ۇلى دالا ۇلانى
وردەندى مۇنايشى، ىسكەر باسشى جاقسىلىق جانعازييەۆ جايلى ءبىر ۇزىك سىر.
جەر انانىڭ باۋىرىندا جانتالاسا تىرلىك كەشكەن، پەندە اتاۋلىنىڭ اراسىندا، بۇكىل بولمىس ءبىتىمى وزگەشە جاراتىلعان، دارا تۇلعالار، كوش باستايتىن كەمەڭگەرلەر مەن ءسوز باستايتىن شەشەندەر، قول باستايتىن باتىرلار مەن اقىل-ويعا ءورىس جاسايتىن عۇلامالار جۇرمەسە قايتەر ەدىك...ەلدىڭ ەلدىگىن تانىتاتىن دا سولار ەمەس پە...باۋىرىنان وسى ساناتتاعى تالاي دارابوزداردى وربىتكەن ماڭعىستاۋ ءوزىنىڭ قۇنارلى قويناۋىنان شىققان ۇلى دالا ۇلاندار لەگى ءالى دە ۇزىلمەگەندىگىن ۇدايى دالەلدەپ كەلەدى.
وبلىس جۇرتشىلىعى وسى اقيقاتقا جۋىردا جانە ءبىر كوز جەتكىزگەندەي بولدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز توقسان سەگىزىنشى جىلعى قازاننىڭ جيىرما ەكىسىندەگى جارلىعىمەن، ەلىمىزگە سىڭىرگەن ەڭبەگى، قوعام ءومىرىنىڭ ءتيىستى سالالارىنداعى جەمىستى قىزمەتتەرى ءۇشىن ماراپاتتالعان ءبىر توپ قىزمەتكەرمەن بىرگە "وزەنمۇنايگاز" اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى جاقسىلىق سماعۇل ۇلى جانعازييەۆ تا وتانىمىزدىڭ "قۇرمەت" وردەنىمەن ماراپاتتالىپ، ونى ەلباسىمىزدىڭ ءوز قولىنان الۋ مارتەبەسىنە يە بولدى.
سونىڭ الدىندا عانا، "استانا" مەدالىن جارقىراتا تاعىنعان جاكەڭدى، سول جىلى كۇتكەن مەرەي تاسقىنى، مۇنىمەن دە تولاستاماعان ەكەن. كوپ ۇزاماي ول ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز توقسانىنشى جىلعى قاڭتاردىڭ ونى دا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا، قايتا سايلانۋعا ءتۇسىپ، تۇعىرىنا قايتا قونعان پرەزيتەنتىمىزدىڭ سەنىمدى وكىلى بولىپ، وعان ۇلكەن سەنىم كورسەتىلدى.
ال وسى مارتەبەلى شاعىنا ول قالاي جەتتى...
قولىنان قانداي ىستەر كەلىپ ءجۇر ەدى، سونشاما...
مىنە، ءبىز تەكتەس سۇراقتار توڭىرەگىندە تولعانا وتىرىپ، جاقسىلىق سماعۇل ۇلىنىڭ بولمىس بىتىمىمەن، وي پاراساتىمەن عۇمىر سوقپاقتارىنان جۇرتشىلىقتى، حال-قادىرىمىزشا، حابارلى ەتۋدى ماقسات تۇتتىق.
ونىڭ بولمىسى، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنىڭ كەلبەتىڭدەي، سان قىرلى، الۋان ايشىقتى. ءبىر قاراعاندا، كوپ تىڭداپ، از سويلەيتىن، اۋىر مىنەزدى جانعا ۇقساعانىمەن، اۋىزدان شىققان ءار ءسوزىڭىزدى اينا-قاتەسىز قابىلداپ، ونىڭ ءمان-ماعىناسىن جان-جاقتى سارالاپ، سول بويدا-اق ءتيىستى باعاسىن بەرىپ تاستاپ وتىراتىن تەرەڭدىگى بىردەن اڭعارىلماۋى دا مۇمكىن. سىرىن بىلمەيتىن، ادام ونى ءبىر قيقار، قاي كەزدە جانە قانداي ماسەلەگە قاتىستى بولسا دا، ايتەۋىر، ايتىلعان سوزگە قارسى شىعىپ، ورە تۇرەگەلۋگە قۇمار ادام ەكەن-اۋ دەپ، ويلاپ قالۋى عاجاپ ەمەس. ول كىسىمەن ىستەس بولعان تالاي جاننىڭ، وسىنداي پىكىرگە كەلۋى ءسوزسىز.
الايدا، ونىڭ كەلە-كەلە، ءبىر عانا دۇرىس شەشىم تاۋىپ، ايتا بىلەتىن جانە تەز قورىتىندى جاساپ وتىرۋعا ورەسى جەتىپ جاتاتىن بىلىكتى مامان ەكەنىدىگىنە كوز جەتكىزەرى انىق. ونى كوپشىلىكتىڭ بىردەن تۇسىنە الماي قالاتىندىعى ويلاۋ قابىلەتىنىڭ تەرەڭدىگىنەن، قاراپايىم ادامداردىڭ ونىڭ وي جەلىسىنە ىلەسە الماي قالاتىندىعىنان.
جانە ءبىر ەرەكشەلىگى، ول كىسى قاي ماسەلەنى بولسىن شەشكەن ۋاقىتتا، كوزگە كورىنىپ تۇرعان، قازىرگى پايدانى ەمەس، ءىستىڭ تۇبەگەيلى ناتيجەسىن، ونىڭ حالىق مۇددەسىنە ساي نەمەسە ساي ەمەستىگىن قاتتى ەسكەرەتىن دەيدى، ول تۋرالى سىر مىنەز ارىپتەستەرى.
بۇل سوزدەرگە، ول قانداي ءىستى قولعا السا دا، تولىققاندى دەڭگەيىنە جەتكىزىپ، مۇلتىكسىز اتقارۋدى ماقسات تۇتاتىن جانە ەشۋاقىتتا ەشقانداي ماسەلەگە ءجۇردىم-باردىم قاراي المايتىن، جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى اسا جوعارى، پاراساتتى ازامات دەگەندى قوسۋعا بولار ەدى. جانى دارحان، جۇرەگى ۇلكەن، پەيىلى كەڭ جانە وتە ءادىل دە سەزىمتال. سوڭدىقتان دا وتە قاراپايىم. مۇمكىن بۇل ونىڭ سماعۇل اقساقال مەن قانسۇلۋ انانىڭ وتباسىنان وربىگەن ون بالانىڭ ءبىرى بولعاندىعىنان دا شىعار. الدە، انا سۇتىنەن دارىعان، اكە ونەگەسىنەن سىڭگەن قاسيەت پە ەكەن. ايتەۋىر، ونىڭ وزگەدەن ەرەك زەيىندىلىگى مەن زەردەلىلىگى، رۋحاني الەمىنىڭ كەڭدىگى، ورەسىنىڭ بيىكتىگى بۇگىندە قالىڭ جۇرتقا دالەلدەنىپ بولعان جايلار.
اتا تەگىنە كوز جۇگىرتسەڭىز، بۇل اۋلەتتىڭ تاريحىنان، قازاق ەلى باستان كەشكەن، تالاي حيكمەتتەر ەلەس بەرگەندەي. ارعى اتاسى قۋان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۋعىنىنا ۇشىراپ، مال-مۇلكى تاركىلەنگەندەردىڭ ءبىرى. بايىعانى ءۇشىن، باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، كەتىك تۇرمەسىنىڭ بوساعاسىندا جان تاپسىرىپتى. سوڭىندا قالعان ۇلكەن اكەسى جانعازى دا تىرشىلىك تەپكىسىن از كورمەگەن. ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز جيىرما سەگىزىنشى جىلعى قويان جىلىندا جۇتاپ، كۇنەلتىس ىزدەپ، جەر اۋىپ، ەل كەزىپتى. تۇركمەنستان قۇمىن شيىرلاپ، يرانعا ءوتىپتى. تۋعان جەرگە وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا ورالىپ، ۇجىمدىق شارۋاشىلىققا كىرىپ، ساقتاپتى. ءوز اكەسى سماعۇل شاحتىداعى كومىر ءوندىرۋ جۇمىستارىنا قاتىسقان. بۇل ماڭعىستاۋداعى جەر استى بايلىقتارىنىڭ العاش يگەرىلە باستاعان كەزى بولسا كەرەك. الايدا، سماعۇل جانعازى ۇلى، كەيىننەن، ەسەپشىلەر دايارلايتىن كۋرستى ءبىتىرىپ، عۇمىر بويى، اۋداندىق وقۋ بولىمىندە ەسەپشىلىك قىزمەت اتقارعان.
ال جاقسىلىق سماعۇل ۇلىنىڭ تاعدىرى، قۇدايعا شۇكىر، قازاق ەلىنىڭ وركەندەگەن كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ داڭعىل جولىنا ۇلاستى. زامانى سىيلاعان تاڭداۋ مەن ەركىندىككە، شابىتى مەن تالانتىنا ساي، جومارت جاننىڭ الدىنان، اسقاق ارماندارعا باستايتىن الىپ قاقپالار، بىرىنەن سوڭ ءبىرى، ايقارا اشىلىپ جاتقانداي.
ءيا، ونىڭ ءومىر جولى، تەك قانا، ەسەيۋ ساتىلارىنان، بيىكتەۋ باسپالداقتارىنان تۇرادى. قاراي قويىڭىز.
ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز جەتپىس ءبىرىنشى جىلى الماتى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن مۇناي جانە گاز كەن ورىندارىن كومپلەكستى مەحانيكالاندىرۋ تەحنولوگياسى ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەننەن كەيىن، وزەندەگى ءبىرىنشى كاسىپشىلىككە مۇنايشى شەبەر بولىپ كەلگەن. سودان كوپ ۇزاماي-اق اعا ينجەنەر، سمەنا باستىعى، ايماقتىق تەحنولوگيالىق قىزمەت باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، ورتالىق تەحنولوگيالىق قىزمەتتىڭ مۇناي جانە گاز ءوندىرۋ جونىندەگى دارەجەلەرىنە ساتىلاپ وسە بەرەدى.
ءسويتىپ، ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز سەكسەن ەكىنشى جىلى وسى باسقارمانىڭ باس ينجەنەرى دارەجەسىنە جەتەدى. ەكى-ۇش جىلدان سوڭ "ماڭعىستاۋمۇنايگاز" وندىرىستىك بىرلەستىگىنە ورتالىق تەحنولوگيالىق قىزمەت باستىعى بولىپ، جوعارىلاتىلادى. جەتىباي سياقتى، ءىرى مۇناي-گاز ءوندىرۋ باسقارماسىن باسقارادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى وتىن جانە ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىندە باسقارما باستىعى قىزمەتىن اتقارادى.
قاراپ تۇرساڭىز، ونىڭ وتكەن مەكتەبى، شىن مانىندەگى، شىڭدالۋ مەكتەبى. ول مۇناي جانە گاز ونەركاسىبىنىڭ، قاتارداعى جۇمىسشىسى بولۋدان باستاپ، بارلىق ساتىداعى باسشىلىق قىزمەتتەردى سارالاپ شىقتى. ءسويتىپ، تاجىريبە جيناقتادى. بۇل ونىڭ باسقارۋ باسپالداعىنداعى جاڭا دا جاۋاپتى ۇلكەن ىستەرگە دەگەن تاۋەكەلىن قامتاماسىز ەتتى.
...سول ءبىر جىلدارى، وزەن كەن ورنىنداعى ءوندىرىس جاعدايى تىم كۇردەلى كۇيگە جەتكەن. ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز توقسانىنشى جىلدان باستاپ، مۇناي ءوندىرۋ جىل سايىن ءبىر ميلليون تونناعا دەيىن كەمي بەرگەن.
مىنە، وسى كەزەڭدەردەن باستاپ، جاكەڭنىڭ كوڭىلىندە ءبىر تىڭ ويلار قوزعالىسقا ءتۇسىپ، جاڭا تالاپتارعا بوي ۇرۋ قاجەتتىلىگىن تەرەڭ سەزىنۋ باستالدى دەۋگە بولار ەدى. ىسكە جاڭاشا كوزقاراس جاڭاشا ۇيىمداستىرۋ قاجەتتىگىن ول تۇيسىنگەنى ءسوزسىز. ونىڭ مازاسىن كەتىرگەن تىڭ ويلاردىڭ ومىرشەڭدىگىنە جول اشۋعا ءومىردىڭ ءوزى كومەككە كەلدى دەسەك، قاتەلەسەر مە ەكەنبىز...
سول كەزەڭدە، قازاق ەلىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزۋى وڭ تالاپقا داڭعىل جول اشتى. ەگەر بۇلاي بولماعاندا، قازاقستان ۇكىمەتى ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز توقسان ءۇشىنشى جىلى دۇنيەجۇزىلىك قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىنەن كەن ورنىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن نەسيە سۇراۋعا تاۋەكەل ەتە الار ما ەدى الدە ەتە الماس پا ەدى...
بۇل بانكتىڭ قازاقستانعا كومەك قولىن سوزا قويماعانى دا، راس. ءبىراق ءبىر تالاپتى ءبىر تالاپ جالعاپ، تىعىرىقتان شىعۋعا دەگەن تالپىنىس ءوز ناتيجەسىن بەرگەن. سول ءبىر اۋىر دا قاربالاس كۇندەردى ەسكە الا وتىرىپ، جاقسىلىق سماعۇل ۇلى بىلاي دەگەن ەدى.
— بانك الەمىنىڭ بەلگىلى فيرمالارى مەن جەكەلەگەن ساراپشىلاردى تارتا وتىرىپ، كەن قورىنىڭ مولشەرىن قايتا انىقتاۋ، مۇناي ۇڭعىلارىنىڭ، وندىرىستىك قۇرال-جابدىقتاردىڭ تەحنيكالىق كۇيىن تەكسەرىپ، ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋ، قارجى، ەسەپ-قيساپ قىزمەتىنە تالداۋلار جاساپ، ەسەپتەۋلەردى تياناقتايمىن دەگەنشە وتكەن، ءۇش جىل مەرزىم ىشىندە، ءبىز دە قول قۋسىرىپ، قاراپ وتىرعان جوقپىز. ىسكەرلىك ىنتىماقتاستىققا قول جەتكەن اۋەل باستان دۇنيە جۇزىلىك بانك، وزەن كەن ورنىن، مۇناي وندىرۋمەن اينالىساتىن باسقارمانى، "ماڭعىستاۋمۇنايگاز" وندىرىستىك بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىنان شىعارىپ، دەربەس كاسىپورىن ەتىپ، قۇرۋ تالابىن قويدى. بۇل تالاپتى ورىنداۋ بىزگە ءوندىرىستى باسقارۋ، ۇيىمداستىرۋ قىزمەتىن مۇناي كاسىپشىلىكتەرىنە ەتەنە جاقىن اپارۋعا مۇمكىندىكتەر جاسادى. ءسويتىپ، وزەن كەن ورنىندا ءوندىرىستى جاڭاشا ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى قولعا الىندى...
ءبىرىنشى كەزەكتە، كەن ورنىنداعى ءوندىرىس ورنىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماقساتىمەن، مۇناي مەن گاز سالالارى بويىنشا، ەكى ۇلكەن باسقارما قۇرىلىپ، ولاردىڭ اپپاراتتارى، كاسىپشىلىكتەردى باسقارۋ ءۇشىن، ەڭ قولايلى دەگەن جەرلەرگە ورنالاستىرىلدى. سونىمەن قاتار، باسقارۋ اپپاراتتارى وزدەرىنىڭ ەڭ نەگىزگى ماقساتتارى – ءونىم وندىرۋدەن وزگە ەشقانداي قوسالقى شارۋالارعا الاڭداماۋى ءۇشىن بارلىق جاعدايلار جاسالدى.
ال، قوسىمشا ۋاقىت پەن جۇيكە قۋاتىن قاجەت ەتەتىن، ءوندىرىپ بەرگەن ءونىمدى وڭدەۋ مەن وندىرۋدەن باستاپ، بارلىق الەۋمەتتىك جۇمىستارىمەن ورتالىق اپپارات قىزمەتكەرلەرى شۇعىلداناتىن بولدى.
ارينە، وسىناۋ ىستەردىڭ نەگىزگى دەم بەرۋشىسى، ۇيىمداستىرۋشىسى رەتىندە، ونىڭ باستاۋىندا تۇرعان، مۇناي مەن گاز ونەركاسىبىنىڭ، سول كەزدەگى، بىلگىر دە، جىگەرلى، تاجىريبەلى دە جاڭاشىل مامانى، وسىناۋ جاڭا يدەيالاردىڭ كوزىن اشقان، جاقسىلىق جانعازييەۆ بولاتىن. ول "وزەنمۇنايگاز" وندىرىستىك بىرلەستىگىنىڭ باس ديرەكتورلىعى قىزمەتىنە ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز توقسان ءتورتىنشى جىلعى جەلتوقساندا اۋىسقان.
جاڭادان قۇرىلعان "وزەنمۇنايگاز" بىرلەستىگىندە ورناتىلعان تەمىردەي ءتارتىپ، ءاربىر قىزمەتكەردىڭ تاپسىرىلعان ءارى تياناقتى ورىنداپ، ناتيجەلى بولۋعا ۇمتىلۋىن، ءوز ءىسىنىڭ جەمىستى بولۋىن دەگەن ىنتالىلىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن قامتاماسىز ەتتى.
مۇناي وندىرۋمەن تىكەلەي شۇعىلدانبايتىن كولدەنەڭ قۇرىلىمدار كاسىپورىندار قۇرامىنان شىعارىلدى دا، ولار مۇنايشىلار تاپسىرماسىمەن جۇمىس ىستەيتىن جاعدايعا كوشىرىلدى. الەۋمەتتىك مەكەمەلەر قالا بالانسىنا بەرىلدى.
ءسويتىپ، وندىرىستىك ەمەس شىعىندار كەمىتىلدى دە، كەرىسىنشە، ءوندىرىستىڭ قاجەتى ءۇشىن شىعىندار مولايتىلدى.
وسىلايشا، ءوندىرىستى قايتادان وركەندەتۋگە جول اشىلدى. ويتكەنى، مۇناي مەن گاز، مەيىلىنشە، مول وندىرىلمەيىنشە، ەكونوميكالىق جاعدايلاردىڭ جاقسارۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
ال، بىرلەستىكتىڭ ەكونوميكالىق جوعارى كورسەتكىشتەرگە جول اشۋى، مۇنايشىلاردىڭ تابىستارىن دا، قالا تۇرعىندارىنىڭ جاعدايىن دا جاقسارتاتىنى تۇسىنىكتى.
— بۇگىنگى تاڭدا، وزەن كەن ورنىنىڭ ماڭعىستاۋ مۇنايىن يگەرۋگە قوسىپ وتىرعان ۇلەس دارەجەسىن مىنا ءبىر دەرەكتەگى-اق ايقىن كورۋگە بولادى. ايتالىق كەن ورنى ءونىم بەرە باستاعاننان بەرى وندىرىلگەن مۇناي ەكى ءجۇز جەتپىس ميلليون توننادان اسىپتى. بۇل شامامەن، ماڭعىستاۋ كەنىشتەرىندە وندىرىلگەن بارلىق مۇناي مولشەرىنىڭ ۇشتەن ەكىسىن قۇرايدى... — بۇل جانعازييەۆتىڭ ءسوزى.
جاكەڭنىڭ ۇيىمداستىرۋ ىسىندەگى ىسكەرلىگى ءبىر عانا بۇل رەتتە كورىنىپ قويعان جوق. ول زامان بەرگەن مول مۇمكىندىكتەردى ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، دۇنيە جۇزىندەگى وزگە مۇنايشىلار قاۋىمىنىڭ تۇرمىسىنا، ولاردىڭ ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋداعى وزىق ونەگەلەرىنە ءجىتى نازار اۋدارۋمەن كەلەدى. ولاردان نەنى ۇيرەنۋگە بولار ەدى... ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا قانداي تاسىلدەردى پايدالانعان ءجون... كادرلاردى قالاي دايارلايمىز...قانداي ماسەلەلەرگە باسا ءمان بەرۋ كەرەك... ول وسىنداي، تولىپ جاتقان سۇراقتاردىڭ جاۋاپتارىن، تالماستان، ىزدەي بىلەدى. سونىڭ ارقاسىندا، ول بۇرىن تۇرمىستىق ماقساتتارعا قولدانىلىپ كەلگەن عانا سىعىمدالعان گازدى وندىرىستىك ماقساتتارعا، ونىڭ ىشىندە، اۆتوكولىكتەرگە وتىن رەتىندە پايدالانۋعا بولاتىنىنا كوز جەتكىزدى.
بۇل قىرۋار قارجى ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەردى.
ءقازىر جاڭاوزەندە عانا ەمەس، اقتاۋ قالاسىندا جانە باسقا جەرلەردە، اۆتوكولىكتەر بەنزيننەن ءتورت ەسە ارزان گازدىڭ قۋاتىن پايدالانىپ وتىر. بۇل جاعداي ەكولوگيالىق ساۋىقتىرۋعا دا وڭ ىقپال جاسايتىنى ءوز الدىنا، وندىرىستىك ەمەس شىعىنداردى كەمىتۋ ەسەبىنەن، ميلليونداعان دوللار كولەمىندە قوسىمشا پايدا تابۋعا مۇمكىندىك بەردى...
ويعا كەلىپ، تۇسكە ەنبەگەن سان الۋان وزگەرىستەر مەن جاڭالىق ەستەن تاندىراتىن قازىرگى زاماندا اينالامىزداعى تالاي قۇبىلىستار مەن زامانداستارىمىزدىڭ تاڭداي قاقتىرارلىق تالاي ىزگى ارەكەتتەرى دە ءجيى-جيى بوي كورسەتپەي قالىپ جاتقان جوق. ءبىراق اقپاراتتىڭ كوپتىگىنەن، تالاي جايلارعا باعا بەرىپ، كوڭىلدە ەكشەپ ۇلگەرمەي جاتىپ، نازارىمىزدى وزگەلەرىنە تەز اۋدارىپ كەتە بەرەتىنىمىز دە قۇپيا ەمەس.
الايدا، سولاردىڭ اراسىندا سىنالاپ شىعىپ، ەمىس-ەمىس بولسا دا قايتالانا بەرەتىن كەيبىر ادامداردىڭ ىس-ارەكەتتەرى ەرىكسىز قۇلاققا شالىنىپ، كوڭىلدە قاتتالىپ، جاتتالىپ، تاريح بەتتەرىنە دە ءتىزىلىپ قالا بەرەدى ەكەن. ماڭعىستاۋ وبلىستىق ءماسليحاتى سەسسيالارىندا ءسوز بولعان الۋان ءتۇرلى ماسەلەلەرگە دەن قويىپ، تىڭداپ جۇرەتىن ادامدار بولدى. ولار بۇل پىكىرمەن بىردەن-اق كەلىسىپ، سول جيىنداردىڭ تالايىندا-اق بەلسەنە سويلەدى.
سونىمەن بىرگە، ءوز ويلارىنىڭ جۇيرىكتىگى مەن قيسىندىلىعىنا جۇرتشىلىقتى ءتانتى ەتىپ جۇرەتىن، جاقسىلىق سماعۇل ۇلى تۋرالى دا تالاي اڭگىمە ايتارى ءسوزسىز. مىسالى، سەسسيالاردا قارالاتىن ەڭ نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى، جەرگىلىكتى بيۋدجەت جايى. قارجى باسقارماسى سول بيۋدجەتتىڭ قانداي ماقساتتارعا، قالاي جۇمسالىپ جۇرگەنىنە ءمان بەرمەيدى. بيۋدجەتتىڭ ءليميتىن پايدالانىپ، سونىڭ بۇركەنشىگى ارقاسىندا، كوممەرسيامەن شۇعىلداناتىندار بارشىلىق.
وسى جايلاردى نەگە قاداعالاپ وتىرماسقا... بىزدە مۇنداي جۇمىستار جوق. بىرەۋلەر وسى سۇراۋسىزدىقتى پايدالانىپ، ويلارىنا كەلگەنىن جاسايدى. قاجەتتىلىگى بولماسا دا، ماشينا ساتىپ الۋشىلار كوپ. كەڭسەنى ورىنسىز ساندەيتىندەر بار. راس پا...
سونداي-اق ونىڭ، بيۋدجەت سالىقتان قۇرالاتىندىعى سەبەپتى حالىقتىڭ ەڭبەكاقىسىن ۋاقىتىندا بەرۋدى قامتاماسىز ەتۋ، پايداعا سالىق الۋ، سالىقتىڭ قوسىمشا كوزدەرىن تابۋ جونىندە ايتقان كوپتەگەن پىكىرلەرىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن بۇگىنگى كۇن كورسەتىپ وتىر. بۇل تۇرعىداعى مىسالداردى ءالى دە كەلتىرە بەرۋگە بولار ەدى...
ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز توقسان سەگىزىنشى جىلداعى وبلىس بيۋدجەتى قارالىپ جاتقان سەسسيادا، وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى، قارجى باسقارماسىنىڭ باستىعى، مارقۇم، سۆەتلانا بوريسوۆنا شامەتوۆا، جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اكىمى ماشينيست ابىلحانوۆ پەن ونىڭ سالىق تولەۋشىسى جاقسىلىق جانعازييەۆقا تيىسىنشە باعا بەرۋىمىز كەرەك دەگىم كەلەدى. ولار كوپ نارسە ىستەپ وتىر. ولار، ءىس جۇزىندە، بارلىق ماسەلەنى شەشىپ وتىر، — دەپتى.
وسى ءسوزدىڭ ءوزى-اق كوپ نارسەنى اڭعارتقانداي. ويتكەنى، قالانىڭ بارلىق ماسەلەسى شەشىلىپ جاتسا، حالىقتىڭ بارلىق ماسەلەسىنىڭ شەشىلىپ جاتقانى ەمەس پە...
ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، وسى ارادا م. ابىلحانوۆتىڭ ءوز ءسوزىن كەلتىرە كەتەيىك.
— ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز توقسان ءتورتىنشى جىلدىڭ كۇزىندە «ماڭعىستاۋمۇنايگازدان» بولىنگەن "وزەنمۇنايگاز" ءوز الدىنا دەربەس كاسىپورىن بولىپ قۇرىلدى. ونىڭ باسشىلىعىنا وسى ءوڭىردىڭ پەرزەنتى، ىسكەر دە تالاپتى ازامات جاقسىلىق جانعازييەۆ تاعايىندالدى. جاسىراتىنى جوق العاشقى كەزدەرى ارامىزدا تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر دە بولدى. ءوندىرىستى نارىقتىق قاتىناستارعا كوشىرىپ، اكىمشىلىك تاراپىنان ارالاسۋعا شەكتەۋ قويىلا باستاعان. جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك ورنىنىڭ قۇزىرلى قىزمەتىن زاڭداستىرۋ جەتىلمەي جاتقان كەزەڭ بولاتىن. ابىروي بولعاندا، الپىس مىڭ قالا تۇرعىنىنىڭ تاعدىرى، جاس مەملەكەتتىڭ ءوندىرىس سالاسى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى جاۋاپتى ءوندىرىس سالىسى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋ ءبىزدى بيلىك تالاستىرۋدىڭ باتپاعىنا ۇرىندىرماي، بۇل كەزەڭنەن تەز الىپ شىقتى. ءوز باسىم، جاقسىلىق سماعۇل ۇلىنىڭ شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋ شەبەرلىگىنە، قارجى، ەكونوميكا ىستەرىندەگى ساۋاتتىلىعىنا، شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن مامىلە جاساسقاندا ەلىنىڭ ەسەسىن جىبەرمەيتىن قايىرىمدىلىعىنا اسا ءتانتى بولدىم، — دەيدى. بۇل رەتتە كوڭىلگە ءبىر جاي ورالادى...
وزەن كەن ورنىن قايتا جاراقتاندىرۋعا ءبىر ءجۇز توعىز ميلليون دوللار ينۆەستيسيا بەرگەن دۇنيەجۇزىلىك دامۋ بانكى ءارى سالىق تولەپ، ءارى قالانى ۇستاي المايمىز. اكسيونەرلىك قوعام قۇرامىنداعى بارلىق الەۋمەتتىك نىساندار مەن قالانى قارجىلاندىرۋ توقتاتىلسىن دەگەن تالاپ قويدى. قالا مەن اكسيونەرلىك قوعام باسشىلارى بىرلەسە وتىرىپ، ماسەلەنىڭ بۇلاي قويىلۋى، الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى شيەلەنىستىرىپ، قوعامدىق-ساياسي تۇراقسىزدىققا اپارىپ سوقتىراتىندىعىن ەسكەرتتى. ونى بولدىرماۋ ءۇشىن مۇنايشىلارعا تولەنەتىن ەڭبەكاقىنى ولاردىڭ بارلىق الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق سۇرانىستارىن وتەرلىكتەي دەڭگەيگە جەتكىزۋ جونىندە، قارسى تالاپتارىن قويدى.
ناتيجەسىندە، دۇنيەجۇزىلىك دامۋ بانكىمەن ءتيىمدى ماملەگە كەلىپ، قالا شارۋاشىلىعىن قارجىلاندىرۋ ماقساتىنا ون بەس ميلليون اقش دوللارىن بولدىرۋگە قول جەتكەن.
وسى جايلاردى ساراپتاعاندا، بۇدان جارتى عاسىر بۇرىن بولعان ءبىر ءجايت ەرىكسىز ويعا ورالادى...
...ماڭعىستاۋ قىسى، جالپى، قىتىمىر، قاتال دەپ ەسەپتەلەدى عوي. سوعىستان كەيىنگى سول ءبىر جىلداردا، كۇيسىز ەل ءۇشىن، ونىڭ قىتىمىرلىعى بۇرىنعىدان دا تەرەڭىرەك سەزىلۋگە ءتيىس ەدى. ءبىراق ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا، ونداي كۇي ەستە قالماپتى. قايتا، سوعىس جىلدارى ەنگىزىلگەن كارتوچكا جۇيەسى جويىلىپ، ەلدىڭ تىنىسى كەڭىدى دەگەن حابار جەلتوقساننىڭ سول ءبىر سۋىق كۇندەرىندە كەلىپ جەتىپتى.
تاۋشىق جۇرتىنىڭ جاقسى حابارعا جانى سەمىرىپ، سول كۇنى دۇنيەگە كەلگەن ۇلدارىنا جاقسىلىق دەپ، ات قويىپتى. جاقسى حابارمەن بىرگە تۋعان سابيلەرى جاقسى كۇندەردى جالعاستىرسىن دەپ تىلەپتى.
ءسويتىپ، قىتىمىر قىس كۇندەرىنىڭ ىزعارىن جاڭا لەپ، جاقسى تىلەكتەر جەڭىلدەتىپتى. سول تىلەكپەن، اپپاق نيەتپەن بىرگە، الگى ءسابي دە كۇن ساناپ ءوسىپ، ەلدىڭ حال-احۋالى دا، بىرتىندەپ، جاقسارا ءتۇسىپتى. مىنە، سول جاقسىلىق بۇگىندە ەل ازاماتى. تۋعان ەلىنىڭ قامىن جەگەن قامقورشىسى، ەلى سۇيگەن ەركەسى، جول باستاعان سەركەسى دە.
* * *
...جۇماعايشا ايتادى...
...سول كۇنى، بايان دەگەن قۇربىم ەكەۋمىز، كىتاپحانادا وتىرعانبىز. ءبىر كەزدە وزىمە بىرەۋدىڭ كوز الماي، قاراپ وتىرعانىن اڭعاردىم دا، بۇرىلىپ ەدىم، ءبىر جىگىت ەكەن. كوزىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتتى دە، كەنەت مەندە ءبىر مازاسىزدىق پايدا بولدى...
مۇنىڭ تەگىننەن تەگىن ەمەستىگىن كەيىننەن بارىپ ءبىر-اق ءبىلدىم...
الماتى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ ءجۇرىپ، وسىلايشا تانىسقان جان جارى جۇماعايشا وتاۋ تىگىپ، ۇرپاق وسىرە باستاعاندارىنا دا شيرەك عاسىردان باياعىدا اسىپ كەتكەن. جۇماعايشا دا، ولاردىڭ تاربيەلەپ وسىرگەن ۇلدارى — قايرات پەن قانات تا مۇنايشىلار.
مۇنايشىلار وتباسىنا كەلىن دە تۇسكەن. اباي ەسىمدى اپپاق ۇل دا ءوسىپ كەلەدى.
مۇنايشىلىق ماماندىقتىڭ ەرەكشەلىگى مە، الدە وزدەرىنىڭ ۇيىمشىلدىعىنان با، اقتاۋ مەن جاڭاوزەن قالالارىنان بىر-بىرىنە قوناققا شۇبىرىپ جۇرەتىن كەزدەرى ءجيى ۇشىراسادى. ستۋدەنتتىك شاقتارىن بىرگە وتكىزىپ، ەڭبەك مايدانى قىزىقتارى مەن قيىنشىلىقتارىن دا قاتار كورىپ، بىتە قايناسقان ولاردىڭ اراسىنان جۇماعايشا مەن جاقسىلىقتى دا ءجيى كورۋگە بولادى. اسىرەسە، ەلۋدىڭ ار جاق بەر جاعىنا جينالىپ، ۇلدارى ەرجەتىپ، قىزدارى بويجەتكەن، وسىلايشا جاس وتاۋلار كوبەيە باستاعان قازىرگى شاقتارىنىڭ قىزىعىنا تويىم جوقتاي.
مىنە، بۇگىن دە ءبىر قۇرداستىڭ تۋعان كۇنى ەدى. جارتى عاسىرلىعىن تويلاپ جاتقان. ءارقاشان دا ءبىر نارسەنى ويلاپ تاۋىپ جۇرەتىن، ءسويتىپ جۇرتتى قىران-توپان كۇلكىگە باتىرۋعا قۇمار جاكەڭ ورتاعا شىعا كەلگەندە، تويشى قاۋىم دا، الدەبىر، توسىن شاتتىققا كەنەلۋگە دايىندالعانداي، جۇزدەرى نۇرلانىپ سالا بەرگەن.
— ال، تويشىلار، — دەگەن جاكەڭ، اينالاسىنا سابىرمەن، اسىقپاي ءبىر الىپ، — ءقازىر ءان سايىسىن وتكىزەمىز. سايىستى كەلىنشەكتەر باستايدى. شارتى — بۇل سايىستان ەشكىم دە قالىس قالمايدى. كانە، كەزەككە تۇرىڭدار...
تويشى قاۋىم دۋ ەتىپ، دۇرلىگىپ، جاپىرىلا ورىندارىنان تۇرعان. جاكەڭ دە الدەقايدان ءبىر جالپاق ورىندىقتى الدىرىپ، ورتاعا قويعىزىپ جاتتى.
سويتسە، ول "ساحنا" ەكەن. سايىسقا قاتىسۋشىلار بىر-بىرلەپ وسى "ساحناعا" شىعىپ، ونەر كورسەتۋگە ءتيىس. مۇندايدا ساۋدالاسۋ دەگەن جوق.
كوپ ۇزاماي، دەنەلى جاكەڭ الدىڭعى لەكتە تۇرعان ءبىر كەلىنشەكتى "ساحناعا" قويا سالعان...
ۇلكەندى-كىشىلى، ۇزىندى-قىسقالى، جۋاندى-جىڭىشكەلى تالاي لەككە الگى جەردە ونەر كورسەتۋگە تۋرا كەلگەن... جۇرت قىران-توپان...
ونىڭ ادەبيەتكە قۇمارلىعى دا ەرەكشە. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن، جۋرناليستيكاعا دا كوڭىلى كەتىپ، ءساتى تۇسپەگەن ەكەن. ال قازاق ءسوزىنىڭ ءدامىن اۋىزعا تۇسكەن تاعامنىڭ دامىنەن كەم سەزىنبەيدى. ءساتسىز جازىلعان ءان ماتىندەرىن قولىنان كەلەدى-اۋ دەگەن دوستارىنا اپارىپ بەرىپ، جوندەتىپ الىپ، ايتقىزاتىن كەزدەرى بولىپ تۇرادى.
ءۇيىنىڭ قاق تورىندە قالىڭ كىلەم ەمەس، قازاق جەرىنىڭ عاجايىپ سۇلۋ تابيعاتى بەينەلەنگەن الىپ كارتينالاردىڭ ءىلۋلى تۇرعانى دا جاراسىمدى-اق.
ەڭ باستىسى، سونىڭ ءبارى جان قالاۋىمەن، جۇرەگىندەگى ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىكپەن، تازا نيەتىمەن، بيىك تالعامىمەن تاماشا ۇيلەسىم تاۋىپ جاتادى. وندا جاساندىلىق جوق. ەلىكتەۋگە جانى قاس. ۇرانى – وزگەنىڭ ءىسىن قايتالاعانشا، قاتەلەسسەڭ دە ءوزىڭ تالاپتان...
مەنىڭشە، ونى جان-جاقتى جەتىلدىرىپ، تۋعان دالا توسىندە قىرانشا قالىقتاتىپ الىپ كەلە جاتقان دا، وسى تۇسىنىگى، وسى ۇعىم، تالعامى.
ءبىراق وسىنداي ىزگى قاسيەتتىڭ ءبارى وسىناۋ ءبىر عاجايىپ جاننىڭ كەۋدەسىنە قايدان، قالاي كەلىپ ۇيا سالعانىنا تاڭدانباۋ قيىن دەر ەدىم...
ەشقانداي قوسىمشا قارجى، كومەكسىز-اق وزەن كەن ورنىندا زور جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ، تىعىرىقتان الىپ شىعىپ قانا قويماي، الدىڭعى قاتارلى ورىنعا كوتەرگەن، جاقسىلىق سماعۇل ۇلىنىڭ جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتقان جاڭاشىل يدەيالارىن، ناتيجەلى ىستەرىن باستان اياق ساناپ شىعۋ قيىن. ال ونى شەت جاعالاي عانا ايتار بولساق ءقازىر "وزەنمۇنايگاز" اكسيونەرلىك قوعامىنا قارايتىن اسحانالاردىڭ ءبارى كومپيۋتەرمەن باسقارىلادى.
بۇل رەتتە، قوعام جۇمىسشىلارى ايماقتا ەلدەن بۇرىن دامىعان ەلدەردەگىدەي دارەجەگە جەتۋى دە وسى باسشىنىڭ ارقاسى.
الايدا، جاكەڭنىڭ ويلارى، تىڭ يدەيالارى، ارماندارى بۇگىنگىدەن الدەقايدا الىستا ءجۇر. "ءبىزدىڭ كەلىنشەكتەرىمىز بىر-بىرىنەن ءتاتتى تاعامدار جاساۋ رەسەپتەرىن مودەم بايلانىسى ارقىلى الىپ وتىراتىن كۇنگە جەتسەك قوي... — دەگەنى بار بىردە.
ول تەك قانا جاكەڭنىڭ قاي جەردە جۇرسە دە، باسىندا سول جەردەگى جاعدايعا سايكەس، تىڭ ويلار ءوربي باستايتىندىعىنىڭ دالەلى. ول توي جاساعاندا، بۇكىل اندەردىڭ مازمۇنى قايتادان ەكشەلىپ، سول كۇنگى دارەجەگە سايكەستەندىرىلىپ، قايتا "جازىلىپ" جاتاتىندىعى دا سول سەبەپتى.
ال ونىڭ وندىرىسكە قاتىستى جوسپارلارى ءوز الدىنا. ولار قات-قابات جانە ىلگەرىلەگەن سايىن قانات جايىپ، ءورىسى كەڭي بەرەتىندەي.
قازىرگى جاعدايدا، مۇناي مەن گاز ونەركاسىبىنە عانا قاتىستى كوپتەگەن ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ولاردىڭ كەز-كەلگەن سالاسىنا بايلانىستى تىڭ پىكىر، جاڭاشا كوزقاراس ءبىلدىرىپ جاتسا، ويلارىنىڭ ناقتىلىعى مەن نانىمدىلىعىنا دەن قويماشىلار سيرەك بولار ەدى.
ونىڭ ويلارى بىلايشا ءوربيدى.
— ءوز كاسىپورىندارىمىزدا وڭدەيمىز دەپ، وزەننىڭ وڭدەۋى كۇردەلى، ەرەكشە تەحنولوگيانى قاجەتسىنەتىن ءپارافيندى مۇنايىن اتىراۋ، شىمكەنت زاۋىتتارىنا ايدادىق. "جىبەكتى تۇتە الماعان ءجۇن ەتەدىنىڭ'' كەرى ەدى بۇل. ويتكەنى اتىراۋ زاۋىتىنىڭ تەحنولوگياسى ءبىزدىڭ بەنزيندى قىمبات بەنزينگە ەمەس، ارزان مازۋتقا اينالدىراتىن. شىمكەنت زاۋىتىنا جونەلتىلگەن ءار توننا مۇنايدان جيىرما بەس دوللار جوعالتاتىنبىز... وسىلايشا، جىلاپ كەتكەن مۇنايدى، الىس شەتەلدەرگە ساتقاننان تۇسكەن پايدا، مەملەكەت قازىناسىن تولىقتىرىپ، وتاندىق زاۋىتتاردى جاڭارتۋعا، مۇنايشىلاردىڭ ادال اقىسىن ۋاقتىلى تولەپ، ءوندىرىستى جاراقتاندىرۋعا دا جەتەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن... ونى ەسەپتەگەن ەشكىم جوق. جىل سايىن جۇمىستارىنىڭ اۋىر شارۋاشىلىعى جۇمىستارىنا نەسيەگە بەرىلەتىن ميلليونداعان تەڭگەنىڭ جانارماي قايتارىمى، مۇنايشىنىڭ اۋىر ەڭبەگىنىڭ وتەۋى قايدا... وعان ەشكىم جاۋاپ بەرمەيدى. ءجۇز پروسەنت ساتىلىپ كەتكەن مۇنايدىڭ قارجى قايتارىمى الپىس پروسەنتتەن اسپاي وتىرعانى، ال اكسيونەرلىك قوعامنىڭ كاسساعا تۇسپەگەن، قاعاز بەتىندەگى تابىسقا، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ، ۇكىمەت شىعىس تاعان قارىز ءۇشىن تاعى سالىق تولەپ، قوسالقى شىعىنعا شىعارىلاتىندىعىن قانداي نارىق زاڭدىلىعىنا سىيدىرامىز...ءونىم ءوندىرۋشى تاراپىنان قويىلعان سۇراقتارعا بۇرىن ەشكىم جاۋاپ بەرمەيتىن. پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىندا، مۇنداي ءوندىرىس سالاسىنىڭ جاڭا جاعدايداعى جۇمىس پرينسيپتەرى بويىنشا ايقىن، ارتىنان سۇراق تۋمايتىنداي قاعيدالارمەن شەگەندەلگەن، — دەپ، بولاشاققا ءۇمىت ارتادى...
2000 جىل.
You Might Also Like
-
جوڭعار الاتاۋى مەن بارلىق تاۋىنىڭ ەكى ارالىعىنداعى جازىق وتكەلدى قازاقتار ەجەلدەن جوڭعار قاقپاسى دەيدى. بارلىق تاۋى — تارباعاتايدىڭ ۇلكەن ءبىر سىلەمى. الاكولدەن وتكەن سوڭ-اق ەكى تاۋدىڭ اراسى ب...
-
1971 جىلى ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ ءالىمبايدىڭ العاش وندىرىسكە ورنالاسۋى وزەن گاز ۋچاستكەسىندە باستالعان. ول جۇمىسقا ورنالاسقان ۋچاستكە №2 مۇناي ءوندىرۋ كاسىپشىلىگىمەن قاتار بولدى دا، بۇل ەكى جۇمىس ورنىنىڭ...
