ۇيدەن ەكى قوي جەيسىڭ.
شىنىندا ەكى ءۇي ەكى قوي سويدى. قاپەز ءان ايتتى. ءشايى ەكى ءۇيدىڭ دە تاماعىن ازىرلەپ تىنىم تاپپادى. كوبزيەۆ قىمىز ءىشىپ وتىرىپ:
— بايعابىل! — دەدى دوسىنا ەلجىرەپ. — مەن تازابەكتى سەنەن دە جاقسى كورىپ كەتتىم. مۇنىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى. قازاقتى وسىنداي ادامدار باسقارۋى كەرەك.
* * *
كوبزيەۆ تازابەك كۇتپەگەن تاعى ءبىر قىلىق كورسەتتى. قازاقتىڭ بايىرعى سالتىمەن وعان شاڭىراعىن كورسەتىپ، ەجەلگى دوسى بايعابىلدى جانە تاباي مەن قوجابەكتى قوسا شاقىردى. ءبارىنىڭ كوزىنشە مۇنى قۇشاقتاپ، ەكەۋىنىڭ باۋىر بولعانىن ايتتى. قازاقشا قوي سويدى، تاباقپەن ەت تارتتى. بايعابىلدان باتا سۇرادى. «ءوي، سەن قازاقتان دا اسىپ كەتتىڭ عوي!» — دەپ قوجابەك كۇلدى.
ەتتەن كەيىن تاعى شاي اكەلدى. ارتقا ساقتاعان سىرىن سول كەزدە ايتتى:
— مەن جاقىندا نە جاركەنت جاققا، نە قاراقولعا كوشەيىن دەپ وتىرمىن، — دەدى قوناقتارىنا باعامداي قاراپ. — ەگەر تازابەك قارسى بولماسا، تاباي مەن جۇزىكتى وزىممەن بىرگە اكەتەتىن ويىم بار. تازابەك ەكەۋىمىز باۋىر بولعان سوڭ، قاي باۋىردىڭ قاسىندا جۇرسە دە ولارعا ءبارىبىر ەمەس پە؟ باۋىرمىز دەگەندى قۇرى ءسوز جۇزىندە ايتا بەرمەي، سونىڭ دالەلى بولسىن دەپ، ءۇش بولمەلى ءۇيىم مەن قورا جايىمدى تۇگەلدەي تازابەككە بەرىپ كەتپەكپىن.
وتىرعاندار ءبىر ءسات دەمىن جۇتىپ تىپ-تىنىش بولا قالدى. ءبارىن كۇتسە دە، ەشكىم كوبزيەۆتەن ءدال مۇنى كۇتپەپ ەدى. ءتىپتى تازابەكتىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن.
— ءاي، تامىر! — دەدى بايعابىل باسىن شايقاي ءۇن قاتىپ. — ورىستىڭ ايەلى قازاقتىڭ قاتىنى ەمەس، بايىنىڭ ايتقانىنا باس شۇلعي بەرەتىن، كەمپىرىڭ وعان كەلىسە مە؟
— مەن كەلىسپەسەم، ول ءبۇيتىپ ەسىپ سويلەي قويمايدى عوي؟ — دەدى ايەلى ماشا.
جۇرت تا، كوبزيەۆ تا وعان دۋ كۇلىستى.
* * *
كوبزيەۆتىڭ «تابايدى وزىممەن بىرگە الا كەتەيىن» دەگەنىن ەستىگەلى بەرى ءشايىنىڭ مازاسى كەتتى: اعاسىنىڭ جالعىز ۇلى سامەندى كورمەي قالاي كۇن كورەدى؟ اقىرى شىداماي توعىزبۇلاقتان جالاڭاشقا جاياۋ كەلدى.
جۇزىك الدىنان جۇگىرىپ شىقتى.
— جىبەكجان، جايشىلىق پا؟
— جايشىلىق، جەڭگە.
— ناعىپ جالعىز ءجۇرسىڭ؟
— وزىڭمەن وڭاشا اقىلداسايىن دەپ كەلدىم.
ەكى ايەلدىڭ دە ويى ءبىر جەردەن شىقتى: ءبىر-بىرىمىزدى كورمەي قالاي ءومىر سۇرەمىز؟ «ءبىراق...»، — دەدى جۇزىك كەنەت ەسىنە الدەنە ءتۇسىپ.
— نەمەنە «ءبىراق؟» — دەدى ءشايى قاباعىن شىتىپ.
— ءبىراق ەركەكتەر ءبىزدى تىڭداي ما؟ ءبارىبىر سولاردىڭ ايتقانى بولادى عوي. ونىڭ ۇستىنە...
— تاعى نەمەنە ايتقالى وتىرسىڭ؟
— مەن جۇكتى بوپ قالدىم، جىبەكجان.
ءشايى نە دەرىن بىلمەدى. قۋانارىن دا، قۋانباسىن دا بىلمەي، داعدارىپ وتىرىپ قالادى. جۇزىك وزىنەن الىستاپ، تابايعا ءبىرجولا جاقىنداپ بارا جاتقانداي سەزىندى.
— قۇدايىم-اي، اعىنتاي ەندى ولگەن ەكەن عوي!؟
— جىبەك، ويدەمە! ارۋاقتى قوزعاپ، مەنىڭ دە، ءوزىڭنىڭ دە جانىڭدى اۋىرتپا. ءبىزدىڭ باسىمىزدى بىرىكتىرگەن — تاباي ەمەس، تازابەك. سول قالاي شەشسە، سولاي بولادى.
* * *
ءشايى مەن جۇزىكتىڭ جاعدايىن تازابەك ءتۇسىندى. ءبىراق قۇپتاي قويمادى. بىردەن جاۋاپ قاتپاي، ۇندەمەي ويلانعان كۇيى وتىرىپ قالدى. ءشايى ادەپتەن اسىپ تاقاقتاي المادى.
تازابەك كوبزيەۆكە جولىعىپ، ەكى ايەلدىڭ جاعدايىن ءتۇسىندىرىپ ايتتى.
— ە، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان ەكەنسىڭ عوي، — دەدى كوبزيەۆ كۇلىپ. ول دا ويلانىپ، بەت-اۋزىن سىيپاپ ءبىراز وتىردى. — مەن رەسەيدەن وسىندا نەگە كەلدىم؟ سونى سەن بىلەسىڭ بە، تازابەك؟ — دەدى ۇيقىدان شوشىپ ويانعان ادامشا باعجاڭ ەتىپ.
— قايدان بىلەيىن.
— ءويتىپ بۇلاڭداما، بىلەسىڭ: جان باعۋ ءۇشىن كەلدىم. مول جەر-سۋ بار، مال باعۋعا، ەگىن ەگۋگە قولايلى جەر بار دەگەن سوڭ كەلدىم. بايعابىلدى بايىتايىن، تازابەككە اقىل ۇيرەتەيىن دەپ كەلگەم جوق. ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، بالا-شاعامدى باعا الاتىن شارۋام بار. ەگەر كەلمەسەم، تاپقان-تايانعانىم اۋزىما جەتپەي، بىرەۋدىڭ بوساعاسىندا بۇرسەڭ قاعىپ جۇرەر مە ەم، كىم ءبىلسىن، اركىم ءوز قامىن ءوزى جەۋى كەرەك. مەن قازاقتىڭ قامىن ويلاپ كەلگەم جوق، ءوز قامىمدى ويلاپ كەلدiم. مەن سەنەن، بايعابىلدان جاقسىلىق كوردiم. قولىمنان كەلگەنشە سونىڭ ەسەسiن قايتارايىن دەگەن وي مەنiكi. سەنى مەن تۇسىنەم: ايەلىڭنىڭ دە، ونىڭ جەڭگەسىنىڭ دە، تاباي مەن سامەننىڭ دە قامىن جەيسىڭ. ال ولار نەگە سەنىڭ قامىڭدى جەمەيدى؟ مەن سامەندى دە، تابايدى دا ءوز بەتىنشە كۇن كورۋگە ۇيرەتكەم. ولار ساعان كومەكشى بولادى. ىلەنىڭ ارعى بەتى قازاقتىڭ جەرى ەمەس پە، نەمەنە؟ قازاق قاي اراعا بارسا دا، ءوز جەرىم دەپ، ءوز جەرىنە يە بولۋى كەرەك ەمەس پە؟
— بايعابىلدان جاقسىلىق كورىپسىڭ، راس. ال مەنەن نە جاقسىلىق كوردىڭ؟
— جارايدى، جادىگويلەنبە، جامان قاتتى، بىلمەي جۇرگەن شىعارسىڭ. سەرگەيچۋكتىڭ ەكى ءىنىسىن سەن جايراتپاعاندا، مەن جايراتتى عوي دەيمىسىڭ؟! ول جاقسىلىعىڭ ءۇشىن مەن سەنىڭ تابانىڭدى جالاۋعا بارمىن، باۋىرىم. — كوبزيەۆ تازابەكتى باس سالىپ قۇشاقتادى. كوزىنىڭ جاسىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ، ەكى تىزەسىن جۇدىرىعىمەن سوققىلادى. — مەنىڭ قولىمنان كەلمەگەن سەنىڭ قولىڭنان كەلدى. ويتكەنى سەن باتىرسىڭ، مەن قورقاقپىن. اقىرى، مىنە، تاعى قاشىپ بارام.
— جوق، سەن قورقاق ەمەسسىڭ، اقىلدىسىڭ.
— اقىلدىنىڭ كوبى قورقاق. نە بولسا سونى اقىلعا سالادى دا، اقىرىندا نە ىستەرىن بىلمەي قاشادى. ءوزى ايتپاسا، ءومىرى سۇراماسپىن دەپ ءجۇر ەدىم، جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن ءوزىڭ باستىڭ، ەندى سول ەكى جاۋىزدىڭ كوزىن قالاي جويعانىڭدى ايتىپ بەرشى ماعان. قىزىم ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋانايىن.
— ايتايىن. مۇنى ادام بالاسىنا ءبىرىنشى رەت ايتىپ وتىرمىن.
— بىلەم. مەن سەنى سول ءۇشىن دە سىيلايمىن. سىرعا بەرىك ەركەك — جاۋ الا المايتىن قامالمەن بىردەي.
تازابەك ءوزىن ەكى ورىستىڭ قالاي ولتىرمەك بولعانىن، اقىرىندا وزدەرىنىڭ قالاي مەرت قىلعانىن باستان-اياق ايتىپ بەردى.
— اتتەڭ، — دەدى كوبزيەۆ تىڭداپ بولىپ، — نە ورىستا، نە قازاقتا ءالى ءادىل سوت جوق، بار بولسا، سەنى ءدال سول قىلىعىڭ ءۇشىن ەشكىم ايىپتاي الماس ەدى. سەن — بار-جوعى ءوزىڭدى ءوزىڭ قورعاعان ادامسىڭ. ءبارىن ساياسات بيلەپ كەتكەن زامان تۋدى عوي، ايتەۋىر!
— ال، اعاسى، سەن ەندى ماعان وسى ساياسات دەگەننىڭ نە ەكەنىن دۇرىستاپ ءتۇسىندىرشى!
— ساياسات پا؟ بۇل — نە وتىرىك تە ەمەس، نە شىن دا ەمەس، ساعىمعا ورانعان سيقىر نارسە. ساياساتتىڭ ءتۇبىن ساياساتكەرلەردىڭ ءوزى دە تۇسىنبەۋى مۇمكىن. ويتكەنى ونىڭ ناتيجەسى نەشە عاسىرلاردان سوڭ عانا بەلگىلى بوپ جاتادى. قاپ، قالاي تۇسىندىرسەم ەكەن؟! ءا، مىسالى بىلاي: ءوزىمىز كورىپ-بىلىپ وتىرعان جاعدايعا كەلەيىك. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىن الا ءبىراز ورىس قازاق جەرىنە اۋىپ كەلدىك. ءقازىر اجەپتاۋىر كوبەيىپ قالدىق. ورىس مەملەكەتى ارينە، الدىمەن ءوز ورىسىنىڭ قامىن ويلايدى. وعان قازاقتىڭ جاقسى جەرىن الىپ بەرگىسى كەلەدى. الايدا: «قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرى ورىس قونىستانۋشىلارىنا الىپ بەرىلسىن!» — دەسە، ونىسى بۇيرىق بولادى. جانە وزبىرلىق بولادى. وعان قازاقتار، ءسوز جوق، قارسى تۇرادى. ال ەگەر «قازاق جانە ورىس شارۋالارىنىڭ تۇرمىستىق جاعدايىن قاۋىرت جاقسارتۋ ءۇشىن جەتىسۋ وڭىرىندەگى شۇرايلى، ىڭعايلى جەرلەر ەگىنشىلەر مەن باۋ-باقشا وسىرۋشىلەرگە بەرىلسىن!» — دەسە، وعان قازاق تا، ورىس تا قارسى بولمايدى. ءبىراق ءىس جۇزىندە ول جەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەگىن ەگەتىن، باۋ-باقشا وسىرەتىن ورىستارعا تيەسىلى بوپ شىعا كەلەدى. ساياسات دەگەن شامامەن، وسى.
— اپىر-اي، ءا؟! اقىلدىنىڭ اڭقاۋدى الداۋى ەكەن عوي؟
— ولاي دەۋىڭ دە ورىندى شىعار. ويتكەنى ءساياسات-بىلىم مەن اقىلدىڭ، ايلا مەن قۋلىقتىڭ، زالىمدىك پەن ادامگەرشىلىكتىڭ — ءبارىنىڭ باسەكەگە تۇسەتىن جەرى.
— قوي، قۇرىسىن، مۇنى بىلگەننەن گورى بىلمەگەنىم دۇرىس ەدى. ەندى اينالامنىڭ بارىنە كۇدىكپەن قاراپ ماسقارا بولارمىن.
— ءسوز جوق، سويتەسىڭ. كەزىندە مەن دە سويتكەم. ءبىراق قازاق ايتادى عوي، «بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا تاستاما» دەپ. ساياساتقا قارسى سەن دە ساياسات ۇستا.
— ءقايتىپ؟ ورىستار قازاقتى الداپ ءجۇر دەپ، ساعان قارسى شىعام با؟ ورىس پەن قازاقتى جاڭا وكىمەت تەڭ كوردى ەكەن دەپ ىشتەي قۋانىپ ءجۇر ەدىم، جاڭاعى سوزىڭنەن كەيىن وعان دا كۇماندەنىپ وتىرمىن.
— راس، بۇل وكىمەت ەكەۋىن تەڭ كورەيىن دەپ وتىرعان سياقتى. ءبىراق وكىمەت تەڭ كورگەنمەن، سەرگەيچۋكتەر تەڭ كورمەيدى عوي. وكىمەتتىڭ ءسوزىن، زاڭىن جۇزەگە اسىراتىندار سولار عوي. جىك وسى ارادان شىعاتىنىن ءبىلىپ قوي، مەنىڭ دە باسىم اماندا بارار جەرىمە بارىپ الايىن دەپ وتىرعانىم سوندىقتان. مەنى شىن باۋىر ساناساڭ، تاباي مەن سامەندى ماعان سەنىپ تاپسىر. كورسىن، ۇيرەنسىن، ءپىسسىن، اقىلدىڭ قايدا كەرەگىن، نەگە قاجەتىن ءومىردىڭ وزىنەن ۇيرەنسىن.
— كوندىم. سەنىڭ ناعىز باۋىر ەكەنىڭە سەندىم. ەكەۋمىزدى ورتاق جاۋ بىرىكتىرگەن ەكەن، قۇداي بايانىن بەرسىن!
* * *
كوبزيەۆتىڭ سوزىنەن كەيىن ءارى جۇزىكتىڭ ىڭعايىن بىلگەن سوڭ، ءشايىنىڭ كوڭىلى نىلدەي بۇزىلدى: تاباي مەن جۇزىك جاركەنتكە كەتسە، ولاردان جىراق، سامەندى كورمەي، بۇل قالاي ءومىر سۇرەدى؟ قۇسادان-اق ولمەي مە؟ بۇكىل تۋعان-تۋىستان امان قالعان جالعىز باۋىرىن كوز الدىندا جۇرگىزە الماسا، وندا مۇنىڭ كىمگە ءقادىرلى بولعانى؟ ەگەر ونى جاركەنتكە جىبەرۋگە كونسە، وندا تازابەكتىڭ مۇنى جاقسى كورگەنى — وتىرىك.
وسى ويمەن ول تۇڭعىش رەت تازابەككە قارسى شىقتى.
— كەتسە، وزدەرى كەتسىن، سامەندى سەن الىپ قال! — دەدى ءوتىنىپ. — ونى ىستەمەسەڭ، وندا ساعان ولە-ولگەنشە وكپەلەيمىن. ءىشقۇسادان ءولسىن دەمەسەڭ، وسى تىلەگىمدى ورىندا!
— شايكەنتاي!
— جوق، ونى ىستەمەسەڭ، مەن ساعان ەشقانداي شايكەنتاي ەمەسپىن! مەنى ءويتىپ وتىرىك ەركەلەتپە!
— جارايدى، ءدال ءقازىر اسىعىستىق جاساماشى! تاباي نە دەر ەكەن، اۋەلى سونىڭ شەشىمىن كۇتەيىك.
— ول نە دەيدى؟ كەشىكپەي ءوز بالاسى بولادى، ول ەندى جۇزىكتىڭ ايتقانىنان شىقپايدى.
«ءا، جۇزىك جۇكتى ەكەن عوي؟!» — دەپ، تازابەك ىشىنە ءبىر ءتۇيىپ قويدى. — جۇزىك تە اقىماق ايەل ەمەس قوي، ول دا ءبارىن اقىلعا سالار.
— بۇل جولى سەنىڭ جالپاق شەشىم جاساعانىڭا كونبەيمىن. سامەن — مەنىڭ اكە-شەشەمنىڭ، باۋىرلارىمنىڭ بىردەن-بىر كوزى، ول كوزىمنەن تاسا بولسا، مەن اۋا جەتپەي تۇنشىعىپ ولەم. مەن ولمەسىن دەسەڭ، دەگەنىمدى ىستە.
— مۇنى مەن شەشپەيمىن، تاباي شەشەدى.
— جوق، سەن شەش.
— شەشپەيمىن.
— وندا، مەنى ولدىگە سانا.
— سانامايمىن. ويتكەنى: «بۇدان بىلاي مەنىڭ جانىم سەنىمەن بىرگە»، — دەگەنسىڭ. اشۋىڭدى باسشى، سونان سوڭ اپاممەن اقىلداسايىق.
* * *
ءشايىنىڭ اشىنا سويلەگەنى تازابەكتى تىكسىنتتى. ءبىر قاراعاندا، دۇرىس سەكىلدى. الايدا ءومىر بويى تابايدى تىزگىندەپ ۇستاۋ ادامگەرشىلىككە جاتا ما؟ ءبىر رەت جاقسىلىق جاساعان ەكەمىز دەپ، ونى ۇنەمى ۋىسىنان شىعارماي ۇستاۋعا بۇلاردىڭ قانداي قاقىسى بار؟ ول دا وزدەرى سياقتى قۇدايدىڭ ق ۇلى ەمەس پە؟ ءوز وتباسىنا ءوزى يە بولۋعا ءتيىس قوي.
ءبىراق ءشايىنى قالاي توقتاتۋعا بولادى؟ بۇكىل تۋعان-تۋىستان ايرىلۋ وعان دا، ارينە، وڭاي ەمەس. كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەي توقتاتا الاتىن ءادىس بار ما؟
...جالاڭاشقا كەلگەن سوڭ، بىردەن كوبزيەۆكە بارماي، اۋەلى تازابەك سەكەرينگە جولىققاندى ءجون كوردى. سەرگەيچۋك تا سوندا وتىر ەكەن. ەكەۋى الدەنەگە كەلىسە الماي قالعان سەكىلدەندى: قاباقتارى قاتقىل، بىر-بىرىنە قاراماي، قياس وتىرىپتى. مۇنىڭ سالەمىن سەكەرين ورنىنان تۇرەگەپ، قولىن بەرىپ الدى دا، ال سەرگەيچۋك: «كەل، وتىر!» — دەپ، قىسقا كۇڭك ەتتى.
— قاباقتارىڭ جاقسى ەمەس قوي، نە بوپ قالدى؟ — دەپ، تازابەك سەرگەيچۋك نۇسقاعان ورىندىققا بارىپ وتىردى.
— بىلەم، سەن دە ونى جاقتايسىڭ، — دەدى سەرگەيچۋك ءوز تىزەسىن ءوزى بىرەر توقپاقتاپ. — ءوزى «قازاق بالالارىن وقىتاتىن مەكتەپ اشۋ كەرەك»، — دەدى. سوعان كوبزيەۆتىڭ ءۇيىن الىپ بەرەيىك، ونىڭ ەكى بالاسىندا ەكى ءۇي بار، بىرەۋىنىڭ قولىنا بارىپ تۇرادى دەسەم، «ءويتىپ بىرەۋدىڭ باسپاناسىن تارتىپ الۋعا وكىمەت قارسى»، — دەدى. «وندا مەكتەپ اشام دەپ ايتپاي-اق قوي»، — دەيمىن مەن.
— ءويتىپ بىرەۋدىڭ ءۇيىن تارتىپ الۋ، شىنىندا، قيانات نارسە عوي؟
— انە، ايتتىم عوي، سەن دە سونى جاقتاي كەتەسىڭ دەپ. سەنىڭ ونىمەن ىمى-جىمىڭ ءبىر، بۇكىل اعايىنىڭ مەن اۋىلداسىڭ سونىڭ مال-جانىن باعادى.
— ال سەن وعان نە ءۇشىن قارسىسىڭ؟
— قارسىمىن. ول — قاناۋشى تاپ. باي. كەدەيلەردى قاناۋشى.
— جالاڭاشتاعى جالعىز باي سول عانا ەمەس قوي؟
— وندا بارىڭدار، سەكەرين ەكەۋىڭ سونىڭ كوتىنە كىرىڭدەر!
— ءتىلىڭدى تارتا سويلە!
— تارتپاسام، كايتەسىڭ؟
— تارتاسىڭ، كوبزيەۆتىڭ كوتىنە مەن سەنى تىعىپ جىبەرەم!
— ەي، ەي، قويىڭدار! سەرگەيچۋك، ريەۆكوم اتىنان بۇيىرامىن: شىق، بار!
بۇل جاعدايدى تازابەك كوبزيەۆكە ايتپادى. ءبىراق ونىڭ كوشەم دەگەنى دۇرىس شەشىم ەكەنىن ىشتەي مويىندادى. سەنىڭ تابايىڭ سەنىمدى جىگىت ەكەن، — دەدى كوبزيەۆ كۇلىپ. — «مەنى قيناماڭىز، مەن ولە-ولگەنشە تازابەك قايدا جۇرسە، تەك سونىڭ قاسىندا جۇرەم. قۇدايعا بەرگەن ۋادەم بار»، — دەدى.
تازابەك نە دەرىن بىلمەي بوگەلىپ قالدى. نەگە ءويتتى ەكەن تاباي؟
* * *
كەشكىسىن اپاسىمەن اقىلداسپاق بولىپ، ەندى ىڭعايلانا بەرگەنىندە، سىرتتان ءشايى اپتىعا كىردى.
— اپا! تاباي اعا كەلدى.
— ە، كەلسىن، بالام.
— اپا، ايتىڭىزشى: بارماسىن جاركەنتكە! ءسىز ايتساڭىز، تىڭدايدى، اپا.
— بالام، الدىنان شىق! — دەدى قاليشا كەلىنىنە جاۋاپ بەرمەي، تازابەككە قاراپ.
تاباي ادەتىنشە سىرتتان سويلەي كىردى:
— ىلعي ماقتاپ جۇرەم، ىلعي سارى ساماۋرىن قايناپ تۇرعاندا كەلەم.
— ەندى سەن ماقتاماساڭ، ءبىزدى كىم ماقتايدى؟
— مىنا بالاڭىز سونى بىلمەيدى عوي.
ءجون سۇراۋ ۇزاققا سوزىلدى. ءشايى داستارقان جايدى. ءبىر كەسە شايدى ۇندەمەي وتىرىپ ىشكەن تاباي كەنەت وز-وزىنەن مىرس ەتتى.
— ءتۇۋ، ءشايىنىڭ ءبىر كەسە شايى تاماعىمنان زورعا ءوتتى عوي! نە ايتار ەكەن، نەگە كەلدى ەكەن دەپ، ءبارىڭنىڭ مەنى باعىپ وتىرعاندارىڭدى كورىپ، قۇر شايعا قاقالىپ قالا جازدادىم.
تابايدىڭ ءدال تاۋىپ ايتقانىنا ءبارى مىرس-مىرس كۇلدى.
— سەنىڭ بەكەر كەلمەيتىنىڭدى بىلەمىز، ءوزىڭدى دە، ءسوزىڭدى دە ساعىنىپ وتىرامىز، — دەپ، قاليشا بەتىنە كۇلە قارادى.
— قارعا ادىم جەردە وتىرىپ ساعىنىپ قالاسىزدار، جاركەنتكە كوشىپ كەتسەم، قۇسادان قىرىلىپ قالار دەپ قورقىپ كەلدىم. كوپزىپ دەگەنىڭ قازاققا بەرگىسىز ورىس قوي، ءتۇسىندى. «سەنەن كوپ جاقسىلىق كوردىم، ونى ۇمىتپايمىن، ال تازابەك — مەنىڭ جانىمدى الىپ قالعان ادام. كوزىم تىرىدە ونى تاستاپ باسقا جاققا بارا المايمىن، — دەپ ەم، باس سالىپ قۇشاقتاي الدى، ءباتشاعار. «قانداي باۋىرمال حالىقسىڭدار!؟ — دەدى ارقامنان قاعىپ.
مەن دە كوڭىلىن اۋلاپ: «ءبىراق سامەن ەكەۋمىز مالىڭدى ايداسىپ بارىپ كەلەيىك، — دەدىم.
ءشايى سۇرىنە-قابىنا بارىپ تابايدى باس سالدى. «اعاتايىم-اي! اقىلدىم-اي!» — دەپ، سولقىلداپ جىلادى.
قاليشا دا كوز قيىعىن الاقانىمەن سيپالاپ، باسۋ ايتتى.
—ەندى اعاڭدى قۇر شايمەن اتتاندىرماي، قازان كوتەر!
— ەكەۋىڭ عانا ەمەس، قاستارىڭا كەنجەعارا ءىنىمدى دە قوسايىن، — دەدى تازابەك كۇردەلى ءىستىڭ كۇرمەۋى وڭدى شەشىلگەنىنە كوڭىلدەنىپ.
* * *
تازابەك مالدارىن باعۋعا قاپەز ەكەۋى شىققان. مالعا قاراعاننان گورى قاپەزدى قىزىقتاۋمەن بولدى. اڭقىلداعان بالا مىنەزدى: ەلەۋسىز نارسەگە ەلەڭ ەتە قالادى، ويىڭا كىرمەيتىن نارسەنى ويلاي قويادى، اياق استى مۇڭايىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا كۇلىپ شىعا كەلەدى. جالپاق تاسقا سەكىرىپ شىعىپ، شىرقاپ قويا بەرەتىنى دە بار. ونىڭ ەڭ كىسى قىزىقتىراتىن تۇسى — سول ءسات. ەنتىكپەيدى، قىسىلمايدى، اعىپ جاتقان بۇلاقتاي كومەيىنەن ءان قۇبىلىپ توگىلەدى.
— تاكە، مەن ءان ايتقاندا، ءشوپتىڭ باسىنا قاراشى، قۇلاقتارى تىكىرەيىپ تىڭداپ قالادى، — دەدى كۇلىپ.
— ءشوپتىڭ قۇلاعىن قايدان بىلەيىن، مەنىڭ قۇلاعىم تىكىرەيمەك تۇرماق، قۇلاق شەكەمنەن ءۇزىلىپ تۇسە جازدايدى.
— مەن جاقىندا تاساشىعا بارام. ءبىراز كۇن نە تاباي، نە سامەن اكەمە كومەكتەسە تۇرسىن، ەكەۋمىز ءبىر سەرۋەندەپ قايتايىق.
— بارساق بارايىق. مەنىڭ قارىنداسىم سول جاقتا تۇرمىستا.
— ىستامبۇلدا بىرگە وقىعان باكەن دەگەن دوسىم بار. ول دا ءان ايتىپ، دومبىرا تارتادى. قىز كورسەتەم دەپ ەدى، كورىپ قايتساق قايتەدى؟
— ءتىپتى تاماشا!
* * *
ورالبەكتى ەنەسىنە قالدىرىپ، بۇلارمەن بىرگە ءشايى دە شىقتى.
— جەڭگە، ورالبەكتى بەكەر قالدىردىڭىز-اۋ، — دەدى قاپەز قالجىڭداپ. — قىز كورەمىز دەپ ءماز بولىپ كەلگەندە، قىز ەكەن دەپ، ءسىزدى بىرەۋ الىپ قاشىپ كەتسە، تاكەڭ ەكەۋمىز جەر سوعىپ قاپ جۇرمەيىك.
— كوزى قارايعان جىندى بولماسا، بالا ەمىزگەن انا ەكەنىمدى بىتىمىمنەن اڭعارار.
تازابەك پەن قاپەزدىڭ ورتاسىندا ءشايى شات كۇلىپ كەلە جاتتى. تازابەكپەن بىرگە ەل قىدىرۋعا شىققانى ءبىرىنشى رەت. جارىقتىق تاۋلى دالانىڭ كەڭ تىنىسى-اي! اتقا ەمەس، اسپانداعى بۇلتقا ءمىنىپ كەلە جاتقانداي جەلپىنەسىڭ.قۇلاعى ەكى جىگىتتىڭ اڭگىمەسىندە، كوڭىلى وتكەندى ءبىر ەلەستەتەدى، كەتكەندى ءبىر جوقتاتادى. ورتا مەركىدەن ءوتىپ، ارالعا ىلىگە بەرگەندە، جايداق بۇلاقتىڭ قاراعايلى جەلكەسىنە كوزى ءتۇستى. سەلك ەتە قالدى: سول بەتكەيدە سول ەكى ورىس ءالى سىعالاپ تۇرعانداي سەزىندى. ءوزى دە بايقاماي اتىنىڭ باسىن تارتىپ قالعان بولۋ كەرەك، تازابەك جالت قارادى.
— شايكەن!
— جەڭگە، نە بولدى؟
تازابەك پەن قاپەز ەكى جاعىنان قاۋمالاي كەلىپ ۇستاي الدى.
— جايداق بۇلاقتاعى قىرعىن ەسىنە تۇسكەن عوي، — دەدى تازابەك قاپەزگە ءتۇسىندىرىپ. — اتتان تۇسەسىڭ بە؟ — دەدى شايىگە قاراپ.
— اكە-شەشەمنىڭ باسىنا سوعايىقشى.
كۇيگەن سۇيەكتەردى ۇيگەن تومپەشىككە كەلىپ ۇشەۋى اتتان ءتۇستى.
ون التىنشى جىلدىڭ كۇزىندە ءدال ءشايى ەكەۋى ۇيلەنگەن ءتۇنى بولعان قىرعىندى تازابەك قاپەزگە سول ارادا ءتۇسىندىردى.
الدەبىر نارسەنى كوز الدىنا ەلەستەتكەن ادامشا تومپەشىككە ۇزاق تەسىلە قاراعان قاپەز كەنەت شايىگە بۇرىلدى دا، بەلىنەن قۇشاقتاپ باۋىرىنا تارتتى.
— مەن بۇل اڭگىمەنى ەستىگەم، جەڭگە. ءبىراق وقيعانىڭ ورنىن بۇگىن كورىپ تۇرمىن. دۇعا وقيىن.
قاپەز كوككە تىزەرلەپ وقي جونەلدى.
ءا دەپ قاپەزدىڭ ءۇنى ەستىلگەننەن-اق ءشايىنىڭ ونە بويى شىمىر ەتە قالدى. ءسوزى تۇسىنىكسىز، ماقامى قۇدىرەتتى دۇعانى بۇكىل اينالا ۇيىپ تىڭداپ قالعانداي. اكەسى تىلەۋلى، شەشەسى اجىكەن، باۋىرى اعىنتاي، اعىنتايدىڭ ۇلى مەن قىزى — ءبارى دە وسى دۇعانى ەلجىرەپ تىڭداپ جاتقانداي. ءشايىنىڭ كوزىنەن پارلاعان جاس يەگىنەن سىرعىپ ومىراۋىنا توگىلدى. ءبىراق سۇرتپەدى. سۇرتسە، دۇعانىڭ قاسيەتى كەميتىندەي كورىندى.
تالىپ كەتكەنى مە، تالىقسىپ كەتكەنى مە، ءوزى دە تۇسىنبەي قالدى، تازابەك پەن قاپەز قاۋمالاپ كوتەرگەندە عانا ەسى كىردى. بىردەڭە دەگىسى كەلدى، ءبىراق دەي المادى: تاڭدايى جابىسىپ قالعان با الدە ءتىلى كۇرمەلىپ قالعان با، — تۇسىنبەدى. ءوزى قۇلادى ما، تازابەك تارتتى ما، ونى دا بىلمەدى، ايتەۋىر، كۇيەۋىنىڭ كوكىرەگىنە شەكەسىن سۇيەپ سولق-سولق جىلاعان سوڭ عانا ەسىن جيدى...
...كەڭسۋدان ءوتىپ، كوكبيىكتىڭ ۇستىنە شىققان كەزدە وڭ جاقتان ەكى اشا جارق ەتە قالدى. باسقا اۋىل، باسقا ادامدار. ءبىراق ءبىر ءتۇرلى جۇرەككە ىستىق. كەلىن بوپ تۇسكەن كيەلى مەكەن! بارىنەن ايرىلعان، ءبارىنىڭ وتەۋىنە تايكەنىمەن تابىسقان ءتۇنى وسى ەكى اشادا. ورداعا بەرگىسىز وتاۋ تىككەن جەرى. «جاراتقان يەم، مۇنىڭا دا ءتاۋبا!» — دەدى ءشايى ىشتەي كۇبىرلەپ.
— ويعا تۇسپەي-اق وسى جوتامەن كەتە بەرسەك قايتەدى؟ — دەدى تازابەك قاسىنداعى ەكەۋىنە قاراپ.
— قارنىمىز اشادى عوي، تاكە. ساي ىشىندە بىرەۋدىكىنەن شاي ىشەيىك. ءبىر تىنىعىپ الماساق، جەڭگەم دە شارشار.
— مەيلىڭ. شايكەن، سەن الدىعا ءتۇسشى. مەن قاپەزگە بۇل ارانىڭ ءوزىم كورگەن ءبىر سويقانىن ايتىپ بەرەيىن.
بەرگتىڭ بەيبىت كوشتى شاۋىپ، بەيقام كەلە جاتقان ادامداردى قالاي قىرعانىن ايتىپ بەرگەندە، قاپەز تەرەڭ كۇرسىندى دە، كوپكە دەيىن ۇندەمەي، اتىنىڭ قۇلاعىنان ارىعا قاراماي ءجۇردى دە وتىردى. قارنى جارىلعان قاتىن-قالاش، قان-جوسا بولعان قىرۋار ولىك تازابەكتىڭ دە كوز الدىنان قايتا ءوتىپ جاتتى. ەكەۋىن دە ءشايىنىڭ داۋسى وياتتى.
— انا ءبىر اۋىزدا ەكى ءۇي وتىر.
— سولاي بۇرىلايىق، — دەدى قاپەز ويلانباستان.
ۇشەۋى جاقىنداعاندا قاراشا ۇيدەن قاپتاعان قارا دومالاق بۇلارعا قارسى شىقتى. قىزى مەن ۇلى ارالاس. ەرەسەكتەۋ ەكى ۇل، ءبىر قىزى بۇلاردىڭ اتىن ۇستادى. كادىمگى ەرەسەكتەرشە قوس قولىن بەرىپ امانداستى. تۇرمىسى جۇپىنى بولسا دا، تاربيەسى ءتاۋىر بالالار ەكەنىن ءشايى ولاردىڭ ىزەت قىلىعىنان اڭعاردى. اتتان ءتۇسىپ، بۇلار ۇيگە بەتتەگەندە، الدارىنان ورتا جاستاعى ەركەك پەن ايەلى شىقتى. ءشايى ولاردىڭ قوناقجاي پيعىلىن امانداسقان ۇندەرىنەن-اق تانىدى.
— و-و! — دەدى ەركەگى كەلگەندەرىن قوش كورىپ. — ءومىرالى اعا مەن بايعابىل اعانىڭ بالالارى ءبىزدى ىزدەپ كەلىپتى عوي. ايەلىمنەن قورقىپ، جاس ەت جەۋدىڭ سىلتاۋىن تابا الماي ءجۇر ەدىم، جاقسى بولدى. سەن تىلەۋلى اعانىڭ قىزىسىڭ عوي؟
— ءيا.
— بىلەم. ەستىگەم. يمانى جولداس بولسىن!
تازابەك قوي سويدىرمادى. «ارنايى كەلگەندە سويارسىز»، — دەپ ازىلدەدى. «جۇرەك جالعاساق تا جەتەدى. بارار جەرىمىز ءالى الىس»، — دەپ، ونى قاپەز دە قوشتادى. بۇلار شايعا وتىرعاندا كورشى ۇيدەن كۇمبىر-كۇمبىر دومبىرانىڭ ءۇنى شىقتى دا، كىلت باسىلا قالدى. قاپەز ەلەڭ ەتىپ، ءۇي يەسىنىڭ بەتىنە قارادى.
— ءا، ءبىزدىڭ ەكىنشى ۇل دومبىراعا اۋەس، — دەدى وتاعاسى ونىڭ ءمانىن ۇقتىرىپ. — مەنىڭ تۇقىمىمدا ان-كۇيگە ءۇيىر ەشكىم جوق، مىنانىڭ اكەسى مەن شەشەسى دە، اتاسى مەن اجەسى دە اجەپتاۋىر ءان ايتاتىن كىسىلەر. ناعاشىسىنا تارتقان بولۋ كەرەك، دەسى قايتپاسىن دەپ، ءبىر جامان دومبىرا شاپتىرىپ بەرىپ ەم، بىزدەن قاشىپ بارىپ قاراعايدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپ ءان ايتادى.
— وندا وعان ونەر قونعان بالا عوي، شاقىرىڭىزشى! — دەپ، قاپەز قاتتى قىزىقتى.
الدەبىر تانىس ءاننىڭ ىرعاعى ءشايىنى تازابەككە جالت قاراتتى.
— سوپىيا سالاتىن ءان عوي!؟ — دەدى ەلەڭ ەتىپ.
قالاقتاي قارا دومبىرا ۇستاعان قالاقتاي قارا بالا ۇيگە كىردى.
— كەلە عوي! جاڭاعى ءبىر ءانىڭدى بىزگە ايتىپ بەرشى! — دەدى تازابەك ۇلكەندىك تانىتىپ.
جالتاڭ ەتىپ بالا اكەسى مەن شەشەسىنە قارادى.
— اعالارىڭ ايت دەگەندە ايتا عوي! — دەدى اكەسى.
بالا قىسىلعان جوق. تەكەمەتتىڭ شەتىنە ءبىر تىزەرلەي وتىرا قالىپ، دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى.
— شار بولات جارقىلداعان تاستان شىعار،
ونەرپاز ورشەلەنگەن جاستان شىعار.
اڭداپ باس اياعىڭدى، بەۋ، زامانداس،
قاس دۇشپان قاسىڭداعى دوستان شىعار.
ءجۇزىڭ كوركەم-اي،
كۇندە كورسەم-اي،
احا-حاي،
سىرعالى ەركەم-اي.
قارعاداي بالانىڭ عاجاپ ۇنىنە ءشايى قاتتى تاڭعالدى: ابدەن ءان ايتىپ ۇيرەنگەن ادامشا ەركىن شىرقايدى ەكەن.
— وي، داۋسىڭنان اينالايىن-اي! — دەدى قاپەز قۇلاي ءسۇيسىنىپ. — وتاعاسى، بۇل بالا بىرەۋگە ەلىكتەپ، بىرەۋگە قىزىعىپ ءانشى بولاتىن بالا ەمەس، قۇداي تۋعاننان ءانشى قىلىپ جاراتقان بالا. جاڭاعى ءاندى كىمنەن ۇيرەندىڭ، باۋىرىم.
— ىلەنىڭ ارعى بەتىندە مىنانىڭ شانشار دەگەن اعايىنى بار، سونىڭ ءانى، — دەپ، وتاعاسى ايەلىنە قاراپ ءبىر جىمىڭ ەتىپ قويدى.
— جاقسى ءان ەكەن، تاعى ءبىر جاقسى ءان ايتشى!
بالا بۇل جولى باتىلداۋ، ءاندى بابىنا كەلتىرىڭكىرەپ ايتتى. قاپەز ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەپ بارىپ بالانى بەتىنەن ءسۇيدى.
— اتىڭ كىم؟
— قاراتاي.
— وتاعاسى، بۇگىننەن باستاپ قاراتايدى قاسىما قوس. مەن ەندى مۇنسىز ءومىر سۇرە المايمىن.قاراتايدىڭ ءۇنى قۇلاعىمنان كىرىپ، جۇرەگىمە ءسىڭىپ كەتتى. مەن ادام تانىسام، قاراتايدى قۇداي قازاقتىڭ ءانىن كوككە كوتەرسىن دەپ ادەيى تۋدىرعان. بۇل جاي ءانشى بولمايدى، كومەي بىتكەننىڭ كوسەمى بولادى.
— قاپەز-اۋ، سوندا سەن ءوزىڭ كىم بولاسىڭ؟
— مەن اقىل ايتاتىن اعاسى، قولعا ۇستايتىن بايراعى، قاسىنداعى قايراعى، جول كورسەتەتىن ۇستازى بولام. قاراتايدىڭ بۇعاناسى قاتقاندا مەن ءان ايتپاي-اق قويام.
— ەندەشە بۇگىنشە بىزگە ءوزىڭ ءبىر ءان ايتىپ بەر.
— ايتايىن. قاراتاي ءىنىم قۇلاعىنا قۇيىپ السىن...
...ءشايى دە ىشتەي سونى تىلەپ وتىرعان، تازابەك سونى تاپ باستى:
— وتاعاسى، ون التىنشى جىلى وسىنشا بالا-شاعامەن قايدا بولدىڭىز؟
— قايدا بولۋشى ەم؟ مەن دە ەلگە ىلەسىپ قىتايعا قاشتىم. اكە-شەشەم، ەكى اعام، ءبىر ءىنىم، ەكى قارىنداسىم — ءبارىمىز ءبىر تۇندە قوتارىلدىق. باۋىرلارىما قاراعاندا، قۇداي مەنىڭ مىنەزىمدى قيسىقتاۋ قىلىپ جاراتقان. قاشىپ قاقپاقتىڭ اۋزىنا بارعانىمدا، كۇن ەكىندىگە تاياپ قالدى. اكەم مەن شەشەمە قاراپ: «قىتايدا قاي قۇدا-جەكجاتىمىز تۇر؟ قىس بويى قاقپاقتىڭ ءىشىن پانالاپ شىقپايمىز با؟» — دەدىم. «ويباي، ول جايلاۋ عوي. قارى قالىڭ، قىسى قاتتى، مال قىرىلادى، مال قىرىلعان سوڭ، ءبىز دە قىرىلامىز»، — دەدى اكەم. «سەن ءوزىڭ قال»، — دەدى كىشى اعام جاقتىرماي. «قالسام، نەسى بار؟ قالام»، — دەدىم قيتىعىپ. ەلۋ شاقتى قوي-ەشكى، ون شاقتى سيىرىم، جيىرماعا تارتا جىلقىم،ەكى تۇيەم بار ەدى، ءبارىن ءبولىپ الىپ ايدادىم دا، قاقپاقتىڭ ىشىنە سول كەشتە-اق كىرىپ كەتتىم. سونىم ءۇشىن قۇداي جازالادى ما، اكە-شەشەم دە، باۋىرلارىم دا ەلمەن بىرگە قىتايدان قايتپادى. «ايتەۋىر، ءتىرى بولسا ەكەن» دەپ قۇدايعا جالبارىنام.
— ال قاقپاقتا قالاي كۇن كوردىڭىز؟ — دەپ، قاپەز تاڭدانا سۇراق قويدى.
— قاقپاق جىنىمدى قاعىپ الدى. قۇدايدىڭ ءبىر وڭداعانى، ءبىز قۇساپ قاشىپ تىعىلعان ون قارالى ءۇي بار ەكەن. سولارمەن سەپتەسىپ كۇن كوردىك. قار ەرتە ءتۇستى. سيىر دەگەنىڭ سۋىققا ءتوزىمسىز مال ەكەن، العاشقى قار تۇسكەننەن-اق قولعا قاراپ قالدى. وعان بەرەتىن ءشوپ قايدا؟ بىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە تۇگەل قىرىلىپ ءبىتتى. جىلقى مەن قوي جارىقتىق قار تەپكىلەپ كۇنىن كورەدى ەكەن. ەشكىڭ دە مال ەكەن، تەبىندەگەن جىلقى مەن قويدىڭ ءىزىن قۋالاپ ءجۇرىپ ول دا ءوز كۇنىن كورىپ شىقتى. ءبىر اقىلدى شالدىڭ ايتۋىمەن، ايتەۋىر، بالا-شاعانى امان ساقتاپ قالدىق. «ءاي، بالالار، — دەدى قار ءتۇسىپ، قارا سۋىق قىسا باستاعاندا، — بىزگە جان ساقتاۋ كەرەك پە، جوق مال ساقتاۋ كەرەك پە؟ — دەدى. «ە، مال جانىمىزدىڭ ساداعاسى»، —دەستىك. «ەندەشە، مەنىڭ اقىلىمدى تىڭداڭدار. قاقپاق — قىستاۋ ەمەس، جايلاۋ. قارى قالىڭ بولادى. وعان سيىر مالى شىدامايدى. سوندىقتان قوڭدى-قوڭدى دەگەن ەكى-ۇشەۋىن قازىردەن سويىپ، قاقتاپ الىڭدار. اياماڭدار، اقىر ءولىپ قالادى. ودان دا اعىل-تەگىل ەت بولسىن. ىلعي ەت جەي بەرسەڭ، ءتىسىڭ ءتۇسىپ قالادى. سوندىقتان قار تۇسپەي تۇرىپ قاپ-قاپ جۋا تەرىپ الىڭدار، — دەدى. مەن ءۇش سيىرىمدى سويىپ الدىم. الگى اقساقالدىڭ ايتقانى كەلدى، ون شاقتى قوي مەن بەس-التى جىلقىنى ازار امان الىپ شىقتىم. ايتەۋىر، ەڭ ۇلكەن ولجام — قاتىن-بالام امان.
— ە-ە، ەر ەكەنسىز! — دەدى تازابەك ءسۇيسىنىپ.
قاپەز قوياردا-قويماي قارا بالانى قارا دومبىراسىمەن ءوز قاسىنا قوسىپ الدى.
* * *
ءبىراز جەر ۇندەمەي كەلە جاتقان قاپەز كەنەت باسىن شايقاپ قاراتايدى قامشىسىمەن ءتۇرتتى. — «قاس دۇشپان قاسىڭداعى دوستان شىعار» دەيسىڭ، ءا؟ اپىرم-اي، قازاقتىڭ كەيبىر ءسوزى ۇيقىڭنان شوشىتىپ وياتادى. شانشار ناعاشىڭدى كوردىڭ بە ءوزىڭ؟
— كورگەم جوق، «اپارىپ اۋزىڭا تۇكىرتەم» دەپ ءجۇر عوي اكەم.
— مۇنداي ءسوزدى مەنىڭ اكەم دە ايتىپ وتىراتىن، — دەپ، ءشايى اڭگىمەگە ارالاستى. — و كىسى: «ەلدىڭ قامىن ويلايتىن ءبىر ۇل تۋسا، ونى قاباتىن ءبىر يت قوسا تۋادى» دەپ وتىراتىن.
— قاريالار ايتسا، كورىپ-بىلگەن سوڭ ايتادى، ال قاراتاي ايتسا، بۇل ونى قايدان بىلەدى دەپ، قۇلاعىڭ تۇرشىگەدى ەكەن.
— سوندىقتان قاراتايدىڭ: «اڭداپ باس اياعىڭدى، بەۋ، زامانداس»، — دەگەنى دۇرىس. سولاي ما، شايكەن؟
— قاراتاي، تاساشىعا جەتكەنشە مەن ساعان ءبىر ءان ۇيرەتەيىن، — دەدى قاپەز تاماعىن كەنەپ. — پىشاندەگەن بولىس شىعارعان ادەمى ءبىر ءان ۇيرەنىپ ەم، تىڭداشى.
باياۋ، ات ءجۇرىسىنىڭ ىرعاعىمەن قاپەز قوڭىرلاتا شىرقادى.
قانشا ۇرساڭ قان شىقپايدى قارا تاستان،
دۇنيە اعىپ جاتقان سارقان، باسقان.
ءبىز-داعى كەتەمىز عوي اققان سۋداي،
كەتكەندەي تالاي جايساڭ اسقان-تاسقان.
دۇنيە شىركىن،
وتەدى ءبىر كۇن.
كانە، قاراتاي، ايتىپ كورشى!
قارا بالا كىدىرگەن جوق. «جاقسى ءان ەكەن»، — دەدى دە، قوڭىرلاتا جونەلدى. ءشايى بالانىڭ ۇعىمتالدىعىنا قايران قالدى، ءاندى دە، ءسوزىن دە اينىتپاي، بۇزباي، قاپەزدەن كەم تۇسپەي قاعىپ الىپتى.
— قۇداي سەنى ناعىز قۇيماقۇلاق قىلىپ جاراتقان ەكەن، — دەدى قاپەز دە ءسۇيسىنىپ. ۇزەڭگى قاعىستىرا كەلىپ قاراتايدى يىعىنان قۇشاقتادى.
— قاس دۇشپانىڭ قاسىڭداعى دوسىڭنان شىقپاسىن! سەنى قابۋعا تۋعان ءيتتىڭ تاستى قاۋىپ ءتىسى سىنسىن!
— ءاۋمين! — دەدى تازابەك بەتىن سيپاپ.
ءشايى دە شىن پەيىلمەن بەتىن سيپادى.
— سەن ەندى الگى ءوزىڭنىڭ «سىرعالى ەركەمىڭدى» مىنا كەڭ دالادا تاعى ءبىر ايتشى، دالا دا تىڭداسىن!
ونى دا قاراتاي وپ-ويناقى كۇيدە قىسىلماي ايتىپ بەردى.
— جەڭگە، ءسىز بۇل ءاندى ورىس قىزى ايتتى دەدىڭىز بە؟
— ءيا، سوپىيا دەگەن ورىس قىزى جارمەڭكەدە دە، ءبىز ۇيلەنگەن ءتۇنى ۇيىمىزدە دە سالىپ ەدى.
— ول قىز قايدا ءقازىر؟
— ءىز-تۇزسىز جوق، ەشكىم بىلمەيدى.
— ءولى-تىرىسىن ەشكىم بىلمەيتىن ادام كوبەيىپ كەتتى عوي... وتە كوپ.
— ءقازىر، قاپەز، سول سوپىيانىڭ كۇيەۋى قوجاشتىڭ مەن جەرلەگەن قابىرىنە بارايىق. دۇعا وقى. ارتىنان سوپىيا ەكەۋىنىڭ تاريحىن ساعان وڭاشا ايتىپ بەرەيىن، — دەدى تازابەك سوزگە ارالاسىپ.
ۇشەۋى تازابەككە ءۇنسىز ىلەستى...
قوجاشتىڭ باسىنا قۇران وقىعان سوڭ، تازابەك پەن قاپەز قايسى ۇيگە ءتۇسۋ جونىندە از-كەم كەلىسە الماي قالدى. «ءشايىنى قارىنداسىمدىكىنە قالدىرىپ كەتەيىن»، — دەدى. ال قاپەز: «بىرگە كەلدىك، قايدا بارساق تا، ءبارىمىز بىرگە بولايىق»، — دەدى. ءسويتىپ تۇرعاندا قاراتاي: «تاتە، «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەگەن عوي، بىرگە بولايىق تا»، — دەپ قالدى. بالانىڭ ءسوزى ءشايىنى سىندىردى. سونىمەن تورتەۋى قاپەزدىڭ دوسى باكەندىكىنە بىرگە بەت الدى.
باكەن وتاۋ تىگىپ، اكە-شەشەسىنىڭ قاسىندا تۇرادى ەكەن. مۇرت قويعان، قىزىل شىرايلى، قىرما ساقال جىگىت. ايەلى ءالى بالا كوتەرمەگەن، قىز ءمۇسىندى قىپشا بەل كەلىنشەك. كەلگەن قوناقتارعا ءبارى جىكجاپار بولىپ جاتتى.
قوي سويىلدى، ساماۋرىن قويىلدى. قازاقتىڭ قوناق كۇتىسى — كىشىگىرىم مەرەكە. ىردۋ-دىردۋ، ءازىل-قالجىڭ، ءجون سۇراسقان اڭگىمە اپ-ساتتە-اق قوناقتار مەن ءۇي يەلەرىن جاقىنداستىرىپ جىبەردى.
شاي مەن ەتتىڭ ورتاسىندا ءبىر اڭگىمەنى باكەننىڭ ءوزى باستادى:
— قاپەز، سەنىڭ ءانىڭدى ەستىمەگەلى قاي زامان؟ ءاۋ دەپ جىبەرسەڭ قايتەدى؟
— اۋەلى اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ءوزىڭ باستا. ءبىز وعان دەيىن كىشكەنە بوي ۇيرەتىپ الايىق.
— ءسويت دەسەڭ، سويتەيىن.
باكەڭنىڭ داۋىسى مىنەزىنە ساي ويناقى، جاعىمدى ەكەن. اسا شىرقاماي، داۋىسىمدى بىردەن تاۋىسىپ المايىن دەپ ۇنەمدەگەن ادامشا ءۇي ىشىنە ەركىن ەستىلەردەي ەتىپ ايتتى.
— مەن جولىمدى قاراتايعا بەرەم. وسى بالا، باكەن، ەكەۋمىزدەن دە اسقان ءانشى بولادى، قۇداي بۇيىرسا. نانباساڭ، تىڭداپ كور، — دەدى قاپەز.
قاراتاي «سىرعالى ەركەمىن» ايتتى. بالانىڭ داۋىسىنا باكەن دە، باكەننىڭ اكە-شەشەسى دە ءماز بوپ تاڭعالدى.
— قۇداي باعىڭدى اشسىن، بالام. بولايىن دەپ تۇر ەكەنسىڭ، جاساعان جار بولسىن! — دەپ، اكەسى باتاسىن بەردى.
«تاعى ايت»، — دەگەن سوڭ، قاپەز جولدا ۇيرەتكەن ءاندى قاراتاي اسا ءبىر قۇشتارلىقپەن، بار ىقىلاسىن ساپ شىرقادى. ءانىنىڭ اسەرى باكەننەن اسىپ تۇسپەسە كەم تۇسپەدى. ون ۇشتەگى بالا دەۋگە بولمايتىنداي. سونان سوڭ قاپەزگە كەزەك ءتيدى. ونىڭ شوقتىعى باكەننەن تىم بيىك ەكەنىن ءشايى ىشتەي تارازىلادى. اۋەندى دە، ءسوزدى دە ىرقىنا ەركىن كوندىرىپ، كوسىلە سالدى. ءان سالۋدى ساعىنىپ قالعانى كورىنىپ تۇر.
* * *
كەش جاتىپ، كەشتەۋ ويانعان قوناقتار ەرتەڭگى اسقا دا كەشىگىڭكىرەپ باس قويعان.
— اسسالاۋماعالەيكو-وم! — دەپ، جەز مۇرت ورتا جاستاعى سارى كىسى مەن ءوزى قۇرالپاس ايەل جانە تالدىرماش بويجەتكەن ۇشەۋى ۇيگە ىركەس-تىركەس كىرىپ كەلدى.
— و-وۋ! — دەپ، باكەن ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. — جەزدەم مەن اپكەم كەلىپ قالىپتى عوي.
— كەلىپ قالعامىز جوق، «كەلسىن!» دەگەن سوڭ كەلدىك، — دەدى اپكەسى كۇلىپ. جيەن قارىنداسىم — جىبەك. ءتورت ۇلدىڭ ىشىندە ءبىر بيداي. ءبارىمىزدىڭ سۇلۋىمىز دا وسى، ەركەمىز دە وسى، — دەدى باكەن تانىستىرىپ. «ون التىعا تولعان بولار»، — دەپ شامالادى ءشايى قىزدىڭ بالاڭدىعى مەن ۇياڭدىعىنا قاراپ.
باكەننەن جوعارى وتىرعالى جاتقان جەزدەسىنە قاراتاي ۇشىپ تۇرەگەپ ورىن بەرىپ ەدى، «اۋرە بولما، بالام. قوناق كورىنەسىڭ، اكەڭنىڭ قاسىندا وتىرا بەر»، — دەدى قاپەزگە قاراتا يەگىمەن نۇسقاپ.
ول سوزگە ەشكىم ءمان بەرە قويمادى. «قاپ، مىنا كىسى ءبۇلدىردى-اۋ!» دەدى ءشايى عانا بايقاپ: «كەلگەن قىز قاپەزدى ۇيلەنگەن كىسى دەپ قالاتىن بولدى-اۋ؟!»
— جەڭگە، قىمىزدى مەن قۇيايىن! — دەدى جىبەك باكەننىڭ ايەلىنە ەڭكەيىپ.
— قۇيساڭ قۇيشى، ۇيرەنە بەر، — دەپ، وجاۋدى قولىنا ۇستاتا سالدى دا، ءوزى باكەنگە قاراي ىعىسىپ وتىردى.
— اسسالاۋماليكە-ەم! — دەپ، سول ءسات ۇيگە جومارت كىرىپ كەلدى. ونى كورگەندە ءشايى ءوزىنىڭ قالاي ورنىنان تۇرەگەپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى.
— قايىن جۇرتتىڭ ءيىسىن قالاي بىلەم، ءا؟ — دەدى كەلە ىرجيىپ.
— اكەڭ دە قايىنساق ەدى، تارتقانسىڭ عوي، — دەدى باكەننىڭ اكەسى قالجىڭداپ. — قالاي اكە-شەشەڭ؟ سولار جىبەردى مە، ءوزىڭ كەلدىڭ بە؟
— سولار جىبەردى. «سول ۇيدەگى ادامداردى تۇگەل تايلى-تاياعىمەن شاقىرىپ كەل»، — دەدى.
— وندا اكەڭنىڭ ءبىر قويى بۇيىم بولمايدى، نە تۇيە، نە تاي سويادى دا.
— ءيا، ءوزى دە تاي سويعالى جاتقان. جەكە ءۇي تىكتىرىپ قويدى.
— وندا كەشكە بارىپ، ءبىر جاۋشا شاۋىپ قايتايىق. سويتەمىز بە، بالالار؟
— سويتەيىك، — دەدى تازابەك كوتەرىلە ءۇن قاتىپ.
— وندا ايتا بار اكە-شەشەڭە: دۇرىستاپ دايىندالسىن!
— ويباي، قىزىقسىز عوي، اعا. جىبەكتىڭ قولىنان قىمىز ىشەيىن، قاپەز بەن باكەننىڭ ءانىن ەستيىن، جەڭگەسى ءشايىنى دە جىبەك دەيدى، ەكى جىبەكتىڭ ورتاسىنان جاڭا ورىن تيگەندە، «ايتا بار، قايتا بارىڭىز» قالاي؟
— وي، ءباتشاعار، سەنەن ءسوز ارتىلماس. سەن جوقتا سەنىڭ ساراڭ اكە-شەشەڭ شالا دايىندالىپ قويا ما دەگەن ءقاۋىپ قوي مەنىكى.
— قاۋىپتەنبەڭىز، اعا. ءبارى كاتتا بولادى.
— قاپەزجان، تۇندە پiءشان دەگەن كىسىنى ايتىپ قالدىڭ. جولسوقتى، اتسوقتى بولىپ كەلگەن شىعار دەپ، قازبالامادىم. ەندى ايتشى، ول كىم؟ — دەدى اقساقال ەندى اڭگىمە مەن انگە كوشەيىك دەگەندى اڭعارتىپ.
— ايتايىن، اعا، — دەدى قاپەز دومبىراسىنا قول سوزىپ. قاراتاي قارعىپ تۇرەگەپ دومبىراسىن اپەردى. — پiءشان بۇل كۇندە بولىس ەكەن. جالايىر ىشىندە ۇرۋى بايشەگىر كورىنەدى. ەلدەن ەستۋىمشە، ءقازىر جاسى وتىز ءۇش — وتىز تورتكە كەلگەن ءتارىزدى. جالمەندە دەگەن اسا باي كىسىنىڭ ەركە بالاسى دەسەدى. جاسىنان نوكەر جيعان، ءان ايتىپ، ايتىسقا ءتۇسىپ، سەرى اتانعان جىگىت بولىپتى. ءسويتىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى كوكسۋ بويىنداعى جالايىرلاردىڭ انداس اۋىلىنا نوكەرلەرىمەن بارا قالادى. ۇلكەن تويدىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. اشىركۇل، زەينەپ دەگەن ەكى قىز ارىپتەسىپ ولەڭ ايتىپ وتىر ەكەن. پاڭ مىنەزدى، ەشكىمنەن بەتى قايتىپ كورمەگەن پiءشان الگى ەكەۋىنە سوقتىعا كەتەدى. بۇرىننان بار ءانى مە، الدە سول ارادا سۋىرىپ سالعان ءانى مە، ول اراسىن بىلمەدىم، ءانى مەن ءسوزى مىنانداي:
— اشىركۇل، زەينەپ،
ءسوز ايتتىم تۇيدەك.
بۇل دۇنيە وتە شىعار،
ءوي دەپ، ءبۇي دەپ.
ونەرىم ءبىر باسىما مول جەتەدى،
ءبارىبىر جاستىق شاعىڭ ءبىر وتەدى.
مىرزاسى بايشەگىردىڭ كەلگەنىندە،
كوڭىلىمدى اۋلاي سالساڭ نەڭ كەتەدى؟ — دەپ تيىسەدى.
پiءشان باستىرمالاتىپ بارا جاتقان سوڭ، ەكى قىز بىلاي جاۋاپ قايتارادى:
— بىرەۋگە جالىنبايمىز، ءازىر تىم ءبىز،
اتاڭىز بايشەگىر دە ەمەس شىڭ-قۇز.
كەبەسىڭ پiءشانمiن دەپ، ءبىز قايتپەكپىز،
باس ۇرعان بارلىق قازاق اتام شىڭعىس.
سوندا پiءشان قىزدارعا قۇلدىق ۇرىپ:
— ءسوزىڭدى ءوزىڭ ايتقان قايتالايىن،
اۋلىڭا قوناق بولىپ جايلانايىن.
بابانى ايتىپ قالدىڭ، ەندى قويدىم،
شىڭعىستىڭ ارۋاعىنان اينالايىن! —
دەپ، ايتىسىن قويا قويادى. بۇل ءاننىڭ تاريحى دا وسىلاي، اعا.
— تەنتەك بولسا دا، تەكتى تەنتەك ەكەن، ءا!
— ەندى سول پiءشان اعانىڭ تاعى ءبىر ءانىن مىنا قاراتاي بالاڭىز ايتىپ بەرسىن، اعا.
بالاڭ داۋىسپەن قاراتاي ويلى، مۇڭدى ءاندى ادەمى شىرقادى.
«دۇنيە شىركىن،
وتەدى ءبىر كۇن».
ءشايى بايقاپ وتىردى: قاراتايدى تىڭداپ وتىرىپ، جىبەك قاپەزدەن كوز المادى. باكەننىڭ ءان ايتقانىن تالاي ەستىگەن بولار، ءبىراق قاپەزدىڭ كەڭ تىنىستى قوڭىر داۋىسى الپىس ەكى تامىرىن ءيىتىپ جىبەرگەن بولار. بويجەتكەنگە قاپەزدىڭ بويداق ەكەنىن قالاي بىلدىرسەم ەكەن؟!
ونىڭ رەتى كەلدى. ءتۇس اۋا بۇلار جومارتتىكىنە بارۋعا جينالدى. جىبەك اكەسى مەن شەشەسىنە ىلەسپەيتىن بولدى. شەشەسى ەلدىڭ كوزىنشە: «سەن قال»، — دەپ، قىزىنا كەسىپ ايتتى. «بارسىن»، — دەگەندى باكەن دە باتىپ ايتا المادى. باكەن مەن ايەلى قىزدى، ءسوز جوق، قاپەزگە كورسەتەيىك دەپ ادەيى شاقىرتتى. اشىپ ايتپاسا دا قاپەز جايىندا قۇلاققاعىس ەتكەن بولۋى كەرەك. ەندى سول ماقساتتىڭ ءبارى ويدا-جوقتا بۇزىلعالى تۇر. نە ىستەۋ كەرەك؟
قۇمعانداعى سۋدى پىسىتقىلاپ، جىبەك ساماۋرىننان جىلى سۋ قۇيىپ جاتتى. ءشايى قاسىنا كەلىپ:
— ءسىڭلىم، قولىما سۋ قۇيىپ جىبەرشى! — دەدى.
— ءقازىر، — دەدى جىبەك قاعىلەز ءۇن قاتىپ.
— قايىنسىڭلىمدىكىنە نەگە بىزبەن بىرگە بارمادىڭ؟
— اكە-شەشەم بارادى عوي.
— بىزگە سەنىڭ بارعانىڭ كەرەك. ساعان قاراپ ايتسا، قاپەزدىڭ داۋسى قىرىق قۇبىلادى ەكەن. الدە ۇناتپاي قالدىڭ با؟
— و كىسى ماعان قاراپ قالماعان شىعار؟
— ساعان قاراپ قالماسا، سەنى كورۋگە سونشا جەردەن كەلەر مە ەدى؟
— قاراتايىن قىدىرتۋ ءۇشىن شىعار؟
— قاراتايدى جولدان قوسىپ الدىق، داۋسى، مىنەزى — ءبارى قاپەزگە بىردەن ۇنادى. ءوزىڭ دە كوردىڭ عوي، قانداي كەرەمەت بالا!؟
— ءيا، ماعان دا ۇنادى.
— قاپەز شە؟ ول ۇنامادى ما؟
جىبەك ءشايىنىڭ بەتىنە باعجيا قارادى. ساعان، ءوزى نە كەرەك دەگەن سەكىلدى.
— ۇنامادى ما؟ — دەدى ءشايى تاقىقتاپ.
— ۇنادى.
— سەن دە وعان ۇنادىڭ.
جىبەكتىڭ ەكى بەتى لاپ قىزارىپ كەتتى. قۇمعانىن قۇشاقتاپ، ۇيگە قاراي جالت بۇرىلدى. — اپاما ايتىڭىز.
«اپا» دەگەنى شەشەسى ەكەنىن ءشايى تۇسىنە قويدى. «وعان نە دەسەم ەكەن؟» — دەدى توسىلىپ. اقىرى تاۋەكەلگە ءمىندى.
— قىزىڭىز بىزبەن بىرگە قىزىق كورىپ قايتسىن دا، — دەدى توتەسىنەن.
— اعاسى ات تاۋىپ بەرسە، بارا بەرسىن.
باكەن تەز ارادا ەر-تۇرمانىمەن ات تاۋىپ بەردى.
ءشايى جول بويى جىبەكتى جانىنان شىعارمادى. سىپايىلىق ساقتاپ، قاپەز كوز قيىعىمەن عانا ءبارىن بارلاپ كەلە جاتتى.
* * *
جومارت پەن جامەش جۇرەگىن قولىنا ۇستاپ كۇتتى. اسىرەسە جومارت. ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتىپ قۋاندى.
— ءبىزدىڭ ەلدەن قاپەزدەي ءانشى شىعادى دەپ مەن ەشقاشان ويلاعان دا ەمەسپىن، ۇمىتتەنگەن دە ەمەسپىن، — دەدى اڭقىلداپ. — داۋسىن ەستىگەندە، بۇكىل جان دۇنيەم ءبىر اۋدارىلىپ تۇسكەندەي بولام.
— مەنى تىڭداعاندا دا اۋدارىلىپ كەتە جازداۋشى ەڭ عوي؟ — دەدى باكەن كۇلىپ. ءشايى ونىڭ داۋسىنان ازىلمەن بىرگە ءازازىلدى دە اڭعارعانداي بولدى.
قاپەزدىڭ كوڭىلى جىبەككە اۋعانىن ءشايى وسى جولى انىق بايقادى. كوبىنە كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ، اندا-ساندا باسىنان اياعىنا دەيىن اسىعىس شولىپ وتەدى. ەكەۋىنىڭ قىلىعىن اڭدىپ وتىرۋ شايىگە ءتىپتى قىزىق كورىندى. قاسىندا وتىرعان قىزعا قاساقانا: «باكەن جاقسى ءانشى ەكەن عوي، ءا؟» — دەپ سىبىرلادى. جىبەك ءسال ۇندەمەي وتىردى دا، «قاپەز جوقتا سولاي بولاتىن»، — دەدى كۇمىلجىپ.
قاپەز كەلگەلى باعاسى باسەڭ بولىپ قالعانىن باكەننىڭ ءوزى دە سەزدى، ءسىرا. سوعان نامىستاندى ما، ءازىل-وسپاق پەن كۇلكىلى اندەردى ايتۋعا كوشتى.
«ايىم تۋىپ كەلەدى القاسىنان،
شالىپ جىقتىم قىزداردى شالقاسىنان.
شالىپ جىعىپ قىزداردى شالقاسىنان،
شاڭىن قاعىپ تۇرعىزدىم ارقاسىنان»، — دەپ كۇلكىگە ءبىر قارىق قىلدى. سول كۇلكىنى ارقالانىپ:
«تويعا باپتاپ مىنەمىن قاسقا اتىمدى،
قاسقا اتىمنان مىنبەيمىن باسقا اتىمدى.
قۇدايدىڭ ماعان بەرگەن ءبىر مىنەزى،
قىزدان جاقسى كورەمىن جاس قاتىندى»، — دەپ تە تاستادى. سونى ايتقاندا، نەگە ەكەنىن، ءشايى جاققا جالت قارادى.
— ءوي، بادىك نەمە! —دەپ، وعان ەلدەن بۇرىن اكەسى كۇلدى.
ادەيى قاراعانىن ءشايى انىق بايقادى. كوزىمەن دە، ەزۋىمەن دە الدەنەنى اڭعارتىپ كۇلدى. ونىسى نەسى؟ ويىنى ما، شىنى ما؟ سوندا جاقسى كورگەن جاس قاتىنى مەن بە؟ اۋەلگىدە اجەپتاۋىر كورىنگەنمەن، بىرتە-بىرتە باكەن شايىگە باسقاشا تانىلا باستادى. لەپىرىپ، كوتەرىلىپ سويلەگەنى كەيدە جاراسسا، كەيدە جاراسپايدى. «قاپەز ەكەۋمىز ىستامبۇلدى ءوز ۇيىمىزدەي كورىپ كەتتىك. جيىن-تويلارىندا تالاي ءان سالدىق. قاپەز قازاقتىڭ قاي-قايداعى مۇڭدى اندەرىن ايتسا، مەن كۇلدىرگى اندەرمەن قىران-توپان قىلام»، — دەپ ءبىر سوقتى. قاپەزدى ماقتاعان بوپ وتىرىپ، بىلدىرمەي ءوزىن ودان كوتەرىڭكىرەپ جىبەرەدى. ازىلگە سايىپ، ادەيى سويتەدى. «تۇرىكتەر ءازىل-وسپاق، بيلەۋگە بەيىم اندەردى وتە جاقسى كورەدى»، — دەپ، تاعى ءوزىن ءبىر ەرەكشەلەپ تاستادى. كۇلدىرگى ءان ايتقاندى كەرەمەت ارتىقشىلىق سانايتىن سەكىلدى. العاشقى كەيپى دە الدامشى ەكەن، دومالاق ءجۇزدى جايدارى جىگىت كورىنىپ ەدى، ونىسى بۇركەمە بەتپەردە بولىپ شىقتى. ماڭدايىنىڭ تارلىعى سونداي، قاباعىن كوتەرسە، ماڭدايشاسى قاسىمەن ءتۇيىسىپ كەتە جازدايدى. تىقىر شاشى باس قۇيقاسىمەن بىرگە بۇلتىڭداپ، قاسى مەن كوزى ەكى جاعىنان ەكى قۇلاعىنا كەرىپ قويعانداي سوزىلا قيعاشتانىپ تۇر. جارعاقباس جارقاناتتىڭ ءجۇنباس ادام ءتۇرى الدىڭدا تۇرعانداي. ول بۇعان بىر-ەكى رەت «مەنىڭ كوزدەپ وتىرعان جەمتىگىم سەنسىڭ» دەگەندەي شۇيلىگىپ قارادى. ءشايى وز-وزىنەن جايسىزداندى.
باكەننىڭ قانداي ادام ەكەنىن قاپەز بىلمەي مە؟ نەگە بىلمەسىن، بىلەتىن شىعار؟ بىلسە، نەگە جاقىن جۇرەدى؟ نەگە؟ ادام اداممەن ارالاسپاسا، ادام بولا ما؟ شايىگە جارقاناتتى ەلەستەتكەن باكەن تۇرماق، جارعاناتتىڭ ءوزى دە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جوق پا؟ باكەن ۇناماسا، وعان ايەلى نەگە تيەدى؟ ۇناعان سوڭ تيەدى. بۇل دۇنيە ءبىر ادامنىڭ عانا بيلىگىندە ەمەس قوي. قايتا بارلىق ادام ءبىر دۇنيەنىڭ بيلىگىندە. كوزدىڭ كورۋى مەن كوڭىلدىڭ كورۋى — ەكەۋى ەكى باسقا بولعانى عوي.
توپالاڭ ويدان كەشكە دەيىن ارىلا المادى. اقىرى شارشاپ: «ازىلدەگەن سيقى سول شىعار؟»دەپ توپشىلادى.
— ءجۇرشى، دالاعا شىعىپ كەلەيىك، — دەدى جىبەككە.
ەكەۋى الىسىراققا كەتتى. قىزدىڭ تامىرىن باساتىن ەڭ ىڭعايلى ءسات وسى ەدى.
— قاپەز سەنى ۇناتىپ قالىپتى، — دەدى كۇلىپ.
— ونى كىم ايتتى؟
— ءوزى ايتتى.
— ونى نەگە سىزگە ايتادى؟
— ەندى كىمگە ايتادى؟ ساعان بىردەن باتا المايدى، مەنەن باسقاعا سەنە المايدى. سونان سوڭ ماعان ايتتى. «جەڭگە، كوڭىلىمدى جەتكىزشى، كوڭىلىن ءبىلشى»، — دەدى. نە دەيسىڭ؟
— نە دەۋشى ەم؟ ونىسى اسىعىس قوي. ءبىر كورمەي جاتىپ...
— ءبىر كورگەننەن ويانباعان سەزىم ون كورگەننەن ويانا قويار دەيمىسىڭ، جىبەك؟ ۇنايتىن ادام ءبىر كورگەننەن-اق ۇنايدى، ۇنامايتىن ادام ءبىر كورگەننەن-اق ۇنامايدى. ءسوزبۇيداعا سالماساڭشى.
— ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز بولسىنشى.
— بولدى ەندەشە. قاپەزدەن ءشۇيىنشى سۇرايىن.
ەكەۋىن ەسىك الدىنان باكەن كۇتىپ الدى.
— قاسقىر جەپ قويار دەپ قورىقپايسىڭدار، ءا؟ جەڭگەڭنىڭ قاسىنا بارشى، جىبەك.
جىبەكتىڭ سوڭىنان ءشايى دە جۇرە بەرىپ ەدى، باكەن قولىنان ۇستاي الدى.
— كوزىمە دە ءتۇسىپ، كوڭىلىم دە اۋىپ، ابدەن دىڭكەمدى قۇرتتىڭ-اۋ!
— قىلجاعىڭدى قوي، باكەن. بايىم كورسە، موينىڭدى ءۇزىپ جىبەرەر. ونىمەن ويناما.
— مەن ونىمەن ەمەس، سەنىمەن وينايىن دەپ تۇرعام جوق پا؟
— ول ەكەۋمىز ءبىر ادامبىز. ءبىزدى ەشكىم بولە المايدى.
— ءوزى ءداۋدىڭ وزگەسى ءونىمسىز كەلەدى دەۋشى ەدى، وعان نەعىپ وزەۋرەپ قالعانسىڭ؟
— ءونىمدى مە، ءونىمسىز بە، وعان كوزىڭدى جەتكىزگىڭ كەلسە، قوينىنا قاتىنىڭدى ءبىر ءتۇن سالىپ كور!
قولىن جۇلقىپ جىبەرىپ، ءشايى ۇيگە قاراي بەتتەدى.
— ورىسقا دا، قالماققا دا جەم بولعانىڭدى مەن بىلمەيدى دەيمىسىڭ؟ بالسىنبەي-اق قوي!
«ءيتتىڭ بالاسى-اي! يت العىسىز ەتەم دەگەن ەكەنسىڭ عوي! تايكەنىمنەن ساداعا كەتكىر!»ءشايى جىعىلىپ قالا جازداپ، ەتپەتتەي كەلىپ، ەسىكتىڭ سىقىرلاۋىعىنا سۇيەنە بەرگەندە الدەكىم سىرتىنان كەپ قۇشاقتاي الدى. قاپەز ەكەن.
— جەڭگە، ءوڭىڭىز ءورت سوندىرگەندەي عوي، قىزدىڭ جاۋابى قاتتى بولدى ما؟
— جوق، قاينىم، قىز بىزدىكى. سەنىڭ ءقادىرىڭدى قاسىڭداعى دوسىڭنان ارتىق بىلمەسە، كەم بىلمەيدى.
— ەندەشە ناعىپ يت قۋعانداي جىعىلىپ قالا جازدادىڭىز؟
— ءيا، يت قۋدى. ۇيگە كىرە بەرگەنىمدە ءبىر ءيتتىڭ قارسى الدىمنان تاپ بەرگەنى. سودان شوشىپ...
— ە، يت يتتىگىن ىستەمەي تۇرا ما، جەڭگە. كەيبىر يت ۇيدەن شىققانعا دا، ۇيگە كىرگەنگە دە ۇرە بەرەدى. ونداي تەكسىزگە ءتايت دەي سالىڭىز.
ءبىر ىڭعايسىزدىق بولعانىن تازابەك تە سەزىپتى. «سىر بەرمە، جانىم! اناۋ يت بىردەمە دەدى-اۋ، ءسىرا؟ قاپەز ءۇشىن قىڭق دەمەيىك»، — دەدى سىبىرلاپ.
— قىز كوندى عوي، قالعانى قۇرىسىنشى! — دەدى ءشايى دە وزىنە ءوزى باسۋ ايتقان ادامشا بايسالدىلىق تانىتىپ. — نە دەگەنىن بىلسەڭ عوي...
— جارايدى، كەيىن... اسپانىن تاستاپ جىبەرسە دە سىر بەرمە!
تازابەكتىڭ تەمىردەي ءۇنى كوكىرەگىندە كىلكىپ تۇرعان ءجابىرىنىڭ ءبارىن جاپىرىپ جىبەرگەندەي بولدى.
* * *
تازابەكپەن اقىلداسا وتىرىپ، جومارت پەن اكەسى قاپەزگە ات، قاراتايعا تاي مىنگىزدى. «العاشقى ولجاڭ قۇتتى بولسىن!» — دەپ، ءشايى بالا ءانشىنىڭ بەتىنەن مەيىرلەنە ءسۇيدى.
جىبەك پەن قاپەز ءسوز بايلاسىپ، تازابەك پەن ءشايى قۇداسىي كورىپ، بۇلار اۋىلعا تويدان قايتقانداي ورالدى. ەرتەسى جالاڭاشقا جۇزىكتىڭ شەشەسى مەن ءىنىسى باتا وقي كەلدى. ۇيىتكەن ۇلكەن قارا قويى بار، ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلىپتى. جۇگىرىپ كەلىپ تازابەكتىڭ تىزەسىنە وتىرا قالعان ورالبەكتى كورىپ، جۇزىكتىڭ شەشەسى:
— بالاڭىز ورىسقا تارتىپ كەتىپتى، ءا، قۇداعي؟ — دەپ قالدى.
— پۇسىرمان بابامىز قالماقپەن سوعىسىپ باتىر بولسا، تازابەك اتامىز ورىسپەن سوعىسىپ باتىر بولعان، قۇداعي. جاۋىڭا تارتقان بالا جاۋىنگەر بولادى. قۇداي قيسا، ورالبەگىم باتىر بولادى، — دەدى.
تازابەك شايىگە، ءشايى جەرگە قارادى.
— مەنىڭ بالام قىرعىزعا تارتادى، — دەدى جۇزىك جاساندىلاۋ كۇلىپ. — باسقاعا تارتقان بالا باقىتتى بولادى.
— ە، بالالار باقىتتى بولسا، ءبىز دە باقىتتىمىز. — جۇزىكتىڭ شەشەسى ءوزى باستاعان ءسوزدى ءوزى تياناقتادى.
* * *
ءۇش كۇن ويلانىپ، ءۇش ءتۇن تولعانىپ، اقىرى تازابەك تاۋەكەلگە ءمىندى.
— سەن وقىعان ادامسىڭ عوي، مەن كوپزىپ بەرگەن ءۇيدى مەكتەپ جاساسام، سەن سوعان بالالاردى وقىتاسىڭ با؟ — دەدى قاپەزگە.
— ويباي-اۋ، تاكە، كوكتەن تىلەگەنىمدى جەردەن بەردى عوي وندا.
— ەندەشە ءجۇر، كەتتىك. سەكەرينمەن اقىلداسايىق.
ەكەۋى ونى ءوز ۇيىنەن تاپتى. تازابەكتى تىڭداپ بولىپ، تاڭدانا باسىن شايقادى.
— مۇنىڭ ناعىز بالشەبەككە ءتان قىلىق. ءتىزىمىن جاسا، بالالاردى وقىت، قولىمنان كەلگەن كومەگىمدى ايامايمىن، — دەدى جىگەرلەنىپ.
بۇلار دالاعا شىعىپ اتتارىنا مىنگەندە ساپ ەتىپ سەرگەيچۋك كەلە قالدى. الدەبىر ماڭىزدى نارسە ايتىلعانىن ۇشەۋىنىڭ جۇزدەرىنەن اڭعارعان بولۋ كەرەك.
— نەمەنە، تويعا بارا جاتىرسىڭدار ما؟ — دەدى كەكەسىن ۇنمەن.
— ءيا، توي دەسەڭ دە بولادى، — دەدى سەكەرين اتىنىڭ باسىن سوعان قاراي بۇرىپ. — تازابەك كوبزيەۆتىڭ بەرگەن ءۇيىن مەكتەپ جاسايىق دەيدى.
— سوندا قالاي؟ قازاق بالالارى وقيدى دا، مەنىڭ بالالارىما باستىق بولا ما؟
— بولسا نەسى بار؟ — دەدى تازابەك ىزالانا تىستەنىپ.
— ەسىڭدە بولسىن، تازابەك، قازاق قىرىق جىل وقىسا دا ورىسقا ەشتەڭە ۇيرەتە المايدى.
— سەنىڭ دە ەسىڭدە بولسىن، سەرگەيچۋك. قازاق وقىسا، ورىسقا بىردەمە ۇيرەتەم دەپ وقىمايدى، ءوزىم بىردەمە ۇيرەنەم دەپ وقيدى.
— سەنىڭ قازاعىڭ ءوزى دە ەشتەڭە ۇيرەنە المايدى، قوي باققاننان باسقا قولىنان ەشتەڭە كەلمەيدى.
— ءوي، اكەڭنىڭ اۋزى! قازاقتى سەن تۋىپ پا ەدىڭ؟
وڭ اياعىن ۇزەڭگىدەن شىعارا ساپ، سەرگەيچۋكتىڭ اتىن قابىرعا تۇستان تازابەك تەۋىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، اتى تالتىرەكتەپ بارىپ سەكەريننىڭ اتىنا سوقتىقتى. ەكەۋى قاباتىنان قۇلاي جازدادى. قامشىسىن كوتەرە بەرگەندە، قاپەز قولىنان شاپ بەردى.
— قوي، تاكە. تەكسىز اداممەن توبەلەسپە.
— اپىرم-اي، تاكە، ادامنىڭ كۇشتى بولعانى دا ءقاۋىپتى ەكەن-اۋ، ءا؟ ءبىر تەپكەندە ەكى اتتىلىنى توڭقالاڭ استىرا جازدادىڭىز عوي!
— اناۋ يت، كوردىڭ بە، قازاقتى ادامعا سانامايدى. قاق باستان ءبىر سالسام، ءتىل تارتپايتىن ەدى.
— ويتسەڭىز، ءسىز بەن سەرگەيچۋكتىڭ ەمەس، قازاق پەن ورىستىڭ اراسى اجىرايتىن ەدى عوي، تاكە. جاڭاعىڭىزدىڭ ءوزى دە وڭاي تيگەن جوق ەكەۋىنە.
...سەكەرين سىر بەرمەسە دە، سەرگەيچۋكتىڭ كەك ساقتايتىنىن تازابەك سەزدى. ءبىراز كۇن كوزدەرىنە تۇسپەۋگە بەكىندى. ونىڭ ورايى دا كەلە قالدى. كەشكىسىن قاپەز ۇيگە كۇلىمدەي كىردى. تۇيىقتىڭ تورىندە وتىرعان اۋقاتتى تۇنىق دەگەن كىسى سۇندەت تويعا شاقىرىپتى. تۇڭعىش نەمەرەسىن مۇسىلمان ەتىپ جاتىر ەكەن.
— قاسىما قاراتايدى السام، ەكەۋمىزگە قورعان بوپ ءوزىڭىز باستاپ بارساڭىز! — دەدى.
— بارايىن، — دەدى ەكى سوزگە كەلمەستەن. — ەل كورىپ، جەر كورىپ، اشۋىمدى تارقاتىپ قايتايىن.
* * *
تازابەك، قاپەز، قاراتاي — ۇشەۋى كەگەن وزەنىنەن ءوتىپ اقشوقىنىڭ باتىس جاق سىرتىن اينالا بەرگەندە، باستاۋ باسىندا اتتارىنان ءتۇسىپ القاقوتان وتىرعان التى ورىستى بايقادى. ۇشەۋى ءبىر-بىرىن ءۇنسىز ءتۇسىنىپ، ولاردان اۋلاقتاي وراعىتا ءجۇردى. كەنەت ورىستىڭ بىرەۋى ورنىنان اتىپ تۇرەگەلدى.
— تازابەك! ءاي، تازابەك! — دەدى تازا قازاقشالاپ.
—ءوي، كوبزىپ قوي، — دەدى تازابەك تە تانىپ. — بۇرىلايىق.
التاۋى دا ءىرى، تىعىرشىقتاي، الدەكىم ادەيى ىرىكتەپ العانداي بىرىنە ءبىرى ساي ەكەن. كوبزيەۆ قۇشاعىن جايا امانداستى. قاپەزدى دە قۇشاقتاپ، قاراتايعا كوزىن سىعىرايتا قارادى.
— بۇل قازاقتى بۇرىن كورمەگەن سي ياقتىمىن، — دەدى تازابەككە ءتۇسىندىر دەگەندەي قاراپ.
— بۇل — قاپەزدىڭ شاكىرتى، قاراتاي دەگەن ءانشى بالا.
— ءان سالمايتىن، ولەڭ شىعارمايتىن قازاق جوق، — دەدى كوبزيەۆ كۇلىپ. — قاپەز، اكەڭ قالاي؟ تىڭ با؟
— قۇدايعا شۇكىر، مال-جانىنا قاراپ ءجۇر.
— امان بولسىن. مەنەن سالەم ايت.
بۇلار قاراقولعا بارىپ، سودان قايتىپ كەلە جاتىر ەكەن.
— ساۋدا-ساتتىق جاساپ كەلەمىز، — دەدى كوبزيەۆ تازابەككە جوندەرىن ءتۇسىندىرىپ. مالدارىنا اپيىن ايىرباستاپ اكەلە جاتىپتى. جۇڭگو اسىرساڭ، اپيىنىڭ التىننان قىمبات قازىنا كورىنەدى. «مىناۋ وزىڭە، مىناۋ بايعابىلعا. سۋىق تيسە، تارىدايىن ەزىپ ىشسەڭ، قۇلانتازا ايىعىپ كەتەسىڭ»، — دەپ، كوبزيەۆ تازابەككە ەكى تۇيىنشەك اپيىن بەردى.
— مەن جاقسى ورنالاستىم، — دەدى كوبزيەۆ. — كيتىڭ دەگەنىڭ ءشوبى شۇيگىن، اينالاسىن جوتا مەن توبە قورشاعان ىق قويناۋ ەكەن. مالعا دا، ادامعا دا اسا جايلى. سەن، تازابەك، سەرگەيچۋكتەن قانشا ساقتانساڭ دا قاپى قالاسىڭ. ودان دا قاسىما كوشىپ كەلسەڭشى. اعايىندارىڭدى دا الا كەل. نەسىنە قوبالجيسىڭ، ول دا قازاقتىڭ جەرى ەمەس پە؟ ساعان شاماسى جەتپەگەنمەن، سەرگەيچۋك بالا-شاعاڭا قاستىق جاساۋى مۇمكىن. وزىڭنەن بۇرىن ولاردى ويلاساڭشى!
— ويلايمىن عوي، نەگە ويلامايىن! — دەدى تازابەك قارسىلىق تا ايتپاي، قۇپتاي دا قويماي. ورىستار مەن قازاقتار كانىگى باۋىرلارشا ۇزاق قوشتاسىپ، زورعا اجىراستى.
* * *
تويلى اۋىلعا تازابەكتەر كۇن جامباسقا جىعىلا جەتتى. توي جاساپ جاتقان تۇنىق قارت قاپەزدىڭ كەلگەنىنە قاتتى قۋاندى. «ءانىڭدى ءالى ەستىگەم جوق، ءبىراق داڭقىڭدى ەستىپ جاتىرمىن»، — دەدى كۇلىپ دوڭەستەۋ جەرگە تىككەن التى قانات ۇيگە ءوزى جايعاستىرىپ. اۋەلى قىمىز، ارتىنشا شاي اكەلدى. شاي ۇستىنە باكەن، وعان ەرىپ جىبەك كەلدى. توي يەسىنە باكەن جاقىن جيەن ەكەن، بۇلار ءجون ايتىسىپ، ءجون سۇراسىپ جاتقاندا الدەكىمنىڭ باجىلداعان، وعان اراشا تۇسكەن ەرەسەك بىرەۋدىڭ: «ويباي، ءولتىردى-اۋ!» — دەگەن اششى ايقايى شىقتى. ۇيدەگىلەر ۇدەرە دالاعا شىقتى. ەڭگەزەردەي ءداۋ جىگىت ءبىر بالانى اتتىڭ باۋىرىنا الىپ ساباپ كەلەدى، بالا باسىن ساۋعالاپ، قىرعيدان قاشقان بوزتورعايشا بۇلتالاڭ قاعادى. اشۋ قىسقاننان تازابەكتىڭ كوزى قانتالاپ كەتتى. شيرىعا بارىپ اتتىنىڭ الدىنا تۇرا قالدى. اتى قالت توقتاعاندا تىزگىنىنەن شاپ بەردى. الىپ قارا قۇستاي وڭكيگەن تازابەكتىڭ قوس اۋىز مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىنداي شۇيلىككەن كوزدەرى اتتىلىنىڭ وڭمەنىنەن ءوتتى.
— ءوي، تۇر بىلاي!
— تۇرمايمىن! جاۋعا شاپقانداي بالاعا شاپقانىڭ نە؟
— ءوي، اكەڭنىڭ... كەت جولىمنان!
سىلتەي بەرگەن قامشىسىن تازابەك قولىنا وراي تارتىپ الدى. انانىڭ كوزى ءبىر ءسات ساسقالاق قاقتى. ەكى جۇلقىپ، ەڭكەيتتى دە، تازابەك ونى ات ۇستىنەن جۇلىپ الدى. ەكەۋى ۇمار-جۇمار جەرگە دومالادى. ەندى تيىسپەس دەگەن ويمەن تازابەك تۇرەگەلە بەرگەندە، اناۋ قولىنداعى قامشىعا جارماسا كەتتى. تازابەك ءبىر سىلكىپ تارتىپ الدى دا، سابىن تىزەسىنە ساپ قاق ءبولىپ تاستادى. ءسويتتى دە الىسىراققا لاقتىرىپ جىبەردى. ەرى باۋىرىنا تۇسكەن ات تۋلاپ، تەپكىلەپ، قاراپ تۇرعان جۇرتتى ۋ-شۋ قىلىپ قورقىتىپ، بىرەسە جۇرتقا، بىرەسە ۇيگە تاقاۋ كەلىپ، ەلدىڭ ابدەن زارەسىن الدى.
تازابەك ارتىنا بۇرىلماي جۇرە بەرىپ ەدى، ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت الدىنا كولدەنەڭ تۇرا قالدى. ءىستىڭ ناسىرعا شاپقانىن تازابەك ءتۇسىندى. ارتىنا قاراسا بىلەگىن سىبانىپ، اتىنان اۋدارىپ العان جىگىتى تالتايا شىرەنىپ تۇر ەكەن. «قاپ، قامشىم بولعاندا، قاق باستان پەرەر ەم!» — دەدى وكىنىپ. سول ءسات: «اعا!» دەگەن قاراتايدىڭ داۋسى شار ەتتى. جالت قارادى.
— ءما، قامشىڭىز!
لاقتىرعان قامشىنى تازابەك لىپ ەتكىزىپ قاعىپ الدى. «ۇشەۋىن ءۇش سالىپ كەتىپ، ءۇش جەرگە تەڭكيتە سالسام با ەكەن؟» دەدى ءبىر ءسات ىزا بۋىپ. سول كەزدە ۇشەۋدىڭ كىشىلەۋى: «ءوي، اكەڭنىڭ!» — دەپ تاپ بەردى.
تازابەك جالت بەرىپ بۇيىرگە شىقتى دا، بوكسەدەن جاناي ءبىر تارتتى.
جىگىت باج ەتىپ دومالاپ ءتۇستى.
— ءاي! — دەپ سول ءسات قارا سۇر مۇرتتى جىگىت اعاسى توپ ىشىنەن اتىلىپ شىقتى.
— ءاي، كورگەنسىزدەر! ءوز تويلارىڭدا وزدەرىڭ توبەلەس شىعارىپ، بۇلارىڭ نە؟ ال، قانە، ساباڭدار مەنى، قولدارىڭ قىشىپ بارا جاتسا!
— قوزىنى جامىراتتىڭ دەپ قارشاداي بالانى جۇرتتىڭ كوزىنشە ساباعانىڭ قاي ساسقانىڭ؟ تويعا سونى تاماشالاسىن دەپ شاقىردىڭدار ما؟
— كىتاپبەك، بۇل نە شۋ؟— شاپانىنىڭ ءبىر جەڭىن كيىپ، ءبىر جەڭىن كيمەي توي يەسى تۇنىق قارت ەنتەلەي جەتىپتى.
— ءوي، بالالارىڭىزدىڭ بالالىعى دا باياعى. قوناققا قامشى كوتەرىپتى.
— ءوي، وڭكەي ەز، كورىنبەڭدەر كوزىمە!
ۇشەۋىنىڭ دە ۇيالاس تەنتەك ەكەنىن تازابەك تۇنىقتىڭ سوزىنەن تۇسىنە قويدى. ۇيگە كىرگەن سوڭ دا جايعاسىپ وتىرا المادى. الدەبىر الاڭ كۇدىك كوكەيىندە كىلكىدى دە تۇردى. كىنالى مە، كىناسىز بە، قالايدا ىڭعايسىز بولدى-اۋ!؟ ەل كوردى، جۇرت ەستىدى، تويدىڭ شىرقىن بۇل بۇزدى دەيدى-اۋ؟!
— قاپەز، مەنىڭ قايتىپ كەتكەنىم ءجون شىعار؟ — دەدى ەسىك جاققا بەتىن بۇرىپ.
— سول دۇرىس شىعار، — دەدى باكەن قاپەزدىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن. — تازابەك اتتان جۇلىپ العان جىگىت — بۇل وڭىرگە اتى شىققان كوكپارشى، ايگىلى تاقىمگەر. ال بوكسەسىنە قامشى سوققان جىگىت ونىڭ ەڭ كەنجە ءىنىسى، سۇندەتكە وتىرىپ جاتقان — سونىڭ بالاسى. ەكەۋى دە نامىستان ولەتىن شىعار. ۇيات بولدى.
— وندا ءبىز دە كەتەمىز، بىرگە كەلدىك، بىرگە قايتامىز، — دەدى قاپەز ەسىككە قاراي ءبىر اتتاپ.
— ءبىز دە كەتەيىك، — دەدى جىبەك باكەننىڭ بەتىنە قاراماستان.
— ە، بىزگە نە جوق، — دەدى باكەن كۇڭك ەتىپ.
بۇلار دۇركىرەپ دالاعا شىققاندا، جاڭا اراشاعا تۇسكەن قارا سۇر جىگىت ەنتىگە قاستارىنا جەتتى.
— ءاي، جىگىتتەر! — دەدى بۇلاردىڭ قايتۋعا بەت العانىن تۇسىنە قويىپ. — مەنى تۇنىق قاريانىڭ ءوزى جۇمسادى. ءقازىر ءوزى دە كەلىپ قالار. ۇيگە كىرىڭدەرشى، اڭگىمە بار.
ەندى كەتسە، وكپەلەپ كەتكەندەي كورىنەتىنىن ءبىلىپ، تازابەك توسىلىپ قالدى.
— كىرسەك كىرەيىك، — دەدى قاپەز سول ىركىلىستى سەزە قويىپ.
كىتاپبەك سۇندەتكە وتىرىپ جاتقان بالانىڭ ناعاشىسى ەكەن.
ءمان-جايدى ەكى ارادا ءبىراز ءبىلىپ العان دا سەكىلدى.
— تازابەك، سەندە ەش كىنا جوق، — دەدى تىزەسىن الاقانىمەن باسىپ. — سەنىڭ ورنىڭدا بولسام، مەن دە ءسويتىپ اراشالار ەدىم بالانى. بىرەۋى ساعان قامشى جۇمسادى، بىرەۋى تاپ بەردى، كىنا وزدەرىندە. ەگەر سول ارادا توقتاي قويماسا مەن ساعان جاق بوپ توبەلەسەر ەدىم ولارمەن.
سودان كەيىن كىتاپبەك ءوزىن تانىستىرىپ، ىلەنىڭ ارعى بەتىنەن كەلگەنىن، ول جاقتاعى ەل-جۇرتتىڭ جاعدايىن ءبىراز اڭگىمەلەدى. سول ارادا نەمەرەسىنە توي جاساپ جاتقان قارت تا كەلىپ، بالالارىنىڭ ابەستىگى ءۇشىن كەشىرىم سۇرادى.
— كۇشتى ءالسىزدى زابىرلەيدى، باي كەدەيدى زابىرلەيدى، كۇشتى مەن باي سودان ءلاززات الادى، ءالسىز بەن كەدەيدىڭ سودان كوڭىلى قالادى. وعان توسقاۋىل بولاتىن ءبىلىم بۇل قازاقتا بولماي تۇر عوي، — دەدى قاپەز وزىنە ءوزى سويلەگەن ادامشا كەيىپ.
قاپەزدىڭ ءسوزىن اركىم ءارقيلى ويمەن قۋالاپ ءبىر ءسات ءبارى جىم-جىرت وتىرىپ قالدى.
— ونىڭ راس، — دەدى كاتىپبەك قاباعىن شىتا ءۇن قاتىپ. — سەن وقىعان ادامسىڭ، قاپەز. وقىعان ادام وقىماعان ادامنان ەداۋىر بيىك تۇرادى. بيىكتە تۇرعان ادام بيىكتەگىنى كورەدى. تاۋدىڭ باسىندا تۇرعان ادامنىڭ كورگەن-بىلگەنىن تاۋدىڭ قاسىندا تۇرعان ادامدا كورىپ-بىلمەيدى. ءبىراق ەكەۋى دە: «ءبىز تاۋدا تۇرامىز» دەپ كوپىرەدى. ءتىپتى تاۋدىڭ قاسىندا تۇرعان باسىندا تۇرعانعا جەڭىستىك بەرمەي دە كەتەدى. «كورگەندى كوتتەگەن جەڭەدى» دەگەندى قازاق ءسىرا، سوندايعا ايتقان بولار. «بىلمەستىڭ بىلمەگەنىن كەشىرمەسەڭ، بىلگەندىگىڭ قايدا؟» دەمەي مە قازاق. اعانىڭ اپەرباقان بالالارى ءبىر اعاتتىق جاساپ قالدى. قاپەز، تازابەك، سابالارىڭا تۇسىڭدەر! توي — حالىقتىڭ نەسىبەسى، ورتاق ىسكە ورتاق كوڭىلمەن قاراڭدار.
— قاپەزجان، ات-شاپان ايىبىمدى وتەرمىن، ونەرىڭدى جۇرتقا ايانباي كورسەتشى! — دەپ، تۇنىق قارت وسىمەن ءسوز ءتامام بولعانىن اڭعارتىپ، ورنىنان كوتەرىلدى.
* * *
قاپەز كەشكىسىن قاناتتانىپ شىرقادى. ەرتەڭ باستالاتىن توي بۇگىن باستالعانداي بولدى. اۋەلگىدە بوساعادان سىعالاعان جۇرت سالدەن سوڭ تابالدىرىقتان اتتادى، ءبىرازدان كەيىن ەسىكتى دە اشىپ تاستادى، وعان دا قاناعات ەتپەي، اقىرىندا ىرگەنى ءتۇرىپ تاستاپ تىڭدادى. جۇرت القالاعاندا ارقالى ادامنىڭ ادام تانىماستاي تۇرلەنىپ كەتەتىنىن تازابەك ءوز كوزىمەن كوردى: ءان شىرقاعان كەزدەگى قاپەز كۇندە ءوزى كورىپ جۇرگەن قاپەز ەمەس ەدى، داۋسى دا، مىنەزى مەن ءتۇرى دە — ءبارى باسقا، ءبارى عاجاپ! ءوزىنىڭ الدىنا قاراتايدى سالىپ، قاپەز جۇرتتى ءبىر تاڭعالدىرسا، ارتىنان ءوزى شىرقاپ ەكى تاڭعالدىردى.
«قايران زامان اساۋ قۇلىن سەكىلدى بايلانباعان»، — دەگەندە، جۇرتتىڭ كەشەگى كۇنىن كوز الدىنا قايتا ەلەستەتتى. باستىعى دانا بولسا، ءوزى دە دانا بولعان، باستىعى شالا بولسا، ءوزى دە شالا بولعان مومىن قازاق ەلىنىڭ وتكەنىن، ءسىرا، كۇرسىنە ەسكە الدى. باستىعىنا قاراپ باس يزەپ وسكەن ادەتىن كۇرسىنە ەسكە الدى.
قاپەز ءبىر اننەن كەيىن ءبىر انگە باستى.
«مىنا زامان قاي زامان، سوقپا زامان،
بۇدان باسقا قىزىعىڭ جوق پا، زامان؟
بۇدان باسقا قىزىعىڭ جوق بولسا ەگەر،
كۇلىپ-ويناپ الايىق، توقتا، زامان!» —
دەگەندە، كۇرسىنبەگەن ءبىر ادام قالمادى. سودان شالتابايدىڭ ءانىن شىرقاپ:
«قازاقتىڭ اتى شىققان سۇڭقارى ەدىم،
قايرىلىپ قاناتىمنان جارعا قوندىم»، — دەپ قايىرعاندا، ساناسى سان-ساققا جۇگىرگەن جۇرت كۇلەرىن دە بىلمەي، جىلارىن دا بىلمەي قوزعالاقتادى. قاپەزدىڭ داۋسى تازابەككە كوكجيەكتەن كوكجيەككە جەتىپ جاتقانداي كورىندى. تۇيىق جايلاۋىنىڭ جالپاق دالاسى، تاۋ-تاسىقاپەزدىڭ ءۇنىن جۇتىنا ءسىمىرىپ جاتقانداي سەزىلدى. شالقار داۋىس ەلگە شالقار قۋانىش، سيقىر تاڭدانىس سىيلادى. قۇداي بىلەدى، شىبىن-شىركەي دە تىرپ ەتپەي تىڭداعان شىعار. ءان بىتكەندە جۇرت ءالى ەسەڭگىرەگەندەي بولىپ ەسىن ءبىرازعا دەيىن جيناي الماعانداي جىم-جىرت وتىرىپ قالدى. تۇنىق قارت ورنىنان تۇرىپ كەپ قاپەزدى ءۇنسىز قۇشاقتادى.
سونان سوڭ قارت اينالا قاراپ وڭ قولىن جوعارى كوتەردى.
— تاپقان اناسىنا، تاپتىرعان اكەسىنە راحمەت! — دەدى داۋسى دىرىلدەپ.
جۇرت جامىراي شۋلاستى. كەنەت سول كەزدە ەسىكتەن ءبىر ەگدە ايەل ەڭكەيە كىردى. جۇرت دابىرى تىيىلا قالدى.
— مەن جاڭاعى ءانىن ايتقان باتىر اتامنىڭ نەمەرە كەلىنىمىن! — دەدى سالماقپەن. — وتاعاسى ءتىرى بولعاندا ات مىنگىزەتىن ەدى. مىناۋ التىن بىلەزىگىمدى قولىمنان الىپ بەرىپ تۇرمىن. كەلىن قولىنا تاقسىن!
قاپەز بىلەزىكتى الىپ، كەمپىردى قولىنان ءسۇيدى. «بويداقپىن، بىلەزىكتى كىمگە بەرەم؟» دەمەدى. «التىن كورسە، پەرىشتەنىڭ جولدان تايعانى» وسى شىعار دەپ توپشىلادى تازابەك. ول ويىنىڭ اعاتتىعىن ەرتەسى ءبىر-اق اڭعاردى.
كوك شالعىنعا تەكەمەت، كىلەم توسەپ، سىيلى قوناقتار سىرتتا وتىرعان. سول كەزدە قىمىنعان دا جوق، قىسىلعان دا جوق، باكەننىڭ جانىندا وتىرعان جىبەككە كەلىپ قاپەز قولىن ۇسىندى. جىبەك كوزى جىپىلىقتاپ ەلگە ءبىر، قاپەزگە ءبىر قاراپ قاتتى ساستى.
— جىبەك، ۇستاتشى بىلەگىڭنەن! — دەدى كۇلە بۇيىرىپ. — التىن بىلەزىك سەنىكى.
— نە ءۇشىن؟ قالىڭ مال ما؟
— جوق، شالتاباي اتامىزدىڭ بىزگە بەرگەن باتاسى.
— و، بارەكەلدى؟ — دەدى ءبىر قارت قاپەزدىڭ قىلىعىن حوش كورىپ. — سالا عوي، بالام، قىسىلما!
تويدىڭ تارتۋ-تارالعىسى دا ءبىر توبە بولدى. قاپەز قوس ات جەتەكتەپ، قاراتاي تاي ءمىندى، تازابەككە قارتتىڭ ءوزى قۇشاقتاپ بۇلعىن ىشىك جاپتى. «بالالارىمدى دۇرىس ساباعانىڭ ءۇشىن»، دەدى كۇلىپ. ەستىگەندەر كەڭك-كەڭك كۇلىستى. قارتتىڭ قاسىندا تۇرعان كىتاپبەك بولىنە شىعىپ كەپ قاراتايدى قۇشاقتادى.
— مەن مىنا قاراتاي جيەنىم مەن قاپەزدى، تازابەك ءداۋ — ۇشەۋىن ىلەنىڭ ارعى بەتىنە بەلجايلاۋعا ەلىمنىڭ اتىنان شاقىرام! — دەدى. — كەلەسىڭدەر عوي؟
قاپەز تازابەككە قارادى. ول باسىن يزەدى.
— بارامىز.
— كۇتەمىز.
...تويلى اۋىلدان ۇزاي بەرە قاپەز تازابەككە بۇرىلىپ:
— ءبىز ات ءمىنىپ قايتقاندا ءسىزدىڭ جاياۋ قايتقانىڭىز جاراسپاس، ءبىر اتىمدى سىزگە سىيلادىم، تاڭداعانىڭىزدى الىڭىز، — دەدى.
— جوق، مەن دە جامان سىيلىق العام جوق. تايىم قاشان ات بولادى دەپ كۇتىپ جۇرە مە، ءبىر اتىڭدى قاراتاي ءمىنسىن. ەكەۋىمىزگە قاراتايدىڭ قۋانعانىنان ارتىق قۋانىش بولا ما؟
قاپەز اتىنان اۋدارىلىپ كەتە جازداپ كەپ تازابەكتى قۇشاقتاي الدى.
— قاراتاي، تازابەكتەي اعامىز بار ەكەۋىمىز قانداي باقىتتىمىز!
* * *
تازابەك ۇيدەن شىعىسىمەن-اق ءشايى كوبزيەۆتىڭ ۇيىنە تەزدەتىپ كىرىپ الۋدى ۇيعاردى. ورىس كورگەن راحاتتى قازاق كورسە، كۇنا بولا ما دەپ ويلادى. «اپا! — دەدى ەنەسىنە، — انا ءۇيدى تازالاپ كەلەيىن، كەشكە دەيىن سوعان كوشىپ الايىقشى!»
كەلىنىن بەتىنەن قاعىپ كورمەگەن قاليشا بۇل جولى دا قىڭق دەمەدى. ءشايى كوبزيەۆتىڭ قاراعايدىقيىپ سالعان ءۇيىنىڭ ءىشى-سىرتىن سۋ جىلىتىپ جۋدى. ەدەنىن، توبەسىن تۇگەل ءسۇرتتى. قوجابەكتەن ەكى وگىز سۇراپ الىپ، ءتۇس اۋا توعىزبۇلاقتاعى ءۇيىن جىقپاي-اق، ىشىندەگى كورپە-جاستىعىن، كيىزى مەن كەبەجەسىن كوبزيەۆتىڭ ۇيىنە ارتىپ اكەلدى.
— قارعام-اۋ، وسىنشا اسىعىپ نە كورىندى؟ — دەدى ەنەسى تاڭدانىپ.
— بالاڭىز كەلگەندە ءبىزدى توعىزبۇلاقتان تابا الماي قالسىن، — دەدى كۇلىپ.
قوجابەكتى شاقىرىپ قۇران وقىتتى. باپتاپ شاي، دامدەپ قۋىرداق بەردى. تۇندە ەنەسى مەن ورالبەك ىشكى ۇيگە، ءوزى اۋىزعى ۇيگە جاتتى. شايىگە اس ىشەتىن بولمەنىڭ جەكە بولعانى اسا ۇنادى. ىدىس-اياقتىڭ، كيىم-كەشەك، كورپە-جاستىقتان ارالاسپاعانى دۇرىس ەكەن دەپ ءتۇيدى. تازابەك قۇپتار ما ەكەن، كەلگەنىمدى نەگە كۇتپەدىڭ دەپ رەنجىر مە ەكەن؟ جاقسى كورەم دەگەنى راس بولسا، جىمىڭ ەتەر دە قويار. وتىرىك بولسا، وسىندايدى پايدالانىپ قاي-قايداعىنى ايتار.قانشاما سەنەيىن دەسە دە تۇبەگەيلى سەندىرمەي ءبىر تۇيتكىل ءشايىنى ۇنەمى شىرمايدى دا جۇرەدى: ورىستىڭ قورلاعانى اناۋ، قالماقتىڭ زورلاعانى اناۋ، ءبارىن بىلە تۇرىپ ءبىر كەيىستىك ايتپايدى؛ شىنى ما، شىدامدىلىعى ما؟ ءبىراق ايمالاۋىندا، قۇشىپ-سۇيگەنىندە سەكەم الىپ، سەزىك سالار ءبىر سالقىندىق جوق: قالاي ەركەلەسە سولاي ەركەلەتەدى، جۇماعىمسىڭ دەيدى قۇلاعىنا سىبىرلاپ. سول ءساتتىڭ جۇماق ەكەنىن ءشايى دە مويىندايدى.
ءشايى ءوزىنىڭ سوڭعى كەزدە جۇزىككە دە سەزىكپەن قاراي باستاعانىن تىتىركەنە ەسكە الدى. مالدى جايلاۋعا شىعارايىق دەگەندەرى انشەيىن تاباي ەكەۋىنىڭ ويلاپ تاپقان سىلتاۋى سەكىلدى. تابايدان بالا تاپقان سوڭ اعىنتايدى دا، ونىمەن بىرگە ورتەنگەن بالالارىن دا، اتا-ەنەسىن دە — ءبارىن ۇمىتاتىن شىعار؟ مالدىڭ قامىن ويلاعانسىپ، بايعابىل اعامەن بىرگە جايلاۋعا شىعا قالعانى ەپتەپ بىزدەن الىستاعانى دا. سامەندى دە مەنەن سالقىنداتپاق پا؟ و، قۇدايىم-اي، الدە وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ ايەلدىك كۇمانىم بە؟
اۋناي بەرگەنىندە الدەنە سىرتتان سىرت ەتكەندەي بولدى. لاقتىرعان تاستان پىر-پىر ۇشقان تورعايداي ويلاپ جاتقان كۇدىگى بىت-شىت بىتىراپ كەتتى. الدەكىمدەر كۇبىرلەسكەندەي كورىندى. بىرەۋ ءۇيدى اينالا بىردەمە ىزدەپ جۇرگەندەي. ۇشىپ تۇرەگەپ ەسىككە باردى. تىڭداپ كورىپ ەدى، تۇك ەستي المادى. ساڭىلاۋدان تىڭدايىن دەپ، ىلگەگىن اقىرىن اشىپ، ەسىكتى سىرتقا يتەردى. اشىلمادى. الدەكىم تىرەپ تۇرعانداي. قاتتى جۇلقىپ قالىپ ەدى، سولق ەتتى دە، ساڭىلاۋ بەرمەدى. الدەكىمنىڭ سىرتتان بەكىتىپ تاستاعانىن سەزدى. نەگە؟ نە ءۇشىن؟ جۇگىرىپ ەنەسى جاتقان ۇيگە كىردى.
— و نە؟ — دەپ، و كىسى ويانا كەتتى.
— اپا، ءبىزدى بىرەۋ سىرتىمىزدان بەكىتىپ كەتتى.
— نە دەيت؟ ورتەگەلى جۇرگەن شىعار؟
سولاي ەكەنىن ءشايى ءتۇسىندى. ولە مە؟ ولمەيتىن نە امال بار؟ جۇگىرىپ بارىپ تەرەزەدەن قارادى. تەرەزەنى سىرتىنان جاباتىن اعاش قاقپاقتىڭ تەمىر ىلگىشىنسىرتقا يتەرىپ ەدى، ول دا قوزعالمادى. بەكىتىپ تاستاپتى. تىرىدەي ورتەۋدىڭ ءادىسىن ابدەن بىلەتىن بىرەۋ بولدى.
ەنەسى مەن ورالبەكتى تابالدىرىقتىڭ ءدال تۇبىنە جاتقىزدى دا، تەكەمەتكە ەكى شەلەك سۋدى لاق ەتكىزىپ قۇيدى. سونان سوڭ ەكەۋىنىڭ ۇستىنە جاپتى. تورگى ۇيدەن ءتۇتىننىڭ ءيىسى مۇڭك ەتتى. وقتاۋ ەسىنە ءتۇستى. اكەلىپ تەرەزەنى ۇرعىلاپ ەدى،اينەگىن سىندىرعاننان وزگەگە ونىڭ ءالى كەلمەدى.
تورگى ۇيدەن لاپ ەتكەن قىزىل جالىندى كوزى شالدى. كەنەت تازابەكتىڭ مىلتىعى ەسىنە ءتۇستى. وت تيسە، وعى مەن ءدارىسى اتىلىپ كەتەدى عوي. مانا تىعىپ قويعان جەردەن مىلتىق پەن ءوق-دارىنى ىزدەپ تاۋىپ الدى، ءبىراق تۇتىننەن قاقالىپ-شاشالىپ، اۋىزعى ۇيگە اتىپ شىقتى. كىرگەن ەسىگىن شىعاردا تابا الماي جانتالاستى. وت اۋىزعى ۇيگە دە جەتتى. تەرەزەنىڭ تۇسىنا تۇرا قالىپ، سىرتقا قاراي قوساۋىزدى باسىپ-باسىپ جىبەردى. قۇلاعى ءبىتىپ، قاقالىپ-شاشالىپ، ءتىپتى ءوز داۋسىن دا ەستي المادى. سيپالاپ ءجۇرىپ قوساۋىزدى تاعى باستى. ەندى ورتاڭعى ۇيگە مىلتىعىن قالدىردى دا، قالعان ءوق-دارىنى دورباسىمەن ىشكى ۇيگە قاراي ءورت ىشىنە بار قۇلاشىمەن لاقتىرىپ جىبەردى. باسىنا سۋلانعان كيىزدىڭ ءبىر شەتىن بۇركەپ، بالا مەن ەنەسىنىڭ قاسىنا ول دا جاتا كەتتى. «ولەتىنىڭدى بىلگەن ءولىمنىڭ وزىنەن دە قورقىنىشتى ەكەن-اۋ؟!» — دەدى ءالى اقىل-ەسى دۇرىس ەكەنىن ءوزى سوڭعى رەت سەزىپ جاتىپ. ودان كەيىن ورالبەكتىڭ اياعى الاقانىنا تيگەن سياقتانادى. تۇنەكتىڭ ىشىنە تۇك قارسىلىقسىز كەتىپ بارا جاتتى.
قاس-قاعىم ءسات پە، الدە ودان كوپ پە، ءوزى دە بىلمەدى، ءبىر كەزدە قۇلاعى ادامنىڭ داۋسىن ەستىدى.و دۇنيە دەگەن وسى شىعار دەدى بۇلدىر ويلاپ. الدەكىم جۇلقىدى. بالكىم، سىلكىلەدى. بىرەۋ بەتىنە سۋ شاشتى.
— ءتىرى! ءتىرى! — دەدى ءبىر ەركەك. شايىگە مە، باسقاعا ما، — بەلگىسىز.
بۇلدىر دۇنيەنىڭ اراسىنان بىلدىرلاعان ورىستاردىڭ داۋسىن ەستىدى. ءولىپ بارا جاتىپ تا ادام ءتۇس كورەدى ەكەن-اۋ؟!
* * *
كەگەننىڭ تۇسىنان قاپەز بەن قاراتاي جايلاۋعا بۇرىلىپ، تازابەك اۋىلىنا جالعىز كەتكەن. ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە، ۇرەيدەن جۇرەگى ۇشىپ كەتتى: تۇك قويماي توناپ، ينە-جىپ قالدىرماي ۇپتەپ اكەتىپتى؛ شەشەسىن، قاتىنى مەن بالاسىن — ءبارىن قىرىپ تاستاسا كەرەك. ءوزىن ءوزى كوتەرە الماي،تازابەك تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. ميى، اقىلى، سەزىمى — ءبارى قاسقىر شاپقان قويداي بىت-شىت.
— ءوي! — دەگەندەي بولدى الدەكىم. — بايعابىلدىڭ ايەلى بوبەك ەكەن.
— ءوي، تازابەك، تۇرەگەل! ءوزىم دە سەن جامان ويلاپ قالادى-اۋ دەپ جۇگىرىپ ەم، ءبارى امان، جالاڭاشتاعى ورىس بەرگەن ۇيگە كوشىپ الدى. ساعان ءبىر توسىن سىي جاسايىن دەپتى كەلىن.
— شىن با، اپا؟
— ە، وتىرىك ايتىپ ماعان نە كورىنىپتى.
— ءتۇھ، اپا-اي، ءبارىن ورىستار قىرىپ كەتكەن ەكەن دەپ...
...تازابەك جالاڭاشقا كەلگەندە، كۇن اجەپتاۋىر ەڭكەيىپ قالعان. كوبزيەۆتىڭ كۇيگەن ءۇيى ءشايىنىڭ اكە-شەشەسى ورتەنگەن كۇيدى كوز الدىنا اكەلدى. اتىنان اۋىپ تۇسە جازدادى. جارىق دۇنيە جالپ ەتىپ، جابىلىپ قالدى. كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. ءبارىن كۇتسە دە، مىناداي سۇمدىقتى كۇتپەپ ەدى. كەنەت قۇلاعىنا قوجابەكتىڭ داۋسى جەتتى. «ءبارى امان! ءبارى امان!» — دەيدى. «قالاي امان؟ — دەدى كۇدىكتەنىپ. — ءۇي تۇگەل ورتەنىپ كەتكەندە، ولار قالاي امان قالادى؟»
— ءبارى ءبىزدىڭ ۇيدە. ءجۇر! — دەپ، قوجابەك اتىن جەتەكتەي جونەلدى.
...قاليشا ءبىر ىرگەدە، ءشايى ەكىنشى ىرگەدە جاتىر ەكەن.
— اپا! — دەپ، تازابەك باس جاعىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.
اپاسى اقىرىن كوزىن اشتى. ەرنى ازار جىبىرلادى، ءۇنىن ەستي المادى. كىرپىگىن قاقتى. ءسىرا، كوردىم دەپ امانداسقانى بولار.
ءشايى باسىن كوتەرىپ، بوزداپ جىلادى. ورالبەك باس سالىپ، باۋىرىنا كىرىپ كەتتى. ۇشەۋىنىڭ ءتىرى ەكەنىنە انىق كوزى جەتتى.
* * *
تازابەك تاعى دال بولدى: بۇل ورىس دەگەنىڭ قانداي حالىق؟ ءبىرى جاۋىز سەرگەيچۋك سەكىلدى، وسى ءورتتى نە جاساعان، نە جاساتتىرعان سول؛ ءبىرى قازاقتان وتكەن قامقورشى: ەگەر كورشى ورىس مىلتىقتىڭ داۋسىن ەستىپ تۇرا جۇگىرمەسە، شەشەسى دە، ايەلى مەن بالاسى دا — ءبارى ءورتتىڭ قۇشاعىندا ولمەك. ەسىكتى اشىپ، بوساعادا تالىقسىپ جاتقان ءۇش پاقىردى دالاعا سۇيرەپ شىعارىپ، اۋىزدارىنا سۋ تامىزىپ، ءتىرىلتىپ العان ورىستى قالايشا اۋزىڭ بارىپ جاماندارسىڭ؟». «بiرەۋ ەسiكتiدە، تەرەزەنi دە سىرتىنان بەكiتiپ، ءۇيدىڭ ىشىندەگىلەردى ورتەپ ولتىرمەك بولعانى بەپ-بەلگىلى»، — دەدى مىلتىقتىڭ داۋسىن ەستىپ، دالاعا اتىپ شىققان ورىس. — لاپ ەتكەن جالىندى كورىپ، جارتىلاي جالاڭاش جۇگىرىپ جەتتىم.
ارتىنان ايەلى، بالاسى — ءبارى ۇمتىلىپتى. بوساعادا بىلق-سىلق جاتقان ۇشەۋىن سۇيرەپ شىعارعان سولار ەكەن. تازابەك ولارعا ايرىقشا العىسىن ايتتى.
— قىزمەتىڭە ءبىر قوي ال، ونى ازسىنساڭ، قالاعانىڭدى سۇراماي ال»، — دەدى.
— ادامدى امان ساقتاپ قالۋدىڭ ءوزى سىي ەمەس پە؟ — دەدى ورىس كۇلىپ.
باسىڭا كۇن تۋعاندا اعايىننان ارتىق قامقورشى جوق ەكەنىنە تازابەكتiڭ كوزi تاعى جەتتi. كورپە-جاستىق، كيىم-كەشەك،توسەك-ورنىنان جۇرداي بولعان تازابەك شەشەسى مەن ايەلىن قالاي ۇيگە اكەتەرىن بىلمەي دال ەدى، جاعدايىن ەستىگەن الىس-جۋىق جۇرت ۇيگە توسەيتىن تەكەمەتىن دە، جاتاتىن كورپە جاستىقتى دا — ءبارىن جارتى كۇندە جىيىپ اكەپ بەرگەنىن كورگەندە ءارى ريزا بولدى، ءارى تاڭعالدى، بۇل قازاق ءبىلىپ بولمايتىن حالىق ەكەن، بىردە تاسباۋىر جاۋىڭ سەكىلدى، بىردە ءبارىن ءبىر سەنەن ايامايتىن باۋىرىڭ سەكىلدى. و، عاجاپ، دۇنيە-اي! ءۇيى ءۇي قالپىنا كەلىپ تۇرعان سوڭ، بالا-شاعاسىن ارباعا سالىپ، توعىزبۇلاققا اكەلىپ الدى.
— بارىنە مەن كىنالىمىن. ءبىر شايتان ايدادى، — دەدى ءشايى جىلامسىراپ. — سەنى ءبىر تاڭعالدىرايىن دەپ ەم، اقىرى اپامنان ايرىلىپ قالا جازدادىق.
اپاسىنىڭ جاعدايى تازابەكتى قاتتى الاڭداتتى: ساپ-ساۋ جۇرگەن ادام ءقازىر كۇرك-كۇرك جوتەلەدى، ءسال وتىرادى دا، باسىم اۋىردى دەپ جاتىپ قالادى؛ ورالبەكتى جالىقپاي ويناتۋشى ەدى، ەندى ونى دا قويدى. سويتە تۇرىپ: «ءشايىم مەن ورالبەگىم امان بولسا بولدى، مەن اسارىمدى اساپ، جاسارىمدى جاسادىم عوي»، — دەپ ءوز كۇيىنە ءوزى شۇكىرشىلىك قىلادى.
اپامدى سورپالاتايىن دەگەن ويعا كەلىپ، تازابەك جايلاۋداعى تابايدان مال اكەلۋگە ادىلبەك اعاسىنىڭ كەنجەعاراسىن جۇمسادى ءارى ولاردى بولعان جاعدايدان حاباردار ەتۋدى ويلادى.
كۇن ەڭكەيە بەرە تازابەك وگىزگە جۇك ارتقان بىرەۋلەردىڭ اۋىل شەتىنە كەلىپ قالعانىن بايقادى. ءبىر قارادى دا، اۋىل اراسىندا قونىس جاڭارتىپ جۇرگەن بىرەۋلەر شىعار دەگەن. ەندى ءبىر كەزدە الگى وگىزگە جۇك ارتقانداردىڭ تاپ ءوزى ۇيىنە قاراي تۋرالاپ كەلە جاتقانىن كوردى. ەركەكتى ءبىر جەردەن كورگەن سياقتانادى. ارتىنشا وگىز جەتەكتەگەن بالاعا كوزى ءتۇستى دە، تاني كەتتى: توي كۇنى قوزىنى جامىراتىپ العانى ءۇشىن تاياق جەگەن بالا.
— وۋ، جول بولسىن، اعا! — دەپ الدارىنان شىقتى.
— الەي بولسىن، تازابەك ءىنىم. تانىدىڭ با ءبىزدى؟
— تانىدىم، اعا، تانىدىم.
— تانىساڭ، سول. ارا تۇسەتىن اعايىنىڭ بار عوي، كەت! — دەپ، ءبىزدى قۋىپ جىبەردى. بارار جەر، باسار تاۋىمىز جوق، كىم كورىنگەننىڭ تاياعىن جەگەنشە، ءوزىڭنىڭ تاياعىڭدى جەيىك دەپ كەلدىك. سۇيرەپ تاستاساڭ دا سەنىڭ بوساعاڭدا ولەيىك دەدىك.
— جارايدى، اۋەلى ۇيگە كىرىڭىز!
ايەلى مەن التى-جەتىلەردەگى قىز بالا: «امانسىز با؟» — دەپ امانداستى.
شۇڭىرەيگەن كوزدەرىن، كەزەرگەن ەرىندەرىن كورىپ، تازابەك پاقىرلاردىڭ جاي-كۇيىن ايتپاي-اق ءتۇسىندى.
— شايكەن، قوناقتار كەلىپ قالىپتى، شاي قويۋعا شاماڭ بار ما؟ — دەدى كۇلىپ. — الدە ءوزىم-اق قويا بەرەيىن بە؟
— امان قالعانىمىز بالكىم، وسى قوناقتاردىڭ تىلەۋى شىعار، ءوزىم شاي قويايىن.
ەكى جاق ءجون سۇراسىپ، ودان ارى شۇيىركەلەسىپ كەتتى. بۇل كەلگەن كىسىنىڭ اتى — تاۋىربەك، ايەلى — ايشا، ۇلى— قالي، قىزى — ءماريا. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، تاۋىربەكتىڭ ارعى اتالارى ءبىر زاماندا الدەبىر سەبەپپەن ارقادان اۋىپ كەلگەن ەكەن. بۇل ارادا بۇلارعا بۇيرەگى بۇراتىن ادام جوق دەگەن ويمەن تۇنىقتىڭ بالالارى باسىنا بەرگەن كورىنەدى.
قيۋى كەلگەن نارسە كەيدە ويلاعانىڭنان دا اسىپ كەتەدى ەكەن. تاۋىربەك تازابەكتىڭ ەڭ قىجالات جەرىنە قولقانات بولا كەتتى. مال باعۋ قولىنان كەلگەن قازاق مال بار جەردە دالادا قالمايدى عوي، تابايعا تابىلماس سەرىك بولا كەتتى. جۇزىك پەن تاباي قاليشانى كۇتۋگە قالدى دا، تاۋىربەك پەن ايشا جايلاۋعا شىقتى. ولار قىسىلعان كەزدە قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن سىيىنداي بولدى.
* * *
قوڭىر كۇزدىڭ بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدە قاپەز بەن جىبەك ۇيلەنەتىن بولىپ، بايعابىل تويعا كوبزيەۆ تامىرىن بالا-شاعاسىمەن تويعا شاقىرامىن دەدى. «تابايدى جۇمسايىق. جولدى بىلەدى. باسقالار تاۋىپ بارا الماس»، — دەدى تازابەككە. ونى تازابەك تە قۇپ كورگەن. تاباي دا بارسام بارايىن دەگەن. بۇل ءسوز قۇلاعىنا ءتيىپ، كۇتپەگەن جەردە كەنجەعارا: «تاباي جەزدەمدى اۋرە عىپ قايتەمىز، ءوزىم-اق بارىپ كەلەيىن. مەن دە جولدى بىلەم عوي»، — دەگەندى ايتتى. «سەن ءالى بالاسىڭ عوي»، — دەۋگە تازابەكتىڭ اۋزى بارمادى. ءبىراق بايعابىل ونى بالاسىنا ما، قومسىنا ما دەپ قورىقتى. بولعان ءجايتتى ايتىپ كورىپ ەدى، بايعابىل قاتتى قۋانىپ: «ءاي، سەنىڭ وسى ءىنىڭ ادام بولادى. قىلىعى ءىرى. بارسا، بارىپ كەلسىن»، — دەپ كەلىستى.
تويعا كوبزيەۆ كەمپىرىن، ەكى ۇلىن ەرتىپ، كادىمگى قازاقى قۇدا-جەكجاتشا ۇلكەن ءبىر وگىزشەسىن جەتەكتەي كەلدى. ەكى-ۇش كۇن اۋناپ-قۋناپ، تازابەك پەن قوجابەكتىڭ ۇيىنە ءبىر-بىر قونىپ قايتتى.
توي وتكەن سوڭ-اق قاليشا قايتادان توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. ءقان-سولسىز وڭىنەن ءولىمنىڭ ەلەسى كورىنىپ تۇرعانداي بولىپ، تازابەك پەن ءشايى قاتتى شوشىدى. «جامان ايتپاي، جاقسى جوق، دايىندالا بەرەيىك»، — دەدى جۇزىك ءشايىنى وڭاشالاپ.
و دۇنيەگە شىن بەتالعان ادام بۇ دۇنيەدە كوپ بوگەلمەيدى ەكەن، كوپ ۇزاماي قاليشا دۇنيە سالدى. ەگەر ءورت ىشىندە قالماعاندا، ول ءالى جۇرە تۇرارداي كورىنىپ، تازابەك سەرگەيچۋككە تاعى كەكتەندى.
* * *
قاليشانىڭ قىرقى سۋىق كۇزگە تۋرا كەلدى. ىقتاسىنىنان ايىرىلعان ارىق قويداي تازابەك ءبۇرىسىپ، ءبىر ءتۇرلى بوساڭسىپ قالدى. كۇزدىڭ ىزعارى دەنەسىن تۇرشىكتىرسە، اناسىنىڭ قازاسى جانىن جۇدەتتى. ءبىراز اقىلى بار سياقتى ەدى، ءبارى بوجىراپ بىت-شىت بوپ كەتكەندەي: ورنىقتى ەشتەڭەنى ويلاي المايدى، انامنىڭ شىنىمەن-اق ولگەنى مە دەپ، ويدان بۇرىن ۋايىمعا سالىنىپ كەتەدى. ءوزى بىلىنبەي، كورىنبەي ءجۇرىپ، ءبارىن جاراستىرىپ جۇرەتىن جان ەكەن. ورالبەك پەن ءشايى دە، تازابەك تە — ءبارى جەكە-جەكە توبەدە بىر-بىرىمەن قاتىناسا الماي قالعان اعايىن ادامدار سەكىلدى. ارالارىن جىمداستىرىپ تۇرعان نازىك ءجىپتى جەل ءۇزىپ تاستاعان ءتارىزدى. «ورالجان!» دەپ ەركەلەتەتىن اجە، «شايكەنتاي!» دەپ سىيلايتىن ەنە، «تايكەنتاي!» دەپ مەكىرەنەتىن انا ەندى ءبىرجولا جوق. وعان ەندى ايتا الماعان العىسىڭدى دا، كەش تۇسىنگەن بىلمەستىگىڭدى دە — ەشتەمەڭدى دە ايتىپ جەتكىزە المايسىڭ. ۇستىڭدە اسپانىڭ، استىڭدا جەرىڭ، ورتاسىندا اۋاڭ — ءبارى بار. تەك جەر-كوكتە سەنى ەڭ جاقسى كورگەن، سەن ءۇشىن جانىن قيۋعا دا دايىن اناڭ جوق. ەشقاشان ورنى تولمايتىن، ورنىن ەشتەڭە اۋىستىرا المايتىن، ەشبىر اسىل مەن قىمباتقا ۇقسامايتىن، ەشنارسەمەن سالىستىرۋعا، اۋىستىرۋعا بولمايتىن قۇدىرەت! تۇسىنگەنى: اناسى تىرىدە بالانىڭ ءبارى، قانشا جاسقا كەلسە دە، ءبارىبىر بالا ەكەن؟!
* * *
ءبىر كۇنى تازابەك ريەۆكومعا كىرىپ بارا جاتقاندا، سەرگەيچۋك شىعىپ كەلە جاتتى. قىلعىندىرىپ، جاعاسىنان الا كەتتى.
— ءۇيىمدى سەن ورتەدiڭ، يتتiڭ بالاسى! — دەدi سەرگەيچۋكتىڭ ەكى اياعىن ەربەڭدەتە جەردەن كوتەرىپ الىپ. — شەشەم سودان ءولدى. ەندى سەنى مەن ولتىرەم.
— كىمدى كىم ولتىرەتىنىن ءالى كورەرمىز. ەكى باۋىرىمدى سەن ءولتىردىڭ. بالاڭدى كوردىم، تاپ مەنىڭ كىشى ىنىمنەن اۋمايدى. سەنىڭ ايەلىڭدى سول ەكىقابات قىلعان. سەن سول ءۇشىن ءولتىردىڭ ونى.
تاپ مۇنى تازابەك كۇتپەگەن ەدى. ورىستى بار پارمەنمەن لاقتىرىپ جىبەردى. دومالاپ كەتكەن وعان بۇرىلىپ قاراعان دا جوق. «بۇل دا مەنى اڭدىپ ءجۇر ەكەن عوي، ءيتتىڭ بالاسى!» — دەدى جەرگە ءبىر تۇكىرىپ.
سەرگەيچۋك جايىنداعى ويلارىن ايتىپ قوجابەكپەن اقىلداستى. «و نەمەڭ سۇيكىمسىز ەكەنى راس. ىس ءتيىپ قاليشا مەن ءشايى قۇلاپ جاتقان سوڭ، بىردەن سوعان بالا جۇگىرتتىم. جالاڭاشتاعى جالعىز پەلشىر سول عوي. تاپتىرمادى، قايدا جۇرگەنىن ءۇي ءىشى دە ايتپادى. تۇقىم-تۇياعىمەن قازاقتى جەك كورەدى. ءبىراق ونداي ءيتتىڭ قانىن جۇكتەگەننەن نە وپا تاباسىڭ؟ جازاسىن قۇداي بەرەر»، — دەدى و كىسى ويىن قۇپتاماي. ءبىراق ونىڭ ءتىرى جۇرگەنىن كورىپ تىنشي الماسىن تاعى ءبىلدى. «ونى كورمەيتىن جاققا كوشىپ كەتۋىم كەرەك شىعار»، — دەدى ءوز ويىنان ءوزى قوبالجىپ. باسقا قانداي امال بار؟
* * *
جەلتوقساننىڭ ورتا شەنىندە تازابەك جىلىسايداعى اعايىندارىن ارالادى. ءۇش قونىپ، اۋىلىنا ادىلبەك اعاسىنىكىنەن اتتانعان. قار قالىڭداۋ تۇسكەنمەن، بيىلعى اياز بەت شىمىرلاتار عانا. قاساتقا ۇرىنىپ قالمايىن دەپ، قۋلىق تاۋىنىڭ مويناعىنان اسقان سوڭ، جوتا-جوتا مەن قىرات-قىراتتى قۋالاپ قانا جۇرگەن. تاۋ ەتەگىنە جەتە بەرگەندە، الدەبىر ەرتتەۋلى اتتىڭ الىسىراق سايدا بوس تۇرعانىن بايقادى. ءا دەگەننەن-اق: «ءاي، تەگىن ەمەس-اۋ!؟» — دەپ كۇدىكتەندى. ەكى ارادا ەكى جايداقتاۋ ساي بار. «مىنانداي قىستا، مىنانداي ايدالادا بوس ات بەكەردەن-بەكەر جۇرە مە؟! نەدە بولسا بارىپ ءبىلۋدى ۇيعاردى.
سايدىڭ تۇبىندە ەكى بۇكتەلىپ ادام جاتىر ەكەن. «ءاي!» دەپ ەدى، قىبىرلادى. باسىن كوتەردى. ەكەۋى دە ءبىر-بىرىن تانىدى. سەرگەيچۋكتىڭ ۇلكەن ءىنىسىنىڭ بالاسى. وڭ اياعىنىڭ جىلىنشىگى ءدال تىزەسىنىڭ استىنان سىنىپتى. پيماسىنىڭ قونىشى انتەك قيسايىپ جاتقانىنان-اق بايقادى. ول ءسىرا سايعا تۇسە بەرە اتىنىڭ تىزگىنىن تارتقان. ال ەزۋىن تارتقان سوڭ ات باسىن كەكجەڭ ەتكىزىپ كوتەرگەن، سول ءسات شاۋىپ كەلە جاتقان ات الدىنداعى تاستى كورمەي قالىپ، ءسۇرىنىپ قۇلاعان. مىلتىعى بەس-التى قادام جەرگە ۇشىپ كەتىپتى. تازابەك مىلتىقتىڭ ءدال قاسىنا كەلىپ اتىنان ءتۇستى. قوساۋىزدى قولىنا الىپ، ەكى وعىن شىعارىپ قالتاسىنا سالدى. كوز قيىعىمەن ءبارىن بايقادى: بۇل مىلتىقتى كوتەرگەندە، ورىستىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى. وعىن شىعارىپ العاندا عانا شىعا جازداعان جانى قايتا كىردى.
— قانشا بولدى جاتقانىڭا؟
— كوپ بولدى.
— پيماڭدى ءتىلىپ شەشىپ تاستاماسام، باسقا امال جوق.
— مەيلىڭ.
سىنعان جىلىنشەگىن شۇلعاۋىمەن قالىڭداپ وراپ، ونىڭ سىرتىنان ءوز بەلبەۋىمەن بايلاپ، ءبىر ۇشىن تاڭىپ تاستادى.
اتىن ۇستاپ اكەپ، ورىستى كوتەرىپ الىپ ەرىنە وتىرعىزدى. «ەردىڭ قاسىنان ۇستاپ وتىر»، دەدى دە، شىلبىرىنان جەتەكتەپ الدى.
جالاڭاشقا ەكەۋى قاس قارايا جەتتى. ايەلى، بالا-شاعاسى ۋ-شۋ بوپ قارسى الدى. ورىستى اتتان كوتەرىپ الىپ، ايەلى دايارلاعان توسەگىنە جاتقىزدى دا، تازابەك قايرىلماي شىعىپ جۇرە بەردى. ۋ-شۋ بولعاندار ونىڭ قالاي كەتىپ قالعانىن بايقامادى دا.
«ءۇيدى ورتەۋگە سەرگەيچۋك ءوزى كەلدى عوي دەيمىسىڭ؟ءسوز جوق، وسىنى جۇمسادى!— دەپ ويلادى تازابەك اتىنا ءمىنىپ جاتىپ. — ادام عوي دەپ، ادالدىق جاسادىم. اركىم ءوز كۇناسىن ءوزى كوتەرەر».
* * *
تازابەكتىڭ الدەبىر مازاسىز كۇيدە جۇرگەنىن سەزگەنمەن، ءشايى سۇرامادى. ءوزى ايتپاسا، سۇعاناقتىق جاساعاندى جانى سۇيمەيدى. ءبىراق كەيدە باقىلاي ءجۇرىپ، ايتپاعان سىرىن دا انىقتاپ الادى.
جالاڭاشقا كەتكەن تازابەك كەلىپ قالار ما ەكەن دەپ، ەسىكتەن شىعا بەرە جولعا قاراعان. شانا ايداعان ورىس ايەلىن كوردى دە، قايتا ۇيگە كىرىپ كەتتى. سىقىرلاپ كەپ ەسىكتىڭ الدىنا شانا توقتادى. اكەم دەپ قالدى ما دەگەن ورالبەك ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— وتىر، سۋىقتا نە بار؟ — دەدى وعان جەكىپ.
— سالەمەتسىز! — دەدى ايەل ەركىن قازاقشالاپ.
— سالەمەت. تورلەتىڭىز!
كەلگەن — سەرگەيچۋكتىڭ كەلىنى. قولىندا تازابەكتىڭ بەلبەۋىنە وراعان ءداۋ بولكە.
—مىنانى بالاڭ جەسىن، — دەدى بولكەنى كورسەتىپ.
ءشايى بولكەگە ەمەس، بەلبەۋگە قارادى.
— ايدالادا اتتان جىعىلىپ اياعى سىنىپ جاتقاندا كۇيەۋىمدى سەنىڭ كۇيەۋىڭ ۇيگە الىپ كەلگەن. سوندا اياعىن وراپتى.
— وتىر. ءشاي قويايىن.
— راحمەت. اسىعىسپىن. الگى مەنىڭ قاينىمنان تۋعان بالاڭ مىنا بالا ما؟ — ول ورالبەككە قارادى، ءشايى ايەلگە اڭىرا قارادى. ءبارىن انىق-قانىق بىلەتىن ادامشا سويلەگەنى ءۇنسىز مىلتىقپەن اتقانداي اسەر ەتتى. شاتقاياقتاپ بارىپ كەرەگەگە سۇيەندى. ايەل جاۋاپ كۇتپەستەن شىعا جونەلدى. ءبىر سۇيەنىش ىزدەگەن ءشايى كەرەگەنى جاعالاپ بارىپ، جۇككە ارقاسىن تىرەپ وتىرا كەتتى.
قۇپيا دەپ جۇرگەنى جاريا بوپ شىقتى.
ۇيگە تازابەك جان-جاعىنا جالتاقتاي كىردى.
— انا ايەل جايشا ءجۇر مە؟
— بەلبەۋىڭدى اكەپ تاستادى.
— بىردەمە دەدى مە؟
— دەدى. ورالبەكتى مەنىڭ قاينىمنىڭ بالاسى دەدى.
— كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولامىز، كەتەيىك بۇل ارادان.
— سويتسەك سويتەيىكشى.
ەكەۋىنە قاراپ سوستيىپ تۇرعان ورالبەككە تازابەك قۇشاعىن اشتى.
— قۇدايدىڭ بەرگەن بالاسى، بەرى كەلشى!
* * *
جەر ءجىبىپ، جازىقتا كوك قىلتيىپ، تاۋ ساعاسىندا قار الاشابدارلانىپ، كوكتەم شىركىننىڭ بوساعادان سىعالاپ قالعان كەزى بولاتىن. ەكى كەشتىڭ اراسىندا توعىزبۇلاققا سامسالى سالت كەلدى.
— اعا، ءسىزدى سەكەرين شاقىرىپ جاتىر، — دەدى تازابەككە بوساعادان اتتاي بەرە-اق.
— ءدال ءقازىر مە؟
— ءيا، «ۇيدە كۇتەم»، — دەدى.
ءشايى كۇيەۋىنە ۇرەيلەنە قارادى. ونىڭ كوزىندەگى شوشىنىس تازابەكتىڭ كوڭىلىنە دە كىردى: «بەيۋاقىتتا نە شاقىرىس؟».
— كەلە عوي، نان اۋىز ءتيشى! — دەدى ءشايى سامسالىنى تورگە شاقىرىپ.
— سەكەريننىڭ قاسىندا بىرەۋ بار ما؟
— جوق. ويناپ جۇرگەن جەرىمنەن مەنى ءوزى تاۋىپ الدى. ەشكىمگە ەستىرتپەي، وڭاشالاپ ايتتى.
...سەكەرين تازابەكتى جىلى قاباقپەن قارسى الدى.
— الدەكىم ۇستىڭنەن ارىز تۇسىرگەن سەكىلدى، — دەدى بىردەن كۇلتەلەمەي. «ۇيەزگە كەلىپ، جالماعامبەتوۆكە جولىقسىن» دەپتى جاركەنتتەگىلەر. تەلەگراممادا ودان باسقا ەشتەمە ايتىلماپتى، مەن ءبىراق تەگىن ەمەسىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. بالەنىڭ باسى وسىندايدان باستالاتىنىن تالاي كورگەنمىن.
— جالماعامبەتوۆ دەگەن كىم؟
— بىلمەيمىن. كوپ باستىقتىڭ ءبىرى شىعار. قالاي-قالاي ەمەس، جالعىز بارما. ءوزىڭ كىرمەي، اۋەلى جالماعامبەتوۆكە ەرتىپ بارعان ادامىڭدى كىرگىز. ەگەر قاۋىپكە انىق كوزىڭ جەتسە، بىر-ەكى اي اۋىلعا جولاماي، باسقا جاققا قاشىپ كەت. ءقازىر ۇيەزدەگىلەر اي سايىن اۋىسىپ جاتىر، تىنىشتانعان كەزدە كەلە جاتارسىڭ.
— سەرگەيچۋكتەن كەلگەن پالە ەمەس پە؟
— جوق. مەن دە سودان كۇدىكتەنىپ، شاقىرىپ الىپ ەدىم، انت-سۋ ءىشتى.
— جارايدى، قۇدايدىڭ باسقا سالعانىن كورەرمىز.
— بايقا. «قۇداي دا ساقتانساڭ ساقتايدى» دەيدى عوي قازاقتار.
* * *
تازابەك قاسىنا تابايدى ەرتتى. جاركەنت كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن قالاسى بولعانمەن، بۇل جولى وعان قۇرۋلى قاقپانداي كورىندى. ەكەۋى جالماعامبەتوۆ دەگەننىڭ كەڭسەسىن اسا قينالماي-اق تاپتى. ءبىرىنشى سۇراعان ادام-اق نۇسقاپ جىبەردى. تازابەك ەكى اتتى ەسىك الدىندا ءوزى تىزگىننەن ۇستاپ تۇردى دا، كەڭسەگە تابايدى كىرگىزدى. «ۇستاڭدار!» دەگەن داۋىس شىقسا، الدىڭعى ۇمتىلعانىن ءبىر سالىپ جىبەرەرمىن دەگەندەي قامشىسىن قىسىپ-قىسىپ قويدى. پالە قايدان، جالا قايدان دەمەيتىن زامان تۋدى عوي.
تابايدىڭ قىمىڭ ەتكەن ءجۇزىن كورىپ، تازابەك تاڭدانا توسىرقادى.
— ءوزىڭ كىرىپ شىق، — دەدى تاباي قىمىڭداپ. — جالماعامبەتوۆ دەگەنىڭ باياعى قىتايدان بىرگە وتكەن امالباي بولىپ شىقتى. ارىز جازعان تۇنىقتىڭ بالالارى، جازىپ بەرگەن باكەن ەكەن.
— «ءبىزدى سابادى» دەپ پە؟
— بارساڭشى. وزىنەن ەستىرسىڭ.
امالبايدى تازابەك بىردەن تانىدى. ءبىر بولمەدە بىر-بىرىنەن ءبىر-بىر ادىم قاشىقتىقتا ءۇش كىسى وتىر ەكەن.
— اسسالاۋماعالەيكۇم! — دەدى ادەپ ساقتاپ.
— بەرى كەلىڭىز، — دەدى امالباي ءبارى ءۇشىن امانداسقان سىڭاي تانىتىپ. ءتۇسى سۋىق، قاباعى قاتۋ.
— كەلدىك. حال-جاعدايىڭىز قالاي؟
— جاعدايدى مەن سۇرارمىن، جاۋاپتى ءسىز بەرەسىز. مۇندا ءسىزدىڭ تامىر-تانىسىڭىز وتىرعان جوق. ءتۇسىندىڭىز بە؟ — امالباي جان-جاعىنا جىلدام كوز قيىعىن تاستاپ شىقتى دا، تۇقشيىپ تومەن قارادى.
— ءتۇسىندىم. — بۇل ءسوز تازابەكتى تىكسىنتتى. استارىندا الدەبىر ىم جاتقانىن ۇقتى. — قۇلاعىم سىزدە.
— وندا، تىڭداڭىز. ءسىزدىڭ قويىڭىزدى تاۋىربەك دەگەن كىسى باعا ما؟ كەڭەس وكىمەتى قۇل مەن كۇڭ ۇستاعانداردى قاتاڭ جازالايدى. وندايلارعا ءبىزدىڭ ورتامىزدا ورىن جوق.
— ءيا. مەنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە قويىن قوسىپ باعادى.
— ءسىزدىڭ قويشىڭىز عوي؟
— جوق، ول دا، تاباي دا، ەكەۋىنىڭ بالا-شاعاسى دا — ءبارى كەزەكتەسىپ باعادى.
— تاباي دا قويشىڭىز ەمەس پە؟
— جەزدەم. ءوزىڭىز دە بىلەسىز، ...
— ءھىم. ايشا دەگەن كىم؟
— تاۋىربەكتىڭ ايەلى.
— قالي شى؟
— ول — بالاسى.
— سولاردىڭ ءبىرى سىزگە قۇل، ءبىرى كۇڭ بولىپ جۇرگەنى راس پا؟
— وتىرىك. قويىمدى كەي-كەيدە ءوزىم دە باعام. سوندا وزىمە ءوزىم قۇل بولام با؟ تۇنىق قارتتىڭ تويىنا دەيىن تاۋىربەك دەگەن ادامنىڭ بار-جوعىن دا بىلمەيتىنمىن. بالالارى قۋىپ جىبەرگەن سوڭ، ماعان كەلىپ پانالادى.
— تۇسىنىكتى. — كەنەت امالباي سىبىر ەتە قالدى. — ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى تانىمايتىن ادامبىز. — سودان سوڭ داۋسىن كىلت كوتەردى. — ارىزدىڭ ءمانىن ءتۇسىندىڭىز عوي؟
— ءتۇسىندىم.
— بۇل جالا بولسا دا وتە ءقاۋىپتى جالا. ويناماڭىز. قاماپ تاستايدى. اتىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن، — دەدى باسەڭ ۇنمەن.
— وكىمەت وعان جول بەرە مە؟
— وكىمەتتىڭ دەگەنىن جۇزەگە اسىراتىن — ادام. ال ادامدى ادام ءارقالاي تۇسىنە بەرەدى. جان كەرەك بولسا ءبىر اي بويى ىلەدەن ارى وتپەي-اق قويىڭىز. ەڭ دۇرىسى ول ارادان ءۇي ءىشىڭىزدى كوشىرىپ اكەتىڭىز. بۇل نامىستاناتىن جاعداي ەمەس، جان ساقتايتىن بىردەن-بىر امال. ماعان ءسىز كەلگەن جوقسىز، تاباي عانا كەلدى. ءتۇسىندىڭىز بە؟ مەن ءسىزدى «تابا العام جوق» دەگەن مالىمەت بەرەمىن.
— ۇقتىم. ءبارى قۇدايدان قايتسىن!
...امالبايدىڭ ادامشىلىعىنا تاباي مەن تازابەك اڭ-تاڭ قالدى. ەلەۋسىز عانا، ءجۇرىس-تۇرىسى مەن مىنەز-قۇلقى تۇسىنىكسىزدەۋ بىرەۋ سەكىلدى ەدى، تاپ مىناندايدى ودان ەكەۋى دە كۇتپەگەن.
— ال ەندى نە ىستەيمىز؟ — دەدى تازابەك باسىن سيپاپ.
— كوپزىپكە بارامىز. باسقا قايدا بارۋشى ەك؟
...ەكى ءيتىن ابالاتىپ، كوبزيەۆتى كۇڭكىلدەتىپ، ولار كيتىڭگە ەل جاتا جەتتى.
كوبزيەۆ تازابەك پەن تابايعا تۋعان باۋىرلارى ىزدەپ كەلگەندەي قۋاندى. كيتىڭ اۋىلى ەكى تاۋدىڭ ورتاسىنداعى جازىقتىڭ ءيىلىپ كەلىپ تۇيىقتالعان تۇسىندا ەكەن. جەتى قازاقتىڭ، التى ورىستىڭ ءۇيى بار، قاسىندا وزەنى بار، وزەنىنىڭ بويىندا توعايى بار، وزەنگە قۇياتىن بىرەر بۇلاعى بار، ۇزىن استاۋداي ويپاڭ جەر ەكەن. كوبزيەۆ قوي سويىپ، قوناقاسى بەردى. ورىس دوستارىمەن تانىستىردى.
— كىتاپبەك دەگەن قازاق وسى جاقتامىن دەپ ەدى، بىلەسىز بە؟ — دەدى تازابەك.
— و، بىلگەندە قانداي؟! ونى وسى اراداعى قازاقتاردىڭ اتامانى دەسە دە بولادى. ىرگەتاۋ دەگەن جەردە وتىر. بارعىلارىڭ كەلسە، ەرتەڭ-اق الىپ بارايىن.
...ەل جاتاردا تازابەك كوبزيەۆتىڭ ۇيىنەن ۇزاپ ءبىراز جەردى جاياۋ ارالادى. ارىزدان ءبۇيتىپ قاشىپ قۇتىلعانىنا قۋانا المادى. ادامداردىڭ ارامدىعىنان زاڭ دا، زامان دا قورعاي المايدى ەكەن عوي. ارىزدان مۇنى قۇتقارعان ادامنىڭ ءوزى قورقىپ وتىر. ەل ءىشىن جاپپاي قورقىنىش جايلاپ كەلە جاتقانداي.
* * *
كىتاپبەك بۇلاردى كۇتىپ جۇرگەن ادامشا قارسى الدى. تازابەك پەن كوبزيەۆتىڭ اڭگىمەسىن ابدەن تىڭداپ بولعان سوڭ، جاعدايدى قازبالاماي-اق ۇقتى.
— تازابەك، — دەدى ەكى كوزىن كوبزيەۆتەن الماي وتىرىپ، — ءبىزدىڭ، قازاقتىڭ ءبىلىمى — باستا، ونى ءبارى وزىمىزدەن سۇراپ ءبىلىپ الادى، سۇراماعانى كورىپ الادى، ال ورىستىڭ ءبىلىمى — قاعازدا، ونى تەك وقۋ بىلەتىن ادام عانا ۇيرەنە الادى، سوندىقتان ورىس كوبەيگەن سايىن ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز ازايىپ، ءومىردىڭ، زاڭنىڭ قۇپياسى كوبەيىپ بارادى. ورىستىڭ قاعازدان بىلگەنىن قازاق بىلمەي بارادى. قازاقتىڭ بىلگەن-بىلمەگەنىن كەرەك قىلمايتىن ورىس كۇن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. وسىنىڭ ءبارىن ويعا ساپ قاراساق، سەنى اقتاپ الاتىن قازاق ۇيەزدەن، ءتىپتى شىعا دا قويماس. انا ارىز جازعان قازاعىڭدى مەن جاقسى بىلەم، ولار سەنەن جەگەن قامشىسىن باستارى جەرگە جەتكەنشە ۇمىتا قويماس. وسى وشىككەنى وشىككەن، نە سەن ولگەندە قويادى، نە ءوزى ولگەندە قويادى. ءوز قازاعىڭ سەنى ورىسقا جامانداعان جەردەن جەڭىس تابام دەپ دامەلەنبە. ادال ورىستى پانالايمىن دەسەڭ، كيتىڭگە، كوبزىپتىڭ قاسىنا كوشىپ كەل، ءوز قازاعىمنىڭ قاسىندا بولام دەسەڭ، ماعان كەل، ءوزىم ولمەي سەنى جاۋعا بەرمەيمىن.
— قارا باسىمدى ساقتاۋ قيىن بولماس، ون التىنىڭ دۇربەلەڭىندە قاسىمدا بولعان اعايىن-تۋىستارىمدى تاستاپ كەتكەنىم ولىممەن تەڭ ەمەس پە؟ مەن سەرگەيچۋكتەن قورقىپ تا وتىرعام جوق، شىنىمدى ايتسام، سول ءيتتىڭ قانىن جۇكتەۋدەن قاشقالى وتىرمىن. وندا قالسام، ءسوز جوق، نە ول، نە مەن ولەم. مەنى ناعىز قينايتىن نارسە — وسى.
— سەن سىيعان جەرگە تۋعان-تۋىستارىڭ تۇگەل سيادى. كيتىڭنىڭ جەرى جەتەدى، وتىز ءۇي كەلسەڭ دە كەلە بەر. سولاي ەمەس پە، كىتاپبەك؟ — دەدى كوبزيەۆ.
— سولايى سولاي، — دەدى كىتاپبەك مۇرتىن ءبىر سيپاپ. — ساقتىقتا قورلىق جوق دەگەن بۇرىنعىلار. سەن ءوزىڭ وسىندا قالىپ، مىنا تاباي جەزدەڭدى جۇمسا. اۋەلى ءۇي-ىشىڭدى توعىزبۇلاقتان جىلىسايعا كوشىرىپ اكەلسىن. سوندا ءبىراز وتىرعان سوڭ ۇدەرە وسىندا كوشىپ كەل. سويتكەنى دۇرىس ەمەس پە، كوپزىپ؟
— وتە دۇرىس اقىل!
— ءسىزدىڭ ورىستار سەنىمدى مە؟
— ءبارى سەنىمدى. ءبارى قازاقتاردان جاقسىلىق كورگەن، العاشقىدا كەلگەن ورىستار. قازىرگى كەلىپ جاتقاندار بىزگە ۇقسامايدى، ويتكەنى ءبىز كەلگەندە، بۇل جاقتا بىردە-بىر ورىس جوق بولاتىن، بىزگە قازاقتار عانا قامقورلىق جاسادى، ال قازىرگىلەر بۇرىننان تۇرىپ جاتقان ورىستارعا كەلىپ قوسىلىپ جاتىر. قازاقتارعا كۇنى تۇسپەگەن سوڭ، قامقورلىعى قانداي حالىق ەكەنىن ءدال بىزدەي بىلمەيدى. «بىلمەگەن ۋ ىشەدى» دەيسىڭدەر عوي، بىلمەگەندەر ءۇشىن ولاردى سوگۋ دە قيىن، بىردەن سەنە قويۋ دا قيىن. سەندەر تۇگىل، ولارمەن ءبىز ءوزىمىز دە سىيىسپاي قالامىز.
«تۋىستارىڭمەن تۇگەل كوشىپ كەل» دەگەن ءسوز تازابەكتىڭ كوكەيىندەگى تۇيتكىلدى ءدوپ باستى. ەڭ سولقىلداق جەرى دە سول ەدى.
* * *
كيتىڭ تازابەكتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. شىعىس بەتىن جيەكتەپ بۋراقوجىر دەگەن وزەن اعادى. ونى مۇنداعىلار كيتىڭنىڭ سۋى دەي سالادى. ەكى جاعالاۋى ءيىن تىرەسكەن تال-قايىڭ، شىرعاناق پەن يتمۇرىن، مالعا دا، ادامعا دا اسا قولايلى جەر. بۇلاعى كوپ، بەتەگەلى جوتا-جوتاسى قوڭدى قويدىڭ قۇيرىعىنداي تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان قۇنارلى توبەلەر. تۋىستارى كوشىپ كەلە قالسا، قىجالات تارتپاي كۇن كورىپ كەتەر ەدى. كىم بىلەدى، ارى تارت — بەرى تارتى كوپتەۋ جۇرتپىز عوي. كىندىك كەسكەن جەردەن جىراقتاۋ كەتكەندى كىم جاقسى كورسىن، ءبارى كەلمەسە دە، ءشايى مەن تاباي قاسىندا بولسا، وعان دا شۇكىر دەمەسكە لاجى قايسى؟
بۋراقوجىردىڭ قولايلى، قويناۋ جەرلەرىنە ورىستار ات سوقامەن كارتوپ ەگەدى ەكەن. جاقسى شىعاتىن كورىنەدى. ورىس بىتكەن شەتىنەن ومارتاشى. ونى كاسىپ قىلعان بىرەر قازاق تا بار دەسەدى. سىرلىتام، باركورنەۋ، ۇلكەن قاراعايلى، ورتا جانە شەت قاراعايلى دەگەن ورماندى جەردىڭ ءبارى جازدا ومارتاعا تولىپ كەتەدى ەكەن.
* * *
«بۇگىن ورتا قاراعايعا بارىپ قايتايىق»، — دەگەن سوڭ، تازابەك اتىن ەرتتەپ، كوبزيەۆتىڭ قاسىنا جەتەكتەپ كەلدى. ول دا اتىنىڭ تارتپاسىن تارتىپ جاتقان. يت ءشاۋ ەتە قالدى. «جات، ەي!»، — دەدiكەلگەن ادام يتكە جەكىپ. تۇيە جەتەكتەگەن سارى جىگىتى بار كىتاپبەك ەكەن. تۇيەگە ارتقان كەرەگە، شاڭىراققا كوزى ءتۇسىپ، تازابەك: «ماعان اكەلىپ جۇرمەسە جارار»، — دەپ كۇدىكتەنگەن.
— كوشىپ كەلەسىڭ بە؟ — دەدى كوبزيەۆ امانداسىپ جاتىپ.
— كيىز ءۇيدىڭ كەڭ اۋاسىن جۇتىپ ۇيرەنگەن قازاق ورىستىڭ تۇمشالاعان ۇيىندە تۇنشىعىپ ولە مە دەپ، ءبىر كيىز ءۇيدى كەرەك-جاراعىمەن تازابەككە الىپ كەلدىم. اعايىن دەپ ءبىزدى ارقا سۇيەپ كەلگەندە، ءبىر باسپانا بەرۋ باۋىرلىق قاقىمىز عوي.
— مۇنى كىم تىگەدى؟
— ە، ءبىز ادام ەمەسپىز بە؟ مىنا سارى جىگىت — مەنىڭ ءىنىم، اتى — قامزا.
ءۇي تىگەتىن ورىندى تازابەك ءوزى تاڭدادى. ۇشەۋى ءا دەگەنشە-اق التى قانات ءۇيدى ورناتىپ تاستادى. تەڭنىڭ ىشىنەن كىتاپبەك سارى ساماۋرىن مەن تورت-بەس كەسەنى سۋىرىپ العاندا، تازابەكتەن بۇرىن كوبزيەۆ ءسۇيسىندى.
— سىي قىلساڭ، سىپىرا قىل دەگەن وسى شىعار؟! — دەدى باسىن شايقاپ.
— ءاي، كوبزىپ، مەن ەمەس، مۇنىڭ ءبارىن جايعاپ جۇرگەن — انا سارى جىگىت، — دەدى كىتاپبەك ماقتاۋدىڭ دا سوعان ارنالۋى ءتيىس ەكەنىن مەڭزەپ.
— مەن قاتىندى شاقىرايىن، — دەدى كوبزيەۆ قالبالاقتاپ. — سارى ساماۋىرعا سۋ قۇيشى. قازاقشا ءبىر ءشاي ىشەيىك.
— ءاي، سەندەر مەنى ءويتىپ-بۇيتىپ ءبىرجولا الىپ قالايىن دەپ جۇرگەن جوقسىڭدار ما؟
— الىپ قالساق نەسى بار؟ — كىتاپبەك كوبزيەۆكە كوزىن قىستى. — اتامىز ءبىر، اجەمىز ءبىر حالىقپىز، قاي اۋىلدا وتىرساڭ دا، ءبارى ءوز ەلىڭ ەمەس پە؟
— كiتاپبەك دۇرىس ايتادى.
— ارىزداسقان ەلدەن الىستا، سىيلاسقان ەلدىڭ ىشىندە جۇرگەن جاقسى عوي.
— ونى تاباي ەكەۋمىز شەشە المايمىز، ءبىز جارتى اقىلىمىزدى قاتىنعا قوسىپ قويعان حالىقپىز.
— ە، قاتىنجاندىمىز دەسەڭشى. قوي، كوبزىپ، قاتىنىڭدى شاقىر، ءشاي ىشەيىك.
* * *
— تازابەك، — دەدى تاباي ەكەۋى وڭاشا قالعاندا، — مەن ءبىر سىر ايتسام، اشۋلانبايسىڭ با؟
— ايت، اشۋلانبايمىن.
— مىنا ورىسىڭ دا، انا قازاعىڭ دا ماعان ۇناپ قالدى. قايىرىمدى، سوزدەرى دە، ىستەرى دە شىن. «سىيلاسقانعا جات جاقسى» دەگەندى بۇرىنعىلار بەكەر ايتپاعان بولار.
— جاقسى ادام قاي جاقتا دا بار، سول ءۇشىن مۇندا كەلۋ مىندەت پە؟
— ارينە، جاقسى قاي جاقتا دا بار. ءبىراق مىنا كوبزىبىڭدەي ورىستى جەر-كوكتەن ىزدەپ تابا المايسىڭ. ونىڭ ۇستىنە، ءوزىڭ ويلاپ قاراشى، ەلدى بيلەپ وتىرعان — ءالى دە ورىس. سولاردىڭ زاڭى، سولاردىڭ ايتقانى. قازاق، وزبەك، تاتارلار — ءبارىن سىيلاپ، ءبارىن قادىرلەپ وتىر. نە ءۇشىن؟ ويتكەنى وعان تىنىشتىق كەرەك. تىنىشتىق بولماسا، ونداي ەلدى ەشكىم بيلەي المايدى. ونى ون التىنشى جىلى كوردى، كوزى جەتتى.
— ونىمەن نە ايتپاقسىڭ؟
— كوبزىپتىڭ قاسىندا بولساق، ورىستار بىزگە وسقىرىپ قارامايدى.
— سولاي ەكەن دەپ، قازاقتى ورىسقا ايىرباستايمىز با؟
— قازاقتىڭ جەرىندە ءبىز قايدا جۇرسەك تە قازاق بوپ قالامىز.
— ال جارايدى، سولاي-اق بولسىن. تاعى نە ايتاسىڭ؟
— مەن سەنىڭ ماعان ايتپاعان سىرلارىڭدى دا بىلەم. سەن ەشكىمنىڭ سىرىن سۇرامايتىن، ەشكىمگە سىرىڭدى اشپايتىن، بىتەۋ ادامسىڭ. سەنىڭ مىنا كورىنىپ تۇرعان سىرتىڭ ءبىر ادام، ەشكىمگە كورسەتپەيتىن ءىشىڭ تاعى ءبىر ادام. نە سىرتىڭا، نە ىشىڭە ەشكىمدى ەتەنە جاقىنداتپايسىڭ. ونىڭا سۇيسىنەم، ناعىز ەركەكسىڭ.
— وراعىتپاي ايت!
— ايتسام، سەن ءوزىڭدى عانا ويلاۋدى قوي. ءشايىنى دە، ورالبەكتى دە ويلا. سابىر! ايتىپ بولايىن. ورالبەكتى ورىستىڭ بالاسى دەگەندى الىس-جاقىننىڭ ءبارى سىبىرلاپ ايتادى. جۇزىك قوينىمدا جاتقان سوڭ، ونىڭ شىن جاعدايىن مەن عانا بىلەم. ءبىراق قاي قازاقتىڭ اۋزىنا قاقپاق بولارسىڭ؟ ءبىر كۇنى بۇل وسەكتى ءشايى ەستيدى: قورلانادى، ۇيالادى، قايدا قاشىپ قۇتىلارىن بىلمەي داعدارادى. ول ەستىگەندى ءبىر كۇنى ورالبەك تە ەستيدى. ول نە كۇيدە بولادى؟ ساعان قالاي قارايدى، ەلگە قالاي قارايدى؟ سەن ناعىز ەركەك بولساڭ، وسىلاردى ويلا.
— ايتارىڭدى ايتىپ بولساڭ، بار! ادىلبەك اعامەن اقىلداس تا، كەلەم دەگەندەردىڭ ءبارىن اۋەلى جىلىسايعا، ونان سوڭ وسىندا كوشىرىپ اكەل!
سىزداۋىقتىڭ اۋزىن ءتىلىپ، ونىڭ ءسوزى ءارى جانىن اۋىرتتى، ءارى مويىنداتتى. ول ۇيدەن شىعىپ كەتكەن سوڭ، ارقاسىن كەرەگەگە سۇيەپ سۇلق وتىرىپ قالدى. «راس ايتادى! — دەدى كۇرسىنىپ. — بۇل وسەك ورالبەكتىڭ قۇلاعىنا تيگەن كۇنى ءبارى بىت-شىت بولۋى مۇمكىن.
* * *
مال كەلگەن سوڭ كوبزيەۆتىڭ قاسىنا وتىرۋ قيانات بولاتىنىن تازابەك ءتۇسىندى. ونىڭ ءور جاعىنا قونىس تەبۋدى دە تەرىس كوردى. باتىس جاق ىرگەگە شاعىن باستاۋدىڭ قارسىسىنا قونىس تەپتى. «اعايىن جوق بولساڭ بەرە المايدى، بار بولساڭ كورە المايدى» دەيمىز. ءبىراق سەنىڭ اعاڭ كەنجە ۇلىن قوسىپ بەرىپتى، ونى ىستەگەن اعايىندى الگى سوزگە قالاي قياسىڭ؟ قيساڭ، قيانات بولادى عوي»، — دەگەن كىتاپبەك قونىس ىزدەمەك ويىن بىلگەندە.
— وزىڭە مەن بەرگەن ءۇيدى سول اعاڭنىڭ كەنجە ۇلىنا تىك. ءالى ساعان قىستاۋ، كۇزەۋ، كوكتەۋ — ءبارى كەرەك. ءبارىنىڭ ورنىن ءوزىڭ ارالاپ، ءوزىڭ تاڭدا.
«تاڭدا» دەگەنى قالاعان جەرىڭدى ال دەگەنى شىعار؟
* * *
جاڭا قونىس شايىگە دە قاتتى ۇنادى. كۇن جۇما بولعان سوڭ ارۋاقتارعا باعىشتاپ شەلپەك پىسىرگىسى كەلدى. اتا-باباسىن، اكە-شەشە، باۋىرلارىن، اتا-ەنەسىن ەسكە الماي كەتكەنىنە ءبىراز بولىپ قالىپتى. دايار توڭمايعا پىسىرە سالماي، شەلپەكتى شىجىق شىجعىرىپ پىسىرگەندى ءجون سانادى. ناندى ىستىق شىجىقپەن جەگەندى جاقسى كورەتىن تازابەكتى ءبىر قۋانتقىسى دا كەلدى.
جانعان وتتىڭ پىسىلى مەن شىجىقتىڭ شىجىلىنان جاقىنداعانىن بايقاماسا كەرەك، الدەكىم تۋ سىرتىنان:
— بايبىشە، امان-ەسەنسىز بە؟ — دەگەندە، سەلك ەتە قالدى.
جالت قاراپ، اتىنان ءتۇسiپ جاتقان جومارتتى كوردi.
—جو-ما-ارت! — قولىن ەتەگىنە جۇرە ءسۇرتىپ تۇرا جۇگىردى. ماڭدايىن كەۋدەسىنە باسىپ جىلاپ جىبەردى.
— وۋ، جۇرتقا تاستاپ كەتكەن مەن جىلاۋدىڭ ورنىنا قاشىپ كەتكەن سەنىڭ جىلاعانىڭ قالاي؟
— مەن سەنىڭ ىزدەپ كەلگەنىڭدى كۇتتىم. جامەش قالاي؟
— ول دا كەلەم دەپ ەدى، كىشكەنتايدى اۋىرتىپ الارمىز دەپ، مەن كونبەدىم.
كۇن ەڭكەيىپ قالعان ەكەن، ءشايى ساماۋرىنىن قويىپ، قازانعا ەت سالعالى جاتقاندا تازابەك كەلدى.
— جومارتتىڭ اتى قايدان ءجۇر؟ — دەدى اتىنان تۇسپەي جاتىپ. ءارى دوس، ءارى ءبىرى قايناعا، ءبىرى كۇيەۋ بالا — ەكەۋىنىڭ ءازىل-قالجىڭى ايرىقشا: بىردە دوسشا، بىردە قايناعا مەن كۇيەۋ بالاشا قۇبىلىپ كەتەدى.
ەكەۋى ارقا-جارقا امانداسقان سوڭ، تازابەك تىسقا شىعىپ:
— اكەڭە ايت، ءبىر ءتاۋىر قوي سويىپ اكەسىن! — دەدى قاليدى جۇمساپ.
بار ەتىن قازانعا سالايىن دەپ جاتقان ءشايى تايكەننىڭ مۇنىسىن قۇپ كوردى: قارىنداسىن سىيلاعان ادام كۇيەۋ بالاسىن قۇرمەتتەۋى كەرەك.
جومارت بۇلاردىڭ وپاي-توپاي كوشىپ كەتكەنىن كەش ءبىلىپتى. ءبارى الدەنەنى جاسىرىپ تۇرعانداي كورىنىپتى. ويتكەنى ءبىر-بىرىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي: «بىلمەدىك»، — دەپ، قىسقا جاۋاپ قايىرا بەرىپتى. اقىرى ادىلبەك اقساقالدان كيتىڭ دەگەن اۋىلدىڭ اتىن ءبىلىپ الىپتى دا، جولعا شىعىپتى.
— سەندەر قاشۋلارىڭدى قويمايسىڭدار، مەن قۋۋىمدى قويمايمىن، — دەپ كۇلدى.
تۇنىقتىڭ بالالارى ارىز جازىپتى دەگەنگە ول ولگەنشە تاڭعالدى.
— ولار تۇقىمىمەن ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيدى. باكەن — سولاردىڭ جيەنى. ارىزدى سول جازىپ بەرگەن عوي، — دەپ جومارت بىردەن ءدوپ باستى.
جومارت ءۇش كۇن قونىپ اۋىلىنا قايتتى. تازابەك قىزىلەسپە دەگەن جەرگە دەيىن شىعارىپ سالدى.
* * *
قونىس جاڭالاپ كوشىپ-قونىپ جاتقاندا جۇزىك بوساندى. تاباي نە تابانى جەرگە تيمەي، نە توبەسى كوككە تيمەي، اۋادا قالىقتاپ جۇرگەن قۇسقا ۇقسار ەدى. بەتى بەت ەمەس، كيگىزىپ قويعان كۇلكى سەكىلدى. ۇيىقتاعاندا دا ەزۋى جيىلمايتىن شىعار؟ «قىزىما جەر-كوكتە جوق ات قويام»، — دەپ، جولىققان ادامنىڭ بارىنەن جاقسى ات سۇراپ ءجۇردى دە، اقىرى «گۇلدان» دەپ قويدى. سول قۋانىشتى سارقىپ بولا الماي جۇرگەندە «بىزگە دە ءبىر پەرزەنت كەلە جاتىر»، — دەدى ءشايى.
— «جاڭا قونىس جاقتى-اۋ بىزگە!— دەپ تازابەك شۇكىرشىلىك ەتتى.
كوبزيەۆ پەن كىتاپبەكتىڭ اقىلىمەن بۇلار بەتباستاۋ دەگەن جەردى جايلادى. قۇستۇمسىق دەيتىن ءمۇيىس جوتانىڭ وڭ جاق قاپتالىندا جوعارى بەتكەيدەن شىعىپ جاتقان باستاۋدى بەتباستاۋ دەپ ءدال اتاعان ەكەن. ارقاسىن تاۋعا تىرەپ ءۇش ءۇيدى قاتارلاستىرا تىككەندە ءۇش ءۇيلى اۋىل توڭىرەككە جاراسا كەتتى. «ا، قۇداي، اماندىعىڭدى بەر! ابىرويىڭدى بەر!» — دەپ تىلەدى تازابەك.
كوپ ۇزاماي كىتاپبەك:
—جاڭا جەرگە ۇيرەنە الماي، جاتىرقاپ جۇرگەن شىعارسىڭ. اعايىندارىڭمەن بىرگەكەلىپ، ەرۋلىگىڭدى جەپ قايت، — دەپ تازابەكتiاۋىلىنا شاقىرىپ كەتتى.
ەرۋلىككە انە بارامىز، مىنە بارامىز دەپ جۇرگەندە تىرشىلىك تازابەككە تاعى ءبىر بارعىزباي قويمايتىن سەبەپ تاۋىپ بەردى.
ءبىر ارناعا تۇسكەندەي بولىپ ءومىر شىركىننىڭ ءوڭى كىرە باستاعان. ادىلبەك اعاسىنىڭ ەنشىلەپ بەرگەن بالاسى كەنجەعارا بيىل ون التىعا تولدى. بۇل — بىرەۋگە ەرتە، بىرەۋگە ءدال جاس. كەز كەلگەن اكەنىڭ ارمانى — بالاسىنىڭ قىزىعىن كورۋ. جەتپىسكە جەتىپ وتىرعان اكەسى بۇگىن بارمىن، قاشان جوق بولار ەكەم دەپ جالتاقتاپ ءجۇر عوي، ءسوز جوق. «تازابەككە ەنشىلەدىم. ەندى ول قايتەر ەكەن؟» — دەپ، ىشتەي كۇتىپ تە جۇرگەن بولار. اعانىڭ ءۇمىتىن اقتاۋ — ىنىگە پارىز. ءالى ءومىر الدا دەپ الدانا بەرمەي، كەنجەعارانىڭ اياعىنا تۇساۋ سالعانى دۇرىس سەكىلدى. سول ويمەن «قالىڭدىق ىزدەڭدەر!»، — دەپجۇزىك پەن شايىگە بىردەي تاپسىردى.
— وعان ەرتە ەمەس پە؟ — دەدى ءشايى.
— ساعان ەرتە بولماعاندا، وعان نەگە ەرتە بولادى؟ قاراي كور.
— مەن جاسى ۇلكەن كۇيەۋىمە سەندىم. جەتەگىندە جۇرسەم، ولتىرمەس دەدىم. ءوزى جاس، وزىندەي جاستى جەتەكتەي الا ما؟
— ءبىز قايدا قارايمىز؟ ءبىر ءىنىمىز بەن ءبىر كەلىنىمىزگە قول ۇشىن بەرە الماساق، نەمەنەسىنە جەر باسىپ ءجۇرمىز؟
— دۇرىس، — دەدى جۇزىك جۇلىپ العانداي. — مەن تازابەكتى قۇپتايمىن. جابىلا ىزدەسەك، جاقسى كەلىن تابامىز.
***
تازابەك پەن ءشايى، تاباي مەن كەنجەعارا — تورتەۋى ۇيگەنتاس جايلاۋىنا ءتۇس اۋا جەتتى.
كىتاپبەكتىڭ ايەلى البان تايپاسىنىڭ قىزى بولعاندىقتان، توركىندەرىم كەلدى دەپ بۇلاردى كورگەندە قاتتى قۋاندى. ءتاۋىربالا دەگەن ادەمى كەلىنشەگى بار ەكەن.ۇيگەنتاس دەگەندەرى ۇلكەن بەيىت بوپ شىقتى. ورتادا ۇيىلگەن تاس بەيىتكە اتاقتى بىرەۋ جەرلەنسە كەرەك، ونىڭ اينالاسىن دوڭگەلەنە قورشاپ ۇساق-ۇساق تاس بەيىتتەر تاعى جاتىر. كەڭ استاۋداي ەكى تاۋدىڭ ورتاسىنداعى ۇزىن جازىقتى ۇيگەنتاستىڭ بەلى دەيدى ەكەن. جايلاۋ دەسە جايلاۋ-اق، شىركىن! كۇنگەي بەتى شۇيگىن ءشوپ، تەرىسكەي بەتى قاراعايلى، ارشالى، ۇزىندى-قىسقالى كوپ ساي، ساي سايىن سان بۇلاق، بۇلاق بويى شىلقىعان ساز، بەتەگەسى مەن تەڭگەجاپىراعى تۇتاسقان جايىلىم. گ ۇلى مەن كوگى ارالاسقان بەتكەي. ءدال ۇيگەنتاستىڭ كوگى تىم وزگەشە: بەلدىڭ ءۇستى جايىپ تاستاعان كوكپەڭبەك جابۋداي. ۇيىسقان تاپال ءشوپ تورلاپ توقىعان كىلەمدەي باس-اياعى ءبىرتۇتاس. باسساڭ، سازداۋىت كوگال نارەستەنىڭ ەڭبەگىندەي بىلق-بىلق ەتەدى. مامىق توسەنىشپەن كەلە جاتقانداي اسەر الاسىڭ. قايران قازاقتىڭ جەرى-اي! قايدا بارساڭ دا ءبارى وزىنشە ادەمى.
كىتاپبەك كوزىن قولىمەن كولەگەيلەپ تۇرىپ، تازابەككە جايلاۋىن تانىستىردى:
— مىنا الدىڭدا جاتقان ۇلكەن جالپاق ساز — ۇسەنساز. ۇسەن دەگەن اعامىز وسى ارادا بولىس سايلانىپ، وسى ارانى جايلاعان. ال مىنا باتىسقا قاراي اعىپ جاتقان بەلدىڭ سۋىن بۇل جاقتىڭ جۇرتى تەرىساققان دەپ اتايدى. سەبەبى بۇدان باسقا سۋدىڭ ءبارى ىلەگە قاراي اعادى دا، تەك وسى سۋ عانا باتىسقا قاراي اعادى. اناۋ جوتانىڭ ار جاعىنا بارعاندا قارعالى اتالادى. ودان سوڭ كوكسۋ اتالىپ، قاراتال دەگەن اتپەن بالقاشقا قۇيادى.
قىز كورە كەلگەن كەنجەعارا ءتاۋىربالاعا بىردەن ۇنادى. «اعاسى مەن جەڭگەسى سىيلاي بىلگەن بالا وزگە ەلدى دە سىيلاي الادى»، — دەدى ونىڭ سىپايىلىعى مەن تازابەككە دەگەن ىقىلاسىن بايقاپ.
— وسى قاينىمدى اياقتاندىرساق دەگەن ويدامىز، — دەدى ءشايى ءسوز اراسىنا ەلەۋسىز عانا قىستىرىپ.
— وي، ونى دا ءسوز دەپ. قىز دەگەنىڭ قايسى اۋىلدا جوق. مەن ساعان بۇگىن-ەرتەڭ-اق بەس-التاۋىن كورسەتىپ تاستارمىن، — دەدى ءتاۋىربالا قۇلشىنىپ.
كىتاپبەك بۇلاردى قىزى بار بىرەر ۇيگە الىپ باردى. اۋىلداستارىنىڭ ونى حانىنداي سىيلايتىنى تازابەكتى قاتتى تاڭعالدىردى. ۇلكەنى دە، كىشىسى دە «كىتاش» دەپ قۇرمەتتەيدى. كوپ قازاققا جەتىسپەيتىن باۋىرمالدىق پەن سىيلاستىق وسى اۋىلعا جاقسى ورنىعىپتى. سونىڭ ءبارى كىتاپبەكتىڭ كىسىلىگىنەن ەكەنى كورىنىپ تۇر. كىمدى كەزىكتىرسە دە قۇشاعىن جايا بارىپ امانداسادى، ارقاسىنان قاعىپ شىعارىپ سالادى. «اكەڭە سالەم ايت»، «شەشەڭە سالەم ايت!» دەپ جىك-جاپار بولىپ جاتادى. كوبىنەن كىشى بولسا دا، ءبارىنىڭ اتاسى سەكىلدى. «بىزدە دە وسىنداي ءبىر ادام بولمادى-اۋ!» — دەپ قىزعانا قىزىقتى.
وردىڭ بۇلاعىندا بۇلارعا كىتاپبەكتىڭ جۇماتاي دەگەن جاقىن جەكجاتى كەزدەستى. «وي، كىتاش، قوناقتارىڭمەن بىرگە ارالتوبەگە ءجۇر. اۋناپ-قۋناپ قايت!» دەپ جابىستى. كىتاپبەك نە دەرىن بىلمەي ساستى. ءتاۋىربالا ەركەلىك جاسادى:
— بۇ كىسىلەر — مەنىڭ توركىنىم. كوكتەمدە كيتىڭگە كوشىپ كەلگەن. اناۋ تۇرعان جىگىتكە شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمىنان قالىڭدىق تاۋىپ بەرسەڭ، بارامىز، ايتپەسە اۋرە قىلما.
— و نە دەگەنىڭ؟ بۇكىل جالايىردان تاڭداپ الام دەسەڭ دە، مەن قاستارىڭدا جۇرگەندە، ەشكىم قولدارىڭدى قاقپايدى. شارتتارىڭ سول عانا بولسا، نە تۇرىس، كەتتىك! — دەدى اتىنا قاراي ۇمتىلىپ.
جۇماتايدىڭ العانى كىتاپبەكتىڭ اعايىن اپكەسى ءۇمينا. ءىرى، القام-سالقام ەمەس، جيناقى ايەل ەكەن. باۋىرمالدىعى بىردەن بايقالدى. «و، مەنىڭ كىتاشىم كەلىپ قالعان با؟!» — دەپ، كورگەننەن قۇشاعىن جايا جۇگىردى.
ءتاۋىربالا اتىنان تۇسە ساپ سالەم سالدى. «كوپ جاسا، قارا دومالاعىم! — دەپ، ونى ماڭدايىنان يىسكەدى. بارىمەن امانداسىپ، «كىتاش، قوناقتارىڭدى ۇيگە كىرگىز!» — دەدى بۇل ءۇي ءوز ءۇيىڭ دەگەندى اڭعارتىپ.
كىتاپبەك پەن تازابەكتى ەڭ وكىندىرگەنى — وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن بۇل اراعا كەلىپ كەتكەن ءپىشان سەرىنى كورە الماي قالعاندارى ەدى. كورىپ قالعاندار كوزىن جۇمىپ، اۋزىن اشىپ تاڭعالىسادى. ءاندى ايتقاندا شالقىتىپ، تەڭسەلە وتىرىپ تەبىرەنە شىرقايتىن كورىنەدى. ءان دە ايتىلىپ، كۇي دە تارتىلىپتى. ءوزى پالۋان، ءوزى مەرگەن، ءوزى شەجىرە، ءارى اقىن، ءارى ءانشى، ءان دە شىعارعىش ادام ەكەن.
...ءتاۋىربالادان ءمان-جايدى ەستىپ بىلگەن ءۇمينا بۇلار كۇتپەگەن قىلىق تانىتتى. «ءاي، جەڭگەسى، — دەدi ءوز ادەتiمەن ءشايiگە وكتەم سويلەپ. — كىتاشتىڭ كوڭىلى كورىنگەنگە قۇلاي بەرمەيدى. ءداۋ كۇيەۋىڭدە ءداۋ ادامگەرشىلىك بار شىعار. جاقسىعا جاقسىلىق جاساۋ — جاۋدان باسقانىڭ بارىنە پارىز. مەن قاينىڭا ءبىر-اق قىز كورسەتەم. «ۇناي ما، ۇناماي ما؟» — دەپ سەنەن دە، قاينىڭنان دا سۇرامايمىن. قىزعا قاينىڭ ۇناسا، بوركىڭدى اسپانعا لاقتىرا بەر. ول — مەنىڭ جاقىن ءقايىنسىڭلىمنىڭ قىزى. تەكتى دەسەڭ، تەكتى، ادەپتى دەسەڭ، ادەپتى، كورگەندى اكە-شەشەنىڭ بالاسى. بايسىراپ، باي ىزدەپ وتىرعان ەشتەڭەسى جوق. كىتاش كىم كورىنگەندى ەرتىپ كەلمەيتىنىن ءبىلىپ، بيدايدىڭ باراتىن جەرى — ديىرمەن دەگەندەي، قىزدىڭ باراتىن جەرى كۇيەۋ بولعان سوڭ، قىزدىڭ دا قور بولماسىن ويلاپ وتىرمىن. ءتورت ۇلدان كەيىن تۋعان ءبىر ءۇيدىڭ ايى مەن كۇنى، «ايىم دا، كۇنىم دە وسى!» — دەپ اكەسى اتىن ايگۇن قويعان»، — دەپ، تىكە سويلەپ، توتە قايىردى.
ءۇمينانىڭ ۇكىمدى ءۇنى ءشايىنى بىردەن بيلەپ الدى. ونىڭ شىن پەيىلى داۋىس ىرعاعى مەن بەت-پىشىنىنەن-اق اڭعارىلىپ تۇر ەدى.
— اپكەتاي، مەن سىزگە وزىمنەن ارتىق سەنىپ وتىرمىن. نە ايتساڭىز دا، قالاي شەشسەڭىز دە، مەن بارىنە ماقۇل، — دەدى ءشايى شىن پەيىلىمەن تولقىپ. — بۇل قاينىمدى، شىن اتىن اتاماي، مەن «جاقسىبالا» دەيمىن. شىنىندا دا جاقسى بالا.
...ايگۇندى ءشايى ءبىر كورگەننەن ۇناتتى. ۇيالىپ امانداستى. ەشكىمنىڭ بەتىنە قاراماي، شاي قامداۋعا شىعىپ بارا جاتقانىن ءبىلدىرىپ، بوساعادا جاتقان قىشقاشتى الا كەتتى. «اقىلدى ەكەن!» دەدى وزىنە ءوزى سىبىرلاپ ءارى ءسۇيسىنىپ.
قىز اكەسى ۇيدە جوق ەكەن، مالعا كەتىپتى. شەشەسى ءبارىن بىلەتىن ادامشا، ءتاۋىربالا مەن شايىگە كوزىنىڭ استىمەن كەزەك-كەزەك قاراعىشتاي وتىردى. ءۇمينا ءوزى تورگە وتىرىپ، ءبىر جاعىنا ءتاۋىربالانى، ەكىنشى جاعىنا ءشايىنى وتىرعىزدى. كەنجەعارا شايىدەن تومەن وتىرىپ، شاي قۇيىپ وتىرعان ايگۇننىڭ قاسىنا جايعاستى دا، كىسىلەرگە كەسە الىپ بەرىپ وتىردى. ءشايى قىز بەن جىگىتتىڭ قولىن باعىپ، كەسە ۇسىنعان قىزدىڭ ساۋساعى كەسە بەرىپ وتىرعان قاينىسىنىڭ ساۋساعىنا تيەر مە ەكەن، تيمەس پە ەكەن دەپ باقىلادى. قاينىسى باتىلدىق جاساپ بىر-ەكى رەت ساۋساعىن تۇيىستىرگەن ءتارىزدى.
قىز ءۇنسىز ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ وتىرعانداي كورىندى. «ءاي، ەكەۋى قوسىلسا، جاراسىپ-اق كەتەر ەدى-اۋ!» دەپ قۋانا ۇمىتتەندى.
ەكى جاق تا شاي ۇستىندە قىز بەن جىگىتكە قاتىستى ەش ەمەۋرىن بايقاتپادى. انشەيىن كەلگەن قوناقتارداي ارنەنى ايتىستى. تەك داستارقان جيناردا ءتاۋىربالا قىزدىڭ شەشەسىنە ىقىلاس ءبىلدىردى.
— قىزىڭىزدىڭ قۇيعان شايى تاڭدايىمىزدى دا، ماڭدايىمىزدى دا ءجىبىتتى، ونىمەن قويماي، كوڭىلىمىزدى دە ءجىبىتتى. كوپ جاساسىن، باقىتىن تاۋىپ، باعى اشىلسىن!
— ايتقانىڭىز كەلسىن!
قىز سوندا عانا سەلك ەتكەندەي بولىپ، شەشەسىنىڭ بەتىنە جالت قارادى. ورنىنان تۇرا بەرە ءشايى قاينىسىنىڭ بەتىنە كوز قيىعىن تاستادى. ەشكىمگە بايقاتپاي، بوساعا جاققا ىعىسا تۇرىپ، قىزدىڭ سىرت پىشىنىنە، ونە بويىنا بارلاي، بايقاي قاراپ تۇر ەكەن. كەنەت جىگىتتىك جاساپ، قىزعا بىردەمە دەپ بۇرىلا قارادى. قىزدىڭ دا ەرنى جىبىر ەتتى. ەكەۋى دە جىلى سويلەسكەن ءتارىزدى.
ءشايى قاينىسىنىڭ وجەتتىگىنە ريزا ءسۇيسىندى. سىرتقا شىققاندا سىر تارتىپ، قاينىسىن قاساقانا قاعىتتى:
— قىزدان قورىققانىڭنان كەرەگەگە جابىسىپ قالدىڭ عوي، جاقسىبالا! نە دەپ جالىندىڭ؟
— جالىنعام جوق، تاتە. قايتا ءازىل ايتىپ سىنادىم.
— نە دەدىڭ؟
— «مەنىڭ جامان ەكەنىمدى جۇرتقا ايتىپ قويما!» — دەدىم.
— ول نە دەدى؟
— «سەن دە مەنى اۋىلىڭا جامانداپ بارما!» — دەدى.
— جاۋابى ۇنادى ما؟
كەنجەعارا ۇندەمەي كۇلىپ، جەلكەسىن قاسىدى.
— «قۇداي جۇپتارىڭدى جازباسىن!» — دەدى ءشايى قاينىسىن اقىرىن ارقاسىنان قاعىپ. سول ءسات ىشىندەگىدە بۇلك ەتىپ، ءبىر بۇلقىندى. ءسىرا، ول دا ءبىر قۋانىشتى سەزىنگەن سەكىلدى.
* * *
تازابەكتىڭ ءبىر تۇيگەنى: جۇماتاي دا، ءۇمينا دا اڭقىلداق جاندار: سوزدەرى ەستىپ تۇرعانىڭداي، قىلىقتارى كورىپ تۇرعانىڭداي، استارى جوق، ءبارى — انىق، ءبارى — كورنەۋ. ءبىر جۇماتاي ەمەس، مۇنداعى بۇكىل جالايىر: «ءبىز — انداسپىز، شىڭعىسحان بىزدەن شىققان»، — دەپ ماقتانادى. — ءبىزدىڭ اشىركۇل. زەينەپ دەگەن ەكى قىزىمىز ءپىشاندى دە ايتىسىپ جەڭگەن»، — دەيدى جەلپىگىپ. بۇلارعا باسقاشا ءۋاج ايتۋ ەش مۇمكىن ەمەس، «ءيا-يا» دەپ باس شۇلعىپ قانا قۇتىلاسىڭ.
...قىز كەتارى بولماپتى. ون بەستەن اسقان بويجەتكەن ادام تانيتىن بوپ شىقتى. قۋانعان ءشايى وڭاشادا تازابەككە: «تايكەن، — دەدى ەركەلەي ءىشىن الاقانىمەن باسىپ، — قاراشى، مىناۋ دا قۋانىپ تۋلاپ جاتىر».
— مال باسى مەن جان باسى كوبەيسە، قاتتى قۋاناتىن قازاقپىز عوي. قۋانىشى قۇتتى بولسىن!
* * *
ەندى تويعا قامدانام با دەپ وتىرعاندا تازابەك قىز اكەسىنەن اسىقپاسىن دەگەن جاۋاپ الدى. «قىزىم ءالى جاس، كەلەسى جىلعا قالدىرايىق»، — دەپتى. ويلاي كەلە ونى دا ءجون كوردى. كۇزدە شەشەسىنىڭ جىلىن بەرسە، توي مەن استى جارىستىرماعانى ءجون سەكىلدەندى. الايدا قىزعا ۇكى تاعىپ، كادە-جورالعىسىن جاساپ، قۇدا ءتۇسىپ قويعاندى قۇپ كوردى.
...كۇزدە شەشەسىنىڭ جىلىن بەرىپ، ءبىر پارىزىنان قۇتىلدى. قاڭتار ايىنىڭ اياق شەنىندە ءشايى بوسانىپ، ومىرگە گۇلسان اتتى قىز كەلدى. «تۋىس، باۋىر ەكەنىمىزدى اتتارىنىڭ ۇقساستىعىنان دا ۇعىپ ءجۇرسىن، مەنىڭ گۇلدانىم مەن سەنىڭ گۇلسانىڭ اپكەلى-سىڭلىلى ءبىر تۋعان قىزداي ءوسسىن!» — دەپ تاباي وسى اتتى تاڭدادى. تازابەك پەن ءشايى وعان ريزا بولىستى.
جايلاۋدىڭ ءسانى كىرىپ، جەر الەم ادەمى گۇل كورپە جامىلعاندا، گۇلسانى التى ايعا اياق باسقاندا، كەنجەعارا مەن ايگۇننىڭ ۇيلەنۋ تويىن تازابەك بەتباستاۋدىڭ باۋرايىندا، قۇسمۇرىننىڭ شىعىس جاق جازىعىندا وتكىزدى. تابايدى ارنايى جۇمساپ، تويعا قاپەز بەن قاراتايدى شاقىردى.قوجابەك، بايعابىلدىڭ توبىن باستاپ توبەسى كوك تىرەردەي ماساتتانىپ ادىلبەك كەلدى.
قاپەز بەن قاراتايدىڭ ءانى بۇل جاقتاعىلاردى سيقىرداي باۋرادى. اسىرەسە قاپەزدىڭ ءوز ءانى قاتتى تاڭىرقاتتى.
«اقتوعاي، كەڭسۋ، ارال، ورتا مەركى،
قارقارا كەگەن مەنەن جەردىڭ كوركى.
كەيبىرەۋ بۇگىن تاتۋ، ەرتەڭ اراز،
بەرگەن سوڭ بۇزىلماسا، دۇنيە-اي، ەردىڭ سەرتى»، — دەپ قايىرعاندا، جاس-كارى ءاننىڭ ىرعاعىمەن ىرعاتىلىپ، قوسىلا ىڭىلداستى.
— باسقا جاقتى بىلمەيمىن، ارالاعام جوق، ءدال مىنا ىلەنىڭ ارعى بەتى مەن بەرگى بەتىندە قاپەز بەن قاراتاي ەكەۋىڭە تەڭەسەر ەشكىم جوق. مەن ەكەۋىڭدى وسى جاققا ءبىرىنشى شاقىرعان اداممىن، — دەپ، ەكەۋىنە كىتاپبەك ەكى ات مىنگىزدى.
— اعاسى-اۋ، ماعان ءسىزدىڭ اتىڭىز ەمەس، «قاپەزجان، شىرقاشى!» دەگەنىڭىز دە جەتىپ جاتىر عوي، — دەپ، قاپەز كىتاپبەكتى ريزالىقپەن قۇشاقتادى.
— تازابەكجان، — دەدى ادىلبەك اعاسى تولقىپ. — ىنىڭە ىلايىق اعا بولارىڭا سەنىپ ەدىم. الايدا ءدال ءبۇيتىپ ۇلان-اسىر توي جاسار دەپ كۇتپەپ ەم. ەندى ولسەم دە، كورىمدە ۋايىمسىز جاتام.
— ەل-جۇرتتىڭ الدىندا ۇلكەن ءبىر ابىرويلى ءىس جاسادىڭ-اۋ، تايكەش! — دەپ، ءشايى دە ريزا بولدى.
— ساتپايتىن، ساتىلمايتىن ءىنى تاپسام، ماعان باسقانىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق! — دەدى تازابەك ەشكىمنىڭ ماقتاۋىنا ماسايراماي. — ودان ەشتەڭە ايامايتىنىمدىكەنجەعارا تۇسىنسە بولدى.
الدەبىر وي ايتقىسى كەلگەندە، ەزۋىن ءبىر تارتىپ، مۇرتىن جىبىر ەتكىزەتىن ادەتىمەن كىتاپبەك قاپەزگە تۇيىلە قارادى.
— مەن ءوزىم، قاپەز، بار جوعى مولدادان ەكى-اق اپتا ءدارىس العان اداممىن. وعان مەن كىنالىمىن بە، الدە تۇرا-اق دەسە شىبىق الا جۇگىرەتىن مولدا كىنالى مە، ءبىر قۇداي بىلەدى. ءبىراق وقىعان ادامنىڭ ءار ءسوزى ۇيىعان ايرانداي بويىما سىڭە كەتەدى. «پىكىر ىشىڭدە ولگەنشە، سىرتىڭدا تالاۋ بولسىن» دەگەن عوي قازاق، مەنى ىلعي مازالايتىن ءبىر ويىمدى ايتايىن. سەن ماعان سونىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرشى.
— ايتىڭىز!
— ايتسام، قازاق ىشكى الاۋىزدىعىن قويماسا، ەشقاشان ەل بولمايدى. ءبىرىن ءبىرى جاماندايدى، ءبىرىن ءبىرى كورە المايدى. بىرەۋ وزىپ بارا جاتسا بىرەۋ ونىڭ اياعىنان شالادى. «نەگە ءويتتىڭ؟» دەسە، اناۋ وعان كەكتەنە قالادى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل دا سوعىستىڭ ءبىر ءتۇرى. ال ۇنەمى وز-وزدىمەن سوعىسىپ جاتقان ەلدە ىلگەرىلەۋ بولا ما؟
— ءۇيباي-اي، اعاسى-اۋ، وسىنىڭ ءبارىن ىلعي ويلاپ جۇرەسىز بە؟
— قۇداي وي بەرگەن سوڭ، ويلاماعاندا قايتەم.
— ءسىزدىڭ ويىڭىزدى ەستىپ، ونە بويىم تۇرشىگىپ كەتتى عوي. ەڭ جاندى جەردەن ۇستاپ وتىرسىز. بىرلىك جوق جەردە تىرلىك جوق دەگەندى ايتىپ وتىرسىز. ءسىز ايتىپ وتىرعان سوعىس — ماڭگى بىتپەيتىن سوعىس. ءسىز بەن ءبىز — سول سوعىستىڭ ساربازىمىز. ول سوعىستان باس تارتۋعا بولمايدى. ويتكەنى، ول — ۇلت بولۋدىڭ، بىرىگۋدىڭ سوعىسى. سوندىقتان، اعاسى، ءسىز بەن ءبىز بۇل سوعىستا جەڭەمىز، ءبىز جەڭبەسەك، ۇرپاعىمىز جەڭەدى دەگەن ۇمىتپەن سوعىسۋعا مىندەتتىمىز. باسقاشا ويلاۋ — ساتقىندىق سانالادى. حالىقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن قام جەۋ دەگەن — سول. ءبىلىمدىسى كوبەيگەن سايىن حالىقتىڭ بىرلىگى نىعايا بەرەدى. سول سەبەپتى بۇل سوعىس — ۇزاققا سوزىلاتىن سوعىس. بۇنىڭ قىسقاشا ءمانى وسىنداي، اعاسى.
— ە-ە، ءبىز كورمەيتىن، ۇرپاق كورەتىن باقىت دەشى؟! مەيلى، سولار كورسە ەكەن!
* * *
تازابەكتىڭ ءار كۇنى، ءار ءتۇنى ويمەن ءوتىپ جاتتى. كوپ كۇنىن ويلاماي وتكىزىپ العان ادامشا وي ارپالىسىنا سۇڭگىدى دە كەتتى.
«ەكى ورىستى ولتىرگەنىم كۇنا مە، كۇنا ەمەس پە؟» — دەيدى ءوزىن اقتاۋعا دا، كىنالاۋعا دا كۇماندانىپ. بۇل ولاردى ولتىرمەسە ولار مۇنى ولتىرمەي مە؟ ادام ومىرگە ءبىرىن-بىرى ءولتىرۋ ءۇشىن كەلمەيدى عوي. سوپىيا مەن قوجاشتىڭ، اكەمنىڭ، اتا-ەنە، قايناعامنىڭ كەگىن قۋا بەرسەم، ءومىرىم ءولىم ىزدەۋمەن وتپەي مە؟ الدە ولاردىڭ مەنى ولتىرگەنى ورىندى بولار ما ەدى؟» دەيدى وزىنە ءوزى قارسى كەلىپ. ءشايى تارتقان ازاپ، قىرىلعان اكە-شەشەسى، باۋىرلارى — ءبارى سۇراۋسىز با؟ سەرگەيچۋك ماعان وشتەسۋى كەرەك پە، جوق مەن وعان با؟»
انا ارىزقوي قازاقتىكى نە؟ ول الىمجەتتىك جاساپ، قوزىنى جامىراتقانى ءۇشىن جاپ-جاس قاليدى سابادى. مەن دە الىمجەتتىك جاساپ، ونىڭ ءوزىن ساباپ، بالانى اراشالادىم. الدە كورسەم دە كورمەگەندەي، ءالىم جەتسە دە، ءالىم جەتپەيتىندەي تىپ-تىنىش تۇرا بەرۋىم كەرەك پە ەدى؟ ورىستىڭ، قالماقتىڭ قورلىعىن كورگەن شايىگە مەن دە قورلىق كورسەتۋىم كەرەك پە ەدى؟
سونىڭ ءبارىن باسقاشا ىستەسەم، وسى باقىت مەنىڭ باسىما قونار ما ەدى، قونباس پا ەدى؟ ارينە، قونباس ەدى. وندا مەندە جان تىنىشتىعى بولماس ەدى. ادىلبەك اعامدى ايرىقشا قۋانتتىم. ودان ارتىق ماعان نە كەرەك؟قاپەز بەن قاراتايدى ريزا ەتتىم. سوعان ءوزىم ريزا بولدىم. ولاردى ريزا ەتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن قۇدايعا مىڭ شۇكىر! ەندى كەنجەعارامەن ايگۇندى باقىتتى ەتە السام، باۋىرلىق بورىشىم سول عوي. جاساعان يەم ەندى سوعان مۇمكىندىك بەرسە ەكەن!
تاباي مەن جۇزىكتى كەنجەعارا مەن ايگۇننەن بولە المايمىن. بىزگە ولە-ولگەنشە اجىرامايتىن ادال بىرلىك كەرەك. مۇندا ەل دە، جەر دە جاقسى. كوبزيەۆ مەنى جاۋىن ءولتىرىپ بەرگەنىم ءۇشىن عانا سىيلاسا، وندا ونىكى — ەسەپتى سىيلاستىق. ولاي دەۋگە اۋزىم بارمايدى. ونىڭ ادالدىعى سوزىندە ەمەس، ىسىندە. قازاقتى جاراتقان قۇداي ورىستى دا جاراتقان. بارلىق ادامزات ادام اتا مەن حاۋا انادان جاراتىلعان. ادامدى ادامنان اجىراتاتىن — تەك ارامدىق. ارامدىقتىڭ تۇرىنەن ادام بالاسى اياق الىپ جۇرە المايدى: ءىشتارلىق، كۇندەستىك، باقتالاستىق، كورەالماۋشىلىق، پايداكۇنەمدىك، دۇنيەقوڭىزدىق، مەيىرىمسىزدىك، قاتىگەزدىك، كەكشىلدىك، تولىپ جاتىر. سونشاما ارامدىقتىڭ بىرىنەن ادا بولساڭ، بىرىنە تۇتىلىپ قالاسىڭ. مەن دە ءسويتتىم بە، كىم بىلەدى؟ قۇداي ءوزى كەشىرسىن!
كىتاپبەك سىيلاعان ءۇيدى تازابەك كەنجەعارا مەن ايگۇنگە وتاۋ عىپ تىكتى. ءتورت ءۇي بىرىگىپ كوبزيەۆتى پانالادى. ەكى قازاق، ءبىر ورىس اقىلداسىپ، كيتىڭنىڭ شىعىس جاق جوتاسىنداعى قالقالاۋ ەكى سايعا ەكى قىستاۋ سالۋعا كەلىستى. تازابەك پەن كەنجەعارا ءبىر سايعا، تاباي مەن تاۋىربەك ءبىر سايعا، ەكى-ەكىدەن ءبولىنىپ قىستايدى، مالدى دا ەكى ءبولىپ باعادى. «قىستاۋدا كيىز ۇيگە وتىرماي، اعاش ءۇي سالىپ الىڭدار، ءبىز كومەكتەسەمىز»، — دەدى كوبزيەۆ. «سويتەيىك»، — دەدى تاباي سوزگە كەلمەي.
وسى شەشىم وتە ءادىل شەشىم سياقتانعان. ءبىراق قۇلاعىنا تيگەن زاماتتا-اق وعان جۇزىك قارسى شىقتى.
— تايكەن، ەركەكتەردىڭ ءسوزىن ەرەن قىلمادى دەپ سوكپە. سەندەر مالدىڭ قامىن دۇرىس ويلاپسىڭدار، ال ادامنىڭ جاعدايىنا قاراماپسىڭدار. جاڭا وكىمەت «وقى» دەپ جاتىر جاستارعا. سامەن، ابەن وقىسا، ولاردىڭ سوڭىنان ورالبەك تە ەرجەتىپ قالادى. «كيتىڭنەن مەكتەپ اشامىز»، — دەپ ىعيسا باستاعان كىسىلەر قام جاساپ جاتىر. مالدى تاباي مەن تاۋىربەك ەكى ءۇيىمىز باعارمىز. ەكى ءبولىپ باعاتىنداي، ءورىس جەتپەي جاتىر ما بىزگە؟ ءبىر سايعا، ءبىر قوراعا-اق سىيا بەرەمىز. تايكەن، سەن وسى كوپزىپتىڭ قاسىنان ءۇي سال. بالالاردى سەندەرگە جيناپ بەرەمىز، وقىتىڭدار. قاسىڭدا كەنجەعارا مەن ايگۇن بولسىن. بالا وقىتاتىن ەشكىم شىقپاسا، ءوزىڭ وقىت. سەنىڭ ءبىلىمىڭ دە ولارعا از ءبىلىم بولمايدى. جاركەنتكە بار، ءجون-جوسىعىن ءبىلىپ كەل.
وسى ويدى كوبزيەۆ تە، كىتاپبەك تە قوستادى. تازابەك ەندى ءمۇعالىم بولۋعا بەيىمدەلە باستادى. كىتاپبەك ەكەۋى جاركەنتكە بارىپ، اۋەلى ۇيەز باسشىلارىنا جولىقتى. وندا ءزارىپ جاقسىمبەتوۆ دەگەن جىگىتتى كىتاپبەك جاقسى تانيدى ەكەن. ونىڭ اكەسى ۇلتانباي دەگەن كىسى ورىستاردىڭ قازاق جەرىنە قونىستانۋىنا قارسى شىعىپ، ءبىر اربا ورىستى مۇسىلمان قىلىپ تاستاعانى ءۇشىن ساحالينگە جەر اۋدارىلىپ، سودان امان-ەسەن ورالعان ادام ەكەن.
— ءسىز قانداي وقۋ ءبىتىرىپ ەدىڭىز؟ — دەدى تازابەكتى تەكسەرىپ.
— ەشقانداي وقۋىم جوق. اكەم ەكى جاز مولداعا بەرگەن. سودان العان ءبىلىمىمدى ىستامبۇلدان وقىپ كەلگەن قاپەز دەگەن جىگىت ءبىراز جەتىلدىردى.
— قاي قاپەز؟ بايعابىلدىڭ بالاسى ما؟
— ءيا.
— ونى ءسىز قايدان بىلەسىز؟ ول جالاڭاش جاقتا تۇرماي ما؟
امال جوق، قالاي ارىزدان قاشىپ قۇتىلعانىن ايتۋعا تۋرا كەلدى.
— ە، ءبىزدىڭ قازاق بىرىگۋدىڭ ورنىنا ءبىرىن ءبىرى قوڭاشتاپ قۇريدى عوي. قاپەزدەن ۇيرەنسەڭىز، جامان ۇيرەنبەگەن شىعارسىز، — دەدى ءسال ويلانىپ.
— ەپتەپ ورىسشا دا وقي الامىن، — دەدى تازابەك اقىر ايتقان سوڭ، ءبارىن ايتايىن دەگەن ويمەن.
— ونى كىمنەن ۇيرەندىڭىز؟
— سوپىيا دەگەن ورىس قىزىنان. سولاردىڭ ءبىراز جىل مالىن باققان ەدىم.
— ە، ناعىز جان-جاقتى ءمۇعالىم ەكەنسىز عوي؟ وندا سول اراداعى ورىس بالالارىن دا وقىتىڭىز. سوندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ناعىز قىزمەتكەرى بولاسىز. ورىسشا بىلەتىن بولدىڭىز عوي وندا؟
— ەپتەپ قانا. ورىستا نەم بار، ءوز ءتىلىمدى وڭدىرىپ الايىن دا.
— جو-جو، ويتپەڭىز. تاۋدىڭ قۋىسىندا جاتقان كيتىڭگە ءدال ءقازىر ەشكىم ءمۇعالىم بولىپ بارا قويمايدى. ءسىز تەك ءارىپ ۇيرەتسەڭىز دە جەتەدى. ءتىلدى ولار سىزگە وزدەرى ۇيرەتسىن. ءسىز تەك جازۋدى ۇيرەتىڭىز!
تازابەك باسىن الىپ قاشتى، ءزارىپ تاقىمداپ قويمادى. اقىرى وعان كىتاپبەك تە بولىستى.
— ءاي، تازابەك، ورىسقا قازاق جازۋ ۇيرەتىپتى دەگەننىڭ ءوزى ءدارىپ ەمەس پە؟ نەگە قاشقاقتايسىڭ؟ كەلىس! — دەپ، ءسوزدى تۇيىندەپ تاستادى.
قاعاز، قالام، سيا تاۋىپ بەرەم دەپ، ءزارىپ بۇلاردى بىرەر كۇن ايالداتتى. اقىرى ءاربىر كەڭسەنى قاراقتاپ ءجۇرىپ، ازداعان قاعاز، ءبىر ۋىس قارىنداش تاۋىپ بەردى. كىتاپبەكتىڭ ارقاسىندا قوناتىن ءۇيدى دە، باراتىن باستىقتى دا — ءبارىن تاۋىپ تازابەك ولجالى ورالدى. ءبىراق بالانى وقىتا قويۋ وڭاي بوپ شىقپادى. وعان ەڭ اۋەلى مەكتەپ بولاتىن ءۇي كەرەك ەدى. بار جاعداي سوعان كەلىپ تىرەلدى. ونى شەشۋدىڭ امالىن كوبزيەۆ ايتتى:
— سەن، تازابەك، تابيعاتىڭنان باستاماشى ادامسىڭ. قازاقى ۇيدەن ورىس ۇيىنە كوشكەن تۇڭعىش قازاق بولساڭشى. قىس بويى وسىنداعى ورىس-قازاق جابىلىپ قاراعاي كەسەيىك. جاز شىعا تاعى جابىلىپ ساعان ءۇي سالىپ بەرەيىك. سول ۇيدە بالا وقىت، — دەدى.
وسى پىكىردى تاباي مەن جۇزىك قولدادى.
— ءبارىمىز بىردەي مالشى بولعانشا، سەن وقىمىستى بول، بالالارعا بىلگەنىڭدى ۇيرەت. ءبىز سەنى اش-جالاڭاش قالدىرمايمىز، — دەپ، تاباي ءبارى ءۇشىن ءبىر ءوزى جاۋاپ قاتتى.
كيتىڭدەگى بارلىق ورىس، تازابەككە ءتان ءتورت ءۇي قازاق ارا-بالتاسىن دايارلاپ، قىس بويى ورتا قاراعاي مەن شەت قاراعايدان اعاش كەستى. ءبارىن كوبزيەۆتىڭ ءوزى باسقاردى. ونىڭ: «مىنانى كەس!» — دەگەنىن كەسىپ، «مىناعان تيمە!» — دەگەنىنە تيمەدى.
جاز ورتاسىنان اۋا ءۇش بولمەلى اعاش ءۇي سالىنىپ ءبىتتى. ەڭ قيىنى ءۇش بولمەنى ءبىر جەردەن جىلىتاتىن پەش سالۋ ەكەن، ونى دا كوبزيەۆتىڭ ءوزى باسى-قاسىندا ءجۇرىپ ءبىتىرتتى. كىرپىش قۇياتىن قالىپتى دا ءوزى جاسادى، كىرپىش جاسايتىن توپىراقتى دا ءوزى تاپتى. بىلگىر ەكەنىن بارىنە مويىنداتتى.
تازابەك پەن ءشايى بۇل جاز جايلاۋعا شىقپادى. ءۇي سالىپ جاتقان ورىستارعا تاماق ازىرلەپ بەرۋدى وزدەرىنە بورىش سانادى. «جايلاۋدان ىزدەپ تاپپادىم»، — دەپ، ءبىر كۇنى كىتاپبەك كەلدى. كەيپى كوڭىلسىزدەۋ، شارشاڭقى. بىردەمە ايتقىسى كەلەتىنىن، ءبىراق قالاي، قايدا ايتارىن بىلمەي تۇرعانىن تازابەك ونىڭ مازاڭ تۇرىنەن تانىدى.
— كومەيىڭدە تۇرعاندى ءشايىنىڭ كوزىنشە ايتا الماي تۇرسىڭ با؟ وڭاشا شىعايىن با؟
— ايتارىم ايەلىڭە اۋىر تيە مە دەپ قورعانشاقتانىپ وتىرمىن. ايتپەسە ايتا بەرەمىن عوي.
— ايتا بەر ەندەشە.
— ءپىشان جايىندا ماعان كوپ اڭگىمە ايتىپ ەڭ. ءانىن ماقتاپ، قاپەزدەن العاش ەستىگەنىڭدى ايتقانسىڭ. مەن دە ءانى مەن اڭگىمەسىن ءبىراز ەستىگەن اداممىن.
— نە، قايتىس بولىپ پا؟
كىتاپبەك ۇندەمەي، مۇرتىن سيپالاپ ءبىراز وتىرىپ قالدى دا، ىشقىنا:
— وكىمەت اتىپ تاستاپتى، — دەدى.
— استاپىراللا، نە ءۇشىن؟ — تازابەك بەتىن سيپادى.
ءشايى سەلك ەتىپ، شوشىدى. تازابەك ءتىلىن جۇتىپ قويعان ادامشا ۇزاق ۇندەمەي قالدى. سونان سوڭ ىڭىرانا كۇرسىندى.
— نەگە اتىپتى؟
— باي بولىستىڭ بالاسى. ءوزى بولىس بولعان. ەلدى قاناعان دەپتى.
— باي بولعان، بولىس بولعان ادامنىڭ ءبارىن اتا ما؟ ول باي بولماسا، باسقا بىرەۋ باي بولادى. ەلدى انىمەن، ولەڭىمەن ريزا قىلعانى ەسەپكە الىنباي ما؟
— ونىڭ ءبارىن مەن بىلسەم، تازابەك-اۋ، ونى سەن دە بىلەر ەدىڭ عوي. قازاق دەسەڭ، وزىڭە تيەدى، قازاق وزىنەن وزىپ بارا جاتقاندى، وڭتايى كەلگەندە، ءبىر قاعىپ قالماي وتىراتىن با ەدى؟ ءوزىڭ دە كوردىڭ عوي ونى. سەنەن گورى ءپىشاننىڭ كورە الماستارى مىقتى بولعانى دا.
— اپىرماي، ءا؟ ءپىشاننىڭ ولگەنىنە قۋاناتىن قازاقتاردىڭ دا بولعانى-اۋ، ءا؟ بۇل زامان نە بوپ بارادى؟ ءپىشاندى ولتىرگەنمەن، ونىڭ ونەرى ولتىرگەندەرگە قونبايدى عوي.
— مەنىڭ ءبىر بولجاعانىم؛ بۇدان بىلاي ءپىشاندى جوقتاعان، ءانىن ايتقان ادامدار دا ءپىشاننىڭ اياعىن قۇشادى.
— ءيا، سويتەتىن شىعار. وندا، الدىمەن قاپەزدى ساقتاندىرۋ كەرەك.
* * *
كۇزدىڭ العاشقى سۋىعى ساي-سايدى تىنتە باستاعاندا تازابەك تە قىستىڭ قامىن ويلاي باستادى. اقىرى جۇزىكتىڭ ايتقانىن جۇزەگە اسىرۋعا بەل شەشتى. كوبزيەۆتىڭ ارباسىن الىپ، تابايلارعا سۋ بويىنان ءداۋ-داۋ تاستاردى قورا سالاتىن جەرگە تاسىتتى. كۇز تۇسە دوڭگەلەك كەڭ تاس قورا دايىن بولدى. سودان كەيىن عانا تازابەك بالا وقىتۋعا قامداندى.
سامەن، ابەن، قالي ۇشەۋىن جازۋعا ۇيرەتىپ كورىپ ەدى، ولاردان ورالبەكتىڭ دە قالعىسى كەلمەدى. امال جوق، وعان دا قاعاز، قارىنداش ۇستاتتى. ون شاقتى كۇننەن كەيىن كوبزيەۆ ولارعا ەكى نەمەرەسىن قوستى. ءبىرىن اراب، ەكىنشىسىن ورىس ارپىمەن وقىتۋ تازابەككە قيىنداۋ سوقتى، ءبىراق ءارى قىزىق، ءارى جاۋاپتى جۇمىس بولىپ شىقتى. ونىڭ وسى كۇيىن كورگەن كىتاپبەك ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلدى.
— اباجاداي ايۋ ادامنىڭ كىشكەنتاي قونجىقتارىمەن ويناپ وتىرعانى قىزىق ەكەن، ءا؟! سەنى ۇيەزگە ءزارىپ شاقىرىپ جاتىر. ءبىر ايداي بالا وقىتۋدىڭ ءادىل-امالىن ۇيرەتەدى ەكەن، — دەدى.
جاركەنتتە جاتاقحانادا جاتاتىن بولدى. وسەك وزەنىنە جاقىن شەتتەگى جارلاۋىت ۇستىندەگى كونە ءۇي ەكەن. بۇرىن اسكەرلەر جاتقان دەسەدى. توسەك-ورنىن كوتەرىپ كەلە جاتىپ الدىندا توسەك-ورنىن كوتەرىپ بارا جاتقان الدەكىمدى اينالىپ وتپەك بولىپ ەدى، سول ءسات اناۋ دا سولاي بۇرىلىپ، ەكەۋى سوقتىعىسىپ قالدى. ونىڭ دا، مۇنىڭ دا توسەك-ورنى جەرگە شاشىلدى.
— وي، تاكە، توسەك-ورنىممەن قوسا وماقاسا جازدادىم عوي، — دەدى الگى كۇلىپ. قاپەز ەكەن.
— وي، باۋىرىم! — دەپ، تازابەك قۇشاقتاي الدى.
ساعىنىسقان ەكەۋ بەتتەرىن بىر-بىرىنە ۇيكەپ ءبىراز تۇردى. سونان سوڭ ەڭ تۇكپىردەگى ەكى ورىندى يەلەندى. كوپتەن كوكەيىندە جۇرگەن ءبىر سۇراقتى تازابەك اقىرى انىقتاعىسى كەلدى:
— قاپەزجان، «كەيبىرەۋ بۇگىن تاتۋ، ەرتەڭ اراز» دەگەندى ساعان ايتقىزىپ جۇرگەن كىم؟
— باكەن عوي، — دەدى قاپەز كۇرسىنە جوتەلىپ.
— نەگە ارازداستىڭدار؟
— جومارت ايتپادى ما؟
— باكەن تۋرالى ءتىس جارعان ەمەس.
— بالكىم، بۇل اڭگىمەنى ول كەيىنىرەك ەستىگەن شىعار وندا. مۇنىڭ انىق-قانىعىن مەن ءوزىم سودان ەستىدىم. باكەننىڭ شەشەسى ءوزىڭ تويىندا بولعان تۇنىق قاريانىڭ قارىنداسى عوي. قانداي كەگى، نەندەي ءوشى بارىن قايدان بىلەيىن، ۇستىڭىزدەن ۇيەزگە تۇسكەن ارىزدى باكەن جازىپ بەرىپتى. جەكجاتتارى ما، تۋىستارى ما، الدەكىم ۇيەزدە ۇلكەن قىزمەتكەر كورىنەدى. سونى ارقالانىپ، بالكىم، اقىلداسىپ ىستەگەن ارەكەتتەرى شىعار. سونى بىلگەن سوڭ، باكەنگە بارمايمىن با؟ «مۇنىڭ نە؟» — دەيمىن عوي باياعى. «قاتىنىن مەنەن قىزعانىپ، قايناعامنىڭ تويىن سول ءۇشىن بۇزدى»، — دەدى بەتى بۇلك ەتپەي. ولاي ەمەسىن باسقا بىلمەسە دە، مەن بىلەم عوي. «وتتاما!» دەدىم.— «ونداي وتىرىگىڭدى مەنەن باسقاعا ايت!» بەتپاق ەكەن. «سەن جىبەكپەن تانىسۋعا كەلگەندە، ايەلىنىڭ قاسىندا تۇرعانىمدى كورگەن. ءوڭى بۇزىلىپ، سوندا-اق سويقان شىعارماق بولعان»، — دەدى.
مۇرتىنىڭ شەتى جىبىر ەتىپ، تازابەك شىتىنا جىميدى.
— شەبەر ەكەن. سىرتقا شىققاندا شايىگە قول جۇگىرتكەنى راس. دەنەسى ءداۋ بولعانمەن، كۇيەۋىڭنىڭ قيمىلى ءماز ەمەس شىعار دەگەندەي بىردەمە ايتىپتى. ءشايى دە شاعىپ السا كەرەك. «وندا قاتىنىڭدى ءبىر ءتۇن قوينىنا ساپ كور»، — دەپتى.
— ويباي-اي، ولتىرگەن ەكەن عوي؟! بولدى، ءتۇسىندىم. ونىڭ ناعاشى جۇرتى تۋرالى اۋىلداستارى: «اۋىلى — تۇيىق، اكەسى — تۇنىق، بالاسى سۇيىق، جۇرمەڭدەر جۋىق، بويىڭا قالار بىردەمەسى جۇعىپ»، — دەپ ءاجۋالايدى ەكەن.
قاپەز بۇلار كەتكەن سوڭ جەتىسۋ وبلىسىندا ۇلت ماسەلەسىن باسقاراتىن وراز جاندوسوۆپەن تانىسىپتى. قياق مۇرت، ناعىز قىرمىزى جىگىت دەيدى. كەلگەن جەرىنەن ءا دەگەندە: «اۋىلدارىڭدا اقىن، انشى-كۇيشى بار ما؟» — دەپ سۇرايتىن كورىنەدى. بىرەۋلەر. «بار»، — دەپ، قاپەزدى ايتسا كەرەك. شاقىرتىپ الىپ، بەس كۇن بويى ەلدى بىرگە ارالاپتى. ءاندى ۇندەمەي، الدەنەنى ويلاپ وتىرعان ادامشا، اينالاسىنداعى ەلدى ۇمىتىپ كەتكەندەي تىڭدايدى ەكەن. شالتابايدىڭ ءانى مەن ءوزىنىڭ «دۇنيە-ايىن» قايتا-قايتا ايتقىزىپتى. «بۇرىنعى قازاق باتىر دا اقىلدى. بىزدە ءبىرى بار بولسا، ءبىرى جوق»، — دەپ، ءوزىن دە، وزگەلەردى دە قومسىنىپ وتىرىپتى. «بىزگە قۋات بەرەتىن اتا-بابانىڭ تاريحى عوي. تازابەك، ساۋرىق، شالتابايلار ولەتىن جەرىن بىلمەدى دەيسىڭ بە؟ ولسەك ولەيىك دەپ تاۋەكەلگە مىنگەن، ءبىراق «قاناتىنان قايرىلىپ، جارعا قونعان جاندار عوي»، — دەپتى. «وي، و كىسىنىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ تاۋىسا المايمىن. قالىڭ ورماننىڭ ىشىندە وقشاۋ تۇرعان ءبىر بايتەرەك!» — دەپ ءسۇيسىندى. ءوزى كورمەسە دە، قاپەزدىڭ سوزىنە قاراپ، تازابەك تە ورازدى ويشا باعالادى. كىم بىلەدى، قازاققا قۇداي كەرەك كەزىندە ءبىر باعلاندى بەرگەن شىعار؟!
وراز ءپىشان جايىندا كوپ اڭگىمە ايتىپتى. كوكسۋ-قاراتالدى ارالاپ، ونىمەن دە ءبىراز كۇن بىرگە بولىپتى. «اندەرى ادەمى ەكەن. كورە الماسى دا كوپ ەكەن. اكەسى باي، ءوزى بولىس بولعان، الدىنان ادام قيا وتپەگەن سەرى ەكەن. «جاۋىز كوپ شىعار، بايقاپ ءجۇر» دەپ اقىلىمدى ايتتىم»، — دەپتى.
قارقاراعا كەلگەندە قاراتايدى تىڭداپتى.
«كوڭىلىڭە كەلمەسىن، قاپەز، مىنا شاكىرتىڭ سەنى شاڭ قاپتىرادى. تاربيەسىن سەن بەرسەڭ، داۋىسىن قۇداي بەرگەن ەكەن»، — دەپتى. الماتىعا جىبەر، بۇل بالانى وقىتايىق، ويتپەسەك، وبال بولادى. ونەردى ءبىلىم دەمەمەسە، وشەدى»، — دەپتى.
ورازدىڭ ءار ءسوزى تازابەكتىڭ دە كوكەيىندە جۇرگەن ءسوز سەكىلدى.
— سويتە تۇرىپ، ءپىشاندى نەگە اتقىزىپتى؟
— وراز ول كەزدە قىزمەتى ورلەپ، تاشكەنگە كەتكەن. ءپىشاننىڭ ايەلى ورازعا بارىپ، اتىلماسىن دەگەن قاعازدى الىپ كەلگەنشە مۇنداعىلار اتىپ ۇلگەرىپتى. ادەيى اسىقتى ما، جازۋ سولاي ما، — ءبىر قۇداي بىلمەسە، باسقا ەشكىم بىلمەيدى.
— اپىرم-اي، قولى قالتىراماي قالاي اتتى ەكەن، ءباتشاعارلار؟! بۇل ادەت ءورشي بەرسە، ءالى تالايدان ايرىلارمىز.
— ءبىلىم از جەردى بالە-جالا يەكتەيدى، وقۋ كەرەك، وقىتۋ كەرەك، تاكە. «ءبىلىمدى ادام ءبىلىمدى ادامدى تەز تۇسىنەدى»، — دەيدى وراز. — «ءبىز ەل بولۋ ءۇشىن، اۋەلى ءبىلىمدى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى ادامدار ابدەن كوبەيسە، ءوز ەلىمىزدى ءوزىمىز باسقارامىز». پاتشا وكىمەتى ءبىزدى ءبىلىمسىز ەتىپ ۇستادى، ويتكەنى قاراڭعى ەلدى باسقارۋ وڭاي دەپ ويلادى، ول ايتقانىڭا كونە بەرەدى. ال ءبىلىمدى ادام تەك كوزى جەتكەنىنە عانا سەنەدى.
ءبىر اي وقىعاندا، تازابەكتىڭ ءبىر تانىعان تاعى ءبىر قازاعى احمەت بايتۇرسىن ۇلى بولدى. ءسوزدى دۇرىس جازۋدى ەمىلە دەيدى ەكەن، و كىسىنىڭ ايتۋىنشا ەمىلە ءتىلدىڭ تابيعاتىنا قاراي ءتۇزىلۋى ءتيىس ەكەن دە، ال ءتىلدى زورلاپ ەمىلەگە باعىندىرۋعا بولمايدى ەكەن. قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن، تاتار، باشقۇرت، نوعاي — ءبارىنىڭ ءتىلى تۇرىك بولسا، سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءتۇزۋ تۇرىك ءتىلى قازاقتا كورىنەدى. «ءيتىڭ جامان»، — دەسە، نامىستاناتىن قازاق مۇنى ەستىگەندە قالاي ماقتانباسىن؟ اراپ ارپىمەن جازىلاتىن توتە جازۋدى بۇكىل تۇرىك حالقىنا تاراتقان دا سول كىسى ەكەن.
وقۋلارى اياقتالعان سوڭ، تاباي ەكى ات الىپ كەلىپ، قاپەزدى كيتىڭگە اكەتتى. ءبىر اپتا ءجۇرىپ، قاپەز كيتىڭدى دە، كىتاپبەكتىڭ اۋىلى ىرگەتاۋ مەن كورشى جالايىرلاردىڭ ارالتوبەسىن اسىپ، جۇماتاي وتىرعان شىڭعىس سايدى ارالاپ قايتتى. تورىندە وتىرىپ ءپىشاننىڭ «دۇنيە شىركىنىن» شىرقاپ قويا بەرگەندە، جۇماتاي شىر ەتە قالدى: «اينالايىن قاپەزجان، اينالا اعايىن وتىر دەگەنمەن، اعايىننىڭ دا الاسى مەن قۇلاسى بار. قۇلاعى شالسا، ارىز جازىپ جىبەرەتىن كورە الماستارى دا بار. ايتپاشى ءپىشاننىڭ ءانىن!» — دەدى جالىنىپ. قاپەز كۇڭك ەتتى. «اداممەن بىرگە ءان ولمەيدى عوي»، — دەپ قايتىپ ۇندەمەدى، ءان دە ايتپادى. تەك كيتىڭگە قايتا ورالعاندا عانا: «جۇرتتا ءبىر ۇرەي بار. سول ۇرەي ماعان دا كىرە باستاعان سەكىلدى»، — دەدى. — وسى كۇنىمىزگە زار بوپ جۇرمەس پە ەكەنبىز؟»
ول سوزدەن تازابەك تىكسىنگەنمەن جاۋاپ تاۋىپ ايتا المادى. ءبىراق قاپەزدىڭ الدەبىر اۋىر ويدان ارىلا الماي جۇرگەن ادامشا قايتا-قايتا كۇرسىنىپ، قايتا-قايتا ويلانىپ قالىپ جۇرگەنىن بايقادى. «بايقا! — دەدى كەتەرىندە بۇعان. — قازاق باۋىرمال حالىق قوي. الايدا ءىشتارلىعى جوق دەي المايمىن».
* * *
بالا وقىتۋدىڭ وسىنشاما قۋانىش ەكەنىن تازابەك بولجاي الماپتى. ءبىر ءارىپتى ۇيرەنگەنىنە سونشالىق قۋانعان بالانى كورگەندە، توبەسى كوككە جەتكەندەي كوڭىلى كوتەرىلدى. بىرەر ايدا بارلىق ءارىپتى ۇيرەنىپ ءبىتتى. ءسوز قۇراپ ۇيرەنۋ بالالاردى دۇنيەنىڭ كىلتىن ۇستاعانداي قۋانتتى. بالانى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، بالا بولا ءبىلۋ قاجەت ەكەن. قانداي عاجاپ جاراتىلىس؟! قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قىم-قيعاش مىنەزدى بايقايسىڭ. ءورشىپ كەتۋى مۇمكىن ورەسكەلدىكتى دە كورەسىڭ. قورقاسىڭ، قۋاناسىڭ، سۇيسىنەسىڭ — ءبارىن باستان كەشەسىڭ، بارىنە بال اشاسىڭ. ەلىڭدى ەسەيتۋ ءۇشىن بار بىلگەنىڭدى بالاعا ۇيرەتۋ كەرەك ەكەن. بالا كۇنىندە ادىلدىك پەن ادالدىق كورمەگەن ادام كەيىن ونى قايدان ۇيرەنەدى؟ ۇيرەنسە جاقسى، ۇيرەنبەسە الدەكىمنىڭ ىقپالىمەن ىعىپ كەتپەس پە؟
بالا وقىتادى ەكەن دەگەندى ەستىپ، جاقىن ماڭايدان بالالارىن اكەلە باستاعاندار كوبەيدى. وعان تازابەك قاباق شىتپادى. قايتا وتە قاجەت ءىس اتقارىپ جاتقانىنا ءوزى سەندى.
«باسقاسىن قايدام، بۇل وكىمەتتىڭ ەڭ دۇرىس ءىسى — وقى دەگەنى. بالانى عانا ەمەس، بۇكىل قازاقتى وقىتۋ كەرەك»، — دەگەن قاپەزدىڭ قۇلشىنىسىن كۇن وتكەن سايىن تەرەڭ تۇسىنە باستاعانداي. بالالاردىڭ وقىپ-بىلگەنىنە قىزىققان ءشايى ءوزى دە سولارمەن بىرگە وقىپ-ۇيرەنە باستادى.
«تايكەن، — دەدى ءبىر كۇنى ءشايى ەركەلەي ءسۇيسىنىپ، — ساعان تاعى ءبىر وقۋشى كەلەم دەپ تالپىنىپ جاتىر عوي».
«ءجۇز وقۋشى اكەلسەڭ دە كوپ دەمەيمىن، شايكەنتاي. از بوپ اركىمگە الاڭداعانشا، كوپ بوپ اركىمدى الاڭداتىپ جۇرمەيمىز بە؟»
ءومىر ءوز ارناسىنا ءتۇسىپ، تىرشىلىگى تۇزەلە باستاعانداي ەدى. ىشتەي شۇكىر ەتەتىن 1923-جىلدىڭ جازىندا ومىرگە ءۇشىنشى بالاسى كەلدى. ونىڭ اتىن ەل-جۇرت كەڭەسبەك دەپ قويدى. كەڭەس زامانىندا تۋعان سوڭ، وعان تازابەك قارسى بولمادى.
اعايىنى تاتۋ، كوبزيەۆ باستاعان كورشىلەرى سىيلاس، مالى باعۋلى — ءبىر بەرەكەلى شاق باسىنا ورناعانداي ەدى. ءبىراق ۇيىرىلگەن بۇلتتاي باسىنان كەيبىر وي كەتپەي قويدى.
«ءپىشاندى اتۋ كىمگە قاجەت؟ وكىمەتكە مە، وعان ءوش الدەكىمگە مە؟ الدە ەكەۋىنە دە مە؟
* * *
ەل جايلاۋدان قايتىپ، انە-مىنە بالا وقىتۋدى قايتادان باستارمىن دەپ وتىرعاندا، تازابەكتىڭ ويىنا كەنەت ءبىر شەشىم كەلە قالدى. دەرەۋ اتىنا ءمىنىپ، كيتىڭ سۋىن بويلاپ تابايلار وتىرعان قوراعا قاراي بەت الدى.
«سەن دە كارتوشكە ەك، ءسابىز سال. ورىستىڭ جاقسىسىن سەن ۇيرەن، قازاقتىڭ جاقسىسىن مەن دە ۇيرەندىم عوي»، — دەپ كوبزيەۆ قويماي جۇرگەن. «جاۋىن كوپ، سۋعارماسا دا بولادى»، — دەگەن. «سۋعارا الساق، ءتىپتى جاقسى ەمەس پە؟» — دەپ ءتۇيدى تازابەك.
اقىرى ارىق تارتۋعا بولاتىن قىلتانى تاپتى. قاراساي دەپ اتالاتىن سايدان ەكپىندەپ جازىققا شىققان سۋ ءداۋ سوپاق تاستىڭ تۇبىنەن كىلت سولعا بۇرىلىپ كەتەدى. ءبارى جابىلىپ سول ءداۋ جارتاستى جارتى ادىم جەرگە قوزعالتسا، سۋ ءوز ەكپىنىمەن جاعاعا شىعا جونەلەيىن دەپ تۇر. كوبزيەۆتىڭ ءوزىن، ونىڭ ەكى بالاسىن، ءبارىن اتقا مىنگىزىپ، سول تۇيەجارتاستىڭ جانىنا الىپ كەلدى دە:
— ال، قاراڭدارشى. مەنىڭ نە ويلاعانىمدى تابىڭدارشى، — دەدى.
— ۇقتىم، — دەدى كوبزيەۆ كوزى كۇلىم قاعىپ. — سەن بۇيتپەسەڭ، تازابەك بولامىسىڭ؟! بالالار، كوردىڭدەر مە، مىنا جارتاستى ارى جىلجىتىپ، مىنا ارادان تازابەك ارىق تارتپاق. قالاي، شامامىز جەتە مە؟
— جەتەدى، پاپا!
— جەتەدى، — دەستى ءبارى.
— ەندەشە، كوكتەم شىعىسىمەن قولعا الامىز. ول ارىقتى تايكەن توعان دەپ اتايمىز.
...كوكتەمدە جەر ءجىبىپ جاتقان قولايلى شاقتا ون ەكى ادام ءبىر ايعا جەتپەي ءبىر جارىم شاقىرىم جەرگە تەرەڭ توعان تارتىپ ءبىتتى. ەندى تەك ءداۋ جارتاستى جىلجىتۋ عانا قالدى. كىتاپبەكتەن ەكى تۇيە سۇراپ اكەلىپ، ارقانمەن جارتاستى شالىپ بايلادى دا، تازابەك ءوزى جارتاستىڭ جان-جاعىن تىزەدەن تومەن قازىپ شىقتى. سونان سوڭ كوبزيەۆكە قوس تۇيەنى ءبىر ساتتە ايدا دەپ بۇيىردى. كوبزيەۆ تە قاراپ تۇرماي:
— ال جابىلايىق! — دەدى جارتاسقا لاپ بەرىپ.
باقىرىپ ەكى تۇيە تارتقاندا، جارتاستىڭ ءتۇبى ءبىر سولق ەتتى. جان-جاعىنداعى توپىراق قوپارىلىپ بارىپ قايتا ورنىنا ءتۇستى.
— ەندى كەتەدى، كانەكي ءبىر كەزدە يتەرىڭدەر! — دەدى تازابەك جارتاستى يىعىمەن ىشقىنا يتەرىپ.
سوپاق تۇيەتاس جانتايا بەرىپ سۋ ارناسىنا كولدەنەڭىنەن سۇلاپ ءتۇستى. جارتاسقا سوعىلعان سۋ اپ-ساتتە كوتەرىلىپ، جاعاعا قاراي جىلجي جونەلدى. كوبزيەۆ بالا-شاعاسىمەن قۋانا شۋلاپ جاعاعا لىقسىعان سۋدى كەتپەنمەن جەتەكتەپ ارىققا قاراي الىپ ءجۇردى. ارىققا سۋ لاپ قۇيىلعاندا، قاراپ تۇرعان ءبارى الاقايلاپ سەكىرىستى.
— تەرەڭدەتەيىك! سۋ كوبەيسىن! — دەپ، كوبزيەۆ سۋدىڭ كومەيىنە كەتپەنىن قارش ەتكىزدى. بەت-اۋزىنا، ءۇستى-باسىنا شاشىراعان سۋعا شاشالا كۇلدى.
ءوستىپ تايكەن توعان 1924-جىلى ومىرگە كەلدى. وسىدان باستاپ ونى وسى ارانىڭ قازاعى عانا ەمەس، ورىسى دا تازابەكتى باس مۇراپ دەپ ماداقتايتىن بولدى.
كارتوشكە ەگەم دەگەن ورىس-قازاققا سۋعارمالى جەردى كوبزيەۆ ءبولىپ بەرە باستادى. قازاقتان تەك تاباي مەن تازابەك قانا جەر الدى. قالعان قازاققا: «كەلەسى جىلى كورەرمىز»، — دەپ، سىرعي جاۋاپ قاتتى.
كوبزيەۆتەن تۇقىم الىپ، تازابەك پەن تاباي ءبىراز جەرگە كارتوپ ەكتى.
— ولار نە ىستەسە، ءبىز دە سونى ىستەيىك. ۇيرەنبەيتىن نەسى بار؟ — دەپ، تاباي ەگىنشى بولعانىنا قۋانىش ءبىلدىردى.
* * *
تازابەك الدەنەدەن ويانىپ كەتتى. ءشايى قاسىندا ءبىر جامباستاپ جاتىر ەكەن. نە بىرەۋ، نە بىرنارسە وياتپاسا ادام بەكەردەن-بەكەر ويانا ما؟ ءبىراز ويلانىپ جاتىپ ەدى، كەنەت كوز الدىنا قاراعاي ورمان ەلەستەي قالدى. تالاي جىل اراسىندا جىلقى باققان قاراعايدىڭ شايىر ءيىسى كوكىرەگىن قاپقانداي بولدى. بىرگە وسكەن باۋىرىنداي بولىپ كەتكەن قاراعاي شىركىندى قاتتى ساعىنعان ەكەن-اۋ؟!
تاۋ بوكتەرلەگەن قاراعاي ورمانعا ارالاس ورمان ەش ۇقسامايدى. ارالاستىڭ اتى — ارالاس. سىبدىرى دا، سىقىرى دا، شۋىلى دا ءبىر باسقا. قاراعاي ورمان قاتتى جەل سوقسا شايقالا تەڭسەلىپ، توبەڭنەن اسپان قۇلاپ كەلە جاتقانداي قورقىنىشتى ءۇن شىعارادى. سىنىپ كەتەردەي سىزداپ سىقىرلاپ، مىڭ سان قاراعايدىڭ سۇراپىل گۋىلىنەن قارا جەر قاق ايىرىلىپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى. ءاربىر قاراعايدىڭ ءۇنى وزگە قاراعاي دىنىمەن بىردەي. ءبارى قوسىلعاندا جەر-كوكتى توڭكەرىپ جىبەرە جازدايدى.ونداي قۇدىرەت وزگە ورماندا جوق. قاراعاي جارىقتىق مايىسپايدى، قيسايمايدى، ەڭكەيمەيدى، يىلمەيدى — تەك تەڭسەلەدى. تىك بويلاپ وسەدى، تىك تۇرىپ ولەدى. ونىڭ ومىرىنە ەشبىر اعاشتىڭ ءومىرى ۇقسامايدى. شىركىن-اي، بۇگىن بارىپ ورتا قاراعايدى ءبىر ارالاپ قايتار ما ەدى؟ جالاڭاشتىڭ، ەكى اشانىڭ قاراعايى قانداي ەدى؟! ەتەگىندە تۇرىپ جەل شايقاعان سارىنىن زارەڭ ۇشىپ تىڭدار ما ەدى؟ كىلەڭ قاراعاي وسكەن تازا ورماندى كورمەي-بىلمەي-اق كوپ جۇرت بۇل دۇنيەدەن ءوتىپ جاتىر-اۋ! كورمەگەن سوڭ ولار ونداي ورماندى ساعىنبايدى دا عوي.
تار ءۇي تىنىسىن تارىلتىپ بارا جاتقانداي بولدى. اقىرىن تۇرەگەپ، شاپانىن جەلبەگەي جامىلدى. ءشايى ويانىپ كەتتى.
— تايكەن! جاي ما؟
— ءجاي. تۇزگە شىعىپ كەلەيىن.
سىرتقا شىعىپ تا قاراعايدى ۇمىتا المادى. قاراعاي ورماننىڭ ىشىندە جۇرسە دە، قازاقتىڭ قاراعايداي بولا المايتىنىنا تاعى كەيىدى. انا جاقتا قاپەز، مىنا جاقتا كىتاپبەك، اتىلىپ كەتكەن ءپىشان — ءبارى جەكە-جەكە ءبىر قاراعاي، اندا ءبىرى، مىندا ءبىرى، تەڭسەلىپ تۇرا قالاتىن تۇتاستىعى جوق، اندىز-اندىز. قىلقاندى ورماننىڭ كۇركىرەگەن قاھارىن دا، جاپىراقتى ورماننىڭ جاپا-تارماعاي شۋىلىن دا جەل تۋدىرادى. «زامانا — سوققان جەل» دەيدى قازاق. باستان كەشپەسە، تاسقا باسقانداي قىلىپ قالاي ايتادى؟ باباسىنا قونعان ب ا ق، زامانىن اينالىپ كەلىپ، بالاسىنا نەگە قونباسىن؟ قاسقايعان قاراعايداي قايسار قازاق ەل تىزگىنىن ءوز قولىنا تاعى قايتا الار ما ەكەن، الماس پا ەكەن؟
كەنەت كوزىنە قىسقى قاراعاي ەلەستەدى. نايزاداي باسىنا تۇراقتاي الماعان قار قاراعايدىڭ ەتەك جاعىنا جابىسادى. «قارا جەردىڭ ولگەنى — قار استىندا قالعانى» دەگەن بار. ول ولگەنگە جاتا ما، بۇركەنىپ دەمالعانى دا. قارلى دالادا اتىنان جىعىلىپ جاتقان جالعىز ورىس وقىس ەسىنە ءتۇستى. نەگە جالعىز؟ اكەسى تازابەكتىڭ قولىنان قازا تاپقانىن سول ورىس ءبىلدى مە ەكەن؟ بىلسە، اتقا وڭگەرىپ اكەلە جاتقان جولدا ءبىر سەزدىرەر ەدى عوي؟ جوق، الدە ول مۇنى اڭدىپ ءجۇرىپ ءوزى اراندادى ما ەكەن...
ءتۇھ، كىسىنىڭ ويىنا قاي-قايداعى تۇسەدى ەكەن-اۋ!
** *
جەتىگە تولىپ قالعان ورالبەك تىم ەركە. ونى ەشكىم بەتىنەن قاقپايدى. ءشايىنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە ءبىر عانا تۇيتكىل بار: انا بالەگە تارتىپ كەتپەسە ەكەن دەپ ۇرەيلەنەدى. الايدا مەنىڭ انالىق مەيىرىمىم مەن تايكەننىڭ اكەلىك ىقىلاسى ونى جاقسىلىققا جەتەلەيتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەدى. ورالبەكتىڭ الدەنە سۇراعالى كەلە جاتقانىن ءشايى ونىڭ جىپىلىقتاعان كوزىنەن اڭعاردى.
— و نە، بالام؟ بىردەمە ەسىڭە ءتۇستى مە؟
— ءيا، اپا. مەنىڭ اكەم باتىر ما؟
— ءيا، باتىر.
— اقىلدى ما؟
— اقىلدى.
— مەن قاشان سونداي بولام؟
— ۇلكەيگەندە.
— قاشان ۇلكەيەم؟
— اكەڭدى تىڭداساڭ، سوعان ۇقساساڭ، مەنى رەنجىتپەسەڭ، تەز-اق ۇلكەيىپ كەتەسىڭ.
— مەنىڭ تەز ۇلكەيگىم كەلەدى.
— كەلشى، توبە شاشىڭنان ءبىر يىسكەپ قويسام، تەز ۇلكەيە باستايسىڭ.
* * *
ەل جايلاۋعا ەندى شىعايىن دەپ جاتقان كەز بولاتىن. كەڭەسبەك ەڭبەكتەپ كەلىپ تازابەكتىڭ تىزەسىنە سۇيەنىپ تۇرا باستادى. تازابەك كوتەرىپ الىپ مۇرنىنان يىسكەدى.
— شايكەن، مەنى جاقسى كورەسىڭ بە، كەڭەسبەكتى مە؟
— سەن بولماساڭ، كەڭەسبەك قايدان پايدا بولادى؟
— بۇلتارماي ايتشى!
— سەنى جاقسى كورەم.
— سوعان سەنە الماي تۇرمىن. مەن ءولىپ قالسام، باسقا كۇيەۋگە ءتيىپ كەتەسىڭ، ال كەڭەسبەكتى باسقا بالاعا ايىرباستامايسىڭ عوي؟
— ايىرباستامايمىن، ارينە.
— ال مەنى ايىرباستايسىڭ.
— جوق، ايىرباستامايمىن. سەن ويتكەنى بۇكىل ءومىرىمنىڭ ءبىر عانا وزەگىسىڭ. وزەگى جوق اعاش وسىپ-ونە مە، ءوزىڭ ويلاشى؟
— ولاي ويلاساڭ، مەن دۇرىس ۇيلەنگەن ەكەم.
— قىزىقسىڭ، تايكەن. قاي-قايداعىنى ايتقانىڭ نە؟ نەمەنە، ءتۇس كوردىڭ بە؟
— ءتۇس ەمەس، وي عوي، شايكەن، وي.
— ونداي ارام ويدى ويلاما. سونشاما سەرگەلدەڭ كۇندەردەن امان وتكەندە، ەندى نە بولسا سونى ويلاعانىڭ نە؟
— سەنى جاقسى كورەم عوي. سونان سوڭ ويلايمىن.
مۇنداي اڭگىمەنى نەگە قوزعاعانىن تازابەك ءوزى دە بىلمەدى. ءسىرا، ءشايىنى سويلەتكىسى كەلگەن بولار.
تازابەك اتىنا ەندى مىنە بەرگەندە، قاسىنا ورالبەك جۇگىرىپ كەلدى.
— اكە، مەن دە بارايىنشى!
تازابەك تەز جاۋاپ بەرە المادى. جاڭا كورىپ تۇرعانداي، قولىنداعى قامشىسىن ارى اۋداردى، بەرى اۋداردى. ءبىر وي ساپ ەتە قالىپ، بالاسىن سىناپ كورگىسى كەلدى.
— ەكەۋمىز بىردەي كەتىپ قالساق، گۇلسان مەن كەڭەسبەككە شەشەڭنىڭ ءبىر ءوزى قاراي الا ما؟ قاراسا دا، شارشاپ قالاتىن شىعار؟ الدە كەتە بەرەيىك پە؟
— جارايدى، بۇل جولى قالا تۇرايىن.
— سويتە عوي. ءوي، وزىمە تارتقان اقىلدى كۇشىگىم!
ورالبەكتىڭ بۇل قىلىعىنا تازابەك ءدان ريزا بولدى: ويىن ەكى ايتقىزباي ۇعا قويدى. انا بالەگە تارتىپ كەتە مە دەگەن قۇپيا كۇدىگىن ونىڭ وسىنداي قىلىعى ۇنەمى جۋىپ-شايىپ كەتەدى. ۇعىمتال، ۇقىپتى بولاتىن سىياقتى. ءشايىنىڭ قانى، مۇنىڭ مەيىرى زايا كەتپەيتىن شىعار.
قازاقتا «ىشتەن شىققان شۇبار جىلان» دەگەن ءسوز بار. جۇرت قانشا جامانداسا دا، ءوز بالاڭ وزىڭە ءبارىبىر ىستىق كورىنەدى. سودان بولار، تايكەن توعاننىڭ باسىنا كۇندە ءبىر رەت بارىپ قايتپاسا، ىشكەن اسى بويىنا سىڭبەيتىنگە اينالدى. ارىقپەن سۋدىڭ زىرقىراپ اققانىنىڭ ءوزى قانداي ادەمى! ءبىر جارىم شاقىرىم جەر وزەننەن ءبولىنىپ اعىپ بارىپ قايتادان وزەنگە كەلىپ قۇيادى. بەكەر اقپاي، ەلگە بەرەكە سىيلايدى. ورىس پەن قازاقتىڭ باسىن قوسقان ارىق.
...تازابەك وزەنگە كولدەنەڭىنەن سۇلاپ جاتقان سوپاق تاسقا ۇزاق قاراپ تۇردى. قانشاما جىل سۋعا ءتوسىن توسىپ بەكەر تۇردى ەكەن؟ ەندى ونى ارىققا بۇرىپ، قىزمەت جاساپ جاتىر. ءوز ورنىن تاپتى. اتىنان ءتۇسىپ، مۇزداي سۋعا بەتىن جۋدى. ونە بويى لاپ تىتىركەندى. ورنىنان تۇرەگەپ اتىنا قاراي جۇرە بەرگەندە، قارسى الدىندا مىلتىعىن كەزەنىپ تۇرعان تانىس ورىستى كوردى. ايدالادا اياعى سىنىپ جاتقاندا اتقا وڭگەرىپ ۇيىنە اپارعان ورىسى.
قامشىسىن ىڭعايلاپ، ورىسقا قاراي ىشقىنا ۇمتىلدى. كەۋدەسىن قاپقان ىستىق وت جارق ەتىپ جانارىنان توگىلىپ كەتتى. ۇڭىرەيگەن قاراڭعى تۇڭعيىق زىمىراتا جۇتىپ بارا جاتتى. تۇڭعيىققا زىمىراپ سۇڭگىپ بارا جاتقان ساۋلەنى شىبىن جانى شىرقىراپ قۋىپ بارا جاتتى. سونان سوڭ ءبارى لىپ ءسوندى.
ءتۇيىن
شەشەسى شايىگە: «جايلاۋعا ەلدىڭ الدى شىعىپ، ارتى جاڭا شىققالى جاتقاندا تۋعانسىڭ»، — دەيتىن. سەكسەن بەس جاسىن بالالارى سول جوبامەن جاساپ جاتىر. كوكتالدىڭ «بەلجايلاۋ» دەيتىن مەيرامحاناسى قوناقتارعا لىق تولى. اسابانىڭ داۋسى تاۋدان قۇلاعان تاسقىنداي ءبىر تولاستار ەمەس: ماقتايدى، ماداقتايدى، ايتەۋىر، ەسەدى، كوڭىلدەندىرگىسى كەلەدى. ءشايىنىڭ ءجۇزى كۇلگەنمەن، كوڭىلى كوتەرىلەر ەمەس. كوز الدى تولعان ەلەس، ويى ويران-اسىر. قانشاما تالپىنسا دا، ون التىنشى جىلعىدان ارىنى ويىنا تۇسىرە المادى: ءدال ون التىنشى جىلى تۋىپ، سول جىلى تۋا ساپ ەسىن ءبىلىپ كەتكەن ادامداي. ار جاعىندا ءومىرى جوق سەكىلدى. بار عوي، ءبىراق سونىڭ ءبارىن سۇم كەزەڭ جويىپ، جۇتىپ قويعان ءتارىزدى.
«باقىتتى انا، باقىتتى اجە» دەيدى اسابا. شىنىندا باقىتتى ما ءشايى؟ باقىتتى بولار ەدى، قاسىندا تاۋداي بوپ تايكەنى وتىرسا. جاسى جەتىپ جەر قوينىنا كىرگەن تاباي مەن جۇزىكتى، ولاردان ارعى-بەرگىنى ايتپاعاندا، ەكى بىردەي ۇلى ورالبەگى مەن كەڭەسبەگى، اعىنتاي باۋىرىنان قالعان جالعىز تۇياق سامەنى، ونىڭ سوڭىنان ەرگەن ابەن، جاقسىبالا مەن تاۋىربەك وسىندا وتىرسا. جانىن تۇسىنەتىن، جاعدايىن بىلەتىن جامەش پەن جومارت تا جوق. انىمەن جەر-كوكتى ەركەلەتكەن قاپەز دە، مەنىڭ بولاشاعىم دەپ ول باعالاعان قاراتاي دا جوق. وڭكەي جوق. وڭكەي جاقتىڭ جوقتاۋشىسى قالاي باقىتتى بولادى؟ ءتىرى وتىرعان سوڭ، كوپ جاساعان سوڭ، ءبارى باقىتتى دەي بەرەدى.
ءشايى، تەگى، ءبۇتىن ءومىر ءسۇرىپ كورمەگەن ەكەن: ىلعي جوعالتۋ، ايرىلۋ. ءار جاقىنىن جوعالتقان سايىن ءوز ءومىرىنىڭ دە بەلگى ءبىر ءتۇيىرىن سونىمەن بىرگە جوعالتىپ وتىرىپتى. ايرىلماعان ادامى قالماپتى.
كەنەت اسابا ساڭق ەتتى:
— قيىن كەزدە دە، قۋانىشتى كەزدە دە قاسىندا بولعان قامقورشىسى قالي اعاعا ءسوز بەرەمىز!
شۇكىر، بۇل بار ەكەن عوي!
— ءشايى جەڭگە! انامداي بولعان اسىل جەڭگەم، ەكەۋمىز نە كورمەدىك؟ كىمدەردى بىلمەدىك، كىمدەردەن ايرىلمادىق؟! قۇداي بۇيىرتسا، وسى كۇزدە مەن سەكسەنگە كەلەم. ارامىز بەس-اق جاس بولعانمەن، مەن سەن كورگەننىڭ كوبىن كورمەدىم. ون التىنشى جىلدىڭ ويرانىن باستان-اياق سەن كوردىڭ: ازابىن دا، اجالىن دا. اكە-شەشەڭدى، تۋعان باۋىرىڭ مەن ونىڭ بالا-شاعاسىن ورىستار ۇي-مۇلكىمەن تىرىدەي ورتەپ جىبەردى. تازابەك اعانى تاعى اتىپ ءولتىردى. سونىڭ ءبارى ازداي، كەشەگى سوعىستا ەكى ۇلىڭ ورالبەك مەن كەڭەسبەكتەن بىردەي ايرىلدىڭ. سونىڭ... سونىڭ...
كوزى جاسقا تىعىلىپ، شولاق قولىنىڭ تۇقىل يىعىن قايتا-قايتا سىيپالاپ، قالي سويلەي الماي قالدى. ءشايى دە كوزىنەن پارلاپ وتىرعان جاستى ورامالىمەن ءسۇرتتى.
— مەن ءوزىم ەس بىلگەلى تازابەك اعا مەن ءدال سىزدەي ادام بالاسىن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. تازابەك اعانى ءولتىرىپ كەتكەننەن كەيىن ءسىز بىردە-بىر جاعدايىڭىزدى مەنىمەن اقىلداسپاي شەشكەن ەمەسسىز. مەن دە بىردە-بىر ءىسىمدى سىزبەن اقىلداسپاي شەشكەن ەمەسپىن. بالاڭىزدان، باۋىرىڭىزدان كەم كورمەدىڭىز. ال، شىنداپ كەلگەندە، مەنىڭ سىزگە تۇك تە تۋىستىعىم جوق. ارقادان الدەبىر سەبەپپەن اۋىپ كەلگەن قازاقتىڭ ۇرپاعىمىن. باعىپ جۇرگەن قوزىمدى جامىراتىپ العانىم ءۇشىن بايدىڭ بالاسى قامشىنىڭ استىنا الىپ ساباپ جاتقاندا، تازابەك اعا ارا ءتۇسىپ قۇتقارىپ قالعان. باي اكە-شەشەمدى قۋىپ جىبەرگەن سوڭ، تازابەك اعانى توعىزبۇلاققا ىزدەپ كەپ پانالادىق. سودان تۋىسپىز، ءالى تۋىسپىز. وسىندا مەنىڭ ءىنى-قارىنداستارىم تۇگەل وتىر، ءبارى ءۇيلى-باراندى. ءبارى ءسىزدى اجە دەيدى. ءسىز بارىنە جاي اجە ەمەس، التىن اجەسىز. كوبزيەۆ دەگەن ورىس بولدى. تازابەك اعانىڭ دوسى ەدى. كەيىن ارالتوبە، قوعالى جاققا كوشىپ كەتىپ ەدى، ارالاسا الماي، كوز جازىپ قالدىق. مەنى قازاق بولعان سوڭ، جاقىن تارتقان شىعارسىز. سول ورىستىڭ وتباسىمەن ءسىز قالاي سىيلاستىڭىز. ول ءسىزدى قالاي جاقسى كوردى! ونى كورمەگەن مىنا جاستار تۇرماق، ءبارىن كورگەن مىنا مەن تۇسىنە المايمىن. ءسىزدىڭ سيقىرىڭىز بار ما، الدە كوبزيەۆتىڭ ادام بىلە بەرمەيتىن ءبىر قۇپياسى بار ما، تۇسىنبەيمىن. بالالار! ادام ادام بوپ جاراتىلعان سوڭ ءدال وسى ءشايى اجەلەرىڭدەي بولۋى كەرەك. بۇل كىسى جاي كىسى ەمەس، بۇكىل زاماننىڭ جامان-جاقسىسىن بويىنا سىڭىرگەن الىپ بايتەرەك. ءجۇز جاساسىن جەڭگەم!
ءشايى ونىڭ ءبىر سوزىنەن دە جالعاندىق تاپپادى. ونىڭ سوزبەن قامتي الماعانىن بۇل ويمەن قامتىپ وتىر. ءوزى دە، ءسوزى دە التىن باۋىرى! ءوزى بىرگە تۋماسا دا، باباسى باباسىمەن بىرگە تۋعان باۋىرلاسى...
...«كاۋسەن» دەگەندى ەستىپ، ءشايى جالت قارادى. ويمەن وتىرىپ بايقاماي قالىپتى، توي اياقتالۋعا تاقاپ قالعان ەكەن. شوبەرەسى كاۋسەنگە ءسوز ءتيىپتى. وزىنە ۇقساعان وتە سۇيكىمدىسى. ازان شاقىرىپ قويعان اتى كاۋسار ەدى. ءشايى ەركەلەتىپ كاۋسەن، كاۋسەنتاي دەيتىن. سودان بەرى كاۋسەن دەپ كەتتى. سولاي اتاعان وزىنە دە ۇنايدى.
— اجەتاي! مەن سەنى قالاي جاقسى كورەتىنىمدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. مۋزىكاشىمىن عوي، كۇي تارتىپ كوڭىلىمدى بىلدىرەيىن.
— قۇلىنىم! — دەدى ءشايى كوز جاسىنا قۇمىعىپ. — سەن تارتقان كۇيدەن ارتىق ماعان قانداي سىي، قانداي ءسوز قىمبات بولسىن؟!
توي ءبىتتى، جۇرت تارقادى. وي بىتكەن جوق ءبىراق، شەر دە تارقامادى. قاۋمالاعان نەمەرەلەر مەن شوبەرەلەر دە كەۋدەسىن باسقان كوپ ويدى ءبىرجولا ىدىراتا المادى. ءسال سەيىلگەندەي بولادى دا، كەشىكپەي كەۋدەسىن قايتا تىرنالايدى.
— اجە، مەن دە الماتىما قايتام، — دەدى شوبەرەسى كاۋسەن كەلىپ. — ەرتەڭ وقۋعا ۇلگەرۋىم كەرەك.
— جولىڭ بولسىن، قۇلىنىم!
شوبەرەسىن قۇشاعىنا قىسىپ، ماڭدايىنان يىسكەدى. ورالبەگىنەن قالعان جالعىز ۇلدىڭ جالعاسى. ءۇش ۇلدىڭ ورتاسىنداعى جالعىز گۇل. باقىتتى زاماننىڭ بالاسى!
***
وتكەن ءومىر قايتا جازۋعا بولاتىن كiتاپ ەمەس: ءوتتi، بiتتi. قاتەسىن دە، قاتە ەمەسىن دە تۇزەتە المايسىڭ. وزىڭە، وزگەگە ۇناي ما، ۇناماي ما — ءبارىبىر. بىلمەيتىندەرگە بۇرمالاپ، ادەمىلەپ ايتۋعا بولار، ءبىراق ءوزىڭدى ءوزىڭ الداي المايسىڭ. ءاربىر ادام ءوز ءومىرىن ءوزى زەرتتەۋ ارقىلى ادام بولادى. وندا دا دۇرىس شەشىم شىعارا السا. ءىشتارلىق، كەكشىلدىك، اتاققۇمارلىق، كەڭپەيىلدىلىك، كورگەندىك، ادامگەرشىلىك سياقتى مىنەز-قۇلىقتىڭ قالىپتاسۋى، ءسىرا، سول شەشىمگە بايلانىستى بولار. الايدا، قالاي شەشسەڭ دە، ءبارى وتەدى، كەتەدى، بىتەدى. ءشايىنىڭ دە ءومىرى بىتۋگە تاياعان شىعار. ونىڭ باسىنان نە وتپەدى؟ جيىرما ءتورت جاسىندا جەسىر قالدى. ءۇش بالانىڭ كەنجەسى كەڭەسبەك ەمشەكتە بولاتىن. تازابەك ولگەندە ءشايىنىڭ دە ءومىرى بىتكەن ءتارىزدى ەدى. ءبىراق بىتپەپتى. ءالى جالعاسىپ كەلەدى. كورسىن، باعالاسىن دەپ قۇداي دا عۇمىر بەرگەن شىعار، تازابەك تە تىلەگەن بولار. «ۋاقىت ءبارىن ەمدەيدى»، — دەپ جۇباتادى جۇرت. ول ەم، ويلاپ قاراسا، ۇمىتۋ ەكەن. الايدا ۇمىتۋ ۇلگى ەمەس، ۇمىتپاۋ ۇلگى عوي. اتا-باباسىن ۇمىتقان ادامدى ۇرپاعى دا ۇمىتادى ەمەس پە؟ بۇل ءولىپ كەتسە، تايكەننىڭ شىرعالاڭ ءومىرىن ۇرپاعىنا كىم ايتادى؟ ەشتەمەنى ەستىمەگەن ۇرپاق قالاي ەستى بولادى؟
«وسى كوپزىپ ارعى تەگى ايىرىقشا ادام-اۋ» دەۋشى ەدى تايكەن. سونىسى راس-اۋ، ءسىرا؟! تايكەن ولگەن سوڭ قازاقتىڭ ءبارى قايعىرۋدان باسقا قام جاسامادى.تەك كوپزىپ: «مۇنى ىستەگەن — سەرگەيچۋك. مەن ونى ءوز قولىممەن اتىپ كەلەم»، — دەپ ۇلكەن ۇلىن ەرتىپ جالاڭاشقا اتتانعان.ءبىراز كۇن ءجۇرىپ، «سەرگەيچۋك ەكى اي بۇرىن ءولىپتى. ءسىرا، سونىڭ ولەر الدىنداعى اماناتىن ءبىر تۋىسى ورىنداعان سياقتى»، — دەپ قايتىپ كەلدى ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ. قىزعىلت ءبىر ۇزىن تاستى تاۋىپ اكەلدى دە، سونى جارتى اي بويى قاشاپ، باس جاعىن جۇمىرلادى دا، تازابەكتىڭ باسىنا بەلگى قويدى.
بالا دەپ جۇرگەن ادامىڭنىڭ دانا بوپ شىققانى قانداي كەرەمەت! تازابەكتىڭ جىلىن بەرگەن سوڭ ەل-جۇرتپەن اقىلداسىپ، الدىنا كىتاپبەك كەلدى. بۇل ءوڭىردىڭ ءجون بىلەتىن، ءسوز بىلەتىن كوسەمى ەمەس پە، ءومىردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن تاراتا كەلىپ، ءشايىنىڭ ەندىگى تاعدىرىنا توقتالدى. «جاسىڭ جيىرما بەستە. كەلىنشەكتىڭ كەمەل شاعى. سۋعارىلماعان ەگىندەي سولىپ كەتكەنىڭ بىزگە دە، وزىڭە دە ابىروي ەمەس. قۇداي ايەلدى قوساق بولۋعا جاراتقان. تازابەكتىڭ ورنىن ولە-ولگەنىڭشە كۇزەتسەڭ دە سەنى ەشكىم كۇشتەمەيدى. نامەڭگەرلىك جولمەن كەنجەعاراعا توقتاعان ەدىك، ول ەستى ءسوز ايتتى: «ءشايى ماعان شەشەمدەي بولعان كىسى. مەنى ادام قىلعان — تازابەك اعا ەكەۋى. و كىسىنى العانىم ماعان شەشەمدى العانداي. كىمگە تيگىسى كەلسە، ءوزى تاڭداسىن. جەر بەتىندە ءتىرى جۇرسەم، شەشەمە جاسايتىن جاقسىلىقتىڭ ءبارىن جاسايمىن. كيىمىن كوك، تاماعىن توق جاساۋ — مەنىڭ بورىشىم. قالعانىن ءوزى ءبىلسىن»، — دەگەنىن ەستىگەندە، ءشايى تازابەك ءتىرىلىپ كەتكەندەي قۋاندى. مۇنداي ءسوزدى ول تۇگىل، ودان ۇلكەندەردەن دە كۇتپەگەن. بويىنا كۇش ءبىتتى، قۋاتىنا جىگەر قوسىلدى. «مەن ەشكىمگە دە تيمەيمىن، بالا-شاعامدى باعىپ-قاعىپ وتىرام»، — دەدى.
«قۇداي قۋات بەرسىن»، — دەدى كىتاپبەك. ارتىق ءسوز ايتپادى. قۇپ كورگەنى قۇبىلعان وڭىنەن بايقالىپ تۇردى ءبىراق. سول ايتقانىن جاقسىبالا قاينىسى اينىتپاي ورىندادى. ورالبەك، گۇلسان، كەڭەسبەكتەرگە اعا بولدى، بۇعان پانا بولدى. قاناتتىعا قاقتىرمادى، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرمادى. ايباتتى، الىمدى جىگىت بولدى. ءبىرى سىيلادى، ءبىرى ىقتى. بەدەلى دە، بيلىگى دە ءجۇردى.
* * *
تازابەكتىڭ تام-تۇمداپ وقىتقانى ءشايىنىڭ كادەسىنە جاقسى جارادى. وتىزىنشى جىلى وكىمەت كيتىڭنەن قىزىل شاتىرلى مەكتەپ سالدىردى. مەكتەپ اشىلعان سوڭ، وعان ءمۇعالىم كەرەك بولدى. ازداپ حات تانيتىن شايىگە مەكتەپ باسشىسى ىعيسا قولقا سالدى. «جاركەنتكە بارىپ ۇيرەنىپ كەلەسىڭ، سەنىڭ قابىلەتىڭ بار»، — دەپ قويمادى. وڭشەڭ ءوزى سەكىلدى ايەل-ەركەكتىڭ ورتاسىندا ءشايى ەكى اي وقىدى. ءمۇعالىم جىگىت سول زاماننىڭ ەڭ ءبىلىمدىسىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. اسا سىپايى، تازا كيىنەتىن، ۇيرەتە بىلەتىن، اسىقپاي سويلەپ، اسىقپاي جۇرەتىن جىگىت اعاسى ەدى. ايەلدەردىڭ ەستىمەيتىنى جوق، ايتۋلارىنشا، اكە-شەشەسى جەر اۋدارىلىپ كەتكەن بايدىڭ بالاسى كورىنەدى. الماتىدا تۇرادى ەكەن دەسەتىن. بىلگىسى، ۇيرەنگىسى كەلگەن ادامعا وقۋدان ارتىق ەشنارسە جوق. ءار بىلگەن نارسەڭ، ءار وقىعان جاڭالىعىڭ — جان راحاتى. وقىعان، بىلگەن سايىن بىرتىندەپ بيىككە شىعىپ بارا جاتاسىڭ. بيىكتەي بەرگىڭ كەلەدى. بيىكتەگەن سايىن بىلمەيتىنىڭدى بىلەسىڭ، كورمەي كەلگەنىڭدى كورەسىڭ. كوكجيەگىڭ كەڭيدى. ءوزىڭ دە بايقاماي وزگەرە باستايدى ەكەنسىڭ. نە بولسا سونى ايتا سالمايسىڭ: باسقالار وعان قالاي قارايدى، تۇسىنە مە، جوق پا دەپ تارازىلايسىڭ؛ قالاي بولسا سولاي كيىنە بەرمەيسىڭ: جۇرت بۇل ءتۇرىمدى قالاي باعالايدى دەپ ويلايسىڭ؛ كورىنگەن جەرگە بارا بەرمەيسىڭ: ول ارادا كىمدەر بولادى، مەنىڭ بارعانىمدى قالاي باعالايدى دەپ كۇدىكتەنەسىڭ. قىسقاسى، نە ىستەسەڭ دە ويلانىپ ىستەيتىن بولاسىڭ. جاقسى ادام اتانعىڭ كەلەدى. جۇرت مەنى جاقسى دەسە، جاقىندارىم دا، نەمەرەلەرىم دە قۋاناتىن شىعار دەيسىڭ. قۋاندىرعىڭ كەلەدى.
وقي باستاعاندارىنا ون شاقتى كۇن وتكەندە عوي دەيمىن، ءمۇعالىم مۇنىڭ قاسىنا كەلىپ جازۋىنا ءۇڭىلدى. «جاقسى جازادى ەكەنسىز»، — دەدى ەلگە ەستىرتە. بۇل قۋانىپ قالدى. ەرتەسى باسقا جاقتى ارالادى دا، بۇل جاققا جولامادى. نەگە كەلمەدى دەپ، بۇل بىر-ەكى رەت جالتاقتادى. ءبىراق كەلمەدى، قارامادى دا. ەرتەسى دە ءسويتتى. و كۇنى ول جاققا بۇل دا جالتاقتامادى. كەلەسى كۇنى ءمۇعالىم تاعى بۇعان كوڭىل اۋدارمادى. ءشايى ەندى كادىمگىدەي ويعا قالدى: ەشتەڭەنىڭ قاراسى جوق، مەنىڭ بۇل الاڭداۋىم قاي ساسقانىم؟ ماعان ول ءسوز ايتقان جوق، حات جازعان جوق، كوڭىل ءبىلدىرىپ بىردەمە دەسە ەكەن-اۋ، ماسقارا! ەركەكسىرەيتىندەي نە كورىندى ماعان؟ قاس قىلعانداي، ءمۇعالىم ەرتەسى مۇنىڭ جانىنا كەلدى. «جازۋىڭىزدى بۇزىپ العاسىز با؟ — دەدى اقىرىن عانا سىبىرلاپ.
— جازۋ تۇرماق ءوزىم دە بۇزىلىپ بارام.
ءمۇعالىم ءمۇدىرىپ، باسقا ەشتەمە دەمەدى. تەك باياۋ كۇرسىنگەندەي كورىندى. ءشايى ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەپ، ەسىكتەن شىعا جونەلگىسى كەلدى. تەك كوپشىلىكتىڭ قالاي قارارىنان قايمىقتى. ءمۇعالىم جاققا جاقتىرماي جالت قارادى. ول كىتاپكە ءۇڭىلىپ، بەت-اۋزىن سونىمەن جاۋىپ الىپتى.
ءۇش كۇننەن كەيىن وكتابىر اۋدانىنان كەلگەن جەتى كىسىنى ءمۇعالىم جەكە الىپ قالىپ، ولاردى بۇگىن اۋدان باسشىلارى قابىلدايتىنىن ايتتى. مۇمكىندىگىنشە دۇرىس كيىنىپ كەلۋدى تاپسىردى.
جيىن ەكى ساعاتقا جۋىق سوزىلدى. وتىرىقشىلىق ومىرگە اياق باستىق، ەندى بىزگە ءبىلىم قاجەت دەگەن توڭىرەكتە التى-جەتى ادام اڭگىمە ايتتى. ءمۇعالىم دە ءسوز سويلەدى. اراپ قارپىنە كوشۋدىڭ قاجەت ەكەنىن ول دا، ءبارى ايتتى. ءبىراق ءبارىبىر ءشايى سونشالىق نەگە قاجەت ەكەنىن تۇبەگەيلى تۇسىنە المادى. «قاي ءسوزدى قاي ارىپپەن جازعاندا نە تۇر؟» — دەپ ويلادى.
جيىننان شىعاردا ءمۇعالىم مۇنىڭ قاسىنا كەلدى. ءۇنسىز قولىن ۇسىندى. ءشايى ونىڭ قىلىعىنا توسىرقاي قارادى. الاقانىندا بىردەڭە اعاراڭدادى. حات ەكەنىن ءبىلدى. جۇرت بايقاپ قالماسىن دەپ جۇلىپ العانداي جىلدام الا قويدى. ارتىنا قاراماستان كەتە باردى.
ءمۇعالىم ۇزاق جازىپتى. باي بالاسى ەكەنى شىن بولىپ شىقتى. تۇرگەننىڭ ايگىلى بايى دەپ، اكەسىن ورىنبور جاققا جەر اۋدارىپتى. ءوزى دە وكىمەتتىڭ باقىلاۋىندا جۇرگەن كورىنەدى. «مەنىمەن باس قوسۋ — بولاشاعى بەيمالىم ومىرگە اياق باسۋ. مەن ءسىزدى ۇناتتىم. ءبىراق ءسىز ۇناتپاساڭىز، ءبارى بەكەر ەكەنىن بىلەم. شىنىمدى ايتسام، مەن سىزگە پانا بولا الام با، جوق پا، بىلمەيمىن. ال ءسىز ماعان پانا بولا الاسىز. وزىڭىزگە، بالالارىڭىزعا باس يە بولۋ — مەن ءۇشىن ۇلكەن باقىت. ەگەر ءسىز حوش كورسەڭىز، ءبارىن تارك ەتىپ، قاسىڭىزدا قالار ەدىم»، — دەپتى.
ءشايى وعان جاۋاپ جازبادى. ويتكەنى بوتەن ەركەكپەن بايلانىسقا تۇسكەنىن تايكەننىڭ ءارۋاعى كەشپەيتىندەي كورىندى. ونىڭ ۇستىنە ورالبەگى مەن كەڭەسبەگىن الدايتىن قىلىقتاي سەزىندى. تاباي مەن جۇزىكتىڭ، سامەن مەن ابەننىڭ، باسقالاردىڭ بەتىنە قالاي قارايمىن دەپ تە قورىقتى. ءبىر سەزىمنىڭ باستالعانى دا، بىتكەنى دە سول.
***
كيىمى دە مال، تاماعى دا مال بوپ وتىرعان قازاققا قالقوزداستىرۋ ناۋقانى وتە اۋىر ءتيدى. جان باعىپ وتىرعان بار مالىن ورتاعا جيناپ العان سوڭ، جۇرت جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىرادى. وكىمەتتىڭ وكتەمدىگىنەن، اشتىقتىڭ ارانىنان قۇتىلۋدىڭ بىردەن-بىر امالى ەلدەن قاشۋ بولدى. بۇكىل ايماق الدى-ارتىنا قاراماي ۇرىكتى. قوعالى مەن ارالتوبەنىڭ جالايىرى دا، كىتاپبەكتىڭ اۋىلى مەن كيتىڭ جۇرتى دا — ءبارى قىتايعا قاشتى. ايگۇننىڭ اكە-شەشە، تۋعان-تۋىستارى، جۇماتاي —ءبارى كەتتى. «ءجۇر بىزبەن بىرگە»، —دەدى ايگۇننىڭ اكە-شەشەسى. «جوق، — دەدى ايگۇن ەش قوبالجىماي، — مەن ءشايi اپامدار كوشسە، كوشەم، قالسا، قالام». اكە-شەشەسi ەكi كۇن قارايلادى دا، اقىرى كوندiرە الماي، وزدەرi كەتتi. ءوزi بiلسiن دەپ، ءشايi ايگۇنگە اقىل-كەڭەس ايتپادى، تەك كەيىن ماڭدايىنان يiسكەدi. «اقىلىڭنان اينالايىن! ەرiن سىيلاعان ايەل ەلiن دە سىيلايدى. ەلدi سىيلاعانىڭا ريزامىن. ەندi ەل دە سەنi سىيلايدى»، — دەدi.
***
ورالبەگى سوعىستان ورالمادى. حابارسىز كەتتى. اتتانىپ كەتكەنىنەن كەيىن حات كەلمەدى. سوعىسقا جەتكەنى دە، جەتپەگەنى دە بەلگىسىز. ءبىر قىزى مەن ءبىر ۇلىن قۇشاقتاپ كەلىنى قالدى. كەڭەسبەك سوعىس باستالماي تۇرىپ ۇيلەنگەن، ءبىراق بالا ءسۇيىپ ۇلگەرمەدى. سامەننەن — ەكى قىز، ءبىر ۇل قالدى.قانشاما قايعى-قاسىرەتكە قايىسپاي كەلگەن تاباي قۋانىشقا توتەپ بەرە المادى. ابەننىڭ ەكىنشى ۇلى مەكتەپكە بارعاندا، ءتىلاشار جاساپ، ەرتەسى ونى مەكتەپكە اپارا جاتىپ، جولدا ءۇھ دەپ وتىرا كەتىپتى. «اتا!» — دەپ، نەمەرەسى باسسالادى. «ۇيگە»، — دەپ قيسايا بەرىپتى. ۇيگە اكەلگەندەگى بار ايتقانى: «جۇزىگىم!» — دەگەن ءسوز بولىپتى.
تاۋىربەك پەن ايشانىڭ ەكى ۇلى مايدانعا كەتىپ، ۇلكەنى قالي وڭ قولىن تۇبىمەن مايداندا قالدىرىپ، شولاق بولىپ ورالدى.
قاندى سوعىستىڭ قاي كۇنى اۋىر، قاي كۇنى جەڭىل بولاتىنىن ءشايى قايدان ءبىلسىن، بىلسە، سوعىسىپ جاتقاندار وزدەرى شامالايتىن شىعار. قازاق بايعۇس «بالاڭ باقىتتى بولۋى ءۇشىن، ءويت، ءبۇيت!» — دەسە، ويتە بەرەدى، بۇيتە بەرەدى. ءبارىمىز سويتتىك.
ءشايىنىڭ دە شەكەسى قىزىپ تۇرعانى شامالى. ءبىراق، ايتەۋىر، شۇكىر دەگىزەتىن جاعدايى جوق ەمەس. كەڭەسبەگىنەن ۇرپاق قالماسا دا، ورالبەكتەن بار. سولاردى ءوسىرۋ ءۇشىن، اتاسى تازابەكتىڭ، اكەسىنىڭ قانداي ادام بولعانىن سولاردىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ ايتۋ ءۇشىن عانا ولگىسى كەلمەيدى.
ەكى ۇل تۋىپ، ەكەۋىنەن بىردەي ايرىلۋ قانداي اناعا قيىن بولماسىن؟ ءبىراق ورنىندا بار وڭالار دەگەن ءۇمىت — قايعى-قاسىرەتتىڭ بارىنەن بيىك. «ولگەننىڭ ارتىنان ولمەك جوق» دەيدى قازاق.
ادام جاقسىلىقتى الدىمەن ءوز بالاسىنان، قالا بەردى اعايىن-تۋىستىڭ بالاسىنان كۇتەدى. سوعىستان كەيىن شايىگە قارايلاساتىنداي ەشكىم قالماعان سياقتى ەدى. بۇكىل بولاشاعىن قارا جامىلعى جاۋىپ قالعانداي ەدى. سول قاراجامىلعىنىڭ ۇشىن تاۋىربەكتىڭ قاليى قايىرىپ تاستار دەپ كىم ويلاعان؟! «مەنى تازابەك اعام قامشىنىڭ استىنان جۇلىپ العان. مەن ونى ولە-ولگەنشە ۇمىتپايمىن، تاتە. مەن تىرىدە ءسىزدى جان بالاسى باسىنا المايدى»، — دەگەن قاليدى ءشايى ءقايتىپ ءوز جاقىنىنان كەم كورەر؟ تەكتىلىك پەن تەكسىزدىك ءومىر بويى ءوستىپ ءوربىپ وتىرادى ەكەن عوي، ءوزى.
جەسىر ايەلدىڭ جاعدايىن جەتىم-جەسىر دە تۇسىنە بەرمەيدى. تەك تەكتى كىسىنىڭ عانا وعان كوزى جەتەدى. قاليدىڭ كوزى جەتتى.
***
كيتىڭ مەكتەبىندە ساباق بەرىپ ءجۇرىپ، تاعى ءبىر جاعدايعا تاپ كەلدى. كىتاپبەكتىڭ قاسىندا جۇرەتىن قامزا سارى جىگىت كيتىڭ اۋىلىنداعى قارامەندە رۋى بىرلەسكەن قالحوزعا باستىق بوپ كەلە قالدى. كوزكورگەننىڭ اتى كوزكورگەن عوي، كەلگەن بويدا-اق ول بۇعان قامقورلىقپەن قارادى. ورالبەكتى قىزمەتكە تارتىپ، اۋىلدىق كەڭەستىڭ ورىنباسارى ەتىپ قويدى. اندا-ساندا ۇيگە كەلىپ، حال-جاعدايدى ءبىلىپ كەتىپ ءجۇردى. ءجۇز كورىسىپ جۇرگەن ادامدار جۇرە-جۇرە ۇيرەنىسىپ كەتەدى. سارى جىگىت باستىق بولعان سوڭ قامزا دەگەن اتىن ۇمىتىپ قالعانداي ەلدىڭ ءبارى ونى «باسقارما، باسقارما» دەپ كەتتى. سول ارادا كىتاپبەك قايتىس بولدى دەگەن حابار كەلدى. كيتىڭدە ونى بىلمەيتىن كىم بار، جۇرت جاپپاي اقجازىققا قاراي اتتاندى. اۋەلى قايشىنىڭ ىشىندە ارتەل قۇرىپ، ارتىنان «اق جازىق» ارتەلىن «اق جازىق» قالحوزىنا اينالدىرعان، ونىڭ ورتالىعىن قايشىدان اقىرقۇدىققا، ودان اقجازىققا ءبىرجولا ورنىقتىرعان ايبىندى، العىر باسشىنى اۋدان ىشىندە بىلمەيتىندەر كەمدە-كەم بولاتىن. ءشايى بالا-شاعاسىمەن بارۋدى ۇيعاردى. تاباي مەن جۇزىك تە — ءبارى توبىمەن شىقتى. بۇكىل كيتىڭ كوشىپ كەلگەندەي بولدى. كىتاپبەكتىڭ كىسىلىگى، بۇلارعا ىستەگەن جاقسىلىعى سوعان تاتيتىن ەدى. سونى كورگەن سارى جىگىت شايىگە: «اپىرم-اي، ەركەك ىستەي المايتىن ءىستى ىستەدىڭ-اۋ! بۇكىل كيتىڭ سەنىڭ قولاستىڭدا ەكەن عوي»، — دەدى ءسۇيسىنىپ. قۇشاقتاپ، يىعىنان قاقتى. بايقاتپاي وزىنە قاراي تارتتى. قاتتى قۇشىرلانىپ قىستى. «جانىم-اي!» — دەدى الدەنەگە وكىنگەندەي. سول كەش كيتىڭنەن كەلگەندەرگە قوناقاسىن سارى جىگىتتىڭ ءوزى بەردى. اياعىنان تىك تۇرىپ كۇتتى، وزگەلەردى دە تىك تۇرعىزدى. «كىتاپبەك ءىنىسىن جاقسى تاربيەلەپ كەتكەن ەكەن»، — دەستى قاريالار.
ءتۇن جارىمدا تۇيىقتان قۇدالارى كەلدى. ىشىندە باكەن دە بار ەكەن. ەرتەسى كىتاپبەكتى جەرلەپ قايتقان توپ ىشىنەن ونى كورىپ، ءشايى ءبۇيى كورگەندەي شوشىپ كەتتى. «تازابەكتىڭ ۇستىنەن ارىز جازىپ بەرگەن باكەن ەكەن»، — دەگەن تابايدىڭ ءسوزى تاپ سول ارادا ەسىنە ءتۇستى. ول دا، بۇل دا كورمەگەنسىدى.
ادامدار ازا تاماققا كىرگەندە، تۇيىقتان كەلگەندەر مەن كيتىڭنەن كەلگەندەر ءبىر ۇيگە ءبولىندى. امال جوق ەكەۋى تاعى ۇشىراستى. «كوردەگىنى كورەتىندەي ۇڭىرەيگەن كوزىنىڭ ۇرەيلىسى-اي!» — دەدى ءشايى ۇركە تەرىس اينالىپ.
جۇرت سىرتقا شىققاندا، اقىرى باكەن بۇعان جاقىندادى. ءشايى تۋ سىرتىمەن تىجىرىندى. «كوڭىل كورگەن جەردە» دەگەن. قازا قايىرلى بولسىن!» — دەدى قاتارلاسا قاسىنا كەلىپ.
ارينە، ول تازابەككە كوڭىل ايتتى. ءشايى ءبىراق ادەيى ۇقپاعانسىدى. «جاقسى كىسى ەدى، ارىزدان قاشىپ ارىپ-اشىپ كەلگەنىمىزدە وسى كىسىنىڭ قولتىعىنا تىعىلىپ ەدىك»، — دەدى قاساقانا اڭگىمەنى كىتاپبەك جايىنا بۇرىپ. باكەن بۇل جاقتىڭ دا جاعدايىن جاقسى بىلەتىندىگىن بايقاتتى: «ءقازىر دە قولتىعىنا كىرىپ جۇرگەنىڭ وسال ادام ەمەس كورىنەدى عوي»، — دەدى كەكەتىپ.
كىمدى مەڭزەپ تۇرعانىن ءشايى ءتۇسىندى. ءبىراق تۇسىنبەگەنسىدى. ءتىپتى ەستىمەگەنسىپ بۇرىلىپ كەتە باردى.
* * *
جۇرت ءوز مالىن ءوزى سويىپ الۋدان قورقاتىن زامان تۋدى. «الىپ كەتىپتى»، «اتىپ تاستاپتى» دەگەن سوزدەر تىرشىلىكتىڭ ەسىگىن اشىپ-جاۋىپ تۇرعان پەردە سەكىلدى ەدى. وسىنداي كەزەڭدە ورالبەك: «ۇيلەنەم» دەگەندى ايتتى. ءشايى بالاسىنىڭ ون توعىزدان اسقانىن، زامان قانشاما قىسپاققا سالسا دا، تىرشىلىكتىڭ ءالى توقتاماعانىن كەنەت تۇسىنگەندەي كۇيگە ءتۇستى. «قايتەم؟ نە ىستەيمىن؟» — دەپ ساستى. تاباي مەن جۇزىكتەن باسقا كىممەن اقىلداسادى؟ سولارعا باردى. تاباي دا ساستى. جۇزىك قانا سىر بەرمەي، ويلانىپ بارىپ:
— «بۇدان جامان كۇنىمدە دە تويعا بارعانمىن» دەپتى عوي بۇرىنعىلار. كەشەگى ون التىنشى جىلدا دا بايعا ءتيىپ، قاتىن العامىز، ەلمىز عوي، ءبىر ءجونى بولار، — دەدى ءومىر كورگەندىگىن كورسەتىپ.
— توي جاسايتىن تۇگىمىز جوق قوي، مەنى قينايتىنى — سول، — دەدى ءشايى توق ەتەرىن ايتىپ.
— ابدىراما! تاباي مەن جاقسىبالاڭ اقىلداسسىن. بالاڭا قۋانعانىڭنان باسقا سىر بىلدىرمە!
جۇزىكتىڭ جىگەر بەرگەنىنە ءشايى جەلپ ەتە قالمادى. ول، قۇداي بىلەدى، سامەن ۇيلەنگەن كەزدى ۇمىتا قويماعان شىعار؟ ول الگى كامپەسكە جۇرە قويماعان كەز ەدى. ەلدە مال بار، بەرەكە بار ۋاقىت. اعايىن-تۋىس ءبىر-بىر مالدان اتاعاندا قورا تولىپ شىعا كەلگەن. قۇدالارعا بەرەتىن كيىت پەن كادەنىڭ ءبارىن جاقسىبالا قاينىسى ءبىر ءوزى كوتەرگەن. «تايكەن اعام ءتىرى بولسا، وستەر ەدى»، — دەگەن ءسوزى ءالى قۇلاعىندا. ول كۇن كەلمەسكە كەتكەلى قاشان؟! ەلمەن بىرگە قاينىسى دا قاراسيراق كەدەي بولىپ وتىر. وعان ءتىپتى «ءويت-بۇيت» دەپ بىردەمە ايتۋعا دا اۋزى بارمايدى. ايتسا، قاساقانا سىناپ ايتقانداي بولادى. ساعىن سىندىرادى. «جوقتىق جومارتتىڭ قولىن بايلايتىنىن» بىلە تۇرا وعان نە دەيدى؟
ءشايى وعان ەشتەمە دەمەۋگە بەكىندى. ايتسا، تاباي مەن جۇزىكتىڭ ءوزى ايتسىن. ءوزى ءبىر ۇساق مال تاۋىپ بەر دەپ، نەدە بولسا كوبزيەۆپەن اقىلداسادى.
بالاسى ۇيلەنگەلى جاتقانىن ايتقاندا، كوبزيەۆ كادىمگى قازاق تۋىسقانى قۇساپ قۇشاعىن جايا ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— مىنە، «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن — وسى. قۇداي ءبىزدى بۇعان دا جەتكىزدى. مەن ورىس قوناعىڭا ساموگون جاسايمىن، قازاقتارىڭا قاتىنىم كارتوپ پىسىرەدى، بالالارىم قولىنان كەلگەن كومەگىن جاسايدى. ساسپا، ءبارىن جايعاستىرامىز، — دەدى داۋرىعىپ.
ءشايى كوڭىلىنە ريزا بولدى، ءبىراق ءدال سولاي بولا قوياتىنىنا ءبىرتۇرلى سەنىڭكىرەمەدى. ويتكەنى، جوقشىلىقتىڭ تامىرى ورىس پەن قازاققا بىردەي جايىلىپ كەتكەنىن كوزى كورىپ ءجۇر عوي.
تاباي نە دەر ەكەن دەپ ءشايى ءبىر كۇن كۇتتى، كەلمەدى. ەرتەسى كادىمگىدەي ەلەڭدەي باستادى: بۇعان نە كورىندى؟ جۇزىك ەكەۋى كەلىسە الماي قالدى ما؟ الدە كومەك بەرەر جاعدايىمىز جوق دەپ ۇيالعانى ما؟ كەش باتقانشا كۇتتى. كەلمەدى. ەندى ءوزى بارۋعا بەكىندى. اسىعىس، القىن-جۇلقىن كيىندى. ەسىكتەن ەندى شىعا بەرگەندە، سىرتتان قۇلاعىنا ءدابىر-دۇبىر شالىندى. جاقسىبالا قاينىسىنىڭ داۋسى. كوڭىلى كوتەرىڭكى كىسىنىڭ ءۇنى. نە شىعارىن، نە شىقپاسىن بىلمەي بوگەلىپ قالدى.
— وۋ، جەڭگەم كيىنىپ اپتى عوي؟! «بۇلار كەلمەسە، مەن ولارعا ءوزىم بارايىن» دەگەن-اۋ، ءسىرا؟
قاينىسى ءدوپ باستى. ءشايى كۇلىپ جىبەردى.
— ەندى قاشانعى كۇتەم؟ بارىپ، ءبارىڭدى ءبىر قىرايىن دەپ ەم.
— سىزگە قالاي بولسا سولاي كەلە سالۋدان قورقىپ، الدىمەن كوبزيەۆكە كىرىپ اقىلداستىق، جەڭگە. بۇل ءوزى — قۇدايعا قاراعان ورىس. قازاقتىڭ جاعدايىن قازاقتان كەم بىلمەيدى. ايتپاقشى، كىدىرگەنىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن سەبەبى، مىنا تاباي اعامنىڭ ۇلى ابەن دە ۇيلەنەم دەپ قاباتتاسىپ جاتىر.
— ە، ونى نەگە ايتپايدى؟ جۇزىك مەنەن ونى نەگە جاسىرادى؟
— اڭگىمەنىڭ بار قىزىعى سودا بوپ تۇر عوي، جەڭگە. اكەسى مەن شەشەسى دە كەشە عانا ەستىپ وتىر. «ورالبەك ۇيلەنسە، مەن دە ۇيلەنەم. ايتا الماي ۇيالىپ ءجۇر ەم»، — دەپتى.
— ءتىپتى جاقسى. ەكەۋىنىڭ تويىن قوسىپ جاسايمىز.
— و، اۋزىڭنان اينالايىن جەڭگەسى! وسىنى سىزگە قالاي ايتارىمىزدى بىلمەي ساستىق قوي. «نەگە جاعالاساسىڭدار؟» دەپ ۇرسا ما دەپ ءبارىمىز قورىقتىق. تاباي اعام ءتىپتى مەن بارمايمىن، اۋەلى سەندەر ايتىپ كورىڭدەر دەپ، كەلمەي قالا جازدادى.
— جۇزىك شە؟
— و كىسى: «نەگە بۇرىن ايتپايسىڭ؟ جىبەكتىڭ الدىندا مەنى جەرگە قاراتتىڭ»، — دەپ، ۇلىنا ۇرسىپ، بالاڭنىڭ سىرىن بىلمەيسىڭ دەپ، ودان تاباي اعاما ۇرسىپ، ودان اسىپ بىزگە تيىسە باستاعاندا زورعا توقتاتتىق.
— جارايدى، زۋىلداتپا! سونىمەن قالاي كەلىستىڭدەر؟
— ءبارى ويداعىداي بولادى، جەڭگە. ەرتەڭ كوبزيەۆ، سامەن ۇشەۋمىز تىشقانداعى اتىرەتكە بارامىز. تەكشە دەگەن جايلاۋدا ارقار، تەكە دەگەنىڭ ءورىپ جۇرەدى دەيدى. اتىرەتتە كوبزيەۆتىڭ تانىس كاماندىرى بار كورىنەدى، سوعان بارىپ اڭ اتىپ اكەلەمىز. ەت تابىلسا، باسقاسىن ۋايىمدامايمىز.
شايىگە بۇل ءسوز ءازىل تارىزدەندى. ايتكەنمەن قۇپ كوردى. كىم بىلەدى، كاماندىرى كۇشتى بولسا، قولىنان كەلىپ تە قالار. كوپزىپ سەنىمسىز ءسوزدى سويلەمەسە دە كەرەك.
— ەكى ۇلدىڭ تويىن قوسىپ جاساۋ بۇرىن-سوڭدى بولدى ما، جوق پا، ونى بىلمەيمىن. ءبىراق ماعان قاتتى ۇناپ تۇر، — دەدى تاباي بۇل جاعدايعا ءوزىنىڭ ريزا ەكەنىن ءبىلدىرىپ.
ولار تىشقان جاققا كەتكەندە، ەرتەسى كەشكىلىك كيتىڭگە قامزا كەلدى. كەشكى اپاق-ساپاقتا امانداسۋعا كىردى. امان-ساۋلىق سۇراسقان سوڭ، ءشايى ەكى ۇلدىڭ قابات ۇيلەنگەلى جاتقانىن ايتتى.
— ويباي، مىناۋىڭ ۇلكەن جاڭالىق قوي!؟ ەكى كۇيەۋ، ەكى كەلىن — ودان ارتىق قانداي قۋانىش بولماق؟ كەلگەنىم قانداي جاقسى بولدى. تازابەك ءتىرى بولسا، بۇل تويدى قالاي جاسار ەدى، ءداپ سونداي ەتىپ جاسايمىز، قۇداي بۇيىرتسا. قام جەمە، بارىنە ءوزىم باس-كوز بولام، — دەدى باسقارما ءبارىن ءوزى-اق بىردەن ءويلاپ-پىشىپ.
— ءا، ايتپاقشى، — دەدى كەنەت ەسىنە الدەنە ءتۇسىپ، — تويعا تاماق تابارمىز-اۋ، ان-كۇيسىز توي توي بولا ما؟ كىسى جىبەرىپ، قاپەز بەن قاراتايدى الدىرسام قايتەدى؟
— كەلەر مە ەكەن؟
— نەگە كەلمەيدى؟ ولەردەگى ءسوزىمدى ايتىپ حات جازىپ جىبەرەم. شاقىراتىن كىسىلەردى دە تىزىمدەپ بەر، ءبارىن ءبىر-اق ءبىتىرىپ كەلسىن.
ۇيدەن شىعىپ بارا جاتىپ باسقارما ارتىنا بۇرىلدى. بىردەمە ايتقىسى كەلىپ تۇرعانىن ءتۇسىنىپ، ءشايى بەتىنە قارادى.
— مىنانداي ءبىر ولەڭدى بىلەسىڭ بە؟
كوزىڭ — قارا، اعاشتىڭ كومىرىندەي،
بويىڭ — ءتۇزۋ، مىلتىقتىڭ تەمىرىندەي.
سەنىمەنەن وتكىزگەن جارتى كۇنىم،
جاماننىڭ وتە شىققان ومىرىندەي.
— ونى نەگە ايتتىڭ؟ — ءشايى نە ايتپاعىن سەزە تۇرىپ سۇرادى.
— سەن سونداي ايەلسىڭ! سونان سوڭ ايتتىم. مەنىڭ ايەلىم ءۇش قىز تۋىپ بەردى. بەس جىل بولدى، بالا كوتەرمەدى. «ماعان ۇرپاعىمدى جالعايتىن ۇل كەرەك. سەن ءبىر ءۇيىم بولىپ وتىر، باسقا ايەلگە ۇيلەنەيىن»، — دەدىم. كوندى. — سونى ايتتى دا، ارتىنا قاراماستان شىعىپ كەتتى. بالكىم، جايسىز ءسوز ەستىپ قالام با دەپ قايمىقتى؛ بالكىم، مەن ايتارىمدى ايتتىم، ەندى سەن ويلان دەگەنى.
* * *
جەر بەتىندە جاقسى ادام كوپ بولسا، جاقسىنى اڭساپ نەمىز بار، كەز كەلگەنىمەن كوڭىل جاراستىرىپ كەتپەيمىز بە؟ ورىستىڭ ءبارى كوبزيەۆتەي بولسا، ون التىنشى جىلى قازاقتى ورىس قاسقىر شاپقان قويداي قىرار ما ەدى؟ ءبارى ادامنىڭ الا-قۇلالىعىنان. تازابەكتى ءدال كوبزيەۆتەي بىردە-بىر قازاق جاقسى كورگەن جوق شىعار. ەكەۋىنىڭ سونشالىق باۋىرلاردان بەتەر سىيلاسۋىندا نە سىر بار ەكەنىن ءبىر قۇداي بىلمەسە، باسقا ەشكىم بىلمەيدى. ولگەننەن كەيىن دە وزگەرمەي سىيلاۋ تۋعان باۋىردىڭ دا قولىنان كەلە بەرمەيدى.
...كوبزيەۆتەر ءبىر قۇلجا، ءبىر تاۋتەكە اكەلدى، باسقارما ءبىر جىلقى بەردى. اشتى-توقتى جۇرت استاتوك جاعدايعا تاپ بولاتىن بولدى. ءشايىنىڭ ىشتەي كۇدىكپەن كۇتكەنى ىلەنىڭ ارعى بەتىنەن كىمدەر كەلەتىنى ەدى. سونادايدان ساڭقىلداپ سويلەپ كەلە جاتقان جومارتتىڭ داۋسىن ەستىگەندە، قۇلىنىنىڭ ءۇنىن قۇلاعى شالعان قۇلا بيەدەي ورنىنان تۇرا ۇمتىلدى. جامەش تە، قاپەز بەن جىبەك تە قاسىندا ەكەن. وتىز التىداعى ايەل ءدال ون التىداعى قىزداي قۇلدىراڭ قاقتى. قاپەز بەن جومارت اتتارىنان دومالاي ءتۇسىپ، قۇشاقتاي الدى.
— باۋىرلارىم، بار ەكەنسىڭدەر عوي! — دەدى ءاربىرىن ايمالاي قۇشاقتاپ. جان-جاعىنا جالتاقتاپ، ءشايى تاعى بىرەۋلەردى ىزدەدى.
— ادىلبەك اعا اۋىرىپ جاتىر ەكەن، بايعابىل اعا مەن قوجابەك اعا، سامسالى — ءبارى تۇندەلەتىپ كەپ قالار، — دەدى جومارت سولاردى جوقتاپ تۇر ما دەگەن ويمەن.
— قاراتاي كەلە المادى ما؟
— كەلە المادى، — دەدى قاپەز كۇرسىنىپ. — ەندى ونى كورە المايمىز. وتىز ەكىنشى جىلعى اشتىقتا ودان ايرىلىپ قالدىق.
— قۇداي-اي، قىرشىن كەتكەن ەكەن عوي؟! يمانى جولداس بولسىن! ۇيلەنىپ پە ەدى؟
— ۇيلەنگەن. اكە-شەشەسى، ايەلى، ەكى بالاسى — ءبارى قىتايعا قاشىپ بارا جاتقان جولدا قاراتاي قازا بولىپتى. اركىم ءوز باسىمەن اۋرە بوپ ءجۇرىپ، ساقتاي المادىق. ونىمەن بىرگە ونەر دە ءولدى. ورنى تولمايتىن قازا سول بولدى.
...ول تويدى ەسكە الۋ سول كەزدەگى ادامداردى اڭساۋ سەكىلدى: تاناۋى جەلپىلدەپ، ابەنىم ءۇي بولىپ جاتىر دەگەن قۋانىشتان قىسىق كوزدەرى شوق شاشىپ جۇرگەن تاباي قانداي ەدى؛ قۇدايدىڭ بۇعان جەتكىزگەنىنە دە شۇكىر دەپ، تويدىڭ يەسى ەمەس، كۇتۋشى كەلىنىندەي جايپاڭ قاعىپ جۇرگەن جۇزىك قانداي ەدى؛ تويدىڭ ءبىر جەرىنەن تۇيتكىل شىعىپ قالا ما دەپ، قايتا-قايتا شايىگە جالتاقتاپ، بىلاي شىعا بەرە بىر-بىرىمەن جاڭا كورىسكەندەي اۋىز جالاسىپ تۇرعان جاقسىبالا قاينىسى، سامەن باۋىرى، سولاردىڭ اندا-مۇندا جۇمساعانىن ادام ساناپ ارداق تۇتقانداي كورگەن كەڭەسبەگىنىڭ كۇلىم قاعىپ زىر جۇگىرگەنى قانداي جاراسىمدى ەدى؟ وي، شىركىن-اي، ءوتىپ كەتكەن سوڭ، قىمبات كورىنە مە، الدە شىنىندا دا شاتتىققا تولى شاق پا ەدى؟! ورىس كوپزىپتىڭ قۋلانا قۋانىپ: «ۆو!» دەپ بارماعىن شوشايتىپ كۇلگەنى ءالى كوز الدىندا.
سول تويدا عوي، باسقارمانىڭ كوڭىلىن انىق اڭعارتقانى. «بۇل تويدى ءبىز جاساپ جاتقان جوقپىز. ءبارى سەنىڭ نيەتىڭنەن. سەن سۇلۋ ايەل عانا ەمەسسىڭ، ادامنىڭ ءبارىن وزىڭە ىنتىق قىپ قوياتىن قۇدىرەتسىڭ»، — دەگەنى. ءشايى ونىڭ بەتىنە «و نە دەگەنىڭ؟» دەگەندەي قاراعان. «ءويتىپ قاراماشى كىسىگە! ءبارىن كورىپ، ءبارىن ءبىلىپ قويعانداي قارايسىڭ. ادام قورقادى»، — دەگەن تاعى قىبىجىقتاپ.
قايران قاپەز-اي، ونىڭ ورنى ەرەكشە ەدى عوي! «اعانىڭ ءۇيى — اقجايلاۋ» دەيدى عوي قازاق. اعاسىنىڭ ۇيىنە كەلگەن ەركە ىنىدەي ەمىن-ەركىن جايراڭداپ ەدى. «توركىنىنە كەلگەن قىزداي قايتقىم كەلمەيدى»، دەپ ەدى ەلدى كۇلدىرىپ. جومارت ەكەۋى بىر-بىرىمەن ازىلدەسىپ، ەلدى دە ءماز قىپ، وزدەرى دە ءماز بوپ، القا وتىرىستىڭ ءسانى بولىپ ەدى.
تابايدىڭ كىسى كوڭىلىن تابا قوياتىنى بولۋشى ەدى. «قاپەزجان، ءشايىنىڭ ءۇيى — اعاڭ تازابەكتىڭ ءۇيى. ولاردىڭ ۇلى ورالبەك ۇيلەنىپ جاتسا، مەنىڭ ۇلىم ابەن دە ۇيلەندى. ءبىر اعاڭنىڭ ۇيىندە بولىپ، ەكىنشى اعاڭنىڭ ۇيىنە قونباي كەتكەنىڭ قالاي بولادى؟ ءبىر-بىرىمىزدى كۇندە كورىپ جاتقامىز جوق، بالالارىمىز كۇندە ۇيلەنىپ جاتقان جوق. شىنىمدى ايتسام، انىڭە، اڭگىمەڭە قانباي قالدىق. بۇگىن كەشكە جۇزىك ەكەۋمىزدىڭ دە شاڭىراعىمىزدى كورسەڭشى!» — دەدى.
ونى جاقسىبالا قاينىسى ءىلىپ اكەتىپ، ول دا قوناققا شاقىردى. اقىرى قاپەز تويدان كەيىن ءۇش-تورت كۇن ايالدادى. جۇمىسىم قالدى دەمەي، باسقارما دا بىرگە بولدى.
جاقسىبالا قاينىسىنىكىندە وتىرعاندا قاپەز قاراتايدى ەسىنە الىپ، سودان ۇيرەنگەن ءانىم ەدى دەپ، شانشاردىڭ «سىرعالى ەركەم» ءانىن سالدى. ءان قاراتايدى جوقتاتتى. قاراتايدى جۇتقان اشتىق ءسوز بولدى. سوندا وتىرىپ قاپەز سول اشتىق كەزىندە شىعارعان «اۋىر كۇن-اي» دەگەن ءانىن ايتتى. ونى ءان دەۋ — از، مۇڭ، زار دەۋ — دۇرىس.
«بالالارى ايرىلعان اناسىنان،
ايرىلعان انالارى بالاسىنان.
جەتىم-جەسىر جالاڭاش اشىققان سوڭ
ساباننىڭ ءدان ىزدەدى اراسىنان.
ايحوي، اۋىر گۇن-اي،
جازاتىن كۇن بولار ما باۋىرىڭدى-اي!
ايحوي، قازاعىم-اي،
ارىلار كۇن بار ما ەكەن ازابىڭنان-اي!؟
كۇنىڭ قايدا كەشەگى ءان ىزدەگەن،
سايرانداپ ات ۇستىندە ءسان ىزدەگەن؟
قارا تۇنگە تاپ بولدىڭ كۇندىز-تۇنى،
ىنىنەن سۇر تىشقاننىڭ ءدان ىزدەگەن».
جىلت ەتكەن جۇلدىزى جوق قاراڭعى ءتۇن ءشايىنىڭ كوز الدىنا كەلدى. اپتا بويى ءبىر ءتۇيىر تاتپاعان ادامعا كۇن مەن تۇندە قانداي ايىرما بار؟ ونىڭ كوزى قارا تۇنەك كوردەن باسقا نەنى كورەدى؟
— ايتۋعا دا، تىڭداۋعا دا تىم اۋىر ەكەن، — دەدى باسقارما كوزىن ءسۇرتتى مە، ۋقالادى ما، الاقانىمەن بەتىن ءبىرتۇرلى ۇيكەلەي سيپاپ.
— مەنىڭ اقىلىمدى الساڭ، قاپەز، بۇل ءانىڭدى ەل الدىندا ايتا بەرمەشى. كورە الماي جۇرگەن ءبىر دۇشپانىڭ اۋىر كۇندى ءوز باسىڭا ورناتىپ جۇرەر.
— ءيا، — دەدى ءشايى قۇپتاپ. — سويتەدى.
سودان كەيىن ءبارى ءبىر-بىرىنىڭ بەتىنە قاراي الماي، كوزدەرىمەن جەر شۇقىپ ءبىراز وتىرىپ قالدى. ول تىنىشتىقتى تىنىش وتىرا المايتىن تاباي تاعى بۇزعان.
— سەن، قاپەز، تىشقاننىڭ ىنىنەن ءدان ىزدەگەندى ايتاسىڭ، ال ءبىز تىشقاننىڭ ءوزىن ىزدەپ، ءوزىن جەدىك، — دەپ سالدى.
— قويشى قايداعىنى ايتپاي! تىشقان جەگەن تاباي اتانعالى وتىرمىسىڭ؟ — دەپ، جۇزىك ءازىل نامىس جاسادى.
تاباي ءبىراق قىڭق دەمەدى.
— شىندىق ادامعا ۇناماعانمەن، قۇدايعا جاعادى. — سايدىڭ اۋزىنان سۋىر ۇستاپ اكەلگەنىمدە، سارى قازى جەگەندەي قۇشىرلانعاندارىڭدى قالاي ۇمىتا قالدىڭدار؟ — دەپ، ءتىپتى ارىگە بارىپ توقتادى.
تابايدىڭ ونىسى راس ەدى. اۋەلگىدە ورالبەك پەن كەڭەسبەك ەشكىمگە ايتپاي، اتتىڭ قۇيرىعىنان قىلتۇزاق جاساپ الىپ تىشقاننىڭ ىنىنە سالىپ ءجۇردى. قىتايعا بوسىپ بارا جاتقان اش-جالاڭاش جيىلەي باستاعان سوڭ، بىرەۋ-مىرەۋ بالالاردىڭ ءوزىن جەپ قويىپ جۇرەر دەپ قاۋىپتەنىپ، تاباي ءوزى بالالاردى باستاپ تاۋ-تاستى ارالاپ كەزەتىن بولعان. ولگەلى جاتىپ تا ۇياتىن ويلايتىن قازاق تىشقان جەگەنىن بىر-بىرىنەن جاسىرادى. تۇندە قايناتىپ، تۇندەلەتىپ جەيتىن. ۇستاعان تىشقاندارىن وزىنە، تاۋىربەككە، كەنجەعاراعا، شايىگە — ءتورت ۇيگە تابايدىڭ ءوزى تەڭ ءبولىپ تاراتاتىن. اندا-ساندا قويان ۇستاسا، كۇندە قويان جەپ جۇرگەندەي، ونى جاريالاپ ايتاتىن.
قاتتى اشىققاننان وتىز ەكىنشى جىلدىڭ قىسىندا كوبزيەۆ تۇقىمدىق كارتوشكەسىن دە جەپ قويىپ، كوكتەمگە سالىم قاتتى قىسىلدى. كوزى شۇڭىرەيىپ، قاباعى ۇڭىرەيىپ، قاتتى جۇدەدى.
كەنجەعارا مەن تاۋىربەك وتىز ەكىنشى جىلدىڭ كوكتەمىندە كوكتالدان ەكى كوك ەسەك ءمىنىپ كەلدى. سول ەكى ەسەك جاز بويى ءبىراز ءۇيدى اسىرادى. قولى ىسمەر كوبزيەۆ بۇرىنعى ات ارباسىن ەكىگە ءبولىپ، ودان ەكى دوڭگەلەكتى ەكى اربا جاسادى. ونداي اربانى كوتەك اربا دەيدى ەكەن. ەكى ەسەكتى ەكى ارباعا جەگىپ الىپ كوبزيەۆ بالا-شاعاسىمەن، كەنجەعارا مەن تاۋىربەك، سامەن، ابەن، قالي، ورالبەكتى ەرتىپ — ءبارى تاڭسارىدەن ون شاقتى شاقىرىم وردەگى اياقسازعا كەتەدى. تاباي ءبىر داعار تاۋىپ بەردى، تاعى ءۇش كەنەپ قاپ الىپ، ءبارى اياقسازدىڭ سۋىنان بالىق ءسۇزدى. اۋەلى تاياقپەن شىمنىڭ ءتۇبىن، سۋدىڭ ءشوپ باسقان جاعاسىن تۇرتكىلەپ ۇركىتىپ، داعار مەن قاپتىڭ اۋزىن كەرىپ ءسۇزىپ الادى ەكەن. ۇساق-ۇساق قارا بالىق سوعان قاپتاپ تۇسەتىن كورىنەدى. ساسىپ كەتپەسىن دەپ، ۇستاعان بالىقتارىن تۇلىپقا، كونەككە سۋ تولتىرىپ، سوعان سالىپ اكەلەدى. ونى قالاي قايناتۋدى، قالاي قۋىرۋدى كوبزيەۆتىڭ ءوزى مەن ايەلى بۇلارعا ەرىنبەي ۇيرەتەدى.
كۇزدە اياقسازعا قار ءتۇستى. ەندى بالىق تا، تىشقان دا تاپتىرمايتىن بولدى. سول كەزدە ءشايى قاتتى ساستى. بالالارعا بەرەتىن بيدايى دا، قارا سۋعا قايناتىپ بەرەتىن قالاقايى مەن جالبىزى دا ءبىتتى. وسى جاعداي جالعاسا بەرسە ۇزاماي ءوزى دە، بالالارى دا ولەتىنىن ءبىلدى. ولمەۋدىڭ امالىن كۇنى-تۇنى ويلاپ تابا المادى. بالا-شاعا ويناۋ تۇگىل جۇرۋدەن قالدى. ءوزى دە كوزى قاراۋىتىپ، قاي جەردە ءبىرجولا جىعىلادى ەكەم دەپ كۇدىكتەنە باستادى. كۇنى بويى جاتىپ-جاتىپ، كەش باتا دالاعا شىقتى. بالتانى زورعا كوتەرىپ، ءيتىنىڭ قاسىنا كەلدى. ارىعان، قۇر سۇلدەرى قالعان ءاقتوس قۇيرىعىن بۇلعاڭداتتى. ازىرشە ەكەۋمىز دە ءتىرىمىز عوي دەپ تىلدەسكەن ءتارىزدى. كۇدىكتەنبەدى، قاشپادى. بالتانى ىڭعايلاپ، ەكى وقتالدى، ءبىراق ۇرا المادى. قولى باتپادى. «جەتى قازىنانىڭ ءبىرى دەۋشى ەدى، كيەسى ۇرار» دەپ ويلادى. ۇيگە قايتا كىردى.
كوزىمەن ءتىنتىپ، ءۇي ىشىندەگى مۇلىكتەردى شەتىنەن تۇگەندەپ شىقتى. بۇگىن ەمەس، ءبىراق نە ەرتەڭ، نە ودان ارعى كۇنى نە ءوزىن، نە بالالاردى ءولىم كۇتىپ تۇرعانىن جۇرەگىمەن سەزدى. سول سەزىگى انىقتالعانداي اۋەلى ورالبەگى، سونان سوڭ كەڭەسبەگى مەن گۇلسانى بىردەي اۋىرىپ قالدى. باستارىن كوتەرە الماي، ەرتەلى-كەش تەك جاتادى، ىڭىرسيدى. كەڭەسبەگى ازداپ ىسىنە دە باستادى. ول — ءولىمنىڭ جاقىنداعان بەلگىسى. انا جۇرەگى ۇمىتتەن گورى كۇدىكتىڭ بەلەڭ الىپ بارا جاتقانىن سەزدى. ەڭ اقىرى بالالاردان بۇرىن ءوزىم ولسەم ەكەن، ولاردىڭ ءولىمىن كورمەسەم ەكەن دەپ تىلەدى. ءوز ەتىن بالالارىنا تىرىدەي ءوزى ءبولىپ بەرە السا عوي، شىركىن!
كەنەت كوزى ەنەسى استىنا توسەنىش ەتەتىن تۋلاققا ءتۇستى. قۋانىپ كەتتى. اقىل-ەسى ورالا باستادى. تازابەكتىڭ تونى بار. ايتپاقشى، قامشىسى دا بار. ءبارى جەۋگە جارايدى. ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. دەرەۋ قىرىقتىقتى ىزدەدى. بار ەدى، ءبىراق تابا المادى. قوي قىرىقپاعالى قاي زامان؟ ءبىر قالتارىستا قالعان بولۋ كەرەك. ءتىنتىپ ءجۇرىپ، اقىرى تەسە بوپ قالعان قايشىسىن تاۋىپ الدى دا، دەرەۋ تۋلاقتىڭ ويدىم-ويدىم بوپ قالعان قىلشىقتارىن قىرقا باستادى.
بويىنا كۇش ءبىتتى. ولمەيتىندەي ءۇمىت ورالدى. تۋلاقتى تىقىرلاپ بىتكەن سوڭ، پىشاقپەن تورت-بەسكە بولشەكتەدى. سۋمەن ابدەن جۋدى. سونان سوڭ ۇساقتاپ تۋرادى. ءۇش بالاسىنا ءبىر-بىر ۋىستان، وزىنە جارتى ۋىس دەپ تورتكە، ءبولدى. باسقالار شە؟ ولار ولە بەرە مە؟
«قوي، ءبىر شوكىمنەن بولسا دا ءبولىپ جەر. تۋلاقتىڭ ءبىر بولىگىن تۇگەل قايناتايىن» دەپ شەشتى. وت جاقتى، قازانعا سۋ قۇيدى. كەسپەدەي تىلىنگەن تۋلاقتىڭ ءتىلىم-تىلىمىن ءتۇن ىشىندە قايناتا باستادى. «شىركىن-اي، ءبىر ءتۇيىر ماي بولار ما ەدى!» — دەپ ارماندادى. سوندا سورپانىڭ ءدامى كىرەر ەدى.
قاتقان تۋلاق جۇمسارسىن دەپ، قازانعا وتتى لاپىلداتپاي، باياۋلاتىپ، از-ازدان جاقتى. قازان اۋزىندا وتىرىپ قالعىپ كەتكەن ەكەن، تۇسىنە توي كىرىپتى. كىمنىڭ تويى ەكەنىن ءدال بىلمەيدى، قاپەز، ايتەۋىر، ءان ايتىپ وتىر ەكەن. ءان تىڭداعان جۇرت باكەندى ۇيگە كىرگىزبەيدى. ول مەن دە ايتام، ۇيگە كىرەم دەپ بولمايدى. «انانى كىرگىزبەڭدەر!» دەپ، ءشايى تۇرا جۇگىرەدى. جىعىلىپ قالا جازدايدى.
ويانىپ كەتتى. وتى وشۋگە ءسال قالىپتى. تۋلاقتىڭ ءبىر ءتىلىمىن الىپ تىستەپ كورىپ ەدى، كادىمگىدەي بىلبىراپ، جەۋگە جاراپ قالىپتى. سودان كەيىن وت جاقپاي، قازاننىڭ ۇستىنە تازابەكتىڭ تونىن جابا سالدى. بىعىپ جاتسا، تۋلاق بىلقىپ جۇمسارا تۇسەر. بالالارى ويانعانشا بابىنا كەلەر دەپ كۇتتى.
ءوستىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. ءبىر كۇنى ءتۇن جارىمدا بىرەۋ ەسىك قاقتى. بالالارى ويانا قويمادى. نەدە بولسا دەپ، ەسىككە ءوزى باردى. داۋسىن شىعارماي، بوساعانى ادەيى تىقىر ەتكىزدى.
— ءشايى، مەن عوي، — دەدى كوبزيەۆ.
كەنەپ قاپقا وراعان سيىردىڭ سان ەتىن اكەلىپتى.
— بالالارعا ايتپا، تۇندە ءپىسىر دە، قالعانىن ەشكىم كورمەيتىن جەرگە تىعىپ قوي. شەتىنەن تالعاجاۋ قىلارسىڭ. جان بالاسىنا سەزدىرمە.
ول شىعىپ كەتىسىمەن ءشايى شيكى ەتتەن ءبىر تىستەپ شاينادى. تۇلا بويىنا تاراعان ءنار الەمدەگى ەڭ ءدامدى استىڭ ءسولى ەدى. ەتتىڭ يىسىنەن ەلىتىپ باسى اينالدى. ءبىراق بىرەۋ ءبىلىپ قويا ما دەگەن ۇرەي دەرەۋ ەسىن جيعىزدى. ەسىك-تەرەزەنى قىمتاپ وت جاقتى. قازانعا سۋ تولتىرىپ، ەتتى مولىراق سالدى. پىسكەن ەتتى تورتكە ءبولىپ، ءبىر بولىگىن داستارقانعا ورادى دا، قالعان ءۇش بولىگىن قالعان ءۇش ۇيگە رەتتەپ قويدى. بىرەر كۇننەن كەيىن كوبزيەۆ تاعى ءتۇن ىشىندە ەسىك قاقتى. تاعى ەت اكەپ بەردى.
ەرتەسى ءتۇس اۋا بەرە اۋىلعا ءۇش سالت اتتى ساپ ەتە قالدى. ۇشەۋى اۋىلدى ءۇش جاعىنان تىنتە باستادى. شيدەم سارى جىگىت شايىگە كەلدى دە، بوساعادان اتتاعان بويى اڭىرىپ تۇرىپ قالدى.
— كەل، تورگە شىق، — دەدى ءشايى بەت-جۇزىنە زەر سالماي.
جىگىت تۇرا بەردى. ءشايى ونىڭ جۇزىنە امالسىز قارادى. ءبىر جەردەن كورگەن ادام سىياقتانادى. ەسىنە تۇسىرە الماي اڭ-تاڭ كۇيى جىگىتتەن كوز المادى.
— ءشايى اپا، — دەدى جىگىت بىر-ەكى اتتام جاقىنداپ. — مەن امالبايدىڭ بالاسىمىن عوي. ون التىنشى جىلى ەسىڭىزدە مە، ار جاققا بىرگە ءوتىپ، بەر جاققا دا بىرگە كەلمەپ پە ەك؟
مۇنىمدى بىرەۋ ەستىپ قويمادى ما دەگەندەي جىگىت جان-جاعىنا جالتاقتادى.
— ە، جانىم، سەن بە ەدىڭ؟ باسە، قايدان كوردىم دەپ شىرامىتىپ تۇرسام.
— اپا، ءبىز سيىر ۇرلاعان بىرەۋدى ىزدەپ ءجۇرمىز. كۇدىگىمىز بويىنشا، كولحوزدىڭ سيىرىن وسى كيتىڭ، سارىبەل، شەجىن، بۇرقان اۋىلدارىنىڭ بىرىندە سويىپ العان بولۋ كەرەك.
ءشايى ءسال ۇندەمەي قالدى دا، ءبارىن بولجامداي قويدى.
— مۇندا ونداي كۇدىكتى كىسى جوق، — دەدى كەسىمدى ۇنمەن. — ءبىر سيىردى بۇتىندەي تىعىپ جەۋ ءبىر كىسىنىڭ قولىنان كەلە قويماس. تىزە بۇكسەڭشى، تازابەك اعاڭنىڭ ءۇيى عوي، — دەدى.
— ءيا، اپا، اعانىڭ قازا بولعانىن ەستىدىم. اكەم ايتتى. قازا قايىرلى بولسىن. مەن ەندى كورشى ورىسىڭىزدى تەكسەرىپ شىعايىن. قىزمەتتىڭ اتى قىزمەت. ءۇش كىسىمىز. ۇشەۋمىز دە بىر-بىرىمىزدەن ساقتانامىز. كىمنىڭ ىشىندە نە جاتقانىن كىم ءبىلسىن.
— ونىڭ راس، شىراعىم. ءجۇر، كورشىنىكىنە بىرگە بارايىق. بۇلار ءبىر وتە قايىرىمدى ادامدار. ەت جەمەيدى، ءشوپ جەيدى. سول شوپتەرىن بىزگە دە بەرىپ قارايلاسىپ تۇرادى.
بۇلاردى كورىپ، كوبزيەۆتىڭ ءوڭى قاشىپ كەتتى. قايتا-قايتا شايىگە جالتاقتاي بەردى.
جىگىت ورىسشاعا جىمداي ەكەن. ءۇيدى-ۇيدى تۇگەل ءتىنتىپ كەلە جاتقانىن ايتتى.
— بۇلار تۇگەل قازاقشا بىلەدى، — دەدى ءشايى سوزگە ارالاسىپ. — نەمەرەلەرى قازاق مەكتەبىندە وقيدى. مىناۋ وتاعاسى — تازابەك اعاڭنىڭ دوسى. جاڭا ايتتىم عوي، ءبىز ەت جەپ جۇرگەننىڭ وزىندە بۇلار ءشوپ جەپ جۇرەتىن، ءالى سول. ۇرلىق جاسايتىن جاندار ەمەس.
— جارايدى، اپا. ءبىزدىڭ قىزمەت سولاي. بارلىق ءۇيدى تۇگەل ءتىنتىپ شىعۋ — مىندەت. سوندىقتان مەن بۇل ءۇيدى دە قاراپ شىقتىم دەپ سانايمىن. ساۋ بولىڭىزدار!
— ساۋ بول، اينالايىن!
كوبزيەۆ ءتىلىن جۇتىپ قويعانداي تۇك سويلەي المادى. تەك تەكسەرۋشى شىعىپ كەتكەن سوڭ عانا ونە بويىنا جان كىرىپ، ورىندىققا سىلق وتىرا كەتتى.
— ۋh! ولگەن جەرىم وسى عوي دەپ ەم. ءاي، شايكەنتاي-اي، سەن كىرىپ كەلگەندە، «ءاي، قۇرىدىم، كۋا بولادى-اۋ!» — دەگەم. ءبىر ءولتىرىپ، ءبىر ءتىرىلتتىڭ-اۋ!
ءوتىپ كەتكەن سوڭ، سونىڭ ءبارى بۇگىن كورگەن تۇستەي. كىمنىڭ دە بولسا ءومىرى داردىڭ جىبىنە ءىلۋلى تۇرعانداي كۇن ەدى.
ءبىر كۇنى ورالبەك پەن كەڭەسبەكتىڭ ءوڭ جوق، ءتۇس جوق زارەلەرى ۇشىپ كەلگەنى ءالى ەسىندە.
— اپا، قارامەندەنىڭ بەلىندە بالاسىن قۇشاقتاعان ءبىر ايەل جاتىر. قاتىپ قاپتى! — دەگەن كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ.
بالالار شوشيدى دەپ، تاباي ءبىر ءوزى بارىپ كومىپ كەلگەن. تەرىسكەيدەن جان ساۋعالاپ قىتايعا قاراي قاشقان جاياۋ بوسقىننىڭ كوبى كيتىڭگە جەتەر-جەتپەستە ءالى قۇرىپ جىعىلاتىن. سونىڭ كوبىن كوبزىپ پەن تاباي توبە-توبەنىڭ جۇمساق جەرىنە كومىپ، بەتتەرىن جاسىردى. باسقا جۇرت تۋعان بالاسىن ساناپ جاتقاندا، قازاق بايعۇس ولگەنىن ساناپ جاتتى. اقىرى سانىنان شاتاستى. ويتكەنى ءتىرى قالعانىنان ولگەنى كوپ بولىپ كەتتى. سانايتىن دا ادام ساناۋلى قالدى.
***
كوكوزەك كوكتەم ەدى. كيتىڭنىڭ قويناۋ-قويناۋىندا قىستاي قار جاتقانمەن، كۇنگەيى كوگەرىپ، ۇساق مال كوك قۋالاي باستاعان. ءشايى نەگە ويتكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، كەنەت ايناعا قاراپ تۇرىپ ويلانىپ قالدى. كەڭقاباق، جازىق ماڭداي، پىستە مۇرىن، جايتاڭ كوز، ءسۇيىر يەك، سۇيكىمدى اۋىز — ادەمى ايەلگە ءتاننىڭ ءبارى بار. تەك سوعان سۇيسىنەتىن، يە بولاتىنتايكەن جوق. ءتۇن بالاسى اڭساپ ويانعان ومىراۋىن ءوزىنىڭ ءالى ولە قويماعان اقىل ويى ارەڭ جۋاسىتادى. يەسى جوق بەدەۋ ادەمىلىك!
اياق استى مەكتەپ دەرەكتىرى اۋدانعا باراسىڭ، وزات مۇعالىمدەردىڭ جيىنى بولادى دەدى. «ويباي، قورقام، جولدا قاسقىر جەپ قويار»، — دەدى شىنىن ايتىپ. «باسقارما ات بەرەتىن بولدى. ءوزى جانە بىرگادىر ۇشەۋىڭ باراسىڭ». باسقارما مەن بىرگادىردىڭ بىرەۋى جەپ قويماسا، قاسقىر جەي قويماس»، — دەدى ازىلگە دە، ەسكەرتۋگە دە بەيىم جۇمساق داۋىسپەن.
سەزىكتەندى. ءبىراق باس تارتۋعا سەبەپ تاپپادى. ۇشەۋى كوكتالعا كەلىپ، ءبىر تارانشىنىڭ ۇيىنە ءتۇستى. ۇيعىرلاردى ول كەزدە ءبارى سولاي اتايتىن. ول ءبىر قالبالاقتاعان اقجارقىن كىسى ەكەن. اۋقاتتى ادام ەكەنى ءۇي-جايىنىڭ كەڭ-مولدىعىنان دا كورىنىپ تۇردى.
— قۇربان اكا، سەن بىزگە لاعمانىڭ مەن مانتىڭدى جاسا، انا بىرگادىر باۋىرىڭ ءبىر قويىن سويىپ اكەلگەن، ونى ءبىز كەتكەن سوڭ ءوزىڭ بالا-شاعاڭمەن جەرسىڭ، — دەدى باسقارما كۇلىپ.
— قۇپ! — دەپ، تارانشى دا كۇلدى.
باسقارما مەن بىرگادىر بىرگە، ءشايى جەكە بولمەگە جاتتى. الدىن الا ويلاستىرعان جاعداي ەكەنىن ءشايىنىڭ ءىشى سەزدى. ۇيات پەن ءناپسى ەكەۋى دە قاتار وياندى. ەسىكتى ءىلىپ العىسى كەلدى. امالىن تاپتىم دەپ ويلادى. ءبىراق ەسىكتىڭ ىلگەگى جوق بوپ شىقتى. امال جوق، باسقارمانىڭ قاشان كەلەرىن كۇتۋى عانا قالدى. ارى كۇتتى، بەرى كۇتتى. ارى اۋنادى، بەرى اۋنادى. ءۇي دەپ ايتام، ءبۇي دەپ ايتام دەپ بىرەسە اشۋلاندى، بىرەسە وعان اقىل ايتقىسى كەلدى. ءبىراق بىردە ءبىر وي كوڭىلىنەن شىقپادى. اقىرى وزىنە ءوزى اشۋلاندى. «سونشا ماعان نە كورىندى؟ كەلسە، كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەرمەيمىن بە؟!» دەپ كىجىندى. الدە تەبەم بە؟ ويتكەنى ۇيات بولاتىن شىعار. ايەل ەركەكتى تەپپەيدى عوي؟ ەندى قايتەدى؟ كونە مە؟ ۇياتتىڭ كوكەسى سوندا بولماي ما؟ «الام. ۇيلەنەم» دەگەن مۇعالىمگە كونبەگەندە، المايتىن، ايەلى بار باسقارماعا كونە مە؟ قۇداي-اي، ەندى قايتەدى؟ قارابەت بولاتىن بولدى-اۋ!؟
ءشايى وزىمەن ءوزى ۇزاق ارپالىستى. باسقارما ءبىراق كەلمەدى. الىسقان ويدى اقىرى ۇيقى جەڭدى.
ءتۇس كورىپ جاتىر ەكەن. شۋاقتى جازدىڭ جايماشۋاق كەزى بولسا كەرەك. قوڭىر جەل قوينى-قونىشىن ارالاپ، قايتا-قايتا ومىراۋىن اشا بەردى. ەتەگىنە الدەنە ورالعانداي بولدى. ومىراۋىن قاۋسىرا بەرگەندە، قولى بىرەۋدىڭ قولىنا ءتيدى. ونە بويى ءورت تيگەندەي ءدۇر ەتە قالدى. الگى قول، الگى الاقان قوينىن بويلاپ بارا جاتقان سوڭ، شاپ بەرىپ ۇستاي الدى.
— شوشىما! مەن عوي، — دەدى باسقارما ءدال تاماعىنىڭ استىنان ەنتىگىپ.
— مۇنىڭ نە؟ قوي! ۇيات بولادى.
— بولمايدى. قاقپاشى قولىمدى! ايتتىم عوي، مەن ايەلىممەن كەلىسكەنمىن. ەكەۋمىز ۇيلەنەمىز. — ەنتىگىپ، ەسىن جوعالتقان قۇيىن ەركەك توسەك ورنىن تىك كوتەرىپ اكەتكەندەي بولدى. جەردە دە ەمەس، كوكتە تە ەمەس، ءشايى قۇيىن قۇبىجىقتىڭ قاقپانىندا قيمىلداي الماي قالدى. تەك بۇل ىسكە مەنىڭ ەش قاتىسىم جوق دەگەن ادامشا ەكى كوزىن تارس جۇمىپ الدى. تانىنەن قاشقان ۇيات كورپە ىشىندە تۇنشىعىپ جاتتى.
ەرتەسى جيىن اۋداندىق كەڭسەدە ءوتتى. وكتابىر اۋدانىنا قاراستى اۋىلداردىڭ ەڭبەك وزاتى بولعان ايەلدەر عانا شاقىرىلىپتى. باسقارما مەن بىرگادىر سىرتتا قالىپ، جيىنعا ءشايى ءوزى عانا قاتىسىپ شىقتى. بۇل كۇن ايەلدەر مەرەكەسى دەپ جاريالانىپتى. اۋدان باسشىسى ءار ايەلگە ءبىر-بىر داپتەردەن سىيلىق ۇلەستىردى. وعان ءبارى ات مىنگەندەي اسەرلەندى.
جيىننان شىققان ءشايى سىرتتا بىرگادىر مەن باكەننىڭ اڭگىمەلەسىپ تۇرعانىن كوردى. جاقىندارىن دا، جاقىنداماسىن دا بىلمەي، ەسىك الدىندا از ءسات داعدارىپ قالدى. ءوز بەتىنشە كەتە بەرەيىن دەسە، قايدا بارارىن دا بىلمەيدى. نەدە بولسا دەپ، قايتادان كەڭسە ىشىنە كىرىپ كەتۋگە بەكىندى. اۋدانى بولەك، اۋىلى بولەك، بۇل پالە مۇندا قايدان ءجۇر دەپ ويلادى. ءتۇرىن كورگەننەن تۇلا بويى تۇرپىدەي جيىرىلاتىن بولىپتى. قايدا بارارىن بىلمەي، ۇزىن دالىزبەن بەتالدى جۇرە بەرگەن. بىرگادىر قۋىپ جەتتى.
— باسقارما حاتشىعا كىرىپ كەتىپ ەدى، — دەدى جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ.
— باكەن مۇندا نەعىپ ءجۇر؟
— ول ءقازىر اقجازىقتا باسقارما عوي.
— قاشاننان بەرى؟
— كىتاپبەك قايتىس بولعان سوڭ، سونى قويعان.
— ول بۇل جاقتىڭ ادامى ەمەس قوي؟
— اۋداننىڭ باسشىسى — سول جاقتىڭ جىگىتى. ءسىزدى باكەن جاقسى تانيمىن دەيدى. «سالەم ايتا بار، باسقارما ولىمگە بارسا دا، جيىنعا كەلسە دە جانىنان تاستامايتىن بولىپتى عوي»، — دەدى.
— سەن نە دەدىڭ؟
— اۋدان: «وزات ايەلدەرىڭدى اكەل»، — دەدى، اكەلدىك. سەن دە وزات ايەلدەرىڭدى اكەلدىڭ عوي»، — دەدىم.
سول ارادا باسقارما دا شىقتى. «جۇرىڭدەر، دۇكەننەن ازداعان سالەم-ساۋقات الايىق تا، قايتىپ كەتەيىك»، — دەدى اسىعىستىق تانىتىپ.
— قونساق قايتەدى؟ — دەدى بىرگادىر ءبىرتۇرلى بوساڭ داۋىسپەن.
— «كوكتەمگى ەگىسكە ازىرلىك ناشار»، — دەپ جاتىر حاتشى. قىرىنا ءىلىنىپ جۇرەرمىز، بالەسىنەن اۋلاق.
...بۇدان ارى نە بولارىن ءشايى بولجاي المادى. ءبىراق بولار ءىس بولدى. جالعاسا ما، جوق پا، ونى دا ايتا المايدى. ءبىر شايتان: «ەندى شەگىنەتىن جەرىڭ قالعان جوق»، — دەسە، ءبىر شايتان: «كوكەيىندەگى ءىستى جۇزەگە اسىرعان سوڭ، ەندى ساعان باسقارما ەنجار قاراي باستار»، — دەيدى. سونى راستاعانداي، باسقارما كيتىڭگە كەلمەي كەتتى. ءوزى كەلمەگەنمەن، ۇيقىداعى جىرتقىشتى وياتىپ كەتتى. ونى تىزگىندەۋگە ءشايىنىڭ شاماسى جەتە مە الدە دەگەنىنە كونە مە؟بوزبالا ورالبەگىن، بويجەتىپ قالعان گۇلسانىن، كىشكەنتاي كەڭەسبەگىن اشتىقتىڭ ارانىنان وتىز ەكىنشى جىلى كونە تۋلاق پەن كوپزىپتىڭ ۇرلاپ سويعان سيىرى قۇتقارىپ قالعان. مەن ولسەم دە، بالالارىم امان قالسا ەكەن دەپ تىلەگەن سوندا. ەندى بۇعان بالا عانا ەمەس، باي دا كەرەك بولعانى عوي؟ ءقازىر ورالبەگىنىڭ ءوز وتباسى وتاۋ ءۇيى بار، گۇلسانى انە-مىنە ونجىلدىقتى بىتىرگەلى وتىر، كەڭەسبەگى قۇداي بۇيىرتسا، بوزبالا بولدى. بۇرىن ولارعا ايتقانىن ىستەتسە، ەندى بۇل ولاردىڭ ايتقانىمەن ساناسادى. ويتپەسە، ءوزى قۇراپ كەلگەن وتباسىن ءوزى كۇيرەتىپ الماي ما؟ قوي، قۇرىسىن! جوق جەردە ءوز بالالارىمەن ارازداسىپ قالار. ەڭ دۇرىسى اۋەلى جۇزىكپەن اقىلداسقانى.
* * *
مەكتەپكە كەلگەن ءشايى الدىنان شىققان ايەلدىڭ جۇزىنەن الدەبىر جۇگىرىپ وتكەن جۇمباق وزگەرىستى اڭعاردى. «قۇداي-اي، ءبىلىپ قويعان با؟» — دەپ قورقىپ كەتتى. ارتىنشا ايەلدىڭ بەت الپەتىنەن ۇرەي كوردى. تاڭدانىپ، بەتىنە سۇراۋلى كەسكىنمەن قارادى. ايەل سىبىر ەتتى:
— باسقارمانى الىپ كەتتى.
— كىم؟
— ىنكىبىدىنىڭ ادامدارى.
بىرەۋ ەستىپ تۇرعان جوق پا دەپ، ەكەۋى دە جان-جاقتارىنا الاقتادى. «قۇداي ءبىزدى قۇپ كورمەگەن ەكەن»، — دەدى ۇرەيلەنىپ تۇرسا دا ىشتەي ءتىپتى قۋانعانداي دا بولىپ.
— نە ءۇشىن؟ — دەپ قالدى ءشايى ويلانباستان.
انا ايەل سونى دا بىلمەيسىڭ بە دەگەن كىسىشە بەتىنە اجىرايا قارادى.
— نە بولۋشى ەدى؟ حالىق جاۋى بولعانى ءۇشىن دە.
— ەندى نە بولادى؟
— ەندى جاقسى بولادى.
ايەل مۇنى ءاجۋا قىلىپ تۇرعانداي كورىندى.
— ورنىنا بىرگادىر باسقارما بولىپتى. ەندى سونىڭ ايتقانىمەن جۇرەمىز.
ءشايى بۇل ارادان تەز كەتۋگە تىرىستى. ايەلدىڭ الگى ءسوزى «ەندى سەنىمەن بىرگادىر جۇرەدى» دەگەندەي اسەر قالدىردى. ادامنىڭ ءوزىن دە، سەزىمىن دە تالكەك قىلعان زامان-اي!
ۇيگە كەلە جاتىپ ءوز ويىنان ءوزىنىڭ ۇرەيى ۇشتى: تويعا بەرگەن جىلقىسى باسىنا پالە بولعان جوق پا ەكەن؟ سونى ويلاۋى-اق مۇڭ ەكەن، ونە بويى توڭازىپ قويا بەردى. ونىڭ كەسىرى ورالبەگىنە ءتيىپ جۇرمەسە جارار ەدى! ەكى ۇلعا ۇلان-اسىر توي جاسادى دەپ، الدەكىمنىڭ ءىشى كۇيدى-اۋ، قايتسە دە. قۇداي-اۋ، نە بوپ كەتتى، قۋانعانى دا قىلمىس، قايعىرعانى دا قىلمىس. كىم كورىپ قويعانىن دا بىلمەيسىڭ، كىم ايتىپ قويعانىن دا كورمەيسىڭ. اركىمدى اڭدىپ جۇرگەن ءبىر ۇرەي بار، ايتەۋىر.
***
ويلاپ وتىرسا، ەل دە، ەلمەن بىرگە بۇل دا تايكەن ولگەلى ءۇش ۇلكەن كەزەڭنەن ءوتىپتى. العاشقىسى — اشارشىلىق. ودان كەيىنگىسى — «حالىق جاۋلارىن» قىرۋ، سونان سوڭ — سوعىس. وسىنىڭ ۇشەۋىن دە كورمەي وتكەن تازابەك قايتا باقىتتى ما دەپ تە ويلايدى.
اشارشىلىقتىڭ ەڭ اۋىرى — وتىز ەكىنشى جىل. «اس تۇرعان جەردە اۋرۋ تۇرمايدى» دەيتىن قازاق قاتتى قىرىلدى. ون التى جىلدان كەيىن ون التىنشى جىل تاعى قايتالاندى. ول جىلدىڭ قىرعىنىنان قازاقتى قورعاپ قالعان وكىمەت ەندى ءوزى قىردى. اقىلى جەتپەدى مە، الدە قۋلىعى ما، مالمەن جان باعىپ وتىرعان جۇرتتى مالسىز قالدىردى. اشىققان ادامدى اقىل ەمەس، اشىققان سەزىم بيلەيتىن بولۋ كەرەك، ءشايى ءوزى كورمەسە دە ادام ەتىن جەگەندەر بولدى دەگەندى تالايدان ەستىدى. بۇل جاقتىڭ ادامدارى، جاقىن جەر بولعاندىقتان، قىتايعا ۇدەرە ءوتىپ جاتتى. وتىزعا جۋىقتاپ قالعان ۇيدەن كيتىڭنىڭ وزىندە جەتى-سەگىز-اق ءۇي قالدى. جەكە شارۋاشىلىق بولا الماعان سوڭ، اقىرى بۇلاردى ۇلكەناعاشقا قوسىپ جىبەردى. كيتىڭ جەكە بريگادا بولىپ قالدى.
باسقا جەردى قايدام، كيتىڭدە بالا كوپ قىرىلدى. ايگۇن ءدال وتىزىنشى جىلى ءتورتىنشى بالاسىنا بوسانعان، سول عانا امان قالىپ، قالعان ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ۇشەۋى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەتتى. قۇدايعا ءتاۋبا، قاينىسىنىڭ سودان كەيىن تۋعان ەكى ۇل، ەكى قىزى بار.
اشتىقتا ءبىر ۇل، ءبىر قىزىنان سامەن دە ايرىلدى. اعىنتاي باۋىرىمنىڭ اتى وشە مە دەپ، ءشايى قاتتى قايعىردى. بالالارى ولسە دە، سامەننىڭ ءوزى ولمەسە ەكەن دەپ ويلادى. ول امان بولسا، تاعى بالالى بولار دەگەن دالباساسى شىعار. قۇداي سول تىلەگىن بەرگەن سياقتى: ءقازىر ەكى قىز، ءبىر ۇلى بار.
تاۋىربەك پەن ايشا دا ءبىر ۇل، ەكى قىزىنان ايرىلىپ، باياعى تازابەك اراشالاپ الاتىن قاليدىڭ بەتىنە قاراپ قالدى. ول جاقسى ەرجەتىپ، ۇيلەنىپ، اشتىق جىلى ول دا ەكى قىز، ءبىر ۇلىنان ايرىلدى. ارتىنان ايەلى دە ءولدى. قايتا ۇيلەندى. سوعىسقا دەيىن ەكى قىز، ءبىر ۇل ءسۇيىپ، سوعىستان كەيىن تاعى ءبىر ۇل، ءبىر قىز ءسۇيدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قارايىپ قاسىندا جۇرگەن — جالعىز سول.
ون التىنشى جىلدا دا، وتىز ەكىنشى جىلدا دا ولگەن قازاقتىڭ ءدال ەسەبىن العان ەشكىم جوق. ون التىنشى جىلعى قىرعىن الباندى عانا شارپىسا، وتىز ەكىنشى جىلعى اشتىق بۇكىل قازاقتى باۋداي ءتۇسىردى. سول ەكى قىرعىننان دا امان قالعانىنا قاراعاندا قازاقتىڭ ىرىزعىسى ءالى تاۋسىلماعان. بولاشاعى بار.
* * *
وتىز جەتىنشى جىلدىڭ ساۋىرىندە باسقارما قامالدى، سول كۇزدە قاپەز دە ۇستالىپتى دەگەندى ەستىدى. دۇنيەنىڭ ديىرمەنى تەرىس اينالىپ بارا جاتقانداي بولدى. قورىققان جۇرتتان اقىل قاشادى ەكەن، جينالىستا كوسەمدەردى جابىلا ماقتاعانمەن، ەشكىم بىر-بىرىمەن وڭاشادا سىرلاسپايتىن بولدى. بىرەۋگە سىر اشۋ ءوز باسىڭدى قاقپانعا تىعۋمەن بىردەي ەدى. انشەيىندە ءازىلىڭدى كوتەرە الماي كەك ساقتايتىن ءباتشاعارلار وعان بەرمەي، بىرەۋگە شاي بەرىپ جاتقانىڭدى بىلسە، انا ەكەۋى اۋىزجالاستى دەپ جازىپ جىبەرەتىن. ال باسشىلار حالىقتىڭ بىلىمدىلىگىن قالاي پايدالانسا، قاراڭعىلىعىن دا سولاي پايدالانىپ باقتى. سول كەزەڭدە ءشايىنىڭ جاناشىرى جۇزىك قانا ەمەس، ايگۇن دە بولدى. ول ابىسىنى اتىنا ساي ايى مەن كۇنىندەي، ءدال ءبىر سىڭلىسىندەي قورمالى بولدى. ءسوزىن دە باعىپ، قاباعىن دا باعىپ، قيسىنسىز ءبىر ءسوز ايتپاي، كەلەڭسىز ءبىر قىلىق كورسەتپەي ءوتتى. ونى ويلاسا، ومىراۋى مەيىرگە تولىپ كەتەدى. جۇرگەنى، تۇرعانى، سويلەگەنى — ءبارىن قويشى، بەتىڭە قاراپ جىميعانى-اق جەتىپ جاتۋشى ەدى. كەۋدەڭە كۇننىڭ ساۋلەسى توگىلىپ كەتكەندەي، سەن دە كوڭىلدەنىپ سالا بەرەتىنسىڭ. جاقسىنىڭ ءبارىن جەردىڭ استى جۇتىپ جاتقانداي، تەگى.
* * *
ون التىنشى جىل ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتىن، اشارشىلىق ءۇشىن كەڭەس ۇكىمەتىن كىنالاسا دا، سوعىس ءۇشىن ءشايى ۇكىمەتتى ويتە المايدى. ول دا قىردى، بۇل دا قىردى، ءبىراق ەلدى قورعاۋ — ەر ازاماتتىڭ ويلانباي ولىمگە باراتىن بورىشى. جاۋدى ولتىرەم دەپ بارعان ادام جاۋدىڭ ءوزىن دە ولتىرەتىنىن ءبىلىپ بارادى. ءبىلىپ تۇرىپ بەت بۇقپاۋ — اتادان قالعان نامىس. بالاسى ورالبەك، كەڭەسبەك، باۋىرى سامەن، ابەن، قاينىسى جاقسىبالا — سول نامىستىڭ قۇربانى بولدى. ولاردىڭ ءولىمى — ۇرپاعى ءۇشىن ەلمەن جەردى ءسۇيۋدىڭ ۇلگىسى، ال انا ءۇشىن ولە-ولگەنىنشە وكىنىش.
باتىر مەن قورقاقتىڭ اراجىگىن اشقانمەن، سوعىس ەشقاشان ادام بالاسىنىڭ بار مۇمكىندىگىن اشا المايدى. قايعى جەڭگەن ەلدى دە، جەڭىلگەن ەلدى دە باسار. دەمەك، ەكى جاعى دا جاپا شەگەدى. ادامدار جاپا شەگىپ جاتقان جەردە ادامگەرشىلىك ارداقتالمايدى. ادامنىڭ قۇداي بەرگەن ءومىرىن قۇدايدىڭ ءوزى عانا الۋى كەرەك.
ەلمەن بىرگە سوعىستىڭ زاردابىن ءشايى دە كەشتى. بىرەۋلەردەن ولىدەي، بىرەۋلەردەن تىرىدەي ايرىلدى.
ورالبەكتىڭ العانى اقجازىقتىڭ قىزى ەدى. ون سەگىزىندە كەلىن بوپ ءتۇستى. ورالبەك مايدانعا كەتكەندە ۇلى نۇربەك ەكى ايلىق قانا بولاتىن. قىرىق ەكىنشى جىلى ورالبەكتىڭ قارا قاعازى كەلدى. قىرىق التىنشى جىلعا دەيىن كەلىنى قولىندا بولدى. ءتۇبى ونىڭ تاعى بىرەۋدى تاباتىنىن ءشايى ءبىلدى. تەك بالالاردى بىرگە الىپ كەتەم دەمەسە ەكەن دەپ تىلەدى. اقىرى كەلىنى، ارتىمنان قۋىپ كەلە الماسىن دەگەن ادامشا، قىس ىشىندە قاشىپ كەتتى. جاز شىعا اتا-ەنەسىمەن، كۇيەۋىمەن الدىنا كەلدى. «بالالار كەلىپ-كەتىپ جۇرسە» دەگەن تىلەك ايتتى. ءشايى كەلىستى. بارىپ-كەلىپ جۇرگەنمەن، بالالار ءالى كۇنگە دەيىن ءشايىنىڭ ءۇيىن ءوز ءۇيى سانايدى.
كەڭەسبەگى قىرىق ءبىردىڭ كوكتەمىندە ون التى جاستاعى ايناگۇلگە ۇيلەندى. ول سوعىسقا كەتكەنشە ايەلى بالا كوتەرىپ ۇلگەرمەدى. ايناگۇل دەسە دەگەندەي ادەمى ەدى. سوعىس اياقتالعاندا جيىرماعا شىقتى. كەلىنى قىرىق جەتىنشى جىلدىڭ كۇزىندە كولحوزدىڭ جۇمىسىنان قولى بوساپ ۇيگە ورالدى. ءجۇزى سىنىق، ءبىراق دەنەسى تولىسقان تارىزدەندى. كەشكىسىن تاماق جاساپ ءجۇرىپ قايتا-قايتا تىسقا شىعا بەردى. ءشايى سودان كۇدىكتەندى. ونە بويىن اشۋ بيلەدى. ءبىرجولا كەلمەيتىن ولدىگە ساناعانى ما بالاسىن؟ كۇدەر ۇزگەن عوي؟
كەلىنى ۇيگە تاعى كىردى، تاعى شىقتى. شىدامى تاۋسىلدى. ءوزىن ءوزى سابىرعا شاقىرىپ كورىپ ەدى، باسىن كەۋلەپ العان اشۋ باسىلا قويمادى. شاپانىن جامىلدى دا، سىرتقا شىعىپ كەتتى. ەكى كەشتىڭ اراسى بولسا دا، ار-ۇياتىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، تاباي مەن جۇزىكتىكىنە كەلدى. بۇل بەيۋاقىتتا كەلىسىنىڭ بەكەر ەمەسىن ەكەۋى دە سەزدى.
— بالالار، سەندەر انا بولمەگە بارىڭدار، ءشايى اپالارىڭ ءشاي ءىشسىن، مازاسىن الماڭدار! — دەدى جۇزىك ويناپ جۇرگەن نەمەرەلەرىن تورگى ۇيگە تىعىپ. بالالارمەن بىرگە تاباي دا كەتتى.
— ايناگۇل ەكىقابات بولىپ قالعان سياقتى، — دەدى ءشايى جۇزىككە ىشىنە سىيماعان كۇدىگىن ءبىراق اقتارىپ.
— ءشاي ءىش، — دەدى جۇزىك ەشتەڭە ەستىمەگەن ادامشا.
— جۇزىك، مەن ساعان نە ايتىپ وتىرمىن؟ ەستىمەدىڭ بە؟
— ەستىدىم. ءوزى نە دەيدى؟
— سويلەسكەم جوق، سۇرامادىم. جەرىك ەكەنىن جاڭا عانا ءبىلدىم.
— نە ىستەمەك ويىڭ بار؟
— بىلمەيمىن. سونى سەنىمەن اقىلداسقالى كەلدىم.
— اقىل دا، ۇيات تا ادام سياقتى ول دا ازادى ەكەن، جىبەكجان. ءبارىمىز ازعىنداپ بارامىز با، الدە ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنبەي بارامىز با، بىلە الماي باسىم قاتتى. سامەننىڭ ايەلى دە سولاي.
— ا-ا؟
تىلدەرى اياقاستى بايلانىپ قالعانداي، ەكى ايەل بىر-بىرىنە قاراي دا الماي مەلشيىپ قالىستى...
سونى دا باستان كەشتى بۇلار.
ايناگۇل دە، سامەننىڭ ايەلى دە قىز تۋدى.
...نارەستەدە نە كۇنا بار، تىرباڭداپ تىرشىلىككە تالپىنادى. ول اجەلەپ جۇگىرىپ جۇرگەندە، ايناگۇل ايتپاي، دانەڭە ەتپەي، الدەبىرەۋمەن قاشىپ كەتتى. كەڭەسبەكتىڭ قىزى دەپ، بالانى باۋىرىنا باسىپ ءشايى قالدى. ورالبەكتىڭ ەكى بالاسى مەن كەڭەسبەكتىڭ قىزىن باعىپ-قاعۋ ءشايى ءۇشىن ازاپ بولمادى، ولار ەكى ۇلىن ءار ءسات ەسىنە ساپ تۇراتىن تىرشىلىكتىڭ ءنارى بولدى. «ورالبەگىم ءسويتۋشى ەدى»، «كەڭەسبەگىم سويتەتىن ەدى» دەپ جوق بالالارىنىڭ مىنەز-قۇلقىن نەمەرەلەرىنەن ىزدەپ تاۋىپ وتىراتىن. ول دا قۇدايدىڭ بۇعان بەرگەن قايىرى ەدى.
ەكى جىلدان سوڭ قۇنداقتاۋلى قىزىن قۇشاقتاپ ايناگۇل ۇيگە قايتىپ كەلدى. اكە-شەشەسىمەن بىرگە تۇراتىن باۋىرى مەن جەڭگەسى بوساعادان اتتاتپاپتى. بىرەر كۇن انا باۋىرىنا، ءبىر كۇن مىنا باۋىرىنا بارىپ، اقىرى بارار جەر، باسار تاۋى تاۋسىلعان سوڭ، باياعى ءشايىنى تاۋىپتى. كۇيدىم-سۇيدىم دەپ ۇيلەنگەن كۇيەۋى كۇندە ۇرىپ، سابايتىندى شىعارىپتى. بوقاۋىز، بىلعانىش سويلەيتىن ەركەك كورىنەدى. ءا دەسە، «اكەڭنەن» باستاپ، ويتەيىن، بۇيتەيىن دەگەندى ەل كوزىنشە دە قارداي بوراتىپ، ساباۋداي ساتىرلاتىپ بوقتاي بەرەدى ەكەن. ءشايى كەلىنىن كەۋدەسىنەن يتەرە المادى. كىشكەنتايىن شومىلدىرىپ، جۋىندىرىپ، باۋىرىنا سالىپ الدى.
ايناگۇلدىڭ كۇيەۋى ەكى مارتە كەشىرىم سۇراپ كەلدى. كەسكىن جاعىنان كەلىستى-اق ەركەك كورىندى. «بارعىڭ كەلسە، ۇستامايمىن. بار»، — دەدى ءشايى كەلىنىنە. «جوق، بارمايمىن» دەپ كەلىنى كەسىپ ايتتى. ءبىراق، قۇداي اتقاندا، ايناگۇل ايتقان سوزىندە تۇرمادى. قىزى ەمشەكتەن شىعىپ، جاڭا-جاڭا ءتاي-تاي باسىپ جۇرگەندە، الدەكىمدەر ارقىلى استىرتىن بايلانىسىپ ءجۇرىپ، سول كۇيەۋىنە قايتا قاشىپ كەتتى. سوندا دا ءشايى كەلىنىنە ءتۇڭىلىپ، كەيىمەدى. ويتكەنى، ول كەڭەسبەگىنەن قالعان جادىگەردەي ەدى. كەڭەسبەك ءتىرى بولسا، ونىڭ مۇنداي كۇيگە تۇسپەيتىنىن تاعى ءبىلدى. مۇنداي تاعدىردى ول سۇراپ العان جوق، وسىنداي تاعدىر وعان تاپ بولدى. شامنىڭ جارىعىنان ۇزاپ شىعا المايتىن جىندى كوبەلەكشە ءبىر ەركەكتى توڭىرەكتەپ ساندالدى دا قالدى. ودان كەيىن دە ەكەۋى ەكى رەت اجىراسىپ، ەكى رەت قايتا قوسىلىپتى. ءبىراق ايناگۇل بۇل ۇيگە كەلمەدى، بالالارىن دا كورمەدى. مارتتىك تانىتتى. اقىرى ءشايىنىڭ قۇلاعىنا ادام كۇلەتىن اڭگىمە جەتتى. ءبىر كۇنى كۇيەۋى «وي، اكەڭنىڭ» دەپ تۇرا ۇمتىلعان ەكەن، ايناگۇل قاشپاپتى دا، ساسپاپتى دا، وقتاۋدى الا ساپ قاق باستان كۇيەۋىن قويىپ قالىپتى. اناۋ شالقاسىنان تالىپ ءتۇسىپتى. ەسىن جيعان سوڭ، ەركەك ەمەس پە، ەكىلەنە كەپ ۇمتىلسا، قولتىعىنان ۇستاپ الىپتى دا، دالاعا يتەرىپ تاستاپ، ەسىكتى تارس كىلتتەپ الىپتى. ماسقارا بولعان كۇيەۋىن ەكى كۇن بويى ۇيگە كىرگىزبەپتى. اقىرى اناۋ جازدىم-جاڭىلدىم دەپ الدىنا جىعىلىپتى. سودان بەرى ەكەۋى يتجىعىس توبەلەسەتىن كورىنەدى. ەكى بالاسى بار، قىرىق بەستەگى ايەل دەۋگە ادامنىڭ اۋزى بارمايتىنداي ايناگۇلدىڭ بەت-اۋزى مىجىرايىپ كەتىپتى. ول دا، بۇل دا بىر-بىرىنە شەشىلىپ ەشتەڭە ايتپادى. اڭگىمەلەرى اماندىق-ساۋلىق سۇراسۋدان ارى اسپادى.
* * *
تابايىنان ايرىلعان جۇزىك تە، جاقسىبالادان ايرىلعان ايگۇن دە جارىم كوڭىل. ءۇش جەسىر ءبىر ءسات سويلەسسە دە بىر-بىرىنە سەپ. جاعدايىن بىلەيىن دەپ، ءبىر كۇنى ءشايى جۇزىكتىكىنە باردى. كۇننىڭ شۋاعىنا ارقاسىن توسىپ، ەسىك الدىندا ءجۇن ءتۇتىپ، ىڭىلداپ ءان سالىپ وتىر ەكەن. تىڭداپ تۇرىپ قالدى.
اۋىلىم كوشىپ بارادى كەرمە كولگە،
الىس شىعار كەرمە كول كورمەگەنگە.
قىس پەن اشتىق قوسارلاپ قىسسا داعى،
كۇن كۇركىرەپ جاز شىعار ولمەگەنگە.
بۇراڭ بەل،
مەن بارمايمىن،
ءوزىڭ كەل!
— سەنىڭ بارمايتىنىڭدى ءبىلىپ، ءوزىم كەلدىم.
— وي، جانىم! جەر بەتىندەگى جالعىزىم! سەن عاناسىڭ عوي مەنىڭ وتكەن ءومىرىمنىڭ دە، ءوتىپ جاتقان ءومىرىمنىڭ دە كۋاسى.
مۇنى قۇشاقتاپ ول دا جىلامسىرادى، ونى قۇشاقتاپ بۇل دا جىلامسىرادى. ونىڭ ىشىندەگى مۇڭ-قاسىرەتتىڭ ءبارىن ءشايى بىلە مە، ءشايىنىڭ ىشىندەگى مۇڭ-قاسىرەتتىڭ ءبارىن جۇزىك بىلە مە؟ اركىم وزىنىكىن ويلاپ مۇڭايادى. جىلاي الماعان جۇرەك جىلاعاندى تۇسىنبەيدى.
جاس كۇنىندە جەڭگەسى، كەيىن شەشەسىندەي بولعان جۇزىك الدىمەن تابايدى جونەلتىپ، ونىڭ جىلىن وتكىزگەن سوڭ كوپ ۇزاماي ءوزى دە دۇنيە سالدى. جاپىراعى سيرەپ، بۇتاعى سىنعان تەرەكتەي بىرتە-بىرتە ءشايىنىڭ ءوزى سورايىپ جالعىز قالا باستادى. ءبىر شۇكىر دەيتىنى توڭىرەگىن نەمەرە-شوبەرەلەرى شۋىلداپ قورشاپ ءجۇر.
ويلاپ قاراسا، ءشايى ءومىر بويى تازابەكتىڭ شاپاعاتىنا شومىلىپ ءوتىپتى. مۇنى قورشاعاننىڭ ءبارى — سول تازابەك تابىستىرعان ادامدار. تىرىسىندە تايكەنگە تىلەۋقور بولسا، ول ولگەن سوڭ بۇعان پانا بولعان سولار!
قاپەزدى ايتساڭشى! جايراڭ قاققان جايساڭ ەدى عوي. قاپەزدى ويلاسا، نەگە ەكەنىن، ەسىنە ەرىكسىز باكەن دە تۇسەدى. سوعان سونىڭ كەسىرى تيگەندەي بولادى دا تۇرادى. وعان سەبەپ، ءسىرا، ورالبەك پەن ابەننىڭ تويىنا كەلگەندە جامەش ايتقان ءبىر ءسوز.
سەرى مىنەز، اقجارقىن قاپەز ءبىر ۇيعىردىڭ قىزىن ۇناتىپ قالىپتى. جىبەكتىڭ ۇستىنە ونى دا العىسى كەلىپتى. ءبىراق قىزدىڭ اكە-شەشەسى ءارى-سارى بولسا كەرەك. سول تۇستا باكەن ەكەۋى قاتتى سوزگە كەلىسىپتى. «قارىنداسىمدى قورلادىڭ» دەپ اناۋ، «جىبەكتىڭ ءوز ورنى وزىندە» دەپ مىناۋ، ەكەۋى اقىرى جاۋلاسىپ تارايدى. سول ارادا ۇيعىر قىزدىڭ اكە-شەشەسى قىتايعا قاشىپ ءوتىپ كەتەدى دە، قاپەز بەن جىبەك قايتا جاراسىپ كەتەدى. باكەن ءبىراق قايتىپ قاپەزبەن ارالاسپاپتى. «كەيبىرەۋ بۇگىن تاتۋ، ەرتەڭ اراز» دەپ قاپەزدىڭ انگە قوسۋى دا بەكەر ەمەس. قاپەز وتىز جەتىنشى جىلى ۇستالىپ، يتجەككەنگە ايدالىپ بارا جاتقانىندا:
«ازازىلگە سەندىڭ بە؟
ايتقانىنا كوندىڭ بە؟
حالقىم دەگەن قاپەزدى،
جاۋ دەپ ۇستاپ بەردىڭ بە؟» — دەپ مۇڭ شاققانى تەگىن ەمەس. ول بالەنىڭ باكەننەن كەلگەنىن بىلگەن بولۋ كەرەك. اتتەڭ، ونى سۇرايتىن قاپەز جوق. يتجەككەندە ءجۇرىپ قايتىس بولىپتى. جاتقان جەرى جايلى بولسىن!
* * *
گۇلدان مەن گۇلسان ءوزارا اقىلداستى ما ەكەن، ورالبەك پەن ابەن ۇيلەنگەن جازدا ەكەۋى دە تەرىسكەي جاققا ىركەس-تىركەس كۇيەۋگە قاشىپ كەتتى. سويتكەندەرى دۇرىس تا بولعان سەكىلدى. قۇدا ءتۇسۋ مەن قۇدا كۇتۋ دە ەسكىلىكتىڭ قالدىعى سانايتىندار تابىلا باستاعان.
* * *
بۇل جاقتىڭ قازاقتارى شانشار دەگەن اقىنىن قۇلمانبەتتەن كەم باعالامايدى. «ەكەۋى ايتىسقاندا شانشار باسىم ءتۇسىپ ەدى. اتتەڭ، ءبىر تەنتەكتىڭ تەكسىز ىسىنە بولا سوزدەن توسىلدى» سانايدى. جەڭىلگەننەن ءجۇزى كۇيىپ، ۇنەمى ەل ارالاپ كەتەدى ەكەن. جامبىلدى ۇستاز ساناپ، سول اۋىلدا كوپ كۇنىن وتكىزىپتى. اقىرى اشتىق جىلى قايدا قالىپ، قايدا كەتكەنىن جان بىلمەيدى.
* * *
سوعىستان كەيىنگى جىلداردا ەل ەڭسەسى كوتەرىڭكى بولعانمەن، كەم-كەتىگى كوپ ەدى. ءۇش-تورت قوناق ۇيگە قاتار كەلسە، ولارعا اس قۇياتىن ىدىس جەتپەيتىن. بالا-شاعا دەرەۋ كورشىگە جۇگىرەتىن. ءبۇتىن ىدىس تا تابىلا بەرمەيتىن. قۇرساۋلانعان كەسەمەن شاي ءىشۋ، كەتىك اعاش وجاۋمەن كوجە قۇيۋ، سۋ ءىشۋ، اعاش اياقپەن ايران ءىشۋ، اعاش قاسىقپەن كەسپە كوجە ءىشۋ بارشىلىق سانالاتىن. توي جاساعان جۇرت كورشى-قولاڭنان اسىپ، بۇكىل اعايىننان ىدىس جينايتىن. سونىڭ ءبارىن كورگەن كوز بۇگىنگىگە تەك ءتاۋبا دەيدى.
كەلە-كەلە كيتىڭنەن جاستار قاشا باستادى. تاۋ قويناۋىنداعى اۋىل اۋدان ورتالىعىنان تىم الىس جاتقاندىقتان، قارىم-قاتىناس كۇن ساناپ قيىنداي بەردى. اربا دا، ات تا تابىلا بەرمەيتىن. اقىرى كيتىڭ جەكە بىريگادا بولۋدان دا قالدى. ورمان كۇزەتكەن كوبزيەۆ ۇلكەناعاشقا كوشپەي، تانىس ورىستارى بار ارالتوبە، قوعالى جاققا كوشەتىن بولدى. كەتەرىندە قازاق داستۇرىمەن ارالاس-قۇرالاس جۇرگەن بۇلاردى قوشتاسۋ دامىنە شاقىردى. كوزىنە جاس الىپ، قيماس كوڭىلمەن قوشتاستى. سول كۇنى وڭاشالاپ ول شايىگە توسىن ءبىر سىر اشتى. ەركەلەتسە، شايكەن، باسقا كەزدە ءشايى دەي بەرەتىن. «شايكەن، سەن ەكەۋمىز تازابەك مارقۇمعا ولە-ولگەنىمىزشە قارىزدارمىز. ول سەنىڭ دە، مەنىڭ دە كەگىمدى الدى»، — دەدى يىعىنان وزىنە تارتىپ.
ءشايى ونىڭ ءمانىن تۇسىنبەي، كوبزيەۆتىڭ بەتىنە باجىرايا قارادى. ول بىردەن اڭعارىپ، «سەن نەمەنە، بىلمەيسىڭ بە؟» — دەدى تاڭعالىپ. «ونشا تۇسىنبەدىم». «ە، مارقۇم-اي، ونىڭ ونداي مىنەزى بار ەدى. سىر اشپايتىن قۇلىپتاۋلى ساندىق سياقتى ەدى. سەنىڭ اكە-شەشەڭ مەن باۋىرلارىڭدى تىرىدەي ورتەپ، مەنىڭ ءبىر تال قىزىمدى قورلاپ، زورلاپ ولتىرگەن سەرگەيچۋكتىڭ ەكى ءىنىسىن تازابەك قوي ولتىرگەن».
ءشايى سەلك ەتە تۇسكەن. «قاشان؟ ءقايتىپ؟». كوبزيەۆ ۇزاق باسىن شايقاپ، ول سىردى ءشايىنىڭ شىن بىلمەيتىنە ۇزاق تاڭداندى. «ەكەۋى مەنى اتىپ ولتىرمەك بولىپ قۋالادى. مەن اتىمنان ءتۇسىپ اقتوعايعا قاشىپ تىعىلدىم. قاراڭعى تۇسكەن كەزدە بىرەۋىن قامشىمەن ۇرىپ، بىرەۋىن سونىڭ مىلتىعىمەن اتىپ تاستادىم»، — دەدى. بار سىر اشقانى — سول».
كوبزيەۆ سونى ايتقاندا، تازابەكتىڭ قالماق جىگىتتى قامشىمەن قالاي ۇرىپ جىققانى ءشايىنىڭ كوز الدىنا كەلدى. ونىڭ سولاي ىستەي الاتىنىنا سەندى. ولاي بولسا تازابەكتى ولتىرگەن سول سەرگەيچۋكتىڭ ءبىر ءىنىسى ەكەنىنە دە سول ءسات سەندى.
كوبزيەۆتىڭ دە ەكى ۇلى، ءبىر نەمەرەسى مايدانعا كەتىپ، نەمەرەسى عانا بالداق ۇستاپ ورالدى. ورىستىڭ ءبارى سولارداي بولسا، اناۋ — ورىس، مىناۋ — قازاق دەپ جىكتەمەي-اق ءبارىن ادام دەپ ءبىر عانا اتاۋمەن اتاي سالسا بولار ەدى، اتتەڭ!
ول دا، كەمپىرى دە ومىردەن ءوتتى. ءوتىپ جاتقان ءومىر، كەتىپ جاتقان قيماستار.
ايگۇن، اكە-شەشەسىن كيتىڭگە جەرلەگەن قالي — ءبارى وكتابىر اۋدانىنىڭ ورتالىعى كوكتالعا كوشىپ كەلگەن جىلى ءشايى ءالى ءمۇعالىم بولاتىن. جاركەنت — ول كەزدە جەكە اۋدان. ءبىر جاس قىز ءمۇعالىم اپتىعىپ: «اپاي، ءسىزدى دەرەكتىر شاقىرىپ جاتىر»، — دەدى. «شاقىرىپ جاتىر» دەگەن ءسوز جۇرەگىنە شىڭ ەتە قالدى. شاقىرۋ اتاۋلى جاقسىلىقپەن بىتپەيتىن.
دەرەكتىردىڭ قاسىندا اتجاقتى، كەسەك دەنەلى اق سۇر كەسكىندى ءبىر كىسى وتىر ەكەن. ءبىر جەردەن كورگەن ادامى سەكىلدەندى.
كىرگەن بويدا امانداستى دا، بوساعادا اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. بەيتانىس جىگىت ورنىنان تۇرىپ، جىميا جاقىندادى.
— ءشايى اپا! — دەدى الدەبىر الىس زامانعى تانىس داۋىسپەن.
تاني المادى. كوزى جىپىلىقتاپ، تاني الماعانىنا ءارى قىسىلدى، ءارى نە دەرىن بىلمەي توسىلدى.
— مەن سامسالىمىن عوي، اپا. قوجابەك اعاڭىزدىڭ بالاسى.
— اينالايىن! — دەگەن بولۋى كەرەك. داۋسى شىقپاي، تەك قۇشاعىن جايا بەردى.
ەڭگەزەردەي جىگىت ەڭكەيىپ كەلىپ قۇشاقتادى.
— التىن اپاتايىم!
قۇلاپ بارا جاتقانىن ءبىلىپ، سەزىمتال جىگىت سۇيەمەلدەپ، قاسىنداعى ورىندىققا وتىرعىزا قويدى.
«ءتىرى بولعاندا، سامەنىم دە وسىنداي بولار ەدى-اۋ!» — دەپ ويلادى. اعىلىپ، توقتاماي قويعان كوز جاسىنان ءوزى ۇيالدى. ايتەۋىر، ارەڭ تىلگە كەلىپ، اماندىق-ساۋلىق سۇراستى.
«ءسىزدىڭ وسىندا ەكەنىڭىزدى، قوعالىعا جۇمىسپەن بارىپ ەم، سوندا باياعى كوبزيەۆتىڭ نەمەرەسىنە كەزىگىپ قالىپ، سودان ەستىدىم»، — دەدى. جاركەنت اۋپارتكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ كەلگەنىنە تورت-بەس اي بولىپتى. «جاس وسپەي مە، جارلى بايىماي ما؟» دەگەن — وسى. زىڭگىتتەي جىگىت بولىپتى.
— ۇيگە ءجۇر، جانىم. جامان اپاڭنىڭ ءشايىن ءىش! — دەدى ءشايى ءالى وتكەن كۇندەردىڭ ەلەسىنەن ايىعا الماي.
— جوق، اپا، بۇل جولى مەن ءسىزدى ادەيى شاقىرا كەلدىم. دەمالىس كۇنى ءوزىم كەلىپ، بالا-شاعاڭىزبەن الىپ كەتەم، — دەدى.
ءسويتتى. سودان بەرى سول سامسالىمەن ءوزى دە، بالا-شاعاسى دا بايلانىستارىن ءالى ۇزگەن جوق.
«بىلتىر قۇلىن — بيىل تاي،
بۇگىن كەدەي — ەرتەڭ باي.
ديىرمەننىڭ تاسىنداي
شىر اينالعان دۇنيە-اي»، — دەگەن — وسى. كەشەگى جالاڭاياق بالالاردىڭ بۇگىن ەل باسقارعانى شايىگە زاماننىڭ وڭالا باستاعانىنداي سەزىلدى.
* * *
نەمەرە-شوبەرەنىڭ قىزىعىن قازاق باسقا قىزىقتىڭ بارىنەن جوعارى قويادى. سولاي ەكەنىنە ءشايىنىڭ كوزى باياعىدا جەتكەن. قۇدايدىڭ وعان بەرگەن ءبىر مىنەزى: ءوز نەمەرە-شوبەرەسىن قالاي جاقسى كورسە، سامەن، جاقسىبالا، قاليدىڭ بالا-شاعالارىن دا ءوز ۇرپاعىنداي جاقسى كورەدى. ايتكەنمەن ول نۇربەكتىڭ قىزى كاۋسەندى ايرىقشا ساعىنىپ تۇرادى. ويتكەنى ونىڭ قىلىعى — وقشاۋ قىلىق. الماتىداعى مۋزىكا مەكتەبىنە بارعانىنشا ونى ءوزى باعىپ-قاقتى. ءبىر جاسىندا ءجۇردى، ءبىر جاسىندا سويلەدى، جاس كۇنىنەن العىر، ەركە ءوستى. قوي دەپ بەتىنەن قاققان ەمەس، اكە-شەشەسىنە دە جەكىتپەدى. «مەنىڭ جەكەمەنشىگىمە تيمەڭدەر!» — دەيتىن.
ەلدىڭ بالاسى وزگە بالالارمەن ويناسا، كاۋسەن تەك اجەسىمەن وينايتىن. ۇيدە دە، تۇزدە دە: «اجە، وينا!» — دەپ، قاسىنان قارعا ادىم شىعارمايتىن. «قۇداي ساقتاسىن، ءمىنا بىرەۋدىڭ اۋىرىن-اي!»، «انەبىرەۋدىڭ ءدامىن كورەيىنشى» دەپ، اجەسىنشە سويلەگەنىنە اكە-شەشەسى دە ءماز بولاتىن. «اجە، سەن ماعان كورىنىپ ءجۇر، مەن وينايمىن»، — دەيتىن بەس-التى جاسىنىڭ وزىندە. بىر-بىرىنە باۋىر باسقان، بىر-بىرىنە ابدەن ۇيرەنىسكەن شوبەرەسى. نۇربەك پەن كەلىنى اجەسى مەن شوبەرەسىنىڭ قىلىعىنا قاراپ-اق قارق بولادى.
نەمەرە مەن شوبەرەنى الدىنا الىپ توبە شاشىن يىسكەپ وتىرعان انا مەن اجەنىڭ تاناۋى تىرشىلىكتىڭ تاڭعاجايىپ يىسىنە تولادى. ول ءيىس — ادامدى شەكسىز راحاتقا بولەيتىن الەمدەگى ەڭ قۋاتتى ءدارى. ونداي ءدارىنى ەشبىر وقىمىستى مەن عۇلاما جاساي المايدى، ويتكەنى ونى جاراتۋشى يەمنىڭ ءوزى جاساعان.
* * *
ءشايىنىڭ وتكەندى ويلامايتىن، بۇگىندە كوزى جوق جاقىندارىن ەسكە المايتىن كۇنى جوق. كەيدە سولارمەن ءالى بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانداي بولىپ كەتەدى. كۇبىرلەپ سويلەسىپ تە وتىرادى. ولارسىز ءومىر ءسۇرۋ وعان وپاسىزدىق سەكىلدى.
قيىن-قىستاۋ كەزدە اعايىن بولعان جاقسىبالا مەن تاۋىربەكتىڭ، باسقالاردىڭ ۇرپاقتارى مەن ءوز ۇرپاعىن ۇشتاستىرىپ، باس قوستىرىپ وتىرۋ — ول دا ءشايىنىڭ انالىق مىندەتى. مۇنىڭ ءبارى كىشىگىرىم مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاۋدان ءبىر كەم ەمەس. اعايىن بولا ءبىلۋ — قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن مۇددەسى.
نەمەرە-شوبەرەلەردىڭ، جيەندەردىڭ مىنەز-قۇلقىنان، تۇر-تۇسىنەن تازابەكتىڭ، ورالبەكتىڭ الدەبىر ۇقساستىقتارىن، داعدىسى مەن ادەتىن كورۋ — ءشايى ءۇشىن باقىتتىڭ باقىتى. ءومىر ءسۇرۋ دەگەن — سول.
* * *
كوكتالدىڭ كۇزى جازعا ۇقساس: كۇن جاۋمايدى، سۋىمايدى، شىبىنسىز جازدىڭ ءداپ ءوزى. قازاقتىڭ ءوز مىنەزىندەي مومىن، القىن-جۇلقىن ەشتەڭەسى جوق. قوڭىر كۇز.
نۇربەك پەن كەلىنى جۇمىستا، وزگەلەرى دە ءوز تىرلىگىمەن كەتىپ، ءشايى ۇيدە جالعىز ءوزى كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن. تەلەفون شىر ەتە قالدى. ءاي، الماتىدان، كاۋسەنىم شىعار دەپ، اسىعا جۇگىردى. سول ەكەن، داۋسى ساڭق ەتە قالدى:
— اجە، ءحالىڭ قالاي؟
— وي، داۋسىڭنان اينالايىن، جاقسىمىن. ءوزىڭ قالايسىڭ؟
— جاقسى. اجە، بۇگىن پاسپورتىمدى الدىم. اتىمدى كاۋسەن دەپ جازدىردىم. ءبارىبىر ەلدىڭ ءبارى كاۋسەن دەيدى. ونىڭ ۇستىنە ول — سەن ايتاتىن ات. «كاۋسەن» دەگەندە، قۇلاعىما ىلعي سەنىڭ داۋسىڭ كەلىپ تۇرادى.
— جارىعىم سول. اكە-شەشەڭ رەنجىپ جۇرمەي مە؟
— رەنجىمەيدى. مەنىڭ اكە-شەشەم سەنسىڭ، ولاردىڭ بۇيرىعى ماعان جۇرمەيدى. — سونى ايتتى دا شوبەرەسى سىقىلىقتاپ تۇرىپ كۇلدى.
— التىنىم. ءبارى قۇتتى بولسىن، جانىم!
* * *
ءشايى تاعى ويلانىپ وتىرعان. ەسىنە قازاقتىڭ ەسكى ءبىر ءانى ءتۇستى:
— توبىلعىنىڭ بۇرىندەي،
تەكەمەتتىڭ تۇرىندەي-اي.
زامان ءوتىپ بارا جاتىر،
ءسىز بەن بىزگە بىلىنبەي-اي.
قازاق قالاي ءدال بايقاعىش. كۇندە كوگەرىپ تۇرعان توبىلعىنىڭ قاشان ءبۇر اشقانىن بىلمەي قالاسىڭ. تەكەمەتتىڭ ءتۇرى دە كۇندە كورسەڭ، كۇندە سول قالپى سياقتى، ءبىراق ول دا بايقاتپاي توزا بەرەدى. ءبارى كەشە عانا سياقتى.
بيىلعى قىس كۇزدىڭ جالعاسى سياقتاندى: قارسىز، قارا سۋىعى دا جوق. ءشايىنىڭ اۋىراتىن جۇرەگى ءبىر نارسەدەن عانا سەكەم الدى: جەلتوقساننىڭ ءدال ون بەسى كۇنى قىس ىشىندە كۇن كۇركىرەدى. بۇرىن مۇندايدىڭ بولعان-بولماعانىن، قانشا ويلاسا دا ەسىنە تۇسىرە المادى. «ءا، قۇداي اماندىعىڭدى بەر!» — دەپ سىيىندى دا قويدى.
ەرتەسى نۇربەك ۇيگە تىم كەش كەلدى. اجەسى مەن ايەلى الدەنە كۇتكەندەي بەتىنە بىردەي قارادى.
— پلەنۋم وتكەنىن ەستىگەن شىعارسىڭدار؟ قونايەۆ قىزمەتىنەن كەتىپ، ورنىنا ورىس بولدى، — دەدى ەستىگىلەرىڭ كەلگەنى وسى ما دەگەندەي تەز-تەز ايتىپ.
— ەستىدىك، — دەدى ايەلى ول دا وعان ونشا ءمان بەرمەگەنسىپ.
— ە، ورىس بولماي ءجۇر مە ەدى، تالاي ورىس باسقاردى عوي قازاقستاندى، — دەپ، ءشايى دە وعان تاڭداناتىن تۇك جوق ەكەنىن ەسكە سالعانداي بولدى.
— بۇرىن قازاقتى وقىماعان، ءوزىن ءوزى ءالى باسقارا المايدى دەدى. سابەت وكىمەتى ورناعالى جەتپىس جىلعا جۋىقتادى، ءالى نادان، ءالى ءوزىمىز باسقارا المايمىز با، اجە؟
— قوي، بالام، ءويتىپ ايتپا! بىرەۋ ەستىسە، باسىڭ بالەگە قالار. ودان دا ءشايىڭدى ءىش.
ول اڭگىمە ودان ارى وربىمەدى. نەمەرەسى امان-ەسەن كەلگەنىن كورگەن سوڭ، كوڭىلى ورنىعىپ، ءشايى ءوز بولمەسىنە قاراي كەتتى.
ءشايى ءدىندار دا، ىرىمشىل دا ەمەس. الايدا قىس ىشىندە كۇننىڭ كۇركىرەگەنىنەن سەكەم الدى، سودان بولار، الدەنەنى كۇتكەندەي، الدەنەگە الاڭداعانداي بەيمازا كۇيدە ءجۇردى. بىلگىسى، ەستىگىسى كەلىپ، جۇرت باس قوسقان جەرگە ادەيى جاقىندايتىن بولدى. اقىرى ەستىدى. الماتىدا جاستار مەن ستۋدەنتتەر وكىمەتكە قارسى شىعىپتى. وكىمەتكە! ادام ميىنا سىيمايتىن ءسوز. جاقسىسىنان ايىرىلعان، كورەسىنىن كورگەن قازاقتار مەن قاسىرەت شەككەندەر بولسا ءبىر ءسارى، نەگە جاستار كوتەرىلىس جاسايدى؟ ولارعا نە جوق؟ نە بىلەدى ولار؟ الدەبىرەۋلەر ايداپ سالعان بولار، ءسىرا؟!
ويباي-اي، كاۋسەنى قايدا ەكەن؟ ول دا ستۋدەنتپە ەدى، نەمەنە ەدى؟ جاس نەمە ارانداپ قالماسا جارار ەدى!
ۇيگە كىرە ساپ ءشايى نۇربەككە تەلەفون سوقتى:
— كاۋسەنمەن حابارلاستىڭدار ما؟ حال-جاعدايى قالاي ەكەن؟
— الماتىمەن سويلەسە الماي وتىرمىن، اجە. قورىقپاڭىز، ول ءالى جاس قوي.
— جاس بولعان سوڭ عوي قاۋىپتەنىپ وتىرعانىم.
* * *
جيىرما ەكىنشى جەلتوقسان بولاتىن. ءتۇننىڭ ەڭ ۇزاعى، كۇننىڭ ەڭ قىسقاسى. ءستاليننىڭ تۋعان كۇنى. بۇل كۇندى بۇرىن مەيرام سانايتىن، ادامزاتتىڭ ەڭ اقىلدىسى تۋعان كۇن دەپ باعالايتىن. سويتسە، ەڭ قاتىگەز باسشىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى ەكەن. تاريح وتىرىكتىڭ بەتىن ءالى ارشىپ جاتىر. ونىڭ جاساعان جاقسىلىعى مەن جاۋىزدىعىن تارازىلاپ، ورنىققان ءتارتىپتى ارى-بەرى ىرعاپ جاتقاندار بار.
دالا الاگەۋىم تارتقان كەزدە ەسىك الدىنا ەكى ماشينە ىركەس-تىركەس كەلىپ توقتادى. ۇيدە ءشايى مەن نۇربەكتىڭ كەنجە قىزى عانا وتىرعان. تانىس بىرەۋ مە دەپ، ءشايى تەرەزەدەن قارادى. كوك پالتە كيگەن ۇزىن بويلى ەكى جىگىت قاقپادان وزدەرى كىرىپ، ماشينەگە جولدى وزدەرى اشتى.
ءشايى تاڭعالدى. ءدال بۇلايشا ەركىنسيتىن ەشكىم جوق سەكىلدى ەدى. يىعىنا شاپانىن ىلە ساپ دالاعا شىقتى. سول ءسات قاقپادان نۇربەك پەن كەلىنى دە كورىندى.
— اپا، ءسىز ۇيدە وتىرا بەرىڭىز! — دەدى كەلگەن ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى وكتەم داۋىسپەن.
ارقاسىنان يتەرە قۇشاقتاپ ۇيگە كىرگىزىپ جىبەردى. سول ءسات:
— قۇلىنىم-اي! — دەگەن كەلىنىنىڭ داۋسى ميىنا ىستىكشە قادالدى. ءشايى جالت بۇرىلىپ، جىگىتتىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى. قۇشاعىن جايا قارا ماشينەگە قاراي ۇمتىلدى.
بوپ-بوز، اق شولمەكتەي بوپ، شالقالاپ جاتقان كاۋسەندى كوزى شالدى. استىنداعى جەر وپىرىلىپ كەتتى. جەتە الماي ەتپەتىنەن جىعىلدى. ءوزىن قارا تۇنەكتىڭ جۇتىپ بارا جاتقانىن ءشايى سەزدى. سوڭعى بىلگەنى — سول.
* * *
جاركەنتتىڭ اۋرۋحاناسىندا ءشايى ەس-تۇسسىز ۇزاق جاتتى. ءبىر كۇنى كوزىن اشىپ، قاسىندا وتىرعان كەلىنىن كوردى. و دۇنيەدە مە، بۇ دۇنيەدە مە، ءوزىنىڭ قاي دۇنيەدە جاتقانىن اجىراتا المادى.
— اپا! اپاتاي! — دەگەن كەلىنىنىڭ داۋسى بۇ دۇنيەدە جاتقانىن اڭعارتتى. سويلەگىسى كەلدى، سويلەي المادى.اۋزىنا بىرەۋ قورعاسىن قۇيىپ تاستاعانداي. اشا المادى. ءبىر كەزدە كەلىنى اق حالاتتى ەكى دارىگەردى ەرتىپ كەلدى. بىرەۋى اۋزىنا الدەنەمەن سۋ تامىزدى. اۋزى دا، قۇلاعى دا قاتار اشىلىپ كەتتى. بىرەۋى: «كوزىن اشتى! امان قالدى!» دەپ جاتتى.
ءشايى ءبىراق امان قالدىم دەپ ويلامادى. بۇلدىراعان، بۋالدىر تارتقان دۇنيەگە قايتا ورالعىسى كەلمەدى. قارا تۇنەك قايتادان ءوز تۇبىنە تارتىپ اكەتتى. ەش جەرى اۋىرمايتىن سياقتى. قايتا ورالمايتىن باسقا دۇنيەگە ءوز ەركىمەن ەنىپ بارا جاتتى.
ءشايى اۋرۋحانادا قىرىق جەتى كۇن جاتىپ شىقتى. وڭ اياعى شالاجانسار، وڭ قولى اۋزىنا زورعا جەتەدى: جازىلعان ءتۇرى سول. «بىرتە-بىرتە ءبارى قالپىنا كەلەدى، ەمدەيمىز»، — دەيدى دارىگەرلەر. اياعى مەن قولى عانا ەمەس، شايىگە مىيى دا شالاجانسار سەكىلدى، ونى قالاي ەمدەيدى؟
ۇيگە شىققان كۇنى كوڭىلىن سۇراپ قالي كەلدى. جاعى سۋالىپ، ءجۇرىسى كىبىرتىكتەپ، كادىمگىدەي قارتايىپ قالىپتى. باياعى وجەتتىگىنەن ەش نىشان جوق. اڭگىمەسى دە سۇيىق: ءبىردى ايتىپ وتىرىپ، بىرگە كەتە بەرەدى. ەشتەڭەگە سەنبەيدى، ەشتەڭەنى ارماندامايدى. تۇيىققا قۋىپ تىققان اڭ قۇساپ بارىنەن ءۇمىت ۇزگەن.
— الماتىدا وقيتىن ورتانشى نەمەرەمدى وقۋدان شىعارىپ جىبەرىپتى، — دەدى مۇڭىن شاعىپ. — جەلتوقساننىڭ ون سەگىزى كۇنى الاڭعا بارعانىن بىرەۋلەر سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الىپتى.
— امان كەلگەنىنە شۇكىر دە.
— ءيا. شۇكىر دەپ وتىرمىز. ءوزىڭ قالايسىڭ ەندى.
— مەن دە شۇكىر دەپ وتىرمىن. ون التىنشى جىلى ءولىپ قالماعانىما شۇكىر دەپ ەم، وندا ءالى جاسپىن، كورەتىن كۇنىم بار دەگەن بولارمىن. اسارىمدى اسادىم، جاسارىمدى جاسادىم، ەندى نەمەنەگە شۇكىر دەپ وتىرعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن.
— ە، ءقازىر نەمەرە، شوبەرەلەر ءۇشىن شۇكىر دەيمىز دە.
— ءيا، شۇكىر دەۋگە ۇيرەتتى عوي. ءولتىرىپ جاتسا دا، وقۋدان شىعارىپ جاتسا دا، بارىنە شۇكىر دەيمىز.
— شۇكىر دەمەسكە باسقا نە امالىمىز بار؟ «قازاقتى قازاق باسقارسىن» دەگەندەرى ءۇشىن ۇرىپ-سوعىپ، يتپەن قۋىپ، ءوز كۇشتەرى جەتپەي جاتقانداي، ماسكەۋدەن، تاشكەننەن، فرۋنزەدەن، نوۆوسىبىردەن اسكەر شاقىرتىپتى. وزىمىزدەگىلەردىڭ جانى اشيدى، وزگەلەر اياماسىن دەگەنى شىعار؟
— ون التىنشى جىلى دە سويتكەن. تاشكەننەن، الماتىدان، پىشپەكتەن اسكەر شاقىرتقان. «ول ورىس — باسقا ورىس: پاتشا زامانىنىڭ، بۇل ورىس — باسقا ورىس: سابەت زامانىنىڭ» دەۋشى ەدىك، سويتسەك، جەتپىس جىل بويى الدانىپ ءجۇرىپپىز، بۇل دا سول ورىس بوپ شىقتى عوي.
— ءيا، ءسويتتى.
قالي كەتكەن سوڭ دا ءشايى ءوزىنىڭ وسى ويىنان ارىلا المادى. ون التى جاسار قىزدى اياماعان وكىمەت كىمدى ايايدى؟ وقىتۋشىنىڭ ۇرىسقانىنا وكپەلەپ، ءوزىاسىلىپ ءولىپتى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ وقىتۋشىسى ۇرىسقان سايىن وقۋشىسى اسىلىپ ولە بەرسە، وندا ول وقىتۋشىنى نەگە زاڭ تەرگەمەيدى؟ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقانداردى وكىمەت ناشاقورلار، ماسكۇنەمدەر مەن بۇزاقىلار دەپ حابارلادى. كاۋسەنى ونىڭ بىرىنە دە جاتپايدى. ەڭ قۇرىماسا ادال جاستىڭ ارۋاعىن قورلاماسا قايتەدى ەكەن؟ ءويتىپ وتىرىك ايتۋدىڭ استارىندا باسقا وتىرىك بۇعىپ جاتقانى بەپ-بەلگىلى. «باسقا بالا-شاعالارىڭنىڭ اماندىعىن ويلاساڭدارشى!» — دەپ نۇربەك پەن كەلىنىن قورقىتۋدا قانداي قۇپيا بار؟
* * *
ءومىردىڭ ءبارى تۇسىنىكتى بولسا، وندا تىرشىلىكتەن ءمان كەتەر مە ەدى، كىم بىلەدى؟ ءشايى سەكسەن توعىزدان اسقان جازدا قالي قاتتى اۋىرىپ جاتىر ەكەن دەگەن حابار كەلدى. وڭ اياعى مەن وڭ قولىن سۇيرەپ كوتەرىپ جۇرگەن كەمپىر كىسى ول حابارعا سەلك ەتە قويماس دەپ ويلاعان نۇربەك قاتتى قاتەلەسكەن ەدى. ەستىگەن بويدا ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ: «مەنى اپارىڭدار. مەن ءولىپ، ول قالسا، قايىر ەدى. قۇدايدىڭ ىسىنە ىلاج جوق، قاراعىممەن ءبىر تىلدەسىپ قالايىن»، — دەدى ءشايى.
— ءقازىر بارماقسىڭ با؟ — دەپ نۇربەك ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي.
— ءيا. تۇسكە دەيىن بارايىن. كوڭىلدى تۇستەن كەيىن سۇرامايدى قازاق.
قاليدان قۋات قاشقان ەكەن. باسىن كوتەرە الماي، كەمسەڭدەپ كوزىنە جاس الدى. ءشايى ەڭكەيىپ بەتىنە بەتىن تيگىزدى. قولىن ۇستاپ، ۋىسىنا سالىپ الاقانىن ۇزاق ىسقىلادى. مەنىڭ قۋاتىمنان قۋات ال دەگەن ادامشا كوزىن جۇمىپ، الدەنەنى كۇبىرلەپ، كوڭىلىمەن تىلدەستى. قالي ءشايىنىڭ ءۇنسىز ءتىلىن ۇققان ادامشا قىر-قىر، سىر-سىر ەتىپ الدەنەنى ايتتى. ونى ءشايى تۇگىل، نۇربەك تە ەستي المادى.
— قۇداي كارىنى السا، الدىمەن مەنى الار ەدى، قاراعىم. سەن جىلاما، مەن جىلايىن. مەن سەنى تاستاپ بارا جاتقام جوق، مەنى سەن تاستاپ باراسىڭ. ون التى جاسىمدا اكە-شەشەم، باۋىرلارىم تاستاپ كەتىپ ەدى، ەڭ سوڭىندا ەندى مىنە، سەن دە تاستاپ باراسىڭ. سونىڭ ءبارىن ءبىر ءوزىڭ جوقتاتپاي كەلىپ ەدىڭ، سەن كەتسەڭ، قابىرعام سوگىلىپ، قورعانىم قۇلايدى. بىرگە تۋعانىمنان ءبىر كەم بولعان جوقسىڭ. مەندەي قاتىن قازاقتىڭ ءار اۋىلىندا بار، سەندەي ەركەك ەل ىشىندە نەكەن-ساياق. ءبىر-اق نارسەگە كوڭىلىم توق: سەنىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرىڭ مەنىڭ نەمەرە-شوبەلەرىممەن تۋىستارشا ارالاسىپ كەلەدى. قازاقتىڭ بىرلىگى دەگەن — سول. ەكەۋمىزدىڭ ەش كەتپەگەن ەڭبەگىمىز دە وسى. وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم — حاق. قينالما. قاپالانبا! ەز بوپ ءومىر سۇرگەن جوقسىڭ، اشتىقتا دا، توقتىقتا دا، قينالعاندا دا، قارىق بولعاندا دا ەلدەن بولەكتەنگەن جوقسىڭ. ۇرپاعىڭ ەلدىڭ بەتىنە يمەنبەي، ەڭكەيمەي قارايدى. ۋايىمداما.
— حوش! — دەدى قالي كەنەت تىلگە كەلىپ.
سونى ايتتى دا، ەندى دەمالايىن دەگەن كىسىشە كوزىن جۇمدى.
— قايران قاراعىم-اي!
ءشايى قاليدىڭ الاقانىن قىسىپ وتىرعان قولىن الدى دا، قاليدىڭ ەكى كوزىن الاقانىمەن جاپتى. — قاراعىمنىڭ بەتىن بۇركەڭدەرشى! اق ماتا اكەل!
ءشايىنىڭ ءولىم ۇستىندە دە ساسپاي سويلەگەنىنە ءبارى تاڭعالدى.
***
كەڭەس وكىمەتى تاريح-تاريح دەگەندى ءجيى ايتاتىن. «جاڭا تاريحتى جاساپ جاتىرمىز»، — دەيتىن. ول باقىتتى ەلدىڭ باقىتى تۋرالى تاريح بولاتىن. ءبىراق قانشاما تىراشتانسا دا، قازاقتىڭ بۇرىنعى كەزدەگى بارشىلىعى مەن توقشىلىعىن كەڭەس وكىمەتى قايتا ورناتا المادى. سوندىقتان بۇرىنعى مەن قازىرگىنى سالىستىرا بىلەتىن ساناسى باردىڭ ءبارىن حالىق جاۋى دەپ اتتى، استى، قۋدالادى. ايتەۋىر، ءويتىپ-بۇيتىپ بۇرىنعىنىڭ ءبارىن جوق قىلۋعا تىرىستى.
قازاقتىڭ وتكەن تاريحى بولماپتى. ايتارلىقتاي زامانى دا، زاماندى تۋدىرعان ادامى دا بولماپتى. ايتقىزبادى، جازعىزبادى. ويتكەنى ونىڭ بۇرىنعىسى بۇگىنگىسىنەن الدەقايدا ىلگەرى ەدى.
ءقازىر دە جۇرت تاريح-تاريح دەپ جاتىر. بۇلار دا بۇرىنعىنى بىت-شىت قىلماق. سوندا تاريح دەگەنى نە بولدى؟ باجايلاپ قاراسا، وتكەننىڭ وتىرىگىن شىعارۋ، اشەكەرەلەپ ايتۋ — تاريح. ءشايى سول وتىرىكتىڭ ءبىرازىن ءوزى دە باستان كەشىپتى. وتىرىكتىڭ ءبىر اتى ساياسات سەكىلدى.
ءا دەگەندە كەڭەس وكىمەتى ءار شارۋاعا جەر ءبولىپ بەردى. ماڭگى سەنىكى دەپ سەندىردى. تەگىن جەر بەرگەن وكىمەتتى كىم جەك كورسىن؟ ءبارىنىڭ بۇيرەگى بۇردى: قالحوز قۇرام دەپ قازاقتان مالدى سىپىرىپ الدى. تاماعى دا، كيىمى دە، مادەنيەتى دە مال بولىپ وتىرعان قازاق ودان ايىرىلعان سوڭ قارا شىبىنداي قىرىلدى. «مىنا جەر-سۋ قولحوزعا ماڭگى بەرىلەدى» دەپ وعان دا سەندىرگەن. كەلە-كەلە قالحوزدىڭ كوبى ساۆحوز بولىپ، مەملەكەتتىڭ ءوز مەنشىگىنە اينالىپ كەتتى. «قازاقستان — ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشەتىن مەملەكەت»، — دەپ زاڭ بەكىتتى. اقىرىندا ول دا وتىرىك بولىپ شىقتى. قازاقستاندى ەندى قازاققا باسقارتپاي دا قويدى. وتىرىككە سەنىپ كەلگەن جاستار: «نەگە ءبۇيتتىڭ؟» دەپ تاڭدانىپ ەدى، ولاردى جاپپاي جازالادى. ەندى ەلدەن سەنىم كەتتى. سەنىم كەتكەن جەردەن ءبارى كەتەدى.
نارازى بولعان جاستاردى قىرىپ-جويىپ، قارالى كۇندى باسىنا ورناتقان وكىمەتتى قانداي ادام قارعاپ-سىلەمەيدى؟ جەتپىس جىل بۇركەنىپ كەلگەن بەتپەردە اقىرى اشىلدى. «بىزبەن تەڭەسەتىن سەن كىم ەدىڭ؟» دەپ قازاقتى كەمسىتىپ تۇرعانى، كەمسىتىپ كەلگەنى اقىرى اشكەرە بولدى.
ستالين پاتشا زامانىن جامانداپ ەدى، ستالين زامانىن حرۋششيەۆ جاماندادى، ەندى ونىڭ ءوزىن سان-ساققا جۇگىرتىپ، الدىڭعى وتىرىكتى سوڭعى وتىرىك اشكەرەلەپ جاتىر. سول ستالين، سول حرۋششيەۆ: «مەن ولگەن سوڭ بولاشاق مەن جايىندا نە ويلايدى؟» دەگەندى تىرشىلىگىندە نەگە ويلامادى؟ سەن ولگەنمەن ءومىر ولمەيدى عوي. ءولىمدى سەن ۇمىتقانمەن، ءولىم سەنى ۇمىتا ما؟ الدە ولار و دۇنيەنىڭ بار ەكەنىنە سەنبەدى مە؟ سەنبەي-اق قويسىن. ءبىراق بولاشاق ۇرپاقتىڭ قارعىسى مەن نازاسى و دۇنيەنىڭ سۇراعىنان كەم بە؟ بولاشاقتان نەگە قورىقپادى؟ ادىلدىك دەگەندى ۇران قىلعان وكىمەت نەگە ادىلدىكتى اياققا تاپتادى.
ءقازىر ءبارى جاريالىلىق دەپ قۇلشىنىپ ءجۇر. تابىسى مەن كەمىسىن، جەتىستىگى مەن ءتۇيىنىن مەملەكەتتىڭ حالىقتان جاسىرماعانى، ارينە، جاقسى. ءبىراق ءومىر بويى الداپ، جاسىرىپ كەلگەن باسشىلار قالايشا كۇرت وزگەرە سالادى دەپ سەزىكتەنەسىڭ. سەنىمسىزدىك ءسىڭىپ قالعان ساناڭدى اقىل-ويىڭ تازالاي الماي اۋرە.
ءستاليننىڭ ءبىر زالىمدىگى: سەندىردى. سەنبەگەندى ۇرەيلەندىردى. بۇگىنگى سانا سول دارەجەگە ەندى شەگىنە مە؟ شەگىنسە، جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولار ما ەدى؟ شەگىنسە، قايرات، ءلاززات، ەربولدى باتىرىمىز دەپ قازاق باسىنا كوتەرەر مە ەدى؟ ادامنىڭ ءوزىن ىقتىرسا دا، ەندى ساناسىن ىقتىرا المايدى-اۋ، ەشكىم!
* * *
جانىم تەمىردەن جارالسا دا، كاۋسەننىڭ قازاسىنان كەيىن كوپ ۇزامايتىن شىعارمىن دەپ، ىشتەي ءشايى سوعان دايىن ەدى. ءبىراق بۇدان بۇرىن قالي اتتانىپ كەتتى. «جەڭگە دەي المايمىن، ءسىز ماعان اپكەسىز»، — دەگەن ەدى اينالايىن. «قۇداي ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الار» دەيدى عوي قازاق، قاشان السا دا قينالتپاي اپاي-توپاي الا سالسا ەكەن دەپ تىلەيدى ءشايى. توقسانعا كەلسەم-اۋ دەپ ويلاعان دا ەمەس، تىلەگەن دە ەمەس. انانى اپىرىپ، مىنانى جاپىرىپ تاستايىن دەگەن تويىمسىز جوسپارى دا بولعان ەمەس.
...كەشكى شايدان كەيىن كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ، ارنەنى ءبىر ويلاپ ۇيىقتاعان ادامشا كوك ديۆاندا قيسايا جاتقان ءشايى نۇربەكتىڭ ءوز بولمەسىنە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، بۇل جاققا جالتاقتاي قاراپ، الدەنە ايتقىسى كەلىپ جۇرگەنىن بايقادى. ءبىراق «و نە؟» دەي قويمادى. انشەيىن كۇيبەڭ تىرشىلىگىنىڭ قامى شىعار دەپ بولجادى. الايدا نەمەرەسى اقىرى شىدامادى.
—اجە، ۇيىقتاپ جاتىرسىز با، ويلاپ جاتىرسىز با؟ — دەدى ازىلدەي كۇلىپ.
— ويلاپ تا جاتىرمىن، ۇيىقتايىن دەپ تە جاتىرمىن. بىردەمە ايتايىن دەپ پە ەڭ؟
— ايتقاندا قانداي! قۇداي بۇيىرتسا، جاقىندا توقسانعا كەلەسىز. ءبارىمىز جيىلىپ سونى اتاپ وتسەك پە دەپ ەدىك.
— اۋرە بوپ قايتەسىڭدەر، قاراعىم. ەل باسقارعان كوسەم ەمەسپىن، ءسوز باستاعان شەشەن ەمەسپىن، كوپ كەمپىردىڭ ءبىرىمىن. ءبارىڭ وسى ۇيگە كەلىپ، ەت اسىپ، شاي ىشسەڭدەر، ودان ۇلكەن اتاپ ءوتۋ بولا ما؟
— اجە، ءسىزدىڭ توقسانعا كەلگەنىڭىزدى اتاپ وتپەسەك، ءبىزدى اكەمىزدىڭ، ورالبەك اعا مەن تازابەك اتامىزدىڭ ارۋاعى كەشە مە؟
— ءاي، ساعان بىرەۋ ءسوز ۇيرەتىپ قويعان با، نەمەنە؟ «ءبىز» دەپ وتىرعانىڭ كىم ول؟
— «ءبىز» دەپ وتىرعانىم — ءبارىمىز: تازابەك اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى، تاباي اتام مەن تاۋىربەك اتامىز، كەنجەعارا مەن قالي اعالارىمىزدىڭ، قىزدارىڭىز گۇلدان مەن گۇلساننىڭ ۇرپاقتارى — ءبارى بۇل ۇيىڭىزگە قالاي سيادى؟ الدە ولاردى شاقىرمايسىز با؟ سامسالى اعامەن اقىلداسىپ ەم، «كەلەم، جولدان قوعالىعا سوعىپ، كوبزيەۆتىڭ نەمەرەسىن دە الا كەلەم»، — دەدى. قالي اعانىڭ كەنجەسى: «بار شىعىنىن ءوزىم كوتەرەم، جاسايمىز»، — دەپ جاتىر. ولارعا نە بەتىمدى ايتام؟
— الدى-ارتىمدى ابدەن وراپ العان ەكەنسىڭدەر عوي. وزدەرىڭ بىلىڭدەر.
قازاقتىڭ تويى — تۋىسقاندار مەن سىيلاسقانداردىڭ، ءولىنىڭ كوزى مەن ءتىرىنىڭ ءوزى باس قوساتىن جيىن. تايكەننىڭ كوزىن كورگەن تاباي مەن جۇزىك، جار دەگەندە جالعىز باۋىرى سامەن، جاقسىبالا مەن ايگۇن، تاۋىربەك پەن ايشا — ءبارىنىڭ بۇگىن كوزى مەن ءوزى وسىندا. جارىسا اپالاپ، جارىسا ەركەلەپ وسكەن گۇلدان مەن گۇلسان كۇيەۋلەرىمەن كەلىپتى. ءوزىڭ قارتايعاندا قىزىڭنىڭ دا قارتايىپ اجە بولعانىن كورۋ — ول دا ءومىردىڭ وزگەشە سىيى. ابەننىڭ ەكى ۇلى دا ەڭگەزەردەي، ەكەۋى دە بالالى-شاعالى. اسپايتىن-ساسپايتىن، اسىعىس ەشنارسە ايتپايتىن اقىلدى بالالار. بۇل ولارعا: «سەندەردى كورگەنىمە باقىتتىمىن»، — دەپ ەدى، كىشىسى بۇرىلىپ: «جوق، اپا، ءسىزدى كورگەن ءبىز باقىتتىمىز»، — دەدى اينالايىن! باقىتتى بولسىن!
* * *
تويعا كەلىسكەنىنە ءشايى وكىنبەدى. ۇرپاقتارىنىڭ ىقىلاسى جۇماقتىڭ تورىنە شىعارعانداي اسەر ەتتى. ءبارىن ۇيلەستىرىپ جۇرگەن نۇربەگى ەكەنىنە كوزى جەتتى: ءبارى سونىڭ اۋزىنا قارايدى، ءبارى سودان كەلىپ سۇرايدى. كەلىنى دە، كوپ جاساعىر، بىرەسە اسحانا جاققا جۇگىرەدى، بىرەسە قوناقتاردىڭ ءىشىن ارالاپ كەتەدى.
— اجە، مىنا نۇرجان دەگەن بالاڭىز بىر-ەكى ءان ساپ بەرەم دەيدى. تىڭداڭىز! — دەدى اسابا.
جۇقالاۋ عانا تالدىرماش جىگىت لىپ-لىپ باسىپ ورتاعا شىقتى.
— ءسان بولمايدى جايلاۋدا مال بولماسا،
قۇلىن اساۋ بولماي ما بايلاماسا؟
قىزى كۇڭ بوپ كەتپەي مە، ۇلى قۇل بوپ،
ەلدىڭ قامىن ەرلەرى ويلاماسا؟!
ءانشىنىڭ ءسوزى ءشايىنى ەلەڭ ەتكىزدى: ەستى ولەڭ ايتاتىن بالا بولدى!
— قايران زامان،
اساۋ قۇلىن سەكىلدى بايلانباعان.
— نۇرجان بالام، كوپ جاسا! — دەدى ميكروفوندى اسابادان سۇراپ الىپ. — ەسكى اندەردى بىلەتىن بالا كورىنەسىڭ، قاپەز دەگەن ءانشىنى ەستىپ پە ەدىڭ؟
— بايعابىل ۇلى ما؟
— ءيا، بالام. سونىڭ اندەرىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم. «دۇنيە-اي»، «قوشتاسۋىم».
— «اۋىر كۇن-اي» دەگەنىن ەستىپ پە ەڭ؟
— سونى ايتىپ بەرەيىن بە؟
— ءسويتشى!
وسى بالا شاتاستىرىپ تۇرعان جوق پا، باسقا بىردەمەنى ايتقالى تۇر-اۋ دەپ، ءشايى سەنىڭكىرەمەدى.
— «بالالارى ايىرىلىپ اناسىنان، وي-حوي،
انالارى ايرىلعان بالاسىنان...»
جۇرت جىم-جىرت تىڭدادى. كوبى، ءسىرا، تۇسىنبەدى. اشارشىلىقتىڭ قازاققا قالاي كەلگەنىن ايتسام با ەكەن دەپ ءبىر ويلادى. ونىم قالاي بولادى دەپ تاعى ويلادى.
— جاستار! — دەدى سول ساتتە الدەكىم ورتاعا شىعىپ. سامسالى ەكەن.
— بۇل ءاندى شىعارعان قاپەز بايعابىل ۇلى دەگەن كىسىنى توقسانعا كەلىپ وتىرعان ءشايى اجەلەرىڭ دە، بۇ كىسى كۇيەۋگە شىققاندا سەگىز جاستا بولعان مىنا مەن دە كوردىم. گولوششەكين دەگەننىڭ كەرباققان باسشىلىعىمەن وتىز ەكىنشى جىلى مالىن تۇگەل سىپىرىپ العان قازاق ەل امان، جۇرت تىنىشتىقتا جاپپاي اشتان قىرىلدىق. بىرەۋ تىشقاننىڭ ىنىنەن ءدان ىزدەدى، بىرەۋ تىشقاننىڭ ءوزىن جەدى. بالاسىن قۇشاقتاعان قالپى شەشە ءولدى، شەشەسىن ەمە الماي بالا ءولدى. سول قاسىرەتتى انگە قوسقان قاپەز اتالارىڭ «حالىق جاۋى» اتانىپ يتجەككەنگە ايدالدى. سوندا ءجۇرىپ وتىز توعىزىنشى جىلى ول دا ءولدى. بۇگىن نۇرجان بالامىز الپىس جىل بۇرىنعى اشتىقتى قاپەزدىڭ انىمەن كوز الدىمىزعا اكەلدى. قاپەزدىڭ ارۋاعى قولداپ ءجۇرسىن، بالام!
نە بولسا سوعان قول سوعاتىن جەلوكپەلەر دە بۇل جولى تىرپ ەتپەدى.
* * *
1991-جىل — الەمدەگى ەڭ ءىرى مەملەكەتتىڭ ءبىرى سوۆەت وداعىنىڭ ومىرىنە ادام ويلاماعان وزگەرىستەر اكەلدى. كۇشپەن، ايلامەن، الداۋمەن، ساياساتپەن تۇتاسىپ تۇرعان دەنە بىرىنەن كەيىن ءبىرى بورشالانا باستادى. جەلتوقساننىڭ قۋعىندالعان قۇرباندارى الاڭعا حالىق مۇدەسىن ويلاپ شىققان ۇلتجاندى ۇل-قىزدار ەكەنى ەرىكسىز مويىندالا باستادى.
جەلتوقساننىڭ ون ەكىسى كۇنى ءتۇس كەزىندە الماتىدان جاس ءتىلشى جىگىت كەلىپ شايىدەن سۇحبات العىسى كەلەتىنىن ايتتى.
— مەن، شىراعىم، شىنىمدى ايتسام، ول كۇندى ەسكە العىم كەلمەيدى. اۋرەلەمە! — دەدى ءشايى بىردەن كەسىپ ايتىپ.
شاشى جالبىراعان، قايتا-قايتا كوزىنە ءتۇسىپ، ونى ىسىرۋ ءۇشىن، قايتا-قايتا باسىن سىلكىپ، ابدەن الەككە تۇسكەن قاراسۇر جىگىت شايىگە جالىنا باستادى.
— اپا، اق قار، كوك مۇزدا سىزگە جولىعۋ ءۇشىن سوناۋ الماتىدان ادەيى كەلدىم. ون التى جاسىندا حالقىنىڭ نامىسىن قورعاپ قۇربان بولعان شوبەرەڭىز جايلى ءبىر جىلى ءسوز ايتساڭىز، قالاي بولادى؟ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ بەس جىلدىعىن كاۋسەن نۇربەكوۆانىڭ ءومىرى جايلى دەرەكپەن اتاپ وتەيىك دەپ ۇيعارعان ەك. مەن سىزگە دەيىن، اپا، كاۋسەننىڭ قۇربىلارىمەن، وقىتۋشىلارىمەن جولىقتىم. ءبارى قورقادى. «ءاتى-جونىمدى جازباڭىزشى!» — دەيدى. ويتكەنى ءبارىن قورقىتىپ قويعان. ال ءسىز كىمنەن قورقاسىز؟
— مەن ءقازىر، شىراعىم، ولىمنەن دە قورىقپايمىن.
— مىنە، وسى ءسوزىڭىز كاۋسەننىڭ اجەسى دەگەن اتقا ابدەن ىلايىق، اپا. كاۋسەننىڭ كوتەرىلىسكە قالاي قاتىسقانىن ەگجەي-تەگجەيلى بىلەتىن زاڭ قىزمەتكەرىمەن جولىقتىم. «كاۋسەندى ولتىرگەن — نامىس»، — دەدى و كىسى. — ورتالىقتان كەلگەن تەرگەۋشىلەر ول قىزدى اۋەلى زورلاعان، سونان سوڭ قورقىتىپ، قورلاعان. قورلانعان قىز جاتاقحاناسىنا جىلاپ كەلگەندە الدىنان جەتەكشى وقىتۋشى ايەل شىعىپ: «سەن وڭباعان قازاقستاندى مەن ساقتاپ قالام دەپ ءجۇرمىسىڭ؟ مەكتەبىمىزگە جامانات كەلتىرمەي، نەگە جايىڭا جۇرمەيسىڭ؟ مەن سەنى وقۋدان شىعارتام!» — دەپ شابالانعان عوي. انا جاقتا ورىس تەرگەۋشى قورلايدى، مىنا جاقتا قازاق وقىتۋشى ۇرسادى. قازاقتىڭ نامىسىن قورعاعان قىزدىڭ ءوزىن ەشكىم قورعامايدى. سوعان شىداماعان كاۋسەن: «بۇدان دا ولگەنىم جاقسى» دەگەن عوي.
— ءاي، شىراعىم، سەن نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ قورلاعانى، زورلاعانى نە؟ كاۋسەندى كىم زورلاپتى؟
ءتىلشى جىگىت تىم كوسىلىپ كەتكەنىن ەندى بايقادى.
— و، قۇداي! — دەدى ءشايى شالقالاي ديۆانعا قۇلاپ. — مەنىڭ زورلانعانىم از با ەدى؟ جەتپىس جىل وتسە دە ورىستىڭ باياعى پيعىلى وزگەرمەگەن بولدى عوي، وندا. مەنى زورلاپ-قورلاعان ورىستىڭ جەتپىس جىلدان كەيىن شوبەرەمدى دە زورلاپ-قورلاعانى ما!؟جەتپىس جىل بويى وزگەرمەگەن نەندەي شەمەن پيعىل؟!
— اپا! اپا! دارىگەر شاقىرىڭدار! — دەپ ءتىلشى جىگىت جانۇشىرا ايعاي سالدى.
* * *
ءشايى ون بەسىنشى جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭ كوزىن اشتى. ءبارى ونى وسى جولى قايتا ويانبايتىن شىعار دەپ ويلاعان. ءتىپتى دارىگەرلەر دە سولاي ۇيعارعان. «اپانىڭ جۇرەگى اتتىڭ جۇرەگىندەي ەكەن»، — دەدى ەمدەۋشى دارىگەرى. كەيۋانانىڭ ءتىرى قالعانىنا قۋانعاننان گورى جىگىتتىڭ وڭىندە تاڭعالۋ باسىم ەدى. ءشايىنىڭ كوزىن اشقانىن كورىپ: «اپاتايىم-اي!» — دەپ، نۇربەكتىڭ ۇيىندەگى كەلىنى جىلاپ قۋاندى. «نۇربەك! اپام كوزىن اشتى!» دەدى كۇيەۋىنە قۋانا تەلەفون شالىپ. «ا-ا؟!» — دەپ، ول جۇمىسىنان ون مينوتتە جەتىپ كەلدى. «اعا، ازىرشە اپانى مازالاماڭىزشى!» — دەگەن دارىگەردىڭ تىيىمىنا قاراماستان پالاتاعا قۇيىن ايداعانداي اپتىعا كىردى.
— اجە! — دەدى توسەگىنىڭ قاسىنا تىزەرلەي وتىرا قالىپ. — اجەتاي! ءبىزدى تاستاپ كەتپەشى!
— ءىھھى-ھى! — قىر-قىر ەتكەن ءۇننىڭ اجەسىنىكى ەكەنىن نۇربەك اۋەلدە ۇقپادى. بۇل ءۇن قايدان شىقتى دەگەندەي اڭىرىپ اجەسىنىڭ بەتىنە قارادى. قىرىلداعان، ارا-اراسىندا ەستىلەر-ەستىلمەس سىرىلداپ شىققان داۋىس قازاقتىڭ قاڭسىعان، ەسكىرگەن، جۇلىم-جۇلىم تاريحىنىڭ توزىعىنداي ەدى. سوناۋ الىستا جىلتىراعان جانارى ءسونىپ بارا جاتقان وتتاي دارمەنسىز مولتەڭدەيدى. جۇرەگى سۋ ەتە قالدى: ءومىردىڭ ءجىبى انە-مىنە ءۇزىلىپ كەتەردەي ەدى.
— اجە، بىردەمە دەشى!
— ءىھھى-ھى!
— اعا، بولدى ەندى، اۋرۋدى شارشاتپاڭىز!
* * *
اندا-ساندا ىڭىرانعانى بولماسا، ءشايى تىنىش ۇيىقتادى. تاڭەرتەڭ كوزىن اشىپ، جانارىن بۇرىپ جان-جاعىنا قارادى. كەلىنىنىڭ قاسىندا وتىرعانىن كورىپ، ءوڭى جىلىپ قويا بەردى. باسىن ءسال قوزعالتىپ، قولىن جىبىرلاتىپ، بىردەمە دەگىسى كەلدى. ءبىراق شاماسى جەتپەدى. كوزىن جۇمىپ، قاباعىن ۇستى-ۇستىنە قاقتى. كەلىنى قولىن ۇستاپ، الاقانىمەن قوس قولداپ ۋقالادى. ءشايىنىڭ كوزىنەن جىلت ەتكەن جاس كورىندى. ءسىرا، مەيىردىڭ، ريزاشىلىقتىڭ جاسى بولار.
— اپا، بار كۇشىڭىزدى جيناڭىزشى، بەرىلمەڭىزشى!
ەنەسى جىميعانداي بولدى: جۇزىنەن جىلى ءبىر تولقىن جۇگىرىپ وتكەندەي كورىندى. اۋزىن ەكى-ۇش تامسانىپ، اقىرىن جۇتىندى. كەلىنى ۇشىپ تۇرەگەپ مەدبيكەدەن قايناقسۋ سۇرادى. ءبىر ىستاقان سۋ اكەلىپ، تامسانىپ جاتقان ەنەسىنىڭ اۋزىنا ەكى-ۇش تامىزدى. ءشايى ءتىلىن قوزعاپ، تاعى ەكى-ۇش تامسانىپ، سۋدى جۇتتى.
— اي... ايناھ... ءھى، — دەدى سىرىلداعان داۋسى.
«اينالايىن!» دەگەن ريزاشىلىعى بولار دەپ بولجادى كەلىنى.
كەشكىسىن نۇربەك كەلدى. ونى كورىپ، ءشايىنىڭ كوزى ەرەكشە جايناپ كەتكەندەي بولدى.
— اجە، قالايسىز؟ — دەدى قۇلاعىنا ەڭكەيىپ.
— جاق-ىس... — دەدى ءشايى ءتىلىن شايناڭقىراپ.
— ا، قۇداي، اپام ءتىل قاتتى! اپام ءتىل قاتتى! — دەپ قۋاندى كەلىنى.
تەمىروزەك كەمپىردىڭ قايتا تىرىلگەنىنە دارىگەر قاۋىمى دا قاتتى قۋاندى، ءارى قاتتى تاڭعالدى. بۇل كىسىنىڭ جانى جاي تەمىر ەمەس، شىڭ تەمىر ەكەن دەستى. كوزىنە جاس الا قۋانعان نۇربەك اجەسىن ابدەن قۋانتقىسى كەلدى.
— اجە، بۇگىننەن باستاپ ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەت بولدىق!
— ا-ا؟
— تاۋەلسىز، جەكە ەل بولدىق. بۇگىن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالادى.
— ۋھ! — دەدى كەيۋانا كادىمگى ساۋ كىسىشە كۇرسىنىپ. توزىعى جەتكەن راديونىڭ ۇنىندەي قىرىل-سىرىلدى ءبارى ەستىدى:
— قۇد-داي بار ەكەن عوي!
ۇستىنەن اۋىر جۇك تۇسكەن ادامشا ءشايى جايباراقات كوزىن جۇمدى.
— ويباي! اپانىڭ تامىرى سوقپاي قالدى، — دەدى ءشايىنىڭ بىلەگىن ۇستاپ وتىرعان دارىگەر جىگىت.
كەلىنىنىڭ اڭىراعان جوقتاۋى ەستىلدى.
توقسان ءبىر جىل بويى ءبىر كەۋدەدە بىر-بىرىمەن ارپالىسىپ كەلگەن قۋانىش پەن قايعى سول كەۋدەدە ءبىر ساتتە بىرگە تىنىشتالدى.
You Might Also Like
