جوڭعار قاقپاسىنان جاركەنت القابىنا دەيىن
جوڭعار الاتاۋى مەن بارلىق تاۋىنىڭ ەكى ارالىعىنداعى جازىق وتكەلدى قازاقتار ەجەلدەن جوڭعار قاقپاسى دەيدى. بارلىق تاۋى — تارباعاتايدىڭ ۇلكەن ءبىر سىلەمى. الاكولدەن وتكەن سوڭ-اق ەكى تاۋدىڭ اراسى بىردە الىستاڭقىراپ، بىردە جاقىنداڭقىراپ شەكاراعا دەيىن قوس قاپتالداپ جارىسادى دا وتىرادى. ەنىنىڭ ەڭ تار تۇسى ون شاقىرىم بولادى. جالاڭاشكول كولى وسى جوڭعار قاقپاسىندا. جوڭعار قاقپاسى الاكول كولىنىڭ شەتىنەن باستالىپ، قىتايداعى ەبى-نۇر كولىنە دەيىن سوزىلادى. وسى قاقپا ارقىلى ەرتە زامانداردا-اق ورتالىق ازيا مەن قازاقستاننىڭ كوشپەلى حالىقتارى بىر-بىرىمەن قاتىناسىپ وتىرعان.
تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «جوڭعار» دەگەن ءسوز تاريحتا XII عاسىردان ءمالىم كورىنەدى. ەرتەدە موڭعول اسكەرىنىڭ سول قاناتىن «جوڭعار» (جۋنگار، جيۋنگار، زيۋنگار)، وڭ قاناتىن «بۇراڭعار» دەپ اتاعان ەكەن. ەدىل بويىنداعى ويراتتاردى «قالماق» دەپ، ال شىعىستاعى ويراتتاردى «جوڭعارلار» دەپ اتاۋ تاريحي قالىپتاسىپ كەتكەن نارسە. جوڭعار الاتاۋىنىڭ اتى دا سول نەگىزدەن شىققان دەيدى.
جوڭعار قاقپاسىنان الاكولگە قاراي سوعاتىن كۇشتى جەلدى ەبىنىڭ جەلى دەيدى. ول اتاۋ ەبى-نۇر كولىنە بايلانىستى اتالعان، جەل سول جاقتان سوعادى. ال وعان قارسى سوعاتىن جەلدى سايقاننىڭ جەلى دەيدى، ول اتاۋ سايقان تاۋىنا بايلانىستى. ەبىنىڭ جەلى اتتى كىسىنى دە، كىشىگىرىم تاستاردى دا ۇشىرىپ اكەتەدى دەگەن اڭگىمە بار. ونى انشەيىن اسىرەلەپ ايتقان ءسوز دەي سالۋعا اۋزىمىز بارمايدى. ويتكەنى ونىڭ راستىعىن دالەلدەيتىندەر دە، دالەلگە تارتاتىن وقيعالار دا كوپ.
جوڭعار قاقپاسىنىڭ جەرى نەگىزىنەن تاستاق، مال جايىلىمىنان باسقاعا قولايسىز. بۇل اراداعى الاقانداي عانا كولدىڭ جالاڭاشكول اتانۋى دا سوندىقتان، ونىڭ جاعالاۋى قۇم، قيىرشىق تاس. كولدىڭ ەنى بەس شاقىرىم، ۇزىندىعى توعىز شاقىرىم، جاي كوزبەن-اق و شەتى مەن بۇ شەتى كورىنىپ تۇرادى. بۇل كولگە قۋساق، توقتى دەگەن كىشىگىرىم وزەندەر قۇيادى. ءتۇبىنىڭ تەرەڭدىگى بەس مەتر، تابانى تەگىس، تولقىنسىز كۇندەرى سۋى ءمولدىر. ازداپ سازان، كوكباس بالىقتارى بار.
جوڭعار قاقپاسى دەگەن ءسوزدى، جالپى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنان حاباردار ءاربىر ادام بىلۋگە جانە ەستۋگە ءتيىس. ويتكەنى جوڭعار مەن قازاق حاندىقتارىنىڭ اراسىنداعى كوپ سوعىس نەگىزىنەن وسى قاقپانىڭ اينالاسىندا ءوتتى. ەكى كورشى ەلدىڭ كۇشى مەن مۇمكىندىگى كوبىنەسە جوڭعار قاقپاسى قاي ەلدىڭ قولاستىندا قالۋىمەن دە باعالاندى. ونىڭ ار جاعىندا «حالىقتاردىڭ ۇلى ۇركىنشىلىگى» («ۆەليكوە پەرەسەلەنيە نارودوۆ») دە وسى قاقپاسىز وتكەن جوق. XIII عاسىردىڭ باس كەزىندەگى موڭعول شاپقىنشىلىعى دا جوڭعار قاقپاسى ارقىلى جۇزەگە استى. قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسى: «جوڭعار قاقپاسى ماڭىندا سوعىس قيمىلدارىن باستاي كەلە موڭعول اسكەرلەرى جەتىسۋدىڭ بارلىق قالالارىن، شۋ، تالاس جانە سىرداريا بويىن قاقىراتىپ، ورتا ازيانىڭ ءىرى ساياسي جانە مادەني ورتالىقتارىن باسىپ الدى»،— دەيدى (4-توم، 481-بەت).
ءقازىر جوڭعار قاقپاسىنىڭ اۋزىن الاكول اۋدانىنىڭ ەڭبەكشىلەرى مەكەندەيدى. اۋدان كولەمى 1،5 ميلليون گەكتار جەردى الادى. الاكول اۋدانى العاش 1928 جىلى 17 يانۆاردا قۇرىلىپتى، ول كەزدەردە اۋدانعا 16 اۋىل سوۆەت، 312 اۋىل قاراسا كەرەك. ءقازىر بۇل اۋدان تۇرعىن حالقىنىڭ قۇرالىنا قاراي كوپ ۇلتتى اۋدان بولىپ سانالادى. بۇرىن قۇمداۋىت، كوكونىس وسپەيتىن جەر دەلىنىپ كەلگەن الاكول ايماعىندا ءقازىر قىزىلشاسى جوعارى ساپادا وندىرىلەدى.
الاكول جەرى اكەلەردىڭ ەرلىك، ەڭبەك داستۇرىنە اسا باي. ازامات سوعىسىنىڭ باتىرلارى بۇل جەردى اتامان اننەنكوۆتىڭ باسكەسەرلەرىنەن ەرلىكپەن قورعاپ ازات ەتتى. سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارى گ. م. بەزرودنىح، ۆ. ن. توششەنكو — وسى الاكولدىك ەرلەر.
الاكول اۋدانىندا 12 سوۆحوز بار. اۋدان قوي وسىرۋدەن، قىزىلشا وندىرۋدەن جىلدان-جىلعا تابىسقا جەتىپ كەلەدى. ولار قانت قىزىلشاسىن ءوندىرۋ مەن مەملەكەتكە ساتۋ جونىندەگى ون ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ جوسپارىن ءتورت جىلدا ورىنداۋ جونىندە وبلىس بويىنشا باستاما كوتەرىپ وتىر. ەگەر اۋدان بويىنشا سەگىزىنشى بەسجىلدىقتا 24. 288 توننا قىزىلشا وندىرىلسە، بۇل ءونىم ونىنشى بەسجىلدىقتا 554. 421-گە جەتىپتى. وسى قارقىنمەن ولار ون ءبىرىنشى بەسجىلدىقتا دا جوعارى ءونىم الۋدى كوزدەپ وتىر. الاكولدىكتەر بالىق ءوندىرۋ جونىنەن دە كوپ جۇمىس اتقارۋدا.
الاكول اۋدانىنىڭ باتىس جاعىن الا اندرەيەۆ اۋدانى ورنالاسقان. بۇل اۋداندا ەگىنشىلىك پەن مال ءوسىرۋ قاتار دامىعان، جالپى ەگىس كولەمى 64 مىڭ گەكتاردان اسادى.
جوڭعار قاقپاسىنان باتىسقا قاراي ءجۇرىپ وتىرعاندا، ودان كەيىنگى اۋدان — سارقانت اۋدانى. ونىڭ ەگىسى 124،7 مىڭ، جايىلىمى 589،2 مىڭ گەكتار. اۋداندا ەگىنشىلىكپەن قاتار مال شارۋاشىلىعى دا جاقسى دامىعان.
سارقانتتىڭ باتىسىندا — اقسۋ اۋدانى. بۇل اۋدان نەگىزىنەن اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانادى. ەگىننىڭ جالپى كولەمى 95 مىڭ گەكتارداي. ەگىنى نەگىزىنەن سۋارمالى. قانت قىزىلشاسىن وسىرەدى. مالدان سيىر، قوي-ەشكى، جىلقى، شوشقا جانە ازداعان تۇيە وسىرەدى.
اقسۋدىڭ سولتۇستىك جاعىندا بورىلىتوبە، وڭتۇستىگىندە قاپال اۋداندارى بار. بورىلىتوبەدە 4 سوۆحوز، 4 كولحوز بار. نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. سيىر، قوي-ەشكى، جىلقى وسىرەدى. جەرى جازىق، سورتاڭ توپىراقتى. اۋداننىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعى بالقاش كولىنىڭ شەتىمەن شەكتەسەدى. جالپى اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدى جەرى 151،3 مىڭ گەكتار بولسا، ونىڭ 109،5 مىڭ گەكتارى جايىلىمعا پايدالانىلادى. قاپال اۋدانىندا دا 4 سوۆحوز، 4 كولحوز بار. بۇل اۋداننىڭ ورنالاسقان جەرى تاۋلى ءوڭىر بولىپ كەلەدى. اۋداندا شاعىن وزەندەر وتە كوپ. اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدى جەرى 650،7 مىڭ گەكتار، ونىڭ 536، 6 مىڭ گەكتارى جايىلىمعا پايدالانىلادى، eگic كولەمى 63،2 مىڭ گەكتار. نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. بۇكىلوداقتىق كاتەگورياداعى «قاپال-اراسان» ءساناتوريى بار. ودان بەرى باتىسقا قاراي تالدىقورعان اۋدانىنىڭ تەرريتورياسى باستالادى. مۇندا 9 كولحوز، 3 سوۆحوز بار. بيداي، قانت، قىزىلشا، جۇگەرى ەگەدى. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. تەكەلى قورعاسىنمىرىش كومبيناتى، كوكسۋ ءمارمار كارەرى، قارابۇلاق قانت زاۆودىنان، قۇراما جەم، ماي زاۆودتارى بار.
تالدىقورعاننىڭ باتىس جاعىن الا كيروۆ اۋدانى ورنالاسقان، وندا 5 كولحوز، 9 سوۆحوز بار. جەرىنىڭ ءبىرازى قارا، قىزىل قوڭىر جانە سۇر توپىراقتى، باتىس جاعى قۇمدى كەلەدى. قانت قىزىلشاسىن ەگەدى، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى.
ودان سولتۇستىك باتىسقا قاراي قاراتال اۋدانى ورنالاسقان، ون دا 10 سوۆحوز بار. نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. ەگىستىك جەرى 46،9 مىڭ گەكتار، مۇندا كۇرىش جانە تاعى باسقا داقىلدار ەگىلەدى. جايىلىمدىق جەرى 1،641،3 مىڭ گەكتار. اۋداندا ۇشتوبە كيىز ءۇي جاساۋ كومبيناتى بار.
جوڭعار تاۋىنىڭ ەكى سىلەمى اراسىنداعى جازىققا، وبلىستىڭ وڭتۇستىك باتىس بولەگىنە كەربۇلاق اۋدانى ورنالاسقان، بۇل اۋدان 1973 جىلى ۇيىمداستىرىلدى، 2 كولحوز، 5 سوۆحوز بار. ەگىنشىلىكپەن جانە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. تالدىقورعان وبلىسىنىڭ ەندىگى اۋداندارى جوڭعار تاۋىنىڭ وڭتۇستىك جاق بوكتەرىنە ورنالاسقان، ال قالعاندارىنىڭ ءبارى تاۋدىڭ سولتۇستىك جاق بەتىندە.
كەربۇلاق اۋدانىنىڭ سولتۇستىك شىعىس جاعىندا — گۆارديا اۋدانى. وندا 12 سوۆحوز، 2 كولحوز بار. جەرىنىڭ ءبىرازى تاۋلى، ءبىرازى جازىق بولىپ كەلەدى. نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. بۇل اۋداندا ەجەلدەن كارتوپتان جاقسى ءونىم الىنادى.
گۆارديا مەن كەربۇلاقتىڭ شىعىس جاعى — جاركەنت القابى، وندا پانفيلوۆ اۋدانى ورنالاسقان، 6 كولحوز، 5 سوۆحوز بار. جەرى جارتىلاي تاۋلى، جارتىلاي جازىق. توپىراعى نەگىزىنەن قۇمدى. ەگىنشىلىكپەن، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. مال شارۋاشىلىعىنىڭ باستى سالاسى — قوي ءوسىرۋ بولسا، ەگىنشىلىگىنىڭ باستى سالاسى — جۇگەرى ەگۋ. مۇندا جوعارى سورتتى تۇقىمدىق جۇگەرى وسىرىلەدى. پانفيلوۆتا جانە كوكتالدا جۇگەرى سۇرىپتاۋ زاۆودتارى جۇمىس ىستەيدى. اۋداندا «جاركەنت-اراسان»، «كوكتال-اراسان» ساناتورييلەرى بار.
جوڭعار قاقپاسىنان باستالىپ، جوڭعار تاۋىنىڭ تەرىسكەيىن باتىسقا قاراي بوكتەرلەي كەلىپ بالقاش كولىنە تىرەلەر تۇستان اينالىپ ءوتىپ، سودان جوڭعار تاۋىنىڭ كۇنگەي جاعىن شىعىسقا قاراي جۇلگەلەي سوزىلعان تالدىقورعان وبلىسى مالعا دا، ەگىنگە دە، جەر مەن سۋعا دا باي. مال باققان، ەگىن ەككەن، جەر كۇتىپ، سۋ سۋارعان ەڭبەكشىل ادامدارعا دا باي. حالىقتىڭ جان ازىعى بولىپ تابىلاتىن ونەرگە دە وزگەشە باي. بۇل ولكە — ەجەلدەن جاقسى ادامدارىمەن اتى شىققان ولكە. كولحوز شارۋاشىلىعىنىڭ ءىرى بىلگىرى بولعان ەكى مارتە سوسياليستىك ەڭبەك ەرى نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتىڭ اتىن رەسپۋبليكا تۇرماق وداق كولەمىندە كوپشىلىك بىلەدى. سونداي-اق ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى «وكتيابردىڭ 40 جىلدىعى» اتىنداعى كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلى ن. ن. گولوۆاسكييدىڭ ەسىمىن دە بۇگىنگى تاڭدا رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى جاقسى بىلەدى. ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ جاڭاشىل ەڭبەگىمەن ەل قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزگەن ماتاي تەمىر جول ستانسياسىنىڭ ءماشينيسى سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى مۇقتار قاپتاعايەۆ تا ۇزاق جىلدار وسى وبلىستا قىزمەت جاسادى.
ەڭبەك جاڭاشىلدارى جىل سايىن ءار اۋىلدان، ءار اۋداننان شىعىپ جاتادى. كەيبىر زۆەنو مۇشەلەرى، بريگادا قۇرامى شەتىنەن ەڭبەك وزاتتارى بولىپ كەلەتىن كوللەكتيۆتەر دە قانشاما! جەتپىسىنشى جىلدارى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كومسومول جاستارى قوي بورداقىلاۋ كومپلەكستەرىن ۇيىمداستىرۋدى قاۋىرت قولعا الدى. شۇبارتاۋلىق ارىپتەستەرىنىڭ باستاماسىن قولداي وتىرىپ، ولار جەرگىلىكتى جەردىك ەرەكشەلىكتەرىنە وراي باسقاشا تۇردەگى كومسومول-جاستار بريگادالارىن ۇيىمداستىردى. مىنە، وسىنداي نەگىزدە پانفيلوۆ اۋدانىندا «وكتيابردىڭ 40 جىلدىعى» كولحوزىندا «ارمانداستار»، كيروۆ اتىنداعى كولحوزدا «ۇشقىن»، «كوكتال» سوۆحوزىندا «دوستىق»، كالينين اتىنداعى كولحوزدا «ەڭبەك»، ال كەربۇلاق اۋدانىنىنىڭ «جولامان» سوۆحوزىندا «قارلىعاشتار»، اقسۋ اۋدانىنىڭ «قىزىل تۋ» سوۆحوزىندا «جالىن»، قاراتال اۋدانىنىڭ «نوۆىي مير» سوۆحوزىندا «قىزعالداق» اتتى قوي وسىرەتىن كومسومول-جاستار بريگادالارى قۇرىلدى. ول بريگادالاردىڭ بارىندە دە تالىمگەر رەتىندە تاجىريبەلى ماماندار جۇمىس ىستەدى.
سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جۇگەرى ءوسىرۋدىڭ شەبەرى ءالىمجان باقتايەۆ؛ سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى، «قاراتال» سوۆحوزىنىڭ اعا شوپانى تولەگەن قۇلاحمەتوۆ؛ قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قورعاسىندى اككۋمۋلياتور زاۆودىنىڭ جۇمىسشىسى قۇدايبەرگەن كەرن؛ كالينين اتىنداعى سوۆحوزدىڭ زۆەنو جەتەكشىسى لەنين وردەندى الەكسەي يۆانوۆيچ بوندارسيەۆ؛ قازاق سسر ەڭبەك سىڭىرگەن قۇرىلىسشىسى، سارقانت كولحوزارالىق قۇرىلىس ۇيىمى كومپلەكسى بريگاداسىنىڭ بريگاديرى شاكىرجان ءسادۋاقاسوۆتار ءوز جۇمىسىندا ماقتاۋلى ەڭبەك ۇلگىسىن كورسەتە ءجۇرىپ، جاستارعا ۇنەمى تالىمگەرلىك جاساپ كەلەدى. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ەڭبەك تاجىريبەسى جەكە-جەكە جىر قىپ جازۋدى قاجەت ەتەدى.
ازىق-تۇلىك پروگرامماسىن ورىنداۋ جولىندا قىزۋ ەڭبەك ەتىپ جاتقان تالدىقورعان ەڭبەككەرلەرى كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1983 جىلعى يۋن پلەنۋمىنىڭ شەشىمدەرىن تۇراقتى باسشىلىققا الا وتىرىپ، يدەولوگيالىق جۇمىستى ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن تىعىز بايلانىستىرا شەشۋدە. كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1984 جىلعى فيەۆرال، اپرەل پلەنۋمدارىنىڭ شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس سەكرەتارى، سسسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ پرەدسەداتەلى ك. ۋ. چەرنەنكو جولداستىڭ 1984 جىلى 2 مارت كۇنى موسكۆا قالاسىنداعى كۋيبىشيەۆ سايلاۋ وكرۋگى سايلاۋشىلارىمەن كەزدەسۋدە سويلەگەن ءسوزىن، سوندا ايتىلعان اقىل-كەڭەستەرىن تىكەلەي باسشىلىققا الىپ، كۇن سايىن جاڭا ەڭبەك تابىستارىنا جەتۋدە.
ون ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ جوسپارلارىن تابىسپەن ورىنداۋ ماقساتىندا وبلىس ەڭبەكشىلەرى قىزۋ ەڭبەك ۇستىندە.
بۇل كىتاپتى قولىنا العان وقىرمان تالدىقورعان وبلىسىنىڭ جەر-سۋ ەرەكشەلىگىنەن، وتكەنى مەن بۇگىنگى تاريحىنان، ونىڭ ەڭبەككەر جانە ونەرلى ۇل-قىزدارى جايىندا ازدى-كوپتى مالىمەت الا السا؛ سول ارقىلى جەتىسۋدىڭ وسى ءبىر شۇرايلى ولكەسىن سىرتتاي دا بولسا ۇناتسا، وندا بۇل كىتاپتىڭ مىندەتى ورىندالدى دەپ ويلايمىز.
You Might Also Like
-
— جوق، جوق، بيكەش، مەن سىزگە ايتتىم عوي، دوكتور بۇگىن ەندى جۇمىس ىستەمەيدى. كەتە بەرۋىڭىزگە بولادى.
