ەشقايدا اپارمايتىن جول
(ەش ءومىر)
رومان
كوپ ادامنىڭ ءومىرى ەشقايدا اپارمايتىن ءولى جول ىسپەتتى. ءبىراق بازبىرەۋلەر ەڭ بالا كۇنىنەن-اق وزدەرىنىڭ بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن كوك تەڭىزگە بارا جاتقاندارىن بىلەدى. جانە ءوز ەرىندەرىمەن جەلدىڭ كەرمەكتىگىنە ءارى تۇزدىڭ دامىنە تامسانا تۇرىپ، سامالدىڭ سوعۋىن سەزەدى، ءبىراق ازىرگە سوڭعى قۇم شاعىلدى كوكتەي وتپەيىنشە كوزدەگەندەرىن ءالى كورە قويمايدى، ال جەتكەن كەزدە ولاردىڭ الدىنان شەتسىز-شەكسىز، سارىلداپ جاتقان شالقار كەڭىستىك اشىلىپ شىعا كەلەدى دە، بەتتەرىنە قۇم مەن تەڭىز كوبىگى ۇرادى. بۇلارعا ەندى نە قالادى؟ تۇڭعيىققا كۇمپ بەرۋ نەمەسە كەرى قايتۋ...
ءبىرىنشى تاراۋ
دەني ريەۆوليۋ ساباق جاتتاپ، دايىندالىپ جاتقان سياقتى بولىپ قۋلىققا باستى، ال ءىس جۇزىندە شەشەسىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا قۇلاق ءتۇردى؛ ونىڭ سۇيرەتىلگەن ۇزىن ەتەگى كىلەمدە جۇمساق تا ءساندى سۋسيدى. ساۋىق كەشتەرگە ارناپ ىلعي فوسسە بۋلۆارىنداعى شاشتارازشى تاردي مىرزا جاساپ بەرەتىن پاڭ شاش ساندەۋدىڭ ارقاسىندا ونىڭ ءتۇرى اسا سۇستى كەيىپكە ەندى؛ فوتوگرافتىڭ اپپاراتى الدىنا تۇرا قالىپ تا ءوزىن ناق سونداي ماڭعاز ۇستادى. شاشتارازدىڭ قىسقىشتارىمەن جىڭىشكە بيىك شوشاق تۇرىندە جينالعان التىن رەڭك ارالاس بوزعىلت شاشتارى ءزۇبارجات ءتۇستى ايشىق كەيپىندە شاشاقتالا ءيىلىپ تۇر ەدى. دەنيدىڭ اپايى روزانىڭ دا شاشتارى ساندەلگەن، ءبىراق ول ءالى جۇقا جەلەڭمەن ءجۇر: ءبىر جەرلەرىن تۇزەۋگە جىبەرىلگەن كويلەك گابريا شەبەرحاناسىنان اكەلىنىپ ۇلگەرىلگەن جوق.
— ەگەر بەس مينۋتتان كەيىن كويلەكتى اكەلمەسە، مەن نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن،-دەدى ريەۆوليۋ حانىم.
دەني كۇلكىسىن باسىپ ۇلگەرمەدى.
— دەني، سەن نەگە ءالى توسەككە جاتپاعانسىڭ؟
— كويلەكتى كۇتىپ وتىرمىن،— دەپ جاۋاپ قاتتى بۇل.
بيىك تۇعىرعا قوندىرىلعان شام بۇنىڭ قيعاش جارىلعان شاشتارىن جالتىراتىپ تۇر. جالپاق الاقانى پسيحولوگيا وقۋلىعىنىڭ ۇستىندە جاتىر. ءپۇلىش جەلبەزەكتىڭ استىنان سالبىراپ تۇرعان ۇزىن سالا بۇرمەلى ءتۇسى وڭعان جىبەك پەردەنىڭ بەتىندە مۇنىڭ ءىرى باسى سودىرايىپ كورىنەدى. دەني مالاي بالا شەبەرحاناعا سول ءۇشىن جۇمساپ جىبەرىلگەن اپايىنىڭ جاڭا كويلەگىن كورگىسى كەلدى. "ءسىرا، ساۋىق كەشتىڭ بارشا الگى اشىق-شاشىق كويلەك-كونشەگى سياقتى سونداي ۇياتتى شاشقان كويلەك بولار"، — دەپ ويلادى ول اپايىنىڭ بالاڭ جۇزىنە تۇيىلە قاراپ ءارى ونىڭ جىميعانىنا جاۋاپ قاتپاي. ءبىر ساعات وتەر-وتپەستە بۇل قىز ءوزىنىڭ موينىنا، يىقتارىنا، جالاڭاش ارقاسىنا جانە بالاڭ دا بولسا تىم ورشىگەن توسىنە بارشانى جانە اركىمدى تامسانتا جاپ-جارىق ساۋىق جايدىڭ بوساعاسىن اتتايدى. جانە، مىنە، وسىلاي جارتىلاي جالاڭاش كيىنگەن مۇنى بي كەزىندە ءبىرىنشى جەتىپ كەلگەن جىگىت قۇشاعىنا الاتىنىنا بۇل قىمسىنبايدى دا. جوق، نەگە "ءبىرىنشى جەتىپ كەلگەن؟" وندا روبەر كوستادو بولادى عوي... كوپ ۇزاماي ولار ساقينا الماسادى، سونان سوڭ ۇيلەنەدى دە بىرگە تۇرادى. نەسى بار، مۇنىڭ الدەبىر سۇيكىمسىز بىرەۋگە ۇزاتىلۋى دا مۇمكىن ەدى عوي. رومانداردا ايەلدەر ىلعي دەرلىك ءوز كۇيەۋلەرىن سۇيە بەرمەيدى ەمەس پە. تويدىڭ قاشان بولارى، ارينە، ازىرگە بەلگىسىز. روبەردىڭ شەشەسى اياقتان شالىپ، قالاداعى ەڭ ۇزدىك نوتاريالدىق كەڭسە اكەمىزدىكى بولسا دا، ول تۋرالى قايداعى ءبىر قارا نيەت وسەك-اياڭ تاراتىپ جۇرگەن كورىنەدى. كەڭسە ميلليوندار تۇراتىن بايلىقتان گورى باعالى ءارى سەنىمدىرەك. ءبىراق ەندى ول سونداي ايەل... مىنە، سول سياقتىلار ىلعي دا اسپاندى سۋعا الدىرىپ جۇرەدى. ال ەگەر قاۋىپتەنەرلىك الدەبىر نەگىزدەر بولسا، اناسى روزەتتانىڭ مۇرنىنا سول جاعىنان شىققان بورتپە تۋرالى ماسەلەنى سونشالىقتى قىزۋ تالقىلار ما ەدى.
— ول ودان سايىن ۇلكەيىپ كەتىپتى!— دەپ ريەۆوليۋ حانىمنىڭ زارەسى ۇشتى. — بۇل ساعان ساباق! ءوزىڭ كىنالىسىڭ! شوكولادتى از جەۋ كەرەك ەدى، ودان دا كوكونىستى كوبىرەك جەگەنىڭ جاقسى (ريەۆوليۋ حانىمعا قاشاندا كىم جانە نە ءۇشىن كىنالى ەكەندىگىن ورىن-ورنىنا قويۋ قاجەت-اق). سەنىڭ بەت تەرىڭ سياقتى تەرىمەن ونى تىتىركەندىرەتىن نارسەلەردەن ءاردايىم اۋلاق جۇرگەن جون. سەنىڭ مۇنداي تەرىڭ كىمگە تارتقان؟ — دەپ قوسىپ قويدى ول ويلانا.
"ارينە، سىزگە تارتپاعان بولار!"،— دەدى دەني ىشتەي. تۇتىكشەلەرى كەڭ بۇجىر تەرىلى شەشەسىنىڭ ءسال تولقۋدان الاۋلاپ شىعا كەلەتىن روزەتتانىڭ تۇنىق بەتىن سىناۋعا دەيىن بارعانى مۇنىڭ جىنىن كەلتىردى.
ريەۆوليۋ حانىم بىرتە-بىرتە قىزىنا شۇيلىگە ءتۇستى جانە پارىقسىز ءبوسىپ، "شىندىقتى ونىڭ تۋرا كوزىنە ايتتى". ونىڭ كەيىستىگى تەز ىزالانۋعا، سونان سوڭ بوي بەرمەس ادۋىنعا ۇلاستى. ول ايىلىن جيماي، قىزىن قاتىگەزدىكپەن اياۋسىز جابىرلەدى.
— اھ، روزا! ءقازىر سەنىڭ قانداي سۇيكىمسىز ەكەندىگىڭ كورىنەدى! بايعۇس! بۇكىل كەش بويى قابىرعا جانىندا وتىرىپ قايتاسىڭ، سەنى ەشكىم دە بيگە شاقىرا قويمايدى. اتا-اناڭ بەلگىلى ادامدار ەكەنىنە راحمەت ايت، ايتپەسە... مىنە، ەندى كوز جاسىن كولدەتەدى! جەتپەي تۇرعانى وسى ەدى! كوزدەرىڭ ءىسىپ، مۇرنىڭ ءدالديىپ كەتەدى عوي. قوي، كانە! بار، سالقىن سۋمەن جۋىن.
روزا ەڭىرەگەن كۇيى بولمەدەن شىعىپ كەتتى، ال دەني ونىڭ ارتىنان ايعايلادى:
— رەنجىمەي-اق قوي، ءبارىبىر ساۋىق كەشتىڭ ءسانى سەن بولاسىڭ.
ريەۆوليۋ حانىم وسىنىڭ ءبارى قىزىنىڭ "پايداسى" ءۇشىن ايتىلىپ وتىر دەدى اشۋلانا.
"قىزىق، — دەپ ويلادى دەني، — بۇل نەگە جيۋلەندى جانە مەنى روزادان گورى جاقسى كورەدى؟ جيۋلەن — جاي ماقاۋدىڭ ءوزى، ال مەن..."
— سەن بايعۇسسىڭ، دەني، — دەپ كۇبىرلەدى بۇل وزىنە جۇمساق ۇلپا جاعىلعان بەتىن ءسۇرتىپ جاتىپ.
ەكىنشى تاراۋ
مالاي لۋي لاري اعا كلەرك قىزمەتكەر لاندەن مىرزا كەلگەنىن جانە ريەۆوليۋ حانىممەن جۇزدەسكىسى كەلەتىنىن باياندادى. حانىمنىڭ تۇرىنەن تاڭىرقاعانى ءارى بۋلىعىپ كەتكەنى كورىندى. كەشكى ساعات وندا؟ ول ەسىنەن اۋىسقان با، نە؟ مۇنىڭ ەش ۋاقىتتا كۇيەۋىنىڭ كەڭسەسىنىڭ ىسىنە ارالاسپايتىنىن لاندەن بىلمەي مە؟ وتاعاسى ەرتەڭ كەشكە قاراي لەونياننان كەلەدى. ال ەگەر لاندەننىڭ بىردەڭەنى اسىعىس حابارلاۋى كەرەك بولسا، لەونيانعا بارسىن (يەلىك قالادان ون شاقىرىم جەردە ەدى).
دەني اناسىن ابايلاپ باقىلاپ وتىردى. لاندەننىڭ كەش كەلۋى ونىڭ كوڭىلىندە قالايشا تيتتەي دە ءبىر الاڭداۋشىلىق تۋعىزبادى. ۇستەلگە پسيحولوگيا وقۋلىعىن تاستاي سالا ول مالايدىڭ ارتىن الا الدىڭعى بولمەگە اسىقتى. روزانىڭ كۇيەۋ جىگىتى روبەردىڭ ءىنىسى — ءوزىنىڭ جاقسى دوسى پەر كوستادو ايتپاقشى "جەلدىڭ قايدان سوعارىن" سەزىپ، بۇل ءسال اشىق تۇرعان ەسىكتەن ارىق كۇشىك سياقتى جىپ بەردى.
لاندەن اياعىن الشايتىپ جانە قولىنا جاۋىننان ىلعال بولعان تەلپەگىن ۇستاپ الدىڭعى بولمەدە تۇر ەكەن. پالتوسىن شەشىپ الىپتى. ۇستىندە دەنەسىنە تىرسيا قالعان تار پيدجاگى جانە قارا الا ءسۇر جولاقتى ەسكى شالبارى بار ەكەن. قالىڭ قارا ساقالى كوزىنە جەتە قابىل باستالعان، ءبىراق ءبارىبىر قاۋساپ سالبىراپ تۇرعان يەگىن جابا الماپتى. وسكار ريەۆوليۋ ءوزىنىڭ قىزمەتكەرى يىقتارىنىڭ جيەكتەرى ىلدي كەلۋىمەن يمپەراتورشا ەۆگەنيانىڭ وزىمەن تالاسا الار ەدى دەپ كۇلە كەلەمەجدەپ جۇرەدى؛ ريەۆوليۋ وتباسىنىڭ بالا-شاعاسى لاندەننىڭ ىشىنە جابىسىپ قالعان اش قۇرساعىن، جالتىراتا تازارتىلعان ءار جەرى مايىسقان بۇدىر-بۇدىر ەسكى كوستريۋلگە ۇقساعان ونىڭ جىلتىر دا بۇجىر تاقىر باسىن ودان ارمەن ءاجۋا ەتەتىن. بۇل جاسوسپىرىمدەردىڭ كوزىنە لاندەن دۇنيەدەگى ەڭ قۇبىجىق جان كورىنەتىن؛ ءوز باعىنىشتىلارىمەن قاشاندا سىپايى اكەلەرىنىڭ لاندەنگە كەلگەندە قورلانعان جان قانشا شىداۋعا قابىلەتتى ەكەندىگىن سىناعىسى كەلگەندەي نەمەسە وعان بىردەڭە ءۇشىن كەك قايتارعانداي سۇمدىق ءجون-جوسىقسىز دورەكىلىككە ۇرىناتىنى تەگىن ەمەس. ءبىراق ەگەر الدەكىم: "كەڭسەدە ءبارىن ۇستاپ تۇرعان لاندەن"، — دەسە، قارسىلىق ءبىلدىرۋ ريەۆوليۋ وتباسىندا ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەيتىن جانە بۇلاردىڭ قارسىلىعىنا ەشكىم دە قۇلاق اسا قويماس ەدى. ەڭ ماڭىزدى جۇمىس لاندەننىڭ يىعىنا تۇسەتىنى قالادا بارشا جۇرتقا ءمالىمدى. اكەلەرىنىڭ بويكۇيەز ۇنمەن: "لاندەننەن سۇراڭىزدار، لاندەنگە بارىڭىز... ول ءىس سالىنعان پاپكا قايدا تۇرعانىن لاندەن بىلۋگە ءتيىس..."،— دەپ ايتىپ جاتقانىن ءنوتاريۋستىڭ بالالارى تالاي رەت ەستىگەن. بۇلاردىڭ لاندەن تۋرالى بىلەتىنى — ول ۋنيۆەرسيتەتتە ادەبيەت فاكۋلتەتىندە كىزمەت ەتكەن شۆەيساردىڭ ۇلى، اكەلەرىنىڭ سىبايلاسى، ونىمەن ليسەيدە بىرگە وقىعان؛ جالعىز تۇرادى — ونىڭ قامقورلىعىندا كارى قىز قارىنداسى بار، بۇل ونى ءوز باستىعىنىڭ وتباسىمەن ول مۇنداي قۇرمەتكە لايىق ەمەس دەپ تانىستىرا قويماعان. ريەۆوليۋلەردىڭ ەشقايسى دا بىردە-بىر رەت اعا كلەركتىڭ ۇيىندە بولعان ەمەس. نوتاريۋستىڭ ءوزى: "لاندەننىڭ جەكە باسىنىڭ تىرشىلىگى جوق" دەپ ايتىپ جۇرەتىن جانە مۇنى ءجون كورەتىندەي ەدى.
بۇل ۇلدارىنىڭ اۋىزدارىن جاپقانى ءۇشىن وزىنە تىنىس الۋعا بولارىن سەزدى. روبەر مەديسينانى كوپ جىل وقۋعا تۋرا كەلەتىنى ءۇشىن كىنالى ەمەسپىن دەپ قانا بىلجىرادى. اناسى دامىلداپ الىپ، ول ءۇشىن سەنى كىنالامايمىن، قانشا كەرەك، سونشا وقي بەر دەپ مەيىرلەندى؛ ەڭ باستىسى اياعىڭنان تۇرىپ كەتكەنىڭ.
— ال مىنا اقىماققا، مىنا بوقمۇرىنعا، — دەدى بۇل پەرگە بۇرىلىپ، — ءالى مەكتەبىن ءبىتىرۋى كەرەك، مۇنى دۇرىستاپ قولعا الۋ كەرەك ەكەن!
پەر باسىن تومەن سالبىراتىپ جىبەردى. اناسى ونى ابدەن ەزگەنىن سەزدى، ءبىراق ودان سايىن جىنى كەلدى. ءيا، ءيا، كۇنى بويى ەمتيحاندارعا دايىندالۋدىڭ ورنىنا ولەڭ سىماقتاردى شيمايلاۋ وتە وڭاي، وتە جايلى... الايدا، ولەڭمەن الىسقا ۇزاي قويمايسىڭ... ءتىپتى ولەڭىڭ جاقسى شىقسا دا ونىمەن كارىن تويعىزا الماسسىڭ، ال ەندى قايداعى ءبىر بولىمسىز نارسەلەردى شاتپاقتاپ...
پەر اتىپ تۇردى دا، اناسىنا كوز سالماستان بولمەدەن شىعىپ كەتتى. بۇل ايىلىن جيىپ، ءبىرشاما ىڭعايسىز كۇيگە ءتۇستى. دەگەنمەن، بەكەر بولدى-اۋ... ءبىراق بالاقايدىڭ ءوزى عوي مۇنىڭ قانىن قايناتقان.
— بەكەر ولاي ايتاسىز، — دەدى روبەر. — ول وتپەلى جاستا ەكەنىن ۇمىتپاڭىز...
— وندا تۇرعان نە بار؟ ول نە وزگەلەردەن ەرەك پە؟
— ولاردان ەمەس... باسقالارعا ۇقسامايدى.
اناسى قارسىلاسا كەتتى. گاپ وندا ەمەس، بار بالە ۇيدە اكەنىڭ، وتاعاسىنىڭ جوقتىعىندا، ول بالاقايدى جونگە سالار ەدى. كوستادو حانىم كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە پەردىڭ باسقالارعا ۇقسامايتىنىنا كۇمان كەلتىرمەيتىن، ءبىراق ونى سونشالىقتى الا-بوتەن دەپ ەسەپتەمەيدى. ءوزىنىڭ اكەسى، اتاسى، ەنەسى ءىرى ساۋداگەرلەر — جەرگىلىكتى جەردە دەگەنى ءجۇرىپ تۇرعاندار بولاتىن جانە سولارعا قاراپ بۇل ادام قۇندىلىعى تۋرالى ءوزىنىڭ بەلگىلى دارەجەدە ۇعىمىن قالىپتاستىردى. ول "ەرەكشە ادام" دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تاماشا تۇسىنەمىن دەپ پايىمدادى.
— سونىمەن، — دەدى ول ءسوزىنىڭ قورىتىندىسىندا، — مەن بۇگىن سەندەرگە ەداۋىر داۋلەت اكەلگەنىم ءۇشىن سەندەردەن كەشىرىم سۇراۋدان باسقا ەشتەڭە قالماعانىن كورىپ تۇرمىن... ءوزىم دە وسىلاي ويلاعانمىن... دەگەنمەن...
— ماعان بۇل اقشا نە ءۇشىن كەرەك؟ ايتىڭىزشى، نە ءۇشىن؟ مەن بارىنەن، بارلىعىنان ايىرىلدىم عوي!
اناسى روبەردى اياپ كەتتى، ءبىراق مىنا سوزدەردى ەستىگەنىنە قۋاندى. ورتانشى ۇلىنىڭ جىگەرسىزدىگىنە ول ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ريزا بولدى. وندا ەندى قايتسەم ەكەن دەگەن سۇراق تا تۋماعانى انىق. ول وسكار ريەۆوليۋدىڭ قىزىنان تايتالاسسىز باس تارتتى. اناسى ءبارىبىر توتەسىنەن تارتۋعا باتپاي، داۋسى جىلامسىراپ روزا تۋرالى ايتا باستادى. ول — بەيكۇنا قۇرباندىق، سونداي سۇيكىمدى، اياۋلى قىز. ونىڭ اكەسى ماسقاراعا ۇشىرادى، ءبىراق مۇنى ەلەمەۋگە دە بولار ەدى... الايدا ءوزىنىڭ وتاۋ قۇرۋىنا ءالى ەرتە ەكەنىن روبەردىڭ ءوزى دە جاقسى بىلەدى. وسى كۇيرەۋگە دەيىن ليۋسەننا مەن وسكار جاس جۇبايلارعا ءوز ۇيلەرىنەن باسپانا بەرەمىز دەگەندى اڭعارتقان ەدى، ءبىراق ەندى... روبەردىڭ باسەڭ ۇنمەن سۇراۋعا تاۋەكەلى جەتتى:
— ال ءبىز وسىندا تۇرا الماس پا ەدىك؟
— ەسىڭنەن الجاستىڭ با؟ قايدا تۇراسىڭ؟ ءوز بولمەڭدە مە؟ ال بالالى بولعاندا قايتپەكسىڭ؟ ونىڭ ۇستىنە، ولاردىڭ بۇكىل وتباسى موينىڭا وتىراتىنىن ۇمىتپاعايسىڭ. ايتسەدە، سەنىڭ موينىنا ەمەس، مەنىڭ... قوي كانە، قوي... بەكەم بول، جانىم. ارينە، ساعان اۋىر ەكەنىن مەن تۇسىنەمىن، — دەدى ول كەمسەڭدەپ تۇرعان ۇلىن يىعىنان قۇشاقتاپ.
روبەر اناسى ءوزىنىڭ جىگەرسىزدىگىنە قاقپان قۇرارىن جانە ءوزى ونى ەسەبىنەن جاڭىلىستىرمايتىنىن بىلگەن-دى. اناسىن نەمەن كوندىرۋگە بولادى؟ روزانىڭ جانىندا ءوزىن تىپتەن باسقا ادام سەزىنەتىنىن ايتا ما؟ سول كەزدە بويىن ءۇمىت پەن ەرىك سەزىمى بيلەيدى دەي مە؟ ءبىراق بۇل وسى ويلاردىڭ ۇشىعىن شىعارسا بولدى-اق، اناسى بۇعان دۇرسە قويا بەرىپ، مۇنىڭ ۋاجدەرىنىڭ تۇگەلىمەن بىت-شىتىن شىعارادى.
* * *
روبەر ءوز بولمەسىنىڭ ەسىگى الدىندا ءبىر مينۋتتاي باتىلسىزدانىپ تۇردى دا، دالىزبەن ودان ءارى ءىنىسىنىڭ بولمەسىنە ءوتتى. پەر كەرەۋەتتە وتىر ەكەن.
— ۇيىقتا دانىشپانىم، ساعات ءبىر بولىپ قالىپتى.
پەر بۇعان قاراماستان مىڭگىرلەدى:
— ولاردىڭ ارام اقشاسىن كوردىڭ بە!..
— ءبىز اپامىزبەن ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنە المايمىز! — دەپ ىڭىرسىدى روبەر. — اپامىزدىڭ وزىنە سەنىمدى ويىنشا، ول بۇگىنگى كەشتە وتباسى يەسى اتقارۋى ءتيىس ماقتانۋعا لايىق ءىس ىستەگەن. ول ءبىزدى جاقسىلىقتى بىلمەيدى دەپ ەسەپتەيدى، مۇمكىن وزىنشە ونىكى ءجون بولار...
— جوق، گاپ مۇندا ەمەس، — دەدى پەر ءبىر نۇكتەدەن كوزىن الماي ءارى اشۋلانا باسىن شايقاپ. — ونىڭ ءبىز تۋرالى ايتىپ تۇرعانى دۇرىس ەكەنى وكىنىشتى... جوق، ەڭ وكىنىشتىسى، مەنىڭ قارسى ايتار ەشتەڭەم بولماعانى... مەن تۇتاسىمەن اقشانىڭ بيلىگىندە بولعانىم ءۇشىن اقشانى جەك كورەمىن. امال جوق... مەن بۇل تۋرالى ويلادىم: ءبىز ۋىستان شىعا المايمىز. ءبىز بارلىعىنىڭ ءمان-ماڭىزى اقشاعا تىرەلگەن دۇنيەدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. انامىزدىكى دۇرىس: وعان قارسى شىعۋ، دەمەك بۇكىل ءبىزدىڭ ورتامىزعا قارسى تۇرۋ — سول ورتانىڭ تۇرمىس سالتىن مانسۇق ەتۋ. نەمەسە جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتى وزگەرتۋ كەرەك... ءبىر-اق نارسە قالادى...
— نە قالادى؟
— ريەۆوليۋسيا جاساۋ ەمەسە قۇداي جولىنا ءتۇسۋ...
بۇل سوزدەر مىنا كىتاپتار، كارتينالاردان كوشىرمەلەر جانە ەرتە دۇنيە مۇسىندەرىنىڭ كەرىشتەن جاسالعان قۇيمالارى مول جينالعان تار بولمە ءۇشىن سونداي اۋقىمدى، سىيىمسىز كورىندى. روبەر ىنىسىنە جاقىن كەلىپ، ونىڭ باسىن ءوزىنىڭ كەۋدەسىنە باستى.
— اقىماقگەرشىلىكتى ساندىراقتاما.
پەر ونىڭ كەۋدەسىنە بەتىن باسىپ تۇردى، ۇندەمەدى. روبەر تۇنگى ۇستەلشەنىڭ ۇستىندە الگىندە كوستادو حانىم اڭداۋعا تىرىسقان سول بەتى اشىق جاتقان داپتەرگە قارادى. بۇل سىرعىتىپ وقىپ شىقتى جانە قايتالاپ وقىدى:
وزىممەنەن سالىستىرسام اسىلدى؟ كىمگە كەرەك جۇپار ءيىسىم تاتىمدى؟
مۇحيتتىڭ تولقىندارى كەۋدەمدى ازاپ پەنەن تۇڭعيىققا باتىردى.
پاديشا — حانىم قولى شولاق بەيشارا! ال-دارمەن جوق نە شارا.
قۇشاعىما سەنى الىپ قۇشۋعا. ازاگۇلدەر قارالى.
سور ماڭدايىمدى ورادى، مەدۋزالار بويىمدى جايلاپ بارادى.
— تىڭداشى. — دەدى كەنەت پەر روبەردىڭ يىقتارىنان قاپسىرا ۇستاپ. — قالايشا سەن ونى تاستايسىڭ؟ سەن روزانى تاستامايمىن دەپ ايتشى، سولاي ما؟
اعاسى كۇرسىنىپ، يىقتارىنان پەردىڭ قولدارىن الدى دا مىڭگىرلەدى:
— نە ىستەيمىن! سەن جاڭا عانا ءوزىن ايتتىڭ عوي... ءبىز مىقتاپ ماتالعانبىز.
ءۇشىنشى تاراۋ
لەوني كوستادو باعالى قۇجاتتى ولجا تاپقانداي الىپ كەتىپ. كىرەبەرىس اۋىزدان شىعىسىمەن ريەۆوليۋ حانىم روزانىن بولمەسىنە بەتتەدى. ونىڭ شاش ورامىنان ءبىر تالى دا شاشىراماي، ەڭ توبەسىندە ءزۇبارجات ايشىق ءولى دە جالتىلداپ تۇر ەدى. ءبىراق ول ۇستىنەن القاسى مەن ساقيناسىن شەشىپ تاستاپتى. ۇلى مەن قىزى بۇنىڭ ىلعالدانىپ قالعان قول ورامالاپ مينۋت سايىن ىشىنەن الىپ كوزدەرىنە باسقان جارتىلاي اشىق سومكەسىندە اسىل تاستارى جاتقانىن بايقادى. بالالارى ءبىرىنشى رەت وزدەرىنىڭ ادۋىن اپالارىنىڭ جىلاعانىن كوردى، ءبىراق بۇلار ونىڭ قۇشاعىنا ۇمتىلۋعا باتپادى.
— سەندەر ءبارىن ەستىدىڭدەر مە؟ — دەپ سۇرادى ول دەني وسى ساعاتتاردا وزىنە كەلگەن ويدى بىلدىرەرلىك ءسوزدى اقىرى تاپتى — ول ءوزىن قيراعان ءۇيدىڭ ءۇيىندىسى استىندا قالعانداي سەزىنىپ تۇر ەدى.
— ءبىز تىرىدەي كومىلدىك، تاپتالدىق.
روزا جاستىققا باسىن تىعىپ تۇنشىعا جىلاپ جاتتى. ول ءوزىن، ءوزىنىڭ ماحابباتىن، ەندى قايتىپ ورالمايتىن باقىتىن ازالاۋ ۇستىندە ەدى. اناسى ۇلىنا قارادى دا، ودان بەينە ەرەسەك ادامنان سۇراعانداي سۇرادى:
— ەندى نە ىستەيسىز؟
— ۇشەۋمىز، ءبارىمىز دەرەۋ لەونيانعا بارۋىمىز كەرەك. جولدا فرەدي — ديۋپوندارعا جيۋلەنگە سوعامىز.
— جوق، — دەپ جالبارىندى اناسى، — فرەدي — ديۋپوندارعا بارۋدىڭ قاجەتى جوق. وندا ءبارى دە بىلەتىن بولۋى ءتيىس...
دەني ۇيگە ارتقى ەسىكتەن كىرۋگە ۋادە ەتتى، ءبىراق بۇلار ونداي سىننان قۇتىلدى. لاپدو كۇيمەگە وتىرىپ جاتقان كەزدەرىندە ساۋىق كەش فراگىمەن جيۋلەن كەلىپ ۇلگەردى، شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ بولىپ كەتىپتى؛ جورا-جولداستارىنىڭ الدەبىرەۋى بۇعان سىبىرلاپتى:
— بۇل جەردە جۇرەتىن ءجونىڭ جوق. ەرتەرەك ۇيىڭە بار.
لاندو كۇيمە اعاش كوپىردەن تاسىرلاتىپ ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە ريەۆوليۋ حانىم بار كۇشىمەن دوڭگەلەك سارتىلىن باسا داۋىستاپ، ۇلكەن ۇلىنا لەوني كوستادومەن بولعان ءتۇسىنىسۋ سۇمدىعىن ايتىپ بەردى. جيۋلەن ەسەڭگىرەپ قالىپتى جانە باسقاشا قالاي بولماق؟ زيالى ومىرگە قاتىستىنىڭ ءبارىنىڭ بۇل ءۇشىن وراسان زور ءمان-ماڭىزى بار ەدى؛ جۇرتشىلىق ورتاسى بۇنىڭ سىپايىگەرشىلىگىن، مۇلتىكسىز ءجۇرىس-تۇرىسىن بەكەر ماقتاپ جۇرگەن جوق قوي. ول مونوكل كوزىلدىرىگىنىڭ اينەگىن سۇرتكەنىن اڭعارماي، اناسىن تىڭداپ وتىردى، كەيدە اۋىر ماڭقىلداعان داۋسىمەن سانداردى، شىعىستار سوماسىن سوزگە كىرىستىرىپ قويادى.
— كەلىسەسىز عوي، — دەدى ول رەگينا ءلوراتيدىڭ قاراجات جۇمساۋ مولشەرىن شامالاۋعا تىرىسىپ، — تەك قانا اتتاردىڭ وزىنە جانە ءساندى كيىنگەن مالايلارعا ەڭ از دەگەندە سونشا كەتەرىنە كەلىسەسىز دە...
ماريا اياقتىڭ ۇشىمەن باسىپ بولمەدەن شىعىپ كەتتى، شىراقتى وشىرمەدى. سىرىپ تىگىلگەن ءتۇبىت جىلى جامىلعى استىندا سوزىلىپ جاتىپ دەني مامىراجاي ءومىردى قيالداي باستادى. اڭعا شىعۋ مەن بالىق اۋلاۋ بۇنىڭ مىندەتىنە جاتاتىن بولادى: شىلىك اتۋعا، وزەنگە اۋ سالۋعا جانە قارماق تاستاۋعا تۋرا كەلەدى. بۇلار قارا بيداي نانىن جەيدى. روزەتتا ەندى كۇيەۋگە شىقپايدى، قالان بولعاندا دا جاقىن ارادا ەمەس، كەيىنىرەك، بىرەر جىلدان سوڭ... ال ءقازىر بۇل شارۋا كەيىنگە ىسىرىلدى... ول كەۋدەسىن كەرە تىنىس الدى، جىلى جامىلعى استىندا كەرىلىپ-سوزىلدى. ءيا... ولگەن جان قالاي؟.. ازاپتى بىرنەشە كۇندى باستان وتكەرۋگە تۋرا كەلەدى. اۋىرىپ قالسام عوي!.. ءبارى مۇنى: "قانداي اسەرشىل بالا!" — دەپ مۇسىركەر ەدى. ال ولىكتەردى جەرلەگەن كەزدە ابايلاپ كورگە جايلاستىرادى، ەندى ولار تۋرالى ءسوز قوزعامايدى، ءبارى قايتادان ءوز رەتىنە كەلىپ، ءومىر جاڭادان جونگە تۇسەدى.
وسى بۇلدىر ويدىڭ ءبارى دەنيدىڭ باسىنا كەلىپ كەتتى. ول تىپتەن سۇمىراي ەمەس ەدى، ءبىراق اكەسىنەن ماڭگى ايىرىلۋدىڭ اۋىرتپالىعىن ءالى بۇكىل جان-تانىمەن سەزىنە قويعان جوق-تى. ءقازىر ول كەڭ كەرەۋەتتە جاي دەمالىپ جاتتى. باسقا بۇيىرىنە اۋناپ تۇسكەندە، بوستەك تولتىرىلعان سابان سىتىرلاپ قويا بەردى. دەنەسى توسەكتىڭ دورەكى كەنەپ ماتاسىن جايلى سەزىندى. جانىپ تۇرعان شىراقتىڭ كۇڭگىرت جارىعىندا جانارى الدىمەن ەدەننىڭ قىزىل تاقتايشالارىن، شىت شىمىلدىقتىڭ كوگىلدىر جانە اق جولاقتارىن، كەرەۋەتتىڭ الدىنا توسەلگەن كىلەمشەگە توقىلعان وشە باستاعان ارىستان بەينەسىن كوردى؛ سونان سوڭ قارسى بەتتەگى قابىرعا جانىندا بۋناق-بۋناق سىرىلعان دوڭكيىپ جاتقان جىلى جامىلعى كورىندى، قارا كولەڭكەدە الدەكىمنىڭ بىركەلكى تىنىس العانى ەستىلەدى. وندا جاتقان جۇمباق جان كىم بولدى ەكەن؟
بولمەدە ەشقانداي جيھاز جوق ەدى. بۇرىشقا استىق قاپتالعان قاپتار جينالىپتى، شاراپ شولمەكتەرى سالىنعان سەبەتتەر تۇر. دەنيگە ءبىر ءوزىن قالدىرعاندارى قورقىنىشتى بولىپ كەتتى. ءبىراق باسقا كەرەۋەتتە جاتقان دەنەدەن دوستىق جىلۋ، بەيجاي پىسىل شىعىپ تۇردى. دەني وندا وسىلاي قاننەن قاپەرسىز، تىپ-تىنىش ۇيقى قۇشاعىندا كىم جاتقانىن: ءوزىنىڭ ەمشەكتەس قارىنداسى نەمەسە قىزمەتشى قىز، الدە باسقارۋشىنىڭ ۇلى يزيدور كاۆەلگە جاتقانىن بىلمەدى؛ راس اسكەري بورىشىن وتەۋدە، ءبىراق ونىڭ دەمالىسقا ۇيىنە كەلگەن بولۋى مۇمكىن عوي. دەني باسىپ جاستىققا قويىپ تولقىن سىلەمىنەن الىستان بۇلدىراعان انا ارالشىققا، اناۋ قۇرلىققا، قالىڭ ورمان سياقتى قارايعان مىنا شاشقا سىعالاپ قاراپ جاتتى. اتەش شاقىردى. اۋلادان تۇسىنىكسىز داۋىستار گۋ-گۋى، الدەكىمدەردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، قاقپانىڭ تارسىلى ەستىلىپ، ءبارى ادام تاعدىرىنىڭ قايعىلى وقيعاسى ءوز رەتىمەن ءجۇرىپ جاتقانىن ايعاقتاپ تۇردى.
تان بوزارىپ قالدى. دەني سول بويى ۇيىقتامادى. قان بۇلكىلدەپ ىستىق اعىنمەن مۇنىڭ تامىرلارى جانە بۇعان كورشى جاتقان الدەبىر حايۋاندىق بەيجاي جاعىمدى سەزىم اكەلگەن ەكىنشى جاس ادامنىڭ تامىرلارى ارقىلى اعىپ جاتتى. دەني بولعان قاسىرەت بوتەن ادامداردىڭ ەشقايسىسىن شىن مانىندە سەلت ەتكىزە قويمايتىنىن، بۇل الەمدە ودان ەشتەڭە وزگەرمەيتىنىن بۇلدىر سەزىندى. مىنە، وسى جەردە ونى تورىعۋ سەزىمى بيلەپ كەتتى. جانىندا ءتىرى ادام، كۋا بولعانىن قالادى، ءسويتتى دە دەني ۇيىقتاپ جاتقان كورشىنى وياتقىسى كەلىپ كورىندى. سونان سوڭ داۋسىن شىعارىپ: "قۇدايىم-اي! ماعان سونداي اۋىر!" — دەپ ىڭىرسىدى. ءبىراق شاقىرۋى ۇيىقتاپ جاتقان الەۋەتتى بالعىن بولمىس بەرىلگەن قاتتى ۇيقىنىڭ ءتاتتى تۇڭعيىعىنا دەيىن جەتە المادى. دەني ورنىنان تۇردى جانە سۋىقتان قالتىراپ، مۇزداي تاقتاشا ەدەنمەن اقىرىن باسىپ كەرەۋەتكە بەتتەدى.
ءبىراق وعان جەتپەي-اق اڭعارا قويدى، وندا قىز ۇيىقتاپ جاتىر ەدى: مۇمكىن تۇيسىگىمەن اڭداعان بولار، بۇل ودان تاراعان الدەبىر ايرىقشا قۋاتتى سەزىندى. قىز... ءومىردىڭ ءبىر قۇپياسى. جۇمباقتىڭ ءبىرى ءولىم بولىپ ەدى. قىز ءوزىن كورىپ قويا ما دەپ دەني شوشىپ كەتتى. ءوزىنىڭ سونداي تىرىق، قۋشىق كەۋدە تۇلعاسىنا ۇيالىپ قالدى. بۇل اسىعىس كيىنىپ الدى. جۋىنبادى — وسىنداي كۇنى جۋىنباسا دا بولادى.
Ac ءۇيدىڭ باققا شىعاتىن ەسىگى ىلىنبەگەن ەكەن. كاۆەلگەننىڭ ءوزى مەن ماريا ءتۇندى مىرزانىڭ ۇيىندە وتكىزسە كەرەك. تۇمان بۋالدىرىندا ۇيپا-تۇيپا ۇلكەن باقىت گۇلدەرىنىڭ سۇلباسى كورىندى. كىرە بەرىس جولدى جاڭا ىزدەر شيىرلاپ تاستاپتى. يت جۇگىرىپ كەلىپ سەكىرىپ، دەنيدىڭ كەۋدەسىنە لاس اياقتارىمەن اسىلدى. باستىرما جانىندا كەش شىققان راۋشان گۇلدەرى جەل ەتىندە توڭىپ قالتىلداپ تۇردى. ۇيگە كىرسەم بە ەكەن الدە ءالى دە تۇرا تۇرۋعا بولا ما؟ ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبىر شەشىمگە كەلۋى كەرەك.
الدىڭعى بولمەدە تومپىشكەدە كونە مانەردەگى امپير شام جانىپ تۇردى. ونى ءوشىرۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى دە جالىن تاڭ شاپاعىندا سونداي تۇنەرىڭكى كورىنەدى ەكەن. اكە كابينەتى ەسىگىنىڭ ار جاعىنان داۋىستار ەستىلەدى، سونان سوڭ بىردەڭە تارس ەتە قالدى، ءسىرا، الدەكىم ۇستەل جاشىگىن ىسىرسا كەرەك. ۇلكەن بىلعارى ديۆاندا ءتۇسى وڭعان كيىز قالپاقتار، ارزان قول پالتولار ءۇيىلىپ جاتىر. دەني اكەسىن ەكىنشى قاباتقا — ۇيقى بولمەسىنە قويعاندارىن اڭعاردى، ونىڭ باققا قاراعان تەرەزەسى جارتىلاي اشىق ەدى.
دەني ءوزىن تەك اكەسى تۋرالى ويلاۋعا يتەرمەلەپ، باسقىشپەن كوتەرىلە باستادى. ءتىرى كەزىندە اكەسى بۇعان ەشقانداي نازار اۋدارمايتىن، مۇنىڭ ساباقتارىنا، جەتىستىكتەرىنە ءمان بەرگەن ەمەس؛ الدەقالاي بوتەن، تۇسىنىكسىز جان ەدى، ءوزى قويعان سىپايى سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرىلگەنىن، ادەتتە، قاجەت ەتىپ جاتپايتىن. ءبىراق كەيدە ول ءوز ۇلىنان الدەبىر قىزىقتى بىردەڭەنى اڭداي قالاتىن دا سول كەزدە مۇنى وزىنە تارتاتىن. دەني اكەسىنىڭ تەمەكى نيكوتينىنەن ساۋساقتارى سارعايعان ارىق قولدارىن، ونىڭ ۇيپالانعان قارا قاستارىن جانە كەي ۋاقىتتا اكەسى ەڭكەيىپ بالاسىنا قاراعان كەزدە مەيىرىم توگىلىپ، كوڭىلدى وت ۇشقىندايتىن قوڭىر كوزدەرىن ەسىنە الدى. ونىڭ ءبىر مەزەتتىك قىسقا وتكىنشى ايالاۋى كوبىنە قىزىنا بۇيىراتىن — ول قىزىنا گۇلدەر، ءيىسسۋ قۇتىلارىن اكەلەتىن، الداعى كەزدە تەڭىزبەن ساپارعا شىعاتىندىقتارى تۋرالى ايتاتىن، پاريجگە اپارۋعا ۋادە ەتەتىن...
ەسىك الدىندا دەني ءبىر سەكۋند تا كىدىرگەن جوق، وزىنە ويلانۋعا ۋاقىت بەرمەدى. جىلجىمايتىن قۋىرشاق توڭىرەگىندە وتىرعان، فراك كيگەن ادامدار تاڭ اتىپ قالعانىن بىلمەدى. كەروسين شامنىڭ حرۋستال ساۋىتى بوساۋعا اينالىپتى. تۇنگى ۇستەلشەگە يكون قويىلعان، ونىڭ ەكى جاعىنان ەكى شىراق جانىپ تۇر، ال ونىڭ الدىنا قاسيەتتى سۋ قۇيىلعان تاباقشادا بۇتاعى جاتىر ەدى.
دەنيدىڭ كوزى ولىكتىڭ جامىلعىمەن ورالعان اياعىنا ءتۇستى. دەنە تابىتقا سالىنىپتى. باستى وراعان اق بايلامادان بوز تارتقان ءالى جاندى ۇزىن مۇرت شىعىپ تۇردى. وسى جەردە دەني جەل وتىندەگى جاس اعاش سياقتى باسىنان اياعىنا دەيىن قالتىراپ كەتتى. ءتىپتى الدىندا ءولى اكەسى جاتقاننان دا ەمەس. ول ءبارىبىر بارشامىز: مەن دە، سەن دە، بارلىق ادام اينالاتىن مۇردە، ءولى جان ەدى. ءولىم-جالعىز داۋسىز شىندىق، بىردەن-بىر اقيقات. بۇل قالاي؟ نەگە ترامۆايلار بۇرىنعىسىنشا ءجۇرىپ جاتىر؟ بارلىق پويىزدى توقتاتىپ، ۆاگونداردان كۇللى جولاۋشىنى شىعارىپ، ولارعا: "سىزدەردى نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەيسىزدەر مە؟ ءبارىڭىز دە ولەسىزدەر!" — دەپ ايعاي سالۋ كەرەك. ادامدار گازەتتەردى نەسىنە وقيدى، ولاردان الەمدە نە بولعانىن نەمەنەگە ىزدەيدى؟ ونىڭ نە ءمانى بار، اقىرى كىمنىڭ دە بولسا ولەرى حاق بولسا؟ ءولىم حابارىنىڭ الدىندا بارلىق گازەت جاڭالىقتارى تۇك تە ەمەس، تىپتەن كەرەك تە ەمەس. بىردەڭەنى وقىپ ءبىلۋدىڭ قاجەتى قانشا، اقىرى ەرتەڭ ولەدى ەكەنسىڭ جانە سەنىڭ ءىرىپ-شىرىپ بارا جاتقان ولەكسە مۇردەڭدى شۇقاناققا كومەدى ەكەن؟ مىنە، بىردەن-بىر شىندىق... ال ەگەر ودان تىس بىردەڭە بار بولسا، ءبىز ونى بىلمەيمىز. ءبىز تەك ءبىر — نارسەگە — ءولىمنىڭ حاق ەكەنىنە كامىل سەنەمىز. دىندەر، الەۋمەتتىك جۇيەلەر دەگەن نە نارسە؟ جۇتىپ اكەتەتىن ۇڭىرەيگەن تۇڭعيىقتىڭ بەتىندە قالىقتاعان تۇماندار مەن بۇلتتار ورنىقتىلىق پەن مىزعىماستىق كەيىپ بەرۋ ءۇشىن شىڭىراۋدىڭ شەتىنە تۇرعىزىلعان باعاندار عانا ەكەن.
دەني جىلاپ جىبەردى، ءبىراق اكەسىنە ەمەس، كوز الدىنا سونداي ايقىندىقپەن كورىنگەن بۇلجىماس زاڭدىلىق الدىنداعى ۇرەيدەن جىلادى، ول ولىك تابىتىنىڭ جانىندا ولەرىن سەزىپ ۇليتىن يت سياقتى زارلاۋعا دايىن ەدى. قۇلىپ قاساپحانا قاقپاسىنىڭ اۋزىندا تۋلاپ وقىرانادى؛ بۇزۋ اققان قاننىڭ يىسىنەن ءبۇرىسىپ قالادى: ادام بالاسى كوزدەرىن اشىپ، بارلىق ءتىرى جان بىتكەندى كۇتىپ تۇرعان تۇڭعيىققا ءۇڭىلىپ قاراۋعا ءماجبۇر. ءيا، وسى ادامدار قالايشا بىردەڭە جاسايدى، ابىر-سابىرعا، ابىگەرگە تۇسەدى، قايداعى ءبىر بولماشى نارسەلەر تۋرالى ويلايدى، وزدەرى سياقتى ولىمگە دۋشار باسقا ءبىر جاندارعا ۇيىرسەك بولا قالادى؟ ولار قالايشا ماحاببات ماشاقاتىنا باتىپ، كەلەشەك ولمەك جانداردى دۇنيەگە اكەلەدى، قۇتقارمايتىن ءولىم قۇرباندارىن تۋادى. ادامداردا ءتۇرلى نانىم بار، ولار ءار نارسەگە ءبىر سەنەدى. ال ءولىم سەنۋدى قاجەت ەتپەيدى، ونى جۇزبە-جۇز، ءوز كوزدەرىڭمەن كورەسىڭ، ءار ساتتە ونىمەن ۇشىراساسىڭ، كەزدەسە قالساڭ ونىڭ الدىندا تاعزىم ەتەسىڭ... دەني ءوزىن يىعىنان روزا قۇشاقتاعانىن سەزىندى جانە ونىڭ نازىك موينىنا اسىلىپ، جاس جۋعان بەتىن جاسىردى. ول ءوزىنىڭ اپايىنا، ءتىرى جانعا، دەمەك ولىمگە دۋشار جانعا جارماستى. تەك تاستار عانا ولمەيدى. ال روزا: "دەني قالاي اكەمىزدى جاقسى كورگەن. ونىڭ اكەمىزدى وسىلاي سۇيەتىنىن بىلمەپپىن"، — دەپ ويلادى. دەني ونىڭ الدانىپ تۇرعانىن، ءوزى ونى الداپ تۇرعانىن، بۇل جانە بۇنىڭ قايعىسى تۋرالى روزانىڭ تۇسىنىگى تىپتەن جاڭساق ەكەنىن سەزدى. ءبىراق اپايى ءوزىن دەنيگە ارناۋى، تەك بۇعان قامقورلىق جاساۋى، جۇباتۋى، قولداۋى ءۇشىن ونى الداۋ قاجەت ەدى — بۇل ونىڭ كوز الدىندا وزگە جان، شىن بولمىسىنان گورى ءتاۋىر بولا قويسىن، ول بۇعان تەرەڭ سەزىمىن ارناي بەرسىن، بۇعان ءوزىنىڭ بۇكىل جۇرەگىن بەرسىن جانە ءولى دە قۋراعان اعاشقا شىرماۋىقتىڭ جاسىل تارماعى، ونىڭ جاندى ادەمىلىگى جابىسا قالاتىنى سياقتى بۇعان جارماسا بەرسىن.
ورەكپۋ تولقىنى قايتا باستادى. دەني بولمەگە كوز جۇگىرتتى: مۇندا اپاسى دا، جيۋلەن دە جوق ەكەن — تەك لاندەن مەن روزا عانا. روزا شامدى ءوشىردى دە تەرەزەنى سول اشتى، ءىنىسىن تەرەزە جانىنا وتىرۋعا شاقىردى. دەني كەۋدەسىن تولتىرا ساپ سالقىن اۋانى جۇتتى.
بۇعان وسى جەردەن بالاۋىز شىراق جارىعى مەن تاڭنىڭ جالىنداپ كەلە جاتقان القىزىل شاپاعى ءتۇسىپ تۇرعان لاندەن جاقسى كورىنەتىن. ءتىپتى قايعى دا ونىڭ جۇزىنە ىزگىلىك ءىزىن تۇسىرمەدى. ونىڭ كوزىنەن ءبىر تامشى دا جاس شىققان جوق جانە توڭىرەگىندەگى ەشتەڭەگە الاڭ بولماي، مايىتكە قاراپ وتىردى، كەسكىن-كەلبەتىن زەرتتەپ تۇرعان سياقتى وعان الدەقالاي تەسىرەيە بارلاي قارايدى. مۇمكىن لاندەن قوجايىن ءتىرى كەزىندە ەش ۋاقىتتا ونىڭ جۇزىنە تىكتەپ قاراۋعا باتپاعان بولار، ەندى ءولىم ول پەندەنى تولىق مۇنىڭ بيلىگىنە بەرىپ قويدى. لاندەن اقىرى ءوزىن ىنتىقتىرعان اۋەستىك ىنتىزارىن باسىپ الاتىن بولدى. ەندى وسكار ريەۆوليۋدىڭ ونى كوزىڭدى جۇما قارا دەپ ماجبۇرلەۋگە قاۋقارى جوق. سوندىقتان لاندەن ءوزىنىڭ دارمەنسىز ارداقتىسىن كوزىمەن ىشىپ-جەپ وتىردى. ول كوڭىلىندە مۇنىڭ كەلبەتىن ساقتاپ قالعىسى كەلگەندەي، ءوزىنىڭ اقىرعى كۇنىنە دەيىن جادىندا جۇرەر ەستەلىك ءسىڭىرىپ تۇرعانداي. ول وسىندا جەرلەۋدەن كەيىن دە كەلىپ، كەيدە يتتەر سويتەدى دەپ ايتاتىن سياقتى، ءوز قوجايىنىنىڭ ولگەن توسەگىنىڭ جانىنداعى كىلەمشەگە جاتىپ الۋعا دا بار-اۋ.
دەنيدىڭ وزىنە قاراپ تۇرعانىن سەزىپ، لاندەن بۇرىلدى دا جاسوسپىرىمگە مۇنارتقان كوكشىل-بوز كوزدەرىن قالادى. سونان سوڭ ورىن تاقتان تۇرىپ، كەرەۋەتتى اينالىپ روزاعا كەلدى؛ ونىڭ قۇلاعىنا بىردەڭەنى سىبىرلادى، سوڭىنان دەنيدى ەرتە ەسىككە بەتتەدى.
— دەني، بىزگە كومەكتەس. اعاڭىز ءوزىنىڭ بولمەسىن ىشتەن تارس جاۋىپ الدى، ەندى سول جەردەن ەشقايدا شىقپايمىن دەيدى، ءوزىن اشتان قاتىرعىسى كەلەدى. ونىڭ بۇنىسى، ارينە، باسىلادى، ءبىراق ول ءقازىر ەسىنەن اۋىپ قالدى، ال ول بىزگە كەرەك — ويتكەنى ۇشەۋىڭىزدىڭ ىشىڭىزدە كامەلەتكە تولعان سول عانا. مەنىڭ وعان ەش ىقپالىم جۇرمەيدى... ونىڭ مەنى ۇناتپايتىنىن بىلەسىز عوي... ال ول ءسىزدى تىڭداۋى مۇمكىن... ونىمەن سويلەسىڭىز، ول سىزدەرگە اكە ورنىنا اكە بولۋعا ءتيىس ەكەنىن ەسىنە سالىڭىز...
ءتىرى جاننىڭ بولمەسىندە ولگەن ادامنىڭ بولمەسىندەگى جامان موڭكىپ تۇردى. دەني تەرەزەنى اشۋعا اسىقتى. جيۋلەن جىلى جامىلعى استىمەن تاز باسىن شىعاردى.
— جاپ! جاپ قانە! كىم ساعان رۇقسات ەتتى؟
جيۋلەن ءار ءتۇرلى وكىم بەرىپ تۇرۋى ءۇشىن كەرەك، تومەن ءتۇسسىن دەگەن لاندەننىڭ ءسوزىن دەني اينىتپاي قايتالادى. ءبىراق تاقىر باس قايتادان جامىلعى استىنا تىعىلدى. جوعال، ارالاسپا، ەندى ماعان ءبارىبىر، ادىرا قالسىن ءبارى دە.
— جيۋلەن، ءبىراق ءسىز ۇلكەنىمىز عوي، كامەلەت جاسىنداعى ءسىز عانا...
— ال مەن جىندى نەمەسە ناقۇرىس بولسام، مەنىڭ كەرەگىم بولماس ەدى عوي... مىنە، سولاي، تاماشا، مەن جىندى الدە ناقۇرىسپىن — ونى ءوز قالاۋلارىڭ ءبىلسىن، وزدەرىڭ تاڭداڭدار. مەن ەندى قايتىپ ەشقاشان توسەكتەن تۇرمايمىن. ەستىدىڭ بە؟ ەندى ەشكىمدى دە كورگىم كەلمەيدى. ەگەر ماعان تاماق اكەلمەسە، اشتان ولەمىن. نەعۇرلىم ەرتەرەك ولسەم، سوعۇرلىم جاقسى... سەن ءالى بالاسىڭ، مەنىڭ قانداي بيىكتەن قۇلاعانىمدى سەن تۇسىنبەيسىڭ. مەنىڭ وسكار ريەۆوليۋدىڭ ۇلى رەتىندە جۇرتشىلىق ورتاسىندا كىم بولعانىمدى، قانداي ورىندا جۇرگەنىمدى سەن ەلەستەتە المايسىڭ (ونىڭ داۋىسىندا مۇڭدى جەلپىنىس بار ەدى)... سەن بىلمەيسىڭ... مەن الدىڭعىلاردىڭ، ەڭ ۇزدىكتەردىڭ ىشىندە ەدىم... ەندى مۇنى ايتۋعا بولادى. ءبارى دە: "مىنە، وسكار ريەۆوليۋدىڭ ۇلى"...، — دەپ سىبىرلاساتىن. مەنى قانداي ازاپ كۇتىپ تۇرعانىن سەن تۇسىنە قويار ما ەكەنسىڭ!.. مەنىڭ الدەكىمدەرگە قول بەرمەگەن دە كەزدەرىم بولعان، ءبىراق ەشكىم ماعان قولىن ۇسىنباۋعا باتپايتىن. ال ەندى مەن ءبىر كەزدە يىلە قويماعاندار، مەنى بايقاماعان سياقتى كەيىپ كورسەتەدى.
— سەن باسقا قالاعا كەتە الاسىڭ عوي، — دەدى دەني باتىلى بارىپ.
— باسقا قالاعا؟ ەسىڭنەن الجاستىڭ با؟ جو — جوق، بولمايدى. مەن ءوز سورىمدى ەڭسەمدى تۇسىرمەي كوتەرەم. مەن كلۋبتان شىعاتىنىم تۋرالى ءوتىنىشىمدى جولداپ تا جىبەردىم... قۇرباندىق شالىندى... مەن قارامدى قۇرتامىن. قاعيداتى وزىنە-وزى قول جۇمساۋدى كوتەرمەيتىن ادام قانشالىقتى جوق بولىپ كەتە الاتىنىنداي، ءىز-تۇزسىز جوعالامىن... باياۋ ولىممەن ولەمىن. بارىنە الگى وڭباعان لاندەن كىنالى، ەندى ءار ءتۇرلى ايلا-شارعىسىن ويلاي بەرسىن، قالاعانىنشا امالداسىن.
— ءبىراق اپامىزدى قايتەمىز؟ روزا نە بولادى؟
— ەگەر مەن دەلق ۇلى بولسام، جاعدايدان بىردەڭە ەتىپ شىعار ەدىڭدەر عوي، راس پا؟ مىنە، سولاي، مەنىڭ دەلقۇلىلىعىم ۇستاپ تۇر، ادامدارمەن كەزدەسۋ تۋرالى، ولاردىڭ كوزدەرى جايلى، كوز سۇقتارى جونىندە ءبىر عانا ويدىڭ ءوزى مەنى الاسۇرتىپ جىبەرەدى...
قۇس ءوزىنىڭ ۇياسىن قالاپ جاسايتىنى سياقتى، بۇل دا ادامداردان قورقۋدان وزىنە باس ساۋعالاۋ جاساپ الدى، بۇل ونى ويلاپ تاپتى دا، بىرتە-بىرتە تەرەڭدەتىپ، سوندا جايلاستى. قابىرعاعا بەتىن بۇرىپ، جيۋلەن تىم-تىرىس بولا قالدى جانە كايتىپ ءتىل قاتپادى.
ءتورتىنشى تاراۋ
ۇلدارى بولمەدەن شىعىپ كەتكەننەن كەيىن لەوني كوستادو كەرەۋەتىندە ءولى دە ۇزاق وتىردى؛ رۋحاني شارشاۋدان دەل-سال بولعان ونىڭ شەشىنۋگە شاماسى جوق ەدى. ءوزىنىڭ جاقىن قۇربىسى لەوني كوستادو ءتورت ءجۇز مىڭ فرانكتى تالاپ ەتكەن كەزدە ليۋسەننانىڭ ءتۇسى قالاي بۇزىلىپ كەتكەنىن ۇمىتۋعا بولا ما دەپ ويلادى بۇل.
"مۇمكىن مەن ونىمەن تىم قاتتى كەتكەن شىعارمىن؟ جوق، مەن ءوز پارىزىمدى ورىندادىم". ءبىراق ۇلدارىنىڭ ۋاجدەرى ءوزىنىڭ قىتىعىنا تيەتىنىنە لەونيدىڭ تاعى دا كوزى جەتتى. ول بالاپاندار ىلعي دا انالارىن ار-ۇياتقا شاقىرىپ، مۇنىڭ جانىن ۇياڭ ەتۋمەن، تۇككە قاجەتى جوق كىرپيازدىقتى وياتۋمەن الەك. بۇل ۇلدارىنا اشۋلانىپ وتىردى: ولارسىز كۇن جوق، ال ولار بولسا مۇنى ودان سايىن ابىگەرگە سالادى. ەگەر بۇل ولاردىڭ سوتىنىڭ الدىندا تۇرماعاندا، مۇمكىن وسى تۇندە تىنىش ۇيىقتاعان بولار ما ەدى.
دەگەنمەن، بۇل ولارعا اقيقاتتى اقتارىپ سالدى: شىن ايتۋىندا، مۇنىڭ قاراقان باسىنا اقشانىڭ تىپتەن قاجەتى جوق، وزىنە ەشتەڭە دەرلىك جاراتپايدى، ەش ۋاقىتتا ساۋىق-سايران ىزدەگەن ەمەس جانە ىزدەمەيدى دە. ەندى، مىنە، قارتايدى، ومىردە ەش جاقسىلىق كورمەي-اق ءولىپ كەتەدى. دۇنيەنى ارالاپ دەگەن وي ەشقاشان باسىنا كەلگەن دە ەمەس، ەش ۋاقىتتا تالپىشتەنبەپتى. ەگەر ادام ءوزىنىڭ قازىناسى تۋرالى، ءوزىنىڭ ۇي-مۇلكى جايلى قام جەۋى ءتيىس بولسا، الگىلەردى ويلاۋعا مۇرشاسى كەلە مە... مۇنىڭ ءتىپتى گayhap اسىل تاستارى بولعان ەمەس... ال بۇل ول كاسىپپەن بەكەر اۋەستەنبەپتى: ەڭ سەنىمدى قۇندى نارسەلەر — التىن مەن اسىل تاستار عوي.
اقشا ونىڭ بارلىق وي-نيەتىن بيلەپ العان، ءبىراق بۇعان ونىسى دۇنيە شاشارلار كەنەلتەتىن راقاتتى دا، ساراڭدارعا اكەلەتىن سۇرەڭسىز قۋانىشتى دا بەرە قويماپتى. مۇنىڭ تىرشىلىگىنىڭ ءبارى قارابايىر ەدى: بۇل ءوزىنىڭ اتا-اناسى جاساعانىن جالعاستىردى، سىننان وتكەن قاعيدا: تارتىپتەن، ۇنەمشىلدىكتەن، ۇقىپتىلىقتان اينىمادى. كىرىستىڭ تەك جارتىسىن عانا جاراتتى، قالعانىن قورعا سالدى، اينالىسقا جىبەردى. ال داۋلەتتى ەسەلەي وتىرىپ، مۇندا دا داعدارىستان ساقتاندىرار بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەردى ۇستاندى: تاۋەكەلگە ۇرىنبادى — "بارلىق جۇمىرتقانى ءبىر سەبەتكە سالمادى"، مۇرا العان نەمەسە بەرگەن ءار جولى بارعان سايىن الداۋ قيىنعا ءتۇسىپ بارا جاتقان سالىق باسقارماسىن الدارقاتۋ ءۇشىن ەداۋىر سومانى ناقتى اقشامەن قولدا ۇستادى .
ال مىنا "ەكى اقىماق" بۇنىڭ ورنىققان ويىن زاڭىن بۇزا المايتىنىن تۇسىنبەيدى: بۇل اتا-اناسى سالعان جولمەن ءجۇرىپ كەلەدى جانە بارلىق ىستە ولاردى ۇلگى تۇتادى. "اقشا بىزگە بيلىگىن جۇرگىزەدى، ونىڭ ءوز زاڭى بار جانە اڭگىمە بىزدىكى سياقتى بولماشى داۋلەت تۋرالى ما، الدە ادامنىڭ باسى اينالار سونداي قيساپسىز بايلىق تۋرالى ما، ءبارىبىر وعان باعىنۋعا تۋرا كەلەدى. مەن بارلىق مۇمكىن جانە مۇمكىن ەمەستى جاساۋعا، قالايدا وسى ءتورت ءجۇز مىڭدى قۇتقارۋعا مىندەتتى ەدىم. ءيا، ءتورت ءجۇز مىڭ ءۇشىن اسپان مەن جەردى توڭكەرىپ جىبەرەرسىڭ! مۇنداي اقشا ءۇشىن نە ىستەمەيسىڭ!" — دەپ ويلادى لەوني كوستادو. روبەر مەن پەرو مۇراعا يەلىك ەتۋگە كىرىسكەن كەزدە ولار اقشا قوياتىن وسى تالاپتارعا بۇلجىتپاي باعىناتىن بولادى. ال ەگەر ءبارىن ۇلدارىنا بەرسە شە؟! ءسىرا، ەڭ دۇرىسى وسى شىعار. ولار دەرەۋ ەستەرى كىرىپ، وزدەرىنىڭ اپالارىندا، راسىندا دا، جىمىسقى وي جوق ەكەندىكتەرىنە كوزدەرى جەتەدى. "ويتكەنى ماعان ەشتەڭەنىڭ دە قاجەتى جوق، — دەپ كۇرسىنە كۇبىرلەدى لەوني جىلى جامىلعىمەن بۇركەنىپ جاتىپ. — ماعان ەشتەڭەنىڭ، تىپتەن ەش نارسەنىڭ قاجەتى جوق!"
ۇلدارىما ءبولىپ بەرۋ... ءبولىپ بەرۋ. بۇل وي مۇنىڭ باسىنا ءبىرىنشى رەت كەلىپ تۇرعان جوق. لەوني ول ويدى وزىنەن قۋعان سەبەبى، وندا پەردى قامقورلىعىنان بوساتۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىراق، تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنى نەگە جاساماسقا؟ ونىڭ مۇراعا ءوز ۇلەسىن باسقارۋ قۇقىعىن اپاسىنا، ەگەر اپاسىنا بەرمەسە، وندا اعالارىنا بەرەتىنى ءسوزسىز، — دەمەك، بۇل جاعىنان ەشقانداي كاتەر تونبەيدى. روبەردەن قورقاتىن ەشتەڭە جوق، ول ۇركەك، داۋلەتتەن ايىرىلىپ قالامىن با دەگەن ۇرەيدەن ءوز اقشاسى ءۇشىن دىرىلدەپ، تەز ونىڭ بيلىگىنە مويىنسۇنادى. ءيا، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، گاستون دا سول... ءقازىر ول، ارينە، شاشىپ جانە اناسى تولەيتىنىن ءبىلىپ، قارىزعا ۇرىنىپ ءجۇر، ءبىراق ودان قايدان دۇنيە شاشار شىعا قويسىن! ول ءوزىنىڭ راقات تىرشىلىگىن قادىرلەيدى جانە بارلىق ءلاززاتتىڭ كوزى اقشادان ايىرىلعىسى كەلمەيدى. ءيا، الدەبىر جاعداي بولا قالسا، بارلىق ۋاقىتتا قامقورشىلار كەڭەسىنە جۇگىنۋگە بولادى...
بۇل قانداي ماقتانىشپەن ولارعا ايتار ەدى: "سەندەر دۇنيەدە مەن ءۇشىن بارىنەن دە اقشا قىمبات دەپ ويلاپ ەدىڭدەر، ءما، سەندەرگە!.. ءبارىن الىڭدار، مەن سەندەرگە ءوزىمنىڭ بۇكىل بايلىعىمدى بەرەمىن، وزىمە قايىر سۇراپ، قول جايماس ءۇشىن ازىن-اۋلاق قالدىرامىن". وسى ويلار ونى تەبىرەنتىپ، جانىن ماقتانىش كەرنەپ، شارشاعانى ساپ باسىلدى. مۇنىڭ روبەرگە ءقازىر بارىپ، ناق وسى مينۋتتا ونىمەن سويلەسكىسى كەلىپ كەتتى. ءبىراق اقىلدى ايەل رەتىندە مۇنداي ورەكپۋگە بوي ۇرا قويمادى. سابىر ءتۇبى سارى التىن. دۇرىسى ەرتەڭ سويلەسكەن نەمەسە ءتىپتى بىرنەشە كۇن كۇتە تۇرعان. مۇرانى بولمەك بولعان باتىل ويىنان مۇنىڭ جانى جاي تاۋىپ قالدى؛ ليۋسەننا ريەۆوليۋ سياقتى كەدەي بولامىن، ءبىراق ماسقارالىقپەن تاقىرعا وتىرۋدان ەمەس، ىزگىلىكتى ءىس ىستەپ، بايلىقتان ەركىمەن باس تارتقاندىقتان دەپ، قيالعا بەرىلۋ سونداي جاقسى ەدى.
ول تاڭ اتقانشا كىرپىك ىلمەدى، ءبارىن سارالادى، ەسەپ-قيساپقا سالدى، وسى جوسپارلارىمەن ول بيرجا الاڭىنداعى ايدىك ۇيدە ىستەگەن قىلىعى ءۇشىن ار ازابىنان قورعانىش ىزدەيتىنىن جانە ونىڭ كۇيزەلىسكە ۇشىراعان يەلەرىنىڭ قارعىسىن جۇمسارتقىسى كەلەتىنىن تۇيسىنە قويمادى، ءتۇن قاراڭعىلىعىندا ولار مۇنى تۇس-تۇسىنان انتالاپ تۇردى: بۇل ولاردىڭ تۇنەرگەن تۇرلەرىن كوردى، وزىنە قادالعان وقتى كوزقاراستارىن سەزىندى.
لەوني ءۇش ساعات قانا ۇيىقتادى جانە گازەتتىڭ تىسىرىنان ويانىپ كەتتى. سونان سوڭ پەردىڭ: "ول تۇندە ءوزىن-وزى ءولتىرىپتى" — دەگەن داۋسىن ەستىدى. كوزىن اشقان لەوني مۇنىڭ كەرەۋەتى جانىندا ورىندىقتا روبەردىڭ جىلاپ وتىرعانىن كوردى:
— توقتاي تۇر. كانە، اقىلداسايىق. مەن ولاردا — بيرجا الاڭىندا ون جارىم شاماسىندا بولدىم. قاسىرەتتى وقيعا سودان كەيىن ون بەس مينۋتتان''سوڭ بولعان. دەمەك، ليۋسەننانىڭ قولىن قويىپ بەرۋى مەن ونىڭ كۇيەۋىنىڭ ءولىمى اراسىندا ەشقانداي بايلانىس جوق. مەنى نە ءۇشىن قينايتىندارىڭدى تۇسىنبەيمىن. بالە مەنىڭ وعان تىم كەش بارعانىمدا عانا، — كۇنى بويى وزىممەن ارپالىستىم. ەگەر مەن بۇعان ەرتەرەك بەل بۋىپ، كۇندىز بارعانىمدا، وسكار مۇمكىن ءقازىر ءتىرى بولار ما ەدى. نە؟ نەگە ماعان وسىلاي قارايسىڭدار؟
— تاعى ءبىر نارسە بار، — دەدى روبەر. — ءسىز ونىڭ ايەلى مەن بالالارىنان سوڭعى الىپ قويساڭىز، ءبىزدىڭ اعامىز گاستون ونىڭ اشىناسىن تارتىپ الدى...
— وتتاي بەرەسىڭ! بۇل جەردە مەنىڭ قاتىسىم قانشا؟ مەن گاستوندى تىزگىندەي الامىن با؟ بايعۇس وسكار ونىڭ گاستون ەكەنىن بىلگەن دە جوق، قالاي بولعاندا دا، مەن سولاي ويلايمىن... ءيا، ەگەر گاستون بولماسا، باسقا الدەبىرەۋ كەزىگە كەتەر ەدى. ولار ىلعي سويتەدى!.. ويتكەنى وسكاردان الاتىن ەشتەڭە قالماعان... سەندەر شىنىمەن نەمەنە وزدەرىڭ! مەن سەندەردەن كەم قايعىرىپ وتىرعان جوقپىن، ءبىراق بۇل جەردە ءبىزدىڭ قاتىسىمىز جوق...
ودان دا بۇلاردىڭ مۇنى كىنالاعاندارى، اشىپ ايتقاندارى جاقسى ەدى. بۇلار نەگە ۇندەمەيدى، وزدەرىنىڭ ىشكى سىرلارىنا مۇنى نەگە قانىقتىرمايدى؟ انالارى وزدەرىنىڭ قايعىلارىن تۇسىنە المايدى دەپ مۇنى نەگە قورلايدى؟ روبەردىكى — ماحاببات، پەردىكى — دوستىق. مۇنىڭ وزىندە جۇرەك جوق پا؟ ءبىر كەزدەرى بۇنىڭ جۇرەگى كورىكتى وسكار ريەۆوليۋ، بۇگىن گازەتكە شىعىپ وتىرعان وسى وسكار دەپ سوققان... بۇل ۇلدارىنىڭ تۇنجىراعان، جابىراڭقى جۇزدەرىنە جالبارىنا قارادى. ەشقانداي ءۇمىت جوق... بۇل مىنا جەك كورۋشىلىكتى ەڭسەرە الماس... سولاي ەتكەندە بولماسا... كەنەت بۇعان تۇنىمەن مازا بەرمەگەن وي — ۇلدارىنا ءبولىپ بەرۋ ويى قايتادان ەسىنە كەلە كەتتى. مۇنىڭ ءقازىر ولارعا وسى ۇسىنىستى جايىپ سالعىسى كەلدى! انالارىڭ تۋرالى جامان ويلاۋشى بولماڭدار! بۇل اقشاعا مەن تەك سەندەر ءۇشىن عانا جارماستىم، ءوز باسىم اقشانى اسپەتتەي قويمايمىن، قالاي بولعاندا دا، ەندى ولەرمەندىك جاساماسپىن، ماعان ەشتەڭەنىڭ قاجەتى جوق. ومىردە شالقىپ كەتە المادى، بۇل ۇلدارى ءۇشىن ءبارى-بارىن مانسۇق ەتتى، ال ولار انالارىن تۇسىنبەيدى. وزدەرىڭنىڭ بەيباق اپالارىڭدى ازاپقا سالماڭدار، وعان ءبىر تۇكپىردە بەيجاي ولۋگە مۇرشا بەرىڭدەر. وسى ۇيلەردىڭ جانە باسقا دا جىلجىمايتىن مۇلىكتەردىڭ ءبارى ماعان سونداي قاجەت دەپ قالاي ويلايسىڭدار، ءا؟ ءيا، ايتپاقشى، زاڭنىڭ ءبارى ءۇي يەلەرىنە قارسى شىعارىلعان، ولاردىڭ قۇقىقتارى جاي ايتارعا عانا. جوق، بۇل دۇنيەدە وعان ەشتەڭەنىڭ قاجەتى جوق، تەك ءوزىنىڭ تورەشىلەرىنىڭ تاڭىرقاعانىن، ولاردىڭ جۇزدەرى جادىراعانىن كورسە بولدى. لەوني كوستادو ەندى شىداي المادى.
— سونىمەن، قىمباتتى ۇلدارىم، ءبارى دە وتە قاراپايىم. بۇگىن تۇندە، مەن ءالى وسكار ريەۆوليۋدىڭ قازاسى تۋرالى ەستىمەي تۇرىپ-اق، بۇلتارماس شەشىمگە كەلدىم جانە سەندەر ەندى مەن تۋرالى باسقاشا پىكىردە بولاتىن شىعارسىڭدار دەپ ۇمىتتەنەمىن. مەن مۇرانى بولمەكپىن. ءيا، ءيا، جاڭساق ەستىگەن جوقسىڭدار. تەك پەرونى قامقورشىلىقتان بوساتۋ كەرەك، ويتكەنى ول نە بارى ون سەگىز جاستا عانا. ارينە، بۇل مەنىڭ تاراپىمنان ابايسىزدىق بولۋى مۇمكىن. ءبىراق پەرو اقىلدى بولادى جانە مۇرادان ءوز ۇلەسىن باسقارۋدى ماعان بۇرىنعىداي بەرەدى دەپ ويلايمىن.
مۇنىڭ كوڭىلى جابىرقاپ قالدى: ۇلدارى ەش تاڭىرقاۋشىلىق بىلدىرمەدى. ولار مۇمكىن مۇنى تۇسىنبەي الدە سەنبەي تۇرعان شىعار؟ انالارى تۇسىندىرۋگە ۇيعاردى. ولار مەڭىرەۋ مە، نەمەنە؟ مۇنىڭ نيەتىنىڭ بۇكىل ماڭىزىن تۇسىنبەي مە؟
— بولۋ؟ بىزگە اكەمىزدەن قالعاندى ءبولىپ بەرمەكسىز بە؟
— اكەلەرىڭنەن قالعاندى دا، ءوزىمنىڭ جەكە داۋلەتىمدى دە. ارينە، وزىمە شامالى رەنتا قالدىرامىن. ويتكەنى بىردەڭەنى تالعاۋ ەتۋ كەرەك قوي.
اناسىنىڭ ۋادەلىك كوپ سوزىنەن پەردىڭ ەسىندە تەك ءجيى قايتالانعان، ءوزىنىڭ ىلعي زارەسىن الاتىن "قۇندى قاعازدار"، "اكسيالار"، "رەنتا"، "جىلجىمايتىن مۇلىك" دەگەن سوزدەر عانا قالدى. وسى يگىلىكتىڭ ءبارىن بولمەك بولعاندارىمەن، مۇنىڭ ولارعا دەگەن تىجىرىنۋى كەمي قويعان جوق.
— قويىڭىزشى، اپا، — دەدى روبەر. — ءسىز مۇنىڭ ءبارىن تورىققان ساتىڭىزدە ۇسىنىپ وتىرسىز. ال ەگەر بولە قالساڭىز دا، كەيىن قاتتى وكىنىپ جۇرەسىز. جوق، مۇنىڭ ءبارى بايسالدى اڭگىمە ەمەس ەكەنىن ءوزىڭىز دە تۇسىنەرسىز.
ءوزىنىڭ تاۋەكەلىنە ەلتىگەن اناسى قارسىلاسا كەتتى:
— ال مەن سەندەرگە ءبىرجولاتا شەشتىم دەپ ايتتىم عوي. لەونياندا قانداي سۇمدىق قاسىرەت بولعانىن بىلمەي تۇرىپ-اق، ءتۇنى بويى وسى تۋرالى ويلاپ شىقتىم. سەندەر مەنى دۇنيە قوڭىز دەپ ويلايسىڭدار، مۇنى سەندەردىڭ باستارىڭنان شىعارۋ قيىن. كورەمىز، مەن بارىنەن باس تارتىپ، وزىمە تەك اشتان ولمەستى عانا قالدىرعانىمدا نە دەيتىندەرىڭدى.
ۇلدارى اقىرى تەبىرەنىپ كەتكەن سياقتى بولدى.
پەرو:
— سوندا قالاي؟ روبەردىڭ روزاعا ۇيلەنۋىنە بولا ما؟ — دەپ سۇرادى.
انالارى ويلانباستان جاۋاپ قاتتى:
— ارينە. ەگەر قالاسا. تەك التىن تاۋدىڭ استىندا قالامىز دەپ قيالداماي-اق قويىڭدار... سەندەردى باي دەپ ايتا قويۋ قيىن. سولاي! كىرىس ءتۇسىرىپ تۇرعان ۇيلەر ءقازىر تىپتەن قۇنسىزدانىپ كەتتى. ال رەنتانىڭ باعامى بارعان سايىن تومەندەپ بارادى. ءبىزدىڭ داۋلەتىمىز وتە كەمىپ كەتتى: جانە ونى ۇشەۋىڭە بولۋگە تۋرا كەلەدى، مەنىڭ دە كۇنكورىسىمە قالۋى كەرەك... جوق، روبەر، بوسقا الدانبا، بۇكىل ريەۆوليۋ وتباسىن اسىرايتىنداي شاماڭ بولا قويمايدى...
— بۇل ەندى ونىڭ شارۋاسى، — دەپ كيىپ كەتتى پەر.
— ارينە، تەك ونىڭ شارۋاسى. ءبىراق ول ءتىپتى تۇزاققا ءوزى تۇسكىسى كەلسە دە، مەن شەشىمىمدى وزگەرتپەيمىن.
پەر مۇڭايا اعاسىنا قارادى. روبەر بۇل اڭگىمەنىڭ ءبارى وعان ەش قاتىسى جوقتاي تەمەكى شەگىپ، ءبىرشاما سىرتتاۋ تۇردى.
— روبەر، نە ويلاپ تۇرسىڭ؟
روبەر ءوزىنىڭ كادۋىلگى ىنجىقتاۋ ۇنىمەن لەونيانعا بارسام با ەكەن، الدە جوق پا دەپ ويلاپ تۇرعانىن ايتتى.
— كەرەگى جوق، — دەپ كەسىپ تاستادى اناسى. — ولارعا سەنى كورۋ اۋىر تيەدى. روزاعا حات جاز، پەرو ءوزىنىڭ دوسى دەنيگە جازسىن، ال مەن ليۋسەنناعا جازايىن. بالام، سەنىڭ اقىلىڭا سەنەمىن، قانداي قاراجاتىڭ بولارىن ازىرگە ءدال بىلمەي تۇرىپ، ءوزىڭدى اڭعالدىقپەن ماتاي قويماسسىڭ دەپ ويلايمىن. جانە مۇلىكتەردى باعالاۋ، ءارقايسىڭنىڭ ۇلەسىڭدى انىقتاۋ، بارلىق قاجەتتى ءراسىمدى ورىنداۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىت قاجەت...
— ارينە، — دەپ ءۇزىپ جىبەردى پەر. — دەمەك، مۇنىڭ ءبارى تەك ءسوز ەكەن عوي. ءىس جەتەر جەرىنە جەتكىزىلگەنگە دەيىن توسا تۇرارمىز.
لەوني كوستادونىڭ كوزدەرىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. بۇنىسى ۇلدارىن قىمسىندى. پەرو ەڭكەيىپ، مۇنى سۇيمەك بولىپ ەدى، بۇل قاشقاقتادى.
— جو-جوق. مەنى قالدىرىڭدار... سەندەردە قايىرىم جوق. ءبىراق ءبارىبىر، مەن قالاي ۇيعاردىم، سولاي ىستەيمىن. سەندەر مەنىڭ تىرلىگىمدى ءادىل باعالايدى دەپ، ارينە، ەش ۇمىتتەنە قويمايمىن. ەگەر مەن ءتىپتى بارىنەن باس تارتقاننىڭ وزىمدە، سەندەر ءبارىبىر تاعى الدەقالاي بەكەرشىلىكتى ماعان يتەرە سالاسىڭدار. مەن سەندەردى بىلەمىن، ەكەۋىڭ دە قاتىگەزسىڭدەر. گاستون جەڭىلتەك، ءبىراق ول جامانشىلىقتى ويلانباستان، تولعانباستان، ءوزىنىڭ ورەكپۋىمەن جاسايدى. بۇنىسى، ارينە، جاقسى ەمەس، ءبىراق وندا، دەگەنمەن، جۇرەك بار... جوق، قالدىرىڭدار مەنى، كەتىڭدەر.
— وكىنىشتىسى سول، — دەدى پەر مۇنىڭ ارتىن الا روبەر ونىڭ بولمەسىنە كىرگەن كەزدە، — اپامىزدىڭ بۇگىنگى كوز جاسى مەنى تەبىرەنتىپ تۇرعان جوق، الايدا مەن ادامدار جىلاپ تۇرعان كەزدە شىداي الماي كەتەمىن، اياۋشىلىقتان مەنىڭ ىشىمدە ءبارى استان-كەستەن بولادى. نەگە بۇل كىسى كىممەن ىستەس بولىپ تۇرعانىنا قاراي بىردە ءشول، بىردە كول بولا قالادى.
— دەگەنمەن، ءبىز ونىڭ جانىنىڭ تىنىشىن الدىق، ەندى ول ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردىڭ بۇعان دەيىن وزىنە جاقسى قىزمەت ەتىپ كەلگەن بۇرىنعى ولشەمىنە جۇگىنە المايدى. ونىڭ مۇلىكتەردى بولەتىنىنە كامىل سەنە بەر... جولىڭ بولدى، بالاقان! — دەپ كەنەت ونىڭ داۋسى شىعىپ كەتتى. — وسىنداي مول اقشانى قايدا جۇمسايسىڭ، پەرو؟
— سوندا قالاي؟ مەندە اقشا بولا ما؟ مەندە؟
— ارينە! سەنى قامقورشىلىقتان بوساتادى عوي.
پەر اعاسىنا قارادى دا قۋانعانىنان ايعايلاپ جىبەردى:
— مەن ءبارىن ساعان بەرەم! ال دا روزاعا ۇيلەن!
اعاسى ونى باسىنان سيپادى.
— ەسىڭنەن الجاسقان شىعارسىڭ، بالاقان!
— ال سەن نە، قالايسىڭ با، مەنىڭ ون سەگىز جاسىمدا...
بۇعان تەك ءومىرىمنىڭ سوڭىنا قاراي ءقاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن قاتەرلى دەرت — تويىمسىزدىق ەلەسى كەنەت مۇنىڭ الدىنان ەرتە جاستان-اق قىلاڭ بەرگەندەي كورىندى جانە بۇل ونى قۋۋعا دايىن ەدى. بايعۇس پەرو! ول قالاي توڭىرەگىندەگىلەر كۇشتى بولماق؟ تەك قاشىپ قۇتىلماسا... بولۋدى كۇتەدى، مۇرادان ءوز ۇلەسىن روبەرگە بەرەدى، ال ولار روزامەن ەكەۋى ۇيلەنگەن كەزدە وسى جەردەن كەتەدى... باسى اۋعان جاققا تارتادى. جۇمىس ىستەيدى. ەشتەڭەنىڭ قاجەتى جوق، تەك قوس قولىنا قايرات بەرسىن.
بەسىنشى تاراۋ
دەني ريەۆوليۋ اكەسىن جاسىرىن قويعانداي بولعان جەرلەۋدەن سوڭعى سول ءبىر كۇندەردى كەيىن ايرىقشا كۇرسىنبەستەن ەسكە الىپ ءجۇردى. اناسى، روزا جانە لاندەن ىستەردى ورايىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تاڭ اتىسىمەن قالاعا ءجۇرىپ كەتىپ، كەشكە ءبىر-اق ورالاتىن. ۇيدە تەك جيۋلەن قالادى، ءبىراق ول ايتقانىنان قايتپاي، ءوز بولمەسىنەن شىقپاي قويدى. دەني كاۆەلگەلەردىڭ قولىندا تۇردى. بۇل كوللەدجدى قويىپ، ءبىراق ءۇشىنشى توقساننان باستاپ ليسەيدىڭ جوعارى سىنىبىنا وقۋعا باراتىن بولىپ ۇيعارىلدى. دەني اياق استىنان بولعان دەمالىسقا قۋانىپ ءجۇردى. ول يرەن كاۆەلگەنىڭ كەرەۋەتىنە قارسى تۇرعان سول كەرەۋەتتە ۇيىقتايتىن، ءبىراق قىز ەندى اتا-اناسىنىڭ ۇيقى بولمەسىنە اۋىسىپ العان-دى. قىز كۇندە سول جەرلىك تىگىنشىگە ءىس تىگۋدى ۇيرەنۋگە باراتىن. "ارينە، بۇعان ەشقانداي قاجەتتىلىك جوق، — دەيدى ونىڭ اناسى، — ءبىراق ءبىز ونى الدەبىر كولونەرگە ۇيرەتپەسەك، جۇرت ءسوز قىلادى. ونىڭ ۇستىنە قىزىمىزدىڭ ءىس تىگۋگە بەيىمى بار، وسكەن سوڭ وعان قاراجات بەرەمىز، ول ءوز شەبەرحاناسىن اشاتىن بولادى". يرەن ۇيگە كەش — دەنيگە ۋاقىت شەكسىز سوزىلىپ كەتكەندەي كورىنە باستاعان كەزدە كەلەتىن.
كۇن جارىق كەزدە دەني زەرىگە قويمادى. ول بۇرىن ەشقاشان دەريەۆنيادا قىستىگۇنى بولماعان ەدى، ەندى ونى جەلتوقساندا سونداي جۇمساق اۋا رايى تۇرعانى قايران قالدىردى. بۇل ءۇيدىڭ كۇنگەي جاق بەتىنە شۋاقتاپ وتىرۋدى ۇناتاتىن، ءوزىنىڭ كۇندىزگى جولىن اسىعا ءجۇرىپ وتكەن كۇن تۇماندى جارىپ ەتۋگە بار قايراتىن سالعان قىسقا ۋاقىت ءوز جەڭىسى كەزىندە دەنيدىڭ توڭىرەگىنە مەيىرلى، ايتسە دە الدەقالاي ءالسىز نۇرىن توگەتىن. دالانىڭ قىسقى بوياۋى بۇل ويلاعانداي سونداي سۇرەڭسىز ەمەس ەكەن، باقتا ماڭگى جاسىل جاپىراقتى اعاشتار كوپ ەدى، قورانىڭ ار جاعىندا قۇمداۋىت دالا سوزىلىپ جاتىر، ەكىنشى قاباتتىڭ تەرەزەسىنەن قوشقىل — جاسىل بوكتەرلى كەڭىستىك كوزگە شالىنادى. ساۋلە جاڭبىر جىلعالارىنا شاعىلىسىپ جىلتىلدايدى. توبەلەردىڭ وڭتۇستىك بوكتەرلەرىندەگى جۇزىمدىكتەر ءالى قىرقىلماعان، سوندىقتان جالاڭاش سارعىش جۇزىمدەر الىستان تۇلكىنىڭ ۇلپا تەرىسىنە ۇقسايدى؛ كولدەر جاعاسىنداعى تال توعاي ءوزىنىڭ اجارىن بەرمەگەن تۇسىمەن، نازىك بوياۋىمەن كوزدى قۋانتادى. سول كۇندەرى القاپتان جازعى كەزدەگىگە قاراعاندا الدەقايدا قاتتى دا جۇمباق، وسىمدىكتەردەن گورى توپىراقتىڭ وزىنەن شىعىپ جاتقان، — وتكىر بولعانىمەن ۇنامدى دىمقىل جەر ءيىسى كوتەرىلەتىن.
الايدا، دەني وي جىبەرەتىن نارسەنىڭ بارىنە ەندى مۇنىڭ ءوزى بىلەتىن ءولىم تۋرالى وي كيلىگە بەرەدى جانە بۇعان ءولىم — ءتۇپتىڭ تۇبىندە بۇكىل جاندى تىرشىلىك استاسىپ كەتەتىن تابيعاتپەن وسىناۋ سەزىم جاقىندىعىنا قارابايىر قۋانعاننان باسقا وزىنە ەندى ەشقانداي باقىت قالماعانىنا كوزىن اشقان بىردەن-بىر انىق اقيقات سياقتى كورىندى. ءبىراق ۇنەمى قاتەر ءتونىپ تۇراتىن بۇل كۇندىزگى جىلى دا شۋاقتى ساعاتتار سونداي قىسقا ەدى. بۇلت ۇيىرىلسە بولدى-اق كۇننىڭ شاماسى ءالجۋاز الەمدى جىلىتۋعا كەلمەي قالادى.
ونداي كەزدە دەني جاپسارلاس ۇيگە بارىپ، وتتىڭ تۇبىندە وتىردى. ماريا كاۆەلگە مۇنى الدارقاتۋعا، اڭگىمەگە تارتۋعا تىرىسادى، ءسويتىپ ءىستىڭ جايى تۋرالى بارلىق جاڭالىقتى مۇنىمەن تالقىلايدى. كەيدە ءبارى وزىنەن-وزى رەتتەلەتىندەي كورىندى: نوتاريۋستار پالاتاسى تاراتۋدى ءوز موينىنا الاتىنداي سياقتى... ءبىراق كەلەسى كۇنى وسكار ريەۆوليۋدىڭ الدەبىر وپەراسيالارى ءسوزسىز الاياقتىق سيپاتتا بولعان ەكەن دەگەن قاۋەسەت گۋ ەتە قالادى. مارقۇمنىڭ جەسىرى مەن بالالارى وزدەرى ءۇشىن ءالى كۇنگە قالايشا ەشتەڭەدەن تارتىنا قويماعانىنا ماريا كاۆەلگە تاڭ قالادى. "راسىندا دا، عاجاپ! بايلار تاقىرعا وتىرسا دا، ءوز باستارىندا ەشتەڭە بولا قويماعان سياقتى بۇرىنعىشا تۇرا بەرەدى، ءا".
كەشكى ساعات التىعا قاراي يرەن كاۆەلگە ورالادى دا ءوزىنىڭ تىگىپ جاتقان ءىسىن قولىنا الادى. دەني وعان "ۇيەلمەنسىز"، "اندروماحا"، "فەنۋياردىڭ وتباسى" نەمەسە "فەدرا" دەگەن كىتاپتاردى داۋىستاپ وقىپ بەرەدى. وسى قىزدىڭ جانىندا بولۋى بۇعان جاعىمدى تولقۋ، الدەبىر بەيمالىم قۋانىش اكەلەتىن. كەشكى اس ۇستىندە كۇنى بويى مازداپ جانعان وتقا بۇقتىرىلعان قابىرعا قوسىلعان ال جۇمىردى اسىقپاي جەيدى؛ كەيدە تاماقتىڭ اڭقىعان ءيىسى مىرزالار ۇيىنە دەيىن بارادى. كەشكى ساعات توعىز شاماسىندا وشاقتان كۇلدى الىپ، وعان قايتادان اعاش وتىن سالىپ قويادى. سونان سوڭ ءوز بولمەلەرىنە تاراپ، ۇيىقتاۋعا جاتادى. دەني بىردەن ۇيىقتاپ كەتەدى جانە ونى تاڭعى ءتاتتى ۇيقىدان ەسكى لاندو كۇيمەنىڭ دوڭگەلەكتەرى تابانىنان شىقىرلاعان قيىرشىق تاستاردىڭ تانىس تىسىرى وياتىپ جىبەرەدى. (ولار العاشقى كۇندەرى كۇيمەمەن بارىپ ءجۇردى، سونان سوڭ ترامۆايدى قاناعات تۇتۋعا تۋرا كەلدى). ءىنىسىن ءسۇيىپ كەتۋگە روزا جۇگىرىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنەن دىمقىل تۇمان مەن قالا ءيىسى شىعىپ تۇراتىن؛ دەنيدىڭ سۇراقتارىنا ول: "مۇنىڭ ءبارى وتە كۇردەلى شارۋا، ۇزاق اڭگىمە... ءبارى رەتىنە كەلە جاتىر. ۇيىقتاي عوي، قىمباتتىم"، — دەپ جالتارا جاۋاپ بەردى. وزىنە حات جوق پا دەگەندى سەلقوستاۋ ۇنمەن سۇرايدى. ونىڭ كىمنەن حات كۇتىپ جۇرگەنىن دەني جاقسى بىلەدى. "جوق، ەشقانداي تۇشىمدى حات بولعان جوق"، — دەپ جاۋاپ بەردى بۇل.
* * *
سول كۇنى، — كۇن بەيسەنبى ەدى، — دەني باقتا شارباققا سۇيەنىپ تۇرعان. ەسىگىن اشىپ قويعان جىلىجايدان قازتاماق پەن قاراشىرىكتىڭ قويۋ ءيىسى شىعادى. الدەكىم ۆەلوسيپەدپەن جولدا كەلە جاتتى. دەني پەر كوستادونى تانىدى، ونىڭ شەشەسى بيرجا الاڭىنداعى ۇيگە قاھارىن توگە كەلىپ كەتكەلى بەرى ونى كورگەن جوق ەدى. قاشا جونەلۋگە ەندى كەش. مىنە، وسى جەردە دەني اعاسى جيۋلەننىڭ كۇيزەلىسىن ءتۇسىندى: بۇنىڭ دا بارىنەن سىرت اينالىپ، جوق بولىپ كەتكىسى كەلدى. پەرو بىرەر قادام جەتپەي توقتادى؛ دەني ءوزىنىڭ دوسى قاتتى ابىرجۋلى ەكەنىن كوردى. ەندى ول مۇنى ءوز قيالىندا اسپەتتەپ، بۇعان قايداعى ءبىر اسقاق سەزىمدەرىن ارنايدى. الايدا، دەني: "مەن ءتىپتى دە سەن ويلاعانداي جان ەمەسپىن..."، — دەپ اشۋلانۋدى قويعانى قاشان. راسىندا دا، ءبىزدىڭ ءازازىل دۇشپاندارىمىز ىشكى بولمىسىمىزدى بۇرمالاپ، ءبىزدى تومەندەتەتىندەر ەمەس، جوق، ءبىزدىڭ جاۋلارىمىز دەپ بولمىسىمىزدى ءوز قالاۋىنشا كەيىپتەپ، ءوزىنىڭ تابىنۋشىسى جاسايتىنداردى ەسەپتەۋ كەرەك. مىنا بۇلتارا المايتىن كەزدەسۋ دەنيدىڭ بەرەكەسىن قاشىردى: جالعان سەزىمدەر ۇيىعىنا مالتىعىپ، پەر كوستادونىڭ قيالىنداعى بەينەگە ساي بولعانىمەن، وزىنە تىپتەن جات كەيىپكە ەنۋىنە تۋرا كەلەدى.
— سەن ماعان قول بەرۋدەن تارتىنباسسىڭ؟ — دەپ سۇرادى پەر كۇبىجىكتەي.
ول ۆەلوسيپەدىن جىلىجاي قابىرعاسىنا سۇيەپ قويدى. پەر كوستادو ون سەگىز جاسىندا دەنيدەن بويشاڭ، ەسەيگەن جىگىت كورىندى، كەڭ جاۋىرىندى ەدى؛ كۇن ساۋلەسى ونىڭ ولپى-سولپى قىرىنعان بەتىندەگى قىلشىقتاردى جىلت-جىلت ەتكىزدى. قىستىڭ سۋىعىنا قاراماستان، ول بۋسانىپ تۇردى جانە ونىڭ قىسقا دوڭەس مۇرنىنىڭ ۇشىندا تەر تامشىسى جىلتىرايدى. ۇسىنىلعان قولدى دەني ىلتيپاتپەن قىسقان كەزدە، پەر تولقىپ تۇرىپ:
— سەنىڭ كەڭ پەيىلدىگىڭدى مەن بىلگەنمىن... ءبىز سەندەرگە قانشاما كەسىر تيگىزدىك...، — دەدى.
دەني يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— ول تۋرالى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق، — دەدى بۇل قاجىعان كەيىپپەن.
— سەنىڭ وعان قاتىسىڭ جوق.
— دەني، سەنىڭ بىلگەنىڭدى قالايمىن، — مۇنىڭ ءبارى مەنىڭ ومىرىمە ۇلكەن اسەر ەتپەي قويمايدى.
دەني بوي كۇيەزدەۋ سوزا:
سولاي ما؟ — دەدى. جانە ونىڭ ۇنىنەن پەردىڭ جان تەبىرەنىسىنە بۇل ماڭىز بەرە قويمايتىنى بىردەن سەزىلىپ تۇردى.
— سەندەرگە سولاي ىستەگەنى ءۇشىن ەش ۋاقىتتا شەشەمدى كەشىرمەيمىن... سەن، ءسىرا، ويلارسىڭ: "ودان سەن ءۇشىن ەشتەڭە وزگەرمەيدى"، — دەپ. وزگەرگەندە قانداي... سەن تەك ەشكىمگە ايتپا. ايتپايسىڭ با؟ تىڭدا، مەن ۇيدەن كەتەمىن. تاپ وسى جەردەن كەتەمىن.
دەني تيتتەي دە دەن قويمادى، تىم بولماعاندا تاڭىرقامادى دا.
— ءيا، سەن بۇل تۋرالى كوپتەن ايتىپ ءجۇرسىڭ.
پەر ءوز شەشىمى بۇل جولى بۇلتاقسىز ەكەنىن مالىمدەدى. ونى بۇعان دەيىن تەك ءبىر عانا وي توقتاتىپ كەلگەن، دەني مۇمكىن قانداي وي ەكەنىن سەزەتىن بولار؟ دەني باسىپ شايقادى.
— سەنىمەن ايىرىلىسقىم كەلمەدى، دوستىم. ال سەنىڭ تۇكىرگەنىڭ بار ما؟
— بىلەسىڭ عوي... كۇنى بۇرىن قاپا بولۋدىڭ قاجەتى نە؟ سەن شىنىمەن كەتىپ قالعانشا كۇتە تۇرارمىز...
— تىڭدا، دەني. مىنە، مەن نە ويلادىم... — پەر ءوزىن سەلقوس تىڭداپ تۇرعان دوسىنا جاقىنىراق جىلجي ءتۇستى دە كەنەت توتەسىنەن قويىپ قالدى: — ال ەگەر ءبىز ەكەۋمىز تارتىپ كەتسەك شە؟
ول اشۋلانۋ، كىنالاۋ، كەكەتۋ كۇتكەن ەدى، ءبىراق دەني ۇسىنىستى سونداي سەلقوس، سونشالىقتى ىقىلاسسىز تىڭدادى. ول بۇنىڭ سوزدەرىن ەستىدى مە ەكەن ءوزى؟ سوندا پەر:
— مەن، ارينە، جاي، كۇلكى ءۇشىن ايتىپ تۇرمىن... سەنىڭ وسىنداي ساتتە جاقىندارىڭدى تاستاپ كەتپەيتىنىڭدى بىلەمىن...، — دەدى.
— كيبەلانىڭ ازابىن مەن ەندى ءتۇسىندىم، — دەدى پەر. — ول ءوزىنىڭ الىپتىعىنان ازاپ شەگەدى؛ ول ادامنىڭ ولشەمىنە سىيمايدى، ونىڭ دەنەسىنە ادامنىڭ قۇشاعى جەتپەيدى. تۇسىنەسىڭ بە؟ مۇنى ايتىپ جەتكىزۋ وتە قيىن... مىنە، ول اتيسكە ايتىپ جاتىر:
سىڭعىر كۇلكىڭ جىلعالاردىڭ سىلدىرىمەن جارىستى،
مەن تۇماندى بۇتاقتارمەن سەيىلتپەككە الىستىم.
كوزدەرىڭ سەنىڭ جاينايدى. جۇلدىزداردىڭ كوكتەگى سەنەن نەسى كەرەمەت؟
مەن ءۇشىن ولاردىڭ جىلۋى جوق جانارلارى نە كەرەك؟!
ساۋلەڭمەن سەنىڭ جانىمنىڭ قۇپيا قالتارىسىنا كىرگەن كورىك،
سامال جەلىمەن ءارى جەر دامىمەن ەلىكتىرىپ.
جەر كىندىگىنەن جارالىپ، مەنىمەن ماڭگى استاسىپ،
اتيس، ۇمىت بولدى سەنىڭ قولدارىڭنان باسقاسى:
سەن شوپتەردى — شاشىمدى تارايسىڭ، بۇل قۇرمەت ەس-بىلگەنگە،
تەڭىز ۇستىندە ازالى ىشقىنىسىم ەستىلگەندە،
تۇنجىر جاعاداعى ۇيقىسىن اشار ەدىم حالىقتىڭ.
و، مەن دارمەنسىزبىن! سەن مەنى ەرنىڭمەن كۇيدىردىڭ-
قۇشاعىما سەنى قىسا الماي قامىقتىم.
پەر ءوز داستانىن سوزدەردى مۇرنىنان شىعارا اندەتىپ وقىدى. سىرت تىڭداۋشىعا بۇل مانەر، ءسىرا، كۇلكىلى كورىنۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق دەنيگە بۇل ولەڭدەردى وزگەشە وقۋ مۇمكىن ەمەستەي اسەر ەتتى جانە ول ەش ۋاقىتتا ەلسىز جول شەتىندە قىستىڭ وسى ىمىرتىنداي تىلسىم سىرلى ەستىلە قويماس ەدى دەپ ويلادى.
— كيبەلا — جەر، اتيس ول ءۇشىن تۇتاس الەم... گرەكتەر تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشتەرىن جانە اسپان شىراقتارىن قۇداي كورىپ تابىنا وتىرىپ، ولارعا ادام كەيپىن بەرگەن، ال مەنىڭ كيبەلام كەرىسىنشە باقتاشى ءاتيستى اسپەتتەپ، ونى جۇمباق جەر كورەدى... مەن وسى استاسۋدى: ويلاۋ قابىلەتى بار جاندى بولمىستىڭ جانە پلانەتانىڭ، جاندى دەنەنىڭ؟ شاراسىز ءولى دەنەنىڭ جانە مۇحيتتارىنىڭ تولقىندارى شاپشىعان، تاۋلارىنىڭ جوتالارى ءوزىنىڭ قارلى شىڭدارىن اسقاقتاتقان، شىڭىراۋلارى ۇڭىرەيگەن ءارى ورماندارىنىڭ حوش ءيىسى اڭقىعان جەردىڭ شارپىسۋىن بەينەلەگىم كەلدى...
القابىندا قۇمداردىڭ التىن شاعىل ءورىلدى، جاعاسىنا تەڭىزدىڭ كوبىكتەرى دە توگىلدى. تاندىردى ەستەن قيىلعان قاس، جاس جانارىڭ اق ماڭداي ۇستىندەگى شاشتارىڭدى قارا ورمانعا بالادىم. ادەمى ءجۇز... قاراشىقتار وت شاشادى نە ءتۇرلى، — ۇيقى قاشقان تۇندەرىمنىڭ قوس جۇلدىزى سەكىلدى. سەنىڭ نۇرىڭ باسقا جانعا توگىلدى. سۇيىكتىم، مەنىڭ جانىم ءبىر-اق ويعا ءورىلدى: اساۋ تولقىن دايىنداي بەر ماعان دەگەن كورىڭدى.
— ءيا، — دەدى ويلانا دەني. — كيبەلا ءۇشىن اتيس تۇتاس الەم ەكەنىن تۇسىنەمىن...
— ەگەر بارلىق وي، بۇكىل سەزىم ءبىر جاننىڭ توڭىرەگىندە اينال-سوقتايتىن بولسا... — پەر ءسوزىن جۇتىپ، ۇندەمەي قالدى دا كەنەت تولقي داۋىستاپ جىبەردى: — مىنە، سولاي... ال مەن ءبىز ەندى ەشقاشان دا بىر-بىرىمىزگە ەش ۋاقىتتا جول تابا الماسپىز دەپ ويلاپ ەدىم!
ول ۆەلوسيپەدىنە سەكىرىپ ءمىنىپ الدى، ءبىراق ورنىنان قوزعالا قويعان جوق جانە دەنيدىڭ يىعىنا قولىن قويىپ، وعان قاراپ تۇردى.
- مەن ۇيدەن كەتپەس بۇرىن "كيبەلانىڭ" قولجازباسىن ساعان بەرەمىن. سەن ونى مەنەن العان كۇنى مەنى بەل بايلادى دەپ بىلە بەر.
ءسويتتى دە پەر قوشتاسۋ بەلگىسى رەتىندە قولىن كوتەرىپ، جولمەن جورتىپ كەتتى. ول كەشكى قاراڭعىلىقتا عايىپ بولدى، ول كادىمگى ءجاسوسپىرىم بالاشا ۆەلوسيپەدىمەن ىزعىتىپ بارا جاتتى، الگى داستان ونىڭ بۇكىل جانىن، ونىڭ بار بولمىسىن تولتىرماعانداي. ترامۆاي ۆاگونى جاقىنداپ قالعان ەدى. جول جيەگىندە تۇرعان دەني ىمىرت قاراڭعىسىندا جالعىز كوزدى الىپ — سيكلوپتىڭ وت شاشقان كوزىندەي دوڭگەلەك شام پايدا بولىپ، جارقىراي كەتكەنىنە قاراپ قالدى. جاقىندا وقىعان ولەڭ ەسىنە ءتۇستى، وندا ترامۆاي تۇندە زىرعىپ كەلە جاتىپ "جاڭبىرمەن شىلانىپ جەنتەكتەلىپ قالعان" جاپىراقتاردى جانشىپ وتەتىنى ايتىلاتىن ەدى. مىنا ۇلكەن سارى كەبەجەدە اناسى، روزەتتا جانە، ارينە، لاندەن كەلە جاتقانىن ءبىلىپ تۇردى، لاندەن لەونياندا، ءسىرا، سوڭعى رەت تۇنەيتىن بولار، ويتكەنى بار شارۋا بىتۋگە اينالعان-دى... ءبارى دە ساتىلادى، ءبىراق اناسىنىڭ قوجالىعىندا ءۇي مەن ساياباق قالماق...
جول ۇستىندە ولار، ءسىرا، وسى ماسەلەلەردى تالقىلاعان بولار دەپ شامالادى دەني. لاندەن ەزىنىڭ ريەۆوليۋلەر وتباسىنا قاجەتتىگىن جاقسى بىلسە دە، جاسقانشاق ءارى بەيىل كەيىپپەن ءبارىنىڭ ارتىندا كەلە جاتتى.
— مىنە، وسىلاي، — دەدى ريەۆوليۋ حانىم ۇلىنا، — ءبارى دە ءبىتتى!.. قۇدايعا تاۋبە ەندى مىنا ادامنان قۇتىلامىز!
— تىنىش، اپا، ول ەستىپ قويادى.
— ءتىپتى جاقسى! ەستي بەرسىن!
لاندەنمەن قاتار كەلە جاتقان روزا كەنەت جۇگىرە باسىپ جاقىندارىن قۋىپ جەتتى دە ىنىسىنە اقىرىن عانا:
— جاڭالىعىم بار! تاپشى، كانە! مەن وزىمە ورىن تاپتىم، — دەدى.
— اھ، اسىقپاي تۇرا تۇرشى! — دەپ قارسىلاسا كەتتى اناسى. — ءبىز مۇنى ءالى وتباسىندا اقىلداسامىز...
— اپا، بۇل دەگەن ءساتى ءتۇسىپ تۇرعان ءىس قوي!
— جوق، كەشىرەرسىڭ. قيسىنى كەلمەيدى! مەن سەنىڭ جۇمىس ىستەيتىنىڭ، مىسالى، ساباق بەرەتىنىڭ تۋرالى ويعا بوي ۇيرەتە باستادىم. ءبىراق...
— ساباق بەرۋ؟ قانداي؟ مەن مۋزىكانت ەمەسپىن، تىپتەن ەشتەڭە بىلمەيمىن. مەنىكى ۇستىرتتىك، كەۋەك اعاش سياقتىمىن.
— قوي كانە. تاربيە كورگەن قىزدىڭ بىلەتىنى قاشاندا بالا وقىتۋعا جارايدى. ال سەن نە ويلاپ كەتتىڭ؟ سەن، روزا ريەۆوليۋ، قايداعى ءبىر دۇكەننىڭ ساتۋشىسى بولماق!
— اپا، ايىپ كورمەڭىزشى، "قايداعى ءبىر" دۇكەن ەمەس، كىتاپ دۇكەنى، بۇل تىپتەن باسقا نارسە عوي. ءيا، دەني، شاردونعا كىرەتىن بولدىم، ويلاپ قاراشى.
— شاردونعا؟ ءبىز ىلعي كىتاپ ساتىپ جۇرەتىنگە مە؟
روزا قۋانىش كەرنەپ تىپىرشىپ كەتتى. دەنيدە بۇل بەكەر تىم قۋانادى دەگەن كوڭىل تولماس سەزىم قىلاڭ بەردى. بۇل شاتتانۋ مۇنىڭ جىنىن كەلتىرىپ، نامىسىنا ءتيدى. قاقپادان كىرگەن كەزدە بۇل:
— بۇگىن ماعان پەر كەلدى، — دەپ توتەسىنەن قويىپ قالدى.
— اھ، سولاي ما! — دەپ قىز بۋلىعا داۋىستاپ جىبەردى.
قاراڭعى بولىپ كەتكەن ەدى، سوندىقتان دەني ونىڭ بەت-جۇزىن كورە المادى، ءبىراق ونىڭ داۋسى قالاي دىرىلدەگەنىن ەستىدى.
— روبەر تۋرالى بىردەڭە ايتتى ما؟
دەني: "جوق"، — دەپ بۇرق ەتكىزدى دە دىمقىل اۋانى ماساتتانا جۇتتى.
اۋىز بولمەگە كىرگەن بەتتە ريەۆوليۋ حانىم:
— جيۋلەنمەن اقىلداسپايىنشا ءبىز ەشتەڭە شەشە المايمىز، وتتىڭ باس ەگەسى سول، — دەپ مالىمدەدى.
روزا شىداي الماي، جاستىق ورەكپۋمەن ايعايلاپ جىبەردى:
— جيۋلەن ءۇشىن قالاي نان تابۋىم كەرەكتىگىن مەن ونىمەن اقىلداسۋعا مىندەتتى ەمەسپىن!
اپاسى اشۋلانا باسىن قاقشيتىپ: "روزا!" — دەدى دە ىزعارلى ۇنمەن:
— ول سەنىڭ اعاڭ؛ وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولار. ونىڭ ۇستىنە ناۋقاس، اۋىر ناۋقاس.
— دۇرىس، اپاتاي، دۇرىس ايتاسىز!.. جارايدى، بارايىق وعان، وسى ءقازىر. مەن ەرتەڭ شاردونعا جاۋابىمدى بەرۋگە ءتيىسپىن.
ۇيدە پەشتەر جاعىلماعان ەدى. "مىنا باسقىش كوك مۇزدىڭ ءوزى عوي!" — دەپ القىندى ريەۆوليۋ حانىم. ول قولىنا شامدى ۇستاپ ءبىرىنشى بولىپ كوتەرىلىپ كەلە جاتتى؛ ونىڭ ارتىنان قىزى ءجۇردى، شەرۋدىڭ سوڭىندا دەني. قابىرعادا باسقىش تەپكىشەكتەرى قيعان ءۇش كولەڭكە قالباڭداي قوزعالادى. ريەۆوليۋ حانىم الاڭدا توقتادى.
— تۇرا تۇرىڭدار، مەن بارىپ كورەيىن، جيۋلەن ۇيىقتاپ قالمادى ما ەكەن، — دەدى ول شامدى روزاعا بەرىپ جاتىپ.
دەني اپايىنا ءىجداعاتتاپ قارادى؛ ونىڭ قالاي وزگەرىپ كەتكەنىن بۇل وسى ساتتە عانا اڭعاردى. كەيىنگى اپتالارداعى بارلىق باقىتسىزدىق بەينە بالعا بولىپ سوققىلاپ، ونىڭ ءوڭىن جاڭادان جاساپ شىققانداي؛ وندا بالالىقتىڭ بىردە-بىر ءىزى قالماپتى؛ كوزدەرىنىڭ استىن قارايعان دوڭگەلەك تەڭبىل داق باسقان، كولەڭكە ارىعان بەتتىڭ شۇقىرلارى مەن شودىرايعان شەكەلەرىن بادىرايتىپ كورسەتىپ تۇر؛ مۇرنى سۇيىرلەنىپ كەتىپتى، بەينە سوزىپ جىبەرگەندەي ونى قاشىرىپتى. سىمباتتى نازىك نىقتارى ىرسيىپ، ءسۇيىر-سۇيىر بولىپ قالعان. دەنيدىڭ جۇرەگى شىمىرلاپ كەتتى. ال مىنا قاپالى ءوڭنىڭ قۋانىشتان جايناڭ قاعۋى ءۇشىن: "پەرو مەنىمەن روبەر تۋرالى جانە سەن جايلى سويلەسۋ ءۇشىن كەلىپتى..."، — دەپ سىبىر ەتۋ جەتكىلىكتى ەدى-اۋ. اپالارى قايتا ورالدى جانە بۇلاردى بولمەگە كىرۋگە شاقىرىپ، قولىن بۇلعادى.
جارتىلاي اشىق ەسىكتەن ءتۇتىننىڭ كوكشۋلان بۋداعى جىلىستاپ، تەمەكى ءيىسى اڭقىپ سالا بەردى. جيۋلەن ءىرى-ىرى تور كوز ەتىپ سىرىلعان ءتۇبىتتى جىلى جاسىل جامىلعى استىنان باسىن قىلتيتتى؛ كەلى باسى ءجۇنى تۇسكەن قۇستىڭ دەنەسى قۋ سۇيەك ەدى.
باستاپقىدا ول جورتا اۋىرعان ناۋقاس ەندى ونى شىنىندا دا مەڭدەپ العان. ول ءوزى ءۇشىن جاساپ العان باسپانا تارس جابىلىپ، قاپاسقا اينالعان. ونىڭ جابىرقاۋىندا ەندى قاساقانالىق ەشتەڭە جوق-تى، ول راسىندا دا ەرىك-جىگەردەن جۇرداي بولىپ، ءوزىن قاراپايىم ارەكەتكە يلىكتىرە الماي قالعان. ول ومىردەن كەتكىم كەلەدى دەپ ايتقانىمەن، ءومىر بۇدان ءوزى كەتىپ بارا جاتتى. روزەتتا اعاسىن كورگەن بەتتە، الگىندە عانا اۋزىنان شىعىپ كەتكەن تىك سوزدەرى ءۇشىن ۇيالىپ قالدى. ول اعاسىنا مۇسىركەي قارادى جانە ەشقانداي جيرەنبەستەن ونىڭ كويلەگىنىڭ شولاق جەڭىنىڭ جيەگىنەن شىعىپ جاتقان ءجۇندى قولىن سيپادى.
— جيۋلەن، بۇگىن اۋا-رايى تاماشا. كۇن كوكتەمدەي قىزدىردى. قانداي جاقسى ەكەنىن بىلسەڭ عوي! راس ايتام، مىنە، بارىنەن دە ايىرىلعان سياقتىمىز، كەنەت قاراساڭ ءبارى-بارى وزىڭدە قالعانىن كورەسىڭ. كۇننىڭ نۇرى دا، اعاشتار دا، كوشەلەر دە، ادامدار دا...
جيۋلەن دۋالعا تەرىس اينالىپ كەتتى دە كۇڭك ەتە قالدى:
— كەتىڭدەرشى مەنەن... ايتپاڭدار. مەنىمەن سويلەسپەڭدەر.
اناسى ونى تىنىشتاندىرماق بولدى:
— جانىم، بالام، ءبىز ءقازىر كەتەمىز، ساعان كەدەرگى جاسامايمىز. ءبىز تەك سەنىڭ پىكىرىڭدى سۇراماقشى ەدىك.
— جو-جوق!.. كەرەگى جوق! — دەپ باقىردى جيۋلەن. — ەشتەڭەنى دە بىلگىم كەلمەيدى... ەشقانداي پىكىرىم جوق!..
— بۇل جەردە اڭگىمە شارۋا تۋرالى بولىپ تۇرعان جوق... ءبىز جاي سەنەن كەڭەس سۇراماقشى ەدىك — سەن ۇلكەن ۇلسىڭ عوي. روزاعا ۇسىنىپ وتىرعان جەرگە — شاردونعا كىتاپ دۇكەنىنە تۇرۋعا بولا ما دەگەندى سەن شەشپەگەندە كىم شەشەدى...
— قالاعانىن ىستەسىن، — دەپ مىڭگىرلەدى جيۋلەن. — ءبارى قۇرىدى. ءبارى بىتكەن سوڭ ەندى نە...
— جيۋلەن، تىڭداشى، — دەدى روزا، — سەن، ءسىرا، تاڭىرقارسىڭ، ءبىراق مەن قاتتى قۋانىشتىمىن... مەنى جۇمىس ىستەيتىنىم، دۇكەندەر جابىلعان كەزدە كوشە تولىپ كەتەتىن قىزداردىڭ ءبىرى بولاتىنىم تۋرالى وي قاناتتاندىرادى... جانا ءومىر باستالادى. دەمەك، مەندە ەكى ءومىر بولادى... بىرەۋى باستان ءوتتى؛ ەكىنشىسى ەندى باستالادى. ال ەگەر سەن دە... تەك نيەت ەتۋ جەتىپ جاتىر...
جيۋلەن تىڭداۋدى قويدى جانە جالبارىنا قىڭسىلادى:
— اياڭدارشى، مەنى، جايىما قالدىرىڭدار، كەتىڭدەرشى... مەنى نەگە قينايسىڭدار؟
ءسويتتى دە جىلى جامىلعىنى باسىنا بۇركەپ الدى. اناسى جايمەن عانا:
— بۇل جەردە ءسوزدىڭ كومەگى شامالى، روزا ءۇنىڭدى ءوشىر، سەن ونى تەك شارشاتاسىڭ. ونىڭ قۇلاقتارىن بىتەپ العانىن كورىپ تۇرسىڭ عوي. بارىڭدار. تاماقتى مەنسىز ىشە بەرىڭدەر، ىشكىم كەلىپ تۇرعان جوق. مەن وسىندا بولا تۇرام، — دەدى.
ءسويتتى دە ول كەرەۋەتتىڭ جانىنا جايلاستى. وسى بولمە ەندى ءوزىنىڭ دە باسپاناسىنا اينالارىن، ءومىرىنىڭ ءمانى وسى جەر بولارىن تۇيسىگىمەن سەزىندى. بۇل جيۋلەندى باعۋى ءتيىس، مىنە سولاي. بۇدان ەندى باسقا ەشتەڭە سۇراماڭدار. مىنە، ونىڭ مىندەتى، ءومىرىنىڭ ماعىناسى، پارىزى. بۇل ءۇشىن ەندى كۇللى الەم مۇنىڭ ۇلى ءوزىنىڭ تۇرمەسىنە اينالدىرعان وسى بولمەنىڭ قابىرعالارىنان اسپايدى. بۇل ءوزىن ۇلىنا ارنايدى جانە جۇرت بۇل تۋرالى: "قانداي جانكەشتى انا! ەش ۋاقىتتا قىڭق ەتكەن ەمەس"، — دەپ ايتاتىن بولادى.
التىنشى تاراۋ
لاندەن ءوز ورىندىعىنىڭ جانىندا تىك تۇرىپ كۇتۋدە ەكەن جانە روزەتتا مەن دەني ۇستەل باسىندا ورىندارىنا جايعاسقاننان كەيىن عانا تىزە بۇكتى. ول روزانىڭ جۇقالتاڭ قىرىنان قاراپ وتىردى. روزا يىعىنا ءشالى جاۋىپ العان. قىز ارا-تۇرا ورنىنان ءسال كوتەرىلىپ، ءتۇيىر نان الادى. اپايى دا، ءىنىسى دە لاندەنگە قاراۋدان قاشقاقتادى جانە بۇل قىلىقتارى، ەگەر ەزدەرىنە بىرەۋ تىم تەسىلە قاراسا، باسقالاردىڭ قىسىلاتىنى سياقتى، ونى دا قىسىلتتى. دەني ءتىپتى لاندەننىڭ داستارقان ۇستىنە قويىلعان تۇكتى ءجۇندى، الاقانى شاعىن، تىرناقتارى مۇجىلگەن قولدارىن كورمەۋ ءۇشىن كەيدە تەرىس بۇرىلىپ كەتەدى، ال ادامنىڭ قولدارى ولار جاساعان ىس-ارەكەتتەرگە وراي بىرتە-بىرتە قالىپتاسىپ، سول ارەكەتتەردىڭ تابىن قالدىراتىن سياقتى.
لاندەن كوزدەرىن تارەلكەدەن كوتەرۋگە جاسقانىپ، تاماققا دەن قويعانداي كەيىپ تانىتتى، ءسويتىپ جورتا قوماعايلانا اس ءىشىپ وتىردى؛ ونىڭ ساقالىندا بارلىق ىشكەن-جەگەنىنىڭ ىزدەرى قالدى. ليۋسترا جارىعى ونىڭ شاقشا باسىنا شاعىلىسىپ تۇر. لاندەننىڭ تەزىرەك اسحانادان كەتكىسى كەلدى، ايتسە دە مارقۇم قوجايىننىڭ بالالارىمەن دامدەس بولعانى ونىڭ كوڭىلىن كونشىتكەن ەدى. بۇل دا داستارقان ۇستىنەن قولدى — روزانىڭ كىشكەنتاي قولىن، قىزارعان قۇلاعىنىڭ ۇشىن، موينىنىڭ بەلدەۋىن كورىپ وتىردى. اسحانادا جايعاسقان مىنا ەكى ءجاسوسپىرىم پەرىشتە جان مۇنىمەن بىرگە ءبىر اۋامەن تىنىستادى. لاندەن ولاردىڭ قۇتىن قاشىردى، ءبىراق ولار ءبارىبىر مۇنىمەن قاتار وتىرۋعا ءماجبۇر ەدى. روزا اۋىر لەپ شىعاردى. لاندەن ورنىنان تۇردى.
— ىرىمشىك جەمەيسىز بە، لاندەن مىرزا؟
— جوق، راحمەت سىزگە، بيكەش. بۇل سوڭعى كەش. ماعان ءالى بىرنەشە بۋما قاعازدى اقتارىپ، ءتىزىپ شىعۋ كەرەك. الدەبىر قۇجاتتار جەتىسپەيدى. ولار كابينەتتەن تابىلىپ قالار دەگەن ءۇمىتىمدى ۇزبەي تۇرمىن.
— اندا تاس وشاقتى جاققان بولار... قارىنداسىڭىزدىڭ قالى قالاي؟ دەنساۋلىعى قالاي؟
— راحمەت سىزگە، سونداي مەيىربانسىز. قارىنداسىما سۋىق ءتيىپ، ساي – سۇيەگى سىرقىراۋدان ازاپ شەككەن ەدى، ءبىراق ءقازىر ءتاۋىر. قايتادان كۇيبەڭ تىرشىلىگىنە كىرىسىپ كەتتى...
ول بوسقا جاۋاپ قايتاردى. سۇراق جاي سىپايىگەرشىلىك ءۇشىن قويىلا سالىنعان ەدى، ويتكەنى كارى قىزدىڭ دەنساۋلىعى روزا ريەۆوليۋدى ەش سەلت ەتكىزبەيتىن.
لاندەن كابينەتتىڭ ەسىگىن مۇقيات جاپتى، ول مۇندا اقىرعى رەت جۇمىس ىستەمەكشى. سوڭعى ءۇش اپتا بويعى ءار كەشتەگىدەي جازۋ ۇستەلىنىڭ باسىندا ورىن تاققا جايعاستى دا، قولدارىمەن باسىن تىرەپ، تىنىشتىققا جانە تەرەڭ تىلسىمعا راقاتتانا قيمىلسىز ۇزاق وتىردى.
ولگەن جاننان ەندى قورقۋدىڭ قاجەتى جوق، ول ەشتەڭەمەن — قاتتى سوزدەرىمەن دە، جيرەنۋىمەن دە رەنجىتە المايدى. ول ادال بەرىلگەن جۇرەكتى يتەرە المايدى جانە ەندى ءوزىنىڭ تىرشىلىگىندە جاساعانىنداي، بويىنا سىڭگەن سەزىمنەن ءوزى قورعانشاقتاپ، تاكاپپارلىق قامالىن تۇرعىزا المايدى. ەندى ونى ايالاۋدىڭ دا، الداۋدىڭ دا قاجەتى جوق؛ ءتىپتى ءمۇساپىر ادامىڭىز لاندەن، ال عاجايىپ جانىڭىز مارقۇم وسكار ريەۆوليۋ بولسا دا، مىنا ءتىرى لاندەن ءوزى ءۇشىن ءبىر ءتۇرلى ءارى سونداي توسىن سەزىمگە — مۇسىركەۋشىلىككە ەركىن بەرىلە الادى. لاندەن ءوزى دۇنيەدە بارىنەن دە ارتىق تابىنعان ادامىن قالاي مۇسىركەي الاتىنىنا تاڭىرقادى. جانە ول وسكار ريەۆوليۋدى ءومىرىنىڭ سوڭعى اپتالارىندا قانداي ازاپتار قيناعانىن ەلەستەتۋگە تىرىستى. ونىڭ قينالىسىنىڭ سەبەبى شارۋاسىنىڭ شايقالۋى ەمەس، الپەشتەگەن ايەلىنىڭ وپاسىزدىعى بولعانى انىق. ول، ارينە ءىرى وينادى جانە ۇتىلدى، ءبىراق ونىسى سونشالىقتى قورقىنىشتى ما ەدى؟ ول ورايىن كەلتىرە الاتىن ەدى، بۇل ۇتىلىسى سونداي ادام ءۇشىن بولماشى عانا نارسە-تىن. ەگەر نىق باسىپ تۇرا الماسا، ەگەر اقشانىڭ جەلگە ۇشۋى كۇيرەۋگە اكەلىپ سوقتىرسا، بۇل ونىڭ بۇكىل ەسىل-دەرتى، بۇكىل ءجان-تانى تەك ءبىر عانا نارسەگە — ايەلگە اۋعانىندا عانا. جانە قانداي ايەلگە! سايقال لوراتيگە! "سەن ءقازىر انا جاقتا اقىرى ونىڭ قانداي وڭباعان جالماۋىز ەكەنىن كورىپ جاتقان بولارسىڭ-اۋ"، — دەپ كۇبىرلەدى لاندەن ءسوزىن مارقۇمعا ارناپ.
لاندەن ولىلەردىڭ تىرىلەر جان جۇرەگىن ۇعاتىنىنا كۇماندانبادى. وسىنداي سەنىمنىڭ ارقاسىندا بويى جەڭىلدەپ سالا بەردى: دەمەك، وسكار ريەۆوليۋ لاندەننىڭ شىن بولمىسىن كورىپ تۇرعانى سياقتى، رەگينا ءلوراتيدىڭ دە شىنايى ءتۇرىن كورەدى. اعا كلەرك و دۇنيەلىك تىرشىلىككە كامىل سەندى، ءسويتىپ وسى ويىنان كوڭىلى جاي تاپتى؛ ول ءتىپتى بۇدان بىلاي ومىردە وسى سەنىمدى ۇستانۋدى ۇيعارادى؛ ەندى جۇمىس بۇنىڭ ەڭسەسىن باسا المايدى جانە بۇل ەندى ەشكىمگە دە ادال قۇل بولماق ەمەس. بۇعان تالاي جەر ورىن ۇسىنىپ جاتىر، ءبىراق بۇل وزىنە بوس ۋاقىتى كوپتەۋ قالاتىن جۇمىسقا كىرەدى. لاندەننىڭ ىسكەرلىك قابىلەتى ءبىر كەزدەرى ءوزىن ءتانتى ەتكەن پاريجدىك بەلگىلى سەنىمدى وكىل بۇرىنعى نوتاريۋستىڭ ۇسىنىسىن قۇپ السام با ەكەن دەپ ويلانىپ ءجۇر، ول بۇعان ءوزىنىڭ بارلىق وپەراسياسىنان ۇلەس بەرىپ وتىرۋعا ۋادە ەتكەن. ءبىراق لاندەن وسكار ريەۆوليۋدەن قول ۇزبەۋگە ۇيعاردى — بۇرىنعى قوجايىن ءولى بولسا دا بۇعان ءامىرىن جۇرگىزىپ تۇر ەدى.
ەڭ الدىمەن وسكاردىڭ مۇراسىن رەتكە كەلتىرۋى، ەگەر قاجەت بولسا، ونىڭ جاقسى اتىن قورعاۋى كەرەك. ءبىراق ەڭ باستىسى — جازاسىن بەرۋى ءتيىس (بۇل وي لاندەندە قۋانىش كەرنەتتى). لاندەن رەگينا لوراتيدەن كەك قايتارۋدى ءوزىنىڭ مىندەتتى بورىشى سانادى، ءبىراق ونى ءىس جۇزىنە قالاي اسىرۋدى ەگجەي-تەگجەيلى ويلاستىرۋعا ۋاقىتى بولا قويماعان-دى. ول لوراتيمەن ەسەپ ايىرىسۋعا، بىلايشا ايتقاندا. ەسە قايتارۋعا ءتيىس ەكەنىن بەكەم ءبىلدى، ءبىراق ءىستىڭ بۇگە-شىگەسىنە ازىرگە بويلاي قويعان جوق. ول جەك كەردى، ءوزىنىڭ وشپەندىلىك اڭسارىن قاندىرۋعا اسىقتى، ءسويتىپ ونىڭ بارلىق ىنتىقتىعى پارىز كەيپىنە اينالدى: رياسىز بەينەگە ەنۋى لاندەننىڭ تۋمىسىنان قايىرىمدى جان بولۋعا ۇمتىلعان بولمىسىنان ەدى. ونىڭ ىشىنە بۇككەنىن سىرتىنا شىعارىپ، ودان ساقتاندىرار بارلىق وعاش بەلگىنى تەك باسقالار عانا كورە الاتىن، تەك ولار عانا مۇنىڭ الاق-جۇلاق كوزقاراسىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن، داۋسىن اڭعارار ەدى، مۇنىڭ وزىنە ونى ىزگى سەزىم باۋراپ العانداي كورىنەدى. ءسويتىپ ول شىن كوڭىلىمەن الداندى. ارينە، ول ادامداردىڭ وزىنەن كاشقاقتايتىنىن كورىپ ءجۇردى، ءبىراق ول مۇنىڭ سەبەبىن ءوزىنىڭ ۇسقىنسىز كەيپى جانە ءوزىن قادام باسقان سايىن ايگىلەپ تۇرعان ىزگى جۇرەگىنەن دەپ ەسەپتەدى.
ءسويتىپ، لاندەنگە رەگينا ءلوراتيدىڭ سازايىن تارتقىزۋ بورىش بولدى. ايتسە دە ول اسىقپادى. بۇل جەردە اسىعۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇ دۇنيەدە وسكار ريەۆوليۋدىڭ قازاسىنا كىنالى ايەل سايران سالىپ جاتىر. ەندى تەك ونى كوزدەن تاسا قىلماي، وسى جالماۋىز سايقالدىڭ ىزىنەن قالماۋى كەرەك.
توڭىرەك تىپ-تىنىش، ۇيىقتاپ جاتقان ءۇيدى باسىپ تۇرىپ قالعان سۋدىڭ ءتۇپسىز تۇڭعيىقتاي تەرەڭ ەدى. قىساس ادامداردان، بۇكىل زۇلىم الەمنەن الىستا لاندەن مۇندا ءوزى ارداق تۇتقان قوجايىنىنىڭ رۋحىمەن سىرلاسىپ، سوڭعى ءتۇپتى وتكەرىپ جاتتى. مۇراگەرلەردىڭ وزىنە دەگەن سەزىمىن بۇل جاقسى ءبىلدى، وسى ۇيدەن اتتاپ شىقسا بولدى، ەندى ونى مۇندا كايتىپ كىرگىزە دا ەكىتالاي. "اھ، وسكار! — دەپ اھ ۇردى لاندەن، — ەگەر سەنىڭ بەيباق رۋحىن تۇڭعيىق تىلسىمىنان ءوز ۇيىنە ورالار بولسا، كەلەتىن كۇنى ناق بۇگىنگى ءتۇن!" ەگەر كەنەت كابينەتتىڭ ەسىگى ايقارا اشىلىپ، ءوزىنىڭ كادىمگى اسىعىس جۇرىسىمەن وسكار ريەۆوليۋ كىرىپ كەلسە جانە قاشانداعىداي الاڭ كوڭىلمەن، ءتىپتى ءوزىنىڭ اعا كلەرك قىزمەتكەرىنە كوز دە سالماستان، جۇرە وعان الدەبىر بۇيرىعىن بەرسە شە؛ ماڭدايىمەن اينەكتى تىرەپ تەرەزە جانىندا تۇرسا، سونان سوڭ اناۋ ۇستەلدىڭ ارعى جاعىنا بارىپ جايعاسسا، ورىن تاق ارقالىعىنا شالقايسا جانە قالتاسىنداعى كىلتتەر بۋماسىن سىلدىرلاتا وتىرىپ الىپ بىردەڭەنى ويلاسا شە؛ سونان سوڭ ۇستەل جاشىگىن اشىپ، وزىنە قاجەتتى قۇجاتتى ىزدەسە جانە ونى تاپپاي شارشاپ، ۇيىلگەن قاعازدى يتەرە سالسا، ءسويتىپ قوراپتان ۇلكەن جۋان سيگاردى السا شە — ول ۇنەمى وتە قىمبات ءارى كۇشتى سيگارلار تارتاتىن، ولاردان لاندەننىڭ باسى اۋىراتىن... ءيا، ەگەر ءقازىر وسىنىڭ ءبارى بولا قالسا، اعا كلەرك ەش تاڭ قالماس ەدى، ءبىر سۇراق تا قويماس ەدى. ول ادال ءيتتىڭ مەيىرىمدى جانارىن قوجايىننىڭ كوزدەرىنە ەمەس، ءوزىن باقىلاپ تۇرعانىن سەزبەيتىن، جاسىرىنبايتىن جانە قۇلاي بەرىلگەن جاننىڭ جانارىنان قاشقاقتامايتىن قولدارىنا تىگىپ ءۇنسىز كۇتەر ەدى.
مۇنىڭ ەشقايسىسى دا بولماق ەمەس جانە بولمايدى دا، ال لاندەن قارالماعان قاعازداردىڭ سوڭعى بۋماسىنىڭ ءجىبىن شەشىپ جاتىپ، ەمىس-ەمىس تەبىرەنىس شارپۋىن سەزىندى. وندا وسىعان دەيىن ابدەن بۋلىققان سەزىم قوزىپ كەتتى. بۋمادا جازبا كىتاپشالارى، جارنامالىقتار، بلوكنوتتار ەكەن، ال ولاردا تىپتەن تاياۋدا تۇرتىلگەن شيماي جازۋلار: بەلگىلەنگەن ىسكەرلىك كەزدەسۋلەر، مەكەن-جايلار نەمەسە الدەبىر ساندار، الگەبرا تەڭدەۋلەرى جازىلىپتى. كەيدە لاندەن ءۇشىن ەشتەڭەنى بىلدىرمەيتىن ايەلدەر ەسىمدەرى — قىسقا قايىرىلعان، سۇيكىمدى دە نازدى، ءبىراق بۇنىڭ ەسىنە الدەبىر تانىس بەينەنى سالا قويمايتىن ەسىمدەر كەزدەسىپ قالىپ جاتتى. لاندەن بۇل ەسىمدەردى جيرەنە، قايتا وقىپ وتىردى، ويتكەنى وسكار ريەۆوليۋ بۇعان سەنىم ارتا ايتقان جورتۋىلداردى عانا ءوزىنىڭ ادەپ ۇعىمى بويىنشا قوجايىننىڭ ورىندى قىدىرىسىنا بالايتىن.
كەنەت جازۋ كىتاپشالارىنىڭ بىرىنەن الدەبىر گۇل ساتۋشىنىڭ مەكەن-جايىنىڭ استىنا شيمايلانعان شاعىن جازۋ — تۇرتە سالىنعان وي شىعا كەلدى، ادەتتە باسىنا كەلگەن ويدى وقىس ءارى شىن ايتۋىندا لاندەندى ەلەمەستەن، لاندەننىڭ كوزىنشە ايتا بەرەتىن ءتىرى وسكار ريەۆوليۋدىڭ ءوزى سويلەپ تۇرعانداي. جازۋدا باياندالعان سىردى شيماي جازۋ بۇركەمەلەپ تۇردى: ونىڭ قولتاڭباسىنىڭ ءار ورنەگى سونداي تانىس لاندەننىڭ وزىنە لۋپامەن قاراۋعا تۋرا كەلدى.
"سول تۇنگى بەيتانىس ايەل مەنى ءلاززاتقا بولەدى، ويتكەنى ول ماعان ءبارىبىر جان ەدى. رەگينانىڭ جانىندا ەڭسەمدى باساتىن ازاپتى ۋايىم مەنى الاڭداتپادى. رەگيناعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك كۇشىمدى سارقىدى، ول قاسىمدا بولعان كەزدە سىرەسىپ قالامىن. ءوزىم عاشىق جانمەن جاقىنداسۋ مەنى سالدىراتىپ تاستايدى. مەن ونى تەك قيالىمدا نەمەسە باسقانى قۇشىپ جاتقاندا عانا يەلەنە الامىن. مەن بۇل تۋرالى ومىردە ەشكىمگە دە مويىنداماس ەدىم. بۇدان دا ءولىپ كەتكەن جاقسى! ءبىراق مەن بۇل سىرىمدى جاڭا عانا ..."
لاندەن قوجايىننىڭ قولتاڭباسىن جاقسى بىلسە دە (بىلەتىنى سونشالىق، وسكار ريەۆوليۋ ءوز شيمايىن ءوزى تاني الماعان كەزدە اعا كلەركتى كومەككە شاقىراتىن) كەلەسى سوزدەردى ەش اجىراتا المادى. اقىرى لاندەن العاشقى ءۇش ءارىپتى — "سۇم" جانە سوڭعى "ا" ءارپىن اجىراتتى. جيناقتاعاندا "سۇمعا" دەگەن ءسوز ەكەنى كۇمانسىز ەدى. ءيا، ءيا، "مەن بۇل سىرىمدى جاڭا عانا سۇمعا اشتىم..."
لاندەن قاسىن دا قاقپادى. بۇل ءالى وسكار ريەۆوليۋ "سۇم" دەپ كىمدى ايتىپ وتىرعانىن بىلمەيتىن. وق مۇنى جاراقاتتاپ تەسىپ ءوتتى دە جارانىڭ اۋزى جابىلىپ قالدى. قان سىرتقا اقپادى. ءسويتىپ، لاندەن بۇرىنعىسىنشا سوزدەرگە ىجداعاتپەن ءمان بەرىپ، ودان ءارى وقىدى، تانىماي اسا قينالعان جەرلەردە قولىنا لۋپا الدى.
"ونىڭ بار كۇشى وسىندا. ول قاشان دا جانىمدا، قاعاز تاستاۋعا ارنالعان كارزەڭكە سياقتى، كۇلسالعىش ءتارىزدى، ەدەن جۋعىش الدە تۇكىرگىش ىسپەتتى. باسقا ادامدار تەك وزىنە عانا سەنەتىن، جالعىز كەزىندە كوشەدە وزىنە-وزى كۇبىرلەيتىن نەمەسە مەيرامحانادا تۇستىك تاماقتانۋدىڭ سوڭىندا ىدىستاردىڭ سالدىرى مەن وركەستر سكريپكالارىنىڭ اڭىراۋى استىندا وزىنە عانا ايتاتىن نارسەنى — وزگەنىڭ قۇلاعىنا ءتىپتى سىبىرلاپ ايتۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس وسى ۇيات مويىنداۋدىڭ ءبارىن مەن سۇمعا سىر ەتىپ اشىپ، لاك ەتكىزىپ اقتارىپ سالدىم.
مەنىڭ ومىرىمە مەكتەپ جىلدارى ەنىپ، سودان بەرى مەنەن قول ۇزبەگەن وسى ادامنىڭ جاقىندىعى قانداي جيىركەنىشتى ەدى. وسى جۋىندى توگەتىن شۇقاناقتىڭ جانىندا مەنىڭ جۇمىس ىستەۋىمە، عاشىق بولۋىما، راقاتتانۋىما، جاپا شەگۋىمە تۋرا كەلدى، مەن ونى تاڭداعان ەمەسپىن، ونىڭ ءوزى مەنى تاڭداعان... جاسامىس شاعىمدا مەنىڭ بويىمدى كەنەت سۇمدىق سەزىم بيلەپ كەتتى، ءومىرىم وسىنداي تاڭبامەن ءوتىپتى، مەنى ءوزىنىڭ تابىنۋشىسى ەتىپ قالاپ العان مىنا ماقۇلىق ومىرىمە ءامىرىن جۇرگىزىپ، باعىتتاپ كەلىپتى، — ال ونىڭ ءوزى دە سەزبەيتىن شىن قاسيەتىن — قىلمىسكەر بولمىسىن مەن عانا بىلەمىن..."
لاندەن قولمەن كەۋدەسىن باستى، قان كەنەت جاراقاتتان ىتىپ شىعىپ، شاپشىپ الا جونەلگەندەي بولدى. ول تاس وشاق ۇستىندە ءىلۋلى تۇرعان ايناعا كەلىپ وزىنە قارادى. بەتى باسقا ادامدارمەن بىردەي قۇداي جاراتقان كادىمگى بەت، ال جانارى ءتىپتى كوپ ادامدارعا قاراعاندا پاك بولسا كەرەك، كوزدەرىندە بالالىق بىردەڭە بار، جاۋىن شالشىعىنا شاعىلىسقان شۇعىلانىڭ ساۋلەسى سياقتى. ول ءوزىنىڭ ايناداعى بەينەسىنە مۇقيات قارادى. باسى تاقىر، بەتىن ساقال باسقان، جۇزىندە سوندا دا بالالىقتىڭ تابى بار. كۇلكىلى الپەت، بارى وسى. مۇنان سونشالىقتى قانداي سۇمدىقتى بايقاي قويدى ەكەن، نەلىكتەن بۇدان مۇنىڭ وزىنە بەيمالىم كەيىپتى كورە قالدى؟ بەيباق اكتەردى قانداي بەلگىسىز تراگەديادا ويناۋ كۇتىپ تۇر؟
تۇنگى تىنىشتىقتى ەندى اۋىر تولقىنداردىڭ جاعالاۋعا ۇرعان قۇمىعىڭقى سوققىلارى جانە قۇممەن سىرعىعان سارىنى بۇزدى، — بەينە زۇلىم رۋحتار ءۇيدى مۇحيتتىڭ جاعاسىنا كوشىرىپ اپارعانداي. لاندەن بۇل سارىن ءوزىنىڭ شەكەسىن سولقىلداتىپ تۇرعان قان شاپشۋى ەكەنىن بىردەن اڭعارا قويعان جوق. ول الاقاندارىمەن بەتىن، ساقالىن، كوزدەرىن، الدەكىم عاشىق بولۋى مۇمكىن جانارىن سيپادى. جانە ول ءبىر كەزدەرى بالالىق شاعىندا ءوزىن اپايى جۇباتقاندا ايتاتىن: "بەيشارا-اي، بايعۇس-اي!" — دەگەن قاراپايىم سوزدەردى اقىرىن قايتالاي بەردى. ول ءوزىن-وزى اياپ كەتتى. ەگەر ول وسى ساتتە ولە كەتىپ، جاراتقاننىڭ الدىندا جالاڭاش ءارى جاپادان جالعىز تۇرسا، وندا مۇنىڭ ءوزى جاراتۋشىدان ەسەپ تالاپ ەتكەن بولار ەدى جانە لاندەن بۇل ومىرگە نە ءۇشىن كەلدى دەپ سۇرار ەدى. ءبىراق بۇل ولگەن جوق. تەڭىز تولقىندارىنىڭ تىكەلەي سوققىلارى مۇنىڭ قۇلاعىن كۇمبىرلەتىپ جىبەرگەنىمەن، ادام ءتانىنىڭ نازىك قابىرشاعىن سىندىرا المادى. ءوز تاعدىرىنا مويىنسۇنىپ، ول قايتادان جازۋ ۇستەلىنە وتىردى دا، جانارىن تۇسىنىكسىز — كەز كەلگەن باسقا جانعا تۇسىنىكسىز بولعانىمەن، ءبىراق تەك لاندەنگە عانا تۇسىنىكتى سوزدەرمەن ءجيى جازىلعان پاراق قاعازعا تىكتى، — وعان ەندى ءتىپتى لۋپانىڭ دا قاجەتى بولماي قالدى.
"قالادا جۇرت مەن ءۇشىن ءبارىن دە لاندەن ىستەيدى دەپ ايتادى؛ ادامدار ونىڭ ماعان ادال قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىنە كامىل سەنىمدى، ونىڭ ءوزى دە وسىنداي ۇعىمدا؛ ونىڭ ماعان قىزمەت ىستەمەيتىنىن، كايتا ول سۇمعا مەن قىزمەت جاساپ جۇرگەنىمدى تەك ءوزىم عانا بىلەمىن. مەن، ارينە، وعان كەرەكپىن، ويتكەنى مەن ول ءۇشىن "جان داۋاسىمىن". ونىڭ قيراتۋشى كۇش-قايراتىن مەن ءوز پايداما جاراتىپ جۇرگەنمىن. ال شىنداپ كەلگەندە، مەن بۇتىندەي ونىڭ امىرىندەمىن. ول مەنىڭ ليسەي كەزىنەن بۇكىل استىرتىن ءجۇرىس-تۇرىسىمدى بىلەدى. ون ەكى جاسىمىزدا ءبىزدىڭ قاتىناسىمىز قالاي بولعانىن ەسىمە تۇسىرەمىن. تۇپتەپ كەلگەندە، سۇمىراي مەنەن تاۋبە ەتۋگە الدىنا بارىپ، سىرىڭدى ايتار ءدىنباسىدان گورى كوپ نارسەنى سۋىرتپاقتاپ سۇراپ ءبىلىپ الاتىن. ءسويتىپ، ۇيات-ايات ساناماعان قۋلىق-سۇمدىقسىز كىناراتتارىم سانالى تۇردە كۇنامدى جۋىپ-شايۋعا اينالىپ جۇرە بەرەدى. ماعان قىلىقتارىمنىڭ شىن ءمانىن، كۇنالارىمنىڭ بۇكىل اۋىرتپالىعىن اشىپ بەرگەن بۇل كۋانى مەن سول كەزدە-اق جەك كورگەنمىن. ءبىراق جەك كورگەننەن نە پايدا؟ ونىڭ سۇيىسپەنشىلىگى مەنىڭ جەك كورۋشىلىگىمدى باسىپ كەتتى، جۇتىپ قويدى. ماحابباتى مەنى وت قۇشاعىنا الدى. ءسويتىپ، وسى تىلسىم سيقىرلى شەڭبەر مەنىمەن بىرگە اينالىپ، مەن وسكەن سايىن كەڭەيىپ، كۇشەيە ءتۇستى. ول ماعان جاساعان ءار قىزمەتى سايىن، وعان ءاربىر قۇپيانى سەنگەن سايىن قۇرساۋ بەكي بەردى. ول الدىمەن مەن ءۇشىن لاتىن تىلىنەن اۋدارمالاردى جانە الدەبىر قىلىعىم ءۇشىن جازا رەتىندە بەرىلگەن جاتتىعۋلاردى جاساپ، ساباق ۇستىندە بار ىقىلاسىمەن كومەكتەسىپ ءجۇردى. ءسويتىپ، بۇكىل ءومىر بويى ماعان قۋانىش الدە ءلاززات بەرە قويمايتىنداردىڭ ءبارى ونىڭ يىعىنا جۇك بولىپ كەلەدى. كەيىنىرەك ول مەنىڭ جان ازاپتارىمنىڭ كۋاسى بولدى، مەن قۇدايدىڭ وزىنەن جاسىرار بولار كوز جاسىمدى ونىڭ الدىندا كولدەتتىم. ادامدى مۇسىركەۋشىلىك وياتاتىن ازاپتى شاعىنۋدى ودان جاسىرمادىم. ماعان ودان جاسىرىپ كەرەگى نە؟ ويتكەنى ول مەنىڭ ءبىر بولىگىمە، مەنىڭ جان-جۇرەگىمنىڭ بەينەسىنە اينالدى عوي! مەن ونى جابىرلەدىم، اياقتارىممەن تەپكىلەدىم. ءبىراق مەنىڭ بارلىق كەمسىتۋىم مەن ءاجۋالاۋىم تەك ءبىزدى قانداي اجىراتىلماس شىنجىر ماتاپ تاستاعانىن انىق كورسەتىپ بەردى. مۇمكىن مەن سۇمىرايدىڭ بوسقا ءسۇرىپ جاتقان ءومىرىن تولىقتىرۋ، سۇمدى ءوزىنىڭ شىن قاسيەتىنەن الدارقاتۋ ءۇشىن عانا جاراتىلعان بولارمىن. ەگەر ول مەنى جالمايتىن بولسا، مەنىڭ كوزىمنىڭ جۇمىلعانىن كورەر بولسا، جۇرتتا قاراۋسىز قالعان بۇل قارا نيەت كۇش نە بۇلدىرەر ەدى؟ رەگينا ىلعي: "بالىقشى بالىقشىنى الىستان تانيدى. بەكەر دوس بولماعانسىڭدار. ارالارىڭدا نە سىر بار؟" — دەپ قويمايتىن. قانداي سىر؟ ارينە، ءىس قۇپياسى... ءبىراق ول ماعان قىساستىق جاساپ، بىردە-بىر رەت ولاردى پايدالانعان ەمەس... مەن وعان سەنگەن بىردە-بىر قۇپيا وزىمە قارسى قولدانىلعان قارۋعا اينالعان ەمەس.
ءبىراق ءبارىبىر..،ول مەنىڭ تۇبىمە جەتەدى. ءومىرىمنىڭ قاربالاستىعى، كەڭسەمنىڭ ناعىز فابريكاعا اينالۋى — سونىڭ تىرلىگى. مەن ودان كىرىس تالاپ ەتەمىن، اقشا-اقشا دەيمىن. ول ماعان ولەرمەندىكپەن قىزمەت ەتەدى، دوسىم رەتىندە مەنى توقتاتۋعا ءتيىس بولسا دا مەنىڭ ورەكپىگەن كۇيرەتۋشى ىڭعايىما كونە بەرەدى. بۇل جەردە قانداي قۇپيا بولۋى مۇمكىن!.. ءسىرا، وندا مەن مالتىققان ۇيىقتىڭ ورتاسىندا قالقىپ تۇرۋدىڭ وزگە امالى جوق سياقتى. ول مەنى ءولتىرىپ تىنادى. ەگەر ول بولماعاندا مەندە ءوزىمدى ساقتاۋ تۇيسىگى ويانار ەدى؛ جىلدار ءناپسى ىندىنىن تۇنشىقتىرار ەدى. سۇمنىڭ ارقاسىندا ءومىرىمنىڭ ءبارى استان-كەستەن بولدى: ول مەنى ىنتى-شىنتىمەن قولدايدى، مەنى وسى جارقىلداپ جۇرگەنىم ءۇشىن سونداي ماقتايتىن جاستىق جالىنىمدى لاۋلاتا تۇسەدى. ءبىراق كۇشىم سارقىلىپ، سالدىراپ قالعانىم، انە-مىنە قۇلاپ تۇسەرىم وزىمە جاقسى ءمالىم عوي. ال ول ىلعي جانىمنان تابىلا كەتەدى، ءىلىپ اكەتۋگە، قولداي جونەلۋگە، ءبارىن رەتتەپ، جايعاستىرۋعا دايىن، سوڭعى ساتتە قاجەتتى اقشا قاراجاتتى دا تاۋىپ بەرەدى، بارلىق مايداندا ايقاسىپ جاتادى. ونىڭ ەسەسىنە مەنى بوس جۇرۋگە، بوس ۋاقىتتى راقاتپەن وتكىزۋگە يتەرمەلەيدى، ال بۇل مەنىڭ تۇبىمە جەتەدى. مەنى ىنتىزارلىق جەلىگى ەلىكتىرىپ اكەتەتىن جولدان ول بارلىق كەدەرگىنى ىجداعاتتىلىقپەن تازارتىپ وتىرادى، ونىڭ ورنىنا مەنى ءبىر اۋىق بولسا دا توقتاۋعا، تىنىستاپ الۋعا ماجبۇرلەسە عوي. مەن جۇمىسى، كاسىبي بورىشى قۇتقارعان، وتباسى ساقتاپ قالعان تالاي جاندى بىلەمىن. ءبىراق وسكار ريەۆوليۋدىڭ كەڭسەسىندە مەن ەندى ەشكىم دە ەمەسپىن، ول سۇم ءبارىن مەڭگەرىپ العان. وتباسى؟ ول مەنى جاقىندارىمنان سۋىتتى. قالايشا؟ مۇنى ايتۋعا ءتىلىم جەتپەيدى، ءبىراق سونى تەرەڭ سەزىنەمىن... مۇمكىن ول جاقىندارىمدى مەنى قورشاعان، ولار ءۇشىن جول جوق قارا نيەت جۇمباقتارمەن جانە قۇپيالارمەن الىستاتقان بولار. ول وسى تاس تۇنەكتى مەنى سۇيەتىندەر ءۇشىن لاجسىز جاعدايعا اينالدىردى. سونىمەن كاتار ول ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ استىن ۇڭگىپ، ور قازۋمەن اينالىستى. ءبىراق وسىنداي زۇلىم زيانكەس كورتىشقاننىڭ جەر كەۋلەگەن جۇمىسى ماعان ورايى كەلگەندە بالالارىمنىڭ جانىندا جانىم جاي تابا دەمالۋىما كەدەرگى بولا المادى".
لاندەن ورىندىقتى كەرى يتەرىپ جىبەرىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ول باسىن شايقاپ، ەندى ومىردە جوق ارۋاققا: "جوق! بەكەر!" — دەپ دىبىسسىز ايعايلادى. "قالايشا بۇل اقيقات؟ وسىندا قالايشا مىسقىلداي بولسا دا شىندىق بار؟" — دەپ سۇرادى. ول الاقانىمەن كوزدەرىن باسىپ: "سابىر! سابىر ەت! ويلان! مىنە، ايتالىق، ليسەيدە..."، — دەپ كۇبىرلەدى. شاپشىعان قان قىسىمى ەندى شەكەسىن سولقىلداتپادى، ءبىراق ول تۇنگى جەل شىرشا توعايىن كەۋلەپ كەتكەندەي سوزىلىڭقى گۋىلدى ەستىدى. ول ويىن ەش جيناقتاي المادى. ۇستەل ۇستىندە جاتقان جازۋ كىتاپشاسى مۇنى ارباپ، شاقىرىپ، تالاپ ەتىپ تۇردى. ءبىراق لاندەن بۇرىنعى ورنىنا وتىرمادى، تەك ەڭكەيىپ، ودان ءارى تۇرەگەپ تۇرىپ وقىدى.
"ال مەن ولگەن سوڭ نە بولادى؟ سۇم بالالارىمدى جايىنا قالدىرا ما؟ الدە ەندى مەن جوق جەرلەردى بۇرىنعىسىنشا شارلاي بەرە مە، ولاردىڭ كۇنى نە بولادى؟ ونىڭ بيلىگى مەنىمەن بىرگە جويىلا ما؟ مەنى ونى وزىممەن بىرگە كەلمەسكە تارتىپ اكەتە الامىن با؟"
لاندەن الاقانىن اشىق جازۋ كىتاپشاسىنىڭ ۇستىنە قويىپ تىنا قالدى. ول تاپجىلماي ۇزاق تۇردى. ونىڭ قارسىسىندا قاقپاعىن جابۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن تەرەزەنىڭ تۇنەك اينەگىنىڭ ارعى جاعىنان مەرگەن جۇلدىزى جارقىرايدى. اقىرى لاندەن قوزعالىپ، جازۋ كىتاپشاسىن الدى دا ونى كەمىر جالىنداپ جانىپ جاتقان تاس وشاققا لاقتىرىپ جىبەردى، ءسويتتى دە تىزەسىن بۇگىپ، جالىننىڭ ءدىرىل قاعا جالاڭداعان تىلدەرى شيماي تولى بەتتەردى قالاي جالاپ جاتقانىن، كىتاپشانى قيىندىقپەن كەمىرە، باسىلىپ بارىپ قايتا لاپ ەتىپ جانعانىن قاراپ وتىردى. ول وت شالعان كىتاپشانى ەكى رەت شىممەن ءىلىپ الدى جانە وت قاتتىراق جانۋى ءۇشىن ونى اۋادا بۇلعاقتاتتى... ول بارلىعى جانىپ بىتكەنشە ۇزاق كۇتتى، ءبارى ورتەنىپ، جويىلىپ كەتكەنىنە كوزىن جەتكىزگىسى كەلدى، ءسويتىپ جامان جازۋلاردان تەك ۇلپىلدەگەن شوكىم كۇل عانا قالدى.
روزەتتا كەنەت ويانىپ كەتتى. وعان ەسىك سىقىرلاپ، الدەكىم تاس تاقتايشالارمەن ابايلاپ باسىپ، الدىڭعى بولمەگە وتكەندەي كورىندى. بارلىق قۇلپى توزعان ەسكى بايباتشا ءۇيى قالا ماڭىنداعى ساياجايلىق جەردە ەدى، ودان ءارى القاپتار مەن دەريەۆنيالار باستالادى؛ بۇل ۇيدە قىستىگۇنى ەش ۋاقىتتا قىستاپ تۇرعان ەمەس-تى، سوندىقتان ريەۆوليۋ حانىمنىڭ پىكىرىنشە، بۇل ءۇي قىلمىس جاساۋعا مەيلىنشە قولايلى ورىن بولۋعا ءتيىس. روزا توسەگىندە وتىرىپ، ابايلاپ تىڭ تىڭدادى، ءبىراق وعان شىرشا توعايىندا گۋىلدەگەن جەلدىڭ شۋىلى عانا جەتتى. "ءتۇس كورگەن بولارمىن"، — دەپ ويلادى بۇل. ساعات ءالى تاڭعى تورت. قوڭىراۋلى ساعات سىڭعىر قاققانشا ءالى ەكى ساعات ۇيىقتاپ الۋعا بولادى، ال سىڭعىرلادى دەگەنشە، دەرەۋ كيىنىپ، ترامۆاي ايالداماسىنا جۇگىرۋى كەرەك. وسىلاي ونىڭ جاڭا ءومىرى، ەڭبەكشى قىزدىڭ ءومىرى باستالادى. ريەۆوليۋ بيكەشكە ءوز تۋعاندارىن اسىراۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەۋى قاجەت. ول ادامداردىڭ كوزىنە باتىل قارايتىن بولادى جانە ەشكىمگە دە الدىمەن يىلمەيدى. جانە ايتەۋىر ءبىر كەزدە روبەردىڭ كىتاپ دۇكەنىنىڭ ەسىگىن اشىپ، كىرىپ كەلەتىنى ءسوزسىز. الدە جوق، كەزدەسۋ، ءسىرا، باسقاشا وتەتىن شىعار. روبەر دۇكەندى توڭىرەكتەپ، بۇل قاشان شىعىپ، ۇيىنە قايتادى دەپ كۇتەدى... قۋانىش تولقىنى جۇرەگىن شارپىپ ءوتتى. جوق، ءومىر تىپتەن تاۋسىلا قويعان جوق، قايتا ەندى باستالىپ جاتىر. اكەسىن كورگە الىپ كەتكەن جاماندىق ودان باسقا تەك ەش ۋاقىتتا ناعىز ءومىردى سۇرمەگەن، تەك ءتىرى ولىك بولىپ كۇن كەشكەن، مىسالى، جيۋلەن سياقتىلاردى عانا باۋداي ءتۇسىردى... ال بۇل، روزا ريەۆوليۋ، ءوز جولىمەن، بارلىق ۋاقىتتا العا، تەك العا جۇرەدى، بىردە-بىر رەت ارتىنا بۇرىلىپ قارامايدى جانە ءىنىسى دەنيدى وزىمەن بىرگە ەرتىپ اكەتەدى. بۇل اپاسى مەن جيۋلەنگە تاپقانىن بەرىپ وتىرادى، ولارعا قاتىستى مۇنىڭ مىندەتى بىرەۋ-اق: ولاردىڭ اۋزىنا سۋ تامىزۋ... ال دەنيمەن باسقاشا، جۇرەگىندە روبەرمەن كاتار ول ءۇشىن دە ورىن ساقتاۋى قاجەت... مۇنىڭ ون بويىن بولاشاق باقىتىنا دەگەن ءۇمىت سەزىمى كەرنەپ كەتتى، تەبىرەنىستەن ۇيقى دا اشىلدى. ول قوڭىراۋلى ساعات كوكتەگى پەرىشتەنىڭ ازاپ سوتى باستالعانىن جاريالاعان كەرنەيى سياقتى ارقىراي جونەلەردىڭ الدىندا عانا ءبىر ءسات كوز ءىلىندىردى.
روزا اتىپ تۇردى دا، سۋىقتان قالتىراپ، شىراق جارىعىندا اسىعىس كيىندى. Ac ۇيدە وشاقتاعى شوقتا ىستىق كۇيىندە تۇرعان كوفەدەن ءبىر شىنىاياق ءىشتى. بۇل ءوز ۇيقى بولمەسىنە باسقىشپەن كوتەرىلىپ بارا جاتىپ، اكەسىنىڭ كابينەتى ەسىگىنىڭ استىنان دالىزگە تۇسكەن جارىق ساۋلەسىن بايقادى. قالايشا لاندەن بۇكىل ءتۇندى قۇجاتتاردى اقتارۋمەن وتكىزدى ەكەن؟ بۇل ەسىك قاعىپ، ىشكە كىردى دە تاڭىرقاي بوساعادا تۇرىپ قالدى: بولمەدە ەشكىم جوق ەدى، ءبىراق اۋدارىلعان ۇستەل مەن جەرگە كىلەم ۇستىنە لاقتىرىپ تاستالعان ديۆان جاستىقتارى جانە جاعىلعان قاعازدار ك ۇلى — ءبارى بۇعان الدەبىر جۇمباق وقيعانىڭ سۇمدىق ىزدەرى سياقتى كورىندى. مىنە، وسى كەزدە ول تۇندە الدەكىمنىڭ ءجۇرىسى ءوزىن وياتىپ جىبەرگەنىن ەسىنە ءتۇسىردى. مۇمكىن لاندەندى ءولتىرىپ كەتكەن بولار؟ بۇنىڭ ورنىنان قوزعالۋعا باتىلى بارمادى، قاراڭعى بۇرىشتارعا مۇقيات كوز سالۋعا دا قورىقتى... ديۆاننىڭ استىن، شىمىلدىق پەردەنىڭ سىرتىن قاراسا. ءولى دەنە سوندا تىعىپ تاستالمادى ما ەكەن... مۇمكىن لاندەن ۇيىقتاۋعا بارا جاتىپ، جارىقتى ءوشىرۋدى جاي ۇمىتىپ كەتكەن شىعار...
مۇنىڭ ءوزىنىڭ شامدى وشىرۋگە باتىلى بارمادى، ءبىراق اۋلامەن ءوتىپ بارا جاتىپ، كاۆەلگەنىڭ اس ۇيىنەن جارىقتى كورىپ، ولاردىڭ تەرەزەسىن قاقتى. ماريا تەرەزە قاقپاعىن ءسال اشتى جانە ونىڭ سوزدەرى بىردەن روزانىڭ جانىن جاي تاپقىزدى: سويتسە، ءتۇن ىشىندە لاندەن بۇدان قاقپانى اشۋدى ءوتىنىپتى — ونىڭ باسىنا بوردوعا جاياۋ تارتىپ كەتپەك وي كەلىپتى. "ۋاقىت جوعالتپاۋ ءۇشىن، — دەپتى. ورنىندا وتىرا المايدى عوي. قانداي بەيماز! ونى جاتىقتىرىپ جاتقان كىم بار ەكەن؟"
"كىمنەن جانە نەلىكتەن تۇرا قاشتى؟ — دەپ ويلادى روزا تاس جول مەن ەلدى مەكەن جولى قيىلىسىندا سۋىقتان بۇرسەڭدەپ تۇرىپ. — ول كىممەن شايقاستى؟ بايعۇس لاندەن! لاندەن سياقتى بولۋ قانداي سۇمدىق!" ءسويتىپ، بۇل العاشقى ترامۆايدىڭ وتتارى ۇلعايا تۇسكەن تۇمان پەردەسىنە ءجىتى قاراپ تۇردى.
ول جولاۋشى جارتىلاي تولا ۆاگوندا كەلە جاتتى جانە ءوزىنىڭ شارشاعانىن سەزسە دە، ءوزىن جيناقى ۇيقى بولمەسىندە كۇن شۇعىلاسى وياتاتىن جانە بۋى بۇرقىراعان شىناياق كوفەنى تاباقشاعا سالىپ، ءۇي كۇتۋشىسى وزىنە اكەلىپ بەرەتىن ەرتەگى كۇندەر تۋرالى ەسىنە الدى. قۋىرىلعان نان تۇيىرلەرىنىڭ ءيىسى تاس وشاقتا جانىپ جاتقان مايدا اعاش قارا مايلى يىسىمەن ارالاسىپ كەتەتىن. ال ەندى مۇنىڭ دا تاعدىرى موينىنا قامىت سالعان كوپ اداممەن بىردەي. ەندى زاۋىتتار گۋىلىنەن كەنەت ويانىپ كەتىپ، جىلى جامىلعىنى قىمتاي ءتۇسىپ، قايتادان ۇيقىعا ەنىپ بارا جاتىپ: "بايعۇس، جۇمىسشىلار-اي، ءالى تىپتەن قاراڭعى عوي!" — دەپ مۇسىركەي كۇبىرلەۋگە بولمايدى. جوق، ەندى الگى جۇمىسقا شاقىرعان وكتەم دابىل بۇعان دا قاتىستى. بۇل ەندى ءومىردى سىرتتاي باقىلاپ تۇرا المايدى. ءبىراق بۇل وي روزا ريەۆوليۋدى قاپالاندىرا قويعان جوق، قايتا سىرەسكەن ۇيقىلى كۇيدەن شىعارىپ، ونى تىڭ جولمەن تەك العا باستاي بەردى.
جەتىنشى تاراۋ
— ءبىز وسى جەردىڭ ەڭ بايىرعى تۇرعىندارىمىز، — دەدى فەليسيا لاندەن بيكەش ءوزىنىڭ الدىنان جەرتولەدەن شىعا كەلگەن قولىندا ءسابيى بار ارىق ەسىك باعۋشىعا، ول بالانى بۇلتيعان ىشىمەن دەمەي ۇستاپ تۇردى. — مەن سىزگە ەسىك باعۋشى رەتىندە ەمەس، تانىس رەتىندە قارايمىن. مەن سىزگە بىردەڭە ايتايىن جانە ەگەر ءسىز ونى الدەكىمگە جەتكىزسەڭىز، بۇعان ەش رەنجي قويمايمىن... قايتا، ءسىز مەنىڭ سوزدەرىمدى تۇرعىنداردىڭ بارىنە جايساڭىز، ءتىپتى قۋانامىن. ءۇشىنشى قاباتتا تۇراتىندار مەنىڭ اعايىم تۋرالى: ول ءوزىنىڭ مارقۇم قوجايىنىنىڭ تاقىرعا وتىرۋىنا بايلانىستى كەتىپ بارا جاتىر، سوتقا تاپ بولۋدان قورقادى-مىس دەپ ايتاتىن كورىنەدى. ءيا، ءبىزدىڭ ۇيدە ناق وسىلاي ساندىراقتايتىندار بار، ءبىراق جوزەف حانىم مەن ءسىزدى بۇل ءۇشىن جازعىرمايمىن. ءسىز ءۇيدى جايلاعان ءتۇرلى عايبات وسەك-اياڭ ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيسىز عوي؟ ءبىراق اركىمنىڭ-اق مەنىڭ ءسوزىمدى تەكسەرۋىنە بولادى، ال مەن قالامىزداعى نوتاريالدىق كەڭسەلەردىڭ ءبىرى قالماي، ءبارى مەنىڭ اعايىمدى وزدەرىنە جۇمىسقا العىسى كەلدى دەيمىن، — ونىڭ جاقسى اتى تالايدان ءمالىم. مىنە، جاقىندا بوستىڭ كەڭسەسىندەگى اعا كلەرك ونى ماعان ماقتاسىن كەلىپ، ماقتاسىن! وسكار ريەۆوليۋ ءوز كەڭسەسىنە زالال كەلتىرمەستەن سونشاما جىل ساۋىق-سايران سالا الدى، ويتكەنى ءسىزدىڭ اعاڭىز قارجىنىڭ كوزىن تابا بىلەتىن ناعىز دانا بولعاندىقتان عانا. ءيا، سوت جانە بيرجا توڭىرەگىندە ەشكىم دە ونىڭ ادالدىعىنا كۇمان كەلتىرمەيتىنىنە كامىل سەنۋىڭىزگە بولادى.
مىنە، ءوزىڭىز پايىمداڭىز!.. ول مالبۋرگكە جۇمىسقا كىرۋى ءتيىس ەدى، ابدەن كەلىسكەن بولاتىن. اعايىم مارقۇم ريەۆوليۋدىڭ ىستەرىن جايلاستىرۋعا كومەكتەسىپ بولعانشا ولاردىڭ كۇتە تۇرۋىن عانا ءوتىندى. ءسويتىپ، ول بايعۇس الگى تاراتۋمەن ءجۇرىپ شارشاپ-شالدىعا، كۇنى-تۇنى جۇمىس، ىستەدى، ال ريەۆوليۋ مىرزالار وعان راحمەت ايتسايشى. ولاردان نە كۇتەتىنى بار! ولار مەنىمەن ءومىرى امانداسقان دا ەمەس. ال مەنىڭ اعايىم ءوزىنىڭ باسىنا بەينەت تاۋىپ، قۇلاي بەرىلگەن ادام، بەرىلگەنى سونداي-كادىمگى ادال يت سياقتى. ءسىز ويلاپ قالماڭىز، مەن مۇنى ونى ماقتاپ ايتىپ تۇرعانىم جوق. مەن، ارينە ونى سۇيەمىن،-قالايشا اعاڭدى جاقسى كورمەيسىڭ؟ — ءبىراق ءوزىنىڭ قانداس تۋىستارىنا مويىن بۇرماعانىن ءارى مانسۇق ەتكەنىن ەش ۋاقىتتا كەشىرمەيمىن جانە كىمدەر ءۇشىن مانسۇق ەتتى دەيسىز عوي؟ مۇرنىن اسپانعا كوتەرەتىن داڭعوي ادامدارعا، ال ولاردىڭ وزدەرى بىزدەن ءجۇز ەسە تومەن، ويتكەنى ولاردا ار دا، ۇيات تا، يمان دا جوق — كىلەڭ ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي جاندار، مىنە سولاي! بۇعان ءبىزدىڭ كوزىمىز تالاي جەتكەن، ولاردىڭ ماسقارا تىرلىكتەرىنە قاراپ تويعانبىز!
جانە ولار ونى لەونياندا سوڭعى بولعانىندا — سوندا قاعازداردىڭ بايىبىنا بارۋدى اياقتاعان سول كەشتە بىردەڭەمەن رەنجىتكەن. ول تاڭ الدىندا قانداي تۇرمەن ۇيگە ورالعانىن بىلسەڭىز عوي. ول جاقتان تۇندە، العاشقى ترامۆايعا دەيىن شىعىپ كەتكەن جانە بۇكىل جولدى جاياۋ وتكەن. قۇدايىم-اي! ونىڭ جاياۋ جۇرگەنى، ارينە، تاڭ قالدىرا قويمايدى، — ول جاياۋ جۇرگەندى ۇناتاتىنىن ءسىز بىلەسىز عوي. اركىمنىڭ ءوز اۋەستىگى بار، مەنىڭ اعايىم جاياۋ قىدىرۋ دەگەندە ەسى كەتەدى دەپ ايتۋعا بولادى: سىلەسى قاتقانشا، قۇلاپ تۇسكەنشە جۇرە بەرەدى، جۇرە بەرەدى. كۇندىز دە، تۇندە دە كەزىپ كەتەدى، ول كوبىنەسە تۇندە شارلايدى دەپ ايتۋعا بولادى جانە ۇنەمى ادامسىز بوس كوشەلەرمەن جۇرەدى، ايلاقتىڭ وزىنە دەيىن بارادى. ونى قالاي ءبىر رەت تە توناپ كەتپەگەنىنە جاي قايران قالامىن. راس، ويتكەنى ول تىم كەدەي ءارى كورىنەدى. ءبىر مارتە ونى ساباپ كەتتى عوي دەيمىن، ءبىراق ول ماعان ەشتەڭە ايتپادى. مەن ءومىرباقي ونىڭ شالبارىن لاستىقتان تازارتۋمەن جانە جۇلىنىپ قالعان بۇرمە جەلبەزەگىن تىگۋمەن كەلەمىن. ءسىز ءتىپتى ونىڭ قانشاما شاقىرىم جۇرە الاتىنىن جانە ەشبىر شارشامايتىنىن ەلەستەتە الماسسىز. ال وسىدان سوڭ كەنەت ونىڭ اياعى باسپاي قالادى جانە ول قالاي تۇندە ۇيگە ورالادى (كوبىنەسە سەنبىدەن جەكسەنبىگە قاراعان تۇندە)، سولاي توسەككە كيىمشەڭ قۇلاي كەتەدى، ءسويتىپ ون ەكى ساعات ويانباستان ۇيىقتايدى.
مىنە، مەن، ياعني، ونىڭ سونداي سۇمدىق دەپ ايتۋعا بولاتىن كەيىپتە كەلگەنىنە ەش تاڭىرقامايمىن: سىرتتا سۋىق، ال ول شىلقىلداپ تەرلەگەن ءارى بەلۋارىنا دەيىن لاستانعان، ال وڭىندە شارشاۋ جوق. ءبىر ءتۇرلى الابۇرتىپ تۇر. بۇل دا ەشتەڭە ەمەس، ءبىراق قارايمىن: ول جاتا قويمادى — ادەتتەگىدەي ەمەس. مۇنداي جاعدايدا وعان، ارينە، قىڭق دەمەگەن جاقسى... جالپى، ول جۋاس، قوشاقان سياقتى، ءبىراق ول ءوزىنىڭ سەيىلىنەن ورالعان كەزدە — جاسىرمايمىن، قىمباتتىم، كەيدە دۇلەي جىرتقىشتان جامان بولاتىنى بار. ءيا، ءسىز ءوزىڭىز دە ون بەس جىلدىڭ ىشىندە كوز جەتكىزگەن شىعارسىز. وندا مۇنداي كۇي ءجيى بولا بەرمەيدى، ءبىراق مەن ىلعي دايىن تۇرامىن. مىنە، وسى جەردە ونىڭ جاتا كەتكەنى جون ەدى، ال ول ونىڭ ورنىنا: "فەليسيا، كوفە جىلىت!" — دەدى. مەن سول زاماتتا كوفەنى وتقا قويدىم، ال ول ماعان: "فەليسيا، مەنىڭ ءۇستىمدى ششەتكامەن تازالاپ جىبەر"، — دەدى. "لۋي، سەن جاتپايسىڭ با؟" — دەيمىن. "جوق، — دەدى ول، — ءقازىر شارۋام كوپ".
ءوزى سونداي تۇنجىراپ تۇر، ءبىراق اشۋلى ەمەس جانە ۇنەمى ءسىڭبىرىپ قويادى. ءىشتى، جەدى (مەندە نان دا، ماي دا بولعانى قانداي جاقسى)، سونان سوڭ جەدەلحات جازدى، ءسويتىپ ماعان سەن — پروجە الاڭىنداعى پوشتا بولىمشەسىنە اپارۋدى جانە جاۋابى تولەنگەن جەدەلحات سالۋدى تاپسىردى. مەن ايتتىم: "ءقازىر جيناپ تاستايىن، سوسىن بارامىن"، — دەپ. — "جوق، — دەدى ول، — فەليسيا، ءقازىر بار جانە وندا نە جازىلعانىن وقىساڭ دا بولادى، مەن ساعان رۇقسات ەتەمىن".
جانە موپ-موماقان ايتقانى سونداي، مەن ءتىپتى شوشىپ كەتتىم. ۇرەيدەن قالشىلداپ، جەدەلحاتتا نە جازىلعانىن وقي السايشى. اقىرى، ۇقتىم-اۋ، ول جەدەلحاتتى پاريجگە، سەن — لازار كوشەسىندە تۇراتىن ەدگار سالەمگە جولداپ جاتىر ەكەن. جانە بىلاي جازىلىپتى: "ۇسىنىستى قابىلدايمىن. تۇپكىلىكتى كەلىسىمىڭىزدى تەلەگرافپەن حابارلاڭىز. دەرەۋ جەتەمىن". ال سىزگە ايتايىن، بۇل الگى سالەم — ءىرى بيرجا دەلدالى جانە ونىڭ ۇلكەن كەڭسەسى بار؛ ول مەنىڭ اعاما جاقسى ورىن ۇسىنىپتى. ءبىراق، ءوزىڭىز بىلەسىز عوي، اعايىم اۋىسا بەرگەندى ۇناتپايدى. مىسالى، ءبىزدىڭ پاتەرىمىزدى الايىقشى! ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، بۇكىل قالادا بۇدان ناشار ءۇيدى تاپپايسىز، ءتىپتى اس ۇيگە سۋ تارتىلماعان عوي، ال ونىڭ وسى جەردەن كەتكىسى كەلمەيدى.
"لۋي، — دەدىم مەن، — بۇل نە؟". ال ول ماعان: "سوسىن، كەيىن سۇرايسىڭ، الدىمەن بار دا جەدەلحاتتى جونەلت"، — دەدى، ءسويتتى دە ماعان جايباراقات ءبىر ءتۇرلى قاراپ تۇردى، ءبىراق بىلەسىز عوي، كەيدە ونىڭ قالاي قارايتىنىن... مەن، ارينە، سۇراپ جاتپادىم، دەرەۋ پوشتاعا جينالدىم. سىزگە ايتايىن، مىنە، اقىرى ءپاريجدى كورەتىن بولدىم-اۋ دەپ، قۋانىشتان ەسىم شىعا جازدادى. "لۋي، — دەدىم، — تولقىپ تۇرمىن، سونداي سۇمدىق تەبىرەنىپ تۇرمىن. ءبىراق بۇل قۋانىشتان، ارينە". ال ول كۇتپەگەن جەردەن: "بەكەر قۋاناسىڭ، فەليسيا. سەن ءۇشىن ايرىقشا وزگەرىس بولمايدى: ويتكەنى سەن وسىندا قالاسىڭ"، — دەگەنى. "ءبىر ءوزىم قالام با، لۋي؟" مەنىڭ ءتۇرىم قالاي وزگەرىپ كەتكەنىن كوزگە ەلەستەتىپ كورسەڭىز. سوندا مەن وعان ايتتىم: "بۇل ەش مۇمكىن ەمەس، — دەدىم، — سەنەن ەش ۋاقىتتا ايىرىلمايمىن. جانە بۇل تاعى دا ريەۆوليۋ مىرزالاردىڭ قالجىڭى بولار". — "جوق، فەليسيا، ولار مەنى كەتۋگە ماجبۇرلەپ وتىرعان جوق، ال ول..." — "ول دەگەنىڭ كىم؟" — "وسكار..."
ءوز ارامىزدا ايتقاندا، قىمباتتىم، جوزەف حانىم، مەنىڭ اعايىم تاماشا ادام بولعانىمەن، وندا الدەبىر قياليلىق بار ەكەنىن ءسىز بەن ءبىز بىلەم^ءىز عوي. تاڭىرقايتىن نە بار؟ انامىزدىڭ جۇيكە اۋرۋىمەن اۋىرعانىن مەن سىزگە ايتقانمىن. ول اكەمىزدى تىپتەن كورگىسى كەلمەيتىن. بىردە ءتىپتى ماعان بايعۇس اكەمنىڭ: "راس، تۇسىنبەيمىن، قالاي بالالارىمىز دۇنيەگە كەلگەنىن. سەن قايدان پايدا بولدىڭ، لۋي قايدان؟" — دەپ ايتقانى بار-دى. سونىمەن مەن نەگە توقتاپ ەدىم ءوزى؟ اھ، ءيا... لۋيدەن سونداي سوزدەردى ەستىگەن كەزدە نە بولعانىمدى ويلاساڭىز؟ "سەن نە، لۋي؟ — دەدىم. — سەن نە؟ وسكاردىڭ ولگەنىن ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ عوي". ال ول توسىننان: "ولىلەردىڭ ءامىرىن ەشكىم بىلە بەرمەيدى، — دەدى. — ەگەر ارۋاق ءتىرى ادامعا بىردەڭە تۋرالى ەسكەرتكىسى كەلسە، بۇل ءۇشىن ول مىڭداعان امالدى، مىڭداعان ايلانى تابادى. ولىلەر سۇمدىق ايلاكەر كەلەدى". ايتادى دا ءوزى كۇلەدى جانە كۇلكىسى سونداي جامان. كەيدە ونىڭ ۇنامسىز كۇلكىسى بار ەكەنىن ءسىز بىلەسىز عوي، مەنىڭ ءتىپتى زارەم ۇشادى، وعان: "لۋي كۇلمە، ايتپەسە اۋىرىپ قالاسىڭ"، — دەپ ەرىكسىز ايعايلاپ جىبەرەتىنمىن. مىنە، ول سولاي كۇلىپ الدى، ال مەن وعان: "اقىلىڭ اۋىستى ما، بايعۇس، اعاتايىم"، — دەيمىن. ول كۇلكىسىن تىيدى دا قاباعىن ءتۇيدى. سونان سوڭ ماعان ءوزىنىڭ بالالىق ءمولدىر كوزدەرىمەن قارادى، مەن ونى اياپ كەتتىم، ول شارشاۋدان جانە قايعىدان سونداي جۇدەپ كەتىپتى. "سولاي ما، — دەدى ول، — مەن اقىرى ەسۋاس ەكەنمىن، وندا سولاي جىندىلار ءومىر سۇرەتىن بولامىن. ال، فەليسيا، جىندىلاردىڭ cay ادامدار ءومىر سۇرگەنى ءجون ەمەس قوي".
وسى جەردە ەسىك باعۋشىنىڭ ءسابيى شىڭعىرىپ سالا بەردى، اناسى ونى تەربەتىپ تۇرىپ لاندەن بيكەشتەن ءوزىڭىز اعاڭىز كەيدە ىشىمدىككە سالىنادى دەپ ويلامايسىز با دەپ سۇرادى.
— و نە دەگەنىڭىز؟ ەش ۋاقىتتا ىشكەن ەمەس. ءبىراق ويلاپ كورىڭىزشى، تالاي مارتە بولدى، ءبىر تامشى دا ىشپەگەن، ال وعان قاراساڭىز ۋداي ماس! وعان كوز تيگەن، سونىڭ سالدارىنان بەينە ماس سياقتى جۇرەدى. وسىنىڭ ءبارى جۇيكەدەن دەپ ويلايمىن. ال، الت قاشپا وسەك-اياڭعا كەلسەك، ءسىز ونداي ەشتەڭەگە سەنبەڭىز. ول بىلە بىلسەڭىز، مارقۇم وسكار ريەۆوليۋدىڭ كەڭسەسىن تاراتۋدى جۇرگىزىپ جاتقان ادامدارمەن بايلانىسىن ۇزگەن جوق جانە ءوزى دە، بىلايشا ايتقاندا، مۇنىمەن الىستان اينالىسىپ ءجۇر. ول ماعان بۇكىل دۇنيەسىن، باعالى قاعازدارىن قالدىرىپ كەتتى جانە ايىنا ءۇش ءجۇز فرانكتان اقشا سالىپ تۇراتىن بولدى. ماعان تۇرمىسىما جەتەدى، ءتىپتى ارتىلادى. مەن ونسىز زەرىگىپ كەتەمىن. ءبىز، ارينە، سيرەك شۇيىركەلەسەتىنبىز، ول كۇندىز كەڭسەدە، ال ءتۇنى بويى سوتقار سياقتى جۇگىرىپ جۇرەدى. ءبىراق ول ايتەۋىر ءبىر ۇيگە ورالاتىن، مەنىڭ اعايىمدى كۇتەتىن جۇمىسىم جەتەرلىك ەدى. جايدارى جۇرەتىن كۇندەرى دە بولدى، — قاراساڭ ونىڭ كەنەت الدەقالاي بايسالدى، تىنىش، رازى ەكەنىن كورەسىڭ، باقىتتى دەپ ايتارلىقتاي... سولاي، مەن ارا-تۇرا وعان قوناققا بارىپ تۇراتىن بولامىن، ول ۋادە بەردى... ءبىراق مەن ەندى وزىمە قانداي ءىس تاۋىپ السام ەكەن؟ بۇرىن كۇنى بويى ونى كۇتەتىنمىن، ال ەندى شە؟
— فەليسيا بيكەش، تىڭداڭىزشى، ءسىز وزىڭىزگە بىرەۋدى تاۋىپ الا الار ەدىڭىز، — ويتكەنى ءسىزدىڭ رەنتاڭىز دا، باعالى قاعازدارىڭىز دا، جاساۋى تولىق پاتەرىڭىز دە بار...
— قانداي سۇمدىق! جوزەف حانىم، ءسىز مەنى كىمگە بالاپ تۇرسىز؟
— مۇندا تۇرعان قانداي سۇمدىق بار؟ — دەپ رەنجي قارسىلاستى ەسىك باعۋشى. — قالايشا قىرىق بەس جاستا ءومىر بىتە قالماق؟
فەليسيا لاندەن ارىق، شارتيعان قارنى بار، جاداۋ ەسىك باعۋشىعا سۇزە قاراپ تۇرىپ:
— ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى!.. — دەپ كۇڭك ەتە قالدى.
— بىلمەسەڭىز، بەكەر تىجىرىناسىز، فەليسيا بيكەش.
سەگىزىنشى تاراۋ
ريەۆوليۋلەر وتباسىنىڭ تىرشىلىگى ارناعا ءتۇسىپ، ءبىرشاما جونگە كەلدى. تاڭ الدىندا ەندى دەني ەرىپ جۇرەتىن روزا العاشقى ترامۆايدى كۇتىپ تۇردى. الىپ جانۋار سيكلوپتىڭ وتتى كوزى ۇنەمى دەرلىك تۇمان اراسىنان شىعا كەلەدى. ۆاگوندا دەني باسىن اپايىنىڭ يىعىنا سالىپ ۇيىقتاپ كەتەدى، مۇنىڭ ءوزى دە بۋلۆارلارعا دەيىن مۇلگىپ الادى. ودان ءارى ەكەۋى — دەني ليسەيگە، ال روزا سەنت — كاترين كوشەسىندە ءۇي ىشىنە ورنالاسقان شاردون كىتاپ دۇكەنىنە جاياۋ بارادى؛ بۇل دۇكەن ىنىسىنە دە، اپايىنا دا جاقسى تانىس بولاتىن: قالتادان اقشا ۇزىلمەگەن سول ءبىر ۋاقىتتاردا ولار ءار بەيسەنبى سايىن سورەلەردەن قىزىقتى كىتاپتاردى ىزدەپ وندا ساعاتتاپ جۇرەتىن.
وسى ءبىر ۇزاق سونار ءارى تۇنجىراعان كۇندەردە اپايىنىڭ انا جەردە جاقىن ماڭدا ەكەنىن ويلاۋ جانە ونىڭ جاقتاۋدىڭ ارعى بەتىندە تۇرعانىن، ساتىپ الۋشىعا كىتاپتى اپەرۋ ءۇشىن ساتىمەن كوتەرىلەتىنىن ويشا ەلەستەتۋ ءىنىسى ءۇشىن ۇلكەن ارقا سۇيەۋ ەدى. التى جارىمدا ولار ترامۆاي ايالداماسىندا كەزدەسەدى. دەني ىلعي ەڭ الدىمەن: "قالاي، سەنەن كىتاپتار تۋرالى كەڭەس سۇرادى ما؟" — دەپ بىلگىسى كەلەدى.
بۇل سۇراق روزا كىتاپ دۇكەنىنىڭ ساتۋشىسى جۇمىسىنا كىرىسكەن، ول ازاماتتاردىڭ كىتاپ وقۋىنا باعىت سىلتەپ، ولاردى ۇلى تۋىندىلارمەن قاۋىشتىرامىن دەگەن ۇمىتپەن ءوزىن جۇباتقان العاشقى كۇننەن-اق داستۇرگە اينالدى. ءبىراق مۇنىڭ بىلىكتى پىكىرىنە جۇگىنگەن العاشقى ساتىپ الۋشى وعان الدەبىر "قىزىق كىتاپ" بىردەڭە ۇسىنۋدى ءوتىندى.
ءسىز قالاي دەدىڭىز؟ "اق قۇبا نەگر قىز؟" ونىڭ تارتىمدى ەكەنىنە سەنىمدىسىز بە؟ مۇمكىن اناۋ تۇرعان: "مەنى جەرلەۋ ۇلان-اسىر بولادى" دەگەندى العان جاقسى شىعار؟ ول نە — كۇلكىلى مە؟
كەيبىرەۋلەرگە كۇلكىلى، ال بىرەۋلەرگە — جوق، — دەپ جاۋاپ بەردى روزا، — بۇل مىنەزگە بايلانىستى.
ال انا كىتاپ شە؟ وندا اناۋ الگى... بار ما؟ الگى، تامساندىرۋ... تۇسىنەدى عوي؟ مەن، ارينە، كىتاپتارداعى انايىلىقتاردى ۇناتپايمىن: قيالىڭ شارىقتاعان كەزدە بوتەننىڭ ايتۋىنسىز-اق تىرلىك قىلاسىڭ عوي، راس پa؟
ءسويتىپ، ول ساعان سولاي ايتۋعا دەيىن باردى ما؟ — دەپ دەني بۇرقان-تالقان بولدى. — سەن دۇكەنگە جۇمىسقا كىرگەلى بەرى قانشا ولەڭ كىتاپشا ساتتىڭ؟
ءبىر دانا "بالالىق باقتارى" جانە سەنىڭ دوسىڭ پەر ءۇشىن "مەركۋريدەن" جازدىرىپ العان بىرنەشە توم.
پەردى كورگەنىڭدى ماعان نەگە ايتپادىڭ؟
جيۋلەن كۇندىز ءىنىسى مەن قارىنداسىنان قۇتىلعان كەزدە ءۇي تولىق ونىڭ بيلىگىندە قالدى، ول ەندى اپاسى ۇيقى بولمەسىن جەلدەتكەن جانە توسەنىشتەردى جۋىپ جاتقان ۋاقىتتا ودان شىعىپ جۇرەتىن بولدى. ەگەp جاڭبىر جاۋىپ تۇرماسا، ول الدىمەن جاقىن ماڭدا كانەلگەلەردەن ەشكىمنىڭ جوق ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ بارىپ، ءتىپتى ناقتى ارالاۋعا ۇيعاردى. ونىڭ بىردە-بىر ءتىرى جاندى كورگىسى كەلمەدى. (ساعات بەسكە قاراي ول قايتادان توسەگىنە جانتايادى. اپاسى وعان تۇسكى تاماعىن اكەلىپ بەرەدى، ال سونان سوڭ بۇل الدەبىر قىلمىستى شىتىرمان وقيعالى رومان وقۋعا كىرىسەدى.
ريەۆوليۋ حانىم ءوزىنىڭ كىشى بالالارىمەن تەك كەشكى اس ۇستىندە عانا جۇزدەسىپ ءجۇردى. بەينە جەرگە باسقا پلانەتادان تۇسكەن سياقتى، ول ۇساق-تۇيەك وقيعالار ورنىنا اينالعان جگولەننىڭ بولمەسىندە نە ىستەگەندەرى تۋرالى ولاردى ءوزىنىڭ ءمانى جونىنەن الەمدە بولىپ جاتقان ماڭىزدى وقيعالاردان كەم تۇسپەيتىندەي، سالتاناتى كەيىپپەن بايانداپ وتىردى. ەگەر جيۋلەن ءوزىنىڭ قاسارىسقان ۇنسىزدىگىن بۇزا قالعانداي بولسا، بۇل ونىڭ سوزدەرىن، تابەتى بار-جوعىن جانە اسقازانى جاقسى قورىتتى ما دەگەندەردى تاپتىشتەي ايتىپ بەردى.
ءبىر جولى ۇيدە ۇلكەن ابىگەر بولعان: جيۋلەننىڭ گازەت وقىعىسى كەلىپ كەتەدى. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ كوزىنە اسا زيالى قاۋىمنىڭ عوي تۋرالى حابار تۇسەدى؛ اتالعان قوناقتاردىڭ ءبارىنىڭ ەسىمى وعان قامىس بولىپ شىعادى. مۇنداي قاپالانۋدان ول قالجىراپ قالىپتى. شەشەسى گازەتتى وعان بەرمەس بۇرىن الدىمەن نەگە قاراپ شىقپادىم ەكەن دەپ، ءوزىنىڭ قۇنتسىزدىعىنا ءوزىن قاتتى كىنالادى. ەندى ءبارىن قايتادان باستاۋ كەرەك.
ونى اسا قاپالاندىرعانى — بۇرىن سونداي سىرباز، كىرپياز جيۋلەننىڭ جۋىنبايتىن بولعانى. "ەستەرىڭدە شىعار، ول كۇنىنە ەكى رەت بۋلاۋعا تۇسەتىن ەدى عوي، تىرناقتارى ىلعي مۇنتازداي كۇتىمدى جۇرەتىن. ال، ەندى!.. مەن ونىڭ بەتى-قولىن، اياقتارىن ءبىرشاما تازا ۇستاۋعا تىرىسامىن، ءبىراق قالعان بارلىق جەرى... قۇدايىم-اي!"
دەني اڭگىمەگە ءمان بەرگەن، دەن قويعان سياقتى كەيىپ كورسەتكەنىمەن، تىڭداماۋعا تىرىستى. ول توڭىرەگىنە قۇلازىعان جانارمەن قاراپ وتىرعان اپايىن باقىلاۋعا الدى. "ولەسى شارشايمىن"، — دەدى قىز. جانە راسىندا دا، ول قۋارىپ كەتىپتى، كوزدەرىنىڭ استىندا قارا تەڭبىل پايدا بولعان. شاردون قاريا بۇرىنعى ساتىپ الۋشىسىن قۇرمەتتەگەندىكتەن، دۇكەندە ەشكىم جوق كەزدە وتىرۋعا مۇرسات بەرەتىنى قانداي جاقسى. ءبىراق روزا وزىنە دەگەن قىنجىلا مۇسىركەۋشىلىك سەزىمدى ەش تۋعىزبادى. ونىڭ جۇرەگى الاۋلاپ، باقىت وتىنىڭ جالىنى سىرتىنا تەۋىپ تۇردى؛ دەني ونىڭ جىلى شۋاعىن سەزىندى. روزا ءوزىنىڭ اسىپ-تاسىپ جاتقان شاتتىعى مەن ومىرگە قۋانىشىن سىرتقا شىعارۋى كەرەك بولعانداي، ءىنىسىنىڭ ءاربىر ءازىل-قالجىڭىنا سىقىلىقتاي كۇلدى. ول ەش ۋاقىتتا ىنىسىنە وسىنداي مەيىرىمدى بولماعان ەدى، ءبىراق ودان ەشتەڭە تۋرالى سۇرامادى. دەني ءتىپتى:
— ساعان مەنىڭ قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىم سونشالىقتى قىزىقتى ەمەس-اۋ، ءسىرا، — دەپ شاعىندى.
— و نە دەگەنىڭ، سەنىڭ ساباقتارىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن بىلگەنىمدى قالايسىڭ با؟ ءبىراق ءبىز ەش ۋاقىتتا وعان الاڭداعان ەمەسپىز عوي. ونىڭ ۇستىنە، قۇدايعا تاۋبە، سەن كىشكەنتاي ەمەسسىڭ — ون جەتىسەسىڭ...
— اڭگىمە تىپتەن مەنىڭ ساباقتارىم تۋرالى ەمەس، روزەتتا، مەن ون جەتى جاستا بولسام دا ءوزىم جايلى، ءىنىڭ جونىندە.
— سەنىڭ ماعان ايتقىڭ كەلەتىننىڭ ءبارىن تىڭداۋعا ءازىر ەكەنىمدى سەن جاقسى بىلەسىڭ عوي. ءيا، قۇلاعىم سەندە. ءىسىم سەنى تىڭداۋ عانا. ءبىراق سەن ماعان ەشتەڭە ايتپايسىڭ عوي.
— بويجەتكەن اپايىڭا ەشتەڭە ايتا المايدى ەكەنسىڭ.
— وندا نەگە شاعىنىپ تۇرسىڭ، ماقاۋىم-اۋ؟
— مەن ساعان ايتتىم عوي — سەن ماعان تىپتەن قاراماي كەتتىڭ، ەندى ساعان مەنىمەن كوڭىلسىز...
— تاعى نە ويلاپ تاپتىڭ؟
— سەن مەنى پەر كوستادودان گورى اقىماقتاۋ سانايسىڭ.
— ونىڭ نە؟ جاي سەندە ونداعىداي تالانت جوق. بىلسەڭ، مەن كەشە پەردى كوردىم، ول بىزگە كەلەسى بەيسەنبىدە كەلەدى، ساعان "كيبەلانىڭ" جاڭا ءۇزىندىسىن وقىپ بەرمەكشى.
— سەن ونى كوردىڭ بە؟ نە تۋرالى سويلەستىڭدەر؟
پەردىڭ ولەڭدەرى تۋرالى سويلەستىك — ول بىرەر مينۋتقا عانا اسىعىس كىرىپ شىقتى، — دەپ جاۋاپ بەردى اپايى. "توقتاي تۇر، — دەپ ويلادى دەني، — ءبىر بەيسەنبىدە قالاعا سەنەن جاسىرىنىپ ءوزىم بارامىن دا ءبارىن ءوزىم تەكسەرەمىن..." كۇن ىشىندە مۇنى قاتتى الاڭداتقان ءبىر ۋاقىت — تۇسكى ءۇزىلىس ارالىعى ەدى. وسى ەكى ساعاتتى روزا قايدا جانە قالاي وتكىزەدى؟ دۇكەندى جاپقاننان كەيىن ونىڭ ترامۆاي ايالداماسىنا جۇگىرەتىنى انىق. دەنيدىڭ تەكسەرۋ جۇرگىزگىسى كەلىپ كەتتى — ءبىراق ونى سىپايىگەرشىلىك ەمەس، سول جەردە مۇنىڭ الدىنان نە سىر اشىلۋى مۇمكىن ەكەندىگىنەن قورقۋ توقتاتتى، ونىڭ ۇستىنە مۇنىڭ پەر كوستادومەن كەزدەسكىسى كەلمەدى.
ءسويتىپ، بەيسەنبىدە كۇن سالقىن ءارى جاۋىن قۇيىپ تۇرسا دا پەرو كوستادو ۆەلوسيپەدپەن جەتىپ كەلدى، دەني ول كەلەدى دەپ ۇمىتتەنە قويماعان ەدى.
دەني ونى تەرەزەلەرىنەن ەرىگەن قار مەن جاڭبىر سۋى باسقان القاپ كورىنىپ تۇراتىن شاعىن قوناقجايعا ەرتىپ كىردى. پەر بۇعان بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ تۇرعانىن سەزسە دە، ءسىرا ول ماڭىزدى، ءوزىن تولعاندىرعان جاڭالىقتى بولىسكىسى كەلگەن نيەتىن ارەڭ تەجەپ تۇرعان سياقتى، — بۇل بىردەن "كيبەلا" تۋرالى اڭگىمەنى باستاپ جىبەردى. دەنيدىڭ ەشتەڭەنى بىلگىسى كەلمەدى جانە ادەيى بار اڭگىمەنى وزىنە راسىندا دا ۇنايتىن پەردىڭ داستانىنا بۇرا بەردى.
— "كيبەلا" ونشا جۇرمەي جاتىر، — دەپ حابارلادى پەر. — ءقازىر مەنىڭ باسىم وعان قاتىپ جۇرگەن جوق. ال سەنىڭ شىنىمەن "كيبەلانى" تىڭداعىڭ كەلە مە؟ (ول، ارينە، مۇنى تولقىتىپ، ءتىپتى ەلجىرەتىپ جىبەرەتىن). مەن ءقازىر ءاتيستىڭ كيبەلاعا وپاسىزدىق جاسايتىن بولىگىمەن جۇمىس ىستەۋدەمىن، كيبەلا ونىڭ سانگاريدا نيمفامەن — قۇداي ايەلمەن بولىپ جاتقانىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. ءبىر اپتا بويى جيىرما شاقتى جولدى شيىرلاپ الەكپىن.
— ولاردى جاتقا بىلەسىڭ بە؟
— ساعان وقىپ بەرەيىن بە؟ سەنىڭ شىنىمەن تىڭداعىڭ كەلە مە؟
پەر كۇل سالعىشقا تارتىپ تۇرعان تەمەكىسىن تىعا سالدى.
— بۇل، ارينە، تاعى دا مونولوگ: كيبەلا وزىمەن-وزى سويلەسىپ تۇر.
ءسويتىپ، ول ولەڭ سوزدەرىن اندەتە ءارى داۋسىن شامالى ماڭقىلداتا شىعارىپ، بەينەلەي جونەلدى — بۇل جولعى مانەر دەنيگە سونشالىقتى ۇناي قويعان جوق.
قاراعاي شۋى تولقىنداردىڭ ۇلى شىققان گۋىلىنە قوسىلدى،
جارقىلدادى نايزاعاي. كوز قارىعان جەبە وتى جوسىلدى
جايساڭ اتيس كەنەت نۇرعا بولەندى، -
سانگاريدا قۇشاعىندا جاتىر ەدى ول ەندى.
تانىمەن اپپاق باۋراپ الدى ءوزىمدى -
ءبىر ساتكە ۇمىتىپپىن وعان دەگەن جەك كورىنىش سەزىمدى.
ولاردىڭ جۇزدەگەن قولدارمەن شىرماتىلعان تانىنە
امال تاپپاي، وكىنىشپەن ارامتەر بوپ شاقىردىم
قۇدايلاردان قايتارۋىن كەگىمدى. ءبىراق وكتەم نايزاعاي ءۇنى كوكتەگى
ماحابباتتىڭ ايقاسقان قۇشاعىن اجىراتۋعا ءالى جەتپەدى،
ءلاززاتتىڭ جۇماعىنان ولاردى شىعارا الماس ەشكىم دە.
و، نايزاعاي، سەن دە تىم دارمەنسىز ەكەنسىڭ!
قاراڭعىلىق قۇشاعىندا ءۇنسىز تورىعۋمەن وتەرمىن
ولاردىڭ باقىتىن بەيبىت تىنىشتىققا بولەرمىن،
تەك جاپىراقتاردان ۇستەرىنە تامشىلايدى كوز جاسىم.
دەني كوزدەرىن الاقانىمەن كولەگەيلەپ تىڭداپ تۇردى، ال پەر اياقتاعان كەزدە قولدارىن ءتۇسىردى جانە ۇندەمەي تۇرىپ بارىپ:
— وزگەنىڭ ماحابباتى الدىنداعى جالعىزدىق. مىنە، سەنىڭ كيبەلاڭنىڭ قاسىرەتىنىڭ ءمانى: ونىڭ الدىندا وعان دانەڭە بۇيىرمايتىن ءلاززات تۇڭعيىعى اشىلىپ سالا بەردى. وعان ماحابباتتا تەك جالعىزسىراۋ، جاۋاپسىز سەزىم عانا ءمالىم، ونى جالىن كۇيدىرىپ بارادى، ءبىراق ەشكىمگە ساۋلەسىن تۇسىرمەيدى، ەشكىمدى دە جىلىتپايدى...
— ءبىراق بىزگە مۇنداي شارۋالاردىڭ قاتىسى جوق. سەن نە، ەسىڭنەن شاتاستىڭ با؟ ءبىز ءالى عاشىق بولىپ كورگەنىمىز جوق قوي... سەن ءبىر كەزدە ايتاتىنداي، ءبىز ءالى "شىنداپ" سۇيگەن ەمەسپىز...
دوسىنا ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپاستان، دەني تاس وشاقتا جانىپ جاتقان وتقا ويلانا قاراپ قالدى. پەر جالعاستىرا بەردى:
— ازىرگە باسقا ادامداردىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە قۋانا جۇرەمىز... ءبارى ابدەن بەلگىلى بولعانشا مەن ادەيى كۇتتىم... قول قويىلعانعا دەيىن ساعان ايتقىم كەلمەدى...
دەني باسىن كوتەردى دە دوسىنا ىزالانا قارادى. ۆەلوسيپەدپەن جىلدام جۇرگەننەن جانە وت ىستىعىنان قىزارىپ كەتكەن پەردىڭ بەتى بۇعان جيىركەنىشتى ەدى. ونىڭ الاۋلاعان جۇزىندەگى التىن ءتۇستى تەڭبىل دە ۇنامسىز-دى.
— ءبارى دە كۇتپەگەن جەردەن بولدى. ءبىز روبەر ەكەۋمىز انامىز تۋرالى ناشار ويلاپپىز. ال ول سەندەردىڭ باستارىڭا تۇسكەن باقىتسىزدىققا قاتتى كۇيزەلدى... ءسويتىپ، ول ءبىز ودان ەش كۇتپەگەن ۇيعارىمعا كەلدى... وسىنىڭ ءبارى ءىس جۇزىنە اسقانشا مەن كوپكە دەيىن سەنبەي ءجۇردىم: مەنى، دوستىم، قامقورشىلىقتان بوساتتى، دۇنيە-مۇلىكتى — تەك اكەمىزدىڭ مۇراسىن عانا ەمەس، ءتىپتى انامىزدىڭ جەكە وزىنە تيەسىلىنىڭ ءبارىن دە ءبولىپ بەرمەكشى...
دەني ونى شىدامسىزدانا ءبولىپ جىبەردى:
— ال بۇل ىستە مەنىڭ شارۋام قانشا؟
— دەني، جارقىنىم، سەن تۇسىنبەي تۇرسىڭ با؟ ەندى روبەر تاۋەلسىز ادام بولادى. ەگەر ول ءتىپتى ۇيلەنىپ، ءوز وقۋىن اياقتاسا دا ءوز بەتىنشە تۇرا الادى. قالاي، ەندى نە ايتاسىڭ؟
دەني ورنىنان كوتەرىلدى. ول وتقا قاراپ ءۇنسىز تۇردى جانە پەرگە ءجۇزىن بۇرا قويمادى. اقىرى بايىپپەن عانا:
— مەنىڭ اپايىمنىڭ قام-قارەكەتى ەندى باسقا ەكەنىن ۇمىتىپ كەتتىڭ. بولعان نارسە ءوتتى، كەتتى — ول ەندى قايتىپ ونى تولعاندىرا قويمايدى... سەن نەگە اقىماق سياقتى كۇلەسىڭ؟..
— سەن نە سارناپ تۇرسىڭ؟ ەشتەڭە دە ۇمىتىلعان جوق! روزا ساعان ادەيى ايتقان جوق، ويتكەنى ول دا، ءبىز روبەر ەكەۋمىز سياقتى، ءبىزدىڭ اپامىز ءوز شەشىمىن جەرىنە جەتكىزەرىنە ونشا سەنبەگەن-دى. بىلايشا ايتقاندا، ءوزىن جالعان ۇمىتپەن الداندىرعىسى كەلمەدى...
دەني سەلقوس ۇنمەن:
— Aha، ءتۇسىندىم! دەمەك، ولار ارا — تۇرا كەزدەسىپ جۇرگەن ەكەن عوي؟
— اندا-ساندا؟ ءبىلىپ قوي، قىمباتتىم، ولار مەديسينا ينستيتۋتىنىڭ ماڭىنداعى ءبىر ءسۇتحانادا كۇندە تۇستەنەدى... مەن دە ولارمەن بىرگە ءار بەيسەنبىدە تاماقتانامىن... مەنىڭ ساعان سونداي ايتقىم كەلگەن، ال روزا رۇقسات ەتپەدى. قالاي، باۋىرىم؟ نە ايتاسىڭ؟ — ول قولىن دەنيدىڭ يىعىنا قويدى. — مەنىڭ بىرتىندەپ تۇزەلە باستاعانىمدى، دەگەنمەن، مويىندارسىڭ...
دەني باسىن شايقادى.
— بۇل وقيعادا سەنىڭ قانداي قىزمەت اتقارعانىڭدى تۇسىنبەيمىن؟
— وتە زور، كوگەرشىنىم، وتە زور! ساعان قۇپيالاپ ايتايىن، داۋلەتتى ءبولۋ جونىنەن انامىز جارادى، ءبىراق ول ءبىزدىڭ ۇيلەرىمىز بارعان سايىن كىرىستى از تۇسىرۋدە، تۇرعىنداردىڭ پاتەرلەرىندە جوندەۋ جۇرگىزۋ تىم قىمبات، سالىقتار ءوسىپ بارا جاتىر، — ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كىرىس ماردىمسىز، روبەردىڭ تۇتاس وتباسىن باعاتىن ەشتەڭەسى بولا قويماس... دەپ قايتا-قايتا ايتا بەرەدى. انامىزدى سەن بىلەسىڭ عوي!..
— ونى تىنىشتاندىرۋىڭا بولادى. ءبىز ونىڭ ۇلىنان كوك تيىن دا المايمىز.
دەني اقىرى بەتىن بۇردى جانە ونىڭ قۇپ-قۋ ءجۇزى پەردى قايران قالدىردى.
— مەن قانداي مالعۇن ەدىم! دەني، كەشىر. ءبىز تاعى دا قايداعى ءبىر وسپادارسىز اقشانىڭ ەسەپ-قيسابىنىڭ شىرماۋىنا شاتىلدىق. ال مۇنىڭ ءبارىنىڭ ەشقانداي ءمان-ماڭىزى جوق قوي... روبەر ءوز كۇنىن ءوزى كورە الاتىنداي تابىس تاپقانشا نەبارى بىرنەشە جىل كۇتە تۇرۋعا تۋرا كەلەدى... ايتپاقشى، مەن ءوزىمنىڭ بار اقشامدى روبەرگە بەرەمىن. جانە جالپى، بۇل جەردە ماڭىزدىسى بىرەۋ عانا — روزانىڭ باقىتى شايقالماۋى. ال قالعانىنىڭ ءبارى — بولماشى...
— سەن، دەمەك، روزا سەنىڭ اعاڭمەن باقىتتى بولادى دەپ شەشتىڭ بە؟ سەن بۇعان سەنىمدىمىسىڭ؟
پەر رەنجىپ قالدى جانە اشۋلانا مالىمدەدى:
— ال ەندى بۇنى مەن دە، سەن دە شەشپەيمىز. بۇل ولاردىڭ شارۋاسى، ولار بىلەدى. جانە، مەنىڭشە... تىڭدا، دەني، مەن ولارمەن ءار بەيسەنبىدە تۇستەنەمىن، باقىلاپ ءجۇرمىن... روبەر ىلعي كلينيكادا كىدىرىپ قالادى دا سوڭىنان كەلەدى. ول كىرىپ كەلگەندە روزانىڭ ءجۇزى قالاي قۇلپىرىپ كەتەتىنىن كورسەڭ. سولاي، اقساقال، وسى جەردە مەن "كيبەلادا" جازعانىمداي: "ولاردىڭ باقىتىن بەيبىت تىنىشتىققا بولەرمىن" دەپ ايتقىڭ كەلەدى. مەنىڭ كيبەلام ءلاززات الۋدى باقىتتان اجىراتپايدى، الايدا، ماحاببات ەركەك پەن ايەل العاشقى ايمالاسقانعا دەيىن-اق قالاي دا ءوزىنىڭ بار قۇدىرەتىمەن قاۋىز جارادى.
دەني:
— ولار سۇيىسە مە؟ — دەپ سۇرادى.
پەر ءبىرشاما ءاجۋا كۇلكىمەن كۇلىپ جىبەردى.
— اقساقال، ءبىلىپ قوي، تىم اۋەسقويسىڭ.
— ساعان كەتەتىن ۋاقىت بولدى، پەرو، — دەدى دەني تەرەزەگە جاقىنداپ كەلىپ. — قار مول ءتۇسىپتى... بىردەن قاس قارايىپ كەتەدى. وندا ءبىزدىڭ جولىمىزبەن جۇرە الماي قالاسىڭ، ال سەن جاياۋ ساياحاتتاۋعا ۇيرەنبەگەنسىڭ. ونىڭ ساعان كەرەگى نە؟ سەن ەندى ءوزىڭنىڭ جورعالاعىڭدى تاستارسىڭ دەپ ويلايمىن. وزىڭە اۆتوموبيل الاسىڭ، راس پا؟
— ولاي دەمە، دەني، ەستىدىڭ بە! بۇلاي ايتۋىڭ ماعان ۇنامايدى، سەن مەنى وكپەلەتەسىڭ.
ولار پەر ءوز ۆەلوسيپەدىن قالدىرعان اس ۇيگە قوسالقى باسقىشپەن ءتۇستى.
— ال بۇل ايتقانىم سەنى نەگە رەنجىتەدى؟ ەندى بانكىدە ءوز شوتىڭدى اشاسىڭ، چەكتەرگە قول قوياسىڭ. مۇنىڭ نە ۇياتى بار؟ چەكتەرگە قولىڭدى قوي دا، كۋپونداردى جىرت — بۇل بۇدان بىلاي سەنىڭ بورىشىڭ، سەنىڭ مىندەتىڭ، مەملەكەتتىك ماڭىزدى ءىس. ال تۇپتەپ كەلگەندە، ءوز اناشىڭا تارتاتىن بولاسىڭ. ايتپاقشى، سەن ءقازىر دە وعان ۇقسايسىڭ. سەنىڭ داۋسىڭ ودان ءدال اۋمايدى. ال ەگەر تولىسا تۇسسەڭ...
ولار باسقىش پەن اس ءۇيدى ءبولىپ تۇرعان ۇيشىكتە تۇر ەدى. تۇنگى شامنىڭ ءالسىز جارىعىندا دەني دوسىنىڭ بەت الپەتىن ايىرا جانە وسى ءاجۋاسى وعان قالاي اسەر ەتكەنىن كورە المادى. ءبىراق پەر سويلەگەن كەزدە ونىڭ داۋسىن دەني ازەر تانىدى — ول سونداي وزگەرىپ كەتىپتى.
— دەني، مەن ساعان نە ىستەدىم؟
ەشقانداي جاۋاپ بولمادى. تەك دەنيدىڭ اۋىر تىنىس العانى عانا ەستىلدى. ولاردىڭ توبەلەرىندە تازارتىلعان كاستريۋلدەر جالتىراپ، سورەلەردە مارينادتاپ بۇقتىرىلعان بانكىلەر ءتىزىلىپ تۇردى. جۋىلعان كىردىڭ جانە پىسىرىلگەن ءتاتتى تاعامداردىڭ ءيىسى شىقتى. دەني ۇزاق جۇگىرىستەن القىنعانداي، ءجيى-جيى تىنىستاپ، كەنەت قابىرعاعا قاراي بەتىن بۇردى دا بۇگىلگەن قولدارىنىڭ اراسىنا باسىن تىعىپ، جىلاپ جىبەردى.
— دەني، — دەپ قايتالادى پەر كوستادو، — مەن ساعان نە ىستەدىم؟ — ول بۇنى يىعىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ ەدى، دەني بۇلقىنىپ شىعىپ كەتتى: پەر سۇراۋىن قويمادى: — سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مەن ساعان نە ىستەدىم، ءتۇسىندىرشى؟
— مەن ءوزىم دە بىلمەيمىن. ەگەر بىلسەم، ساعان ايتار ەدىم... مەنىڭ نەدەن سونداي كۇيزەلىپ تۇرعانىمدى بىلمەيمىن.
كەشكە ول باسى اۋىرىپ تۇرعانىن سىلتاۋراتىپ، تاماقتانباستان ۇيىقتاۋعا جاتىپ قالدى. روزا ونىڭ توسەگىنىڭ جانىندا وتىرا تۇرۋعا ءبىر ساتكە كىردى. دەني وزىنە ەشتەڭە كەرەگى جوق ەكەنىن، تەك جايىما قالدىرىڭدار دەگەندى ايتتى. اپايى مۇنىڭ جانىندا وتىرا تۇرماق بولدى؛ بۇل كىتاپتى الىپ، ىشىنەن وقىپ وتىرادى، بۇلار سويلەسپەيدى. دەني كەلىستى. روزا ونى كوزىنىڭ استىمەن باقىلاپ قويادى. ول كۇندىز بۇعان پەر كەلىپ كەتكەنىن بىلەتىن. "دۇرىس، مەن وزىنە سەنە قويماعانىما، وزىنەن جاسىرعانىما، ءسويتىپ ءىنىمدى الداپ كەلگەنىمە دەني اشۋلانىپ جاتىر"، — دەپ ويلادى ول. روزانىڭ نەگە كەلگەنىن جانە ءوزىنىڭ جانىندا نە ءۇشىن وتىرعانىن دەني ءتۇسىندى؛ "كەشىر مەنى!" — دەپ ايتقان سياقتى بولدى اپايى. ەكەۋى دە ەشقانداي ءتۇسىندىرۋسىز ۇعىسۋدى ءجون كورىپ، ۇندەمەدى.
توعىزىنشى تاراۋ
كەزدەسۋ كەشكى ساعات التىعا "بوزبالا مەن الباستى" ءمۇسىنىنىڭ جانىنداعى ساياباققا بەلگىلەندى. روبەر ىلعي ءبىرىنشى بولىپ كەلەتىن؛ ول ناق وسى ۋاقىتتا روزانىڭ شاردون كىتاپ دۇكەنىنەن شىعاتىنىن جانە ون مينۋتتان سوڭ ونىڭ سۇلباسى باقتى سۇراۋ كەزىندە اۋاعا ۇشاتىن سۋ شاشىراندىسى جاسايتىن كەمپىرقوساق ءيىنى استىندا تابان جولدىڭ انا باسىندا پايدا بولاتىنىن بىلەدى. سامال لەپتىڭ، ىلعال باسقان شاڭنىڭ، سۋلى ءشوپتىڭ جانە ب ا ق ورىندىقتارى بويالعان بوياۋدىڭ ءيىسى شىعادى. روبەر ونى كۇتىپ تۇردى ءارى بۇل بەينەسىن ءوز جۇرەگىندە جاتتاعان ءالى اياۋلى سول قىز، وتكەن قىستا جانە بيىلعى جىلى ساۋىق كەشتەردە ءوزى بيلەگەن سول روزا ريەۆوليۋ ەكەنىنە؛ ونىڭ جايدارى ءجۇزى، ابدىراعان جانارى جانە ونىڭ تارتىمدىلىعىن قۇلپىرتا تۇسەتىن ادەمى ءسان-سالتاناتتى سول باياعىداي ەكەنىنە كوز جەتكىزگىسى كەلدى... بۇرىنعى كۇندەردە بولمىسىنىڭ الدەبىر بەلگىلەرى ونىڭ تۇرمىس ۇساق-تۇيەگىنە: كويلەگىنىڭ ءسال-پال شىعىپ تۇرعان، اعىتىلىپ كەتكەن ىلگەككە، ايگىلى شاشتاراز تاردي جاساعان شاش ساندەۋدىڭ قاتاڭ جاراسىمىن بۇزىپ تۇرعان شاش ورىمىنە پاك كوڭىلمەن ءمان بەرە قويمايتىنىن دالەلدەپ تۇراتىن. "ونىڭ بۇكىل ۇسقىنى بەيبەرەكەت"، — دەيتىن سوندا لەوني كوستادو. ءبىراق ول كەزدەردە روبەردى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وسى نازىك جاراتىلىستىڭ جەڭىل-جەلپى قۇنتسىزدىعىنىڭ ءوزى ەلجىرەتۋشى ەدى — ويتكەنى ول ەش ۋاقىتتا سونشالىقتى قاشىراتىن ولپى-سولپىلىققا دەيىن بارعان ەمەس-تى.
روبەر ساياباقتا كۇتىپ تۇردى، ال روزا وسى مينۋتتاردا دۇكەن ارتىنداعى بولمەدە قولدارىن اسىعىس جۋىپ، شاردونمەن قوشتاستى جانە ينتەندانت بۋلۆارىنا شىعا جۇپار اۋانى راقاتتانا ءسىمىردى. باتىپ بارا جاتقان كۇن ونىڭ شاڭ باسقان كويلەگىنىڭ ۇسقىنسىزدىعىن، بەتىنىڭ كۇرەڭ ءتۇسىن جانە شاشىنىڭ تارتىمسىز رەڭكىن جاسىرماي، قايتا ايگىلەپ وعان جارقىراعان ساۋلەسىن توكتى — ونىڭ ساياباق جولىندا كولبەڭدەگەن كەيپى روبەردىڭ كوڭىلىن، ىشتەي تىتىركەنۋىن تۋعىزدى — ول ەندى بۇل بۇرىن قاتتى سۇيگەن قىزعا سونداي ۇقسامايتىن ەدى. تەك كوزدەرى عانا سۇيكىمدى ەدى جانە ماحابباتتان باسقاسىنىڭ ءبارى جاپپاي ازاپ اكەلگەن بۇل ومىرگە تەرەڭ دە تۇڭىلگەن قاراسپەن قاراعان قىزدىڭ كوزدەرى ءتىپتى ەشقاشان ناق وسىنداي عاجاپ بولماعان-دى.
روزا ءوزىنىڭ ارزان قول قارالى كۇنگى كويلەگى ناشار تازالانعانىن، ال ءتۋفليىنىڭ بيىك وكشەسى ءمۇجىلىپ قالعانىن اڭعارمادى دا. ول كەلە جاتقان جوق-تىن — ول كاناتىمەن ۇشتى، ەشكىمدى بايقاماستان جانە ەشكىمدى تانىماستان كوشەتتىك ارقىلى سامعاپ ءوتتى، ال گۋرت كوشەسىنىڭ اياعىندا ونىڭ الدىنان ساياباقتىڭ بيىك، التىنداتقان قارا تور قورشاۋى اسقاقتاپ شىعا كەلدى.
مىنە، ول اللەياعا ءتۇستى؛ روبەر ءوزى وتكەن كەشتەن بەرى ءتۇرىن ۇمىتىپ ۇلگەرگەن سول قىز وزىنە اسىعا باسىپ كەلە جاتقانىن كوردى. بۇل ونىڭ قولىنان ۇستادى، ودان شىعىپ تۇرعان ءبىرشاما وتكىرلەۋ ءيىستى جۇتا وعان ەڭكەيدى؛ سونان سوڭ قىز بۇدان الشاقتاپ، بۇنى كوزدەرىمەن ىشىپ-جەدى. ءيا، بەينە ءوزىن ۇزاق قاپىرىق كۇندە قالجىراتقان ءشولىن باسقانداي قوماعايلانا قارپىپ-قارپىپ جۇتتى. دەگەنمەن، ونىڭ سونشالىقتى تەسىلە قاراعان كوزدەرى اڭعارعىش ەمەس ەدى، سوندىقتان روبەردىڭ قوڭىلتاقسۋىن دوپ باسا المادى، ونىڭ سۇيىسپەنشىلىگى كەنەت مۇسىركەۋگە — قايداعى ءبىر قارا جۇمىسپەن اينالىسىپ، كۇيىنەن سونداي تەز ايىرىلعان قىزدى مۇسىركەۋگە جانە ءوزىن، بۇدان بىلاي ءومىرى مۇقتاجدىق تارىعۋدا، قىسىلۋدا وتەتىن ءوزىن اياۋعا اينالىپ كەتكەنىن كورمەدى. سونىمەن كاتار، جىگىت وسى سەزىمگە بوي الدىرعانى ءۇشىن ۇيالىپ قالدى، ءسويتىپ ول روزاعا جىميۋعا، ونىڭ قولىن قىسۋعا جانە ەگەر ونىڭ كوڭىلىنە كۇدىك كىرسە قىزدى جۋاتۋ ءۇشىن جاراۋعا تەك سونىڭ ءوزى جەتەتىن سونداي اياۋلى سوزدەر ايتۋعا ءوزىن زورلاي الدى؛ ءبىراق بولماشى كولەڭكە قىزدىڭ روبەردىڭ ماحابباتىنا دەگەن جارقىن سەنىمىنە قاياۋ تۇسىرە المادى — ويتكەنى قىز ونى وزىندەي باعالادى. روزا كەيدە:
— سەن بۇگىن ءبىر ءتۇرلى شارشاۋ ءارى جابىرقاۋسىڭ. سەن تىم كوپ جۇمىس ىستەيسىڭ، — دەپ ايتىپ قويادى.
روبەردىڭ وزىنە كوڭىلى قالۋى مۇمكىن ەكەنى ونىڭ ويىنا دا كەلمەدى. ويتكەنى ول ريەۆوليۋلەر وتباسىنا كەدەيشىلىك پەن ابىرويسىزدىق الىپ كەلگەن اپاتقا قاراماستان، بۇعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن كورسەتتى؛ ول ءوزىنىڭ ادۋىن شەشەسىمەن كۇرەسكە توتەپ بەردى. روزا ونىڭ ماحابباتىنا كۇماندانا الا ما؟
قىز بۇنى ارالشىقتا وركەسترگە ارنالعان شۇڭقىردىڭ ارتىندا تۇرعان وزدەرىنىڭ سۇيىكتى ۇزىنشا ورىندىقتارىنا ەلىكتىرىپ اكەلدى. ەگەر ۇزىنشا الدەكىمدەر وتىرسا، بۇلار ەكى ورىندىق الادى. روزا از سويلەدى — ول دامىلداۋ ساتىنە جانە سۇيىكتىسىمەن قاۋىشقانىنا مارقايىپ وتىردى. توعاندا ۇيرەكتەر مەن ۇلكەن التىن ءتۇستى تۇقى بالىقتار الدەبىر بالاقان ولارعا تاستاعان نان تۇيىرشىكتەرىن تۇرتكىلەپ جەپ جاتتى. روزا بۇل جەردە راقاتتانا دەم الدى. روبەر پاتەر ىزدەپ تابۋ كەرەك، جيھاز ساتىپ العان جون دەپ ايتقان كەزدە ول ءارى-سارى جاۋاپ قاتىپ وتىردى. تاماشا. ونىڭ قولىنان كەلەتىننىڭ ءبارى تاماشا. روزا وزدەرى بىرگە تۇراتىن جانە ول مۇنى قۇشاعىنا الىپ جاتاتىن الگى ۇيقى بولمەسىنە كۇنى بۇرىن ءسۇيسىندى. قىز وزگە ەشتەڭەنى ويلاپ جاتپادى. ول اياۋلىسىنىڭ توسىنە سۇيەنىپ ءتاتتى دامىلدايتىن ۇياسىن قيالىمەن تۇرعىزىپ وتىردى. ءوزى ەندى جۇمىس ىستەمەيدى. روبەر بۇعان شاردوننان ءقازىر-اق كەتۋدى ۇسىندى، ءبىراق قىز ازىرگە ونىڭ ەسىمىن المايىنشا، مۇنىڭ قاراجاتىنا كۇن كورگىسى كەلمەيتىنىن مالىمدەپ، كەلىسە قويمادى.
ەگەر روبەر وتە تابانداپ تۇرىپ السا، بۇل، ارينە، كونەر مە ەدى، ءبىراق ول مۇنىڭ ۋاجدەرىنە جىلدام كەلىسە كەتتى جانە ءتىپتى ءوزى روزا جالاقىسىنان ايىرىلىپ قالماسىن دەپ ىشتەي قورىقتى. وزىندە الدەبىر استىرتىن ويلار بار-اۋ؟ شەگىنىپ كەتۋگە، قابىلدانعان شەشىمنەن باس تارتۋعا ءالى دە كەش ەمەس دەپ ويلادى ما ەكەن؟ ءوزىنىڭ يىعىنا سەنىممەن اسىلعان قىزدىڭ باسى بۇعان سونداي اۋىر كورىندى. شاڭ تۇتقان، نۇرىنان ايىرىلعان شاشتار جىگىتتىڭ بەتىنىڭ قىتىعىن كەلتىردى. جوق، بۇل تىپتەن قيالداۋعا، ويلاۋعا تۇرمايتىن نارسە عوي!
— كانە، كەتتىك، — دەدى جىگىت، — سوڭعى ترامۆايعا دەيىن ءبىر ساعات قانا قالدى...
ولار ءسۇتحاناعا كىرىپ، وزدەرىنە ەكى-ەكىدەن جۇمىرتقا جانە ءبىر-بىر شىنىاياقتان شوكولاد الدى. روزا ءوزىنىڭ نە ءىشىپ وتىرعانىن ەلەمەدى. روبەردى سۇمدىق تىتىركەندىرگەن ۇنامسىز ۇساق-تۇيەكتەر: سالاق جۋىلعان شىنىاياق، ۇستەلشەنى سۇرتكەن تۇزدى شۇبەرەكتىڭ ىزدەرى، ۇستاعاننىڭ تۇبىنەن جۇعىپ قالعان ىلعال شەڭبەرلەر قىزدى ەشقانداي دا تىكسىندىرمەدى. قىز ادامداردا اقشا جوق كەزدە ولار ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بەيشارا جاعدايدى ءوز سۇيىسپەنشىلىگىمەن ىسىرىپ تاستادى. كەشكە ءبىر رەتىندە روبەر وعان:
— سەنى بىلمەيتىن جان سەن قالاداعى ەڭ تاڭداۋلى ۇيلەردىڭ بىرىندە تۇردى دەگەنگە، ءسىرا، سەنبەس. نەبارى ەكى ايدىڭ ىشىندە سەن ءسان-سالتاناتتان، اسىل تاس اشەكەيلەردەن تىپتەن شىعىپ قالىپسىڭ، — دەدى.
— ءسان-سالتاناتتان؟
روزا وعان شارشاۋ بەتىن بۇردى. بۇل قىزدىڭ مۇرنىنىڭ جەلبەزەكتەرىندەگى قارا نۇكتەلەردى جانە سۇيرىك موينىن كەرنەگەن بۇلشىق ەتتەرىن بايقادى.
— ومىردە ءبىر-اق اسىل بار...
روبەر مۇنىڭ "ءبىزدىڭ ماحابباتىمىز..."، — دەپ ايتقىسى كەلگەنىن ءتۇسىندى، سوندا جىگىت ءوزىنىڭ ۇلكەن الاقانىن تىرناقتارى سىنعان نازىك قولدىڭ ۇستىنە سالدى. "مەيلى، بۇل بىلمەي-اق قويسىن... مەيلى، ەشقاشان اڭعارماي — اق قويسىن". ءوزى مۇنى ءومىر بويى الداۋمەن الدارقاتاتىن بولادى. مىنا كور سوقىر قىزدى الداۋ تىپتەن قيىن ەمەس.
ول مۇنى ايالدامادا لەونيانعا باراتىن ترامۆاي كۇتىپ تۇرعان بۋلۆارعا دەيىن شىعارىپ سالدى.
— بۇرسىگۇنى سەنبى، — دەدى روزا. — سەن بىزگە لەونيانعا كەل، تۇنەۋگە قالاسىڭ. بۇكىل كەش، ءتىپتى تۇتاس ءتۇن ءبىزدىڭ ەنشىمىزدە بولادى. باقتا ءتىپتى تاڭ اتقانشا وتىرۋعا بولادى. سونداي جىلى، سونداي تىنىش، ءۇپ ەتكەن جەل سوقپايدى.
روبەر ءوزىن ماتاپ جاتقان شىنجىرعا تاعى ءبىر ورام قوسىلادى دەپ ويلادى. سەنبى كۇنى ول لەونيانعا روزانىڭ كۇيەۋ جىگىتى رەتىندە كەلەدى، ونى جالپى جۇرتقا ايگىلەيدى.
روزا ترامۆايدىڭ تابالدىرىعىنا ءمىندى. شام جارىعى سالىق باسقارماسىنىڭ حابارلاندىرۋىنا ءتۇسىپ تۇردى. روبەر قولىن بۇلعادى، ال روزا العاشقى بۇرىلىسقا دەيىن ءوزىنىڭ كۇيەۋ جىگىتىنە قاراپ بارا جاتتى. سونان سوڭ ول ۆاگوندى بويلاپ، ۇزىنشا ورىندىققا جايلاستى دا قۋانىشتى قيالعا بەرىلدى.
ول جۇمۋلى كوزىمەن-اق القاپ پەن دەريەۆنيا جاقىن قالعانىن سەزىپ وتىردى. قالانىڭ قاپىرىعىنا ءىنجىر اعاشتارى مەن مال قورالاردىڭ ءيىسى قوسىلدى. بۇل بارعان سايىن دەريەۆنيانىڭ تىنىشتىعى مەن سالقىنىنا بويلاي تۇسكەن كەزدە روبەر كۇنى بويى قىزعان تاس قابىرعالاردى جاناي قاپىرىق قالانىڭ ورتالىعىنا قاراي ءىلبىپ بەتتەدى. باقتا گۇلدەپ تۇرعان جوكەلەردىڭ كۇشتى حوش ءيىسى كەيدە كوشەدە اڭقىپ كەتەدى. ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرى ايقارا اشىلعان جانە وسىناۋ قارايعان تورت بۇرىش كوزدەردەن ادامداردىڭ تۇرلەرى ەمىس-ەمىس بۇلدىرايدى.
الايدا، اناسى مۇنىڭ روزاعا ۇيلەنۋ ويىنا كوندىككەن سياقتى، سوندىقتان ەندى ەشقانداي قارسىلىق بىلدىرمەي ءجۇردى. روبەر تەك ونىڭ توي كۇنىن سوزا بەرەتىنىن عانا اڭعاردى. ونىڭ ۇستىنە مۇنى بۇل تاعىلىمداما الدىندا وتكىزۋى ءتيىس كونكۋرستىق ەمتيحاندارعا بايلانىستى روزا دا اسىقتىرمادى... باسقىشپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ ول وزىنەڭ زىميان ويلاردى الاستاۋعا تىرىستى. جوق، روزا مۇنىڭ ايەلى بولادى. مۇنىڭ كوز الدىنا ونىڭ بۇرىنعى بەينەسى — بۇل بىلتىر ساۋىق كەشتەردە بي بيلەگەن كورىكتى قىزدىڭ كەلبەتى قايتادان تۇرا قالدى دا تالدىرماش، شارشاۋ، ولپى-سولپى كيىنگەن، تىپتەن كۇتىمسىز ءارى اناسىنىڭ قاداعالاۋىنان تىس قالعان ساتۋشى قىز تۋرالى ەستەلىك بۇلدىراپ، كۇڭگىرت تارتىپ جۇرە بەردى.
ونىنشى تاراۋ
لەوني كوستادو بالاسى ويلاعانداي اشىق تەرەزە جانىندا ەمەس، ۇستىندە بۇقپا شام جانىپ تۇرعان جازۋ ۇستەلىنىڭ باسىندا وتىر ەدى. شىركەيلەرگە بايلانىستى بۇكىل تەرەزە مەن ەسىك جابىق بولاتىن. تۇنگى ۇستەلشەدە ەلىتەر ءيىس شىعارىپ، قاشانداعىداي، لاۆاندا بۇتاعى تۇردى. شاۋ تارتقان شەشەسى ۇلىنا كوز سالماستان، ءوزىنىڭ ماڭدايىن بۇعان سۇيۋگە توستى:
— مىنە، گۋرت كوشەسى بويىنشا جوندەۋگە ارنالعان سمەتانى قاراپ وتىرمىن.
ول ءوزىنىڭ كىرىس كەلتىرىپ تۇرعان ۇيلەرىن ىلعي ولار تۇرعان كوشەلەردىڭ اتىمەن اتايتىن؛ مىسالى: "جاقىندا مارتينيك بۋلۆارىندا جاڭا شاتىر جابۋ كەرەك بولادى. ال پاليۋدات جاعالاۋلىعىندا اعىن قۇبىردى اۋىستىرۋعا تۋرا كەلەدى" — دەيتىن.
— بايعۇس بالالارىم-اي، مۇلىكتى يەلەنۋگە قولدارىڭ ەندى جەتكەندە بيىلعى جىلى جولدارىڭ بولمايىن دەپ تۇر. ءسىرا، كۇندەلىكتى ءجۇرىس-تۇرىستارىڭا مەنەن ءالى اقشا سۇرارسىڭدار. ءيا...، — دەپ ويلانا قوستى. — مەن ولاردى قايدان الماقپىن، قانداي قوردان؟".
روبەر ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپادى. ءبىراق اپاسى ءوزىنىڭ ءسوزى مىنا جاسىق جاننىڭ كوكەيىنە دوپ قونعانىن اڭعاردى. اناسى مۇنىڭ قاپا بولىپ، تولقىپ تۇرعانىن سەزدى، ءبىراق ءوزىنىڭ قانداي امالدى ۇستانۋى كەرەكتىگىن باجايلاي قويمادى. ەڭ دۇرىسى ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالۋ بولار. سولايى سولاي-اۋ، ءبىراق كۇن وتكەن سايىن ۇلى ماتالا بەرەدى عوي. دەگەنمەن، اپاسى توي كۇنى بەلگىلەنگەنشە تىكە شاپپاۋعا ۇيعاردى. الايدا، ول ءوزى دە اڭعارماستان، ءار سوزىمەن ۇلىنا ءتيىسىپ وتىردى. روبەر شام بۇركەنشىگىنىڭ استىنان تۇسكەن جارىق شەڭبەرىندە قويۋ كولەڭكە بولىپ اناسىنىڭ ەتجەڭدى ءمۇسىنى، جازۋ ۇستەلىنىڭ بۇرىشى مەن كەرتىك ورىن تاق ارقالىعى قالاي سۇلبالاناتىنىنا قاراپ تۇردى. مىنە، سول كەزدە وسى ءۇنسىز ادامنىڭ جۇرەگى سايراپ قويا بەردى جانە ونى وسى مينۋتتا قالادان ءتورت شاقىرىم جەردە كەتىپ بارا جاتىپ، كوزدەرىن جۇمىپ، ءجۇزىن ارشانىڭ جانە قاراعاي قارا مايىنىڭ ءيىسىن اكەلگەن العاشقى سامال جەلگە توسقان الدەبىر نازىك جانعا ەلىكتىرىپ اكەتكەن ەدى.
ترامۆاي توقتادى. روزا كوندۋكتورعا:
— Cay بولىڭىز، ەرتەڭگە دەيىن، — دەپ شىقتى.
ول بولسا:
— جوق، ەرتەڭ مەن جۇمىس ىستەمەيمىن. جۇمىسقا شىعۋ مەنىڭ سەرىگىمنىڭ كەزەگى، — دەپ جاتتى.
كوندۋكتور بالا كۇنىندە، ءسىرا، قاتپا، شىر جۇقپاعان بالاقان بولسا كەرەك، ءقازىر دە ونىڭ قولىندا قالىڭ نەكە ساقيناسى تۇرعانىمەن ءالى اۋرۋشاڭ كەيىپتە كورىنەدى. روزا وعان قايىرلى ءتۇن تىلەپ، قاراڭعى باقتىڭ قورشاۋىن جاناي ءجۇرىپ كەتتى. مۇنىڭ شارباقتان اسىپ، شىرماۋىقپەن شىرماتىلعان بۇتاقتاردى قولىمەن سيپاعىسى كەلدى. ادامداردان گورى ولار مۇنىڭ ماحابباتىنا قانىق، دۇرىسى — مۇنىڭ جانىنا جاقىن، مۇنىڭ قۋانىشتارىنىڭ سىرلى الەمىنە جاناسىمدى، مۇنى وزدەرىنىڭ جاپىراقتارىنىڭ سىبدىرىنا بولەيدى. ولار روزا ريەۆوليۋدىڭ كەدەي ەكەنىن، ناشار كيىنگەنىن، تاڭ اتپاي تۇراتىندىقتان شاشىن كۇتۋگە مۇرشاسى بولا بەرمەيتىنىن، ءتىپتى جاقسىلاپ جۋىنا دا المايتىنىن، شىراقتىڭ جارىعىمەن اسىعىس-ۇسىگىس كيىنەتىنىن، بۇعان ەشكىم دە قۇمىرامەن جىلى سۋ اكەلىپ قۇيمايتىنىن تىپتەن بىلمەيدى دە. اعاشتار تارامىس ساتۋشى بويجەتكەنگە ءبىر كەزدەرى جاس ءوسپىرىم بالاۋسا قىز شوق-شوق گۇلكەستەلى اقشىل جازعى كويلەكپەن جاندارىنان وتەتىن كەزىندەگىدەي، ۇستىنە سول جاسىل توگىپ تۇردى.
قاشانداعىداي بۇل ءۇشىن اسحانادا دايىن ەدى ءارى قاشانداعىداي روزانى كۇتىپ بولمەنىڭ تۇكپىر بۇرىشىندا ءىنىسى وتىردى. الايدا، ول مۇنى سۇيۋگە كەلمەدى. بۇنىڭ ءوزى باردى جانە ونىڭ باسىنان سيپادى.
— ساعان شاشىڭدى الاتىن بولىپتى، — دەدى بۇل.
قاۋپيعان شاشىنان دەنيدىڭ ۇلكەن باسى ودان سايىن قاۋعاداي كورىندى. اپايىنا ادەمى دە دوڭگەلەك ۇكى كوزدەرىمەن تەسىلە قاراعان ول:
— روبەردە ءبارى ويداعىداي ما؟ — دەپ سۇرادى.
— ويداعىداي، — دەپ جاۋاپ قاتتى بۇل — بىلەسىڭ بە، ول سەنبىدە بىزگە كەلەدى جانە تۇنەۋگە قالادى.
دەني قوناقتى قايدا جايلاستىراتىنىن سۇرادى.
— جاسىل بولمەدە.
— بولمايدى؟ وندا توبەدەن اعىپ تۇر.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، اۋا رايى تاماشا.
— ال ەگەر نوسەر بولسا شە؟.. دۇرىسى — قالامپىر گۇلدى بولمە.
— نەسى بار، وندا دا بولادى.
روزا قيالىندا وزدەرىنىڭ وسى ەسكى ۇيىندە روبەرگە ىلعي جاسىل بولمەنى بولەتىن. ءبىراق بۇل ايتقانعا كونىپ، ونىڭ بەينەسىن قىزىل جانە قىزعىلت قالامپىر گۇلدەرىنىڭ شوعى سالىنعان ماتامەن كومكەرىلگەن الدەقايدا تار بولمەگە جايلاستىردى. دەني اپايىن ۇيقى الدىندا باقتا سەيىلدەپ قايتۋعا شاقىردى. مۇنىڭ ءوزىنىڭ دە جاس باكەنە تالدار جۇلدىزدى اسپاندى كولەگەيلەمەگەن ساياجولمەن ءجۇرىپ قايتقىسى-اق كەلگەن، ءبىراق ول شارشاعاننان ارەڭ اياق باسىپ تۇر ەدى جانە كەشكى ءمىناجاتتىڭ جارتىسىنا كەلگەندە ءوزىن ۇيقى قىساتىنىن، ءسويتىپ بىردەن قارا تۇنەككە كۇمپ بەرەرىن ءبىلدى.
جيۋلەننىڭ بولمەسىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ بۇل اناسىنىڭ داۋسىن ەستىدى:
— روزا، بۇل سەنبىسىڭ؟ كىرمە: جيۋلەن شەشىنىپ جاتىر. سەندە قانداي جاڭالىقتار بار؟
— ەشقانداي. تەك روبەر سەنبى كۇنى كەلمەك.
— روبەر؟ ماسقارا... ناق سەنبى كۇنى كەشكە بىزدە ءبىر توتەن جاڭالىق بولماقشى ەدى... ءيا-يا، ۇلكەن جاڭالىق، ريەۆوليۋ حانىم بالاشا سۇيرەڭدەدى. قارا دا تۇر، كورەسىڭ.
شەشەسى ەركە قىزدىڭ جىڭىشكە داۋسىمەن سويلەگەنىن روزانىڭ سۋ قانى سۇيمەيتىن. شەشىنىپ جاتىپ قىزى: "بايعۇس، اناشىم! قالاي شوگىپ كەتتى!" — دەپ ويلادى.
دەني ءوزىنىڭ كوڭىلىندە تۇنىپ قالعان كورگىسىز تۇنەك سياقتى قويۋ قاراڭعىلىقتا كولەڭكەلى ساياجولمەن جالعىز كەزدى.
تىنىشتىقتا جەگى قۇرتتىڭ سارتىلى قاتتى ەستىلەدى. بۇكىل پلانەتا بىتكەننىڭ ىشىندە تەك جەر بەتىندە عانا ولاردىڭ شىرىلداعان داۋسى شىعىپ جاتتى. دەني: "ون جىلدان كەيىن، جيىرما جىلدان سوڭ مەن وسى كەشتى جانە ءوزىمنىڭ قازىرگى جان ازابىمدى ەسىمە الاتىن بولامىن"، — دەپ ويلادى. ول جالعىز ەدى جانە تەك باك ساياجولىندا نەمەسە كوگالدا عانا ەمەس، سانسىز الەم جىبىرلاپ جاتقان شەتسىز-شەكسىز كەڭىستىكتە تىپتەن جالعىز ەدى. ارعى كۇنى وسى ساعاتتا مۇندا روبەر بولادى... كەنەت دەني گۇلدەپ تۇرعان جوكەلەر ءيىسىن سەزىنىپ سالا بەردى — سەنبىلىك كەشتە مىنا حوش ءيىستى مىنە وسىلاي كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىق تا سىمىرەدى. جانە بۇل ولاردىڭ ىڭكار سىبىرلاسقانى كەشكى تىنىشتىقتى قالاي بۇزاتىنىن كوزىنە ەلەستەتتى. توسىننان بۇنىڭ توبەسىنەن جاپىراقتار سىبدىرلاپ قويا بەردى، الدا وزدەرىنىڭ قالقاسىمەن عاشىقتاردى جاسىرىپ تۇرعان جاپىراقتار ىنتىققان تەبىرەنىستى كۇنى بۇرىن سەزەتىن سياقتى.
"سەنبىدە نوسەر بولاتىن شىعار"، — دەپ ويلادى دەني ءارى سول ساتتە-اق دىمقىل جەردىڭ جانە ۇزاق جاڭبىردان اۋىر تارتقان بۇتاقتاردىڭ ءيىسىن سەزىندى. ءبىر عاجابى جازدىڭ جىلى جاڭبىرىنىڭ العاشقى ءىرى تامشىلارى ارعى كۇنى روزا مەن روبەردىڭ شاشتارىنا تيەتىنى سياقتى، ءتىپتى مۇنىڭ ماڭدايىنا تامىپ كەتتى. بۇل وسى ءتۇندى مۇنىڭ وزىنە قاتىسى جوقتاي تەك بوگدەلەردىڭ سەزىنۋى ارقىلى عانا قابىلدادى.
ول ۇيگە قاراي كەرى بۇرىلدى دا وسىنداي ءتۇنى پەر كوستادو نە سەزىنەر ەدى دەگەندى ويلاپ كەلە جاتتى. مىنە، ول، كەرىسىنشە، ادامداردى تەك تابيعات ارقىلى عانا قابىلدايدى جانە ۇنەمى ونىڭ جاسامپازدىعىنا بويلاپ جۇرەدى، ال ادامدار، بارشا جان، ول ءۇشىن بەينە بوتەن ءارى الىس تىرشىلىك يەسى سياقتى. عالامنىڭ ونى باۋراپ اكەتەتىنى سونشالىق، پەر ەش ۋاقىتتا ءوزى تۋرالى دا، باسقالار جايلى دا، ءتىپتى قۇداي جونىندە دە عالامنان بولە-جارىپ ويلاي المايدى... ولەڭدەرىندە ول بۇنى قالاي جازعان ەدى؟.. ول روزانى وبەكتەگەن كەزدە ارناعان ولەڭدەرى ءبىر ءتۇرلى سونداي قىزىق. دەنيدىڭ ەسىندە تەك العاشقى ەكى شۋماعى عانا قالىپتى، بۇل ولاردى كۇبىرلەي جونەلدى:
ال پەر روزانى ءالى سۇيە مە؟ ونى ىنىسىنەن قىزعانباي ما؟ ونىڭ بۇكىل ىنتىزارلىعى زاتتىق الەمنىڭ جۇتىنعان جاسامپازدىعىنا ءسىڭىپ جوق بولىپ كەتكەندەي... "ال مەن ولاي قابىلدامايمىن، — دەپ ويلادى دەني. — جەر، ءشوپ، اعاش دەگەن نە؟ ونىڭ ءبارى كور سوقىر، تاس كەرەڭ، ەشتەڭەنى دە سەزىنبەيدى!"
اۋىزعى بولمەدە ۇستەلدە بۇل ءۇشىن قالدىرىلعان شىراق جانىپ تۇردى. ول ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدى، مۇنىڭ روبەر قوناتىن قالامپىر گۇلدى بولمەنى كورگىسى كەلدى. ونى ءتىپتى سوناۋ ەكىنشى يمپەريا زامانىندا ءومىر سۇرگەن نەمەرە اعاسىنىڭ اتىمەن "ديەۆيز اعايدىڭ بولمەسى" دەپ تە اتايتىن-دى. بۇل بىردەڭەگە ارنايى ارنالماعان بولمە ەدى، بالالار مۇندا تىعىلىسپاق ويناعاندا بۇكىل ۇيدەن تاسا قۋىستاردى ىزدەپ جۇگىرىپ كەتكەن كەزدە عانا باس سۇعاتىن.
دەني شىراقتى ساندىقشانىڭ ۇستىنە قويدى. بولمەدەگى بۇكىل جيھاز جاڭعىرتۋ زامانىنان ساقتالىپ قالعان. تاس وشاقتا اينەك قالپاقتاردىڭ استىندا تۇرعان قۇمىرالارعا ەكى جاعىنان جانە اركەلكى سۋرەتتەر سالىنعانى ەسىنە ءتۇستى: الدىڭعى بەتىندەگى سۋرەتتە عاشىق باقتاشى جىگىت پەن قىز ايمالاسقان، ال ەكىنشى بەتىندە ەكى پەرىشتە قاسيەتتى سىيلار تارتىلعان ىدىستىڭ الدىندا تىزەلەرىن بۇگىپ، تاعزىم ەتكەن؛ ءسويتىپ بۇل قۇمىرالار قوناقجايعا دا، شىركەۋ تۇعىرىنا دا ءار بەرە الار ەدى. دەني بالا كەزىندە بىردە شولجاڭداپ ءجۇرىپ تەرەزە استىنىڭ شىتىناعان جاقتاۋىن ىرعاعانىن ەسىنە الدى. قاقپاقتاردى يتەرىپ، بۇل جازعى ءتۇننىڭ سالقىن تامىلجىعان تۇڭعيىعىنا تەرەزەنى ايقارا اشتى جانە جاقتاۋدى تۇرتكىلەپ كورىپ، ونىڭ جيەگى شىنىندا دا سولقىلداپ تۇرعانىنا كوز جەتكىزدى. بۇل سەنىمسىز جيەك تاقتاشانى جۇلىپ الماققا بار كۇشىن سالىپ تارتقىلاپ، بوسقا اۋرەلەنىپ كوردى. ويتكەنى روبەر وسى جاقتاۋشاعا سۇيەنۋى مۇمكىن عوي. روبەر... سونداي بويشاڭ سۇيكىمدى ءارى تىعىرشىقتاي دەنەلى بولا تۇرا، ءبارىبىر ءداۋپىرىم كورىنبەيدى، ويتكەنى ونىڭ ءوڭى ىنجىقتاۋ جانە قيمىلى قوپالداۋ. وسىنداي كوڭىل قۇلازىتار سايكەسسىزدىك قالاي روزانىڭ جىنىنا تيمەيدى ەكەن؟ روبەر ءوزىنىڭ الەۋەتتى قولدارىن مىنا شىتىناپ تۇرعان جاقتاۋعا تىرەپ، بۇكىل دەنەسىمەن اسىلىپ باققا قارايتىنىن جانە كەنەت ەكىنشى قاباتتان تومەن ۇشىپ تۇسەتىنىن دەني ءوزىنىڭ كوز الدىنا كەلتىردى. قيالىندا پايدا بولعان كورىنىستى قۋىپ تاستاپ، دەني تەرەزەنى جاپتى.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
سەنبىدە روزا، روبەر جانە دەني ءبارى بىرگە كەشكى ساعات التىدا لەونيانعا ءجۇرىپ كەتتى. دەني بۇكىل جول بويى ترامۆايدىڭ الدىڭعى الاڭقايىندا تۇرەگەپ تۇردى. روزا ءوزىن شارشاڭقى سەزىندى، سوندىقتان ۆاگوندا كۇيەۋ جىگىتىمەن وتىردى. قىز روبەرگە كوز سالعان دا جوق، وعان جانىندا ونىڭ وتىرعانىن سەزىنۋ جەتكىلىكتى ەدى، مۇنىڭ جالاڭاش قولى جىگىتتىڭ پيدجاگىنىڭ جۇمساق ماتاسىنا جاناسىپ جاتتى. بۇلار ەكى كۇندى بىرگە وتكىزەدى، ايىرىلماي بىرگە بولادى. ەكى كۇن! تىپتەن عاجايىپ باقىت!.. جانە، دەگەنمەن، وسى ءبىر جارقىن ساعاتتاردى مۇنى مەن روبەردى الدا كۇتىپ تۇرعان ايىرىلماس جاقىندىقتىڭ عاجاپ كۇندەرىمەن جانە تاماشا تۇندەرىمەن سالىستىرۋعا كەلە مە. ءومىر تاماشا! روبەر ءۇنسىز. روزەتتا ونىڭ نە ويلاپ وتىرعانىنا ەنۋ وڭاي ەمەستىگىن بىلەدى... ءبىراق مۇنىڭ الدىندا ءالى ۋاقىت كوپ، بۇل ولاردى ايتپاي-اق اڭداۋدى مەڭگەرىپ الادى.
ۆاگون ۆەلوسيپەدشىلەردى — ادەتتەگى سەنبىلىك ساياحاتشىلاردى باسىپ وزدى، قوڭىرلاۋلاردىڭ دىرىلدەگەن سىڭعىرى مەن جاستاردىڭ كۇلكىسى ەستىلدى. شابىلعان شالعىندا سيىرلار امان قالعان ءشوپ شوعىن ىزدەپ جايىلىپ ءجۇر. الاسا مال قورالاردىڭ اشىق-شاشىق ەسىكتەرىنەن قويۋ دا وتكىر ءيىس موڭكيدى.
"بۇل اقىرعى قادام، — دەپ ويلادى روبەر. ەندى ولاردىڭ كورشىلەرىنىڭ دە، قىزمەتشىلەرىنىڭ دە ءبارى مەنى كۇيەۋ جىگىت دەپ ەسەپتەيتىن بولادى... نەسى بار، ءتىپتى جاقسى... وسىلاي شەشتىك ەكەن، بولسا بولسىن. Kەpi شەگىنۋگە كەش". ول سالماقتى ەدى جانە قالىڭدىعىن قانداي باقىتقا كەنەلتەرىن ءبىلىپ، وزىنە-وزى ريزا.
دەني ارتىنا موينىن بۇرمادى جانە ۆاگوندا قاتار وتىرعان اپايى مەن ونىڭ كۇيەۋ جىگىتىنە قارامادى. ترامۆاي جىلدامىراق جۇرگەن كەزدە بۇل باسىن شالقايتىپ، كوزدەرىن جۇمدى، بەتىن سالقىن جەلگە توستى. ونىڭ قيالىنا كۇڭگىرت ءارى ايتارلىقتاي لايىقسىز كورىنىستەر كەلدى جانە بۇل ولاردى قۋۋعا تىرىستى. وقاسى جوق، مەنىڭ نە ويلاپ تۇرعانىمدى ەشكىم ەش ۋاقىتتا بىلمەيدى دەپ جۇباتتى ءوزىن. ال باسقالاردا قالاي؟ ولار دا جاسىرىن ويلارىنىڭ تۇتاس ءبىر الەمىن ىشىنە بۇگىپ جۇرە بەرەدى جانە ولار تۋرالى ءتىس جارماۋعا تىرىسادى ەمەس پە؟ قالايشا ادامداردىڭ بارىندە ولاردىڭ اشىق ايتىپ جۇرگەنى مەن وزدەرى جاسىرىن ۇستايتىندارىنىڭ اراسىندا الشاقتىق بار؟ جانە وسىلاي اركىمنىڭ كوڭىل تۇكپىرىندە قانداي نيەت جاتقانى ءبىر جاراتقان يەمىزگە عانا ءمالىم. "جامان ويلاردى وزىڭنەن الاستا" دەگەن ءسوزدىڭ ۇعىمى نە؟ قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا سىرتقا بىلدىرە المايتىن، ىشىڭە بۇككەن ويدى قاپەردەن شىعارۋ ما... كەنەت ول روزانىڭ داۋسىن ەستىدى:
— دەني، روبەردىڭ ساكۆوياج سومكەسىن الشى.
ترامۆاي ەلدى مەكەن جولى باستالاتىن قيىلىسقا توقتادى جانە شەگىرتكەلەردىڭ ءشوپ اراسىندا قالاي جانىن سالا قىرشىلداتىپ جاتقانى ءارى گۇلدەپ تۇرعان جوكە توڭىرەگىندە ارالاردىڭ قوجىلداي گۋلەپ جاتقانى ەستىلىپ سالا بەردى.
روزا كيىم اۋىستىرۋعا كەتتى، ال دەني روبەردى ديەۆيز اعايدىڭ بولمەسىنە ەرتىپ كىردى.
— تەرەزەلەرى تەرىستىككە قارايدى، سوندىقتان ساعان ىستىق بولا قويمايدى. تەك بايقا، كەشكە جارىقتى جاقپاي شەشىن، ايتپەسە شىركەيلەر قاپتاپ كەتەدى.
دەني بولمەدەن شىقتى، سونان سوڭ ەسىكتى ءسال اشىپ:
— ابايلا، تەرەزە جاقتاۋىنا تىم سۇيەنە بەرمە، ول ارەڭ تۇر. بۇكىل ءۇيدىڭ توزىعى جەتكەن! قاۋساپ تۇرعان ەسكى! — دەدى.
— اكەلەرىڭىز مۇنى كۇتىپ ۇستاعان شىعار، جوندەگەن بولار دەپ ويلاعان ەدىم.
— ءيا، ايتۋعا... ۇنەمى ۇساق-تۇيەك جوندەۋ جاسالاتىن، ال اسا قىمباتقا تۇسكەن جوندەۋ ەسىمدە جوق...
دەني ەشتەڭە ويلاماستان جاۋاپ بەرگەن ەدى، ءبىراق روبەر:
— "اسا قىمبات" دەپ نەنى ايتاسىڭ؟ — دەپ سۇراعان كەزدە بۇل وعان نازار اۋدارا قارادى:
— ەڭ الدىمەن — شاتىر. ساعان وسى بولمەنى بولدىك، ال اۋەلگىدە باسقاسىنا جايلاستىرماق بولعانبىز، ءبىراق ونىڭ توبەسىنەن اعادى. قاتتى جاڭبىردا بۇكىل شاتىر استىنا تەگەشتەر، لەگەندەر، كەسپەكتەر قويىپ جۇرگەنىمىز. شاتىر ون بويى شۇرق تەسىك، اعاشتارى شىرىگەن. مۇنداي ۇيگە جاڭا شاتىر جابۋ قانشا تۇراتىنىن بىلسەڭ؟.. ءبىز داۋىرلەپ تۇرعان ۋاقىتتىڭ وزىندە اكەمىز ونداي شىعىسقا بارا العان جوق — جىل سايىن قامداناتىن دا قوياتىن... ءبىراق ەندى بۇدان ءارى سوزۋعا بولمايدى.
— ەندى نە ىستەمەك ويلارىڭ بار؟
دەني كۇبىجىكتەپ بارىپ:
— شەشەمىز سەنەن كەڭەس سۇراماق سياقتى، — دەدى.
— مەن وعان اقىلشى بولا الماسپىن (روبەر كەنەت نىق، سەنىمدى ۇنمەن سويلەپ كەتتى). بۇنىڭ ماعان قاتىسى جوق. ءبىزدىڭ وزىمىزدە دە ۇيلەردىڭ اۋرەسى جەتىپ ارتىلادى!..
— جارايدى، — دەدى دەني دەمىن شىعارا. لەونياندى ساتۋعا تۋرا كەلەر. سۋ تەگىنگە، ارينە. تەك شەشەمىزگە ايتپا، روزاعا دا. بۇل ولار ءۇشىن اۋىر سوققى... ولاردىڭ باسى تولعان قايداعى ءبىر قيالي ارماندار. ەكەۋى دە: روبەر كەلەدى دە ءبارىن ءوز قولىنا الادى دەپ ويلاپ ءجۇر...
— مىنە، قالاي؟ ولارمەن ءوزىم سويلەسەمىن، — دەدى روبەر قاساڭ عانا. — اشىعىن ايتىپ، ءتۇسىنىسىپ الۋ قاجەت (ونىڭ داۋىس ەكپىنى مەن ءۇنى كەنەت ءدال شەشەسىنەن اۋماي شىعا كەلدى). ەشقانداي دا تۇسىنبەستىككە جول بەرە المايمىن.
— روبەر، سەن وسىنداسىڭ با؟
روزا كىرىپ كەلدى. ول ۇستىنە ءبىر تەگىس تىگىلگەن، تەرەڭ ويىعى بار ءارى شولاق جەڭ اق كويلەك كيىپ الىپتى. جاڭا عانا بۋلاۋدان شىققان بولۋى ءتيىس. ودان سەرگەكتىك سەزىلىپ، ءيىسسۋ اڭقيدى. مىنە، ەندى بەتىنىڭ الپەتى ايشىقتانا، تامىرلارى بىلەۋلەنە تۇسكەنىنە، قىلدىرىقتاي موينىنا قاراماستان، ول بۇرىنعى سۇيكىمدى روزانىڭ ءوزى ەدى... روبەر ونى قۇشاقتاپ، شاشتارىنىڭ ءيىسىن جايلاپ جۇتا، قاۋسىرىپ الدى. قىز اشۋلانا قويمادى، تەك ءساندى تىگىلگەن كويلەگى ۋماجدالىپ قالماس پا ەكەن دەپ قورىقتى. شامالى ىعىسىپ، ول روبەردىڭ بۇجىر بەتىن، ەدىرەي مۇرتىن، سۇلۋ بەدەرلى ەرىندەرىن الاقانىمەن ايالاي سيپاپ ءوتتى؛ جىگىت قىزدىڭ قولى اۋزىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە كىدىرتىپ، ونىڭ ساۋساقتارىنىڭ ۇشىن ابايلاپ تىستەلەدى. كەنەت قۇمىققان دىبىس شىقتى دا الدەبىر اۋىر نارسە راۋشان بۇتاعىنىڭ اراسىنا گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. روزا شىڭعىرىپ جىبەردى.
— تەرەزەنىڭ استىڭعى جاقتاۋى قۇلاپ كەتتى، — دەدى دەني. — مەن ءسال بولماعاندا ونىمەن بىرگە ۇشىپ تۇسە جازدادىم.
روزا روبەردىڭ قولىن قىسا بەردى.
— قانداي سۇمدىق! بۇگىن كەشكە كەنەت، جانىم، سەن وسى جاقتاۋعا سۇيەنگەنىڭدە!
قۋارىپ كەتكەن دەني ولارعا تەسىلە قارادى.
— مىنە، قاراڭدار! مىنە، مەنىڭ سەندەرگە توسىن جاڭالىعىم!
ريەۆوليۋ حانىمنىڭ جانىندا سىمباتتى سموكينگ كوستيۋم كيگەن، تىعىرشىقتاي، ءوڭى قۋارىڭقى جانە وسى كەشكە ءوزىنىڭ كاتىسۋىمەن ۇلاعاتتى، سالتاناتتى سيپات بەرەتىنىن تولىق سەزىنگەن جيۋلەن تۇردى. ول كۇمپيگەن ءارى الدەقالاي كوزى جۇمىلعان تۇلعاسىمەن كىشىپەيىل جىميا قالىپتى.
— روبەر، ءسىز عاجايىپتى جاسادىڭىز، ناعىز عاجاپ! — دەپ قايتالاي بەردى ريەۆوليۋ حانىم زيالى قاۋىمدا سويلەيتىن داعدىسىمەن سوزدەرىن نازدانا سوزىپ.
— مەن وتباسىنىڭ باسشىسىمىن، ول مىندەتىمدى ۇمىتپايمىن، — دەپ مالىمدەدى جيۋلەن. — سەنى لەونياندا قابىلداۋ مەنىڭ پارىزىم. جانە مەن ءوزىمدى قولعا الدىم... ارينە، وسىنداي ەسسىزدىگىم ماعان قىمباتقا تۇسەر، ءبىراق نە ىستەرسىڭ...
شەشەسى ۇلىنىڭ روبەردى سوزگە تارتقان زيالى اڭگىمەسىنە ماساتتانۋدان بال-بۇل جايناپ، تىڭداپ وتىردى.
— بۇل ماۋسىمدا قانداي ات جارىستار بار؟ تاماشا، راس ەمەس پە؟ سىيلىقتى كىم الدى؟ ارينە. ەكىنشىدە وزا شاپقان كىم؟ اھ، قانداي، قىزىق! مەن ونى بىلتىر سەل بولماسا، ساتىپ الا جازداعان ەدىم. سەن ونى بىلگەن جوق پا ەدىڭ؟ ونىڭ سايگۇلىك تۇلپار ەكەنىن مەن بىردەن بىلگەنمىن... ونىڭ تەگىن بىلەسىڭ بە؟ ول ستەللانىڭ ەركەك قۇلىنى ستەللا ەسىڭدە مە؟
روبەر ءوزىنىڭ قالىڭدىعىنا كوز تاستادى. ءيا، ول ءالى بۇرىنعى روزەتتاعا، بۇل ساۋىق كەشتەردە ۆالس بيلەپ شىر اينالعان سول سىلقىمعا كەلەدى. شامپان شارابىنان ونىڭ ەكى بەتى قىزىل شىرايلانىپ كەتىپتى. مەنىڭ ارقامدا روزانىڭ كوزىندە باقىت وتى تۇتاندى دەپ ماساتتانا ويلادى روبەر. كەنەت دەني بارىنە ەستىرتە:
— اپا، نە بولعانىن بىلسەڭىز؟ ديەۆيز اعايدىڭ بولمەسىندە تەرەزەنىڭ استىڭعى جاقتاۋى قۇلاپ ءتۇستى، — دەپ مالىمدەگەنى.
ريەۆوليۋ حانىم مۇڭايا كۇرسىندى.
— مۇندا ءبارى اينالا قيراپ جاتىر. بۇل ءۇيدىڭ بىزگە ماشاقاتى جەتەرلىك! — دەدى ول روبەرگە كوز تاستاي.
بۇل ەشتەڭە جاۋاپ قاتپاستان، ءوزىنىڭ تارەلكەسىنە شۇقشيدى، ال ريەۆوليۋ حانىم ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى:
— ساتساق؟ بۇعان نە بەرەدى؟ جانە، قالاي دەگەندە دە، ءبىزدىڭ باسپانامىز وسى عوي. ونىڭ ۇستىنە، ءۇيدىڭ جانىندا ب ا ق تا، باقشا دا، قۇسحانا دا، مال قورا دا بار. ءسۇت ءۇشىن دە، وتىن ءۇشىن دە تولەۋدىڭ قاجەتى جوق. ال ەگەر ساتا قالساق، قايدا بارامىز، ايتىڭدارشى. ءبىز قالاي ءومىر سۇرمەكپىز؟
بۇل سۇراقتار روبەرگە ارنالعان ەدى. ءبىراق ول بەيجاي كەيىپ تانىتتى. شەشەسىنىڭ: "ابايلا. ەستىمەگەن، تۇسىنبەگەن كەيىپ كورسەت..." دەگەن اقىلى قۇلاعىندا قوڭىراۋلى ساعاتتىڭ سىڭعىرىندا سايراپ تۇردى.
تاماقتانۋدىڭ سوڭىنا قاراي ءبارى دە ءبىرشاما ىڭعايسىزدىقتى سەزىندى. اۋلادا قاراڭعى تۇسكەنىمەن، شامدار جاعىلا قويماعان-دى. ءسونىپ بارا جاتقان بۇكىل جارىق اق داستارقان مەن جيۋلەننىڭ كراحمال اق ومىراۋشاسىنا ءتۇسىپ تۇرعانداي ەدى. روزا ءوزىنىڭ باقىتىنا تونگەن قاتەر ەلەسىن سەزىنىپ، تىپىرشىپ كەتتى. ول روبەردى اۋىزعى بولمەگە الىپ شىعىپ، يىعىنا كونەتوزداۋ جامىلعىنى جاپتى.
— ولار كوفە ءىشىپ بولعانشا باققا بارايىق. تەزىرەك بارايىقشى! قانداي تىپ-تىنىش!.. مىنە، ناق وسىنداي كەشتى اڭساعان ەدىم.
روبەر ونىڭ جالاڭاش قولىنان الىپ، جايمەن قىستى. ول ىشىنەن: "ءبارىن دە ەلەمەۋ كەرەك. تەك وسى قول تۋرالى، بۇدان بىلاي مەنىكى بولاتىن مىنا عاجاپ ءتاندى عانا ويلاعان ءجون... ال وزدەرىنىڭ قىمباتتى لەونياندارىن ساتا بەرسىن، مەيلى. ءبىز بوردودا پاتەر جالدايمىز... ءيا، ءبىراق ول كەزدە مۇنىڭ تۋعاندارى ءۇشىن دە پاتەر جالداۋعا جانە ول ءۇشىن تولەۋگە تۋرا كەلدى عوي. مۇمكىن ءبارى مەنىڭ موينىما تۇسە قويماس؟ بۇلار سونشالىقتى كەدەي ەمەس قوي؟"
روزا اسىعا باستى، ول وسى كەش ءۇشىن كۇنى بۇرىن پايلاپ قويعان جوكەلەر استىنداعى اڭسار ورىندىققا ەرتەرەك جەتۋگە ۇمتىلدى. ونى تىرشىلىككە ەلىتكەن، توڭىرەك شالعىنىن تەربەلتكەن الدەبىر بەيمالىم كۇش كوتەرىپ اكەلە جاتتى، ەلىكتىرىپ بارا جاتتى. ساياجولدان ەكى كىرپى جۇگىرىپ ءوتتى.
— مۇندا، — دەدى روزا. — تەزىرەك ءجۇر!
گۇلدەپ تۇرعان جوكەلەردىڭ مول شوعىرى ولاردى قويۋلانا تۇسكەن ءتۇن قاراڭعىلىعىنىڭ قارا كولەڭكەسىمەن جاسىردى، مىنە وسى جەردە جىگىت كەۋدەسىنە جابىسقان قىز ءوز باقىتىن بۇكىل جان-تانىمەن سەزىندى. ءلاززاتتى مينۋتتار جىلجىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلمەسكە كەتىپ بارادى جانە بۇل ونى توقتاتا المايتىن ەدى. ءبىراق ءقازىر بۇنى باقىتىنىڭ باستاۋىندا عانا تۇرعانىن ويلاۋدىڭ ءوزى شاتتاندىردى. قاسيەتتى ءناردى قۇيىپ الۋعا جانە جانىپ تۇرعان وعان ەرىندەرىن تيگىزۋگە ءالى ەرتە، ءبىراق ماحاببات وزەنىنە بۇلار ماڭگى شومىلىپ جۇرەتىن بولادى. نەگە الاڭدايدى؟ قىمبات ساتتەر سونشالىقتى قىمبات باعالانبايدى دەپ ويلادى قىز، — ءبارى دە ءالى الدا. تىنىس العاندا كوتەرىلىپ-باسىلىپ تۇرعان جىگىت كەۋدەسىندە مۇنىڭ باسى جاي تاپتى. مىنا تولقىن قالاي ءتاتتى تەربەتەدى، سۇيىكتى ادامىڭا سەنگەن قانداي جاقسى! مەيلى ول مۇنىڭ باسىن كەۋدەسىندە تۇتاس ايلار، تۇتاس جىلدار، تۇتاس ماڭگىلىك ۇستاي بەرسىن، — وسى كەۋدەدە جۇرەك، ونىڭ جۇرەگى، ەڭ جانىڭداي، دۇنيەدەگى بارشا ادامنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقىن ادامنىڭ جۇرەگى قالاي سوعىپ تۇرعانى ەستىلەدى. جاقىندىعىنان ونىڭ قالاي تولقىپ وتىرعانىن بۇل سەزىندى. ءسۇيىس ىزدەپ تۇرعان كۇيەۋ جىگىتتىڭ باسى تولى ۇساق تا اياق استى ويلار، كۇدىك، ەسەپ قۇرۋ ەكەنىن بۇل قايدان ءبىلسىن. تەك ونىڭ الپامساداي الەۋەتتى دەنەسى عانا قىزدىڭ شاقىرۋىنا ءۇن قاتتى جانە بۇل ءتان بۇلقىنىسىن ىرىكپەدى، ءوزىنىڭ نيەتىن ءبىلدىردى، ءيتى قۇستى سەزىپ، شەپتى يىسكەگەنىن ءارى تۇياقتارىمەن ىلعال جەردى تىرمالاعانىن قاراماي-اق كورەتىن اڭشى سياقتى قۇشتارلىعىن ەركىنە جىبەردى.
ال ۇيدە بيليارد بولمەسىنىڭ باققا شىعاتىن ەسىگى جانىندا تۇرىپ ريەۆوليۋ حانىم جيۋلەنگە:
— ولار ءالى ورالا قويمايدى. ولاردى كۇتپە. سەن ءبىرىنشى جول ءۇشىن تىم كوپ وتىرىپ قالدىڭ. ارينە، كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىققا ءبارى كەشىرىمدى، ءبىراق ولار ساعان جاقسى سىي تارتا قويمايتىنىن مويىنداۋ كەرەك... ال سەن ولار ءۇشىن قانشاما كۇش جۇمسادىڭ... ويلاشى — قاشتى دا كەتتى، عاپۋلىققا ءبىر اۋىز ءسوز ايتسايشى! جاقسىلىقتى بىلمەيتىندەر!
— مەن ەشقانداي دا راحمەت تالاپ ەتپەيمىن. ءوزىمنىڭ قارىنداسىمنىڭ كۇيەۋ جىگىتىن قارسى الۋعا مىندەتتىمىن عوي، مىنە سوندىقتان توسەكتەن تۇردىم... ءوزىمدى مۇسىركەمەۋگە ۇيعاردىم... مۇنداي جاعدايلاردا ءوزىڭدى اياماۋ كەرەك، ءوزىڭنىڭ بايعۇس ءتان قابىعىڭدى ۇمىتقان ءجون... ارينە، بۇل مەن ءۇشىن قىمباتقا تۇسەدى... بۇگىن ءتۇن كىرپىك ىلمەي شىعاتىنىمدى الدىن الا ءبىلىپ تۇرمىن.
— مۇمكىن ءدارىڭدى ىشەرسىڭ؟
— بۇل ەندى ەستىگىم كەلمەيتىن نارسە. مەنىڭ باۋىرىم كوتەرمەيتىنىن بىلمەيسىز بە! باۋىرىم ەشقانداي دا ەسىرتكىنى كوتەرە المايدى. دەني، بۇل جەردە تەمەكى تارتپاۋدى سۇرايمىن، باققا شىقشى.
دەني ورنىنان ەرىنە تۇردى دا، ۆەرانداعا شىقتى، وندا ارى-بەرى ءجۇرىپ، توقىلعان ورىن تاققا وتىردى. جاقىن ماڭدا ءبىر جەردە قۇرباقا بىركەلكى ارالىقتا كەڭىستىككە بۇلبۇلدىڭ دىرىلىندەي انىق تىقىلداعان ءۇن تاستايدى. جارقاناتتار ءۇنسىز ۇشىپ ءوتتى. قۇرباقالار، جارقاناتتار، بۇلبۇلدار، جۇلدىزدار شاشىلعان اسپان جانە شەشەك اتقىپ جوكەلەر — مۇنىڭ ولاردا شارۋاسى قانشا؟ ەشتەڭە، بۇل الەمدە ەش نارسە مۇنىڭ جان كۇيزەلىسىن جەڭىلدەتە قويمايدى، مۇنىڭ ءشولىن باسا المايدى. اڭقاسى ابدەن كەۋىپ قالعان جانە جانى سونداي تورىعۋ. بۇل تىنىشتىققا شيرىعا قۇلاق ءتۇردى. جوق، ەشقانداي شۋ شالعىننىڭ مۇلگىگەن ىرعالىسىن بۇزعان جوق... بۇل نەگە ولىمنەن قورقادى؟.. جانە بۇل ءوزىنىڭ داعدىسىمەن قيالىندا كورىنىستى كوز الدىنا كەلتىردى: مىنە، بۇل توسەككە جاتادى، ۇيىقتاتاتىن ءدارى قورابىن اشادى... "جو-جوق! — دەپ زارەسى ۇشتى بۇنىڭ. — مەنىڭ ءومىر سۇرگىم كەلەدى، مەن نە بارى ون جەتى جاستامىن". بۇل ەڭكەيىپ ۆەراندانىڭ جىلى تاس تاقتاشالارىن ۇستادى. اپاسى قاتتى داۋىستاپ سويلەدى:
— دەگەنمەن، بۇل مەنى الاڭداتادى. ول بىرەر اۋىز ءسوز ايتىپ، ءبىزدى جايلاندىرا الاتىن ەدى عوي. ال ول، كەرىسىنشە، لەونيان تۋرالى ءبىزدىڭ قام-قارەكەتىمىز وزىنە قاتىستى ەمەستىگىن كورسەتۋگە تىرىستى... ءبىراق بۇل ونىڭ تۇيىقتىعىنان نەمەسە قىرسىزدىعىنان شىعار...
— الايدا، بۇل ماسەلەنى كوتەرۋ كەرەك، — دەدى جيۋلەن. — مەنىڭ بولمەمنىڭ توبەسى سۇمدىق جاعدايدا... قارا دا تۇر، ول مەنىڭ باسىما قۇلايدى.
— ءبىزدىڭ جوبامىزعا ورالۋ كەرەك دەپ ويلايمىن...
جيۋلەن ەسىنەپ تۇرىپ سۇرادى:
— قانداي جوبا؟
— لەونياندى روزاعا جاساۋ رەتىندە ۇسىنا وتىرىپ، ونى بىزگە ولە-ولگەنشە وسىندا ومىرلىك باسپانا رەتىندە بەرۋگە مىندەتتەۋ كەرەك. جوندەۋدى جانە ءتۇرلى جاماپ-جاسقاۋدى روزا ءوز ەسەبىنەن جاسايتىن بولادى، ال بىزدەن ءۇي-جاي ءۇشىن جانە ءبىزدى كۇتكەنى ءۇشىن بولماشى اقى السىن. ارينە، روبەر لەونياندى ساتپاۋ مىندەتتەمەسىنە قول قويادى... ايتپەسە، وعان ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز قالپىنا كەلەدى. ءيا، — دەپ قوستى حانىم ءۇنسىز تۇرىپ بارىپ، — سولاي ەتسە جاقسى بولار ەدى-اۋ، ءبىراق لەوني ونىڭ مۇنداي شارتتاردى قابىلداۋىنا ەشقانداي دا جول بەرمەيدى.
دەني ۆەراندادان داۋىستادى:
— روبەردىڭ جىگەرى سىزدەر ويلاعاننان ارتىق. ونىڭ روزاعا ءسوز سالىپ، قولىن ۇسىنۋعا قايراتى جەتتى ەمەس پە...
— تەمەكىڭدى ءوشىر دە مۇندا كەلشى.
دەني بولمەگە كىردى دە اناسىنىڭ جانىنا وتىردى. جيۋلەن ءوزىنىڭ موينىن سارت ەتكىزىپ، مىڭگىرلەدى:
— اھ، مىنا شىركەيلەردى-اي!
اناسى سۇرادى:
— سەن قالاي ويلايسىڭ، دەني؟
— الدىمەن روزا جاي-جاپساردى ىڭعايلاسىن.
— روزا ەشقانداي دا كەلىسپەيدى... بۇل ءقاۋىپتى ەمەس پە، ءوزى؟..
— و، جوق! ول، ءسىرا، قاتتى عاشىق بولىپ قالعان سياقتى. جانە قالايدا اقىلمەن ىستەۋ كەرەك.
— ءيا، ارينە، البەتتە. روزا: مەنىڭ تۋىستارىم لەونياندى ساتپاقشى. مەنىڭ جۇرەگىم سىزدايدى، — وسى جەر ءبىزدىڭ ۇيامىز بولسا دەپ ارمانداپ ەدىم دەپ ايتا الار ەدى.
— بۇدان باسقا، — دەپ قوستى جيۋلەن، — لەونياننان جاقسى كىرىس كەلتىرۋگە بولاتىنىنا ونىڭ كوزىن جەتكىزۋ كەرەك. تەك وعان ءبىرشاما قاراجات جۇمساۋ قاجەت... مىسالى، مال وسىرۋمەن اينالىسۋعا بولار ەدى...
— ءيا، ءيا، مۇنىڭ ءبارىن ايتۋعا بولادى. ءبىراق تويدان كەيىن ءبىز ونىڭ مۇنداي شارۋالارعا كىرىسۋىنە جول بەرمەيمىز. ويتكەنى ول بۇل جەرگە بۇكىل بايلىعىن جۇمساپ جىبەرەدى... ءبىراق بۇل ءوز ارامىزدا قالسىن! ال اڭگىمە كەزىندە لەونياندى قاراجات جۇمساۋعا ءتيىمدى ەتىپ كورسەتۋ ارتىقتىق ەتپەيدى، مۇمكىن بۇل لەونيدى ارباپ الار.
دەني:
— مەنىڭ روزامەن سويلەسكەنىمە كەلىسەسىزدەر مە؟ — دەپ سۇرادى.
ال بۇل كەزدە قىز جوكەلەردىڭ تۇبىندەگى ورىندىقتا:
— جىبەر مەنى! جىبەرشى! جالىنامىن! — دەپ جالبارىنىپ جاتتى.
قىز كويلەگىن تىزەسىنە دەيىن ءتۇسىردى، شاشىن تۇزەدى. سونان سوڭ كۇبىجىكتەي سۇرادى:
— سەن اشۋلانىپ قالعان جوقسىڭ با؟
ول: "جوق ءا"، — دەپ جاۋاپ قاتتى دا قالتاسىنان شىلىم ساۋىتىن الدى. ءوزىنىڭ قيالىنان ەسىن جيعان روزا ول قوس قولىمەن شىرپى وتىن كولەگەيلەپ تەمەكى تۇتاتقان كەزدە كوز الدىندا ءبىر ساتكە پايدا بولا قالعان ونىڭ ءتۇرىنىڭ الپەتىن اڭعارۋعا تىرىستى. روبەر، ارينە، ەشتەڭە ىستەگەن جوق جانە جيىرما ءۇش جاسىندا كۇيەۋ جىگىت بولىپ ءاربىر جىگىت ۇمتىلماي تۇرا المايتىن سونداي نارسەنى جاساعىسى دا كەلمەدى. ءبىراق قىز كوڭىلسىز ەدى، ول ءتاتتى ۇيقىدان ويانىپ كەتتى جانە ەندى جىگىتتى باقىلاپ وتىردى؛ قىزعا ونىڭ بويىڭداعىنىڭ ءبارى: داۋسى دا، قيمىلى دا، ءتىپتى ونىڭ ۇنسىزدىگى دە الدەقالاي بوتەن بولىپ شىعا كەلدى. ءوزىنىڭ جانىندا بۇل ءومىرىنىڭ ءاربىر ساتىندە جۇرەگىندە ۇستاعان سول ءبىر بەينەگە تىپتەن ۇقسامايتىن ادام وتىر ەدى. بۇل بۇرىنعى روبەردى قايتارعىسى-اق كەلدى، ونىڭ كەۋدەسىنە جابىسا ءتۇستى. ول ىعىسىپ، يىقتارىن قوزعادى. بۇل:
— دەمەك، دەگەنمەن، اشۋلىسىڭ عوي؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق ءا... ءبىراق سەن ءبارىبىر تۇسىنبەيسىڭ، ويتكەنى سەن سۇمدىق اڭعالسىڭ. سەنىڭشە ءبارى وپ-وڭاي... جابىساسىڭ، جاتاسىڭ، ال سونان سوڭ: "اھ، جىبەر مەنى!" — دەيسىڭ.
ول تۇيىلە ءارى ايتارلىقتاي دورەكى ۇنمەن ايتتى. بۇل ءوزىن سونداي جالعىز، جىگىت وزىمەن بولماعان سول كۇندەگىدەن دە الدەقايدا جالعىز سەزىندى.
تەك ول مۇنىڭ جىلاپ وتىرعانىن سەزبەسە ەكەن. ءوزىن ءبىلدىرىپ قويماس ءۇشىن قىز كوزدەرىن سۇرتۋگە قورىقتى. ونىڭ بەتىنەن ىستىق جاس جۇگىرىپ، ءتۇن سالقىنىندا سۋىپ جاتتى. ءوزىنىڭ مۇڭايۋىمەن بۇل روبەردى قورلايتىنداي كوردى، ءسويتىپ ول تەمەكىسىن تاستاعان كەزدە بۇل ونىڭ قولىنان الدى دا مويىنسۇنا ەرىندەرىنە اكەلدى. جىگىت قولىن تارتىپ المادى جانە جاستان مۇنىڭ بەتى دىمقىل تارتقانىن اڭعارماعانداي كەيىپ تانىتتى. ايەلدەردى تالاي مارتە تاستاپ كەتكەنمىن جانە ولار قايعىدان ولە قويعان جوق دەگەن وي ونىڭ باسىندا جىلت ەتە قالدى. مۇنى دا تاستاي ما؟.. ەكى ساۋساعىمەن مۇنىڭ قىلدىرىقتاي قۇس موينىن قىسا سالعانى، ءسويتىپ بىردەن ولتىرە سالعانى جاقسى شىعار. مۇسىركەۋدەن، ىنتىعۋدان جانە ۇيالۋدان ورەكپىپ، بۇل قىزدى قاتتى قۇشتى، وزىنە قىستى. قىز بۇكىل دەنەسى قالشىلداپ، قۇشۋعا جاۋاپ بەرە المادى. ونىڭ نە قالايتىنىن قىز بىلمەدى. جىگىت ۇزىك-ۇزىك ءارى جىلدام تىنىستادى. روزا:
— ساياجولمەن بىرەۋ كەلە جاتىر، — دەپ ايتتى دا ءىنىسىن تانىپ، ايعايلادى: — ءبىز مۇندامىز، جوكەلەردىڭ تۇبىندە.
دەني تاعى دا ءبىرشاما ءجۇردى دە توقتاي قالدى.
— ۇيگە قايتاتىن ۋاقىت بولدى، — دەدى ول. جيۋلەن ەسىكتى ىلگەكپەن جاۋىپ قويۋدى تاپسىردى.
جۇپ جوكەلەردىڭ ءتۇبىن مەڭدەپ العان قارا تۇنەكتەن شىقتى. الگى تاس تۇنەكپەن سالىستىرعاندا ساياجول بۇلارعا جاپ-جارىق كورىندى. ۇشەۋى دە ءۇنسىز كەلدى جانە بيليارد بولمەسىنە كىرگەن كەزدە جارىقتان كوزدەرىن سىعىرايتتى. دەني عاشىقتارعا جۇگىرتە كوز سالدى دا روزانىڭ ۋماجداعان كويلەگىن، ونىڭ بەتىندەگى جاستىڭ ىلعال ىزدەرىن جانە روبەردىڭ الاق-جۇلاق كوزقاراسىن بىردەن بايقادى. ول:
— شىراق اندا، الدىڭعى بولمەدە. ال روبەرگە شام بەرىلەدى، — دەدى.
ءوزىنىڭ ۇيقى بولمەسىندە تەرەزەنىڭ جانىنا وتىرىپ الىپ روزا ويعا كەتتى. "ءبىز اقىماقتىق ەشتەڭە جاساعان جوقپىز، — دەپ جۇباتتى ءوزىن ول. جانە وسىنىڭ ءبارى ونىڭ مەنى سۇيگەندىگىنەن". سۇيەدى. بۇل ءسوز ەندى مۇنىڭ باسىن اينالدىرمادى. جاس قانىنىڭ شاپشۋىنا ىلەسە ساقتاندىرعان ءۇندى اڭعاردى. كىمدىكى؟ مۇندا نە تۇيسىك وياندى؟ كەيىنىرەك ول مۇنى الدىن الا سەزۋ ەمەس پە ەكەن دەپ تالاي ويلادى. جوق، ءسال-پال جاناپ كەتكەن پەرنەلەردىڭ كوڭىلىندە ءۇن شىعارعانى عانا. "ەرتەڭ تاڭەرتەڭ قايتادان باقىتتى بولامىن. راس، بۇگىن وعان نە بولعانىن بىلمەيمىن... تەزىرەك جارقىراعان كۇن جارىعىندا روبەردىڭ ءجۇزىن كورەر مە ەدى، تەزىرەك! سوندا ونىڭ كوزىنە قارايمىن دا كوڭىلىم ورنىنا تۇسەتىن بولادى".
روبەر تەرەزەنى جابۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى، ال ەسىنە تۇسكەن كەزدە كەش ەدى: بولمەنى شىركەيلەر جايلاپ العان-دى. ول شامدى وشىرۋگە اسىقتى، ءبىراق بۇل كومەكتەسە قويمادى — اششى شاعۋ ءتۇنى بويى ازاپقا سالدى. استىڭعى جاقتاۋسىز بيىك تەرەزە قاس ەكىسىندە قارايعان قالىڭ جاپىراق اراسىنان قۇرلىققا تەرەڭ سۇعىنا كىرگەن شىعاناققا ۇقساپ اسپاننىڭ ءبىر پۇشپاعى كورىندى. جانە تەرەزەنىڭ وسىناۋ جالاڭاش ءارى الدەقالاي ۇڭىرەيگەن تىك بۇرىشىنا قاراپ، روبەر جارتىلاي قيراعان قۇرىلىستا تۇنەپ جاتقان سياقتى جايسىز سەزىمگە بولەندى. قاۋساپ تۇرعان ءۇيدى جوندەۋ نيەتىن بۇعان تىقپالاۋ ءۇشىن مۇنى وسى بولمەگە ادەيى جاتقىزبادى ما ەكەن؟ ول وسى اياق استىنان كەلگەن كۇدىكتى الاستاپ، تەك روزا تۋرالى عانا ويلاۋعا ۇيعاردى. بۇگىنگى كەشتە ول بۇنىڭ قىمباتتىسى ءارى اڭسارى بولعان جوق پا؟ ال قالعانىنىڭ ءبارىنىڭ ەش ءمانى جوق. بۇل ونىڭ تۋىستارى تۋرالى ەشقانداي دا الاڭداماستان، ونى وزىمەن بىرگە الىپ كەتەدى. ەڭ باستىسى — تويعا دەيىن ءبارىنىڭ باسىن اشىپ، بارشاسى تۋرالى كەلىسىپ الۋ... ول شىركەيلەر مۇنىڭ قانىنا قانىپ، تاڭ الدىندا سۋىقتان ىققاننان عانا مۇنى جايىنا قالدىرعان كەزدە ۇيىقتاپ كەتتى.
تاڭەرتەڭ ول روزامەن اسحانادا جولىققاندا وزىندەگى بارلىق تومەنشىك ويدى ەڭسەرگەندەي سەزىندى. روزانىڭ ۇستىندە اق جۇقا كويلەگى — ءوزى مەن اناسى ەكەۋى گابرياعا تىكتىرىپ كيەتىن زاماندا تىگىلگەن كويلەگى بار ەدى، بۇل ونى شىركەۋگە بارۋ ءۇشىن كيگەن بولاتىن. ۇلكەن پاۋەسكەگە جۇمىس اتى جەگىلىپ، ەرگە كاۆەلگە وتىردى. روبەر ءوزىن قالىڭدىعى وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە سەزىندى. ول دەنيمەن جانە روزامەن بىرگە باسقارۋشىنىڭ كيىم كيىسىنە كۇلدى، كاۆەلگە كوشىر مىندەتىن ورىنداۋعا دەيىن تومەندەدى، ءبىراق ول مۇنى سىپايىگەرشىلىك ءۇشىن اتقارىپ وتىرعانىن اڭعارتۋ نيەتىمەن كوشىرە كيىنبەگەن جانە ءوزىنىڭ جاسىل تەلپەگىن قيسايتا ءىلىپ الىپتى.
الايدا، شىركەۋدە روبەردىڭ كوڭىل كۇيى بولمادى. ءوزىنىڭ كۇللى جۇرتتىڭ نازارىنا ىلىككەنى دە، كۇبىر-سىبىرعا وزەك بولعانى دا، تولقىعان روزانىڭ ەكى بەتى ماڭىزدانا بال-بۇل جانعانى دا مۇنىڭ جىنىنا ءتيدى. جۇرتشىلىقتىڭ كوز الدىندا ءوزىنىڭ كۇيەۋ جىگىت كەيپىندە بولۋى ونىڭ ەڭسەسىن باستى. ءيا، راسىندا دا! بۇل ءوز تاعدىرىنا مويىنسۇنباعان پا ەدى؟ الدە مۇندا بوگدە ءبىر استىرتىن وي بار ما؟ وندا شىعار ەسىكتى قۇلىپتاپ جاپپا. "دەگەنمەن، ءبارىبىر قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ، — دەپ ويلادى ول، — ەشقانداي مۇمكىندىك جوق".
كەلۋشىلەر ۋاعىز الدىندا ورىندىقتاردى قاتتى تاسىرلاتا جىلجىتىپ، ورىن-ورىندارىنا وتىرىپ جاتىپ، ورايى كەلىپ تۇرعاندى پايدالانىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان بۇرىلىپ تۇرىپ كۇيەۋ جىگىتتى انىقتاپ قاراپ الدى. روبەر ۇيالىپ تۇردى، ءبىراق ول، دەگەنمەن روزانى تىنىشتاندىرعىسى كەلىپ: "مەنىڭ ابىرجىعانىم ەشتەڭە ەتپەيدى..."، — دەدى. سويتە تۇرا، ونىڭ قىزعا جىنى كەلدى — قىز ىشتەي: "دەگەنمەن، سورلاپ قالعانىمىزعا قاراماستان، قارماعىما كۇيەۋ جىگىت ىلىكتىرە الدىم"، — دەپ ماسايراپ تۇرعانداي كورىندى بۇعان. راسىندا دا، اڭعال ەكەن-اۋ ءوزى! قولعا ءتۇستى، ەندى ۋىستان شىعا المايدى! ال بۇل كەز كەلگەن سۇلۋ سىلقىمعا ۇيلەنە الار ەدى عوي. ءسىرا، ءبارى دە: "قاراشى، كىمدى تاڭداعانىن! مىنا دۇنيەدە قانشاما جاقسى قىز، ونىڭ ۇستىنە جاساۋى ايتۋلى قىز بار!" — دەپ تۇرعان بولار.
روزا تىزە بۇكتى. شي قالپاعىنىڭ كەڭ جيەگى ونىڭ ءجۇزىن جاسىرىپ تۇردى. قىز باسىن ءيىپ قۇلشىلىق ەتتى. ونىڭ تەك موينى عانا كورىندى جانە وسى قىلدىرىقتاي مويىندا بۇرىنعى تارتىمدىلىق جوق ەدى. بۇل قىز تەك كەشە كەشكە جوكەلەردىڭ استىن جايلاعان قاراڭعىلىقتا عانا مۇنى ورەكپىتە الىپتى.
قاراۋىل ايەل قاتار-قاتاردى ارالاپ، ورىندىقتار ءۇشىن اقشا جيناپ، قايتارمىن قايتارىپ بەرىپ ءجۇردى؛ سونان سوڭ كورە سۆياششەننيك ءوتتى؛ ول تەرشىگەن ءجۇزىن بەت ورامالىمەن ءسۇرتىپ، قايىرمالدىق جيناۋ ءۇشىن ساپتى اياعىن ۇسىنىپ، ءتىسىنىڭ اراسىنان ىسقىرا: "راحمەت، راحمەت، راحمەت"، — دەپ ىسىلدادى. ءبىرىنشى قاتىسۋشىلارعا ارناپ ۋاعىز ساۋال-جاۋاپ وقىعان بالالار ورىندىقتاردا تەڭسەلە تۇرىپ، قىزدارعا پاڭدانا كەز سالىپ قويادى. ءىنجىل وقۋ اياقتالعان سوڭ كەلۋشىلەر كوڭىلدەنە شىعۋعا ۇمتىلدى، ءنوپىر شىداتپاي ەسىكتىڭ ەكى قاناتى ايقارا اشىلىپ، سىرتقا لاپ بەردى.
الاڭدا كۇن شاقىرايىپ تۇر ەدى. الدەبىر كەمپىرلەر كەلىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلماي روبەرگە قاراپ الدى. بۇل ريەۆوليۋ حانىم مەن روزا دۇكەندەردى ارالاپ بولۋىن كۇتىپ، پاۋەسكەدە تاسالانا تۇرۋعا اسىقتى.
روبەر بۇرقىلداپ:
— بۇلار نە عىپ ماعان كوزدەرىن قاداي قالدى؟ ناعىز ناقۇرىستار! — دەپ تۇردى.
— روزا ريەۆوليۋ بيكەشتىڭ كۇيەۋ جىگىتىنە تامسانۋدا، — دەپ جاۋاپ قاتتى دەني جارامساقتانعان كەيىپپەن.
— ال مەن ءبىزدىڭ ساقينا الماسۋىمىز ازىرشە قۇپيا بولا تۇرادى عوي دەپ ويلاعانمىن.
— وي، ول مۇمكىن ەمەس قوي! كاۆەلگە مەن ونىڭ ايەلى ءبارىن جاريا ەتىپ ۇلگەرىپتى. ولاردىڭ اۋزىنا قاقپاق بولاسىڭ با. ءوزىڭ تۇسىنەسىڭ عوي.
— ال ەگەر مۇنى قۇپيا ۇستاۋ مۇمكىن بولماسا، ءبىر جىلدان كەيىن عانا ءمالىم ەتەمىز دەپ، نەسىنە وندا قۇداي اتىمەن ۋادە بەرىلدى.
— مىنە، قالاي؟ دەمەك، سەن ريزا ەمەس ەكەنسىڭ عوي؟ — دەپ سۇرادى دەني اسا ءمۇلايىم ۇنمەن.
— بىلسەڭ، مەنىڭ جىنىما ءتيىپ تۇرعانى، ادامداردىڭ سوزدە تۇرا الماسىن وزدەرى جاقسى بىلە تۇرا، ۋادە بەرەتىنى. ءبىز ازىرشە ۇيلەنە قويمايتىندىقتان، ودان دا جاقسىسى...
— سەن نە، — دەپ مۇنى ءبولىپ جىبەردى دەني. — سەنىڭ تاعىلىمدامادان ءوتىپ بىتكەنىڭدى كۇتە قويماسىڭا سەنىمدىمىن. ءيا، ءبىزدىڭ ۇيدە ءبارىمىز دە وسىلاي ويلايمىز.
روبەر ىزادان ءتىپتى قىزارىپ كەتتى.
— سولاي ما؟ قالايشا؟ ءبىز ونى ءالى كورەرمىز! ەڭ اۋەلى تاعىلىمدامادان ءوتۋ كەرەك.
دەني وعان سىبايلاستىق كەيىپپەن كوزىن قىستى:
— بىلەمىز عاشىقتاردى...
روبەر اشۋلانباق بولىپ ەدى، وسى ساتتە روزا مەن ريەۆوليۋ حانىم كەلە قالدى دا ۇندەمەۋگە تۋرا كەلدى.
— ابايلا، دەني، تورتتى ەزىپ جىبەرمە، — دەدى ريەۆوليۋ حانىم. — ءبىز جيۋلەنگە ارناپ كرەم جاعىلعان تۇتىكشەلەر ساتىپ الدىق.
پاۋەسكە لەونيانعا قاراي تارتىپ كەتتى. كۇن اياماي شىجعىرىپ تۇردى. بۇكىل قىپ-قىزىل بولىپ كەتكەن روبەر روزا ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ۇستاپ الۋعا تىرىسىپ وتىرعانىن بايقاماعان كەيىپپەن سىرت قارادى.
ول كەشكى بەس شاماسىندا قايتتى، — بۇل الدىن-الا كەلىسىلگەن ەدى، ويتكەنى ونىڭ كەشكە ەمتيحانعا دايىندالۋى قاجەت بولاتىن.
كۇننىڭ ىستىعى ونى روزامەن وڭاشا قىدىرۋدان قۇتقاردى. ولار بيليارد بولمەسىندە "سۋرەتتەگى الەم" جۋرنالىنىڭ ەسكى جيىنتىعىن قاراپ وتىردى. سونان سوڭ روزا ونى ترامۆاي ايالداماسىنا دەيىن شىعارىپ سالدى جانە كەلەسى كۇنى ونىمەن ساياباقتا جولىعاتىن بولىپ ۋادەلەستى. قىز ونان الدەبىر وزگەرىستى اڭعاردى ءارى تاڭىرقادى، ءبىراق ونىسى قىزعا سالقىندىق ەمەس، جاي قىسىلعاندىق سياقتى كورىندى، — ول كەشە جوكە تۇبىندەگى جايتتان كەيىن ءوزىن ىڭعايسىز سەزىنگەن بولۋى ءتيىس. روبەر ۆاگونعا كوتەرىلدى، بۇل ونىڭ سوڭىنان جۇرەگى ەش شىمىرلاماستان جابىرقاۋسىز قاراپ تۇردى. جولدا ۆەلوسيپەدشىلەردىڭ تۇتاس شوعىرى جورتىپ بارا جاتتى؛ ديزەل موتورلى اۆتوموبيلدەر شاڭدى بۇرقىلداتىپ، گۇرىلدەي زۋلاپ وتە شىعادى. روزا ريزا ەدى، جالعىز بولعىسى كەلدى.
قىزدىڭ ۇيگە ورالعىسى كەلمەدى دە باققا بۇرىلدى. ءالى ىستىق ەدى. شالعىنداعى ءشوپ ورىلماعان: ورۋشى مەردىگەرلەر تابىلماعان كورىنەدى؛ جولدى ءشوپ باسىپ كەتىپتى. كۇتپەگەن جەردەن الدەقايدان دەني شىعا كەلگەنى. روزا جالعىز قىدىرعانىم جاقسى ەدى دەپ ويلادى، ءبىراق دەني بۇعان كەلدى دە ۇندەمەي قاتار ءجۇردى. ول ءوزىنىڭ اق ماتا كۇرتكەسى مەن شۇبەرەك ءتۋفليىن شوپپەن بىلعاپ كوگەرتىپ ۇلگەرىپتى. كەنت ول:
— ساعان، ارينە، وسى جەردە مەن ەمەس، روبەردىڭ بولعانى جاقسى ەدى، ءا، — دەدى.
اپايى ونى يىعىنان قۇشاقتاي الدى.
— و، ماقاۋ! سۇيىكتى ءىنىمنىڭ مەنىڭ جۇرەگىمدەگى ورنىن الدەكىم باسا الار ما ەكەن؟
دەني باسىن سالبىراتىپ جانە ءۇزىپ العان ءشوپتى تىستەلەپ كەلە جاتتى. روزا:
— ءبىز ەكەۋمىز عانا تۇسىنە الاتىن، ال باسقالار ەش ۋاقىتتا تۇسىنە المايتىن نارسە كوپ قوي، — دەپ قوسىپ قويدى.
ول باسىن كوتەردى.
— سەن شىن ايتاسىڭ با، الدە جاي جۇباتۋ ءۇشىن بە؟
— جوق، راسى، — دەپ جاۋاپ قاتتى اپايى. — مىنە... كۇيەۋ جىگىتتى قانشا ۇناتقانىڭمەن دە... ءبىر قۇداي عانا بىلەدى (ول ايات ءسوزىن تۇيسىكپەن ءۇزىپ جىبەردى)... كۇيەۋ جىگىتتى قانشا ۇناتقانىڭمەن، — دەپ جالعادى ول ءبىرشاما ۇنسىزدىكتەن كەيىن، — كوڭىل تۇكپىرىندە ول ءالى جايلاي قويماعان قالتارىستار بولادى، مۇمكىن وعان ەش ۋاقىتتا جول تابا دا الماس.
— ال مەن؟
— سەنىڭ ءجونىڭ بولەك. كوپ نارسەنى مەن سەنىمەن ءبىر مەزەتتە جانە ءدال سەن سياقتى سەزىنەمىن. بىزگە ءسوزدىڭ قاجەتى جوق.
— تىڭداشى، ءبىز وسىندا قالاي جاقسى تۇردىق... بۇكىل بالالىق شاعىمىز وسىندا ءوتتى ەمەس پە. ال ول ءۇشىن، روبەر ءۇشىن... ول ءۇشىن لەونيان دەگەن نە ءتايىرى؟ جاي "جىلجىمايتىن مۇلىك"، ونىڭ ۇستىنە شىعىندى. روبەرگە كەرەگى بۇدان تەك قانا قۇتىلۋ...
ول ۇندەمەي، اپايىنا اڭىسىن اڭدي قارادى. ءبىراق روزا شامدانىپ قالدى.
— ەڭ باستىسى — وعان لەونياندى تىقپالاپ، تيىسپە!
— بۇل ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى عوي، روزا جانە ءبىرىنشى كەزەكتە سەن ءۇشىن ماڭىزدى. سەن بۇل نارسەدە جاي بايىبىنا بارماي تۇرسىڭ... ارينە، روبەرگە جابىسۋدىڭ قاجەتى جوق، ءبىراق، مىنە، ماعان قانداي تاماشا وي كەلدى... اپامىز مەنىمەن كەلىسىپ وتىر. مەن ساعان ءقازىر ءبارىن ايتايىن، مەن جاقسى ويلاپ تاپتىم با، الدە جوق پا، سەن ءوزىڭ شەش.
ول الگى "تاماشا ويىن" بايانداۋعا كىرىستى جانە كۇنى بۇرىن ويلاپ العان سوزدەردى ايتىپ جاتقان ءوز داۋسىن سىرتتان ەستىپ تۇرعانداي بولدى.
ريەۆوليۋ وتباسىنىڭ قىزىنا تۇرمىسقا جاساۋسىز شىعۋ ۇيات. سوندىقتان روزاعا جاساۋىنا لەونيان بەرىلەدى، يەلىك بوردو سياقتى ۇلكەن قالانىڭ شەت جاعىنا ءتورت جولدىڭ قيىلىسىنا ورنالاسقان، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ونىڭ باعاسى كەمىندە ميلليون تۇرادى. روبەر، ارينە، ونى ساتپاۋعا جانە لەونياننىڭ شىعىستارىن كوتەرۋگە مىندەتتەنۋگە ءتيىس؛ ەسەسىنە بۇكىل وتباسىنىڭ تىرشىلىگى قامتاماسىز ەتىلەدى. باسقارۋشىنى بوساتىپ جىبەرەدى، سوندا بارىنە تەك پاتەر عانا ەمەس، جىلۋ دا، تاماق تا بولادى. روزا وسى جەرگە قوجالىق ەتەدى، ونىڭ قول استىنا قۇسحانا، باقشا جانە مال قورا قارايدى. بوردو قاشىق ەمەس، دەمەك، ءسۇتتى، جۇمىرتقانى، كوكونىستەردى جانە جەمىستەردى ساتۋعا سوندا جىبەرىپ تۇرۋعا بولادى.
دەني قىزۋلانا سويلەدى، ونىڭ ۇستىنە ول اپايىمەن بىرگە بالا كۇننەن وسىنداي جوسپارلار قۇرۋدى ۇناتاتىن. ولاردى ىلعي "جەردە تىرشىلىك ەتۋ"، "فەرمەر جىگىت پەن فەرمەر قىز" ويىنىن ويناۋ ەلىكتىرەتىن.
— ساعان بۇل ەرتەدەن كەشكە دەيىن شاردون دۇكەنىندە كۇيبەڭدەگەننەن گورى الدەقايدا پايدالى بولماق.
— جانە ءبىز ۇنەمى بىرگە تۇرار ەدىك، وندا ەشتەڭە وزگەرمەس ەدى.
ءىنىسى اشۋىن تەجەي الماي، ايعايلاپ جىبەردى:
سەنىڭشە، ەشتەڭە وزگەرمەي مە؟ ول ەندى وسىندا بولادى عوي، وسىندا!
— سەن ونى بىلمەيسىڭ...
— جوق، بىلەمىن. جانە ونىڭ ساعان نەلىكتەن ۇنايتىنىن دا بىلەمىن، — دەپ ىزالانا سويلەدى دەني، — سەنەن جاقسى بىلەمىن. ءبىراق قارا دا تۇر ونىڭ قالاي بولارىن جانە كوپ ۇزاماي-اق.
اپايى الاقانىمەن ونىڭ اۋزىن جاپتى. ول تەڭسەلىپ كەتتى.
— بۇكىل كوستادو ماقاۋ، ولاردا تەك جالعىز پەر اقىلدى ەكەنىن سەن جاقسى بىلەسىڭ — ولاردىڭ بۇكىل وتباسىنىڭ اقىلىن ول ءوز بويىنا جيىپ العان، باسقالارىنا ەشتەڭە قالماعان... مىنە، پەر ساعان لايىق بولار ەدى...
روزا ونىڭ شىنتاعىن قىستى.
— ەگەر پەر ءالى بالا بولماعاندا، مەن ونى شىنىمەن سۇيگەنىمدە، سەن وعان دا مۇنى كەشىرە الماس ەدىڭ. مويىندا.
— كەشىرمەيتىنىم راس، — دەپ كۇڭك ەتتى دەني. — مەن ءالى دە وعان كەشپەيمىن...
— ول سونشالىقتى نە ىستەدى؟ ايتشى.
دەني سىرىلداي اۋا جۇتىپ، قولىمەن ىلعال ماڭدايىن ءسۇرتتى.
— اقىماقشىلىقتى ايتىپ تۇرمىن. كەشىر مەنى. مەن پەردى جاقسى كورەمىن، روبەردى دە جاقسى كورىپ كەتەمىن، ءبارىڭدى دە سۇيەمىن، تەك ءبىز ەكەۋمىزدى اجىراتپاسا ەكەن. ال لەونياندى ساقتاۋ كەرەك، ويتكەنى، راسىندا دا، قىمبات ەمەس پە؟ روبەر كەلىسسە ەكەن. قالايشا ول وسىنداي سىيدى قابىلداي المايدى؟
روزا روبەرمەن سويلەسىپ كورۋگە ۋادە ەتتى، تەك اڭىسىن ءدوپ باسۋ كەرەك.
— سەندەر كەشە مۇندا وتىردىڭدار ما؟ — دەپ سۇرادى دەني كەنەت.
جانە جوكەلەرگە الىپ باراتىن كولەڭكەلى قىسقا جولدىڭ باسىندا توقتاي قالىپ، ول بوس ورىندىققا تۇنجىراي قارادى.
— سەندەرگە تۇندە اۋلا جەتپەدى مە، — دەدى ول اشۋلانا ۇستەمەلەپ، تۋ-ۋ وسىندا تىعىلۋ كەرەك بولىپتى!
روزا بالا كۇنىندە ىنىسىمەن داۋلاساتىن رەنىشتى، نازىك داۋسىمەن سەن نەگە وزگەنىڭ شارۋاسىنا ارالاساسىڭ دەپ سۇرادى. دەني وزدەرىنىڭ اكەلەرى ولگەندىكتەن، ال جيۋلەن ەسەپكە الىنبايدى، ءىنىسى بۇعان قارايلاۋى كەرەك قوي دەپ جاۋاپ بەردى. روزا يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزدى، ءسويتتى دە تابان جولدان بۇرىلىپ، كوگال ارقىلى جىلدامداتا تۋرا تارتتى.
— جەتەر! جاپ اۋزىڭدى! ەرمە سوڭىمنان.
ءبىراق دەني ونىڭ ارتىنان جۇگىردى. ونىڭ اياعىنىڭ استىنان كوگىلدىر ماسا-قۇرتتار ۇشىپ جاتتى. شەگىرتكەلەر جىم بولا قالدى.
— ال سەن نە، باسقالارداي ەمەسپىن دەپ ويلايسىڭ با؟ باسقا قامىردان يلەنىپ پە ەدىڭ؟ قاتەلەسەسىڭ، شولجاڭ قىز، — دەپ القىنا ايعايلادى دەني. — قىزداردىڭ ءبارى بىردەي. سەندەر تەك وزدەرىڭە ۇنامايتىن جىگىتتەردەن عانا قورعانشاقتايسىڭدار، وندا دا!..
— قانداي تەرەڭ بايقامپازدىق! سەن مۇنىڭ ءبارىن قايدان وقىپ الدىڭ، ماقاۋ بايعۇس!
— وقىپ العان جوقپىن، ءوزىم بىلەمىن... مەن ءومىردى سەن ويلاعاننان ارتىق بىلەمىن... مۇمكىن سەن سياقتى سونشالىقتى جاقسى بىلمەسپىن، اسىرەسە كەشەگى كەشتەن كەيىن...
روزا جۇگىرگەندەي دەرلىك قاتتى ءجۇرىپ كەلە جاتقان، دەني ودان قالىسا قويماعان ەدى. ءبىراق اپايى وسى تۇستا كىلت توقتاي قالدى دا بۇرىلىپ، مۇنىمەن نە ايتقىڭ كەلەدى دەپ سۇرادى اشۋ قىسا. ءىنىسى ىزادان قۋارىپ، بۇعان تىك قاراپ تۇردى.
— ايتقىم كەلگەنى، كەشەگى كەشتەن باستاپ سەن، ءسىرا، كوزىڭ اشىلىپ، ءبىرشاما جاي-جاپسارعا قانىققان بولارسىڭ...
ەكى بەتكە بىر-بىردەن شارت-شارت ەتكەن شاپالاق ءۇنى ەستىلدى.
— سۇيكىمدىم، ءار نارسەنىڭ شەگى بار...
ءسويتتى دە روزا ۇيگە قاراي جۇگىرە جونەلدى. بۇل قولدارىن دارمەنسىز سالبىراتىپ، ورنىندا تۇرىپ قالدى. ەكى بەتى دۋ-دۋ جاندى. ال توڭىرەگىندە تىرشىلىك قايتادان جاندانىپ سالا بەردى، ۇزىلگەن اۋەن قايتا جالعاسىپ، جازعى كەشتە شالعىن ءۇستىن باساتىن ءارى بالالىق شاعىمىزدىڭ كۇيى ەسكە تۇسكەندە كوكىرەگىمىزدە سايرايتىن الگى ايرىقشا سىرلى گۋىل ەستىلدى. دەني بەينە جەردەن ءوسىپ شىققانداي، قاسىرەتتەن سىرەسىپ قيمىلداماي تۇرىپ قالدى جانە جاندىكتەر ونى ەندى وسىمدىكتەر دۇنيەسىنەن اجىراتا قويمادى. "ءيىناعاش" دەپ اتالاتىن ينەلىكتەر مۇنىڭ يىعىنا قونىپ الىپ، جۇقا قاناتتارىن جايىپ-جيناپ تۇردى. قۇمىرسقالار اعاشتاردىڭ دىڭىمەن ورمەلەگەندەي جۇمىسىمەن مۇنىڭ اياعىنان جوعارى قاراي ورلەدى. ءىرى ءمۇيىزدى قوڭىزدار — "بۇعىلار" مەن "وتىنشىلار" زور داۋىسپەن پىرىلداپ، باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قىپ-قىزىل شاپاعىنا مالىنعان ەسكى ەمەننىڭ جاپىراعىن اينالدىرىپ جاتتى. دەني جۇرەگىنىڭ سىزداعانى باسىلىپ، تىنشۋىن كۇتىپ، تىرپ ەتپەدى. مىنە، وسىلاي ءولىپ كەتسەڭ، قيمىلداماعان كۇيى سەمىپ قالساڭ، قانىڭ جەر نارىنە اينالار ەدى، ال سەن جايما-جاي بىرتە-بىرتە ادامدىق الەمنەن وسىمدىك دۇنيەسىنە، تابيعاتتىڭ ءبىر پاتشالىعىنان ەكىنشى پاتشالىعىنا، سۇيىسپەنشىلىك پەن ازاپ پاتشالىعىنان وندا دا ءومىر بار ۇيقى پاتشالىعىنا كوشەر ەدىڭ.
تاماققا شاقىرعان قوڭىراۋ سىڭعىرلادى. شالعىن شەتىندە روزا پايدا بولدى دا ىنىسىنە بەتتەدى. بۇعان تىقسىرا جاقىنداپ كەلدى دە ول قولىمەن مۇنىڭ موينىنان قاۋسىرىپ، الاۋلاپ تۇرعان ەكى بەتىنەن ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
— كەشىر مەنى!.. كىنالىمىن. ءبىراق سەن مەنىڭ زىعىردانىمدى قايناتىپ جىبەردىڭ.
دەني قيمىلداعان جوق، ونىڭ سۇيگەنىنە جاۋاپ قاتپادى. روزا كۇلە:
— ماعان بۇلاي قاراما، ۇكىم! — دەدى.
ءبىراق دەني قىزىق ءۇشىن ءارى اپايىن قورقىتپاققا كومىپ قويعانداي قالشيدى دا قالدى جانە كىرپىك قاقپاستان كوزدەرىن باقىرايتا وعان قاراپ تۇردى. سوندا روزا ءشوپتىڭ ساباعىن جۇلىپ الدى دا مۇنىڭ مۇرنىن جانە اۋزىنىڭ شەت-شەتىن بۇل قاشان بالالىقپەن سىقىلىقتاي كۇلگەنشە قىتىقتاي بەردى.
ال كوستادولار ۇيىندە سول كەشتە پەر، ادەتتەگىدەي، تاماقتان كەيىن بىردەن ءوزىنىڭ بولمەسىنە كەتتى، روبەر بولسا كىتاپتى قولعا الماس بۇرىن كىشكەنتاي قوناقجايدا اناسىمەن ءبىرشاما وتىرىپ قالدى. شەشەسى وعان بىردە-بىر سۇراق قويمادى، ءبىراق ارا-تۇرا الدەقالاي وقىرانىپ نەمەسە ءتىپتى جاي كوز تاستاپ ونىڭ ىشىنە سىيماي تۇرعانىن سىرتقا شىعارۋىنا كومەكتەستى. الايدا، روبەر روزانىڭ لەونيان تۋرالى ءسوز قوزعاپ، ءوز وتباسىنىڭ مۇددەسىندە وزىنە ىقپال ەتكىسى كەلگەنىن اڭعارتقان كەزدە كوستادو حانىم شامىرقانىپ سالا بەردى:
— جوق، قىمباتتىم، ول مۇمكىن ەمەس! بۇل سەنىڭ ويلاپ تاپقانىڭ. روزا قۋلىق جاساۋعا قابىلەتتى دەگەنگە ەش سەنبەيمىن. مەن ونى بىلەمىن. بايعۇس قىز! ارينە، مەن ول جونىندە ەش تامسانا قويمايمىن، مەنىڭ كوزىمدى سەنىكى سياقتى شەل باسقان جوق جانە سەن مەنەن مۇنى تالاپ ەتە المايسىڭ دەپ ويلايمىن. مەن ونى اقىلدى قىز دەپ ەش ۋاقىتتا ەسەپتەگەن ەمەسپىن. ەگەر مەن بۇل جەردە قاتەلەسسەم وتە جاقسى، تەك قۋانىشتىمىن. ول وتە قايراتتى ەكەن، مۇنىسىن جوققا شىعارا المايسىڭ، ءبىراق جاقسى بەيىمدىلىك قابىلەت ۇلكەن كەمىستىكتەردىڭ ورنىن تولتىرا المايدى. جانە سەن بىلەسىڭ، ول سونداي ءالجۋاز، شيپايا! وتكەن جولى سەن ونى بىزگە الىپ كەلگەنىڭدە، مەنى ونى ولاردىڭ ازالى كۇنىنەن بەرى كورگەن جوق ەدىم عوي، مەن ونى تىپتەن تانىماي قالدىم. ونى جاقسىلاپ باعۋ كەرەك، وعان دەمالۋعا مۇرشا بەرۋ قاجەت... تويعا دەيىن بۇل، ارينە، ىڭعايسىز. ءبىراق مەن ونىڭ ءبىز ءۇشىن تابىسىنان ايىرىلعانىن قالاماس ەدىم: ويتكەنى بۇل ونىڭ جەپ وتىرعان نانى... ءبارى دە ءوز ۋاقىتىندا. قۇداي بەرەدى، بالاعا اسىقپاڭدار... دەگەنمەن، ەركەكتەردىڭ تالعامى قىزىق-اق! تىرناعان قىزدىڭ قالاي ۇنايتىنىن تۇسىنبەيمىن.... ول سەنىڭ جۇرەگىڭدى مەڭدەپ السا، نە ىستەيسىڭ، بۇل تۋرالى ايتۋعا تۇرمايدى. ءبىراق قالاي دەگەندە دە، مەن ونى باس پايداسىن كوزدەگەن بوپسالاۋشى قىز دەپ سانامايمىن جانە ول سەنىڭ دۇنيەڭە كوز سالۋعا قابىلەتتى دەگەنگە سەنبەيمىن...
روبەر قارسىلاسا كەتتى. جو-جوق، ول قالاي مۇمكىن بولادى، بۇل ەش ۋاقىتتا ونى بۇلاي ەتەدى دەپ كۇماندانباعان. ونى تۋعاندارى ايداپ سالىپ وتىر دەپ ويلايدى جانە روزا سولاردىڭ ىقپالىنا تۇسكەن.
— تىڭدا، بالاقان، ەگەر ول تاعى دا ءبىر رەت بۇل تۋرالى اڭگىمە قوزعاسا، ۇيالما، — ونى بىردەن كەسىپ تاستا. بىلە بىلسەڭ، قىزداردىڭ ەكى تۇرپاتى بار. بىرەۋى ۇياسىنان ۇشىپ شىقتى-اق بولدى — ءوز تۋىستارى تۋرالى كايتىپ ويلامايدى، ۇزىلدى-كەسىلدى: تەك بايىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى جايلى عانا قام جەيدى، بار ويى سول بولادى. ال ەكىنشىسى بۇكىل جان-جۇرەگىن ءوز تۋىستارىنا ارنايدى دا، بايىنىڭ وتباسىندا بوتەن ادام سياقتى كۇن كەشەدى. ەگەر سەنىڭ روزان سونداي قىزداردان بولسا، وكىنىشتى. سەن ءۇشىن، ءبارىمىز ءۇشىن وكىنىشتى. ونسىز دا قىزمەتىڭدى باستاماي جاتىپ ۇيلەنۋىڭ — ناعىز ازاپقا باسىڭدى تىعۋىڭ...
روبەر ورىن تاقتان تۇرىپ كەتتى:
— نەگە مەنىڭ كوڭىلىمدى قالدىرا بەرەسىز؟ نەگە، ايتىڭىزشى؟ — دەپ جابىرقاي سۇرادى ول. — مۇنى ءوزىڭىز ناساتتانۋ ءۇشىن ادەيى ىستەيسىز دەپ ويلاۋعا بولادى.
اناسى قاتۋلاندى:
— مەن بە؟ مەن ادەيى سەنىڭ كوڭىلىڭدى قالدىرامىن با؟
روبەر وعان تاقاپ كەلدى.
— نەنى كوكسەپ وتىرسىز؟ مەنىڭ روزاعا ۇيلەنەرىم — شەشىلگەن شارۋا، تۇپكىلىكتى ۇيعارىم. وسى نەكەلەسۋدىڭ جاقسى جاعىن كورۋگە تىرىسىڭىزشى.
كوستادو حانىم ايىلىن جيا قويمادى:
— بۇل جەردە ەش جاقسى جاعىن كورىپ تۇرعانىم جوق.
— مەيلى، سولاي-اق بولسىن، — دەپ قاسارىستى روبەر. — ءبىراق مەن ءسوز بەردىم. ءبىز ساقينا الماستىق.
— وندا تۇرعان نە بار؟ ساقينا الماستىڭ. ءبىراق ءالى ۇيلەنگەن جوقسىڭدار عوي. سۆياششەننيك نەكەلەرىڭدى قيعان جوق، اكىم قاعازعا تۇسىرگەن جوق. ازىرگە ءبارى ءسوز عانا. جو-جوق، ەشقانداي دا بولمايدى! — دەپ كەنەت ايعايلاپ جىبەردى ول. ماعان قانشا اشۋلانساڭ دا مەن ءبارىبىر سوڭعى مينۋتقا دەيىن بۇل بولا قويماس دەپ كۇدەرىمدى ۇزبەيمىن. مەنىڭ قانداي سەزىمدە ەكەنىمدى بىلەسىڭ بە؟ سەنى ءولىم جازاسىنا كەسىلگەندەي كورەمىن، ءسويتىپ تاڭعاجايىپ كۇتەمىن، الدەبىر اۋرۋ-سىرقاۋ، جەر جۇتۋ بولا قالسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.
اناسى بۇرق-سارق كۇتتى. ءبىراق روبەر ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپادى جانە ءبىراز ءۇنسىز تۇرىپ بارىپ، باسەڭ ۇنمەن:
— ول قىز وسىدان ءولىپ كەتەدى، — دەدى.
تولقۋدان لەوني كوستادونىڭ تاماعى تىعىلدى، ارەڭ دەگەندە سىلەكەيىن جۇتىپ، ورنىنان اۋىر كوتەرىلدى، قولىن ۇلىنىڭ يىعىنا قويىپ، ونىڭ كوزىنە قاراپ:
— بالام-اي، ءبارىن انىق كورىپ تۇرسىڭ، سويتە تۇرا سانالى تۇردە، ءوز قولىڭمەن موينىڭا تۇزاق سالاسىڭ، — دەدى.
روبەر ءوزىنىڭ روزانى سۇيەتىنىن، ەندى كەش ەكەنىن ايتىپ سۇلەسوق قارسىلاستى؛ وسىدان روزا ءولىپ كەتەدى دەپ كايتپادى.
— جوق، ولمەيدى... قاپا بولاتىنى انىق. ءبىراق ول ەگەر ساعان تۇرمىسقا شىعاتىن بولسا، ودان دا كەپ ازاپ شەگەدى: ويتكەنى ول ءوزى ءۇشىن سەنىڭ ءومىرىڭ وڭباعانىن جانە سەن مۇنى كەشە المايتىنىڭدى ۇعادى.
لەوني كوستادو وسىمەن توقتالۋ كەرەكتىگىن جانە ءقازىر جاڭا قادام جاساماۋ كەرەكتىگىن سەزىندى. ءبىراق ول اپتىعىن باسا المادى، ءسويتىپ جازۋ ۇستەلىنىڭ جاشىگىنەن روبەرگە جاقسى تانىس مۇلىكتى بولۋ تۋرالى قاعازدار سالىنعان سارى پاپكانى الدى.
— مىنە، كەشە شاما ەسەپ-قيساپتى الدىم. قازىناعا سالىقتى سالعاندا، نوتاريۋسقا، سەنىمدى وكىلگە جانە ساراپشىلارعا اقشا تولەگەن كەزدە سەندەرگە قانشا قالاتىنىن بىلەسىڭ بە؟ ماردىمسىز بىردەڭە: ون مىڭ رەنتادان عانا الاسىڭدار. ەڭ كوپ دەگەندە!
— ال ۇيلەردەن تۇسەتىن كىرىس پە؟
— قايداعى كىرىس؟ شىعىستاردى جابا المايمىز.
روبەر ابىرجىعان ۇنمەن:
— ءسىزدىڭ ويىڭىزدا تەك قانا اقتا! ال مىنا جەردە ءتىرى ادام، بۇل جەردە پاك تە قورعانسىز قىزدىڭ تاعدىرى تۇر عوي.
اناسى بۇنى قۇشاعىنا الىپ، كەۋدەسىنە قىستى.
— مەن سەن تۋرالى ويلاپ تۇرمىن، جانىم. سەن ءوز اناڭا ونىڭ جۇرەگىندە تۋعان ۇلى ءبىرىنشى تۇرعانى ءۇشىن اشۋلانا المايسىڭ. مەن سەنىڭ باقىتسىز بولعانىڭدى قالامايمىن.
— ەگەر ول باقىتتى بولسا، مەن دە باقىتتىمىن، — دەدى كەنەت روبەر قىزۋ سەزىممەن. مەن ءۇشىن ول ازاپ شەگەدى دەگەن ويعا كەلىسە المايمىن.
— مەن سەنى تۇسىنەمىن! — دەپ ءۇن قاتتى اناسى. تاماشا ءتۇسىنىپ تۇرمىن. سەن كەيىن ءوزىڭ قىزارمايتىن جاساۋعا ءتيىسسىڭ.
— مىنە، ەندى امال جوق دەپ ءوزىڭىز مويىندادىڭىز عوي؟
اناسى ونىڭ ۇنىنەن ءبىرشاما تورىعۋدى ءسوزدى جانە ابايلاپ قوسىپ قويدى:
— كەز كەلگەن جاعدايدا امالىن تابۋعا بولادى. تەك ونى بىردەن اڭداي المايسىڭ.
روبەر ەسىك الدىندا بۇرىلدى دا:
— مەنى كوندىرەمىن دەپ قيالداماي-اق قويىڭىز... — دەدى.
— مەن ەشتەڭەنى دە قيالداپ تۇرعانىم جوق. بۇگىن ەرتەرەك جات. جۇمىس دەپ وتىرىپ قالما.
ون ەكىنشى تاراۋ
اۋا رايى قالا ۇستىندە ءۇش كۇن بويى نوسەرلى بولىپ تۇردى، جاۋىن قۇيىپ، نايزاعاي وينادى. روزا روبەرگە:
— ەگەر جاڭبىر جاۋسا، مەنى ساياباقتىڭ قارسى بەتىندەگى كونديتەرلىكتە كۇت. ءيا، ءيا. سونىڭ ىشىندە-ساعات التىدا، ول كەزدە وندا ەشكىم دە بولمايدى، — دەگەن.
التىدان ون بەس مينۋت ءوتتى. روبەر ءۇش ءتاتتى ءبالىش جەپ العان ەدى، ەندى جۇرەگىن اينىتتى. سورەلىكتىڭ اينا اينەگىنەن سۋ سىرعىپ اعىپ جاتىر.
"ەگەر روزا بەس مينۋتتا كەلمەسە، كەتەمىن"، — دەپ ويلادى روبەر. نوسەرلى كۇنى بۇنىڭ ىلعي جۇيكەسى قوزاتىن-دى. ءوزى مۇنىسىن بىلەدى، سوندىقتان اشۋ شاقىرىپ، اۋزىنا كەلگەندى اقتارىپ سالامىن با دەپ قورقاتىن. ول بالا كۇنگىدەي ماڭدايىن اينەككە تىرەپ، تەرەزەدەن ىلعال تابان جولعا قاراپ وتىردى، جاڭبىر تامشىلارى جان-جاعىنا شاشىراپ سەكەڭ-سەكەڭ ەتەدى.
"روزا، ارينە، جاڭبىردان كەشىگىپ جاتىر، — دەپ جۋاتتى بۇل ءوزىن. — ءسىرا، ۇيدەن قولشاتىرىن الا شىقپاعان شىعار، ويتكەنى ول ونداي نارسەلەردى ەش ەسكەرە بەرمەيدى. قانداي تۇردە كەلەتىنىن كورىپ تۇرمىن!.." ءسويتتى دە بۇل وزىنە كىزمەت ەتكەن سوڭ سورەنىڭ ارعى بەتىنە بارىپ بىر-بىرىمەن سىبىرلاسىپ تۇرعان ەكى جاس داياشىعا بۇرىلىپ قارادى. سىلىكپەسى شىعا سۋ بولعان روزا ولارعا قانداي مۇساپىرشىلىك اسەر قالدىراتىنىن روبەر الدىن الا كوزىنە ەلەستەتتى، ءبىراق ءوزى روزا ءۇشىن ۇيالاتىنىنا ىڭعايسىزدانىپ قالدى. بۇل ەندى كەتۋگە ۇيعارىپ، ورنىنان كوتەرىلدى دە ۇستەلشەگە اقشاسىن قويدى جانە وسى ءساتتى روزانى كوردى: كىرەر ەسىكتىڭ جانىنا توقتاپ، ول الدەبىر ولپى-سولپى ەر قولشاتىرىن جيناۋعا ارەكەتتەندى، ونى، ءسىرا، شاردون بەرسە كەرەك. سۋ بولعان بەلدەمشەسى جەلمەن بۇتىنا جابىسىپ قالىپتى. اقىرى ول ىشكە كىردى دە ابىرجي جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ، سۋ سورعالاپ تۇرعان قولشاتىردى ءقايتىپ بىلمەي، بوساعادا تۇرىپ قالدى، داياشىلاردىڭ ءبىرى ودان قولشاتىردى الدى، روزا سوندا بارىپ روبەردىڭ ۇستەلشەسىنىڭ باسىنا وتىردى.
— سونداي جۇگىردىم! — دەپ سامبىرلادى قىز.
بۇل وعان قىليلانا قارادى.
— ءتۇرىڭ نە بولىپ كەتكەن! بايقا، سۋىق تيەدى.
— وقاسى جوق، مەن شىمىرمىن. بەلدەمشەم جاڭبىردان قورعاسىن زىلدەي اۋىرلاپ كەتتى، اياقتارىم سۋ-سۋ، ال كيىمدەردى اۋىستىرام دەگەنشە ءالى كەمى ەكى ساعات كەرەك، ودان ەرتە رەتى بولا قويماس. ءبىراق سەن جانىمدا بولعاندا مۇنىڭ ءبارى تۇك ەمەس.
— سەن ءوزىڭدى تىپتەن كۇتپەيسىڭ، روزا. تىپتەن ەلەمەيسىڭ...
ول روبەردىڭ ءسوزىن ماقتاۋ كورىپ، ءۇزىپ جىبەردى.
— جوق، جوق... باسقالارعا قاراعاندا وجەتتىگىم شامالى. مەن كوپ نارسەگە كوڭىل بولە بەرمەيمىن، بۇل جەردە مەنىڭ ەشقانداي ەڭبەگىم جوق. مەن ءۇشىن ءبىر عانا نارسە ماڭىزدى — ءبىزدىڭ ماحابباتىمىز، — دەپ ۇستەمەلەدى اقىرىن عانا.
قىز وزىنە اكەلگەن مالاعا شارابىنىڭ ريۋمكاسىنا ەرىن تيگىزدى.
— مەنى دە ويلاۋ كەرەك، — دەدى روبەر، — مەن سونداي سۇيگەن اياۋلىم روزەتتا تۋرالى دا...
روزا وعان تاڭىرقاي قارادى. ول ءار ءسوزىن نىعىرلاي جالعاستىردى:
— مەنىڭ روزەتتام جاۋىننان سۋ بولعان بەلدەمشەمەن جۇرمەيتىن، ونىڭ باتەڭكەسىنە سۋ كىرىپ، شىلپىلدامايتىن، بۇرىم-بۇرىم بولىپ جابىسىپ قالعان شاشى ەسكى قالپاق استىنان سالبىراپ تۇرمايتىن. مەن ساعان مۇنى كىنارات رەتىندە ايتىپ وتىرعانىم جوق، — دەپ ءسوزىن جيىپ الا قويدى ول، — ءبىراق، راسىن ايتقاندا، كەيدە ءوزىمدى ازەر ۇستايمىن...
قىز بۇدان كوزىن اۋدارماي تىڭداپ وتىردى. روبەر ىڭعايسىزدانىپ قالدى.
— نەگە ساعان ءوزىڭنىڭ ءۇستى-باسىڭا كوبىرەك كوڭىل بولمەس، ءوزىڭنىڭ ءتۇرىڭدى، ءوزىڭنىڭ تىرناقتارىڭدى، ءوزىڭنىڭ بويىڭدى كۇتپەسكە؟
روزا قولدارىن دەرەۋ ۇستەل استىنا جاسىرا قويدى. قىز كەنەت قۋارىپ كەتتى:
— مەن ساعان ەندى ۇنامايمىن با؟
— ماسەلە وندا ەمەس، روزا... مەن وزىڭە-وزىڭ سىن كوزبەن قاراۋىڭدى سۇرايمىن. مەن سەنىڭ ايناعا قاراعانىڭدى ەش كورمەپپىن. بۇل ايەلگە ءتان ەمەس. ءبىراق سەن تىم بولماعاندا اينادان ءبىر رەت وزىڭە قاراساڭ، سەن مەنىڭ نە ايتقىم كەلىپ تۇرعانىمدى تۇسىنەر ەدىڭ.
تەرەزەنى ساتىرلاي ۇرعان نوسەر جاڭبىردان جانە گۋرت كوشەسىندەگى بيىك شەگىرشىن كولەڭكەسىنەن كونديتەرلىكتى قارا كولەڭكە باسىپ تۇردى. روزا روم قوسىلعان ءبالىش تارەلكەسىنەن باسىن المادى. روبەر ونىڭ جىلاپ وتىرعانىن اڭعاردى، ءبىراق بۇل كوز جاسى ونى ەش سەلت ەتكىزگەن جوق، قايتا ونى ىزالى تىتىركەنۋ كەرنەپ تۇر ەدى، سوندىقتان ءوزىنىڭ سەزىمىن ىسىلداعان كۇبىرمەن جەتكىزدى:
— مىنە، ەندى جاس كەتتى اعىپ!..
قىز باسىن كوتەرمەستەن:
— ارينە، سەنىكى ءجون، سۇيىكتىم. كىناراتتارىڭ وتە ورىندى. تەك... مەن ءقازىر تۇسىندىرەيىن... بىلسەڭ، مەن بالا كۇنىمنەن ماعان قىزمەت جاساعانعا ۇيرەنگەنمىن، مەن ءۇشىن ءبارىن دە كۇتۋشى جاسايتىن: بۇراۋدى دايىندايتىن، الجاپقىشتى جىلىتاتىن، ۋقالايتىن، تارايتىن... سەنسەڭ، مەن بۇرىن ەش ۋاقىتتا باتەڭكەمدى دە ءوزىم بايلامايتىنمىن! ال ەندى ءقازىر ۇيگە كەش كەلەمىن، تاڭ الدىندا تۇرامىن... مىنە، ءسويتىپ بارىنە سالاقسىپ كەتتىم... ءوزىڭدى كوبىرەك كۇتۋ كەرەكتىگىن تۇسىنەمىن... ءبىراق مەن ءبىزدىڭ ماحابباتىمىز بۇل ۇساق-تۇيەكتەن جوعارى تۇرادى دەپ ويلاعان ەدىم... ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى سۇيەمىز دەپ پايىمداعانمىن...
ول سويلەي المادى، كوز جاسى القىمىنا تىعىلدى. روبەر ونى ءبىر اۋىز سوزبەن بولسا دا جۇباتقىسى كەلمەدى. روبەر ەكەۋىنىڭ الدەبىر بەلگىسىز، بۇنىڭ ءوزى ويلاعاننان دا الىس، ارىرەك ءبىر جاققا اكەتۋى مۇمكىن جولعا تۇسكەنىن ەمىس-ەمىس سەزىنىپ، ارتىن توسىپ وتىردى. كەنەت روزا مۇنىڭ قولىنان ۇستاپ ەڭكەيە ءتوندى، بۇل ونىڭ قۋارعان ءارى جاستان شىلانعان ءجۇزىن تىم تاقاۋ كوردى، قىزدىڭ زاپىراندى تىنىسىن سەزىندى.
— ال سەنبى كۇنگى... جوكە تۇبىندەگى كەش قالاي ەدى؟ مەن سوندا ساعان ۇنادىم ەمەس پە؟
بۇل سەلقوس ۇنمەن: "ارينە، ارينە"، — دەپ جاۋاپ بەردى. قىز: "روبەر!" — دەپ شاقىردى، قىزدا جىگىتى بارعان سايىن ءبىر جاققا الىستاپ كەتىپ بارا جاتقانداي، ەندى مۇنى ەستىمەيتىندەي سەزىم پايدا بولدى. جوق، بۇل سەزىم جالعان، — مىنە، ول، تاقاۋ، قارسى الدىندا وتىر، بۇلاردى تەك ۇستەلشە عانا ءبولىپ تۇر. ول — مۇنىڭ كۇيەۋ جىگىتى. قازان ايىندا توي بولدى. ال وسى مينۋتتا روبەردىڭ دە كوڭىلى ءارى-سارى ەدى جانە ول سوققىنى قالاي جەڭىلدەتۋدى ويلاپ وتىردى.
— سەن سالقىنداپ قالاسىڭ، — دەدى بۇل. — بىزگە كەتتىك. مەن وت جاقتىرامىن.
روزا وعان ابىرجي ريزاشىلىق ءبىلدىردى. ولار جاۋىن استىندا جىلدامداتا ءجۇرىپ كەتتى جانە ۇيگە جەتكەنشە ءبىر اۋىز دا ءتىل قاتىسپادى. روبەر بۇل كۇنى اناسى قايىرىمدى ايەلدەر جينالىسىنان كەشتەۋ ورالاتىنىن بىلەتىن. ول روزانى ءوزىنىڭ بولمەسىنە ەمەس، شاعىن قوناقجايعا ەرتىپ كىردى دە قىزمەتشىگە اس ۇيدەن وتىن اكەلۋدى تاپسىردى. روزاعا باتەڭكەسىن شەشۋدى ۇسىندى. قىز قالبالاقتاپ، قىزارىپ كەتتى:
— قاراما. مەنىڭ شۇلىعىم تەسىك سياقتى.
روبەر سىپايىلىقپەن بۇرىلىپ كەتتى. ىلعال كويلەكتەن بۋ شىعىپ، روزانىڭ توڭىرەگىن جەڭىل بۋالدىر جايلادى. قىز تاس وشاق ۇستىندە ءىلۋلى تۇرعان ايناعا قارادى دا، روبەردىڭ كوزىنە قالاي كورىنگەنىن بىردەن تۇسىنە قويدى. ول قالپاعىن اسىعا شەشىپ، شاشىنىڭ البا-جۇلباسىن رەتتەۋگە ارەكەتتەندى. روبەر ەدەننەن مۇنىڭ باتەڭكەسىن كوتەرىپ، ىلعال تابانىن ۇستاپ كوردى، ءسويتتى دە وتقا جاقىن قويدى. جىگىت ورىن تاققا جايعاسىپ، تاس وشاق تورىنان ءبىرشاما شەگىنشەكتەي وتىردى. روزا ونىڭ الدىندا تۇرەگەپ تۇرعان كۇيى ەڭكەيدى دە، ەكى قولىمەن ونىڭ باسىنان ۇستاپ، ول ءوزىنىڭ كوزىنە تۋرا قاراۋى ءۇشىن ءسال شالقايتتى.
— سەن قانداي مەيىرىمدىسىڭ! — دەدى قىز ريزاشىلىقپەن.
ول قارسىلاسا كەتتى.
— جوق، ولاي ويلاما، روزا. جوق، مەن سونشالىقتى قايىرىمدى ەمەسپىن.
كەنەت ونىڭ اۋزىنان ءوزى ايتام دەگەن ويىندا جوق ءسوز بايقاماي شىعىپ كەتتى: ول ءسوز كۇتپەگەن جەردەن ەرنىنەن ىتىپ كەتكەن تۇكىرىك سياقتى، شاپشىعان ءىرىڭ نەمەسە قان ءتارىزدى قىزدىڭ بەتىنە بىلش ەتە قالدى.
— كەشىر مەنى، مەن سەنى ەندى سۇيمەيمىن.
قىز ىشقىنىپ كەتكەن جوق. اۋىرسىنعانىن دا نەمەسە تاڭىرقاعانىن دا بىلدىرمەدى. ول تەك: "مىنە، وسىلاي. ءبارى ءبىتتى. روبەر ايتتى. دەمەك، ءبارى ءبىتتى"، — دەپ ويلادى. ءبىراق ىلە-شالا باسقا ءبىر وي جىلت ەتە قالدى: "ول ءالى وسىندا، مەنىڭ جانىمدا عوي. ءالى ەشتەڭەدەن ايىرىلا قويعانىم جوق. ونىڭ شاشىن، ونىڭ بەتىن، ونىڭ بالاشا دۇرديگەن ادەمى ەرىندەرىن قايتادان قولمەن سيپاۋىما بولادى". ول ازىرگە وسىندا، ءوزىنىڭ جانىندا تۇرعان كەزدە قارسىلاسۋعا، كۇرەسۋگە بولادى، جەڭۋگە بولادى. ونىڭ وتكەندە عانا جوكەلەر تۇبىندە ايمالاعانى نايزاعايداي جارق ەتىپ ەسىنە ءتۇستى. جانە كەنەت، الدەقايدان، جۇرەكتىڭ الىس تۇكپىرىنەن كانىگى قىزدار ايتا بەرەتىن: "ەركەكتەرمەن بىلە بىلسەڭ... ەركەكتى ءوز جانىڭدا ۇستاۋدىڭ ەڭ دۇرىس ءادىسى..."، — دەگەن سوزدەر سىبىر ەتە قالدى. ال روبەر — ەركەك قوي، قان مەن سەلدەن جارالعان پەندە جانە ونىڭ ۇستىنە ەركى بوساڭ ەركەك. ونىڭ سوڭىنا تۇسۋگە، قۋىپ جەتۋگە، ونى ايەلدەر ءوزىنىڭ ايلاسىن ىسكە اسىراتىن جانۋارلىق قۋلىق-سۇمدىقتىڭ جانە ارباۋدىڭ ۇيىعىنا باتىرىپ، بيلەپ-توستەۋگە بولادى. مۇنىڭ ۇرەيى باسىلدى: ءقازىر ءبارى دە جونىنە كەلەدى. بۇل بەينە سىرتتان كوڭىلدى دەرلىك سىڭعىرلاعان ءوز داۋسىن ەستىگەندەي بولدى:
— بۇل سەنىڭ وتكىنشى كوڭىل كۇيىڭ. بۇل وتەدى دە كەتەدى. سەن بۇگىن مەنى ۇناتا قويمايتىنىڭدى بىردەن سەزگەنمىن. بۇل جەردە ءارى ءوزىم كىنالىمىن. بۇگىن مەنىڭ كەيپىم سۇمدىق! ناعىز الباستى! ءبىراق ەرتەڭ مەن تىپتەن باسقا بولامىن. قارا دا تۇر! — جانە قىز جارامساقتانعان ۇنمەن: — انا كەشتە مەن مۇنداي بولعان جوقپىن عوي. ەسىڭدە مە؟ — دەپ قوسىپ قويدى.
قىز تاعى دا ونىڭ باسىن قوس قولىمەن ۇستادى، ءبىراق ونىڭ كوزىنە قاراۋعا بوسقا اۋرەلەندى — ول كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. "بۇل مەنى تاعى دا قارماعىنا ءىلىپ اكەتەتىن بولدى، — دەپ ويلادى ول. — تەك بەرىلمەۋ كەرەك. ول تەڭىزدە اپاتقا ۇشىراپ، ەكى ءالجۋاز قول تولقىندار ۇستىنە كوتەرىلىپ، بۇنى دا يىرىمگە تارتىپ اكەتۋ ءقاۋپىن توندىرە، مۇنىڭ قالت-قۇلت ەتكەن قايىعىنىڭ جيەگىنە قالاي جانتالاسا جارماسقانىن كورىپ تۇرعان ادام، ءبىراق سونى كورە تۇرا جانە ءوز ءومىرى ءۇشىن قالتىراي تۇرا الگى ءقاۋىپتى قولداردى ەسكەكپەن ۇرىپ جىبەرۋگە باتپاعان ادام سياقتى شوشىپ، بۇكىل تۇلا بويى دىرىلدەپ كەتتى. ال روزا ءوز دەگەنىن نىعىرلاي ءتۇستى:
— ەسىڭە ءتۇسىرشى، سول كەشتە جوكەلەر تۇبىندە مەن قانداي بولدىم... مەن سالتاق-سالتاق لاس، قاتىپ-سەمگەن پاقىرعا ۇقسايتىن با ەدىم؟ جوق قوي؟ راس پا؟ سەن ماعان: "اياۋلىم، مەنىڭ!" — دەگەنسىڭ. مەنىڭ ۇستىمدە گابرينا تىككەن اق كويلەك بولاتىن. سەن بەينە كوزىڭ تۇنىپ كەتكەندەي، تىپتەن ەسىڭنەن ايىرىلدىڭ. ەسىڭدە مە؟ ءقازىر مەنىڭ باسىم اينالىپ تۇر. سەن تولقىنىستان دىرىلدەپ كەتتىڭ، بەزگەك ۇستاعانداي بۇكىل تۇلا بويىڭ كۇيىپ-جاندى. ويىڭا كەلگەنىن ايتا بەر، ءبىراق سونىڭ ءبارى بولدى عوي.
جىگىتتىڭ زارەسى ۇشتى. جو-جوق، قۇتىلۋ كەرەك. ونىڭ ايتقانى:
— ول ەشتەڭەنىڭ دالەلى بولا المايدى. سەن نە ايتىپ تۇرعانىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ. تۇندە قۇشاعىنا قىز تىعىلعاندا كەز كەلگەن ەركەك ورەكپيدى... بۇل اڭگىمە ەتۋگە تۇرمايدى. كەز كەلگەن ايەل مەنى سونداي كۇيگە تۇسىرە الار ەدى.
— ءبىراق ول كەز كەلگەن ايەل ەمەس، مەن — سەنىڭ روزەتتاڭ ەدىم عوي، سەن مەنى قۇشاقتادىڭ. مەنى، مەنى!
جوكەلەردىڭ استى تىم قاراڭعى ەدى، مەن سەنى كورە العانىم جوق، ال ەگەر جاقسىلاپ قاراي العاندا، وندا... دەپ، ول ايتا باستاعاندا ونىڭ وسپادارسىز سوزدەرىن ەستىمەۋى ءۇشىن قىز ءوزىنىڭ قۇلاعىن بىتەپ الدى.
— جوق! — دەپ شىڭعىردى قىز. — جوق! جوق!
ءسويتتى دە تاماعىن ۇستاپ، وتتىڭ جانىندا ءمۇلايىمسىپ ۇندەمەي قالدى. بۇل ءسوزدى ايتىپ تۇرعان مىناۋ ادام — قىز ءوزىنىڭ وتباسى تاقىرعا وتىرىپ قالعان سوڭ ونى ۋادەسىنەن بوساتقان، ال ونىڭ ءوزى كەيىن بۇعان كەلىپ، ىنتىعا قولىن ۇستاعان سول ادامنىڭ ءوزى مە؟ جوق، بۇعان سەنۋ مۇمكىن ەمەس. قىز اشۋعا باسقان جوق، روبەر بۇدان كۇتكەن قاتتى سوزدەردىڭ، قورلانعان ايەلدىڭ ىزاسى جيىلعان ءزىلدى سوزدەردىڭ ءبىرىن دە لەكىتپەدى. وندا بۇل جابىرلەۋگە جابىرلەۋمەن جاۋاپ قايتارعان بولىپ شىعار ەدى. ارا جىك ماسقارا وقيعامەن اجىرار ەدى دە، مىنا روبەر بالاۋسا قورعانسىز قىزدى ءولىمشى ەتكەن قورقاۋ كەيپىندە قالماس ەدى. ءبىراق روزا تەك ءسۇيۋدى جانە كۇيۋدى عانا بىلەتىن. جانە قىزدىڭ قاۋقارسىزدىعىندا قانشاما جىگەر جاتتى! جىگىت ءوزى ابىرجىسا، مۇسىركەۋشىلىك سەزىمگە بەرىلسە بولدى-اق، بىتكەنىن — قىز مۇنى قايتادان جانە ءبىرجولاتا ماتاپ الاتىنىن ءبىلدى. جوق! ەندى تاعى دا يىعىمەن ءسال-پال تىقسىرسا، ەسىك اشىلىپ كەتكەلى تۇر. ويتكەنى سوققى بەرىلدى، بولار ءىس بولدى...
— سەن مەنى قاتىگەز دەپ دۇرىس پايىمدايسىڭ... ءبىراق مەن سەنىڭ قامىڭدى ويلاپ تۇرمىن... ەندى سەنىڭ مەنىمەن باقىتتى بولاتىنىڭا سەنىمدى ەمەسپىن. مەن وزگەرىپ كەتتىم... ويتكەنى سەن دە وزگەردىڭ، ءمۇساپىرسىڭ. سەن ەندى تىپتەن باسقاسىڭ. ساعان ءوزىڭنىڭ بۇرىنعى كويلەكتەرىڭدى كيۋدىڭ قاجەتى جوق. سەن ەندى ەش ۋاقىتتا مەن بىلتىرعى جىلى عاشىق بولعان روزا بولا المايسىڭ.
ءسويتىپ، ول ءسوز تالاستىرۋعا كىرىسىپ، ءوز ۋاجدەرىن كەلتىردى. روزادا ءۇمىت پايدا بولدى.
— جوق، مەن سول قالپىمدا. مەن شاردوننان كەتەمىن، ونىڭ دۇكەنىندە جۇمىس ىستەمەيمىن، سەن ەرتەڭ-اق ءوزىڭنىڭ روزاڭدى تانيسىڭ. لەونياننان شىقپاي ءومىر سۇرەمىن، ءسويتىپ، ەگەر شارۋاشىلىقپەن — قۇسپەن، سيىرمەن، باقشامەن شىنداپ اينالىسسام، الدەقايدا مول تابىس تابامىن. — قىز ءۇنسىز قالدى، كەنەت ونى شابىت كەرنەگەندەي تولقي ءارى جىلدام سويلەپ كەتتى: — مەنىڭ جاساۋسىز ەمەس ەكەنىمدى سەن بىلەسىڭ. ءيا، ءيا، مەنىڭ وتە جاقسى جاساۋىم بار — ماعان لەونياندى بەرەدى، انام دا، ءاعا-ىنىم دە كەلىسكەن. لەونيان! سەن ءوزىڭ ويلاپ كور! ارينە، ءبىرشاما شىعىس شىعادى، ءبىراق ءبارى وزىمىزدىكى بولادى، تۇرمىس تاۋقىمەتى بىزگە تۇككە تۇرماي قالادى. قاساپحاناعا اپتاسىنا ءبىر رەتتەن ارتىق بارمايتىنىڭ، ول دا جاقسى عوي.
ول قىزدى توقتاتپادى. قۇتقارۋ كۇتپەگەن جەردەن كەلدى. ەندى كەۋدەسىندە قايناعان اشۋدى ىرىكتەۋىنە بولادى. ال روزا كۇيەۋ جىگىت ءوزىمنىڭ سوزدەرىمە تۇتىلدى دەپ پايىمداپ، ارباۋىن كۇشەيتە تۇسۋگە تىرىستى:
— ءبىز لەونيان سياقتى وڭاشا وتاۋدىڭ باعاسىن دا بىلمەيمىز. ول قانشا تۇرادى، ا؟ ميلليوننان كەم ەمەس. راس ايتام...
روبەر قاتقىل ۇنمەن ايتىپ سالدى:
— سولاي ما؟ وندا ونى ساتقان جاقسى عوي.
— و، جوق، ءبىزدىڭ بۇعان قاقىمىز بولمايدى.
— نەگە بولمايدى؟ ءۇي-جاي ءبىزدىڭ مەنشىگىمىزگە كوشپەي مە؟
لەونياندى بىزگە ونى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بەرەدى دەپ، روزا اقكوڭىلمەن ايتىپ قالدى (ءجونى سولاي دەپ ويلاسا كەرەك). روبەر ورىن تاقتان تۇردى دا قاتۋلى داۋىسپەن:
— سەنىڭ تۋعاندارىڭ مەنى جاي عانا اقىماق سانايدى ەكەن. قاتەلەسەدى! مىنە، قالاي ويلاعان. شىعىنى مول ءۇي-جايدى ال، وعان اقشا جۇمسا جانە ونىڭ سۇيكىمدى تۇرعىندارىن اسىرا.
قۇدايىم-اي، ءوزى جاڭساق كەتكەنى مە؟ روزا ابىرجىپ، تۇتىعىپ قالدى:
— كىم ول؟ قايداعى تۇرعىندار؟
— سەنىڭ شەشەڭ مەن ءاعا-ىنىڭ. ولاردىڭ ارينە، لەونياننان كەتپەك، بىزگە ورىن بوساتپاق نيەتتەرى جوق.
— توقتاي تۇر، روبەر... لەونيانداعى ءۇي سونداي ۇلكەن. بارىمىزگە دە ورىن جەتەدى.
روبەر قاتتى داۋىستاپ جاساندى كۇلىپ جىبەردى:
— بارىمىزگە؟ مىنە، قالاي!
قىز ونىڭ جاقسى سىلتاۋ تاپقانىن، ەندى ونىڭ نەگە جارماسا الاتىنىن ءتۇسىندى، ءوزى ءۇشىن ءبارى ادىرا قالعانىن ۇقتى.
— مەن بۇل تىرلىكتەردىڭ ءبارىن باجايلاعان ەمەسپىن. دۇرىسى، ونداي ويلاردان اۋلاق بولدىم، — دەپ قىسقا قايىردى قىز. مەن بۇل جەردە قيىندىق، ءتىپتى كوپ قيىندىق تۋىنداۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجاعانمىن، ءبىراق سەن ونىڭ ءبارىنىڭ ورايىن جاقسى كەلتىرەر دەپ ەسەپتەگەنمىن. مەن ساعان سونداي سەنگەنمىن، سەنىڭ يىعىڭا ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزدىڭ بۇكىل قام-قارەكەتىن جۇكتەگەنمىن. ءوزىمنىڭ سەنى سۇيگەنىمدەي، سەن مەنى سۇيەدى دەپ سانادىم، — دەدى ول جىلاپ تۇرىپ. — ال، مەنىڭشە، ەگەر سۇيسەڭ، وندا وزىڭە اۋىر بولاتىنى تۋرالى ويلامايسىڭ، ەشقانداي اۋىرتپالىقتان قورىقپايسىڭ، قايتا كەرىسىنشە، وعان كۇنى بۇرىن دايىن بولاسىڭ ءارى قايمىقپايسىڭ. سەن ءۇشىن مەن ءبارىن دە كوتەرۋگە دايىنمىن. مىنە، مەن وسىلاي ويلادىم جانە سەن دە...
جىگىت ورنىنان تۇردى دا اشىق تۇرعان تەرەزەگە كەلىپ، كوشەگە قاراي باستادى. روزا ول ءوزىنىڭ كەتكەنىن قالايتىنىن ءتۇسىندى. مىنە، وسى ساتتە عانا روزا ءوزىنىڭ بۇكىل بولمىسىمەن باقىتى كۇيرەگەنىن، ەندى ەش ۋاقىتتا باقىتتى بولمايتىنىن سەزىندى... ءبىراق ول ءالى وسىندا، وزىمەن ءبىر بولمەدە عوي. ونىڭ جەلكەسىندەگى شيىرلانعان التىن سارى شاشىن سيپاۋعا دا بولادى. روزا ورنىنان تۇردى دا ەسىككە قاراي بىرنەشە كادام جاسادى. روبەر: "ءقازىر ءبارى بىتەدى"، — دەپ ويلادى، ءسويتىپ كەۋدەسىن كەرە تىنىس الدى. ءبىراق قىز كەنەت توقتاي قالىپ:
— روبەر... روبەر، تىڭداشى.. مەن بارىنە دە كەلىسەمىن. مەن سەنىڭ ايەلىڭ بولماي-اق قويايىن. تەك مەنى ءبىرجولاتا الاستاما، جۇرەگىڭدە مەن ءۇشىن ورىن ساقتا. مەنىڭ نەكەلەسۋدى تالاپ ەتپەيتىنىمە كەزىڭ جەتكەن كەزدە، مۇمكىن مەنى ءسال دە بولسا سۇيەتىن شىعارسىڭ...،مەن سەنى تىم بولماعاندا اندا-ساندا كورىپ تۇرسام جەتەدى...
روبەر بۇرىلماستان تۇرا بەردى، ال قىز جايمەن عانا:
— مەنى نە ىستەسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل... — دەپ قوستى.
ول قىز ءۇشىن ۇيالىپ كەتتى. روبەر:
— سەن نەگە ءوزىڭدى قورلايسىڭ؟ سەن ۇيىڭە بارىپ ەسىڭدى جيعان كەزدە، سەن مۇنى ماعان ەش ۋاقىتتا كەشپەيتىن بولاسىڭ... ءبىلىپ قوي، مەن سەنىڭ ءسوزىڭدى ءۇ"مىتتىم. مەن، ارينە، وعان ەشقانداي دا ءمان بەرمەيمىن. ەستىدىڭ بە؟
— جوق، روبەر، بۇل جەردە قانداي قورلاۋ بار؟ — دەپ قارسىلاستى بۇل ازەر شىققان ۇنمەن. — مەن سەنى سۇيەمىن. مەن سەندىكپىن. سەن مۇنى قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا، سەندىك بولىپ قالامىن. بۇل جالعاندا مەنىڭ ساعان دەگەن ماحابباتىمدى ەشتەڭە وزگەرتە المايدى. سەن مەنى كەۋدەمنەن يتەرەسىڭ. ءبىراق مەن ءبارىبىر سەنى سۇيەمىن.
روبەردى ەركەك باس تارتقان جانە تىعىرىققا تىرەلگەن ايەل جابىسىپ قالماي قويعان كەزدە ەر ادام سەزىنەتىن ىزالى جيرەنۋ، وزىندە ىنتىزارلىقتى قوزدىرمايتىن بەيماز ۇرعاشىنى ەركەكتىڭ قاتىگەز جەك كورۋ سەزىمى بيلەپ الدى. ول بۇرىلىپ:
— مىنە، سەن مەنىڭ بەتىمدى نەمەن قايتارعىڭ كەلەدى؟ ءوزىڭدى ۇسىناسىڭ؟ قانداي! بۇدان جاماندى ويلاپ تابۋعا بولماس. "ءبىزدىڭ ارامىزدا ءبارى ءبىتتى"، — دەپ وسى جەردە ەرىكسىز ايتاسىڭ. سەن مەنىڭ كوڭىلىمدەگى ەڭ جارقىن، قاستەرلى سەزىمدەردى لاستادىڭ، بىلعادىڭ.
ول وسى سوزدەرىنىڭ بۇكىل پاسىقتىعىن ءارى جونسىزدىگىن ءوزى دە ءتۇسىندى. ول روزادا اياق استى سەزىم بولۋى مۇمكىن ەمەستىگىن ءبىلدى، ءبىراق ءوزىنىڭ باس ازاتتىعى تىم جاقىن ەكەندىگىن — وعان دەگەن بۇكىل دەرلىك جول ارتتا قالعانىن دا اڭعارىپ تۇردى. ەندى ءبىر كۇش سالسا، باسى ەركىندىككە شىعا كەلمەك. سوندا بۇل قالاي سايران سالادى، دەسەڭشى!
روزا ءسال ەستىلەر ەتىپ:
— مەن بە لاستاعان؟ بىلعاعان؟.. — دەدى.
روزا تۇسىنە المادى. ول جورتا قىلىق كورسەتۋدى، ءوزىنىڭ جان تولعانىسىن شىن سەزىم، وزەۋرەگەن ىقىلاستان جۇرداي، جالعان، جىلتىر، دابىرا سوزدەرمەن اشەكەيلەۋدى بىلمەيتىن ەدى. ول ومىرىندە ەش ۋاقىتتا، ونىڭ ۇستىنە ءدال وسى ساتتە، جۇرەگىنەن شىقپاعان ءسوزدى ايتقان ەمەس. ول ادامدار ويىنداعىسىن باسقاشا ايتىپ تۇرعانىن ىلعي اڭداي بىلەتىن، ءبارىن دە پايىمداي الاتىن، تەك روبەردى عانا بىلمەيتىن. سەزىم كۇشىنىڭ ءوزى بۇلاردى ءبولىپ تۇردى — ولاردىڭ اراسىندا قىزدىڭ ماحابباتى مۇحيتى جاتتى. ءبىراق سول كەشتە قىزدىڭ سونداي تەرەڭ سۇيگەن جاندى ىزالىقتان جەك كورىپ كەتۋى ەلەستى سەيىلتىپ جىبەردى، مۇحيتتىڭ قوس جاعالاۋى بىر-بىرىنە جاقىندادى.
روبەر، ناعىز روبەر، بۇنىڭ تۋرا قارسى الدىنان شىعىپ كەلىپ، بۇعان تىكتەپ قاراپ تۇردى. بۇل ونىڭ كوزدەرىنىڭ جىمىسقى جىلميىسىن انىق كورگەنى سونداي، ونىڭ سوزدەرىنىڭ بۇكىل جالعاندىعى مەن وزبىرلىعىن ايقىن سەزىندى. روبەردىڭ جان جۇرەگى كەنەت مۇنىڭ الدىندا انايى كۇيىندە ايگىلەندى — ول ونى سونداي كۇيدە كورسەتۋگە ەش ۋاقىتتا باتپاعان-دى، ال روزا وسى ساتكە دەيىن ونى سونداي كورۋدەن باس تارتىپ كەلگەن-دى، ويتكەنى اسقاق ىزگى سەزىم ارباعان ءارى ءوزىنىڭ ماحابباتىن تومەن جانعا ارناعان ادامداردى مەڭدەپ الاتىن ەرىكتى سوقىرلىقتان كورە المايتىن. قىز ەندى بىردە-بىر ءسوز ونىڭ جۇرەگىنەن شىقپايتىنىن، ودان جورتا ىزالانۋدان باسقا ەشتەڭە كورمەيتىنىن، ول مۇنىڭ كەتكەنىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ تۇرعانىن ءبىلدى. جانە بۇل ەسىكتەن شىعىپ، اياعىن باسقىشتىڭ العاشقى ساتىسىنا قويماي تۇرىپ-اق ءبارى دە بىتكەنىن، الدىندا ۇرەيلى جالعىزدىق شول كەڭىستىگى اشىلعانىن انىق كوردى. كەتۋ، تەزىرەك كەتۋ كەرەك. ءبىراق جاس كوزىن جاۋىپ، بۇل ەسىكتى تابا المادى. روبەر ەشتەڭەمەن كومەكتەسپەدى — ول قاسارىسا تەرەزەگە قاراپ تۇردى. روزا اقىرى ەسىك تۇتقاسىن باستى، ءبىراق ەسىك باسقىشقا ەمەس، ۇلكەن قوناقجايعا شىعادى ەكەن. روزا ەسىك الدىندا تۇرىپ قالعان، باسىنا قارا ءجۇزىم ساباعى بۇلعاڭداعان قالپاق كيگەن الدەبىر الىپ تۇلىپپەن سوقتىعىسىپ قالدى.
— مەن جاڭا عانا قايىرىمدىلىق قوعامىنان كەلدىم، — دەپ اسىعا سويلەدى لەوني كوستادو. ماعان ءسىزدى ءبىزدىڭ ۇيدە دەدى...
روزا تاربيەلى، جاقسى ءتالىم كورگەن قىزعا ءتان ءتاجىم ەتتى دە، سىڭعىرلاعان سابىرلى داۋىسپەن جاۋاپ قاتتى:
— ابىرجىماڭىز، كوستادو حانىم، مەن كەتىپ بارامىن. ترامۆايدى وتكىزىپ الۋعا قورقامىن. روبەر شاعىن قوناقجايدا.
— ساۋ بولىڭىز، روزا. سىزدەردە، لەونياندا، قالاي جاعداي؟ ءبارى ويداعىداي ما؟ اناڭىزعا مەنەن سالەم ايتىڭىز. ول ءوزىنىڭ ەسكى قۇربىسىن تىپتەن ۇمىتىپ كەتتى...
قىزدىڭ ارتىنان وكشەلەي ءجۇرىپ وتىرىپ، لەوني ءبىرىنشى قاباتتىڭ الاڭشاسىنا دەيىن ءتۇستى. ول روزانى شىعارىپ سالۋ، ءقازىر ونى جالعىز قالدىرماۋ، تىم بولماعاندا شامالى ۇزاتىپ جىبەرۋ كەرەكتىگىن سەزدى. لەوني ءارى-سارى كۇيگە ءتۇستى. مىنە، كىرە بەرىستە ەسىك تارس ەتتى دە لەوني كەنەت ال-دارمەنى كەتىپ، وزىنە نە بولعانىن، نەلىكتەن وسىلاي تولقىپ تۇرعانىن تۇسىنبەي، قابىرعاعا سۇيەندى. ول ءبىرىنشى رەت ءوز قىلىعىنىڭ قۇربانىمەن بەتپە-بەت كەلگەن ەدى. ادەتتە ءبىزدىڭ جىمىسقى ارەكەتتەرىمىز الدىمىزدان ادام كەيپىندە شىقپايدى عوي. ءبىزدىڭ قىلمىسىمىز الدىمىزدان ءولىمشى جارالى ءسابي كەيپىندە سيرەك شىعادى.
لەوني ەسىكتەن كىرەر-كىرمەستەن ۇلىنا ايعاي سالدى:
— جىلدام! جۇگىر، قۋىپ جەت ونى.
ول ەندى كەش، قۋىپ جەتە المايمىز دەپ، باسىن شايقادى.
— ەگەر جىلدامداۋ جۇگىرسەڭ، قۋىپ جەتەسىڭ.
روبەر اناسىنىڭ جۇزىنە قاراۋعا باتپادى، ۇندەمەستەن قولىن بەت ورامالمەن ءسۇرتتى.
— تىڭداڭىزشى، اپا، نەگە سويتەسىز؟... ءوزىڭىز ويلاڭىزشى... ارينە، سۇمدىق بولدى. ءبىراق ەڭ جامانى ەندى ارتتا قالدى.
لەوني ونىڭ بەيجايلىعىنا تاڭىرقادى. قالايشا بۇل روزانىڭ ءتۇرى قانداي بولىپ كەتكەنىن كورمەدى. جوق، ول مۇمكىن ەمەس. دەمەك، بۇل جاي وعان قاراماعان.
روبەر اناسىنا جاقىن كەلدى.
— قويىڭىزشى اپا، — دەدى ول باسەڭ ۇنمەن. — مەن، راس، ءسىزدى تۇسىنبەيمىن. ريزا ەمەسسىز بە؟
ءيا، لەوني ريزا ەمەس ەدى. ول، ارينە، بۇل نەكەگە قارسى. ءبىراق ول ۇلى ارسىزدىق كورسەتكەنىن ءتىپتى دە قالامايدى. بۇل ۇلى ءۇشىن ۇيالدى. تۋعان ۇلىڭ ءۇشىن قىزارۋ جايسىز-اق.
— قيسىنىن كەلىستىرە قويۋعا ورەڭىز جەتە بەرمەيتىنى وزىڭىزگە ءمالىم. مەنى قارسى قويعان ءوزىڭىز عوي — مۇنى بەكەر دەپ ايتپاڭىزشى! جانە سونان سوڭ، مەنى ىلعي جىگەرسىز دەپ مۇقاتاسىز، ال ەندى قايرات جيىپ، قاتاڭدىق كورسەتسەم...
اناسى ونى ءۇزىپ جىبەردى: "توقتات!" مىنا دورەكىلىك، مىنا ۇستامسىزدىق-مىنەسسىزدىك ەمەس پە، جىگەرسىزدىكتەن ەمەس پە؟ ءىس جۇزىندە، بۇل نە؟ ءبۇيتىپ بايعۇس قورعانسىز قىزدى تىعىرىققا تىرەۋگە بولار. ال ودان بىرتە-بىرتە الشاقتاۋ الدەقايدا جەڭىل ەدى عوي. روبەر تەرىس اينالىپ كەتتى.
— مۇمكىن، سىزدىكى دۇرىس شىعار، — دەدى ول سىنىق ۇنمەن. — مەن تەزىرەك ءبىتىرۋ ءۇشىن قولىما تۇسكەنمەن ۇرا بەردىم. مەنىڭ وعان نە ايتقانىمدى ەستىدىڭىز بە؟
— تەك سەنىڭ سوڭعى سوزدەرىڭدى عانا. ءبىراق سونىڭ ءوزى جەتكىلىكتى ەدى. ونىڭ ۇستىنە مەن ونى كوردىم...
اناسى ءبىر اۋىق ۇندەمەي تۇرىپ بارىپ، روزا قايدا كەتتى دەپ سۇرادى. لەونيانعا ما؟ ءيا، لەونيانعا جالعىز كەتتى، — ول مۇنى ويلاماپتى دا. كوستادو حانىم اقىرىن عانا:
— قۇدايىم-اي! بۇگىن ءتۇن كوز ىلە الماسپىز!.. — دەدى.
روبەر كەتىپ بارا جاتىرمىن جانە كەش، وتە جايىراق كەلەمىن دەپ اناسىنا ەسكەرتتى. بۇل قايدا بارادى، نە ىستەمەك دەپ سۇراماي-اق قويىڭىز. ويتكەنى بۇل ەندى ازات ادام. دەگەنمەن، ەشتەڭەگە قاراماستان، مۇنىڭ ءبارى جاقسى، — ەركىن! ازات...
سونداي موماقان ءارى جۋاس بوزبالا ۇلىندا كەنەت اناسىن ۇرەيلەندىرگەن الدەبىر قورقىنىشتى قاسيەت اشىلىپ سالا بەردى: ول ساقىلداي كۇلدى. ول ەش ماس ەمەس ەدى. ءبىراق ءبىز كەيدە ءوز قىلىعىمىزدان ماس بولامىز عوي. ال سونان سوڭ ول ءبىر نۇكتەگە قادالا قالدى دا:
— پەرو شە؟ مەن ونى ويلاماپپىن دا. ول قايدا؟.. — دەدى.
— بۇگىن الدەبىر جولداسىمەن مەيرامحانادا تاماقتانادى. ءوزىن بىلەسىڭ، مەن ەندى ونى ارقانداپ ۇستاي المايمىن... ونىڭ ۇستىنە ول مەنەن رۇقسات سۇرامايدى دا.
ۇلىنىڭ ءارى-سارى كەيپى مۇنىڭ جىنىن كەلتىردى. روبەر:
— پەرونى قايتتىك؟ ويتكەنى وعان ايتۋعا تۋرا كەلەدى عوي..، — دەپ قايتالاي بەردى.
— تىڭدا، روبەر، بۇل ەندى ارتىق! سەن ونىڭ اعاسىسىڭ جانە وعان ءوز ىس-ارەكەتىڭە ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەسسىڭ.
روبەر باسىن شايقادى. اناسى پەردى بىلمەيدى. ونىڭ قانداي قىلىق شىعارارىن بولجاي المايسىڭ.
***
ول شىعىپ كەتتى، ال لەونيدىڭ ەسىنە قالپاعىن شەشۋ كەرەكتىگى دە كەلمەدى. قارا جۇزىمدەر ونىڭ باسىندا تەڭسەلىپ تۇردى. ونىڭ ميىنداعى ەسەپتەۋ ماشيناسى كەنەت توقتاپ قالدى دا كىرىستەر، شىعىستار ساندارىن، جوندەۋگە جانە جاماپ-جاسقاۋعا كەتەتىن سومانى ەسەپتەۋدى دوعاردى، ال كىرىس كەلتىرىپ تۇرعان ۇيلەرىنىڭ سىرەسكەن سۇلبالارى قيالىندا كولبەڭدەمەدى؛ قالپىنا كەلتىرىلمەگەن ساقتاندىرۋ قورى نەمەسە تولەنگەن شوتتار مەن باسقا دا اقشا قۇجاتتارى بۋماسىنىڭ ىشىنەن قالايدا ىزدەپ تابۋى ءتيىس بولعان تولەم قولحاتتارى جايلى الاڭداۋشىلىعى جايىنا قالدى.
ءبىراق بۇل ءبىر ساتتىك قانا جىلت ەتپە ەدى. ول سەزىمنىڭ العاشقى ورەكپۋىن باستى جانە ونىڭ تۇيسىگىندە جاتقان "ەسە جىبەرمەۋ" نيەتى قايتادان باس كوتەردى.
"ونى ەرتەرەك ۇيلەندىرۋ كەرەك"، — دەپ ويلادى بۇل، — ايتپەسە گاستوننىڭ ءىزىن باسادى. وتباسىنا ءبىر شولجاڭ دا جەتەر. ال قىز شە؟ نەسى بار! ويسىراپ قالعان ەشتەڭە جوق، باسقاسىن تابامىز. تۋىستارى مويىنعا مىنبەيتىن ءارى جاساۋى بارىن تابامىز. بىزدە قانداي ءتاۋىر قىزدار بارىن ويلانىپ كورۋ كەرەك. ارينە، قالادا باي قالىڭدىق تولىپ جاتىر دەپ ايتا المايسىڭ. ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. تەك سىرت كوزگە جىلتىراپ كورىنۋگە ۇستا ۇيلەردەن ەمەس. تۇكپىردەگى دەريەۆنيالاردان نەگە ىزدەمەسكە؟ قۇمداقتى وڭىردەن، مىسالى. مىنە، سەنىمدى كەلەشەك! قاراعاي ورماندار باعالى. جىلتىراپ كورىنبەگەنىمەن، قوماقتى، مىعىم... ءبارى ۇزىلدى-كەسىلدى ءبىتتى، نەسى بار، قايتادان باستايمىز".
ون ءۇشىنشى تاراۋ
بۇل كۇنى پەر اناسىنا ايتقانىنداي، ءبىر دوسىمەن تاماقتانۋدى ءتىپتى ويلاعان دا جوق ەدى، ونىڭ دەني ريەۆوليۋدەن باسقا، مەيرامحانادا بىرگە تاماق ىشكەن ۇنايتىن جاقىن دوستارى جوق-تىن. ول كەمەجايلىق شاراپحانالاردىڭ بىرىنە كىردى، بالىقتىڭ ەكى ءتۇرىن، سالات جانە روكفور ىرىمشىگىن الىپ، ءبىر ءوزى تاماقتاندى؛ ءبىر ريۋمكا كونياك ءىشتى جانە ءبىر شولمەك اق شاراپتى جالعىز ءوزى تاۋىستى.
ول ماس بولدى، ءبىراق جەڭىل ويناقى ماساڭدىق ەدى، ونىڭ جايلاپ ولەڭ جولدارىن، شۋماقتارىن شىعارعىسى كەلدى. باسىندا ويى انىق. ميىنا اققان جۇلدىزداي جارقىن دا قانىق ويلار كەلىپ كەتىپ جاتتى. قيالىندا مىڭ تاراۋ سوقپاق جول اشىلىپ، فاكتىلەردى تاماشا سالىستىردى، ادەبيەت تۋرالى تەرەڭ تولعاندى. ول ەشتەڭە جازبادى: مۇنداي استا-توك شالقىپ وتىرعاندا، قويىن-قونىشتان شاشىراپ ءتۇسىپ قالعان ءبىرلى-جارىم الماس تاستاردى تەرىپ نە قىلسىن. ولارسىز دا جەتىپ ارتىلادى دەپ ويلادى ول.
ەسەسىنە تاماققا تولەۋ ءۇشىن قالتاسىنان اقشاسىن الىپ، ساناپ بەرۋ، ورىندىقتان تۇرىپ، تەڭسەلمەي، تۇپ-تۋرا كيىم ىلۋشىگە دەيىن بارۋ، ەسىكتەن شىعىپ كەتۋ ونشا وڭاي ءىس بولمادى. ال كوشەدە شاراپحانا تەرەزەسىنىڭ تۇبىندە كۇيەۋىن كۇتىپ تۇراتىن بەيمازا قاتىن سياقتانىپ، جالعىزدىق — كۇندەلىكتى كادىمگى جالعىزدىق بۇعان قايتادان جابىستى...
ول سەن — ميشەل ورامى كوشەلەرىنەن جاعالاۋعا بەتتەگەن وتكىنشى توپ-توپ ادامدار اراسىمەن باياۋ ءىلبىدى، ول وسى ءنوپىر ىشىنەن ءوزىنىڭ كەنەلىپ كەلە جاتقان بايلىعىمەن بولىسەر ەشكىم بولماي تۇنجىراپ كەلە جاتتى. اھ، قاسىندا دەني، دوڭگەلەك ۇكى كوزدى دەني، دوسى كەلە جاتقاندا عوي! ونىڭ دوسىنان العان سىيلارى ءۇشىن ەش ۋاقىتتا قارىمتا قايتارمايتىنى ەشتەڭە ەتپەيدى. ال دەنيدەن باسقا جان جوق. روزا ەسەپكە كىرمەيدى. روزا كوپ ۇزاماي جەڭگەسىنە اينالادى، دەمەك، قول جەتپەيتىن، قول تيگىزبەيتىن بولادى...
ءبىراق الەمنىڭ سۇلۋلىعى بار ەمەس پە. مىنە، نوسەر اياقتالىپ كەلەدى، سۇر پەردە تارتىلعان اسپاندا سۇر قارلىعاشتار شاڭقىلداپ ءوتتى. ءشول دالانىڭ وزەنى مۇحيتقا ءوزىنىڭ لاي سۋىن اپارىپ قۇيۋدا. ايلاققا قارا ءتۇستى كەمەلەر جايلاسىپتى. قوشقىل — جاسىل جاس توعايلار توبەلەرگە سوڭ بەرەدى. دۇنيەنىڭ سۇلۋلىعى — مىنە، جۇبانىش، — دەپ ويلادى پەر.
ول ۇيلەرىنىڭ ەسىكتەرى الدىندا ىستىقتان پىسىناپ، پيدجاكسىز، تارتپا اسىنىپ وتىرعان ادامزاتتىڭ جەرگىلىكتى وكىلدەرىن كوزگە ىلمەي، اقىندىق جانارىن الىسقا تىگىپ، فوسسە بۋلۆارىمەن كەلە جاتتى. قارساڭدا جازعان ولەڭ جولدارى قارلىعاشتاردىڭ اسپاندى وسىپ ايقىش-ۇيقىش ۇشقانى ءتارىزدى ەسىنە ءبىر ءتۇسىپ، ءبىر شىقتى، ءوز ولەڭدەرىن جيەگىنە جازعان جاراتىلىستانۋ داپتەرىن اشىپ جىبەرىپ، ولاردى تەزىرەك قاراعىسى كەلدى. بۇل ولەڭدەرىن ەسىنە تۇسىرۋگە قاتتى تىرىستى جانە اقىرى بارلىق ءسوزى تور شاباقتارىنا تىنىمسىز ۇرعىلاعان قاماۋداعى جابايى كەپتەرلەر شوعىرىندا شۇپىرلەپ ەسىنە كەلە قالدى. جيەك جولدا توقتاي قالىپ، وزىنە كۇلە قاراپ تۇرعان قىزدى بايقاماي، ول كيبەلانىڭ مۇڭىن ايگىلەپ، ولەڭدەرىن اندەتە كۇبىرلەي جونەلدى:
جىلعالاردىڭ ەستىپ تۇرمىن شولپىل ءۇنىن نە ءتۇرلى،
بۇلاق سۋى تاستان-تاسقا سەكىرەتىن سەكىلدى،
شوپتەر قۇداي-انا شاشتارىنداي تولىقسيدى شالقىپ-اق
كەكشىل مۇكتەر ءزۇبارجاتتان دا بەتەر جارقىراپ.
مەن ءۇشىن سەن كىم ەدىڭ؟ كوز الدىمدا ديدارىڭ،
الاۋلاعان ەرنىڭ دە، الدانىشىم — جەمىستەردىڭ شارابى،
جىلتىلدايدى كوز جاسىم. ونىڭ مۇڭدى ىزدەرى
بەتتى ايعىزدار بالشىق سىندى تۇزدەگى.
ارالاردىڭ ىزىڭداعان گۋىلىندەي كوڭىلىندە سايراعان داستانىنا شومىپ، ول ءوز ءۇيىنىڭ جانىنداعى الاڭعا دەيىن جەتتى، وندا عيباداتحانا مەن 1870 جىلعى سوعىستا قازا بولعاندار قۇرمەتىنە ورناتىلعان مىس ەسكەرتكىش كورىنىپ تۇراتىن. ترامۆاي كوندۋكتورلارىنىڭ كەڭسە ۇيىمەن قاتار تۇرعان ورىندىقتا روزاعا ۇقساس ءبىر ايەل وتىردى. جاقىن كەلىپ، پەر ونى تانىدى، ءبىراق ءبارىبىر ونىڭ راسىندا دا روزا ەكەندىگىنە سەنبەي تۇردى. بۇل ونىڭ اتىن اتاپ ەدى، ول سەلك ەتە قالدى.
— باسىم اينالىپ كەتتى، — دەدى قىز. — ءسىرا، نوسەردەن-اۋ. مەنىڭ ءتۇرىم الباستىداي بولۋعا ءتيىس... مەن جاڭا عانا سەندەردەن شىقتىم... ءقازىر ءتاۋىرمىن، ءبىراق سوڭعى ترامۆايدى جىبەرىپ الىپپىن. جو-جوق، روبەردىڭ مازاسىن الما. ءيا، ول ۇيدە جوق، الدەبىر دوسىنا جۇمىسپەن كەتىپتى. ەگەر سەن ماعان كوشىر جالداي الساڭ عوي.
بۇل ترۋا — كونيل كوشەسىندە كوشىر سارايى بار ەكەنىن ەسىنە ءتۇسىردى. پەر سوندا كەتكەن كەزدە، روزا اۋىز سۋ اعاتىن شاپشىماعا كەلىپ، بەت ورامالىن سۋلاپ الدى دا كوزدەرىن جانە بەتىن ءسۇرتتى، قولدارىن جۋدى. اشىق پاۋەسكەمەن پەر كەلدى.
— مەن، ارينە، سەنى شىعارىپ سالۋعا بارامىن. سەن ويلاپ تۇرسىڭ با، مەن سەنى وسىنداي ۋاقىتتا، ونىڭ ۇستىنە مازاڭ بولماي تۇرعاندا جالعىز جىبەرەدى دەپ؟ ماعان تۇندە قالا سىرتىنا كىدىرىپ قايتۋ ۇنايدى.
روزا ءالسىز قارسىلاستى، ونىڭ داۋلاسۋعا شاماسى جەتپەدى. پەر ونىڭ جانىنا جايعاستى، قاۋساعان پاۋەسكە توسەنىشتى كوشەلەردە سەلكىلدەپ كەلە جاتتى.
روزا كەنەت ادەتتەن تىس سوزشەڭ بولا قالىپ، پەردى الداۋسىراتۋ ءۇشىن اڭگىمە سوقتى. ول لەونيانداعى ۇيدە وزىنە الاڭداي قويمايتىندارى ءسوزسىز ەكەندىگىنەن حاباردار ەتتى: بۇل ەكى رەت سوڭعى ترامۆايدان قالىپ قويعان جاعداي بولىپتى. مۇنىسى قىپ-قىزىل وتىرىك، پەر: "كەشكى جۇلدىز، سۇيكىمدى مەنىڭ، شىراعىم" دەگەن ءاندى ىڭىلدادى.
— سەن بىلسەڭ، مەن شامالى ىشكەن ەدىم. ءبىراق سەن ويلاپ قالما، مەن ماس ەمەسپىن، — دەپ اسىعا ۇستەمەلەدى ول. تەك ءسال-پال عانا... سەنىمەن كەلە جاتقانىم قانداي جاقسى بولدى!.. كۇتپەگەن جەردەن... دالادا جاۋىننان كەيىن تاماشا اڭقىپ تۇرعان بولار.
پەر قولىن ەكيپاجدىڭ جاستىعىندا جاتقان كىشكەنتاي سالقىن قولعا قاراي جىلجىتتى. روزا قولىن تارتىپ اكەتپەدى. العاشىندا لەونيانعا دەيىن پەرمەن سەرىك بولۋعا شىداۋ كەرەكتىگىن ويلاۋدىڭ ءوزى ونىڭ زارەسىن العان-دى. ءبىراق ەندى بۇعان ونىڭ كاتار وتىرۋى دا، ونىڭ ۇلكەن قولىنىڭ جىلۋى دا ۇناپ قالدى: ونىڭ الاقانى شامالى ىلعال بولسا دا، روزا قولىن تارتىپ الۋدى ويلامادى. جانە ول دا بۇل سەنىمگە تاڭىرقامادى. باسىن شالقايتىپ، ول ەندى ۇيلەردىڭ شاتىرى كولەگەيلەمەگەن، جاڭبىرمەن تۇلەگەن دالا ۇستىنە كەڭ جايىلىپ جاتقان اسپانعا قارادى. رابات ەلدى-مەكەنى ءۇي-جايلارىنىڭ سىرتىنان اي شىعا كەلدى. تەرەڭ نازىك جانە سونىمەن قاتار ءبىرشاما بۇيىعى كوڭىل پەردى مەڭدەپ الدى. بۇل سەزىم ونى بەيجاي كۇيگە ءتۇسىردى. دەمەك، ول ءوزىنىڭ ۇلكەن قولىمەن اڭعال قىزدىڭ قولىن ۇستاعانىمەن، اعاسىنا ۇرلىققا ءتۇسىپ وتىرعان جوق.
— روزا، — دەدى ول كەنەت، بەينە ەستىرتە ويلانىپ وتىرعانداي بولىپ. — سەنىڭشە، بالالار قالاي ءسۇيۋى مۇمكىن؟ ناعىز ءسۇيۋى؟
قىز قىسقا جاۋاپ قايتاردى:
— بىلمەيمىن، — دەدى دە ەرنىن جىمقىرىپ الدى.
— مەن سەنى قالاي سۇيگەنىمدى سەن ءوزىڭ ويلاي دا المايسىڭ... جانە مەن سەنى ىلعي دا سۇيەتىن بولامىن. تەك مەنى كەلەكە ەتپە، — دەپ جالبارىنعانداي ايتتى ول. — نە ايتقىڭ كەلسە، ايت، تەك كۇلمە. ارينە، مەن ون سەگىزگە جاڭا شىقتىم. ماعان قاراما، مەنىڭ سيقىم قانداي ەكەنىن ۇمىت.
— مەن نەگە ۇمىتامىن؟ — دەدى روزا باسىن بۇرماستان. سەن وسى قالپىڭدا مەنىڭ جۇرەگىمدە ماڭگى قالاسىڭ. سەن ءبىر كەزدە اتاقتى بولاسىن، سەنىڭ ەسىمىڭ كۇللى الەمگە جايىلادى، ال مەن سول كەزدە وسى كەشتە، ناق وسى كەشتە مەنىڭ جانىمدا سەن بولىپ ەدىڭ دەپ ەسكە الامىن. ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايمىن...
قىز ءسوزىن اياقتاي المادى. تورىعۋدىڭ القىمدى قىسقان وكسىگىمەن ەڭىرەگەندە بوي بەرمەس قويانشىعى ۇستاعانداي ونىڭ بۇكىل دەنەسى سەلكىلدەپ كەتتى. ءبىراق بۇنىسى جولدىڭ ءىرى كەسەك تاستار توسەلگەن جەرىنە تاپ كەلگەندىكتەن جانە دوڭگەلەكتەردىڭ تارسىلى، ەسكى اربانىڭ سەلكىلى ءوزىن تەجەۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى. پەر ەشتەڭەنى بايقامادى. ول باسىن بىلعارى جاستىققا سۇيەپ شالقايىپ وتىر ەدى.
— پونتەيياك ەسىڭدە مە؟ — دەپ سۇرادى پەر. — پونتەيياكتاعى جاعاجاي... ەكى جىل ءوتىپتى. ءبىز سۋعا شومىلعاننان كەيىن كۇنگە قىزدىرىندىق... مەن ساعان جازعان ولەڭ ءۇشىن سوندا سەن ماعان رەنجىپ قالعانسىڭ، ەسىڭدە مە، ولەڭ تەك سەنىڭ ءبىر ءوزىڭ تۋرالى ەمەستىگىن تۇسىنبەدىڭ... مەن سەنى نەگىزگە الدىم جانە داستاننىڭ قيسىنى مەنى اڭىز بەينەگە الىپ كەلدى... ءتىپتى ءقازىر دە مەن ىلعي دەرلىك سەنى نەگىزگە الامىن...
وكسۋ تولقىنى قايتادان روزانىڭ كەۋدەسىن كەرنەپ، جوعارى كوتەرىلىپ كەتتى جانە سوققىعا الىپ، جۇرەگىن جارىپ جىبەرەردەي-دى. "ول ولەڭىن وقىسا بولار ەدى، — دەپ ويلادى روزا، — سول ارادا مەن بايىز تاۋىپ ۇلگەرەر ەدىم". ال پەر كۇلە وتىرىپ:
— قىزىق، سوندا مەنى سەنىڭ ارقاڭ مەن يىقتارىڭنىڭ كۇنگە كۇيگەنى شابىتتاندىرعان-دى. ەسىڭدە مە؟ — دەدى.
مەن تولقي تۇرىپ كەۋدەڭنەن سەنىڭ ىزدەدىم
ايمالاسۋ ىزدەرىن. الايدا ايتتىڭ: "سۇر جەبە — بۇلدىرگى
شاڭقاي تۇستە تەرىمدى مەنىڭ كۇيدىردى،
ۇيقىدا قولدى جارتاسقا ۇرىپپىن قاپتالدان".
ءبىراق ءشول دالانىڭ قۇمىڭداي جەل اقتارعان
ىستىق ايمالاسۋ ىزدەرى تاندە ساقتالعان، تەرىدە داق قالعان.
اڭشى قالدىرعان ءىڭىر ورمان الاڭى،
ورتاسىندا الاۋ ءدال وسىلاي جانادى.
— ال وسىدان كەيىن سەن اشۋلانعان الگى جولدار كەلەدى، ساعان ول جەردە تاعى دا سەن تۋرالى ايتىلاتىن سياقتى كورىندى.
— مەن بۇگىن اشۋلانبايمىن، اياۋلىم، پەروشىم. وقى.
"ايتسايشى ەندى، ايت، — دەدى ىشىنەن قىز، — توقتاما". پەر ءۇنسىز قالعاندا ول ەرتەگىگە ەلىككەن بالاداي ءبىر دەممەن دىبىسسىز سىبىرلاپ وتىردى:
— ودان ءارى مە؟
بۇل اقىرى:
— ودان ءارى شە؟ ودان ءارى جاتقا بىلمەيمىن.
پەر ەسىنە تۇسىرۋگە تىرىسىپ ءۇنسىز قالدى، مىنە، وسى كەزدە ول ەڭكىلدەپ جىلاعاندى ەستىگەندەي بولدى. ول بۇرىلىپ، ءوزىنىڭ كورشىسىنە قارادى. روزا باسىن شالقايتىپ وتىر ەدى، بۇعان ونىڭ سوزىلعان موينى مەن يەگىنىڭ جۇقالتاڭ جيەگى عانا كورىندى. ەشقانداي دا الاڭداۋشىلىق بەلگىسى جوق. قىز بايىپپەن:
— وقى، وقىساي. مەن ۇيىقتاپ وتىرعان جوقپىن، تىڭداپ وتىرمىن. — دەدى.
پەردى ونىڭ داۋسىنىڭ جارىقشاقتانعان ءۇنى تاڭداندىردى. بۇل قىز مىنا تۇنگى ساياحاتقا، جاۋىنعا قانعان جازيرا دالاعا، توڭىرەك شومىلعان اي نۇرىنا تولقىپ وتىر دەپ ويلادى، مۇمكىن مۇنىڭ ولەڭى تەبىرەنتكەن بولار. ويتكەنى قىز كەنەت بۇنىڭ قولىن ۇستاپ، قاتتى قىستى.
— ساعان نە بولدى؟ — دەپ قايتالادى قىز. ەسىڭدە قالعان جەردەن باستاپ وقي بەر.
بۇل التى جولدى وقىدى.
و، ءتاتتى قاسىرەت، تەرەڭ بويلاي جانىما،
ماڭگىلىك تاقسىرەتىمە شوق تاستايسىڭ تاعى دا،
قانىڭدى ءوز بويىمنان سەزىندىم زىرلاپ اققان وزەندەي،
اساۋ تولقىندارداي، قۇشتارلىقپەن جازا باسار كەزەڭدەي.
ماحابباتتىڭ تەنتەك اعىسىن باسپاي قالاي تۇرا الام!
سەنىڭ نازىك بەينەڭدى جۇرەگىمنەن قالاي شىعارام!
ول وسى ساتتە وقۋىن توقتاتا قويدى، بۇل جولى قاتەلەسۋى مۇمكىن ەمەس ەدى: مۇنىڭ قولىندا جاتقان قول دىرىلدەپ كەتتى، ساۋساعىنان يىققا دەيىن ءدىرىل قاقتى، روزانىڭ بۇكىل دەنەسى دىرىلدەپ تۇردى.
قىز كۇبىرلەي بەردى:
— ءبىتتى! ءبارى ءبىتتى!
بۇل الدىندا تۇسىنبەي قالدى دا قىزدى وزىنە تارتىپ، سۇرادى:
— نە ءبىتتى؟
جانە قىزدىڭ روبەر تۋرالى ايتىپ تۇرعانىن بىردەن اڭعارا قويمادى.
— ول مەنى تاستاپ كەتتى، مەنى ەندى سۇيمەيدى. ءبارى ءبىتتى.
پەر ىزالانا ايعايلاپ جىبەردى:
— قالاي "ءبارى ءبىتتى؟" سەن نە؟ ەشتەڭە دە بىتكەن جوق! قارا دا تۇر! مەن ونى ساعان ەرتەڭ سۇيرەپ اكەلەمىن. ول تىزەسىمەن ەڭبەكتەپ جەتەدى، ەستىپ تۇرسىڭ با، تىزەرلەپ!
روزا باسىن شايقاپ، جالىنىشتى سىبىرلادى:
— سەن ماعان ەشتەڭەمەن كومەكتەسە المايسىڭ! جانە ەشكىم دە جاردەم ەتە المايدى. ونىڭ ءوزى دە وزىنە ەشتەڭە ىستەي المايدى. سۇيمەيدى، گاپ سوندا. ولىكتى تىرىلتە المايسىڭ. اھ، ەگەر سەن ونى كورگەنىندە، ەگەر ونى ەستىگەنىڭدە!..
***
ادامنىڭ ناق قاي كۇنى جانە قاي ساعاتتا، ءجۇرىپ وتكەن جولىنىڭ قاي بۇرىلىسىندا ونىڭ بۇرىنعى ءومىرىنىڭ تۇتاس بولىگى اجىراپ قالىپ قويارىن، ءوز كەيپىنىڭ ءالى وزگەرمەلى بالاڭ كەسكىندەرى ءبىرجولاتا ورنىعىپ، ەسەيىپ شىعا كەلەرىن ءبىلۋى سيرەك كەزدەسەدى. پەر ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن، مۇمكىن اقتىق دەمىنە دەيىن ەلدى مەكەنگە بارار جولعا بۇرىلىس الدىنداعى قىرعا شىعار تىك ءوردى، اتتىڭ ءوزى قالاي ىلبىگەنىن، جولدىڭ بوكتەرىندە پاۋەسكەنىڭ جانە ەردە وتىرعان كوشىردىڭ كولەڭكەسى قالاي قۇبىلعانىن ەسىندە ءارى كوز الدىندا سونداي انىق ۇستايتىن بولادى، ول نوسەرلى ءتۇننىڭ تىسىرىن دا، دىمقىل اۋانى دا، مۇنىڭ اعاسىن قورعاشتاعان، ءبىراق سويتە تۇرا ءوزى اقتاعىسى كەلگەن جانعا ەرىكسىز اۋىر ايىپتار تاققان روزانىڭ كۇبىرىن دە ماڭگى جادىندا ساقتايدى.
پەر تىستەرىن قارىستىرا تىڭداپ وتىردى؛ جەك كورۋمەن استاسقان جۇرەك اينۋ، وڭباعاندىققا تىجىرىنۋ مۇنىڭ كوكىرەگىنە ءزىل باتپان بولىپ جيىلدى جانە مۇنىڭ بويىن بيلەگەن ىشتەي توڭكەرىستىڭ تەرەڭ بولعانى سونداي، وسى ساتتە باسقا بارلىق سەزىم ونىڭ جۇرەگىندە سەمىپ قالعىپ ەدى، ول ءتىپتى مۇنىڭ پيدجاگىنا كوز جاسىن توگە وكسىپ جىلاپ وتىرعان شەكسىز سۇيگەن قىزدى دا مۇسىركەمەدى، — ويتكەنى ول قىز دا بۇل وزىنەن سەرپىپ تاستاعىسى كەلگەن الەمگە جاتاتىن ەدى، ورمەكشىنى شىبىننان ءبولىپ الۋعا بولمايدى عوي، ءبارى-بارىن — جانالعىشتى دا، قۇرباندىقتى دا وزىنەن الاستاۋ، — ءبارىن جويۋ قاجەت. قالاي بولعاندا دا ولاردىڭ الەمىنەن سىتىلىپ شىعۋ، قايتىپ وعان جولاماۋ كەرەك. مۇندا جەڭىل ماساڭدىق تۋعىزعان اقىل-ويىنىڭ قىزىنعان كۇيى قايتادان مەڭدەپ، پەندەلىك ىبىرسىق پەن پاسىقتىقتان بيىك كوتەرىپ اكەتتى. وزىنەن جۇباتۋ ىزدەگەن كوڭىلدىڭ ازاپتى قاسىرەتى بۇعان اي جارىعىندا جالتىراپ جاتقان جول سياقتى ەكى امالدى سونداي انىق كورۋىنە كەدەرگى بولا المادى، ول ءالى قايسىسىن تاڭدارىن بىلمەي تولقىدى: قوعامنىڭ قۇرىلىمىنا قولىن ءبىر-اق سىلتەپ، ءوزىن-وزى جەتىلدىرۋگە الدە قوعامنىڭ قۇرىلىسىن ءتۇبىرلى وزگەرتۋگە كىرىسە مە. وزىنە-وزى تەرەڭدەۋ ارقىلى قۇدايعا جول تابۋ نەمەسە ءوزىنىڭ مورالدىق جەتىستىگىنەن جيرەنىپ، قيراتۋ ىسىنە ءوزىن بەتبۇرىسسىز ارناۋ، تىكەلەي سوققىلاپ ەسكى قوعامنىڭ قاۋساعان قابىرعاسىن تەسىپ ءوتۋ، الەمدەگى بۇكىل كوستادوعا ولىسپەي بەرىسپەيتىن سوعىس جاريالاۋ، مەيلى ءبارى قوپارىلىپ ءتۇسسىن، مەيلى ءبارىن شايتان السىن...
— ال مەن وعان الگى سور بولعان جوندەۋ تۋرالى الدەقالاي ەسىنە سالدىم، — دەپ سىبدىرلادى روزانىڭ داۋسى (كوشىردىڭ نازارىن اۋدارماۋ ءۇشىن ول جاي كادىمگى اڭگىمە ايتىپ كەلە جاتقانداي ۇنمەن سويلەپ وتىر ەدى). — ول ءبىز ءبىر قۋلىق-سۇمدىق ويلاستىردى دەپ پايىمدادى، مۇمكىن ءتىپتى مەن ءوزىن الداعىم كەلەدى دەپ ويلاۋى دا. سونان سوڭ، بىلسەڭ، مەن سونداي ۇسقىنسىزدانىپ كەتىپپىن، ول مەنەن ۇيالادى. ماعان ەندى ءوزىمدى ايرىقشا كۇتۋىم، ساتۋشى بولعاندىقتان جايراڭ قاعۋىم كەرەك ەكەن...
پەر ونى ءۇزىپ جىبەردى:
— جەتەر، قۇداي ءۇشىن ۇندەمە!.. بۇل سۇمدىق قوي!..
ءوزىن مۇسىركەگەندىكتەن وعان مۇنىڭ ءبارىن تىڭداۋ اۋىر دەپ ويلادى قىز. ال بۇل: "وسىنداي ءاربىر پارىقسىز سەزىم ءۇشىن ءولتىرىپ وتىرۋ كەرەك. تىپتەن باسقاشا سوت تورەلىگى بولۋى ءتيىس. مۇنداي ەسەپ قۇرۋ ويعا كەلمەس ءۇشىن دۇنيەنى قايتادان جاساۋ كەرەك..." دەپ ويلاپ كەلە جاتتى.
ورگە شىعىپ الىپ، ات قايتادان جەلە جورتتى. پەر جولداردىڭ قيىلىسىندا تاپجىلماي تۇرعان بەينەنى بايقاپ قالدى.
— قۇدايىم-اي! ءبىز دەني تۋرالى ۇمىتىپ كەتىپپىز عوي!
— ول، انە، جول جيەگىندە تۇر. بوتەن ويلاپ قالادى-اۋ... ەندى قايتتىك؟ وعان قالاي ايتامىز؟
روزا مۇنى قايران قالدىرا روزا جاساندى كۇلكىمەن سىقىلىق اتتى.
— و! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى قىز. — ابىرجىما، بۇل ايىرىلىسۋ ونى ونشا قاپالاندىرا قويمايدى، كور دە تۇر! ول ءتىپتى تاڭىرقاماس تا... مەن الدەنەنى اڭعارعانمىن، — دەپ سىبىرلاپ ول. پەر قارسىلاسا كەتتى:
— ونىڭ نە، روزا، نە بولدى، سۇيىكتىم... جو-جوق!
دەمەك، بۇل قىزدى ءتۇسىندى مە؟ ول دا اڭعاردى ما؟ ۇيدەگىلەردىڭ ءبارىن وياتىپ جىبەرۋدەن قورقىپ، روزا كوشىرگە توقتاۋدى جانە تاس جولدا كۇتە تۇرۋدى بۇيىردى. دەني بۇلارعا قاراي جۇگىردى.
— نە بولدى؟
— ءيا، ءبىر نارسە بولدى، — دەپ جاۋاپ قاتتى پەر روزاعا تەپكىشەكتەن تۇسۋىنە كومەكتەسىپ جاتىپ. ساعان ءقازىر تۇسىندىرەمىز...
دەني مۇنى تانىدى جانە بۇعان قولىن ۇسىنباي، ابىرجي ءارى ىزبارلانا:
— سەن مۇندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ سەن مۇنى شىعارىپ سالدىڭ با؟ ەكەۋىڭ كەلدىڭدەر مە؟ — دەدى.
وسى ساتتە پەر كوستادو ءوزىنىڭ دەنيمەن دوستىعى، ءوزىنىڭ دەنيگە اياۋلى ۇيىرسەكتىگى سوقتىعىسقان جانە ءبىرجولاتا قيراعان ۇشكىر تاستى انىق كوردى، قولى ءتيدى جانە ءتىپتى قولىنا ۇستاعانداي بولدى. "اھ، سولاي ما؟ دەمەك، الدا مۇنى دا تامىرىمەن جۇلىپ الۋ، ورتەۋ، جويۋ تۇر! بۇل دا قيراتۋعا جاتاتىن الگى الەمنىڭ ءبىر بولشەگى". ولار جولدا ۇشەۋى ءبىر قاتاردا — ورتادا روزا، ەكى جانىندا دەني مەن پەر كەلە جاتتى. دەني تاقاقتاپ قايتا سۇرادى:
— نەعىپ سەنىڭ مۇنى شىعارىپ سالعىڭ كەلدى؟ روبەر شە؟..
ول جەك كورىنىشتى ەسىمدى اتادى دا ۇندەمەي قالدى. ءبىراق اپايىنىڭ تانىماستاي بولىپ وزگەرىپ كەتكەن ءتۇرىن العاش قاراعاندا اڭداماي قالعاننىڭ وزىندە، اپايىنىڭ توسقان بەتىن ءسۇيىپ الۋ كەزىندە وسى الاۋلاپ تۇرعان بەتتەن كوز جاسىنىڭ كەرمەك ءدامىن سەزىنۋ ول ءۇشىن جەتكىلىكتى ەدى... روزا قۇرعاق قانا ايتتى:
— ەندى ەش ۋاقىتتا روبەر تۋرالى ايتپا. تىڭدا، ەكى اۋىز سوزبەن ايتقاندا اقيقات بىلاي: ول مەنى وسىنداي نەكەنىڭ بارلىق قيىندىعىن، بارشا جايسىزدىعىن كوتەرەتىندەي سونشالىقتى سۇيمەپتى. ءبىز ءوزارا كەلىسىممەن ايىرىلىسىپ كەتتىك. سونىمەن ءبىتتى. باسقا ايتار ەشتەڭە جوق.
— ءيا، ءقازىر ايتۋعا تۇرمايدى، — دەپ كۇڭك ەتە قالدى دەني، ءبىراق ءبىز وڭاشا قالعاندا مەن ساعان ءبىر ساۋال قويارمىن دەپ ويلايمىن؟
روزا اۋىر كۇرسىندى:
— بىردەن ايتا بەر. نەعۇرلىم ەرتەرەك بولسا، سوعۇرلىم جاقسى.
— جوق، بوتەننىڭ كوزىنشە ايتپايمىن.
ولار قاقپاعا كەلىپ قالعان ەدى. پەر دەنيدىڭ قولىن شىنتاعىنان جوعارىلاۋ قىسقاش قىسىپ جىبەردى، ول ايعاي سالدى:
— جىبەر، حايۋان!
ءبىراق پەر ونىڭ قولىن ودان سايىن قىسا ءتۇستى.
— تىڭدا، — دەدى ول، — وسى مينۋتتان باستاپ سەن ماعان راسىندا دا بوتەنسىڭ. ءبىراق مەن سەنىڭ كوزىڭشە روزاعا تاعى دا ايتارىم: مەن ءوزىمدى دە، بۇل دۇنيەدە مەندە باردىڭ ءبارىن دە سەنىڭ تولىق بيلىگىڭە بەرەمىن... مەن قايدا جۇرەيىن، قايدا تىعىلايىن، سەن مەنىڭ مەكەن-جايىمدى جانە ەگەر قالاساڭ، قالاي تاۋىپ الۋدى بىلەتىن بولاسىڭ.
روزا سىرەسكەن كۇيى، توڭىرەگىندە ەشتەڭەنى بايقاماي جول ۇستىندە قالشيىپ تۇرىپ قالدى.
— ونى جايىنا قالدىرىڭدار: سەن دە، سەنىڭ تۋعاندارىڭ دا! مىنە، سەندەردىڭ بۇل ءۇشىن جاساي الاتىن ەڭ جاقسىلىقتارىڭ. سەندەر بىزگە ىلعي تەك قانا قاسىرەت اكەلدىڭدەر — وعان دا، بارىمىزگە دە اكەلگەندەرىڭ قاپالىق.
— ءبىراق دەني، بۇعان قايعىنى سەن دە اكەلەسىڭ عوي... ەگەر ول ءبىر كەزدە سەنىڭ قورعانىشتان شارشاسا، سەنىڭ قامقورلىعىڭنان قۇتىلعىسى كەلسە، وعان دوس كومەگى كەرەك بولادى...
دەني بۇعان قولىن سىلتەمەككە ۇمتىلدى، ءبىراق پەر ونىڭ ءالجۋاز قولىن كوتەرىلگەن بەتتە ۇستاي الدى. "دەني!" — دەپ ايعايلاپ جىبەردى ول جانە ونىڭ داۋسىنىڭ ءۇنى الگى اشۋلى قيمىلعا تىپتەن ساي كەلمەيتىن ەدى. ول دەنيدىڭ وزىنە تىكتەي قاراعان قاراسىنا، بايلاۋلى بولتىرىكتىڭ ىزبارىنا توتەپ بەردى. مۇمكىن پەر وسى مينۋتتا ءوزىنىڭ ءبىر كەزدەگى قىمبات دوسىمەن قوشتاسقان بولار جانە ول ءوزىنىڭ الدىندا ادامدار سوزبەن جەتكىزە الماس مەيلىنشە بۇلىڭعىر، تۇسىندىرە الماس ءارى-سارى سەزىمدە تۇرعان ءالسىز جاننىڭ كوزىنە مۇسىركەي قارادى.
— قوش بول! — دەدى دە پەر قاراڭعىدا شامى جانىپ پاۋەسكە تۇرعان ۇلكەن جولعا قاراي جىلدام جۇگىرىپ كەتتى.
***
— مىنە، حايۋان! — دەپ قىشقىردى دەني ءوزىنىڭ قولىن ءسۇرتىپ. — ءيا. مەن سەنەن نە تۋرالى سۇراماقشى ەدىم، — دەپ كۇڭكىلدەدى ول روزانىڭ سوڭىنان ۆەراندانىڭ باسقىشىمەن كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ. — اھ، ءيا... مىنا اربادا پەر قالاي سەنىمەن بىرگە بولا قالدى؟
ولار بيليارد بولمەسىنىڭ ەسىگى الدىنا كەلگەن ەدى. روزا بۇرىلدى.
— قوي، دەني. مەن ءقازىر قالاي اياق باسىپ تۇرعانىمدى، جۇرەگىم قالاي سوعىپ تۇرعانىن ءالى بىلمەيمىن... كەتشى، قالدىر مەنى. ەرتەڭ تاڭ سىز بەرە تۇرۋ، قايتادان جۇمىسقا بارۋ كەرەك. ارينە، كەرەك، ارينە... ويتكەنى ەندى سەندەردىڭ مەنەن باسقا ەشكىمدەرىڭ جوق. ماعان قالاي بولعاندا دا ءتوزۋ قاجەت. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ماعان نە بۇيىرارىن بىلمەيمىن، ءبىراق التىدا ترامۆاي ايالداماسىندا تۇرۋعا ءتيىسپىن...
روزانىڭ تىنىسى تارىلىپ كەتتى، ءۇنسىز قالدى جانە بيليارد بولمەسى ارقىلى ءوتىپ، الدىڭعى بولمەدەن سوندا جانىپ تۇرعان شىراقتاردىڭ ءبىرىن الدى. دەني ونىڭ ارتىنان وكشەلەپ ەرىپ وتىردى.
— ال مەن نە ءۇشىن، روزا؟ مەن جانىڭدا، مەن ىلعي سەنىمەن بىرگەمىن.
— سەن؟!
اپايى يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزدى. روزا جاقتاۋدان ۇستاپ باسقىشپەن كوتەرىلە باستادى. ماحاببات كۇيرەگەن كەزدە، جاقىندارىمىز بىزگە كومەكتەسە الا ما؟ ءالى ەشكىم دە ماحابباتى ويران بولعان ساعاتتا اعا-ىنىلەرىنەن دە، اكەسىنەن دە، ۇلىنان دا جاردەم الا العان ەمەس. ءبىزدىڭ توزاق شەڭبەرىمىز ولار ءۇشىن تارس جابىق. روزا ءىنىسىن ايالاپ ءسۇيدى، ءبىراق بۇل ونىڭ شولدەن قاڭسىعان اۋزىنا ءبىر تامشى دا ءدارۋ ءنار بەرە المادى. وسى مينۋتتا دەني مىنا الشاقتىق وعان اپايىن قايتارماق تۇگىل، ونى وزىنەن بولەكتەي تۇسكەنىن ۇقتى. روبەر سالعان ازاپ ونى ىنىسىنەن الىستاتتى. روزانىڭ تورىعۋى تەلەگەي تەڭىزدەي ەدى. دەنيگە ءبىر-اق نارسە: جالاڭاش قۇم جاعالاۋعا قۇلاپ ءتۇسۋى جانە اپايىنىڭ قالاي ازاپ كەشىپ جاتقانىن كورۋ قالعان-دى.
***
قايتار جولدا پەر تاڭەرتەڭگە دەيىن قالدىرماي دەرەۋ اعاسىنان تالاپ ەتپەك بولعان ءتۇسىنىسۋ كورىنىسىن ءوز قيالىندا باستاپ كەشتى... جو-جوق، بۇل كۇتپەيدى، ول وڭباعاننىڭ ۇيقى بولمەسىنە كىرىپ بارادى دا، ونى باس سالىپ جۇلمالايدى جانە ايتادى... ال وعان نە ايتپاق؟ مۇنى ءالى ويلانۋ كەرەك. ءالى ۇلگەرەدى. ءسويتىپ، باسىن بىلعارى جاستىققا شالقالاتىپ، ءبىزدىڭ جولاۋشىمىز اي ءوزىنىڭ ساۋلەسىمەن سوڭعى جۇلدىزداردى كومكەرىپ باتىپ بارا جاتقان زاڭعار اسپانعا قارادى جانە وعان ۇزاق-سونار ءجۇرۋ كەرەك، جول بىتپەيتىندەي كورىندى... مىنە دوڭگەلەكتەردىڭ توقىرى ۇيقىعا كەتكەن شەت جاقتى وياتىپ كەلەدى. تۇنگى شام سياقتى كۇڭگىرت شامداردىڭ جارىعى كوشەگە ازەر ءتۇسىپ تۇر، قالىڭ ۇيقىعا كەتكەن كەيبىر باكەنە ۇيلەردە ايقارا اشىپ تاستالعان تەرەزە تىك تورت بۇرىش بولىپ بولەكشە كورىنەدى. قاقپالار الدىندا جيناپ اكەتۋشى ءوز ارباسىمەن قاشان وتەرىن كۇتىپ قوقىستار سالىنعان جاشىكتەر تۇر.
پەر دۇنيەگە كەلگەن جانە ول ءقازىر ويلاعانىن جۇزەگە اسىرماقشى ءۇيدىڭ تۇنجىراعان تۇلعاسى كورىندى. ول ەسىك قاقپاستان روبەردىڭ بولمەسىنە كىرىپ باردى، ءبىراق شىرپى جاقپاي-اق مۇندا ەشكىمنىڭ جوق ەكەنىن ءتۇسىندى. توسەك سالۋدى، ۇستەل ءۇستى مۇقيات جينالعان. بولمەدە پەرگە جاقسى تانىس تەمەكىنىڭ، وتكىر اتىرلەردىڭ ءيىسى جانە بالا كۇنىنەن مۇنىڭ ەسىندە ساقتالعان الدەبىر حايۋاننىڭ ءيىسى موڭكىپ تۇردى. نەسى بار، حايۋان وسى ءتۇنى قايدا جورتپاسىن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءوزىنىڭ اپانىنا ورالادى.
پەردى ۇيقى قاتتى قىستى، ءبىراق ول اعاسىن كۇتۋگە ۇيعاردى. ول بالا كۇنىندە بۇكتەتىلىپ ءجيى تىعىلعان تەرەڭ جۇمساق ورىن تاققا وتىردى جانە ۇيىقتاپ قالماس ءۇشىن اينا قاس ەكىسىنە تىعا-تىعا سالىنعان شاقىرۋلاردى وقي باستادى، سونان سوڭ ءوزى ايتپاق بولعان ايىپتاۋ ءسوزىن سوزبە-سوز ويلانا باستادى. جوق، ىشتەن بىردەن جارىپ شىققانى ءجون... ءبىراق ۇيقىمەن ارپالىسۋ قانداي قيىن ەدى! كوزدەرى جۇمىلىپ بارا جاتتى. كەيدە كوشەدەن باسقان قادام ەستىلىپ، ول انە-مىنە، كىرەر ەسىك الدىندا توقتاعان سياقتى كورىنەدى، ءبىراق كىدىرمەي وتە شىعادى. كوپىر ۇستىندە ات تۇياعى سارتىلداپ، بىرتە-بىرتە جاقىندادى جانە سىرتقى ەسىك الدىنا توقتاعان سياقتى، — جوق، زورلانا شوقاقتاپ ودان ءارى كەتە باردى. پەردىڭ قيالى ونى تۇنگى سەرگۋ ماقساتىنان الىس اكەتىپ بارا جاتتى، ويىنا ءاتيستىڭ بىرەسە انا جولى، بىرەسە مىنا جولى ءتۇسىپ، كەنەت مۇنىڭ باسىنا وي كەلە قالدى: كيبەلا ءاتيستى جاس اعاشقا اينالدىرادى — وپاسىزدان كەك قايتارۋ ءۇشىن ەمەس، جوق، ول مۇنى ماڭگى يەلەنگىسى كەلەدى جانە بۇل دا ونى ماڭگى يەلەنسىن (قانداي ولەرمەندىك). ءسويتىپ، ءوزىنىڭ پوەتيكالىق قيالىنا بەرىلگەن ول كەنەت اتيسكە اينالعان روبەردەن جانە كيبەلا بولعان روزادان بارعان سايىن الىستاي بەردى.
كىرە بەرىستە الدەكىمنىڭ ابايلاپ باسقان ءجۇرىسى ەستىلدى، پەردىڭ ونى بىردەن تانيتىنى انىق ەدى، ءبىراق بۇل ونى ەستىمەدى. ەسىكتى اشىپ روبەر ءىنىسىنىڭ ورىن تاقتا ارقالىعىنا وڭ جاق بەتىن تىرەپ ۇيىقتاپ وتىرعانىن كوردى. ونى كورە سالا روبەر تۇرا قاشۋعا ءازىر ەدى. ءبىراق نەسىنە قاشادى؟ ءبارىبىر، بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ، وسى قۇتىرىنعان بالاقانمەن قاقتىعىسقا توتەپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. كىم وعان ايتىپ ۇلگەردى؟ روبەر ونى وياتپاق بولىپ قولىن سوزدى. ءبىراق باتپادى. ول ۇيىقتاپ جاتقان ءىنىسىنىڭ ۇستىندە شكافقا ورناتىلعان اينادان ءوزىن كوردى. ونىڭ ءتۇندى قالاي وتكىزگەنى تۇرىنەن اڭعارىلىپ تۇرعان جوق ەدى. كوزدەرى ىسپەگەن — قاشاندا. ماڭدايىندا بەينەتتىڭ تابى جوق، جىلتىراعان ءاجىمسىز ماڭداي. Top قاقپاق ساڭلاۋىنان ەنگەن شۇعىلا ساۋلەسى سارعىش شاشتى جالت-جۇلت ەتكىزەدى. شاتىردا كوگەرشىن قۇلدىراتادى. پەي-بەرلان ساياباعىندا بۇكىل تورعاي ءدۇر ويانعان. پەر اۋىزى ءسال اشىلىپ ۇيىقتاپ وتىر ەدى، بىركەلكى، باياۋ تىنىس الدى. وسى ساعاتتا روزا ۇيىقتاپ جاتىر ما ەكەن؟ ونىڭ ءوز ۇستىنەن كيىمىن شەشىپ توسەككە سوزىلىپ جاتۋعا دارمەنى جەتتى مە ەكەن؟ مۇمكىن پەر ول قىز تۋرالى دەني ارقىلى بىردەڭە بىلگەن بولار؟ ال ەگەر جايسىز وقيعا بولعان بولسا شە؟..
— پەرو! — دەپ ول ىنىسىنە داۋىستادى. — پەرو، نە بولدى؟
بوزبالا كوزدەرىن اشىپ، اعاسىنا ءبىر كوزىمەن سىعالاي قاراپ، وعان ايالاي جىميدى، ءبىراق كەنەت ءبارى ەسىنە ءتۇسىپ، ايعايلاپ جىبەردى:
— وڭباعان!
روبەر ەستىمەگەن سياقتانىپ، روزا تۋرالى بىردەڭە بىلەسىڭ بە دەپ سۇراي باستادى. پەر ورىن تاقتان تۇردى.
— مەن ونى كوردىم، ونى لەونيانعا دەيىن شىعارىپ سالدىم. قىڭسىلاماي-اق قوي، ول امان-ەسەن جانە سابىرلى. سەندەردەن قول ۇزبەس بۇرىن مەنىڭ ساعان ايتارىم: سەن وڭباعانسىڭ، مەن سەنەن تەرىس اينالامىن، سەن ەندى ماعان اعا ەمەسسىڭ...
— ونىڭ نە پەر!.. بالاقان ورەكپىپ تۇرسىڭ!
روبەر ءوزىن-وزى قورعاۋ سەزىمىمەن ەسەپسىز، ويلانىپ جاتپاستان، جۇمساق مۇڭمەن سويلەدى، ونىڭ داۋسىنان ۇنەمى ەزىنە جۇرەكتى ەلجىرەتىپ جىبەرەتىن جىلى لەپ اڭعارىلىپ تۇراتىن. پەر بىردەن باسىلىپ قالدى. ويتكەنى ونىڭ الدىندا سۇيىكتى اعاسى تۇر ەدى. "توقتاي تۇر، مەن اعاما ايتامىن، ول سەنى ۇرادى"، — دەيتىن بۇل بەس جاسار بالا كۇنىندە ونى وزىنەن ۇلكەن بۇزىقتار تۇرتكىلەگەن كەزدە. "انە، مەن اعاما ايتامىن"، — دەگەن كەزدە بۇل ۇنەمى روبەردى مەگزەيتىن، ال گاستوندى ءتىپتى ەسىنە دە المايتىن. ەندى، مىنە، روبەردىڭ موليگەن كوزقاراسىنا شىداۋ سونداي قيىن ەدى، — ويتكەنى پەر ونى بالا كەزىنەن "سونداي ۇلكەندىگى، سونداي كۇشتىلىگى جانە سونداي ادەمىلىگى" ءۇشىن جاقسى كورەتىن. جانە ءالى دە روبەردىڭ جانارى، ءبىرشاما سەلقوستىعىنا قاراماستان، سول بالا كەزىندەگىدەي مەيىرىمدى، كوزدەرى ماقپال ءارى داۋسى سونداي اباي ەدى.
— سەن نەگە ءويتتىڭ ؟ — دەپ سۇرادى پەر.
روبەر قولدارىن جەڭىل ايقارا اشتى، بىردەڭەنى ءۇن شىعارماي كۇبىرلەدى، ال پەر: "اقشا ما؟"— دەپ قويىپ قالعاندا، اعاسى يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— جوق، پەرو... تەك سەن ءتۇسىنشى...
ءبىراق ون سەگىز جاسار قاتاڭ تورەشى جيىرما ءۇش جاسار ادام جانىنىڭ مۇساپىرلىگىن قالاي ءتۇسىنىپ، كەشىرە السىن، سونداي تاماشا بايسالدىلىق پەن مىعىم كۇشتىڭ استىنا جاسىرىنعان ونىڭ ءالسىز كۇيىنە قالاي تۇسە السىن؟ وسى تۇسىنىسۋگە دايىندالىپ، روبەر وتكەن تىمىرسىق ءتۇنى تالاي نارسەنى وي ەلەگىنەن وتكىزدى. ونىڭ ويى ەش جەردە ناق سول بۇزاقى ورىندار مەن كۇماندى توبىر ورتاسىنداعى شايداي اشىق بولمادى. قوعامنىڭ سىلىمتىكتەرى اراسىندا ەش قىسىلىپ-قىمتىرىلۋدىڭ قاجەتى جوق، ءسويتىپ جىگەرسىز دەگەن بۇل سىلقىم ەندى قايتىپ كورمەيتىن، ءوزىنىڭ كەزدەيسوق تانىستارىن پايىمداپ جاتپايتىن ايەلدەردىڭ جانىندا ءوزىن ەركىن سەزىنگەن-دى.
ءسويتىپ، روبەر جاساعان قىلىعىن تالاي ساعات ويلاندى. جانە ول ىنىسىنە: "ارينە، تۇپتەپ كەلگەندە، ماسەلەنى اقشا شەشتى: مەن ول وتباسىن موينىما جۇك قىلعىم كەلمەدى. الايدا، بۇل جەردە تەك اقشا عانا اسەر ەتكەن جوق. تالعامسىز قوماعايلىق جانە ەگەر مەنىڭ ومىرىمە روزا سياقتى پاك جان ماڭگى ەنەتىن بولسا، تابەتتى تەجەۋ كەرەكتىگىنەن ۇرەيلەنۋ بارىنەن باسىم ءتۇستى. مەن ونى كادىمگى ايەل رەتىندە سۇيگەن ۋاعىمدا، ياعني ۇناتقان كەزىمدە، مەن "وزىمشىلدىگىمنىڭ" ودان ۇركە قاشاتىن استارىمەن كۇرەسە العان ەدىم. ءبىراق ول كەدەيلەنىپ، جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس بولعالى، الدەبىر بايعۇس ساتۋشىعا اينالدى، ول مەنى تەبىرەنتۋدەن قالدى جانە ەندى: "ەگەر سونشالىق اسقاق قىز سەنىمەن ماڭگى بىرگە بولاتىن بولسا، — وزىڭمەن وتكىزەر ءبىزدىڭ ءلاززاتىمىزدىڭ بىتكەنى نەمەسە ءبىز قىسىلا-قىمتىرىلا ءجۇرىپ قانا جاسىرىن قىزىققا بەرىلەمىز. سەن ول قىزدان، بىلايشا ايتقاندا، ءوز ومىرىڭە ىزگى ىقپالىنان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ جانە قۇرباندىققا بارۋعا، كەدەيلىككە توزۋگە، اق كوڭىل قىلىقتار جاساۋعا ءماجبۇر بولاسىڭ. ويتكەنى، ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەنى توياتتاۋ ارزانعا تۇسپەيدى، ءتىپتى سەنىڭ بۇكىل قاراجاتىڭ مەنى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن جەتپەس، ونىڭ ۇستىنە سەندە ەندى ەركىندىك بولمايدى، سەن ءبارىن تاستاي سالىپ، مەن ەرتكەن جاققا قاشا المايسىڭ"، — دەپ ارباعان جەڭىل باسەڭ ۇرى داۋىستىڭ ءۋاجى كوكەيگە قونا كەتتى، — دەپ جاۋاپ بەرە الاتىن ەدى.
— سەن نە ويلاپ تۇرسىڭ، روبەر؟ سەنىڭ ماعان ايتارىڭ جوق پا؟
روبەر سەلك ەتە قالدى دا، ءبىر ءسات ىنىسىنە بارلاي قارادى... جوق، مۇنىڭ ءبارىن ايتۋ مۇمكىن ەمەس، ويعا الۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس.
— نە ايتايىن، پەرو... مەن اقتالا المايمىن، — دەپ مىڭگىرلەدى ول. — مەن اقتالىپ جاتپايمىن. تەك مەنى كەشىرگەنىڭدى قالايمىن... ال سەنىڭ ماعان ايتارىڭ جوق پا؟
— ايتايىن. قالاي ەمتيحاندار بىتەدى — قۇلاسام دا، وتسەم دە ءبارىبىر — ۇيدەن كەتەمىن. سەن وسىنى كۇتكەن بولارسىڭ دەپ ويلايمىن.
روبەر باسىن سالبىراتىپ جىبەردى. بۇل بولۋعا ءتيىس ەدى. "ءيا، وسىلاي جاقسى، — دەدى الگى داۋىس جۇرەگىندە. — تاعى ءبىر كۋا، تىم جاقسى كورەتىن ءارى تىم تالاپشىل كۋا جانە ساتىلمايتىن تورەشى جولدان بىلاي تۇرسىن. سەنىڭ ءىنىڭ — بۇل بالاقان مەنى تىقسىردى. ول سەنەن جان ىزگىلىگىن نەمەسە سول سياقتى بىردەڭەنى روزادان دا ارتىق تالاپ ەتەر ەدى. سەنىڭ ومىرىڭنەن روزا كەتەدى ەكەن، بۇل دا جوعالسىن — ءبىزدىڭ بارعان سايىن تومەندەپ بارا جاتقانىمىزدى جانە قاشىپ، جەر استى جولى ارقىلى سىتىلىپ بارا جاتقانىمىزدى كورمەي-اق قويسىن. ءبارىنىڭ ورايى ساتىمەن كەلۋدە، ايتپەسە ول سەنى تاستاندى قىزعا قايتا ورالۋعا ۇگىتتەپ جۇرەر. ال سەن سونداي بوركەمىكسىڭ. قۇداي ساقتاسىن، ول ءالى سەنى كوندىرەدى. ايتسەدە، جوق، سەنىڭ پەروڭ وعان ارەكەتتەنىپ جاتقان جوق، ول ءسىرا سەنىڭ كوڭىلىندە نە بۇعىپ جاتقانىن، نەتكەن كۇش ساعان باس تارتقىزىپ تۇرعانىن سەزەتىن سياقتى، ول الدەقالاي تۇيسىكپەن جانىڭدا مەن بار ەكەنىمدى اڭعاراتىنداي. جىلاپ ال — مەن رۇقسات ەتەمىن، جىلا — ويتكەنى سەن اياۋلى سۇيىكتى ىنىڭنەن ءبىرجولاتا ايىرىلاسىڭ. الايدا، ىشىڭنەن قۋان، ەندى سەنىڭ الدانىشتارىڭا، دۇرىسى، سەنىمەن ءبىزدىڭ جۇبانىشتارىمىزعا كۋا بولمايدى، ەندى ءبىز ولە-ولگەنشە ەش كەدەرگىسىز راقاتقا باتامىز".
روبەر ورىن تاقتىڭ اركالىعىنا سۇيەنىپ جانە بەتىن قولىمەن باسىپ جىلاپ جىبەردى. ول قولىن العان كەزدە بولمەدە پەر جوق ەدى. پەردەنىڭ ساڭلاۋلارىنان جارىپ وتكەن كۇننىڭ العاشقى ساۋلەسى وسىناۋ سۇمدىق بولمەنىڭ بارلىق بۇرىشىنا جانە مىنا ولگەن جۇرەكتىڭ بارشا قاراڭعى قۋىسىنا جارىعىن ءتۇسىرىپ تۇردى.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
— الاڭ بولماڭىز، لاندەن بيكەش، — دەدى ەسىك باعۋشى ايەل، — چەمودانىڭىزدى مەن اپارىپ بەرەمىن. سىزدەن گورى مەنىڭ كۇشىم مولداۋ، ونىڭ ۇستىنە، ۇيرەنشىكتى ءىس قوي.
— اھ، جوزەف حانىم، اسىقپاڭىزشى، ايتپەسە شويىرىلىپ قالارسىز. باسقىشپەن كوتەرىلۋ ونسىز دا قيىن، تاعى مىنا جۇك بار! بىلسەڭىز، مەن ىلعي ءوز تىرلىگىمدى ءوزىم ىستەيمىن جانە بۇعان ۇيالمايمىن. ءبىراق شىنىن ايتۋ كەرەك: مەن اعايىمدا قوناقتا بولعان كەزدە ول ەشتەڭەگە مەنىڭ قولىمدى تيگىزبەدى. ءقازىر ونىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى قالاي دەرسىز؟ ويلاپ كورىڭىزشى: ءبىر ءوزى تۇرادى، الايدا ۇيىندە قىزمەتشى مەن اسپاز ۇستايدى. ءسىز، ءسىرا، وندا مۇنداي اۋقاتتى جاعداي قايدان پايدا بولدى دەپ ويلاپ تۇرعان بولارسىز؟ ول، بىلە بىلسەڭىز، ەدگار سالەم مىرزانىڭ بۇكىل اۋىرتپالىعىن كوتەرىپ ءجۇر. ءسىز بەن ءبىز، قىمباتتىم، قاراپايىم ايەلدەرمىز، ءبىز الگى اقىلمەن اتقارىلاتىن ىستەردىڭ ءبارىن تۇسىنە بەرمەيمىز. بىلسەڭىز، سالەم مىرزا، بىرەر جىلدان بەرى جوعارى ادامگەرشىلىكتى قولداۋ باعىتىندا بىرنەشە گازەت شىعارىپ كەلەدى. مەنىڭ اعايىم ايتادى، ولاردىڭ ماقساتى — وسى زامانعى تەرىس مىنەز-قۇلىقتى مىنەۋ. ءقازىر توڭىرەك تولعان قانشاما لاستىق، قانشاما ناستىق. تىپتەن سۇمدىق! سالەم مىرزا ءوزىنىڭ گازەتى ەشكىمگە دە كەڭشىلىك جاساماس ءۇشىن ءار ءتۇرلى كوزقاراستاعى ادامداردى جۇمىسقا تارتقان. ءسويتىپ، ويلاعانىنا جەتكەن:بىرەۋدى كەشىرۋ، بىرەۋدى ءوشىرۋ دەگەن بولمايدى. بىلسەڭىز، ول ەشكىمنەن دە قورىقپايدى، كىمنىڭ مەنمەندىگى اسىپ تۇرسا، سوعان شابادى. ال زاڭ، ارينە، كۇشتىلەردىڭ جاعىندا — سولاردىڭ ءسوزىن سويلەيدى. تاڭىرقايتىن نە بار! ويتكەنى ولار زاڭدى وزدەرى شىعارادى عوي. مىنە، وسى جەردە مەنىڭ اعايىم ءوزىنىڭ تالانتىن كورسەتىپ وتىر. ول سوت ءىسىنىڭ بارلىق ۇڭعىل-شۇڭعىلىن بىلەدى. جانە ايتۋ كەرەك، سالەم مىرزا ءولىپ كەتكەن وسكار ريەۆوليۋ سياقتى جاقسىلىقتى بىلمەيتىن الدەكىم ەمەس، — جوق، ول قىزمەتتى باعالاي بىلەدى جانە ىلعي: "اھ، لاندەن، — دەيدى، — ءسىز بولماساڭىز مەن نە ىستەر ەدىم!".
— ءيا، نە ايتارى بار! — دەپ ءسوز قىستىردى ەسىك باعۋشى. — لاندەن مىرزانىڭ ايلالى ەكەنى بەلگىلى عوي. بارا سالا قوجايىندى قولىنا العان بولار-اۋ...
— ايلاكەر؟ و، جوق! مەنىڭ اعايىمدى بىلمەيتىنىڭىز بىردەن كورىنىپ تۇر. بايعۇس، لۋي! كورىنگەن بالا الداپ كەتەدى ونى. ول ءۇشىن قورقامىن! ول ءوزىنىڭ قاراپايىمدىلىعىنان كەدەيلىكتە ولەدى ءالى. ءقازىر ونىڭ اقشاسى ەندى-ەندى عانا باسىنان ارتىلاتىن بولدى جانە ونى قايدا جۇمساپ جاتىر دەپ ويلايسىز؟ ءوزىنىڭ حاباردارلىعىن پايدالانىپ اينالىمعا سالىپ جاتىر دەپ ويلارسىز؟ تىپتەن ولاي ەمەس! قايىرىمدىلىقپەن اينالىسادى! پاريجگە كەلەتىن جاس شەتەلدىكتەر ءۇشىن كۇتىم جاي اشىپ، سونى ءوز ەسەبىنەن ۇستاپ وتىر. جيىرما جاسقا تولماعان جاسوسپىرىمدەر ءۇشىن شەك قويۋ كەرەك قوي، ءوزىڭىز تۇسىنەرسىز. وندا، ارينە، بايلاردان گورى كەدەيلەر كوپ، بوساعانى بوساتپايدى. اعايىم قاراپايىم حالىقتى قالاي جاقسى كورەتىنىن ويلاپ ەش مي جەتكىزە المايسىز...
— نەگە شەتەلدىكتەر ءۇشىن، لاندەن بيكەش؟ ولاردىڭ بىزدە كۇندەرىن كورىپ جۇرگەندەرى جەتپەي مە؟ ودان دا فرانسۋزدارعا كومەكتەسپەي مە.
— وسى جەردە مەن سىزبەن كەلىسەمىن. مەن دە اعايىما بىردە وسىنى ايتتىم، ءبىراق ونىڭ بۇل جونىندە ءوز كوزقاراسى بار. ول جاس فرانسۋزداردىڭ ءبارى بەتىمەن كەتكەن، كورگەنسىز جانە وزدەرىن تىپتەن ۇستاۋدى بىلمەيدى دەيدى. ءبىراق ونىڭ ولارعا دا جانى اشيدى. ءيا، ونىڭ كىمگە جانى اشىمايدى! ءسىز ەسىك باعۋشىسىنىڭ ول تۋرالى نە ايتارىن تىڭداساڭىز. "ول ءبىر قۇدايعا قاراعان ادام، — دەيدى. — وعان انانى-مىنانى ايتاسىڭ، ول تىڭدايدى دا، جاي-جاپسارعا قانىعا باستايدى: اسكەري كىزمەتتەگى ۇلكەن ۇلىم تۋرالى جانە جاقىندا شىركەۋگە عيبادات ەتۋگە العاش باراتىن كىشى ۇلىم جايلى سۇرادى. ءوزىنىڭ قانشاما شارۋاسى، قانشا تىرشىلىگى، كوڭىلى الاڭ ءىسى جەتىپ ارتىلادى، ال سەن وعان تاڭ اتقانشا ءوزىڭنىڭ ءۇي تىرلىگىڭ تۋرالى باياندا، ول ءبارىن تىڭداي بەرەدى جانە ۇيىپ تىڭدايتىنى سونداي، اڭگىمە ەتۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت، وعان ءبارى قىزىق ەكەنى كورىنىپ تۇرادى. ال ول قانداي كەڭەستەر بەرەدى دەسەڭىزشى! وتە اقىلدى كىسى. مەنىڭ كۇيەۋىم ىشكىلىككە اۋەس، ال لاندەن مىرزا ونى ىشپە دەپ ۇگىتتەيدى. جوق، ول ادام ەمەس، پەرىشتەنىڭ ءوزى! مىنە، ءسىزدىڭ اعاڭىز قانداي جان، لاندەن بيكەش. ونىڭ كوزدەرى اسپان تۇستەس"، — دەپ جىرلايدى". (سىزگە ايتا كەتەيىن، ءلۋيدىڭ سىرت كەيپى وڭالىپ، وتە وزگەرىپ كەتتى: ول ساقالىن قىرىپ تاستادى دا تىپتەن سۇلۋلانىپ شىعا كەلدى). ەسىك باعۋشى، مىنە تاعى نە ايتتى: "ول ءبىزدىڭ ۇيگە كوشىپ كەلگەندە، - دەيدى، — ءسابيىم دەلبەمەن اۋىرىپ، قايتىس بولدى. ءسىزدىڭ اعاڭىز، — دەيدى. سوندا ماعان قانشاما رەت جايىمدى بىلۋگە كەلدى، كەلەدى دە بەسىكتىڭ جانىنا تۇرىپ الىپ بىرەسە مەنىڭ بايعۇس بالاما، بىرەسە ماعان قاراي بەرەدى. و ل كەزدە، ارينە، ءبارى دە ماعان قايىرىمدى بولدى، ءبىراق سالىستىرۋعا كەلمەيدى! وزگەلەر كىرەدى، جاناشىرلىق بىردەڭەلەردى ايتادى، سوسىن شىعىپ كەتەدى. ال ول بىزبەن بىرگە وتىرادى، قايعى جەگەن كۇيىمىزدى تۇسىنەدى".
وسى جەردە لاندەن بيكەش اقىرى قالپاعىن شەشتى، تەرەزەدەن باس سۇعىپ، شىلدەنىڭ تاڭەرتەڭگى نۇرى ءتۇسىپ تۇرعان شۋلى كوشەگە قارادى. تۇندە نوسەر جاڭبىر جاۋىپ وتكەن، تابان جولداردا شالشىقتار ءالى كەبە قويماعان ەدى.
— مەن تاڭعالامىن، — دەدى ەسىك باعۋشى ەندى ەسىك تۇتقاسىنان ۇستاپ، — قايران قالامىن! سونداي قايىرىمدى، جانى اشيتىن ادام، ال سوتتا اۋىر قىلمىستارمەن اينالىسادى. ول جەردە قاسقىر بولۋ كەرەك قوي...
لاندەن بيكەش جاۋاپ بەرمەك بولدى دا، ءبىراق تەجەلە قالدى — ەسىك باعۋشىنىڭ ساۋىسقان كوزى مۇنىڭ ورەكپۋىن باسا قويدى. اھ، وسى السىزدىك-اي، وزىڭنەن تومەن تۇرعان ادامداردىڭ تاڭىرقاۋىن كۇتكەن وسى ىنتىقتىق-اي! بۇل ولارمەن ەش الىستان سىيلاسا الماي-اق كەلەدى. جاسىراتىن ەشتەڭەسى جوق، قۇدايعا تاۋبە، اعاسىنىڭ تاسى ەرلەپ تۇر، ءبىراق ول، دەگەنمەن، بۇعان اۋزىڭا ەگە بول، پاريجدە كورگەن-بىلگەنىڭ تۋرالى ەشكىمگە ايتپا دەپ تاپسىرعان-دى. بۇل ءتىس جارماۋعا ۋادە بەرگەن، ال نە بولدى ەندى؟ قانداي ۇستامسىزدىق، ىڭعايسىز – اق! اۋزىندا ءسوز تۇرمايدى — كەلگەنى جاڭا، قالپاعىن دا شەشىپ ۇلگەرگەن جوق، بىردەن بايانداۋعا كىرىسىپ كەتتى.
— جوزەف حانىم، ءسىز كەتىپ باراسىز با؟
ءسويتتى دە لاندەن بيكەش ءوزىنىڭ سوزدەرى مىنا ۇياڭ دا جاعىمپاز ايەلگە، ءبىراق مۇمكىن ىشىنەن مۇنى جاقتىرمايتىن قاتىنعا، كوڭىلىندە قالۋى مۇمكىن جايسىز اسەردى جۇمسارتۋعا ۇيعارىپ، سەنىم بىلدىرە ايتاتىن جاڭا حابارىمەن ەسىك باعۋشىنىڭ بەتىن بۇرۋعا اسىقتى.
— جوزەف حانىم، بىلسەڭىز، مەن ءوز اعايىم تۋرالى تاڭ اتقانشا ايتۋعا بارمىن. ويتكەنى ول سونداي ادام. ءوزى تۋرالى ەش ويلامايدى، ءبارى دە باسقالار ءۇشىن بولسىن دەيدى، ءبارىن دە وزگەلەرگە ارنايدى. ول كەدەيشىلىكتە ءومىر سۇرگەن كەزىندە الگى ۇياتسىز ريەۆوليۋلەر ءۇشىن بولماشى تيىن-تەبەنگە جانىن سالا قىزمەت ەتتى، سول ۋاقىتتا ول سولار ءۇشىن دۇنيەنى توڭكەرۋگە بار-تىن. ويلاپ كورىڭىزشى، ءقازىر وندا اقشا اعىل-تەگىل بولىپ تۇرعان كەزدە ول ادامدارعا قانشاما جاقسىلىق جاساي الادى!
— اقشا اعىل-تەگىل! — ەسىك باعۋشى قولىن سەرمەپ جىبەردى. قانداي باقىتتى! كەي ادامداردىڭ جولى بولعىش-اق. راس، باقىتتى!
— ول، قىمباتتىم، وتە سەزىمتال جان، قايدان باقىتتى بولا قويسىن! ىلعي قاپا بولىپ جۇرگەنى. جامان قىلىقتاردى كوتەرە المايدى، ءبارى ءۇشىن ونىڭ جانى اۋىرادى. تىم قايىرىمدى، ومىردە قانشاما جولسىزدىقتار بولىپ جاتقانىنا توزە المايدى جانە سوندىقتان دا ۇنەمى مۇڭعا باتادى. شىن، اقيقات! مەن بىردە سۇرادىم: "لۋي، سەندە جانىڭا نە كەرەك، ءبارى بار. سەن نەگە سونداي مۇڭدىسىڭ؟" ال، ول: "ادامنىڭ ماڭدايىنا جازىلاتىنى — جالعىزدىق ەكەن. ادام ىقىلىم زاماننان جالعىز كەلەدى!" دەپ جاۋاپ بەرگەنى. جانە وسىنىڭ ءبارى راس قوي، جوزەف حانىم، ءبىراق ونى تەك سۇڭعىلا جاندار عانا اڭعارا الادى.
— ال مەن بىلاي ويلايمىن، — دەدى ەسىك باعۋشى. وتە جاقسى بولۋدىڭ قاجەتى جوق. لاندەن مىرزاعا تىم بولماعاندا ايىنا ءبىر رەت جانى مەن ءتانىن جەلپىنتىپ الۋ كەرەك قوي...
— سىزگە ايتايىن، قىمباتتىم، مۇنىڭ ءبارى وتە نازىك نارسە... ءسىز تۇسىنە بەرمەيسىز!
— نە، ءسىزدىڭ اعاڭىز اۋليە مە؟
اعايىم، ارينە، اۋليە ەمەس، — دەپ جاۋاپ قاتتى لاندىش بيكەش، — ونىڭ كىشكەنتاي بولسا دا ءوز كەمشىلىگى بار. وسى جەردە ەسىك باعۋشىنىڭ ساۋىسقان كوزدەرى اۋەستىكتەن جايناپ كەتتى. سونداي قايىرىمدى جاننىڭ قانداي وسالدىعى بولۋى مۇمكىن دەپ، ىنتىعىپ، ول كەتۋ ويىنان اينىدى.
— كانە، — دەپ جابىستى ول، — لاندەن بيكەش، ونىڭ قانداي كۇنالارى بار، ايتىڭىزشى. تىم بولماعاندا بىرەۋىن سيپاتتاڭىزشى. ا-ا، سىزگە ىڭعايسىز با!
— و، جوق، ءا. قازا بەرسەڭ، تابىلادى. مىنە، ايتالىق،-راس اندا-ساندا عانا، وتە سيرەك بولادى، ول وزىنشە ءادىل، ار-وجدانىمەن جاسايتىن سياقتى كورەدى، ال شىن مانىندە، كەك الۋ ءۇشىن، كوڭىلىنە دىق ساقتاپ قالعاندىعىنان... مىسالى، مىنا ءىستى الايىق... ءسىز رەگينا ءلوراتيدى ەستىپ پە ەدىڭىز؟ الگى ... وپەرا تەاترىنىڭ بالەت ءبيشىسى، وسكار ريەۆوليۋ سول ءۇشىن كۇيدى ەمەس پە. ول بالەگە ۇشىراعاندا رەگينا پاريجگە كوستادو حانىمنىڭ ۇلكەن ۇلىمەن قاشىپ كەتكەن... مەنىڭ اعايىمنىڭ وعان نە ىستەگەنىن قاراڭىز! سالەم مىرزانىڭ بار گازەتىن وعان ايداپ سالدى. ولار ءبيشىنى قارالاۋعا كىرىسىپ كەتسىن. نە بولدى؟ ونى كومەديا وپەراسىنان قۋىپ جىبەردى، وليمپيادان ايداپ شىقتى... مەن اعايىما ايتتىم: "لۋي، تىڭدا، سەن وسىنى ادىلدىك ءۇشىن ىستەپ وتىرعان جوقسىڭ. سەنىڭ قوجايىنىڭ ولگەنىمەن، ەشتەڭە وزگەرمەگەن سياقتى، سەن بۇرىنعىداي وعان باعىنىشتىسىڭ جانە ول سەنى ءوزى ءۇشىن كەك الۋعا يتەرمەلەپ وتىرعانداي". ال ول مەنى تىڭداعان دا جوق. ارينە، ءبىر ەسەپتەن ول ىزگى نيەتپەن وسىلاي ەتىپ وتىر، ەگەر ونىڭ ءوزىن قاناعان جاندى جادىندا ارداقتاپ ۇستاعانىن ىزگى سەزىم دەپ ايتار بولساق. مەن بۇل وقيعانى سىزگە مەنىڭ اعايىمنىڭ ءوز كەمشىلىكتەرى بار ەكەنىنە كوزىڭىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن، ال دەگەنمەن، ول تاماشا ادام.
— قالاي تاماشا بولماسىن! انە، قانشاما اقشا تاۋىپ جاتىر!
ءسويتىپ ءوز پىكىرىن ايتتى دا جوزەف حانىم ەپتىلىكپەن ۇسىنعان ءارى جىلدام جيناپ الا قويعان الاقانىنا سالىنعان ءبىر فرانك كۇمىس باقىردى قىسىپ، تۇرعىن ايەلمەن قوشتاستى.
فەليسيا لاندەن ءوز چەموداندارى تۋرالى تىپتەن ۇمىتىپ، ءقازىر ءوزى نە بىلشىلداعانىن ەسىنە تۇسىرۋگە تىرىسىپ، الاسۇرا بولمەلەردى كەزىپ كەتتى. راس، ەگەر ءومىر بويى سىرلاسار ەشكىمى بولماسا، مۇنىڭ كىناسى ەمەس قوي، ءسويتىپ كەزدەسە كەتكەن جانعا "ىشىندەگىسىن اقتارىپ سالىپ" جۇرگەنى. قۇداي ءبارىن كورىپ تۇر، مۇنىڭ اعاسىنا زيان تيگىزگىسى كەلمەگەنىنەن جاراتقان بىلەدى، مۇنىڭ اڭگىمەسىنىڭ ءبارى جاماندىقتى جاسىرىپ، جاقسىلىقتى اسىرۋعا ارنالدى عوي. قۇداي مۇنىڭ اعاسىنىڭ پاريجدەگى ومىرىندە ەش جاماندىق بولدىرماسىن. ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى ءبىر ءتۇرلى كۇدىكتى كورىندى. بۇل ءقازىر سەنىم بىلدىرە ەسىك باعۋشىمەن، ونداي قۇرمەتكە لايىق ەمەس، مۇمكىن ءقاۋىپتى قاتىنمەن، اڭگىمەسىندە اعاسىنىڭ تىرلىگىنە كاتىستى وسىنداي ويعا الدەبىر ەمەۋرىن كەتىپ قالسا، ءتىپتى سۇمدىق. مىنەز-قۇلىقتاردىڭ تەگىنە تارتۋى دەگەن مىنە، قانداي: بۇل دا، اعاسى دا تىم جايداق ادامدار جانە ىلعي قاراپايىم جاندارمەن اعايىنشىل بولىپ جۇرگەنى. الايدا، بۇنىڭ ەركەكتەردى تىپتەن ۇناتپايتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك جانە اعاسى ارقىلى ءتاۋىر ۇيلەرمەن تانىستىق ورناتقىسى-اق كەلگەن. ءبىراق ول قارىنداسى ءۇشىن جۇرتشىلىق ورتادا احۋال جاساۋعا تىرىسپادى. ال بۇل پاريجگە وعان بارعانىندا لۋي مۇنى قالاي رەنجىتتى دەيسىڭ! قىمباتتى اعاسىندا ءبىر اپتا قوناق بولدى دا، اياق استىنان دەرەۋ قوناق ۇيگە "جايعاسۋىنا" تۋرا كەلدى. مۇنىڭ قانشاما قانى قاينادى، رەنجىدى! جانە ءبارى دە سويلەسەتىن، ءوزىنىڭ بايقاعاندارىن بولىسەتىن ەشكىمنىڭ بولماعاندىعىنان. مۇنىڭ اڭداپ قاراۋدان، تىڭ تىڭداۋدان نەمەسە اڭعارۋدان جيعان-تەرگەنىنەن ءىشى جارىلىپ كەتە جازدايدى، سوندىقتان ىشىندەگىسىن سىرتقا شىعارۋى ءتيىس قوي. قايىرىمدىلىق جاساۋدىڭ نە ەكەنىن بىلەتىنىنە كامىل سەنە بەرىڭىز، ويتكەنى ءوزى باراتىن شىركەۋدە ءتۇرلى يگىلىكتى ىستەردى اتقارۋعا ىلعي قاتىسىپ، كومەكتەسىپ جۇرەدى. مىنە، سوندىقتان بۇل اعاسىن ءوزى جاقىن تۇتقان ادامدارعا قايىرىمدىلىق كورسەتكەن كەزدە، قالاي بولعاندا دا، ابايلاي بەرمەيدى دەپ ەسەپتەيدى. بۇل لۋيگە اششى شىندىقتى جايىپ سالىپ: "سەن ادامداردىڭ ءبارىن ءوزىڭ سياقتى دەپ ويلايسىڭ... سەن نەمەنەسىنە كىم كورىنگەن قاڭعىباسقا قايىرىمدىلىق ىستەيسىڭ؟ قالايشا بۇزىقتار تۇزەلەدى دەپ ۇمىتتەنەسىڭ! مەنىڭ ءسوزىمدى ەسىڭدە ۇستا: ولار سەنى ءبىر كۇنى توناپ، سويىپ كەتەدى!" — دەگەندى ايتقان قىزىل كەڭىردەك وقيعادان كەيىن ول مۇنى قوناق ۇيگە اتتاندىرعانىن، دەگەنمەن، ىركىپ قالدى، ەسىك باعۋشىعا ايتپادى. ال ول قۇلاقتارىن تارس بىتەپ بولمەدەن جۇگىرىپ شىعىپ، ءوزىنىڭ ءۇي قىزمەتشىسىنە: "بۇل ءقازىر ءوزىنىڭ كور-جەرىن جيناسىن دا، مۇنان قاراسىن جوعالتسىن" دەپ ايعاي سالعان-دى. ءسويتىپ، ول مۇنى ءتىپتى مالايدىڭ الدىندا جەر ەتكەن. ءبىراق مۇنداي كەلەڭسىزدىكتى لاندەن بيكەش ىشىندە ساقتاۋدى كوش كوردى جانە ەشكىمگە دە، ءتىپتى ءوزىنىڭ ەسىك باعۋشىسىنا دا، اشىلا قويمادى.
ون بەسىنشى تاراۋ
— قۇلاپ قالدىم! — دەپ داۋىستادى دەني ىلىنگەن ءتىزىمنىڭ جانىندا توپىرلاپ تۇرعان جاسوسپىرىمدەر ءنوپىرى اراسىنان سىعىلىسا ءوتىپ كەلگەن اپايىنا.
— قالاي؟ مۇمكىن ەمەس!
بۇل روزانى ەسىككە قاراي سۇيرەلەدى، ول مۇنىڭ سوڭىنان زورعا ىلەستى.
— دەني، بىلەسىڭ بە؟ كانە، ۇيگە كولىكپەن كايتايىق. مەن سەنى پاۋەسكەمەن قىدىرتايىن.
دەني جاقتىرماي بۇرقىلدادى:
— پاۋەسكەسىز-اق بارامىز...
روزانىڭ ونى ۇگىتتەۋگە باتىلى بارمادى. ولار كيۋرسول كوشەسىنىڭ بۇرىشىنداعى ايالداماعا بارىپ، ترامۆاي كۇتتى. نوسەر جاڭبىر كەلە جاتتى، قاپىرىق ەدى، بۇلت كولەگەيلەگەن كۇن اياماي كۇيدىرىپ تۇردى. كورشى ورنالاسقان اۋرۋحانادان كاربول قىشقىلىنىڭ ءيىسى موڭكيدى. بۇكىل سەنت — ەلالي ورامىن وسى ءيىس باسىپ كەتكەن. روزا ءوزىن ەزگەن مۇڭ تۇڭعيىعىنان قولىن قۇلاشتاي سەرمەپ، تولقىنداردى ءتىلىپ وتەتىن كانىگى جۇزگىش سياقتى سىتىلىپ شىعىپ، ىنىسىنە جاقىنداعىسى كەلدى. "ءۇش اپتانىڭ ىشىندە مەنى ءبىرىنشى رەت ەسىنە الدى"، — دەپ ويلادى دەني. ءبىراق اپايى وسى ساتتە دە قاجەتتى ءسوزدى تابا الماي تۇرعان ەدى جانە پەر كوستادو ەمتيحاننان ءوتتى مە دەپ وتە قيسىنسىز سۇراق قويعانى.
— وتكەن سياقتى، — دەپ جاۋاپ بەردى دەني.
وسى ساتسىزدىگى ءوزى ءۇشىن نەلىكتەن ازاپ ەكەنىنە، كامەلەتتىك اتتەستات ەمتيحاندارىنان وتە الماۋى سونداي قورلىق سياقتى كورىنگەنىنە مۇنىڭ ءوزى تاڭىرقادى. كوللەدجدە، ودان كەيىن ليسەيدىڭ سوڭعى سىنىبىندا وقىپ جۇرگەنىندە مۇعالىمدەردىڭ ءوزى تۋرالى جاقسى ايتقاندارىن ەسىنە الدى. ءبىراق تۇپتىڭ-تۇبىندە ولاردىڭ قانداي ءمانىسى بار؟ ءبارىبىر بۇدان ءارى وقي المايدى. لەونياندى ساتادى، وزىنە جۇمىس ىستەيتىن ورىن ىزدەيدى.
— ەندى ماتەماتيكادان جازباشا ەمتيحان بولعاندىقتان، تاڭعالاتىن ەشتەڭە جوق، — دەدى روزا.
بۇل ۇندەمەدى — ەمتيحاندار تۋرالى ايتقىسى كەلمەدى. جوق، بۇل ماتەماتيكادان ەمەس، فيلوسوفيادان قۇلاعان-دى جانە جاۋاپتى وقۋلىق بويىنشا ەمەس، "ءوزىنىڭ سوزدەرىمەن" بەرگەنى ءارى وزىندىك پايىمدارىن قوسىپ ايتقانى ءۇشىن قۇلادى.
بۋلۆاردا باسقا ترامۆايعا اۋىسىپ وتىردى. روزانىڭ ويى تاعى دا ىنىسىنەن اۋىتقىپ كەتتى، قايتادان بوتەن كۇيگە ءتۇستى — ءوزىنىڭ ءومىرى استان-كەستەنى شىققان سول ءسات ىلعي ويىنان كەتپەيدى جانە ويلاماي جۇرە المايتىن دا ەدى. "مەنىڭ باقىتسىزدىعىم تۋرالى ۇمىتىپ ۇلگەردى"، — دەپ اشۋلاندى دەني. ەمتيحاننان قۇلاپ قالۋ سونشالىقتى قاسىرەت ەمەس، ءبىراق ون جەتى جاستا العاشقى ساتسىزدىك اۋىر تيەدى. كوڭىلىڭە ءوزىڭىڭ كۇشىڭە دەگەن سەنىمسىزدىك ۇيالايدى، ءوزىڭدى باسقالارداي ەپتى ەمەسپىن مۇمكىن ءتىپتى اقىماق، ولاردان ناشار شىعارمىن دەپ يلاندىراسىڭ جانە كەنەت وزىڭدە ەش ۋاقىتتا جەڭىمپازدار قاتارىنان كورىنبەسپىن، ءوز تاعدىرىمنىڭ قوجايىنى بولا الماسپىن دەگەن كونبىستىك پايدا بولادى.
دەگەنمەن، روزا مۇنى قولىنان العاندا، بۇعان بۇرىنعىداي سونداي ۇنايتىن ەركەلەتكەن جانارىمەن ۇزاق قاراعاندا، ەگەر ول ءىنىسىنىڭ قايعىسىن بولىسكەندە، مۇنىمەن بىرگە جىلاپ العاندا، بۇل كەش دەني ءۇشىن سونداي مۇڭدى بولا قويماس پا ەدى، قايتا مۇنىڭ كۇيىنىشى جەڭىل-جەلپى وتە شىعار ما ەدى... قالايشا روزا بەينە زىنداندا وتىرعانداي، ءوز قاسىرەتىمەن تۇيىقتالىپ قالا بەرمەك، ءومىردىڭ قاراڭعى قالتارىسىندا جاپا شەگىپ زارىقپاق، وسىنىڭ بارىنە كىنالى — سونداي بەيشارا، سونشالىقتى بايعۇس پەندە روبەر.
* * *
شەشەسى دەنيدىڭ قۇلاپ قالعانىنا بۇنىڭ كۇتكەنىنەن ارتىق قاپالاندى: بۇل ول ءۇشىن تاعى ءبىر ءتۇڭىلۋ، وسى تۇستا ونى قيناپ جۇرگەن باسقا دا بەيمازدىقتارعا ۇستەمە جاڭا الاڭداۋشىلىق بولدى. قىس كەلە جاتىر، لەونياندى ساتۋعا تۋرا كەلەدى، ويتكەنى شاتىردى جوندەيتىن دانەڭە جوق... ەگەر دەني كامەلەتتىك ەمتيحاننان وتكەندە، ونى قىزمەتكە ورنالاستىرۋ وڭايعا تۇسەر ەدى. ەگەر ول قازان ايىندا دا قۇلاسا شە؟ وعان بۇدان ءارى تىراشتانۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ وقۋدى تاستاعانى جاقسى ەمەس پە؟ ۇلكەن وزەننىڭ سۋىنا قوسىلىپ كەتەتىن ونىڭ سالالارى سياقتى، قىزىنىڭ اينىپ كەتكەن تويىنان باستاپ ليۋسەننا ريەۆوليۋدىڭ باسىنداعى بارلىق قىرسىق پەن قامىعۋ توتەلەپ كەلگەن باقىتسىزدىق — لەونياندى ساتۋمەن سالىستىرعاندا تۇك بولماي قالدى. ءوزىنىڭ جەكە-دارا ۇيىندە تۇرىپ جاتىپ ول ءوزىن كۇيزەلدىم دەپ سەزىنە قويماعان-دى. ءبىراق بوردوداعى سونىڭ ءوزى تابىلا بەرمەيتىن ەكى مىڭ فرانكتىق شاعىن پاتەر ونىڭ كوزىنە لاجسىز تارىعۋشىلىقتىڭ ىسكە اسۋىنداي كورىندى. بۇدان باسقا، ريەۆوليۋ حانىمنىڭ بۇلىنگەن دەنساۋلىعى دا مازاسىن الا باستادى جانە قاتەرلى كەسەلدەن حابار بەرگەن قورقىنىشتى بەلگىلەر كورىندى، ءبىراق بۇل ەشكىمگە ول تۋرالى ءتىس جارا قويمايدى. ال ەگەر بۇل ءولىپ كەتسە، جيۋلەنگە نە بولماق؟ ول قايتادان ناشارلاپ قالدى، قايتىپ ءوز بولمەسىنەن شىقپايدى. اناسى ونى كۇتىپ قاجىدى جانە ەش ۋاقىتتا ودان بىردە-بىر ريزاشىلىق ءسوز ەستىگەن ەمەس. ەندى ول ناۋقاسىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە تۇنجىراپ، ءۇنسىز تۇيىقتالمادى، قايتا ءوزىنىڭ اششى تاعدىرىنا شاعىنا جانە بارىنە بايعۇس روزانى ايىپتاپ، اۋزى جابىلماي سويلەپ جاتتى. ويلاپ قاراڭىزشى، ونىڭ قولىنا قانداي باقىت قونىپ ەدى، ال بۇل قىز ودان ايىرىلىپ قالدى! بۇلاردىڭ سۇمدىق كۇيرەۋىنەن كەيىن مىنا ماقاۋ قىزعا الدەكىم ەمەس، روبەر كوستادو قولىن ۇسىندى، ال بۇل ونى ءوز جانىنا تارتىپ ۇستاي المادى. مىنە، ونىڭ كەكىرەيۋى نەگە اكەلدى. ءبىلىمدى قىز اتانعىسى كەلدى. دەنى ساۋ ءوتىمدى جىگىت الدەبىر شيكى وكپە قىزدى قايتسىن، ايتىڭىزشى؟ ونىڭ بۇدان تۇرا قاشقانىنا تاڭعالۋعا بولمايدى. ەندى قايتارا المايسىڭ. ەستىمەگەن، كۇتپەگەن ب ا ق قولدان كەتتى. "ال ءبىز سىنىقتى جاماپ الەكپىز!"
روزا سۇرادى:
— كومپوت ىشەسىز بە، اپا؟
— سەنىڭ ساتسىزدىگىڭدى جيۋلەن قالاي قابىلدار ەكەن، دەني! بارىپ ونى دايىندايىن، — دەدى ريەۆوليۋ حانىم سۇراققا جاۋاپ بەرمەي، ءسويتىپ مايلىقتى بۇكتەدى دە ۇستەل باسىنان تۇرىپ كەتتى.
دەني دە ورنىنان تۇردى دا، سىرتقا ىتا جونەلدى. روزا ونى قۋىپ جەتىپ، ب ا ق جولىندا ءبىراز بىرگە ءجۇردى.
— راس، قانداي وكىنىشتى! دەني، ەندى سەنىڭ بۇكىل دەمالىسىڭ بۇزىلاتىن بولدى.
ول ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپادى، اپايىنان بۇكىل جان-جۇرەگىمەن وزىمەن بىرگە ەكەنىن جانە جولى قىرسىق وقۋشىنىڭ ەمتيحاننان قۇلاپ قالۋى جاي اڭعالدىق، بولماشى كۇيىنىش ەكەنىن بىلدىرەتىن مەيىرباندىقتى، قايىرىمدى كوزقاراستى كۇتتى. اپايى بولسا، ءوزى كۇيەۋ جىگىتىمەن ايىرىلىسقان كۇننەن باستاپ سودان بەرگى ۋاقىتتىڭ بارىندە دەني "بۇرتيىپ" ءجۇر دەپ ويلادى.
— قازان ايىندا سىننان ءوتىپ كەتەرسىڭ...
— ءالى بەلگىسىز عوي... ءبارىبىر ەمەس پە؟ مەندە ديپلوم بار ما، الدە جوق پا — جولىم بىرەۋ-اق: ءومىرىمنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن الدەبىر كەڭسەدە قاعاز جازىپ وتىرۋ.
روزا ونىمەن وزگەشە سويلەسۋ، بوس سوزدەرمەن ەمەس، جانىمەن اقتارىلا اڭگىمەلەسۋ، ونى شىن جۇرەكتەن "جۇباتۋ" كەرەكتىگىن ءتۇسىندى. ءبىراق ءقازىر مۇنى ەرتەرەك ءوز بولمەسىنە تايىپ بەرۋ قارساڭدا العان حاتتى ءجۇزىنشى رەت دەرلىك قايتا وقىپ شىعۋ نيەتى بەت بۇرعىزباي بيلەپ تۇر ەدى.
— سەنىڭ ءبىر ءوزىڭ بولعىڭ كەلەتىنىن سەزىپ تۇرمىن.
— جوق، روزا، جوق!.. كەتپە!
ءبىراق دەني مۇنى ەستىلەر-ەستىلمەس ايتتى، ال اپايى جىلىستاپ ۇلگەرگەن ەدى جانە مۇنىڭ ءسوزى وعان جەتپەدى. ول ءوزىن ۇلكەن الدانىش، زور قۋانىش كۇتىپ تۇرعان، روبەردىڭ حاتى جاتقان، ءوز بولمەسىنە جەتۋگە اسىقتى، ول جىلى حاباردىڭ جاعىمدى اسەرىن السىرەتىپ الۋدان جاسقانىپ، ونى قايتا-قايتا قايتالاپ وقي بەرگىسى كەلگەن نيەتىن زورعا تەجەدى. حات كۇيەۋ جىگىت وزىنە كايتا ورالادى دەپ ۇمىتتەنۋگە ىلىك بەرمەيتىن ەدى، ءبىراق، قالاي بولعاندا دا، بۇل حاتتا روبەر مۇنى تاستاپ كەتكەن كۇنى وزىنەن قىزدىڭ سۇمدىق، قاتىگەز قورلاۋ سوزدەر ەستىگەنىنە وپىنىپتى.
"مەن ءبىزدىڭ ارامىزدا وڭالماس وكىنىشتى جاعداي بولعانىن جەتكىزە الار سونداي سوزدەر ىزدەپ وتىرمىن. مەن ءسىزدى وزىمنەن الاستاۋدى مۇرات تۇتتىم..." بۇكىل حات وسىنداي تىركەستەردەن تۇراتىن قويىرتپاق ەدى، ولار روزاعا اۋەلگىدە تىم بۇلىڭعىر كورىنگەن. بۇل وسى سوزدەردى كوپ ويلاندى، اقىرى وسى جالتارما سوزدەر مەن روبەردىڭ بولمىسىنىڭ باز ءبىر بەلگىلەرى اراسىندا الدەقالاي بايلانىس بارىن سەزىندى. سۇيىكتىسىنىڭ ءوز جۇرەگىن بيلەگەن قيالي بەينەسى ءبارىن كولەگەيلەپ، بۇل شاتتىقتى كۇندەرى بايقاماعان نارسەلەر، دەگەنمەن، مۇنىڭ ەسىندە وزىنەن-وزى قالىپ قويىپتى، سول ءبىر دورەكى، كوزگە ۇرىپ تۇرعان قىلىقتار جادىندا جاتتالىپتى، ول قىلىقتار الدەبىر بوتەن ءارى ءقاۋىپتى ادامعا، ءبىر جولى قاراڭعى كەشتە جوكەلەردىڭ قالىڭ بۇتاعى استىندا بۇل قولدارىن قاققان بەت-بەينەسى بۇلىڭعىر بەيتانىسقا ءتان ەدى. روبەر ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، مۇنى سول ادامنان قۇتقارعىسى كەلگەن، ءبىراق ول روبەردىڭ ءوزى ەدى عوي جانە بۇل ونى سۇيگەن ەدى عوي.
ايىرىلىسقاننان كەيىنگى العاشقى كۇندەرى اناسى اشۋ ۇستىندە اعايىندى كوستادولاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىستارى تۋرالى جيۋلەننىڭ حيكاياتتارىن قايتالاي جونەلگەندە، روزا "بۇل سۇمدىقتاردى" ەستىگىسى كەلمەي، ۇستەل باسىنان تۇرىپ كەتەتىن. دەگەنمەن، بۇل ەندى اناسى قانشاما جامانشىلىعىن بايانداپ بەرگەن ادامنىڭ ءومىردى قالاي ءسۇرىپ جۇرگەنىن ءبىلدى. ءبىراق ول بەيتانىس بۇل سۇيگەن سول روبەردىڭ ءوزى-تىن. بۇل جەردە سۇيىكتىڭنىڭ بويىنان ءبىر نارسەسىن الۋعا، ءبىر نارسەسىن الماۋعا بولا ما، — دەپ ويلادى قىز. ونى تۇتاس قالپىندا، قانداي بولسا، سولاي قۇداي بىزگە بەرگەن بولمىسىندا قابىلداۋىمىز كەرەك جانە ءبىز سولاي اسپەتتەۋگە ءتيىسپىز، قىز قانداس تۋىستىق ماتاۋىنان گورى وسى ءبىر تىلسىم، الدەقايدا مىقتى ارقاۋعا سەنۋگە بەيىل ەدى.
"ەگەر ءسىزدىڭ بۇعان كۇش-جىگەرىڭىز جەتسە، مەنى كەۋدەمنەن يتەرمەسەڭىز، ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە قاتىسىم بارىن ويلاۋ ماعان قۋانىش اكەلەدى، ءبىراق ءسىزدى ءوزىمنىڭ بەيشارا باسىما بەرىلە ەلپەكتەۋگە تارتا المايمىن".
ءسويتىپ، بۇل ءالى دە ول ءۇشىن بىردەڭە ىستەي الادى ەكەن. جانە حاتتى قايتا-قايتا وقي وتىرىپ، روزا كۇن وتكەن سايىن ءوزىن وسىعان ودان ءارى سەندىرە ءتۇستى. بۇل تىم قۇدايشىل ەمەس ەدى جانە شەشەسى ءوزى بىلەتىن ءارى قىزىنا ۇيرەتكەن ازىن-اۋلاق ءدىني عۇرىپتى ۇستانۋعا دا ايتارلىقتاي سەلقوس بولاتىن، بۇل ەندى ءمىناجاتقا دەن قويدى. روزا ءوزى ءۇشىن جاڭالىق اشتى، روبەر تۋرالى ويلار ءبىزدىڭ وي-نيەتىمىزدىڭ كوزگە كورىنبەيتىن كۋاگەرى الدىندا باسقا جاقسى كەلەدى ەكەن.
بۇل كەش سايىن بەتىن جىلى جامىلعىعا بەرىپ، تىزەرلەپ ءمىناجاتقا ۇزاق وتىرىپ ءجۇردى. بۇدان كەتكەن ادام مۇنى قۇدايشىلدىققا ەمەس، جاراتقان يەگە جان-جۇرەگىمەن الدەقالاي جاقىنداسۋعا الىپ كەلدى، بۇل ءۇشىن ەندى قۇداي تاعالا بار ەدى جانە بۇل، روبەر كوستادو تاستاپ كەتكەن روزا ريەۆوليۋ، جاراتۋشىدان جاردەم سۇراپ جالبارىندى.
ءبىراق ءقازىر ءتاتتى ۇيىپ، كوزىنەن جاس پارلاپ، تىزە بۇككەن ءمىناجات ساتىندە ىنىسىنە دەگەن الاڭداۋشىلىعى مۇنىڭ كوكەيىنەن كەتپەي قويدى. بۇگىن كەشتە بۇل ونى نەگە جالعىز تاستاپ كەتتى ەكەن؟ ول جاراتىلىسىنان كوڭىلىنە العىش، اسەرشىل. پەر كوستادو دەنيدىڭ بويىندا مۇڭايۋعا بەيىمدىك بار دەپ ايتاتىن — بۇل ونىڭ بولمىسى. ءسويتىپ بۇل كەنەت تىزەسىن جازىپ تۇرىپ كەتتى: "ءمىناجات ەتۋدى سىلتاۋراتىپ، كۇيزەلىس ساتىندە ءىنىمدى قالدىرىپ كەتكەنىم قۇداي الدىندا كۇنا..." ار-وجدانى جەگىدەي جەگەن بۇل باسقىشپەن جەدەلدەتە ءتۇستى دە باققا جۇگىرىپ كەتتى.
***
"باسىما قايعى تۇسكەن وسىنداي ساعاتتا ول مەنى جالعىز تاستاپ كەتتى، — دەپ ىشتەي قايتالاي بەردى دەني. مەن بۇل دۇنيەدە جاپادان جالعىز جانمىن". ءسويتىپ، ول روزا تۋرالى اسا قاپالانا ويلادى: مىنە، مەنى تاستاپ كەتتى، وعان كەشىرىم بولمايدى، اقتالۋ جوق. ول ەش ۋاقىتتا ءوزىنىڭ تۋعان ىنىسىنە ناق وسىلاي بەزبۇيرەك بولعان ەمەس-تى. دەني پەر كوستادو ارداقتايتىن، سول ءۇشىن بۇكىل ءراسيندى بەرۋگە دايىن كورنەلدىڭ ولەڭىنىڭ ەكى جولىن قايتالاي بەردى:
ءبىر سۇمدىق باقىتسىزدىققا تاپ بولدىم. ءبىراق تا انت ەتەمىن، مەن ودان قايمىقپايمىن — مەن ودان تايسالماي وتەم.
ول ءار ءسوزىن نىعىرلاي، ءسوز اراسىنا كىدىرىس جاساي وتىرىپ، بۇل جولداردى قاتۋلانا داۋىستاپ قايتالاي بەردى جانە مىنا ەمتيحاننان نامىسقا ونەر قۇلاپ قالۋى دا، اپايىنىڭ سەلقوستىعى دا، كۇيبەڭ تىرلىك پەن مۇقتاجدىققا كيلىككەنىنە سەنىمدىلىك تە بۇنى وزەگىن ورتەگەن اششى كۇيزەلىسكە اكەلدى. ءوزىنىڭ بەيباقتىعىنا نالىپ، ول ب ا ق جولىمەن ارتقى اۋلاعا الىپ كەلەتىن قاقپاعا قاراي بەتتەدى. قاراڭعىدا تەمەكى وتى جىلت ەتىپ بارىپ ءوشتى. سونان سوڭ يرەن كاۆەلگەنىڭ كۇلكىسى ەستىلدى جانە ۆەنەسيا شامىندا شاعىلىسقان جاسىلداۋ جارىق ءبىر ءسات قويۋ قاراڭعىلىقتا قىزدىڭ جۇزىنە ءتۇستى. جولدا قاساپشىنىڭ ۇلى ۆەلوسيپەدپەن كەتىپ بارا جاتتى.
— ا، قولعا ءتۇستىڭ بە، يرەن! — دەدى دەني.
— وي، ءسىز مەنى قالاي قورقىتتىڭىز؟.. مەن نەگە قولعا تۇسەم؟ ءسىز مەنى كىم دەپ تۇرسىز؟ سويلەسۋگە بولماي ما؟ ول — پاراج عوي، قاساپشىنىڭ بالاسى... ول تاپسىرىس ءۇشىن كەلگەن...
— قاساپشى ءبىزدىڭ قامىمىز ءۇشىن ءوز ۇلىنىڭ مازاسىن الادى دەپ ويلاماپپىن...
— سىزدەر ءۇشىن ەمەس، ءبىز ءۇشىن...
دەني كەكەسىنمەن كۇلدى.
يرەن ەكى بەتى جانىپ تۇرعانىن سەزدى دە:
— كەشىرىڭىز...، — دەپ مىڭگىرلەدى.
— بەكەر كەشىرىم سۇرايسىڭ، — دەپ جاۋاپ قاتتى دەني.
— جوق، قالاي بەكەر؟ سىزدەرگە اۋىر ەكەنىن مەن تۇسىنەمىن. بۇل قىزدى جۇباتتى: ءوزىنىڭ كۇيزەلۋى جاعدايعا بايلانىستى ەمەس جازباشا ەمتيحاننان قۇلاپ قالدى... مۇنى ەش كۇتكەن جوق ەدى... يرەن اھ ۇردى.
— ءسىز بە؟ ءسىز قۇلاپ قالدىڭىز با؟ بۇل قالاي بولعانى؟ ءسىز ءبارىن بىلەسىز عوي. الدەكىم ادەيى ءسىزدىڭ اياعىڭىزدان شالعان شىعار... مۇمكىن ءسىزدىڭ شەشەڭىزگە بايلانىستى بولۋى... دۇنيەدە زالىم ادامدار كوپ. جانە دەنيدىڭ قارسىلىق بىلدىرگەن جاۋابىنا قىز داۋىستاپ جىبەردى: ءيا، سىزدە جەتىپ ارتىلادى! ويتكەنى ءسىز بارىنەن دە ارتىق بىلەسىز، ءتۇرلى عىلىمدى مەڭگەردىڭىز.
ءوزىن قىزدىڭ مىنا اقىماقتىق ماقتاعانى ءۇشىن دەني ۇيالىپ قالدى. ول يرەنگە تاقاپ كەلدى دە اقىرىن عانا:
— مەن جابىرقاۋمىن. كوڭىلىمدى كوتەر، — دەدى.
— جوق، — دەپ كۇبىرلەدى قىز. — جوق، بۇل كۇنا.
— وھ، قانداي قورقىنىشتى! ال قاساپشىنىڭ ۇلىمەن بولادى، ءا؟ قىز قارسىلاسا كەتتى: قاساپشىنىڭ ۇلىمەن دە، ەشكىممەن دە.
مەنى كىم دەپ ويلايسىز؟ ونىڭ ۇستىنە دەني ءسىز ءالى بالاسىز. ءيا، ءيا، مەن ءۇشىن جاي عانا ءسابيسىز. قىز ساۋساعىمەن مۇنىڭ بەتىنەن ءجۇرىپ ءوتتى.
— بۇزىلماعان شابدالى! ءسىز ءالى قىرىنباي دا عوي.
— جوق، ولاي ەمەس! اپتاسىنا ەكى رەت قىرىنامىن.
كەنەت ءۇشقات بۇتالارىنا جارىق ءتۇستى. ماريا كاۆەلگە اس ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتى. بوساعادا تۇرىپ داۋىستاپ شاقىردى:
— يرەن! قايداسىڭ؟
— مەن مۇندامىن، اپا. مەن دەنيمەن تۇرمىن.
— ۇيگە كەل. ەسىكتى جاباتىن ۋاقىت بولدى.
— ونى جايىنا قالدىر! — دەدى ەسىك الدىندا ورىندىقتا وتىرعان اكەسى. مەن ءالى شامالى سىرتتا وتىرا تۇرامىن. مۇشتىگىمدى تارتىپ الايىن.
— ال ولار ەكەۋى اندا قاراڭعىدا تۇرا ما؟ سولاي ما؟ بولمايدى!
— دەني مۇنىڭ ەمشەكتەس باۋىرى عوي. ماريا جاقتىرماي بۇرقىلدادى. ەمشەكتەس باۋىرى!
— قىزعا تىنىشتىق بەرشى. ەستىدىڭ بە؟
"مۇنىڭ باسىندا نە وي بار؟" — دەپ الاڭدادى ماريا. كاۆەلگە ىشىنە سورعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق مۇشتىگى ءسونىپ قالدى. ول وتتىق شاقتى. وت جارىعى ونىڭ فۋراجكاسىنىڭ كۇنقاعارىنا، ۇلكەن مۇرنىنا، يمپەراتور ۆيلگەلمدىكى سياقتى تىك بۇرىشتاپ ءيىپ قويىلعان قوماقتى مۇرتىنا، ءتۇرىپ العان جەڭدەرىنەن شىعىپ تۇرعان ءجۇندى قولدارىنا ءتۇستى. كۇننىڭ ىستىعىنا قاراماستان ول جۋان قارنىنان تومەن تۇسەتىن توقىما ءجۇن نىمشا كيىپ العان. كاۆەلگە ەش ۋاقىتتا ەشتەڭەنى ايەلىمەن اقىلداسپايدى، ەشقاشان ونىڭ پىكىرىن سۇرامايدى، ايەلى ىلعي وعان قىزمەت جاساپ، تەك توسەكتە عانا ەمەس، بار نارسەدە ونىڭ قىبىن تابا بىلەدى، بۇل وسى ۇيدە جۇمىس ىستەگەن ايەل بىتكەننىڭ ءبارىنىڭ قوينىنا بارىپ شىققان ساباز. ەندى ونىڭ بار شامشىراعى سۇيىكتى قىزى ەدى، ولار ۇنەمى ءبىر نارسەنى قىزۋ اڭگىمەلەپ، بولمەگە ماريا كىرىپ كەلگەندە بىردەن قويا قويادى...
— جوق، — دەپ بىلدىرلادى يرەن، جوق، دەني، جوكە تۇبىنە بارمايمىن. ءسىزدى سوندا نە تارتىپ تۇر؟ وندا قاپىرىق! كۇنى بويى الاڭقاي قايناپ كەتتى، وندا ءقازىر دە ىستىق. قانداي قاراڭعى، ەشتەڭە كورىنبەيدى! ودان دا اناۋ ورىندىققا وتىرايىق، سوندا اڭگىمەلەسۋگە جايلى.
دەني اڭگىمەگە قۇلقىم جوق، ودان دا، يرەن، مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلا، — دەپ جاۋاپ بەردى.
— ءيا، كوڭىلدى نە ءۇشىن كوتەرمەكسىز؟ سىزگە قايعىراتىن تۇك تە جوق. سول دا قايعى بولىپ پا!
ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى. سونان سوڭ دەني سىبىرلادى:
— سەن قانداي توپ-تولىقسىڭ، يرەن!
— بۇل ەندى بەكەر، — دەپ بۇرتيا قارسىلىق ءبىلدىردى قىز. مەن تىپتەن سەمىز ەمەسپىن.
— مەن ساعان ماقتاۋ ايتىپ وتىرمىن! قىزدىڭ تولىق بولعانى جاقسى عوي.
قىز شامالى ىسىرىلىپ وتىردى دا ءوزىنىڭ ويىن قايتا ساباقتادى:
— ەمتيحاننان قۇلاۋ دا قايعى بولىپ پا! ول سول ءۇشىن دە ەمتيحان ەمەس پە؟
— ەشتەڭە ەمەس، ارينە، — دەپ كەلىستى دەني. ويتكەنى بۇعان ءبارىبىر بۇدان ءارى وقۋدىڭ قاجەتى جوق، قالاي لەونياندى ساتادى، سولاي جۇمىس ىزدەۋىنە تۋرا كەلەدى.
— ەگەر سىزدەر وسىندا قالساڭىزدار قانداي جاقسى بولار ەدى! الاڭسىز تۇرا بەرەر ەدىڭىزدەر، مەنىڭ اكەممەن بىرلەسىپ شارۋاشىلىقتى جۇرگىزەر ەدىڭىزدەر...
مەنىڭ تۋىستارىم بۇل تۋرالى ەستىگىسى دە كەلمەيدى دەپ، دەني قىزدىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
— ولاردىڭ نەدەن قورقاتىنىن تۇسىنبەيمىن! اكەم لەونياندى كەپىلزاتقا سالىپ، قاراجات الار ەدى دە، شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرەر ەدى، ال سىزدەر ەشتەڭەنى سەزبەي دە قالاسىزدار، ءبارىمىز دە بۇرىن تۇرعانىمىزداي تۇرا بەرەمىز، ءوز تابىستارىڭىزدىڭ ۇلەسىنەن اكەمە پايىز تولەسەڭىزدەر بولدى. ريەۆوليۋ حانىم بىزگە سەنبەيدى، ال ءبىز سىزدەردىڭ وتباستارىڭىزعا ابدەن ۇيرەنىپ قالعانبىز، ءبىز سىزدەر ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا...
— اپام مۇمكىن كەلىسەر مە ەدى، ال جيۋلەن مەن روزا ەشقانداي دا...
— اپايىڭىز تاكاپپار، — دەدى يرەن. ءوزى جۇمىسقا جالدانعاننان كەيىن ول ەندى نەسىنە كوكىرەكتەنەدى. باسقالار سياقتى بولدى دا شىقتى عوي.
دەني كورشىسىنىڭ دەنەسىن قاپسىرا قۇشاقتاپ وتىرعان قولىن الىپ كەتتى.
— سەن شىنىمەن ول دا جۇرتتىڭ ءبارى سياقتى دەپ ويلايسىڭ با؟ كۇلكىمدى كەلتىرمە. ونىڭ جۇمىسقا جالدانعانى راس. ال ول كوشەدە قايىر سۇراسا دا جۇرتتىڭ ءبارى سياقتى ەمەستىگى — تەگى باسقا ەكەندىگى بىردەن كورىنىپ تۇرار ەدى.
— مىنە، ءسىز دە كوكىرەكسىز.
دەني اۋىر تىنىس شىعاردى.
— ال مەن نەمەن ماقتانباقپىن، قۇدايىم-اي! — دەپ اقىرىن ايتتى دا، ول باسىن "سەمىز قىزدىڭ" يىعىنا قويدى. ماسايراپ، ءتىپتى شامالى بوساڭسىپ قالعان قىز مۇنى يتەرمەدى جانە قولىمەن ونىڭ شاشىن، ماڭدايىن ايالاپ سيپاپ ءوتتى. قىز وزىنە جىعىلعان باس قانداي اۋىرتپالىقپەن تىعىرىققا تىرەلىپ وتىرعانىن سەزگەن دە جوق. دەني وسى مينۋتتا: "مىنە، وسى قىز، ومىردەگى مەنىڭ ۇلەسىم، ءوزىم جەڭىلىسكە ۇشىراعان، قورىنعان كەشتە تاپقانىم، مىنە وسى ..."، — ىشتەي ايتا بەردى.
ءتۇپتىڭ تۇبىندە، نەسى بار. اقىرى بۇل كۇرەسۋگە قابىلەتسىز، قايتا قاتەر تونگەن ساتتە ءولى كەيىپكە ەنە قالاتىن جاندىككە ۇقساي كەتۋگە دايىن بولسا، وندا نەگە ساڭلاۋعا تىعىلماسا، نەگە كاۆەلگە وتباسىمەن جاراس؟ باستاپقىدا مۇنداي جوسپار مۇنىڭ وزىنە دە سۇمدىق كورىنگەن، ويتكەنى روزا تىجىرىنعان ەدى، ال ەندى ءقازىر بۇل اقىماقپىن دەپ وزىنە ۇرىسىپ وتىردى، — روزانىڭ پىكىرىمەن ەسەپتەسۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. "شىن مانىندە، مەن ونى جەك كورەمىن..."
ول داۋىستاپ سويلەپ كەتكەنىن بايقاماي قالدى. يرەن:
— نە ايتتىڭىز؟ — دەپ سۇرادى.
دەني جاۋاپ قاتپاستان، وعان تىعىلا ءتۇستى ءارى كوزدەرىن جۇمدى. ول وسىنداي قاراڭعى، جۇلدىزسىز ءارى جەلسىز تۇندەردى ۇناتاتىن. الىستا نايزاعايدىڭ جارقىلى قۇمىعا گۇرىلدەيدى، مۇمكىن بۇل سەن — مەدار لاگەرىندەگى جاتتىعۋ اتىسى شىعار... جوق، مۇنداي ساعاتتا اتىس الاڭىندا جاتتىعۋ بولمايدى، ءسىرا نوسەر جاۋعالى تۇر-اۋ... ءبىراق ول سىرت كەتەدى. ال مۇنداعى جەرگە دە، وسىمدىكتەر تامىرلارىنا دا ۇمىتتەنەرلىك ەشتەڭە جوق. ايتسە دە، سولا باستاعان شوپتەر مەن جاپىراقتارعا تاڭعى شىق ءنار بەرەدى، ال بۇعان ءتىپتى شىق تا تيمەيدى. مۇندا ومىرىندە جۇرەگىنە وت جاعاتىن سونداي ماقسات تا، بۇنى ۇعاتىن ەشكىم دە جوق.
كەنەت بۇل اپايىنىڭ داۋسىن ەستىدى، ول مۇنى شاقىرىپ تۇردى. بۇل يرەنگە سىبىرلادى:
— تس-سس! قيمىلداما.
— دەني، قايداسىڭ؟
— ول ءقازىر ءبىزدىڭ جانىمىزدان وتەدى، — دەدى يرەن اقىرىن عانا.
— دۇرىسى جاۋاپ قاتقان، ءبارىبىر بايقايدى...
— جوق، ۇندەمە.
بۇل ابىرجي كولبەڭدەگەن اپايىنىڭ تالدىرماش دەنەسىن كورە قويماعانىمەن، اڭدادى. ول تىم جاقىن كەلگەن كەزدە بۇل كۇلىپ سالا بەردى. روزا شىڭعىرىپ جىبەردى:
— وي! سەن مەنى قالاي قورقىتتىڭ! قايدا تۇرسىڭ؟ قايداسىڭ؟
— مۇندا، ورىندىقتا. يرەنمەن وتىرمىن.
يرەن سول زاماتتا اتىپ تۇردى.
— قايىرلى كەش، بيكەش!
روزا قاساڭ جاۋاپ قاتتى دا بۇرىلىپ "الىپ، بۇل جەردە يرەن جوقتاي دەنيمەن سويلەسىپ كەتتى.
— انامىز ساعات وندا ەسىكتى ءىلۋدى تالاپ ەتەتىنىن بىلەسىڭ عوي. ۇيگە قايتاتىن ۋاقىت بولدى...
— بۇگىن ەسىكتى ىلمە. مەن ءوزىم جابامىن.
روزا مۇنىڭ قاي ساعاتتا كەلەتىنىن سۇرادى. دەني:
— كەلگىم كەلگەندە، — دەپ جاۋاپ بەردى.
— ساعان بۇل جەردە ىستەيتىن ەشتەڭە جوق، ءيا، وسىنداي اۋىر كۇننەن سوڭ دەمالۋ قاجەت.
— جوق، ماعان كوڭىل كوتەرۋ كەرەك. يرەن، — دەدى ول كەنەت، بارىپ سەنىڭ شەشەڭنەن اراققا بوكتىرىلگەن شيە تۇنباسىن سۇرايىق... ەگەر سەنىڭ اكە-شەشەڭ ءالى جاتا قويماعان بولسا، وتىرىس جاسايىق.
— اپاما ءوزىڭ تۇسىندىرەرسىڭ، — دەدى روزا تىم سىڭعىرلاعان ۇنمەن.
— ەگەر ەسىك جابىق بولا قالسا، تاڭىرقاما.
— نەسى بار، وندا مەن كاۆەلگەلەردە قونا سالامىن. ءبىز وسىندا كوشىپ كەلگەندە مەن ولاردا تۇردىم عوي. جانە ەسىڭدە مە، يرەن؟ ءبىرىنشى ءتۇنى مەن سەنىڭ بولمەڭدە ۇيىقتادىم. مەن سەنىڭ باسقا توسەكتە ۇيىقتاپ جاتقانىڭدى بىلگەن جوقپىن... ءبىزدىڭ وتباسىمىز ءۇشىن سونداي اۋىر بولاتىن، ءبىراق مەندە ول تۇننەن تاعى ءبىر ەستەلىك ماڭگى ەسىمدە قالدى، الدەبىر ەرەكشە ءارى جىلى ەستەلىك، سەنىڭ ارقاڭدا، يرەن...
روزا كەتىپ قالعان سياقتى بولعانىمەن، ءبىراق جاپىراقتاردىڭ سىبدىرى، جاندىكتەردىڭ ىزىڭى، تۇنگى بارلىق تىسىر اراسىنان دەني اپايىنىڭ ازەر اڭعارىلاتىن الابۇرتقان تىنىسىن اڭدادى.
— ەسىك اشىق بولادى، — دەدى اپايى اقىرى.
ءسويتىپ قىزعانىش تا، دەنيدى سونداي قامىعۋلى كەشتە ءبىر ءوزىن تاستاپ كەتكەنىنە ءوتىنۋ دە جانە بۇدان باسقا، ريەۆوليۋلەر وتباسىندا ايتىلاتىنىندا، "كاۆەلگەلەر پيعىلىنا" الاڭداۋ، ۇرەي دە بار الدەبىر تۇسىنىكسىز الاي-تۇلەي سەزىمگە تولى تولقۋلى كۇيدە قاراڭعى تۇڭعيىققا ءسىڭىپ كەتتى. ودان دا كەدەيشىلىكتە تۇرعان، ءبىراق ولارعا ەشتەڭەمەن مىندەتتى، تاۋەلدى بولماعان جاقسى. ەگەر وزدەرىنە سونداي مولشىلىققا مۇمكىندىك بەرەتىن سونشالىقتى قاراجات جيناعان بولسا، مەيلى، لەونياندى — جەردى دە، ءۇيدى دە ساتىپ الا بەرسىن، وسىندا جايلاسا بەرسىن، ءبىراق كاۆەلگەلەرمەن بايلانىسۋ، ولارمەن تىزە قوسۋ مۇمكىن ەمەس! ال ەندى ولاردىڭ بالاقاننىڭ باسىنا نە قۇيارىن قۇداي ءبىلسىن...
الاڭداۋدان وزىنە ورىن تاپپاي، روزا جيۋلەننىڭ بولمەسىنە بارىپ، ەسىك قاقتى دا، اقىرىن عانا اپاسىن شاقىردى. ريەۆوليۋ حانىم تۇنگى ءىش كويلەكپەن، اعارا باستاعان شاشىن جۋان ەتىپ ورگەن بۇرىمىمەن ەسىكتەن قارادى. تۇنگى كيىمىمەن ول الا بوتەن جۋان بولىپ كورىندى. روزا: "اپامىز تولىپ كەتكەن ەكەن"، — دەپ ويلادى. ونىڭ مىنا كۇمپيگەن، كۇرەڭ تارتقان بەتكە قاراپ ويلانىپ قالۋى كەرەك ەدى... ءبىراق قىزدى مۇڭ باسقان كەزدە، ول شەشەسىنە نە بولعانىن كورمەيدى. ال ءولىم جازمىش ساعاتىنا دەيىن ءبىرشاما بۇرىن ءبىزدى كوزگە قويلاردىڭ اركاسىنداعى قارا بۇيرا ايقىش تاڭبادان كەم كورىنبەيتىن ءوزىنىڭ ايرىقشا تاڭباسىمەن بەلگىلەيدى ەكەن.
— اپا، تىڭداڭىزشى، قانداي ماسقارا! دەني كاۆەلگەلەرگە قوناققا كەتتى. ولاردىڭ مۇنىڭ باسىن نەمەن اينالدىراتىنىن قۇداي بىلەدى.
— اقىرىن سويلە. نەسىنە الاڭدايسىڭ؟ تۇپتەپ كەلگەندە، ءبارى ماعان بايلانىستى بولادى.
— ءيا، ءبىراق دەنيدىڭ نە ويلاعانىن بىلەسىز بە؟ ول كاۆەلگەمەن تىزە قوسىپ، جەرمەن اينالىسپاقشى... بۇنىڭ ارتى نە بولاتىنىن بىلسەڭىز؟ ءبىز ءبارىمىز سول ادامعا تاۋەلدى بولىپ شىعا كەلەمىز...
ريەۆوليۋ حانىم بۇنى تىنىشتاندىرۋعا تىرىستى: جالپى العاندا، كاۆەلگە جاقسى ادام... جانە جيۋلەننىڭ ناۋقاس ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك، ءيا مەنىڭ ءوزىم دە سىر بەرە باستادىم، جىلدار دەگەنىنە جەتپەي قويمايدى...
— مەن دە و دۇنيەلىك بولىپ كەتۋىم مۇمكىن. ال كاۆەلگەلەر ادال ادامدار، ءبىزدىڭ وتباسىمىزدى جاقسى كورەدى...
— ولار سولاي ايتا بەرەدى.
— جو-جوق! مەنىڭ كوزىم جۇمىلعاندا جيۋلەن ولاردىڭ كوزىنە بۇرىنعىشا ريەۆوليۋ وتباسىنىڭ باسشىسى بولىپ قالا بەرەدى.
ۇيقى بولمەسىنەن تۇسىنىكسىز ساندىراق ەستىلدى: جيۋلەن ۇيقىسىراپ بىردەڭەنى ايتىپ جاتتى.
— روزا، بارا بەر، ونىڭ توسەكتە قالاي دوڭبەكشىپ جاتقانىن ەستىدىڭ عوي. ال ونى وياتىپ جىبەرسەڭ، ماعان تاڭ اتقانشا وعان داۋىستاپ وقىپ وتىرۋعا تۋرا كەلەدى.
ءبىراق روزا ءوزىنىڭ ۇيقى بولمەسىنە بارمادى، باققا شىقتى. ۇش قات بۇتالارىنىڭ ارعى جاعىندا كاۆەلگە اس ءۇيىنىن اشىق ەسىگى قاراڭعىلىقتا جارىق تىك ءتورتبۇرىش بولىپ سۇلبالانا كورىندى. ۇستەل باسىندا اكەسى، قىزى جانە دەني وتىردى، ولاردىڭ الدارىندا ستاقاندار مەن اشىلعان شولمەكتەر تۇر ەدى. كاۆەلگە بىردەڭە ايتتى، ءبىراق اقىرىن عانا، سوندىقتان روزا ەشتەڭەنى ەستي المادى. ەركەكتەر ستاكان سوعىستىردى. دەني قىسقا قايىرا ءسوز سويلەدى، قوجايىندار ونى كوڭىلدى كۇلكىلەرىمەن ءبولىپ جىبەردى. سونان سوڭ دەني ەكى ايەلدىڭ بەتىنەن ءسۇيدى، يرەن نازدانا سىقىلىقتاي ونى كەرى يتەردى.
دەني ۇيدەن شىققان كەزدە ماريا شامدى قولىنا الدى دا، بوساعادا تۇرىپ ونى جوعارى كوتەردى. دەني جولدى جاقسى بىلەمىن دەپ داۋىستادى، بارىنە تاعى دا قايىرلى ءتۇن تىلەدى. ەسىك جابىلىپ، ىلگەگى ءىلىندى. تابان جول كوزدەن عايىپ بولدى. دەنيدىڭ شاشىنا جاڭبىردىڭ اۋىر تامشىلارى تامدى، ول تامشىلار بەتىمە تامسىن دەپ باسىن شالقايتتى. ىشكەن قىشقىل اق شاراپتان ول ماس بولعان جوق، ءبىراق ونىڭ بۇكىل شەرى تارقاپ كەتتى. قالىڭ جاپىراقتان جاڭبىر تىسىرىن ەستىگەنىنە قۋانىشتى ەدى: ءقازىر نوسەر باستالادى، ودان اعاشتىڭ استىنا جاسىرىنا المايسىڭ. ب ا ق جولىنان الدەكىمنىڭ ءجۇرىسى ەستىلدى. دەني ايعاي سالدى:
— مۇندا كىم بار؟
— بۇل مەن، روزا.
— Ah، سەن ەندى مەنى اڭدي باستادىڭ با؟
ولار تىم تاقاپ، جاقىن كەلگەندەرى سونداي، ءارقايسىسى ەكىنشىسىنىڭ قالاي تىنىس الىپ تۇرعانىن ەستىدى، ءبىراق قاراڭعىدا جۇزدەرىن كورمەدى. روزا اكتالىپ جاتتى: جوق، سەنى قاداعالاۋ ويىمدا دا جوق، تەك مىنا كاۆەلگەلەر تاراپىنان قۋلىق-سۇمدىق بولا ما دەپ قورقامىن. ءتىپتى، ەگەر كاۆەلگەدە بوتەن نيەت بولماعاننىڭ وزىندە، بۇل ونداي ادامداردان قارىزعا باقىر تيىن دا المايدى. دەني بايسالدى جاۋاپ قاتتى:
— بىزگە ولاردىڭ الدىندا كوكىرەك كوتەرەتىن ەشتەڭە جوق.
جالپى، بايىپپەن سويلەسۋ كەرەك. ەگەر كاۆەلگەگە ءۇي-جايدى كەپىلزاتقا بەرسەك، ەڭ قاجەتتى جوندەۋدى جاساپ الۋعا بولادى. كاۆەلگە بارلىق اقشاسىن لەونيانعا سالادى دا، شارۋاشىلىقپەن بەلسەندى اينالىسار ەدى، جاقسى سيىرلار ۇستاپ، باقشا داقىلدارىمەن شۇعىلدانادى.
— ءبىز ونىڭ كومەگىنسىز مۇندا ءبىرجولاتا تاقىرعا وتىرامىز، ال ونىمەن تىزە قوسساق، جاقسى كىرىس الىپ، وعان ءوزىمىز قايران قالاتىن بولامىز ءالى... بىزگە پايىز تولەۋ قيىنعا سوقپايدى، — دەيدى كاۆەلگە، ال قالعانىنا جاقسى ءومىر سۇرەمىز، ءۇيدى قالپىنا كەلتىرەمىز جانە جۇرتشىلىق الدىندا ءوز ابىرويىمىزدى ساقتاپ قالامىز. بىلە بىلسەڭ، ول: "سىزدەر قوعامداعى ءوز جاعدايلارىڭىزدى ساقتاپ قالۋعا تيىسسىزدەر"، — دەپ قايتا-قايتا نىعىرلاپ وتىر". ونىڭ ءبىزدىڭ وتباسىمىزعا قانداي قۇرمەتپەن قارايتىنىن سەن جاي تۇسىنبەيسىڭ.
— ال يرەن شە؟ مىنا تاماشا جوسپارلار تۋرالى ول نە ايتادى؟
دەني اپايىنىڭ كەكەسىندى ۇنىنە قايران قالدى، بۇل كەكەسىن ونىڭ زىعىردانىن قايناتتى، سونىمەن بىرگە اپايىنىڭ الاڭداۋشىلىعى مەن رەنىشىن سەزىنۋ سونداي ءتاتتى ەدى. بۇل جايعا يرەننىڭ قانداي قاتىسى بار دەپ سۇرادى دەني. "ول قىزدىڭ ءوز جوسپارى بارى كۇمانسىز"، — دەپ مالىمدەدى روزا.
— ا، سولاي ما؟ مەن ساعان ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەسپىن... جانە، مەنىڭشە، سەن وزىڭە تىم كوپ مىندەت جۇكتەيسىڭ... مەنىڭ كومەك ىزدەۋىمە كەدەرگى كەلتىرۋگە سەنىڭ قانداي قاقىڭ بار؟..
روزانىڭ جاۋابى ءتىلىنىڭ ۇشىندا تۇردى، ونى ەستىگەندە دەني كوزىنەن جاس پارلاي بۇعان ۇمتىلىپ، اپايىن قاتتى قۇشاقتاپ: "كىم ساعان كومەكتەسەدى، مەنەن باسقا، كىم سەنى مەنەن ارتىق جىلىتادى؟" دەۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق روزا ول سوزدەردى ايتپايدى: ويتكەنى ءبىز ءوز سەزىمىمىزدى بىلدىرۋگە ۇيالامىز عوي جانە مۇنداي پاراساتتى ۇستامدىلىق كەيدە ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە كەز كەلگەن كەمىستىگىمىزدەن بەتەر زياندى بولاتىنى بار. ءىنىسى مەن اپايىنىڭ اراسىندا ازىرشە شامالى عانا سىزات، جاي وكپە پايدا بولدى — ءبارىن دە قول الىسىپ، جىلى سوزبەن جۋىپ-شايىپ جىبەرۋگە بولاتىن ەدى، ءبىر-بىرىن كەشىرە الاتىن ەدى. ال روزا ۇندەمەي تۇرىپ قالدى، بۇنىسى دەنيگە جاۋىعۋ سياقتى كورىندى، شىن مانىندە بۇل جالعان ۇيات، تاتۋلاسۋعا ءبىرىنشى بولىپ قادام جاساتپاي تۇرعان بالالىق قىلىق-تى. دەنيدىڭ اپايىنان قايتادان الشاقتاي ءتۇسۋى ءۇشىن وسى ءبىر ءساتتىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولدى.
الايدا، روزا وسى مينۋتتا مىنا ءجاسوسپىرىم ازۋى كورىنە باستاعان پەندەنىڭ جان جاراسىنا وڭاي-وسپاق قاراۋعا بولمايتىنىن بۇرىنعىدان جاقسى ءتۇسىنىپ تۇردى، تاپ ءقازىر ونىڭ تاعدىرى، ونىڭ سىرت ومىردەن تازا بۇركەۋلى بۇدان بىلايعى ىشكى ءومىرى شەشىلىپ جاتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن اڭعاردى. كەيىنگى اپتادا ءوزىنىڭ روبەرگە دەگەن سەزىمىندە پايدا بولعان جاڭالىقتى، ول ءقازىر ىنىسىنە دە قاتىستى سەزىندى: "ءىنىڭدى نە ىستەدىڭ؟" — دەگەن سۇراق شىقتى. جەر بەتىندە جاسالعان العاش ادام ءولتىرۋ تۇنىنەن بەرگى ماڭگىلىك سۇراق عاسىرلار قويناۋىن كوكتەي ءوتىپ، جازدىڭ جىلى تۇنىندە بوردو ماڭىنداعى دالادا وسى ءالجۋاز قىزعا دا كەلىپ جەتتى.
ول ونىڭ ارعى جاعىندا دەني جالعىزدىق قاپاسىندا جاپا شەگىپ جاتقان ەسىكتى اشىپ جىبەرۋ ءۇشىن قاجەتتى سوزدەردى ىزدەدى، ءبىراق تاپپادى. بۇل تولقىپ، ويلانىپ تۇرعاندا ول قايتادان مۇنى كەكەتىپ — مۇقاتۋعا، ەشكىمنىڭ دە كومەگىنە مۇقتاج ەمەسپىن، ونسىز دا تاماشا ءومىر سۇرە الامىن، مەن ەشقانداي جاعدايدا دا ءوزىمدى اقىماقتىق مەنمەندىك قۇربانى ەتە المايمىن دەگەن سياقتى بۇلىڭعىر قوقان-لوققىمەن بوپسالاۋعا كىرىستى. روزا ەشتەڭە ايتۋعا باتپاي، ونىڭ سوڭىنان ب ا ق جولىمەن كەلە جاتتى. اۋىزعى بولمەدە بۇلار ءۇشىن قالدىرىلعان ەكى شىراق جانىپ تۇردى، اپايى الگىندە عانا ءىنىسى بۇدان سونداي كۇتكەندى ىستەدى — ونى قۇشاقتادى جانە وزىنە تارتىپ سۇيگىسى كەلدى، ءبىراق تىم كەش ەدى، ول بۇكىل بولمىسىمەن جيىرىلا قالدى جانە باسىن سىلكىپ جىبەرىپ، سۇيۋدەن جالتارىپ كەتتى.
روزا تۇنگى ءمىناجاتىن وتەپ قويسا دا، تاعى دا تىزە بۇكتى. ءبىراق داعدىلى سوزدەردى ەكىنشى رەت قايتالاپ ايتۋ ويىنا كەلگەن جوق، وزىنە بۇرىننان جاتتاندى ەمەس دۇعا ايقارا اشىلعان جۇرەگىنەن وزىنەن-وزى اقتارىلىپ كەتتى، قىز بەتالدى سۇيىسپەنشىلىككە شاقىرا بەردى جانە تابىنۋشىسى قۇداي ەمەس، ءجاي سۇيىسپەنشىلىك سياقتى سويلەدى. بۇل اقىرى بۇكىل جولدى ءجۇرىپ ءوتتى، سوڭعى جىرادان، اقىرعى وردان، كەيىنگى تىكەنەكتى سىم كەدەرگىدەن كوكتەپ ءوتتى. مۇنىڭ ءوزىنىڭ ازابى، تاستاپ كەتكەن قالىڭدىقتىڭ قايعىسى، وتباسىنىڭ جايسىزدىقتارى ءبىزدى ۇنەمى انتالاپ تۇراتىن تۇرمىس كۇيبەڭىنىڭ قۇمىعىڭ سالدىر-سىلدىرىمەن ىلەسىپ بۇدان ءالى قالماي ءجۇر ەدى، ءبىراق ەمىس-ەمىس ول گۋ-گۋ الدەقايدان الىستان ەستىلدى، كۇندەلىكتى قام-قارەكەت تاس قامال بولىپ ونى جان-جاعىنان جىبەرمەي تۇردى، روزا الگىنىڭ بارىنەن الشاقتاي باستاپ ەدى.
"ەندى مەن بىلەمىن، — دەپ كۇبىرلەدى ول، — مەن قاراڭعى ورماندا اداسپاعانىمدى بىلەمىن، جولىمدى تاپتىم جانە تىكەنەككە اياقتارىمدى قانىن سورعالاتىپ جاراقاتتاعانىما، بۇكىل تۇلا بويىمدى تىكەندەر تىلگىلەگەنىنە قاراماستان، دەگەنمەن، دۇرىس جولعا ءتۇستىم... ءبىراق مەن ول جولمەن جالعىز كەلەمىن جانە وسىنى تۇسىنە الماي تۇرمىن، ويتكەنى سەن ماعان ءوزىڭ كىمنىڭ تاعدىرىن قولىما تاپسىردىڭ، سولارمەن بىرگە ءجۇرۋ كەرەك دەپ ءاربىر ساتتە كوكەيىمە قۇيدىڭ. سەن ماعان سۇيۋگە ءامىر ەتكەن جاندارعا نەگە قول ۇشىن بەرە المايتىنىمدى تۇسىنە الماي الەكپىن. مۇنىڭ ءبارى تەك سىرت كورىنىس ەكەنىنە سەنگىم كەلەدى جانە ايتەۋىر ءبىر كەزدە بالا كۇنىمىزدەگى دەني ارتىمنان جۇگىرىپ قۋىپ كەلە جاتقانىن ەستيمىن، مەنى داۋىستاپ شاقىراتىنىن قۇلاعىم شالادى، ال سونان سوڭ باسقا ءبىر باقىتتى كۇنى سول جولدىڭ ءبىر بۇرىلىسىندا جەردە وتىرعان، ءۇستى-باسى ساتال-ساتال جولاۋشىنى كورەمىن ءارى ونىڭ سەن ماعان سۇيۋگە ءامىر ەتكەن، ءبىراق ول مەنەن سىرت اينالعان سول ادام ەكەنىن تانيمىن دەپ بۇكىل جان-جۇرەگىممەن سەنەمىن دە. كۇناكارلاردى جەك كورەتىندەر ءۇشىن بىلدىرتپەي سەن وعان كورسەتكەن سوقپاقپەن ونىڭ ماعان قارسى جۇرگەنىن دە كورىپ تۇرمىن. ول مەنى كۇتەدى، مۇمكىن ۇزاق جىلدار بويى توسار، ءبىز اقىرى قۇشاقتاسامىز، ءتاتتى كوز جاسىمەن جىلاپ الامىز جانە، ءسىرا، بۇل مۇمكىن مەنىڭ ءجانتاسىلىم ساتىمدە بولاتىن شىعار..."
كوز جاسى ونىڭ بەتىنەن سورعالاپ تۇردى جانە ول جۇرەگى وزىنە ومىردەن دە قىمبات ادامدار ءۇشىن نەمەسە ءوزى سىرلاسقان قۇداي جانە ول جاراتقان سول ءبىر پايعامبار جان ءۇشىن وت بولىپ قارىپ تۇرعانىن بىلە المادى.
ءيا، راسىندا دا ونىڭ باسقا اتى، ءولىمدى جانعا ءتان ەسىمى بار ەدى عوي. بۇل قالاي ول تۋرالى ويلاماعان؟ ءوزى داعدى بويىنشا ءجيى ايتاتىن، ءوزىنىڭ ساناسىن دا، جۇرەگىن دە ەش سەلت ەتكىزە قويماعان ەسىم، ەسكى بوس مىلجىڭ دۇعالاردا، ءولىم-جىتىمدى جونەلتۋ عۇرىپتارىندا ىلعي مۇنى زەرىكتىرىپ جىبەرەتىن، مۇرنىنان شىعاتىن مىڭگىرلەۋمەن ۇنەمى قايتالانىپ جاتاتىن ەسىم... كەنەت ول مۇنىڭ جۇرەگىن جايلاپ، تاس قاراڭعى اينالاسىن جاپ-جارىق ەتىپ جىبەردى.
تەرەزە سىرتىندا جاڭبىر سىتىرلاپ تۇردى جانە ونىڭ شولدەن قاڭسىعان دالانى جىبىتكەنىندەي، روزانىڭ جان-جۇرەگىن مەڭدەپ العان ىشتەي تۇلەۋ دانى بەيجاي ەتىپ، ازاپتان ارىلتتى. ونىڭ بۇكىل بولمىسى قۋانىشتان ءدۇر سىلكىندى، ءبىراق وعان الدەبىر وكىنىش سەزىمى ارالاسىپ كەتتى. ۇيقىعا جاتۋ كەرەك ەدى، ءبىراق بۇعان ۇيقى قايتالانباس ساعاتتارىن الىپ قوياتىنداي جانە بۇل ەندى ەش ۋاقىتتا وزىنە ارناپ ايتىلماۋى مۇمكىن ءۇندى ەستي المايتىنداي كورىندى.
ول قولىن تيگىزىپ، ۇستاۋعا بولاتىن الدەبىر زاتتى كوزىمەن ىزدەپ، جان-جاعىنا قارادى. قابىرعادا كەرىشتەن جاسالعان كەرۋ يكون ءىلۋلى تۇردى، ادەتتە روزا ونى بايقاي بەرمەيتىن، ال ەگەر وعان قاراي قالعاننىڭ وزىندە ول مۇندا ەشقانداي سەزىم تۋعىزبايتىن. بۇنىڭ ويىنا شكاف سۋىرماسىنداعى سىيلىقتار قوراپشالارى اراسىنان العاش قۇلشىلىققا قاتىسۋ كۇنىنە بەرىلگەن سىيلىقتار ىشىنەن بۇل ەش ۋاقىتتا پايدالانباعان كوگىلدىر ءتۇستى مونشاق تاستار سالىنعان قوراپشانى ىزدەۋ كەلە كەتتى: "قانداي ادەمى، — دەيتىن اناسى، — بۇلاردان عاجاپ القا جاساۋعا بولادى..." بۇل الاقانىندا جاتقان التىنمەن اپتالعان كوگىلدىر تۇيىرشىك تاستاردى مۇقيات قاراپ، ولاردى ۋىسىنا مىقتاپ قىسىپ الدى. مىنا قان مەن سالدەن جارالعان نازىك قىزدىڭ وسىنداي بىردەڭەنى تاپقىسى كەلىپ ەدى، وعان مۇنىڭ تانىمى پىسىپ-جەتىلە باستاعان الگى تىلسىم سىردىڭ كەزبەن كورىپ، قولمەن ۇستايتىن نىشانى قاجەت بولىپ ەدى.
ون التىنشى تاراۋ
— ءقازىر ەڭ ماڭىزدىسى ۋاقىتتى وتكىزىپ الماۋ، — دەدى جاس حيرۋرگ دارىگەر قارا ءتۇستى كيىنگەن جاسامىس ايەلگە، ونىڭ ءجۇزى دارىگەرگە تانىس سياقتى كورىنگەنىمەن، بۇل كەلۋشىنىڭ ەسىمىن ەسىنە تۇسىرە المادى. ول ءوز ۇستازىنان توقىعان امال بويىنشا ىلعي دا ناۋقاستى وپەراسيا جاساۋعا تاۋەكەل ەتۋى ءۇشىن ونى قورقىتىپ الۋعا، ءبىراق ءبىرشاما ۇمىتتەندىرىپ قويۋعا تىرىساتىن. ليۋسەننا ريەۆوليۋ مىنا ءومىردى جاڭا باستاپ جاتقان، ءالى وتىرىك سويلەۋگە ۇيرەنە قويماعان دارىگەردىڭ قاي سوزىنە سەنىپ، قايسىسىنا سەنبەۋ كەرەكتىگىن اڭداۋعا تىرىسىپ، ودان كوزىن المادى. مۇنىڭ ءتانى ءوزىن ءولىم كۇتىپ تۇرعانىن سەزدى جانە اقىل-پاراسات ۋاجدەرىنە ادەتتەگى شارشاۋعا ۇقسامايتىن الا بوتەن وزگەشە تورىعۋدى، قاجۋدى قارسى قويدى. قارا قولعاپ كيگەن قولىنا كورىنىپ الىپ، ناۋقاس:
— قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز قاراجاتتان ءبىرشاما تارشىلىق كورىپ وتىرمىز، سوندىقتان وپەراسيا قانشا تۇراتىنىن بىلگىم كەلەدى، — دەدى.
دوكتور ءوزى ىلعي دا ەمدەلۋشىلەردىڭ جاعدايىمەن ساناساتىنىن ايتىپ جاتتى.
— ءبىراق ەمحاناعا دا تولەۋ كەرەك ەمەس پە، راس قوي؟ قانشاما شىعىن. رەنتگەنگە تۇسىرگەننىڭ ءوزى قانشا تۇرادى! مەنىڭ بالالارىمنىڭ...
— ەگەر قاراجاتىڭىز كوتەرمەسە... قالالىق اۋرۋحانادا وتە قولايلى پالاتالار بار، — دەدى جاس حيرۋرگ قىزاراقتاي.
— ولار، راس، جالپى پالاتا، ءبىراق ءارقايسىسىندا بىر-بىردەن توسەك...
— جوق، — دەدى ناۋقاس قاتقىلداۋ، قازىنالىق اۋرۋحانا بولمايدى... مەن وسكار ريەۆوليۋدىڭ جەسىرىمىن، — دەپ قوستى ول ءتۇسىندىرىپ جاتۋدى دوعارۋ ءۇشىن.
دارىگەر تاعزىم ەتىپ، مىڭگىرلەدى:
— وتە عانيبەت!..
— قايتالاپ ايتايىن، دوكتور، ماعان بۇكىل اقيقاتتى ءبىلۋ كەرەك. مەنىڭ سۇراعىمنىڭ ءمانىسى بىرەۋ عانا: تاۋەكەل ەتۋگە تۇرا ما؟ ءۇمىت بار ما؟
دارىگەردىڭ قىسىلعانىن كورىپ، ايەل ورنىنان تۇرىپ كەتتى. دەمەك، سونشا شىعىندانىپ قاجەتى جوق. ەگەر ءولىم تاقاپ قالعان بولسا، وندا ءولىپ بارا جاتىپ بالالارىن ۇلكەن سوما قارىزعا بەلشەدەن باتىرۋدىڭ نە قاجەتى بار. جاس حيرۋرگ تيىسىنشە ۇستامدىلىق جاساي الماعانىنا وكىنىپ تۇردى. ول اۋرۋدىڭ تىم اسقىنىپ كەتكەنىنە سەنىمدى ەدى، ءبىراق مىنا ايەلدىڭ ۇنەمشىل ۇستانىپ، امان قالۋدىڭ جالعىز امالىنان باس تارتقانى ونى قايران قالدىردى.
ال ناۋقاس قولعابىن تۇيمەلەپ تۇرىپ ويلادى:
"وندا ۇيعارىم سول، مەن ءوزىمدى پىشاققا بەرمەيمىن". ول: "ولەتىنىم جانە كوپ ۇزاماي ولەرىم انىق" دەپ ويلاپ جاتپادى. ونىڭ قيالىنا ماڭگىلىك تۇنەككە ەنۋ كورىنىسى كەلە قويعان جوق، ول حيرۋرگيا جالاڭداعان پىشاعىنان جانە پايداسىز وپەراسياعا شىعىن شىعارۋدان قۇتىلعانىنا ريزا ەدى.
"بۇلاردا ىلعي سولاي: باعانى بەلگىلەيدى، ال شىعىستار ۇستى-ۇستىنە تۇسكەن قار سياقتى قوسىلا بەرەدى".
***
الدىمەن جان دۇنيەڭدى جونگە كەلتىرۋ كەرەك. ول يەزۋيتتەردىڭ مارگو كوشەسىندەگى شىركەۋىنە بەت الدى، وندا كەز كەلگەن ۋاقىتتا سىر اشۋعا ارنالعان كوپ دۇڭگىر بىرىندە تاۋبەگە كەلۋگە بولاتىن. وندا ءتۇر-تۇسى بىروڭكەي قارت سۆياششەننيكتەر وتىراتىن، ولاردان يىسكەيتىن تەمەكى ءيىسى بىردەي اڭقىپ تۇراتىن، سىرلاسۋعا كەلگەن ايەلدەردىڭ ءبارىن بىركەلكى "قىزىم" دەپ اتايتىن جانە كەيدە دەنەڭ تىتىركەنىپ كەتەتىن سونداي قورقىنىشتى توسىن سۇراق قوياتىن، ءسويتىپ جاسىرىن جارانى سونشالىقتى اۋىرتا ويقاستايتىن.
سول كۇنى بۇل اڭگىمەلەسكەن ءدىن ابىز بۇنى ەگەر حيرۋرگيالىق ارالاسۋدىڭ ناتيجەسى كۇماندى بولسا، ار-وجدان حريستيان ايەلدى ەشقانداي جاعدايدا دا وپەراسيا جاساتۋعا مىندەتتەمەيدى جانە قۇداي بىزدەن تەك كوكتەگى جاراتقانعا پەرزەنتتىك سەنۋدى عانا تالاپ ەتەدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە ءۇمىت ارتىڭىز دەپ سەندىردى. ول ومىرىڭىزدە الاڭداتار جانە تاۋبەگە كەلگىڭىز كەلەر الدەبىر ايرىقشا كۇماندارىڭىز جوق پا دەپ سۇرادى. ليۋسەننا ريەۆوليۋ ويلانىپ قالدى... ءيا، ءوزىنىڭ مالايلارى حريستيان شىركەۋىنىڭ عۇرىپتارىن ورىنداۋىن ءاردايىم قاداعالاي بەرمەپتى. ال ءوزى ءبىر كەزدە ءجونسىز ءىس ىستەدى مە؟ ول بۇل سۇراقتىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەي قالدى دا: "جوق، اكەي"، — دەپ جاۋاپ بەردى.
بۇل ءتىپتى ءوزىنىڭ وكىنەرلىك ەشتەڭەسى جوق ەكەنىنە ءبىرشاما تاسىعانداي سەزىندى. ونىڭ ءومىرى وزىنە بەيمالىم ءمۇعالىم اشۋلانىپ ءبىر بۇرىشتان ەكىنشى بۇرىشىنا قيعاشتاپ: "و دۇنيە" دەپ جازىپ قويعان "بوس، تازا بەتتىڭ" ۇستىندە ءوتىپ جاتىر ەدى. بۇل كۇنالارىن جۋىپ-شايدى، سونان سوڭ وزىمەن بىرگە الىپ كەلگەن التىنداپ ورنەكتەلگەن كىتاپشادان نەگىزىنەن قۇدايدىڭ راقىمشىلىعى تۋرالى جازىلعان دۇعالار مەن قايىرىمداردى تاڭداپ الىپ سىيىندى، ءسويتىپ، اقىرىندا كوشەگە شىقتى، ول بويىن مەڭدەپ، مۇنىڭ بالا كوتەرگەن جانە ونى دۇنيەگە اكەلگەن ءمۇسىنىن بۇزعان، ەندى ءوز ولىمىنە جۇكتى ايەل سياقتى ەتىپ قارنىن قامپيتقان ناۋقاسىنان قينالا، اياعىن زورعا باستى ءارى اۋىر تىنىس الدى. ونىڭ شارشاعانى سونداي، سول ويلانىپ تۇرىپ، دەگەنمەن، وزىنە توتەن شىعىس شىعارۋعا، ءسويتىپ ۇيگە كولىكپەن بارۋعا ۇيعاردى.
ترۋا — كونيل كوشەسىندە ول پاۋەسكە جالدادى، مۇنى دا قىزىنىڭ تىعىرىققا تىرەلىپ، ارپالىسقان ۋاعىندا كوپىر ارقىلى سەلكىلدەتە اپارعان سول ەسكى كولىك الىپ ءجۇردى. كۇز باسقان ساياجايلىق جەرلەرمەن كەلە جاتىپ بۇل ءوزىنىڭ سۇرگەن ءومىرى — يەزۋيت شىركەۋىندە تاۋبە كەزىندە كوز الدىنا كەلگەن بوس بەت تۋرالى ويعا بەرىلدى. ءتىپتى ەسكە الاتىن ەشتەڭەسى جوق ەكەن!.. ال مۇنىڭ كۇيەۋى بولدى، ءۇش بالا تاپتى، تانىستارى بار-تىن، مالايلارى، ەسىگى اشىق ءۇيى، جۇرتشىلىق ورتاسىندا ايىرىلىپ قالماۋدى ويلاۋى ءتيىس ابىرويى بار-دى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مۇنىڭ ءوز ءومىرى بار ەدى. سودان كەيىن قارالى جىلدار كەلدى: لەوني كوستادومەن سۇمدىق بەت جىرتىسۋ، كۇيەۋىنىڭ وزىنە-وزى قول سالۋى، جيۋلەننىڭ ناۋقاستانۋى، روزا مەن ونىڭ كۇيەۋ جىگىتى اراسىنداعى الاۋىزدىق، ونىڭ ۇستىنە دەنيدىڭ ەمتيحاننان قۇلاۋى. ال ەندى تىقىر تايانىپ قالىپتى...
پاۋەسكە كۇنگە كۇيگەن القاپتار اراسىمەن كەلە جاتتى: دەگەنمەن، كەيبىر جەرلەردە شالعىن ۇستىندە كۇزدىڭ العاشقى تۇمانىنىڭ اق بۋالدىرى كوتەرىلىپ تۇردى. جاقسىلاپ جەلدەتىپ الۋ ءۇشىن شاراپ ساقتايتىن ۇرالاردىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ تاستاپتى. شارۋا ۇيلەرىنىڭ ەسىكتەرى الدىندا وتكەن جىلعى ءجۇزىم شىرىنىنان قىزعىلت تارتقان سەبەتتەر تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيىلگەن. ايەلدەر ءجۇزىم شىبىقتارىنان اۋىر-اۋىر ساباقتاردى قيىپ الىپ جاتىر، سىڭعىرلاعان ۇندەرىمەن ءوزارا سويلەسىپ قويادى. ليۋسەننا ريەۆوليۋدىڭ اۋرۋى قيناپ، ول جەڭىلدەۋ تيەتىندەي ەتىپ جايلاسىپ وتىرۋعا تىرىستى. بۇعان وزگەنىڭ كومەگىنسىز جانە كۇتىمىن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا قانشالىقتى قالدى؟ كىمگە ەسكەرتىپ قويعانى ءجون؟ تەك بالالارعا سالار سالماعى از بولسا ەكەن... بۇل بارىنەن دە جيۋلەننىڭ تاعدىرى تۋرالى كوپ الاڭدادى، ءبىراق وزىنە جيۋلەنگە قاتىستى جاقسى وي كەلدى. ال دەني شە! وعان دا الاڭدايدى — سونداي تۇيىق، تۇسىنىكسىز بالا! ال ون ءتورت جاسقا دەيىن ول قانداي سۇيكىمدى ەدى! اناسى ونىڭ كۇلكىلى، تاپقىر سوزدەرىن ەسىنە الدى، بۇل ولاردى تانىستارىنا ماقتانا ايتىپ جۇرەتىن. ەندى ەسەيىپ قالدى! روزا ونىمەن الگى شوپجەلكە قىز يرەن كاۆەلگە اراسىندا تىم تەرەڭدەپ كەتكەن جاقىندىق بار دەپ قويمايدى. "جەتەر جەرىنە جەتتى"، — دەپ سەندىرەدى روزا. ءبىراق ريەۆوليۋ حانىم تىم ءالسىز ەدى، مۇنىڭ ونى ويلاۋعا مۇرشاسى بولمادى. ول ءوزىن تۇتاسىمەن جيۋلەنگە ارنادى جانە ءوزىنىڭ ءومىرىن ونىڭ بولمەسىنىڭ قابىرعالارىمەن تۇيىقتاپ، جازمىشقا — ءولىمشى جارالى حايۋاننىڭ الدەبىر قاراڭعى بۇرىشقا تىعىلىپ، بۇكتەتىلىپ جاتقىسى كەلگەن تالابىنا مويىنسۇندى. ءبىراق ەندى بۇل ءۇشىن سونىڭ ءوزى تىم كوپ ەدى: ويتكەنى ءولىمنىڭ ءبىزدى جايىمىزعا قالدىرىپ، قيناماۋى ءۇشىن وعان جاي عانا "كوندىم" دەپ مويىنسۇنۋ جەتكىلىكسىز ەكەن. زۇلىمدىققا قارسىلاسپاۋ ءبىزدىڭ ەمەس، ءوزىنىڭ زاڭىنا باعىناتىن، ويتكەنى بىزگە تاۋەلدى ەمەس ءقان-سولدىڭ سوقىر-مىلقاۋ پاتشالىعىندا الگى جاسۋشالار مەن قان تۇيىرشىكتەرى الەمىندە بىزگە كومەكتەسە المايدى.
ەلدى مەكەن جولىندا پاۋەسكەنى ۆەلوسيپەدتەرىمەن قىدىرىپ جۇرگەن يرەن مەن دەني باسىپ وزدى. ولار قاقپا الدىندا كۇتىپ تۇردى.
— اكەڭە ايت، ماعان كەلىپ كەتسىن. سويلەسۋ كەرەك، — دەدى ريەۆوليۋ حانىم يرەنگە قاراپ. مەن كابينەتتە بولامىن.
پاۋەسكە قوراعا كىردى، يرەن مەن دەني بىر-بىرىنە قارادى دا، مۇنىڭ ارتىنان ءوز ۆەلوسيپەدتەرىن قولمەن جەتەكتەي قاتار ءجۇرىپ وتىردى. تەز كەش باتتى. ءانشى تورعايلار تۇنەمەلىككە جايعاسۋعا اسىعىپ، ۇيىرلەرىمەن اعاشتارعا لاپ قويدى، ولاردىڭ اراسىندا اۋىپ بارا جاتقان قۇستار دا بار ەدى؛ دەني ولاردى داۋىستارىنان تانىدى، ءبىراق قۇستاردى جاراتىلىستانۋ بويىنشا كىتاپتاردا كەلتىرىلگەن اتتارىمەن اتامايتىن: "مىنە، مىنانىڭ اتى – ۇيقى-ۇيقى، ال مىناۋ سۋ-سۋ،-دەدى ول يرەن اقىرىن عانا:
— بۇگىن تۇندە سۋىق بولادى. باقتا توڭىپ قالامىز، — دەدى.
دەني ولەڭدەتە جونەلدى:
ورىندىقتا وتىرا المايسىڭ — الگىندە جاۋىن جاۋىپ وتكەن،
الگىندە جاۋىن جاۋىپ وتكەن — توعاي شوعى سۋعا بوككەن.
— سەن نە دەپ ىڭىلداپ تۇرسىڭ؟
ول قاتتىراق ولەڭدەتە ءتۇستى:
جوتەل تاعى ليسەي ءىشىن جاڭعىردى،
ادەتتەگىدەي، استانا اقىلىن دال قىلدى.
يرەن: "سەن قانداي ماقاۋ!" — دەپ كۇڭكىلدەدى، ءبىراق ىشىنەن ول سونداي استارلى، ءبىر قاراعاندا اقىماقتىق سياقتى، ءبىراق جاي ادام تۇسىنە بەرمەيتىن اقىلدى نارسەلەردى كوپ بىلەدى دەپ ءسۇيسىندى. ال دەني كەشكى استان كەيىن كاۆەلگە كەلىپ، شەشەلەرى ونىمەن كابينەتتى جاۋىپ العان كەزدە اپايى سۇمدىققا باتاتىنىن ويلاپ تۇردى.
— مەنىڭشە، ءىسىنىڭ ورايى كەلەيىن دەپ تۇر، — دەدى ول اقىرىن عانا.
يرەن تۇندە قايدا كەزدەسەمىز دەپ سۇرادى.
— مەنىڭ ۇيقى بولمەمدە... ارتقى ەسىكتەن كىرىپ اس ءۇي ارقىلى ءوت... جوق، نەگە ويتەمىز؟ باتىل تۇردە بيليارد بولمەسى ارقىلى كەل.
— اپايىڭ كورىپ قويادى... ول ىلعي اڭدىپ جۇرەدى، — دەدى يرەن ىزالانا.
دەني ايتتى:
— مەيلى، كورە بەرسىن! ويلاماي-اق قوي! ونىڭ كوندىگۋىنە تۋرا كەلەدى.
ءبىراق يرەن كوڭىلدەنە سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەرگەندە، بۇل شوشىنعاننان قۋارىپ كەتتى: اپايى تۋرالى سولاي ايتۋعا قالاي اۋزى باردى، بۇنىڭ جۇرەگىنىڭ شىققانى قىزدىڭ ويىنا دا كەلگەن جوق!
ريەۆوليۋ حانىم جيۋلەننىڭ بولمەسىن رەتكە كەلتىردى جانە توسەكتەن شىعىپ جاتقان: اۋىر ناۋقاس ادامدى كۇنى بويى جالعىز تاستاۋ نە دەگەن قاتىگەزدىك، ال بولمەدە قوڭىراۋ دا جوق! مەن قانداي ازاپتى ساعاتتاردى باستان وتكەردىم! توقتاي تۇرىڭدار، شەشەم ايتەۋىر ءبىر كەلەر، ال مەن ءولىپ جاتامىن، اكەم سياقتى ءوزىمدى-وزىم ولتىرەمىن...، — دەگەن سياقتى اشۋلى كىناراتتاردى ەستىمەگەندە سىڭاي كورسەتتى. جيۋلەن وسى جەردە مۇنىڭ ورىندىققا وتىرعانىن، قالپاعىن شەشىپ جاتقانىن بايقاپ قالدى دا، بۇعان قارادى.
— نە بولدى؟ نەگە مۇنداي؟ — دەپ سۇرادى ول.
بۇل ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپادى.
— ادەيى ىستەپ تۇرعان بولارسىز؟ مەنى قورقىتقىڭىز كەلە مە؟
اناسى ۇندەمەستەن قولجۋعىشقا بەتتەدى، قولىن جۋدى، سونان سوڭ بولمەنى تاعى ءبىر شولىپ ءوتتى دە، جيۋلەنگە ءقازىر ساعان تاماق اكەلەدى دەپ، باسقىشپەن اسحاناعا ءتۇسىپ كەتتى، وندا دەني مەن روزا ءوز ورىندىقتارى جانىندا وتىرماستان كۇتىپ تۇردى. ۇيدە بۇلجىماي ساقتالعان ادەپ بويىنشا ولار تەك انالارى جايعاسقان سوڭ عانا ءوز ورىندارىنا وتىردى. دەني ارانى اشىلا تاماقتانىپ، تارەلكە سورپانى جىلدام ءىشىپ قويدى. ونىڭ جاۋىرىنى كۇجىرەيىپ، ەسەيە تۇسكەن، جۇزىندە قىزىل شىراي وينايدى. بريلليانتين سەپپەسى جارما ەتىپ تارالعان شاشتى جاتىق ۇستاپ تۇر. قىزمەتشى جاس قىز ۇستەل ۇستىنە كرەم جاعىلعان تاعامدى قويىپ بولعان سوڭ كابينەتتە كاۆەلگە كۇتىپ تۇر دەپ باياندادى. ليۋسەننا ۇستاعان سۋدى قاعىپ سالدى دا، ۇستەلگە ەكى قولىمەن سۇيەنىپ، اۋىر كوتەرىلدى.
— ءتاتتىنى مەنسىز جەي بەرىڭدەر. مەن بولدىم.
تىنىشتىق ورنادى، تەك ءبىر قالىپتى تىقىر ەستىلىپ تۇردى. دەني قاسىعىمەن تارەلكەگە ءتيىپ كەتىپ جاتتى. كاۆەلگەنىڭ نەگە كەلگەنىن بىلەسىڭ بە دەپ سۇرادى روزا بۇدان.
— اپام وعان كەلىپ كەتسىن دەگەن، — دەپ تۇنجىراي جاۋاپ قاتتى دەني.
روزا ۇستەلدەن تۇردى دا اكەلەرىنىڭ بولمەسى جاققا بەتتەدى جانە ارعى جاعىندا كاۆەلگەنىڭ جۋان داۋسى قۇمىعا شىعىپ جاتقان كابينەت ەسىگىنىڭ جانىندا تۇرىپ، يىعىنا جامىلعى سالدى، ءسويتىپ دىمقىل تۇنەكتە مۇلگىگەن باكقا شىقتى. بۇل كۇنى ول بىردە-بىر كىتاپ ساتپادى، ساتىپ الۋشىلار تەك جازۋ قاعازدارىن عانا سۇرادى. شاردون قاريا مۇنىڭ جالاقىسىنان جيىرما فرانك اقشا ۇستاپ قالدى، ويتكەنى بۇل كونۆەرتتەردىڭ بىرنەشە بۋماسىن ولاردىڭ قىمباتتاعانىن بىلمەگەندىكتەن، ەسكى باعاسىمەن ساتىپ جىبەرگەن ەدى. سورە جانىندا ۇزاق تۇرعاندىقتان اياعى اۋىردى، ءبىراق بۇل ءقازىر ورنىندا وتىرا المادى. بۇل يرەندى جەك كوردى، سوندىقتان وسى بۇزىق قىزدىڭ وزدەرىنىڭ ومىرىنە باسا — كوكتەي ەنۋىنە توزە المايتىن، ءىنىسىنىڭ جۇزىندە پايدا بولعان ماقۇلىقتىق كەيىپ مۇندا جيىركەنىش تۋعىزدى. ومىردە بۇل ەندى تۇسپالمەن، ءوزىنىڭ يىعىنا تۇسكەن اۋىرتپالىققا مايىسا ءجۇرىپ كەلە جاتتى جانە ءبىر جولى كەشكە اسقاق ويلار مەن كوز جاسىنا ەرىك بەرگەن ساتىندە ءوزى جاقىنداي تۇسكەندەي كورىنگەن مامىراجاي ولكەدەن تىم قاشىق ەدى. وقىلاتىن دۇعا بۇل ءۇشىن تاعى دا بوس سوزدەردىڭ، قاساڭ تىركەستەردىڭ جانە قۇرعاق تۇجىرىمداردىڭ جيىنتىعى بولدى دا قالدى. ال قۇداي شە؟ قىسقا عانا ءسوز... ونىڭ ارتىندا نە بۇركەمەلەنىپ تۇرعانى بەلگىسىز. ال روبەر؟ بۇنى باسىندا ۇناتقان، كەيىن جەرىنىپ كەتكەن زيالى جاس جىگىت. ادامدار مۇنىڭ كوزىنە شىن بولمىسىندا كورىنەتىن بولدى، ەندى ولاردى ەشتەڭە دە بويامالاي المادى جانە بارلىق ءسوز ەندى تەك تۋرا ماعىناسىندا عانا قابىلداندى. شاردون كىتاپ دۇكەنىنىڭ ساتۋشىسى روزا ريەۆوليۋ بۇكىل ءومىر بويى ەسكى ۇيانىڭ ءبىر بۇرىشىنا تىعىلىپ، سۇرەڭسىز تىرشىلىك كەشەتىن بولادى؛ مىنا ءۇي-جايدى كاۆەلگە ءوز قاراجاتىنا قالپىنا كەلتىرەدى جانە باسقارۋشىنىڭ بۇكىل وتباسى ءتۇپتىڭ تۇبىندە وسى جەردە شارۋاشىلىقتى مىقتاپ قولعا الادى.
روزا بۇركەنشىكتىڭ استىنان ءتۇسىپ تۇرعان جارىقتىڭ تالماۋسىراعان شەڭبەرىنىڭ سىرتىنان ازەر كورىنەتىن مىنا ءتىرى كولەڭكەنىڭ سوزدەرىن تاڭىرقاي تىڭدادى. وسى قىركۇيەك كەشىن جانە ۇستەلشەگە تىرەلگەن تامىرلارى بىلەۋ-بىلەۋ، ساۋساقتارىنىڭ بۋىندارى ىسكەن كارى قولدى بۇل كەيىن تالاي رەت ەسىنە الاتىن بولادى. قىزى اناسىنىڭ قۇشاعىنا ۇمتىلمادى، ءولىمنىڭ جاقىندىعى ادامدى بايىز تاپقىزبايتىن، كايتا كەرىسىنشە، الدەقايدا ازاپتى ەتە تۇسەتىن قاراجات قام-قارەكەتى تولى اق شاشتى باستى جۇرەگىنە باسپادى. جوق، قىزى اناسىن قۇشاقتامادى، كەرىسىنشە، جىنى قوزا سۇرادى:
— كاۆەلگە وسى جەردە سىزگە مىلجىڭ اڭگىمەنى سوعىپ وتىرعان كەزدە دەني نە ىستەگەنىن بىلەسىز بە؟ ول كىممەن ەسىكتى جاۋىپ العانىن، ءقازىر ونىڭ توسەگىنەن كىمدى كورەرىمىزدى بىلەسىز بە؟
— قىزىم، مەنى اياشى! — دەپ جالبارىندى اناسى جانە سوققىدان قورعانعانداي بولىپ قولىن كوتەردى. ۇندەمە، وتىنەمىن، ۇندەمە.
كەمپىر قايتادان روزا وتە ۇناتپايتىن ىڭىلداعان بالالىق داۋىسپەن سويلەپ كەتتى، بۇل داۋىس ونىڭ "بايعۇس شەشەم ابدەن بەرىلىپتى" دەگەن سەنىمىن ورنىقتىرا ءتۇستى. بۇل ەڭكەيىپ ەرىنىمەن قارتايعان بەتتى وپپەك قانا بولىپ ەدى، كەنەت اناسى قولىمەن مۇنى موينىنان قۇشاقتاي الدى دا قىزىن ءوزى ۇزاق ءسۇيدى.
ون جەتىنشى تاراۋ
— بايعۇس ليۋسەننانىڭ ءتۇرى وتە ازعىن!
لەوني كوستادو ءوز تانىستارىنىڭ الدە ءبىرىنىڭ "تۇرىنەن ازىپ كەتكەندى" كورە قالسا، كوپ ۇزاماي قايتىس بولعان حابارىن كۇتە بەرۋ كەرەكتىگىن اركىم-اق بىلەتىن. ول ءالى كەش قالماي تۇرعاندا "بايعۇس ليۋسەننامەن" قالايدا جۇزدەسۋگە ۇمتىلدى. قىستا بىرنەشە رەت اڭىسىن اڭدىدى، ءبىراق تەك ءساۋىردىڭ باسىندا عانا اقىرى ءوزىن لەونياندا قابىلدايتىنىنا سەنىمدى بولدى. ءوزىنىڭ "دەلونەبەلۆيل" ماركالى ۇلكەن اۆتوموبيلىمەن ول وندا ءبىر ساعاتقا تولماي جەتىپ باردى. موتور شۋى ەندى ىلعي مورفييمەن مۇلگيتىن ليۋسەننانى ۇيقىدان وياتىپ جىبەردى. روزا تەرەزەگە كەلدى.
— بۇل سول عوي. مەن ونى وسىندا ەرتىپ كەلەمىن، ءبىراق قالمايمىن... وعان ءتوزىمىم جەتپەيدى...
— تەك ون مينۋتتان اسپاسىن! — دەپ جالبارىندى ناۋقاس.
— سەن سونشالىقتى جامان كورىنبەيسىڭ! — دەپ سامبىرلادى لەوني كوستادو، ناۋقاستىڭ كۇڭگىرت — سولعىن بەتىنەن جاناي ءشوپ ەتكىزىپ.
جانە ليۋسەننا ەلىم الماي جاتىر دەپ كۇرسىنە شاعىنعاندا، كوڭىل سۇراۋشى ورەكپي مالىمدەدى:
— جازىلىپ كەتەتىنىڭە سەنۋ قاجەت، جارقىنىم، ساۋىعىپ كەتكىڭ كەلۋى كەرەك. بويدا جىلۋ باردا ءۇمىتتى ۇزبەگەن ءجون... ءبىراق قۇداي تاعالا وزىنە شاقىرىپ جاتسا، سەن مەنى كەشپەي بىزدەن ءجۇرىپ كەتكەنىڭدى قالامايمىن...
ليۋسەننا ەستىلەر-ەستىمەس سىبىرلادى:
— سەن ءوز بورىشىڭدى ورىندادىڭ عوي... سەن سولاي ىستەۋگە ءتيىس ەدىڭ.
— ءيا، سولاي. ويتكەنى ءبىرىنشى ورىندا ءبىزدىڭ بالالارىمىز الدىنداعى بورىشىمىز تۇرادى عوي، ءبىز ولاردىڭ مۇرالىق داۋلەتى ءۇشىن جاۋاپتىمىز... ەگەر تاعى دا سونى ىستەۋگە تۋرا كەلسە، مەن، ارينە، تاعى دا سولاي ەتكەن بولار ەدىم، ءبىراق...پانسيونىندا لانگالەري قاسيەتتى اناشىمىز ايتاتىنىن، مەندە ىلعي "ءسوزدىڭ مايدالىعى" جەتپەي جاتادى، ەسىڭدە مە؟
ناۋقاس بۇعان قاراماستان ايتتى:
— ماسەلە مەندە ەمەس... ال انا روزا... مەنىڭ قىزىعىم سىزدەرگە ەش جاماندىق جاساعان جوق ەدى عوي!-دەپ كەنەت ايعايلاپ جىبەردى ول — سەنىڭ ۇلىڭ ءبىزدىڭ بەيباقتىعىمىزدان كەيىن نەگە كەلىپ روزاعا قولىن ۇسىندى، ال سونان سوڭ بۇنى تاستاپ كەتتى؟..
ول جاستىقتان ءوزىنىڭ قورقىنىشتى باسىن كوتەردى، ءولىم بەتتى ەكى قارا شۇقاناققا اينالدىرىپ ۇلگەرىپتى، ءسويتىپ ءتىسسىز اۋزىمەن اۋا جۇتىپ ايتتى:
— كەت، لەوني!
ءبىراق لەوني كوستادو فرەدي — ديۋپونداردا ساۋىق كەش بولاتىن كەشتەگىدەي ءوز دەگەنىنە جەتپەيىنشە، ءسويتىپ وسىندا سول ءۇشىن كەلگەن كەشىرىمىن المايىنشا كەتپەۋگە ۇيعاردى.
— الدىمەن مەنى كەش، — دەپ ول توتەسىنەن تارتتى، — بارلىق باقىتسىزدىق ءبىزدىڭ ۇستىمىزگە ءۇيىرىلدى. قانداي باقىتسىزدىق دەيسىز عوي؟ كوپ، ءار ءتۇرلى باقىتسىزدىق... گاستون تۋرالى ايتۋعا تۇرمايدى، الگى قارعىس اتقىر لوراتي ءۇشىن شاشىلىپ ءبىتتى، تۇپتەپ كەلگەندە سوعان ۇيلەنەتىن شىعار... ال روبەر مىناۋ... ءبىراق ول ەشتەڭە ەتپەس ەدى... كەنجەمىز قانداي قىلىق شىعاردى! ەسۋاس، پەرو بالام!..
— ول افريكا اتقىشتار پولكىنە ءتۇستىم دەپ روزاعا حات جازىپتى.
— ءيا، نەگە، نەلىكتەن؟! قوشتاسىپ اناسىنىڭ بەتىنەن سۇيمەستەن، ۇيدەن كەتىپ قالدى! مەن ونى قامقورشىلىقتان بوساتىپ ەدىم — بۇل مەنىڭ تاراپىمنان جاسالعان قىلمىس بولدى، ويتكەنى ول وزىنە-وزى قوجايىن بولىپ نە بۇلدىرگەنىن قاراشى. ال نەگە؟ اياۋشىلىقپەن ايتىڭىزدار، نە ءۇشىن؟ — دەپ ورەكپىدى لەوني كوستادو ايعايلاۋدى جانە سامبىرلاعان قاتتى داۋىستى كوتەرە الماي جاتقان ناۋقاس تۋرالى ەش ويلاماستان. ول ناعىز بەتىمەن كەتكەن انارحيست، ەشقانداي بيلىككە باعىنعىسى كەلمەيدى!.. ايتىڭىزشى، روزا سەبەبىن بىلە مە؟
— جوق، پەرو جاي ەشقانداي ءتۇسىندىرۋسىز بۇعان ءوز مەكەن-جايىن حابارلاپتى.
روزا كىردى.
— كەشىرىڭىز، اپاما دەمالۋ كەرەك. ول ءقازىر وتە تەز شارشاپ قالادى.
لەوني ناۋقاستى سۇيمەككە ەڭكەيدى دە تابانداپ سىبىرلادى:
— سەن مەنى كەشىرەسىڭ بە؟ ايتشى؟ كانە؟ ايتشى؟
ليۋسەننا تىرىسۋدان شارشاپ، باسىن يزەدى، سونان سوڭ جىلى جامىلعى استىندا سوزىلىپ، كوزدەرىن جۇمدى. "كەتسە ەكەن"، — دەپ ويلادى ول تەزىرەك كەتسە ەكەن!".
— ال روزەتتا ەندى بورداعا بارىپ جۇرگەن جوق پا؟
كەنەت ناۋقاستا الدەقايدان كۇش پايدا بولىپ، ول اۋەزدى داۋىسپەن جاۋاپ قاتتى:
— جوق، ول ۇيدە جۇمىس ىستەيدى، ەسەپ كىتابىن جۇرگىزەدى. ويتكەنى ءقازىر لەونيانداعى شارۋاشىلىق ۇلكەن، وتە پايدالى تىرلىك. ءبىزدىڭ اقشامىز كوبەيدى...
لەوني قايتادان توسەككە كەلدى دە ناۋقاسقا قىزعانىشتى كوزىن تىگىپ تۇرىپ:
— بوردودا دەني كۇندە تاڭەرتەڭ بازارعا ءوزى كەلەدى، كوتەرە الۋشىلارمەن ساۋدا جاسايدى دەگەن ءسوز تاراپ ءجۇر، — دەدى.
— اپتاسىنا ەكى رەت قانا. كاۆەلگە ءسۇت شارۋاشىلىعىمەن جانە باقشامەن اينالىسادى، ول دەنيگە جەمىس باعىن تاپسىرماقشى. قالا ماڭىنداعى جەردە جۇزىمدىكپەن اينالىسۋ تۇككە تۇرمايدى. وڭدەۋ تىم قىمباتقا تۇسەدى... ءيا، ءقازىر ءبىزدىڭ ۇلكەن تىرلىگىمىز بار، — دەپ ماقتانىشپەن قايتالادى ناۋقاس. بالالارىمنىڭ ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا، تولىق جەتكىلىكتى. ەلۋ گەكتار جەر، ءتورت جولدىڭ قيىلىسىنداعى ءۇي-جاي، قالا قول سوزىم، شارۋاشىلىق ءجۇرىپ تۇر، — بۇل دەگەنىڭ اجەپتاۋىر داۋلەت بولار! كاۆەلگەنىڭ وتباسىنا ءبىز قانشا قارىزدارمىز دەپ ويلايمىن! الدەبىر جالقاۋ ءارى قوپال مۇندا ءبارىن قۇردىمعا جىبەرەر ەدى-اۋ!
لەوني كوستادو ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتقاندا وعان وسى ۋلى جەبە دوپ ءتيدى.
— قالاي، الدىڭ با؟ ءما، ساعان! — دەدى ناۋقاس تەرەڭ ماساتتانا، ءسويتتى دە شارشاپ كوزىن جۇمدى.
ۇلكەن قوڭىزدار گۇلدەپ تۇرعان تالشىنداردىڭ اق جانە قىزعىلت گۇل شاتىرلارى توڭىرەگىندە گۋىلدەپ ءجۇردى. بارلىق بەلگىسىنە قاراعاندا، جىل جۇزىمشىلەر ءۇشىن جاقسى بولماق دەدى لەوني كوستادو. سونان سوڭ روزادان ءار جولى پەردەن حات العان سايىن وزىنە حات جازۋىن سۇراي باستادى. وعان، ءسىرا، ءجۇزىم جيناۋ كەزىنە قاراي دەمالىس بەرىپ قالار. اقىرىندا ارەڭ دەگەندە اۆتوموبيلىنە ءمىندى، ول جولمەن ءجۇرىپ كەتكەندە جايناپ تۇرعان جۇپار گۇلدىڭ حوش ءيىسىن ءبىر سوت بەنزين ءيىسى باسىپ كەتتى.
وسى ساپاردان كەيىن ءبىر كۇننەن سوڭ لەوني كوستادو ميىنا قان قۇيىلىپ جىعىلدى. ول ءوزىنىڭ پىكىرى بويىنشا "ءتۇرى وتە ازعىن" قۇربىسى ليۋسەننا ريەۆوليۋ قايتىس بولاردان ءبىر اي بۇرىن ءولدى. ءجانتاسىلىم شاعىندا ونىڭ جانىندا تەك روبەر عانا بولدى، ءبىراق ول اقتىق تىنىسىنا دەيىن تەك گاستون مەن پەردى عانا اۋزىنا الىپ جاتتى.
ون سەگىزىنشى تاراۋ
"ويلانايىق!" — دەپ قايتالاي بەردى وزىنە-وزى پەر كوستادو، ادەتتەگىدەي جالعىز وتىرىپ تاماقتانۋدىڭ سوڭىندا، ول اس ۇستىندە كوپ ءىشتى، ونىسى بۇنىڭ ويىن تەك شيرىقتىرا ءتۇستى جانە وندا دۇنيەنى كەزىپ كەتۋ، سوقپاقتىڭ بىردە-بىرىنە ۇيرەنشىكتە كەز كەلگەنىنە بۇرىلا سالۋ نيەتىن تۋعىزدى. بۇل كەزدە ونىڭ باسىنا ءالى افريكا اتقىشتار پولكىنە ەرىكتى بولىپ كىرۋ كەلە قويعان جوق-تى. دەگەنمەن، ول ءوزى بىلمەسە دە، وسى اقىلسىز شەشىمگە اكەلەر جولدا ەدى.
بۇل جالدامالى اربا كولىكتەر مەن تاكسيلەر لەگى ۇزدىكسىز اعىلىپ جاتاتىن مارلەن الاڭىنان وتە بەرگەن كەزدە جاۋىن قۇيىپ كەتتى. پەردىڭ قولشاتىرى جوق بولاتىن، ءبىراق وعان قوناق ۇيگە قايتا ورالىپ، ءوز نومىرىندە تىم-تىرىس قامالۋدى ويلاسۋدىڭ ءوزى سۇمدىق ەدى. دەگەنمەن، ونىڭ ءوز ومىرىنە جاڭا ادامدار ەنگىزە قويماۋى جانە ءوزى سىرت اينالعان جانداردى ۇمىتا الماۋى قانداي ازاپقا ءتۇستى. ەندى ول شەشەسى مەن روبەردىڭ جالبارىنعان حاتتارىنا مەيىرىمدى جاۋاپ جازاتىن بولدى. تەك دەنيمەن بۇكىل بايلانىس راسىندا دا ۇزىلگەندەي، ءيا بۇل روزادان ءوزىنىڭ بۇرىنعى دوسى تۋرالى حابار الدى.
جاۋىننىڭ قۇيۋى كۇشەيگەندىكتەن، پەر وزىنە جولدا كەزىگە كەتكەن "وليمپيا" ساۋىقحاناسىنا كىرە سالدى. "جاۋىننان تاسالانا تۇرۋ كەرەك قوي" دەپ ويلادى، ءبىراق سونىمەن قاتار وزىنە: "كەلۋشىلەر اراسىندا قاربالاسىپ، توڭىرەگىندە تەڭسەلىپ جۇرگەن بۇكىل مىنا توبىردىڭ كەسكىن-كەيپى مەن قىلىقتارىن باجايلاۋ، ايەلدەردىڭ ءدامحانا تۇعىرلارىنىڭ بيىك ورىندىقتارىنا شوقيىپ الىپ، قالاي ءوزارا سىمپىلدايتىنىن تىڭداۋ ءۇشىن ىڭعايلى جەلەۋ... ءبىراق ەندى بۇگىن ءبىر تامشى دا سپيرت ىشىمدىك ىشپەيمىن!.."، — دەدى.
ول الدىڭعى جاققا ءوتۋ ءۇشىن ەكى فرانك اقشا تولەدى. "ءيا، بۇل ساعان ارنالا قويماعان جاي ەكەن"، — دەپ ويلادى ول اينالاردان ءوز كەسكىنىن كوردى: كەڭ جاۋىرىندى ءارى دەنەسى تىعىرشىقتاي، قۇلاقتارى قىپ-قىزىل شىرايلى جىگىت، ال توڭىرەگىندە وڭكەي جۇزدەرىندە قان-سول جوق، سۇپ-سۇر ادامدار. زالدا تەمەكى ءتۇتىنىنىڭ قويۋ بۇلتى ءجۇزىپ ءجۇر جانە وسى ءتۇتىن ىشىندە ءبىر توپ جان وركەستر ويناعان ءوننىڭ ءسوزىن قوسىلىپ ايتىپ وتىردى. جەڭىل فراك كيگەن جانە ىلگەگىنە گۇل قىستىرىپ العان، بورداقى دوڭىزداي ءانشى جىگىت شىقتى؛ جاپسىرما شاشتاردان جاسالعان ايدارى ونىڭ شۆەيساريا ىرىمشىگى سياقتى دوڭگەلەك اققۇبا ءارى جىپ-جىلتىر بەتىن سوپايتىپ تۇر، كوزدەرى تىپتەن جۇمىلىپ كەتكەن، شوشايعان مۇرنى تاۋىقتىڭ تۇمسىعىنا ۇقسايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ونىڭ بەتى مەن سەمىز بوكسەسى بىر-بىرىنە ساي ەدى. ول فراكتىڭ ۇزىن تىلىگىن ايەل كويلەگىنىڭ ەتەگى سياقتاندىرا ۇستاپ الدى دا، قالپاق سالىنعان كارتون قوراپ اكەلە جاتقان كەيىپ كورسەتتى، ءوزىنىڭ شاشىنان قىستىرعىشتار شىعارعانداي بولدى. ونىڭ بۇكىل ويناقى اندەرى: "ال توعىز اي وتكەن سوڭ..." دەگەن سوزدەرمەن نەمەسە ءدارىحاناشىنىڭ جاسىرىن شوتتارىنا مەگزەگەن بۇزىق ەمەۋرىندەرمەن اياقتالىپ وتىردى. ول ساحنا سىرتىنا كەتكەن سايىن جۇرتشىلىق سۇيسىنە قوشەمەتتەدى، ءوز سۇيىكتىسىن قايتا-كايتا شاقىردى، اركىم وزىنە ۇناعان ءاندى ايتۋىن سۇراپ جاتتى. پەر مىنا اندەردىڭ تۇرپايى انايىلىعى مەن ءوزىنىڭ ءاتيسىنىڭ جانە كيبەلاسىنىڭ ارەكەتتەسۋى اراسىندا وسىناۋ سەزىمنىڭ تابيعاتىندا مۇمكىن ايىرما جوق تا بولار دەپ ويلادى. كەنەت ول وزىنە الدەكىمنىڭ كوزقاراسىن سەزىندى دە، اينالىپ قارادى. مىنا جارقىراعان جاناردى، مىنا ۇمىتىلماستاي كوكشىل كوزدەردى بۇل قايدان كوردى ەكەن؟
— و، مەنىڭ سىپايىلىقتان اسۋىمدى ۇناتپاي قالعانىڭىزدى كورىپ تۇرمىن، — دەپ قوستى ول پەردىڭ جۇزىندە پايدا بولعان اشۋلى دا تىكسىنگەن كەيىپتى بايقاپ. ءبىراق، بىلسەڭىز، مەن ءقازىر جۋرناليستەرمەن بايلانىستا. مەن بىرنەشە گازەتتى باقىلاۋدا ۇستايمىن، ءبىراق ولار پوەزيامەن اينالىسا قويمايتىنىن دا ايتىپ قويايىن... ايتسە دە، ولاردا پوەزياعا ورىن بولۋگە ءالى كەش ەمەس.
پەر بىردەن ىقىلاس ءبىلدىرىپ، ول نە گازەتتەر دەپ سۇرادى. لاندەن اتتارىن اتادى، ءبىراق پەر "قىڭىر ساۋىسقاندار" دەگەننەن باسقا ولاردىڭ بىردە-بىرىن بىلمەيتىن بولىپ شىقتى، — ال ول گازەتتى بۇنىڭ شاشتارازدا كورىپ شىققانى بار.
— سەنسەڭىز، كوستادو مىرزا، كەز كەلگەن گازەتكە مىنبەر دەپ قاراۋ كەرەك، ال گازەتتەردىڭ باعىتى قالاي — بۇل ماڭىزدى ەمەس. جانە، كانەكي، شاراپحاناعا تۇسەيىك، مىنا جەردە اڭگىمەلەسۋ ىڭعايسىز، وتە شۋ جانە اينالاداعى جۇرت جايسىز.
تار باسقىشپەن شاراپحاناعا ءتۇستى. تۇعىردىڭ الدىندا ءبىر قاتارعا تىزىلگەن الدارىندا ىشىپ-جەمى بار جالەپ ايەلدەر اراسىندا پەردىڭ كوزى جاسى قاتايىپ كەتكەن القام-سالقام نەگر ايەلگە ءتۇستى.
— قانداي شام،پاندى قالايسىز؟ مۋمم؟ كوردون رۋج؟
پەر ونسىز دا اجەپتاۋىر ءىشىپ العان ەدىم دەپ مويىنداۋعا باتپادى، لاندەننىڭ وزىنە كورسەتكەن ىقىلاسى مۇنى ءجىبىتىپ جىبەردى. ال ول ءوزىنىڭ ءتۇرلى سۇراعىنا مۇنىڭ جاۋابىن الدەبىر ىنتىقتىقپەن كۇتىپ، جاۋاپتى شىققان-شاققانىن قاعىپ الاتىن سياقتى. پەر پاريجدە قالاي تۇرىپ جاتىر؟ العاشقى كەزدە وڭاي بولماسا كەرەك؟ لاندەن استاناعا جەرگىلىكتى جەرلەردەن كەلەتىن جاستاردى ىلعي ايايدى ەكەن. ول بەيشارا بوزبالالاردىڭ كەد' ورسە ۆوكزالىنان شىققان ساتتەگى ابىرجۋلى تۇرلەرى قانداي دەسەڭىزشى. ولاردىڭ بۇل جەردە جالعىزسىرايتىنى انىق! كوستادو مىرزا ءوزىنىڭ دەني دوسى تۋرالى، ارينە، ءجيى ەسكە الاتىن بولار؟ جوق؟ تىپتەن ەسىنە المايدى؟ Ah، سولاي ما؟.. كىم ويلاعان! ايتسە دە مارقۇم وسكار ريەۆوليۋدىڭ بالالارى... ارينە، ولاردى لاندەننەن ارتىق ەشكىم دە بىلمەيدى، ويتكەنى ولار مۇنىڭ كوز الدىندا دۇنيەگە كەلىپ، ءوستى عوي. راس پا؟ قۇدايىم-اي، بۇل سول وتباسى تۋرالى قانشاما ايتىپ بەرە الار ەدى! ولار تۋرالى كوستادو مىرزا نە ويلايدى؟ ءسىزدىڭ بالالىق شاقتاعى دوستارىڭىز جايلى ءوز پىكىرىڭىز بار ەكەنى كۇمانسىز... ءوزارا ايتقاندا، ولاردىڭ تەگى ناشار!
كوپ ۇزاماي لاندەنگە ءوزىنىڭ اڭگىمەلەسۋشىسى سەرىگىن سۇراقتىڭ استىنا الۋدىڭ قاجەتى بولماي قالدى — پەر مۇنى ءوزى دە بايقاماستان سوزگە قىزۋ ارالاسىپ كەتتى. ول ۇزاق ەكى اي بويعى ەڭسە باسقان جالعىزدىعىنىڭ ەسەسىن قايتاردى. ال لاندەنمەن باس قوسۋ اشىق اڭگىمەگە اينالىپ، ءسوز وزىنەن-وزى ءتىل ۇشىنان اقتارىلىپ جاتتى. لاندەن ادەمى تىڭداي الاتىن ەدى! بۇكىل زەيىنىمەن قۇلاعىن سالدى. ول پەردىڭ پاريجگە كەلۋىنىڭ اقيقات سەبەبىن وتە بىلگىسى كەلدى. پەرگە قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ نە كەرەك — سەبەپ: روبەردىڭ روزا ريەۆوليۋمەن ايىرىلىسۋى، تۋعان اعاسىنىڭ پاسىق قىلىعى.
— وكىنىشتى-اق! — دەپ مۇنى ءبولدى لاندەن. ءبىر اي بۇرىن كەلگەنىڭىزدە، ءسىرا، ۇلكەن اعاڭىزبەن كەزدەسكەن بولار ما ەدىڭىز: گاستون وسىندا رەگينا لوراتيمەن تۇرعانىن ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟ ال ءقازىر ولار ەكەۋى دە بريۋسسەلدە... لوراتي سوندا شارتپەن ارتىستىك جۇمىسقا تۇرعان، ءبىراق ۇزاققا بارماس دەپ ويلايمىن...
پەر ەگەر ءوزىم پاريجدە گاستون اعامدى كەزدەستىرە قالسام، ودان تەرىس اينالىپ كەتە بەرەر ەدىم دەدى قاتۋلانا. بۇعان شاراپ قۇيا وتىرىپ، لاندەن مۇنىڭ سونداي ىمىراسىزدىعىنا ءسۇيسىنىس ءبىلدىردى، ءبىراق پەردىڭ كوپ ۇزاماي مۇنىسىن باس تارتاتىنىن ەسكەرتتى:
پاريجدەگى ءومىر ءبىر بەتكەيلىكتى كوتەرە بەرمەيدى. پەر ەرتە مە الدە كەش پە، ءوز باسىنان وتكەرىپ، بۇعان كوزىن جەتكىزەدى، ەگەر ءالى كوز جەتكىزىپ ۇلگەرمەگەن بولسا. پەر قىزارىپ كەتتى، سوندا لاندەن ماسايراپ قالدى:
— ۇلگەردىڭىز بە؟ سولاي ما؟ دايىنسىز با؟ ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز وسىنداي ىستەر تۋراسىندا ويىسقاننان كەيىن ءبارىن اشىق ايتا بەرىڭىز...
ول پەردىڭ كوزىنە وڭمەڭدەي قارادى، ال بۇل بولسا شامپاننىڭ بۋىنىڭ ارقاسىندا الدىندا الباستى وتىرعانىن كورمەدى. لاندەن ءۇشىن وتە ماڭىزدى ءسات — ونىڭ ءوزى ايتاتىنىن، "تەرەڭ مويىنداۋ" ءساتى باستالدى، ءبارى وسىعان بايلانىستى ەدى، ويتكەنى سونى قاپەرگە الا وتىرىپ، لاندەن ءوزىن جاڭا اداممەن تيىسىنشە ۇستايتىن.
پەر ىقىلاستانا شەشىلىپ سالدى. ءبىراق ول قايداعى ءبىر تۇككە تۇرعىسىز مىلجىڭعا باستى. لاندەن ءتىپتى ماقاۋ بالاقاي ءوزىن كۇلكى ەتىپ وتىر دەپ تە ويلادى. ول ءوز تابىنان ىرگەسىن اۋلاق سالماق، داۋلەتىنەن باس تارتپاق، ەندى ومىرلىك يگىلىكتەردى جانە ءتۇرلى جەڭىلدىكتەردى پايدالانبايدى، — ءبىر سوزبەن ايتقاندا، "قازىرگى الەۋمەتتىك جۇيە اياسىنان شىقپاق". ول العاشقى قادامىن جاساپتى دا، باسپاحاناعا ۇيرەنۋشى بولىپ كىرگەن، ءبىراق ءا دەگەننەن-اق بۇل كاسىپكە كوڭىلى سوقپايتىنىن سەزىنگەن. سول مەزەتتە وسى جوسپارىنا قارسى ۋاجدەر، ارينە، وزىنەن-وزى تۋا قالعان — مىسالى، مىنانداي ويلار: ءوزىڭ قارسى كۇرەسۋگە نيەتتەنگەن، جالدامالى ەڭبەكتىڭ سۇمدىق جاعدايىنا ءوز باسىڭدى ءوزىڭ تىقپالاۋعا ەشقانداي قاجەتتىلىك جوق؛ ەگەر اقىن ادامزاتقا قىزمەت ەتكىسى كەلسە، وعان قولىن قارا جۇمىسپەن بىلعاۋدىڭ ەش قاجەتى جوق، ول ءۇشىن تاۋىرلەۋ ءىس تابىلادى. ءبىراق پەر ءوزىن جۇبانىش سىلتاۋلارمەن الدارقاتقىسى كەلمەيدى — جو-جوق، ول ءوز ىزگى نيەتتەرىنىڭ ىسكە اسپاۋىنىڭ شىنايى سەبەپتەرىن جاقسى بىلەدى: جالقاۋلىق، مەشكەيلىك، سەزىمتالدىق جانە ىشكىشتىك.
پەر ايتىپ-ايتىپ كەلىپ، شاراپتان ۇرتتاپ قويۋ ءۇشىن ءبىر ءسات كىدىردى، ءسويتتى دە قايتادان اۋەس باستى، ال لاندەن بۇدان وڭمەڭدەگەن جانارىن الماي تىڭداپ جانە كۇرەكتەي الاقانىمەن اۋزىن كومەگەيلەپ، مىسقىلداپ وتىردى.
— ءسىز ءومىر جولىنا جاڭا ءتۇستىڭىز، كوستادو مىرزا، سىزگە ءالى كوپ نارسەنى اڭداۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىراق ءسىز ەندى العا قاراي الىپ ادىمدارمەن جۇرەرسىز دەپ ويلايمىن... مىنە، ەندى سىرتتان قاراعاندا، باسپاحانادا وتكىزگەن الگى ءۇش كۇن سىزگە وتە قىزىقتى كورىنەر. كوستادو مىرزانىڭ ۇلى ءارىپ تەرۋ كاسساسىنىڭ الدىندا تۇرعانىن ويلاپ قاراڭىزشى! ءوز ارامىزدا ايتقاندا، جۇمىسشىلار وزدەرىن سونشالىقتى جاقسى ۇستاي بەرمەيدى، راس پا؟ ءسىزدىڭ وندا نەگە قانىق بولعانىڭىزدى ەلەستەتىپ وتىرمىن، سولاي ما؟ ولار ءسىزدى جالەپكە بارايىق دەپ قيىلعان جوق پا؟ جوق؟ قالايشا؟ سۇيرەمەدى مە؟ تاڭعالارلىق ءىس! سىزگە جاي الدەبىر ءجونى تۇزۋلەرى تاپ كەلگەن عوي! ال ايتىڭىزشى، ولار سىزگە، بىلايشا ايتقاندا، جان-جاقتان انتالاپ قارامادى ما؟ قالايشا جوق؟ (ول كۇلكىدەن القىنىپ قالدى). نەتكەن عاجاپ! ول باسپاحانادا، ارينە، ايەلدەر دە بولدى، قالاي قاتىندار ارەكەتتەنبەدى مە؟.. ءسىز، قۇداي اقى، مەنى تاڭعالدىرىپ وتىرسىز...
— ودان دا باسقا نارسە تۋرالى ايتايىق، كوستادو مىرزا،-دەپ لاندەن مۇنى ءبولىپ جىبەردى. — مەن اعا كلەرك قىزمەتكەردىڭ مىندەتىن ادال اتقاردىم، بارى سول عانا.
ءبىراق پەر جايناعان كوزدەرىمەن وعان مەيىرلەنە قاراپ، وزەۋرەي سويلەدى:
— جوك، لاندەن مىرزا! ءسىزدىڭ قىسىلۋىڭىز ءسىزدىڭ ءقادىرىڭىزدى ارتتىرا تۇسەدى. ءسىز تاماشا، عاجاپ ادامسىز! ەگەر مەندە بۇرىنعى ءبىر كەزدەرى ءسىزدىڭ سونداي عاجاپتىعىڭىزعا الدەبىر كۇمان بولسا، ەندى مەندە سولاي ەكەندىگىڭىزگە دالەل بار... ال ەگەر ءسىز ءتىپتى وتكىزىپ العاندارىڭىزدىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن شامالى كوڭىل كوتەرۋگە ۇيعارساڭىز دا، ءبارىبىر ءسىز جاقسى ادامسىز، ويتكەنى بۇكىل ءومىر بويى ءوزىڭىزدى قۇرباندىققا بەرىپ كەلدىڭىز...
لاندەن قارسىلىق بىلدىرۋگە باتپادى. ادەتتە ول ءوزىنىڭ قايىرىمدى جۇرەگى تۋرالى ءوزى ايتاتىن، ءبىراق ءقازىر ول وزىمەن بىرگە ۇستەلشە باسىندا وتىرعان، ىشكەن شارابىنان قىزارا بورتكەن، قۇلاقتارى قىزارعان جانە ماڭدايى تەرشىگەن بوزبالا (ول كىرلەگەن قول ورامالىمەن تەرىن قايتا-كايتا ءسۇرتىپ قويادى) بەيكۇنا كوڭىلىمەن سيپاتتاعان ءوزىنىڭ كىرشىكسىز كەيپى الدىندا ىڭعايسىزدانۋ جانە قىسىلۋ سەزىمىن باستان كەشىردى.
لاندەننىڭ وتىرىك ايتۋعا باتىلى بارمادى، قايتا، وزىنە-وزى تاڭعالعانداي اۋزىنان مىناداي سوزدەر شىعىپ كەتتى:
— ءسىز مەنىڭ ءومىرىمدى بىلمەيسىز، كوستادو مىرزا. ءسىز مەنى بىلە بەرمەيسىز.
پەر بۇل سوزدەردەن الدەبىر ىڭعايسىزدانۋدى اڭعاردى، ءبىراق استارلى ايتىلعان مۇڭدى ايىرا المادى.
— ارينە، مەن ءسىزدىڭ بۇكىل ءومىرىڭىزدى بىلمەيمىن، ءبىراق تالاي جىل بويى مەنىڭ بايقاعانىمنىڭ ءوزى تولىق جەتكىلىكتى...
لاندەن ونى ءۇزىپ جىبەرىپ، ءوز ءومىرىنىڭ باستاۋى، ءتىپتى سول جىلدارداعى ءوز تىرلىكتەرىنىڭ تۇپكى تۇيتكىلدەرى ەشكىمگە دە بەلگىسىز ەكەنىن ايتىپ ءوتتى. پەر ەشقانداي دا جيرەنۋسىز ونىڭ قولىنان شاپ بەردى.
— ءبىزدىڭ ءاربىر تىرلىگىمىزدىڭ سەبەبى قاشان دا بىرەۋ عانا بولا بەرمەيدى، لاندەن مىرزا، بۇل جەردە ءسىز مەنىمەن كەلىسەرسىز دەپ ويلامايمىن. جانە تەك اقىلى تايىز ادامدار عانا ءبىزدىڭ ارەكەتىمىزدىڭ بارلىق سەبەبىن ەڭ كادىمگى باقاي ەسەپكە اكەپ تىرەي بەرەدى. ءبىزدىڭ ارەكەتىمىزدىڭ باستاۋلارى، بىلسەڭىز، ءبىزدىڭ ولكەمىزدەگى بۇلاقتار سياقتى سانسىز كوپ. باتپاقتى شالعىندا قادام باسقان سايىن بۇلاق بۇلكىلدەپ جاتادى، ولار قوسىلادى، ءسويتىپ قانداعاشتار تامىرلارىنىڭ ارا-اراسىمەن تىپىرشي اققان سۋ سونداي ءموپ-مولدىر، تاپ-تازا جانە بەتىندە كوگىلدىر اسپان شاعىلىسادى... مەن ءسىزدى بىلەمىن، لاندەن مىرزا، باي قوجايىنعا، ساۋىق-سايرانشىل جانعا، — ويتكەنى ول ءوزىنىڭ ءناپسىسىن قاناعاتتاندىرۋمەن عانا الەك بولدى، — جۇمىس ىستەپ، بار قايراتىڭىزدى جۇمساعان لايىقتى ادام رەتىندە بىلەمىن. مەن مۇنى بىلەمىن، ەندى مەن قازبالايتىن نە بار...
— ءيا، مۇمكىن. ءبىراق سودان بەرى... — ءسويتتى دە، كوكەيىندەگى ويىن جەتكىزە ايتپاي، ءۇزىپ جىبەرىپ، لاندەن: — مەن قانشاما ازاپ شەكتىم...، — دەي سالدى.
***
لاندەنگە تانىس كورىنىس. ءبىراق بۇل جايت سول كەشتە، ادەتتەگىدەي ەمەس، مۇندا ىزا، اششى كەيىستىك جانە تورىعۋ تۋعىزا قويعان جوق. "باقىت بار، — دەپ ويلادى ول، قۇداي مەيىرىمدى جانە جاس پاك جاندارعا ىزگىلىك تىلەيدى". ەگەر سەن ءوزىنىڭ جاسامپازدىق ءىسىن جاساپ، تاماشا عاجايىپتى — مۇلگىگەن ورمان شەتىندە كەنەت سىلەيىپ ءارى بىر-بىرىنە سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ قالعان ەكى بالاقاندى سومداعان تابيعاتتىڭ قوقىسقا لاقتىرىپ تاستاعان الدەبىر سونداي تاستاندى بولساڭ، ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ، ماڭدايىڭا جازعانعا كونۋگە عانا تۋرا كەلەدى. ەگەر ءبىر كەزدە پەر كوستادو لاندەنگە تاعى كەزدەسە كەتسە، وڭباعان — قۇرباندىق وعان ءبارىن جايىپ سالادى... ال، بۇل كەشتە مۇنى جايىنا قالدىرعانى ءجون، باقىتتى بولسىن. ءسويتتى دە، شوت بويىنشا اقىسىن تولەپ، لاندەن ورنىنان تۇردى.
— مەنى كۇتىپ تۇر، — دەدى ول — عاپۋ ەتىڭىز.
پەر كەنەت ەسىن جيىپ، ءوزىنىڭ سەرىگى رەنجىپ قالدى دەپ ۇيعاردى، ءسويتتى دە اسىعا كوتەرىلىپ، بۇل شاراپحانادا ءبىر ءوزى قالمايتىنىن مالىمدەدى. قىز قىنجىلعان كوزقاراسپەن بۇنى باقىلاپ وتىردى.
جاۋىن ءالى قۇيىپ تۇر ەدى. لاندەن ءوتىپ بارا جاتقان كولىكتى توقتاتىپ، ونى جالداپ الدى. "فونتان كوشەسىنە". لاندەن اشۋلانىپ قالدى دەپ ءالى ويلاپ تۇرعان پەر وعان شىعارىپ سالۋدى ۇسىنادى. ول دىرىلدەگەن داۋىسپەن كەلىسىم بەردى، ءبىراق ءوزىن كۇتىپ وتىر دەپ ايتتى.
— مەن سىزبەن ءۇي الدىنا كىرە بەرىستە قوشتاسامىن، — دەدى پەر.
ول لاندەننىڭ سوزگە ساراڭدىعى — رەنىشتىڭ بەلگىسى ەكەنىنە ەش كۇماندانبادى، ءسويتىپ ونى جادىراتۋعا ارەكەتتەندى. ول مۇرنىمەن اۋانى دىبىس شىعارا سورىپ بۇل كۇيمەدەن ءوزىنىڭ اتا-اناسىندا بولعان ەكيپاجدارداعىداي ءيىس شىعادى، بالا كۇنىندە كۇيمەلەر جينالاتىن بۇرىشتا تۇراتىن ءداۋىرى وتكەن قاۋساعان تارانتاسقا ءمىنىپ الىپ ەرتەگى ساياحاتقا شىعاتىنىم ەسىمە كەلدى دەپ سوقتى، ونىڭ ەسىنە ول ءبىر جولى كەشتە ءوزى روزا ريەۆوليۋدى لەونيانعا شىعارىپ سالعان پاۋەسكە دە ءتۇستى... لاندەن مىرزا، ارينە، روزا ريەۆوليۋدى جاقسى تانيدى. لاندەن ريەۆوليۋ بيكەشتى جاقسى بىلەتىنىن راستادى. ول قىز مۇنىمەن كەزدەسكەن سايىن ىلعي مۇنىڭ قارىنداسى قالاي تۇرىپ جاتقانىن سۇرايتىن جانە بۇل سول ءبىر يناباتتى كىشىپەيىلدىلىكتى ەشقاشان ۇمىتپاق ەمەس.
— مىنە، سولاي! لاندەن مىرزا، تەك ءسىزدىڭ ءبىر ەزىڭىزگە عانا سىر اشايىن... مەن ونى سۇيەتىنمىن جانە ءالى دە سۇيەمىن. جانە ءاردايىم ءسۇيىپ وتەمىن.
لاندەن: "ءومىر اقيقاتى بار، اقيقات ءومىر بار" دەپ ويلادى. كۇيمە باياۋلاپ كەلىپ، اقىرى توقتادى. لاندەن زور داۋسىمەن:
— مىنە، كەلىپ، جەتتىك. راحمەت سىزگە، كوستادو مىرزا، — دەدى.
— ءتايىرى، — دەدى پەر.
سول كەزدە لاندەن:
— ءسىزدىڭ ماعان سونداي سەنىمىڭىز، سونداي ىزگى نيەتىڭىز ءۇشىن ريزاشىلىعىمدى ايتامىن. اھ، ەگەر ءسىز بىلسەڭىز عوي...، — دەپ قوستى.
قوڭىراۋ تۇيمەشەسىنە قولىن باتىلسىزداۋ قويىپ، ول پەردىڭ ءوزىن تىڭداماي جانە تابان جول ۇستىندە الدەقايدا الىسقا بۇلىڭعىر كوزقاراسپەن قاراپ تۇرعانىن كورىپ، ۇندەمەي قالدى.
— مەن ءوز قوناق ۇيىمنەن الىستاپ كەتكەنىمە وتە ريزا بولىپ تۇرمىن، — دەدى پەر. بۇكىل ءپاريجدى جاياۋ ءجۇرىپ بارامىن. جاۋىن تىيىلدى. سەيىلدەۋدەن ماساڭدىق تارايدى. ءولىپ ۇيىقتايتىن بولامىن.
كوشىر كەتىپ قالعان ەدى. لاندەن قوشتاسا قولىن بۇلعاپ، ءسال اشىلعان الدىڭعى ەسىككە ەنىپ كەتتى.
پەردىڭ "وليمپياعا" قايتىپ بارعىسى كەلدى. ءبىراق قىزدىڭ ىركىلدەك سەرىگىن ەسىنە العان كەزدە جيرەنىپ كەتتى. ءيا، جالپى العاندا، تازالىقتى ساقتاۋعا تىرىسۋ كەرەك. بۇل وزىندە ەڭسەرە الماي جۇرگەن وسىنداي بەرەكەسىزدىكتەن: ءبىر جاعى — سەزىمتالدىقتان، ەكىنشى جاعى — وز-وزىنە كوڭىلى تولماۋشىلىق قانشاما بوزبالا ازاپ شەگىپ ءجۇر! — دەپ وزىنە سۇراق قويدى، — ءتىپتى سونداي تۇسىنىكسىز قاراما-قايشىلىق اتيستەن دە كورىندى: كەيىپكەر سونشالىقتى كۇردەلەنىپ، كيبەلا ءاتيستىڭ كوڭىلى الدەبىر بەيمالىم قۇدايعا اۋىپ، پاك سەزىم كەرنەگەنىن بايقادى. ىلعال، دا لايساڭ تابان جولمەن، قاراۋىتقان ۇيلەر، ساۋىق قۇرعان قىزدار مەن ماساڭ ەركەكتەر بىر-بىرىنە ۇيىرسەكتەپ، بىردەڭە ايتىپ جاتقان ىشكىلىكحانالاردىڭ جارقىراپ تۇرعان ويىق تەرەزەلەرى جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، پەر جەلوكپە اتيس رەنجىتكەن كيبەلانىڭ مۇڭىن وزىنە-وزى ولەڭدەتە باسەڭ داۋىسپەن وقىدى.
جىلاپ تۇرمىن: ءاتيسىم، سونشا ءالسىز ءارى كۇشتىسىڭ اسا ءبىر.
ۇيىقتاۋسىڭ با؟ ساعان شوپتەر ماحابباتپەن توزاڭ شاشادى،
سەنىڭ ىستىق قانىڭمەن ۇندەستىكتە شەگىرتكەلەر شۋىلعا باسادى.
قۇستار قويدى ءان سالۋىن — ءولى تىنىشتىق توڭىرەكتى جايلادى.
الىس تەڭىز جاعاسىنان باياۋ سامال سيپاپ جاتىر ماڭدايدى،
جارتاس ۇستىندە كارى قاراعايلار شۋلاۋدان ءبىر تانبايدى،
سۇيىكتىڭنىڭ جۇپار ءيىسى جان-جۇرەكتى ءدىر ەتكىزدى.
بويدى ورتەدى قىزعانىش، قايعى ءتۇبى شەكسىزدى!
قۇشاقتارمەن ءوزىڭنىڭ باسۋىڭ ءۇشىن تابەتتى،
تال ءتۇستىڭ قىزعان اپتابىن باسۋدان مەن دامەتتىم.
ءبىراق ءبارى بەكەر ەكەن! شاڭ باسقان بويىڭ جەردەن جازىلدى،
اپتاپ جازداي قۋاتتى ءارى جالىندى -
ءاتيستىڭ الىپتىعىنا، بالكىم، سەنبەگەن شىعارمىن.
ءاتيسىمنىڭ بويىندا يكەمى بار جىلاننىڭ،
ول الدەبىر قۇپيانى جانارىمنان جاسىرادى ەكەن-اي.
كيبەلا ودان ەش حابارسىز. بەكەر عوي!
ورماندار مۇڭدى، تەڭىزدەر دە شەرمەندە!
ول جانىمەن، تانىمەن سىبايلاس بولماس سەندەرگە.
ول سەندەرگە باعىنباس، شاقىرعانعا جەر ءۇن-تۇنسىز قالادى.
بالاڭ جۇزىنە قارايمىن — ونىڭ اشىق ءارى قاتۋ قاباعى.
وزگەشە ماساتتانۋىڭ جازمىش بولىپ كۇتەدى،
مۇڭ-زار باسقا، سەنىڭ كۇنىڭ وزگەشە بوپ بىتەدى،
تولقىن كەمىرگەن جاعالاۋىما قاراعاندا.
"سىبايلاس ..." ناشار! — دەپ كىنالادى ول ءوزىن. بۇل جولدى وزگەرتۋ كەرەك...". باسەڭ ۇنمەن دىبىسى ۇندەس سوزدەر ىزدەي ول سەنا ۇستىندەگى كوپىردەن ءوتتى، سونان سوڭ قانداي جولمەن كەلە جاتقانىن اڭداماي، اڭنىڭ ءوز ىنىنە كايتىپ كەلە جاتقانى سياقتى تۇيسىكپەن سەزىپ ۇيىنە بەتتەدى. شارشاۋدان قالجىراپ، ول شەشىنە سالا، بىردەن ۇيقىعا كەتتى. تاڭەرتەڭ ادەتتەگىدەي قارنى اشۋدان ەمەس، قاتتى باسى اۋىرعاننان جانە جۇرەگى اينىعاننان وياندى. ول الدا اۋىر كۇن تۇرعانىن باستان كەشكەن تاجىريبەسىنەن ءبىلدى، سوندىقتان قايتادان جاتىپ قالدى. ساعات كەشكى جەتىلەردە ورنىنان تۇردى، ءوزىن اسىعىس — ۇسىگىس رەتكە كەلتىردى، ءسويتتى دە كۇندە تاڭەرتەڭ كىلەگەي قاتقان كوفەنى سىقىرلاعان يمەك نانمەن ءىشىپ الاتىن ءسۇتحاناعا بەتتەدى. ءبىراق بۇل كەشتە كوفە وعان كەشكى تاماق ورنىنا ءجۇردى دە، قايتادان كەلىپ توسەگىنە قۇلاپ ءتۇستى.
***
كەلەسى كۇن ءوز ماۋسىمىنان الا بوتەن اشىق، تىپتەن جارقىراعان كۇن بولدى ("مۇنداي جىلىلىق ۇزاق تۇرمايدى!")، ءسويتىپ پەر قايتادان سەرگەك كۇيگە ءتۇستى. ول ۇيدەن تال تۇستە شىقتى، گازەتشىلەر ساتىپ جۇرگەن "ءباسپاسوزدىڭ" جاڭا ءنومىرىن الدى دا "پانتەون" شاراپحاناسىندا ۇستەلشەگە جايعاستى. ونىڭ قارنى قاتتى اش ەدى، ويتكەنى ەكىنشى تاۋلىك ەشتەڭە جەي قويماعان. بيفشتەكسكە تاپسىرىس بەرىپ، گازەتتى قاراۋعا كىرىستى جانە ءبىرىنشى بەتىنەن لاندەننىڭ پورترەت سۋرەتىن كوردى. سۋرەتتىڭ ۇستىنە قارا قويۋ ارىپتەرمەن: "فونتەن كوشەسىندەگى قىلمىس" دەپ جازىلىپتى، ال استىڭعى جاعىندا "قىلمىس قۇربانى" دەپ كورسەتىپتى.
كەيىنىرەك، ول سول ءبىر ۇرەيلى ساتتە باستان كەشكەننىڭ ءبارىن ەسىنە تۇسىرۋگە تىرىسقان كەزدە، لاندەندى ءوزى ولتىرگەندەي سەزىمدە بولعان ەكەن. بۇنى ءارى-سارى اۋەستىك بيلەپ، قورقىنىشتى حاباردى وقۋعا كىرىستى جانە داياشى بيفشتەكستى اكەلگەن كەزدە باسىن كوتەرە قويمادى. ءبىر عاجابى، مۇندا ءوزىنىڭ ەشتەڭەگە كىنالى ەمەستىگىنە ىشتەي تەرەڭ سەنىم بولمادى، ءسويتتى دە وسىعان ءوزىنىڭ كوزىن جەتكىزگىسى كەلىپ، وقۋىن قويا تۇرىپ، الدىڭعى كۇننىڭ كەشىن قالاي جانە قايدا وتكىزگەنىن ءار مينۋتىن قۋالاي ەسىنە تۇسىرە باستادى. بۇل، ارينە، لاندەنمەن ونىڭ سىرت كىرە بەرىس ەسىگى الدىندا قوشتاستى — قانشا ماس بولسا دا، دەگەنمەن، ونىڭ ارتىنان ەرمەدى... كەنەت مۇنىڭ كوزىنە: "لاندەن كەشكى ساعات ون شاماسىندا "وليمپيا" ساۋىقحاناسىندا جولىققان بەلگىسىز جاس جىگىتكە ىزدەۋ سالىنادى. لاندەن مەن الگى بەيمالىم جىگىت شاراپحاناعا ءتۇسىپ، سول جەردە ءبىر شولمەك شامپان ىشكەنىن كورگەن كۋالەر بار. لاندەن شوت سۇراعان كەزدە ساعات ءالى ون ءبىر بولماعان. بۋلۆاردا ول №2021 كۇيمەنى جالداعان جانە الگى جىگىتتى وزىمەن بىرگە جۇرۋگە شاقىرعان. كوشىر ولاردى لاندەننىڭ ۇيىنە دەيىن جەتكىزگەن، ءبىراق ۇيگە ولاردىڭ ەكەۋى كىرگەنىن كورمەگەن. ءتىپتى وعان جاس جىگىت ودان ءارى جالعىز كەتكەن سياقتى كورىنگەن. كوشىر حابارلاعان بەلگىلەر لاندەندى بىلەتىن جانە ونىمەن بىرگە كەتكەن جاس جىگىتتى بايقاعان ساۋىقحانا بيلەت ساتۋشىسى كورسەتكەن بەلگىلەرمەن ساي كەلەدى. شاراپحانا داياشىسى دا ونىڭ كەلبەتىنىڭ وسىنداي سيپاتتاماسىن بەردى. تەك ءبىر عانا كۋا شاراپحانادا لاندەنگە قاراما-قارسى ۇستەلشەدە وتىرعان يۆەلينا شابرا بيكەش ونىڭ سەرىگىن تىپتەن وزگەشە سيپاتتادى. تەرگەۋ ادامداردىڭ تىم كوپشىلىگى ءوز شارۋاسى جايلى ءتىس جارماي، قۇپيا ۇستاعاندى ءجون كورەتىن وزگەشە ورتادا جۇرگىزۋگە تۋرا كەلەتىنىمەن كۇردەلەنىپ تۇر. بۇدان باسقا، بارلىق كۋا ىزدەستىرىلىپ جاتقان جىگىت "وليمپياعا" ۇدايى كەلىپ جۇرەتىندەر قاتارىنا جاتپايتىنىن ءبىر اۋىزدان راستايدى، ەشكىم دە مۇندا ونىڭ ءتۇرىن تانىمايدى، ءسىرا ول بۇل "ساۋىقحاناعا" ءبىرىنشى رەت كىرسە كەرەك".
"سوڭعى حابارلار" بولىمىندە ەسىك باعۋشىنىڭ كورسەتكەندەرى كەلتىرىلگەن، ول پوليسيانى باسقا ىزگە سالاتىن سياقتى. كەشكى ساعات توعىز شاماسىندا لاندەنگە بەلگىسىز بىرەۋ كەلگەن، ول مارقۇم وعان ءوزى بەرگەن كىلتپەن ونىڭ پاتەرىنىڭ ەسىگىن اشقان بولۋى ءتيىس. ەسىك باعۋشى لاندەننىڭ ۇيگە كەشكى ساعات ون ءبىر شاماسىندا كەلگەنىن قۋاتتايدى جانە ونىڭ سىرتقى كىرە بەرىس اۋىزدا الدەكىمگە: "ساۋ بولىڭىز"، — دەپ ايتقانىن ەستىگەن، ءبىراق ول قوشتاسقان ادام ودان ءارى تابان جولمەن ءجۇرىپ كەتكەن.
پەر ءوز ستاقانىن بىردەن قاعىپ سالدى، ءسويتىپ جەڭىلدەنە دەم شىعارىپ، جان-جاعىنا قارادى. ءسىرا، ەشكىم دە بۇعان نازار اۋدارماعان سياقتى، بۇل كوزدەرىن جۇمىپ، مىڭگىرلەپ دۇعا وقىدى. ەسىك باعۋشىنىڭ ايعاعىن بەس-التى مارتە قايتالاپ وقىپ شىقتى. سونىمەن، بۇل قۇتىلدى!..
تەرگەۋشىگە جازىپ بەرە مە، الدە قاجەتى جوق پا؟ جوق، بۇل جاي اقىماقتىق بولار ەدى... ارينە، مونماتردىڭ بارلىق قوناق ۇيىنەن جانە رەسپۋبليكا الاڭى ماڭىنان، اراسىنان ىزدەيتىن بولادى. ولار كەلىپ جاقسى وتباسىنان شىققان بوزبالانى ۇستاپ اكەتەدى دەپ ويلاۋعا ەشقانداي نەگىز جوق، بۇل تۇرىپ جاتقان باسپانا قوجايىندارى ىزەتتى جاندار، بۇل تۋرالى تەك جاقسى پىكىر ايتار. ول كەشكى گازەتتەردى توسىپ ليۋكسەمبۋرگ باعىنىڭ ساياجولدارىمەن ۇزاق كەزدى، ءبىراق گازەتتەردەن ەشقانداي سونى ەگجەي-تەگجەيلى جاڭالىق تابا المادى. ءتۇندى (قىلمىستان كەيىنگى ءۇشىنشى ءتۇن) بۇل وتە الاڭداۋمەن وتكىزدى: توسەگىنە شەشىنبەستەن جاتا كەتتى، سوت سايىن شوشىپ ويانىپ، كوزىن اشتى، سوسىن قايتادان قارا تۇنەك تۇڭعيىققا ءتۇسىپ كەتتى. تاڭعى ساعات جەتىدە بۇل ورنىنان تۇردى جانە ۇيدەن شىعا سالا اسىعا دۇڭگىرشەككە بەتتەدى. گازەتتەردە تەرگەۋشى مارقۇم لاندەننىڭ ءۇي قىزمەتشىسىنەن ۇزاق جاۋاپ العانى حابارلانىپتى. "وليمپيادا" كورگەن بەيمالىم جاس جىگىت تۋرالى ءالى ەش ىلىك جوق، ال ونىڭ ايعاقتارى تەرگەۋ ءۇشىن وتە قاجەت-اق ەدى. ءبىراق ونىڭ تابىلا قويۋى ەكىتالاي، "ويتكەنى بۇل ءىستىڭ ۇيات جاقتارى بار ەكەن".
الدىمەن ادام ءوزىنىڭ بولمىسىندا بۇركەنگەن نارسەنى جەڭۋى، سول كۇيدىرىپ جاتقان ءىرىڭدى جارانى جازۋى كەرەك دەپ ويلادى پەر. ءبىراق ادامنىڭ كورىنبەيتىن جارا جەپ جاتقان ءوز بەيشارالىعى، بالاڭ جىگىتتىڭ ءدىندار بولمىسىن قيالي سيپاتتاعى ۇيعارىمدارعا يكەمدەي الاتىن ءوز قورقاۋلىعى مۇنىڭ بەتىن ولاردان بۇرىپ اكەتتى، بۇل ءدىن ىلىمىنە قانىق ەمەس ەدى، سوندىقتان جاراتقاندى ونىڭ وسىنداي قورقاۋ ماقۇلىقتى جاساعانىن اقتايتىن پايىمداۋلارمەن قاناعاتتانا المادى. كەلەسى اپتانىڭ ىشىندە ول بىرنەشە مارتە ءوز كۇمانىنەن ارىلعانداي، دۇعادان، سوقىر سەنىمنەن پانا تاپقانداي سياقتى بولعان-دى، ءبىراق بۇل ءوز قالاۋىمەن وزىنە شاقىرىپ الا المايتىن بەلگىلى ءبىر كوڭىل كۇيمەن بايلانىستى عانا ساتتەر ەدى. قالعان ۋاقىتتىڭ بارىندە ونى ىشتەي ارپالىس جەگىدەي جەدى جانە ول لۋي لاندەندى ماڭگىلىكتىڭ جاعالاۋىنا دەيىن شىعارىپ سالعان بىردەن-بىر سەرىگى ءارى لاندەننىڭ الدىندا ادامدىق كەلبەت كورسەتكەن سوڭعى جان پەر كوستادو ءۇشىن كوڭىل جۇباتارلىق، ويىن بۇرىپ اكەتەرلىك سيپاتتا بولا قويعان جوق، ويتكەنى بۇدان كەيىن ول بەيباق ءوز جان العىشىنىڭ جانارىنان تەك راقىمسىز قاتىگەزدىكتى عانا كوردى عوي. وقيعا، ارينە، توتەن، ءبىراق نارسەنىڭ شىن جاعدايىن، كادۋىلگى اقيقاتىن، ادام ءومىر سۇرگەلى بەرى الۋان كەيىپتە كورىنىپ كەلە جاتقان سۇمدىقتى اشىپ كورسەتتى. ءدىن ءىلىمى عۇلامالارىنىڭ پىكىرىنشە، ماڭگىلىك توزاق وسىندا، جەردە، قارعىسقا ۇشىراعاندار تۋعان ساتتەن، ءتىپتى ولار دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ باستالادى. كيبەلا مەن ءاتيستىڭ بەينەلەرى ويىن بيلەگەن بالاڭ اقىن كەلە جاتقان جول ونى لاندەننىن تالقانى تاۋسىلعان سوڭعى شەپكە — ءولى تەڭىز جاعالاۋىنا اكەلدى.
***
پەر بىرنەشە اپتا ەسالاڭ سياقتى كۇيدە ءجۇردى. ول شىركەۋلەرگە باردى، تاۋبەسىنە كەلدى جانە بىرەسە ءدىن ابىز ءدىني سۇراق-جاۋاپ كىتابى — كاتەحيزيستەن الىنعان قاساڭ تىركەستەر، سيىنۋشىنىڭ بارلىق كۇدىگى شەشىلەتىن ءدىن ءىلىمى ەڭبەكتەرىنىڭ اتتارى تولى ءبىرسىدىرعى جاۋاپتاردى، بىرەسە تورىعۋشىلاردىڭ اقىلگويلىك مىلجىڭى ابدەن جالىقتىرعان شارشاۋ ادامداردىڭ كوكەيگە قونىمسىز، بۇلىڭعىر سوزدەرىن تىڭدادى؛ ءبىراق كەيدە ول قالتقىسىز سەنۋگە جانە سۇيۋگە شاقىرۋدى ەستىدى، سوندا تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، سەن-سيۋلپيس عيباداتحاناسىندا قاسيەتتى قىز ءمىناجاتحاناسىندا باسىنان وتكەنىندەي، بىرەر ءسات جالىندى دۇعاعا مۇلگىپ كەتىپ ءجۇردى.
مۇنىڭ كۇشى سارقىلدى. بولمىسى وسىنداي بوزبالانىڭ كەزدەيسوق كەزدەسۋگە تاۋەلدى تاعدىرى شەشىلەر ءسات جاقىنداپ كەلە جاتتى. بۇعان جولىندا كۇتپەگەن جەردەن بىرەۋ شىعا كەلىپ، يىعىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ، الدەبىر جولعا يتەرىپ جىبەرگەنى كەرەك ەدى. جانە وسىنداي ۇشىراسقان ادام ونىڭ جولداستارىنىڭ ءبىرى ەمەس، ءدىن ابىز دا ەمەس جانە الدەبىر اۋليە ادام دا ەمەس، جالەپ قىز ەدى.
پەر ءوزىنىڭ ۇستىندە تۇرعان بۇكىل جاراتىلىستىڭ ەڭسەرىلمەيتىن بيلىگىن ۇعا الدى، وسى بيلىكتى ەشقانداي دا تورىعۋسىز قابىلداۋعا ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىن دە ءتۇسىندى. ونىڭ توڭىرەگىندە باسقا ادامدار جاراتىلىس زاڭىمەن ءجۇرىپ جاتتى جانە وزدەرىنىڭ ناپسىلەرىن قاناعاتتاندىرۋدان ەشقانداي قاسىرەت كورمەدى. ولارعا وزدەرىنىڭ ءسۇرىنىپ قۇلاعاندارى ءۇشىن ۇيات سەزىمى بەيمالىم ەدى، ازعىندىق ءۇيىعىنا مالتىعۋ قورلىق كورىنبەدى. ءبىراق پەر ءوزىنىڭ تۇڭعيىققا باتىپ بارا جاتقانىن سەزىندى. اقىل-پاراساتتىڭ ەشقانداي دا ءۋاجى مىنا راقات كەشۋدىڭ ءبارى ادام جامى ءۇشىن ءولىم دەگەن مۇنىڭ نىق سەنىمىن سەيىلتە المادى. لاي تولقىن ونى تۇنشىقتىردى، وعان كەز، ءيىس سەزۋ، ەستۋ ساڭلاۋلارى ارقىلى ەنىپ جاتتى. قانداي ازاپ! ول وزىنە نان مەن شاراپتان گورى قاجەتتىرەك بولىپ العان الگى ءلاززاتقا تولى ومىرگە قاناعاتتانا المادى.
ءومىر ءسۇرۋ ول ءۇشىن توزگىسىز قارەكەتكە اينالدى، ءبىراق ول وزىنە-وزى قول سالۋ تۋرالى ويلاعان دا جوق. قايتا ول ومىرگە قۇشتارلىقتان، وسى جارىق؟ دۇنيەدە ءومىر ءسۇرۋ باقىتىنان تۇنشىقتى. ءتىپتى ەگەر ونىڭ كوزدەرىن ويىپ السا، ول ءۇشىن ونى اياۋلى جەر دۇنيەسىنە ماتاپ قويۋعا ءبىر تال ءجىپ تە جاراپ جاتار ەدى، — وعان نوسەر جاۋىننىڭ شورشىعان تىسىرىن، ونىڭ اعاشتار جاپىراعىنداعى جىلعا بوپ اققان سىبدىرىن ەستۋ جانە كۇن ساۋلەسى استىندا جاۋىننان دىمقىل تارتقان جەردىڭ بۋسانىپ جاتقان سالىستىرۋعا ەشتەڭە جەتپەس سول ءبىر ءيىسىن سەزىنۋ جەتكىلىكتى بولار ەدى. جانە ءتىپتى مۇندا بارلىق سەزىم مۇشەسى ءولىپ كەتسە دە، سونبەس وي مەن ومىرگە ىڭكارلىك، ءوز جۇرەگىندە ءجۇرىپ جاتقان قۇبىلىستى بىلۋگە قۇشتارلىق، ونىڭ ءاربىر لۇپىلىنە دەن قويۋ قالار ەدى.
ءبىراق ول ولىمنەن كەيىنگى كۇيدەن قورىقتى. ول ءوزىنىڭ ساناسىنا بالا كۇنىنەن سىڭىرگەنگە سەندى. باسقالار بۇل سەنىمدەردەن يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزىپ وڭاي قۇتىلسا، وزىنەن ولاردىڭ اۋىرتپالىعىن لاقتىرىپ تاستاسا، ال مۇندا جان-دۇنيەسىنە ەگىلگەن تۇقىمدار كوكتەپ شىققان ەدى. ماۋسىم ايىنىڭ شالعىنىنان كيبەلا مەن ءاتيستىڭ ىزدەرىن قاراي ءجۇرىپ، ول بۇتاقتاردىڭ سىبدىرىنان پەرىشتەلەر ءۇنىن ەستۋىن جانە تولا سابان ءيىسى بۇرقىراعان مال قورانىڭ اشىق ەسىگىنەن ماڭدايىنا كەرىپ قاعىپ تاستاۋ جازىلعان ءسابيدى تىزەسىندە تەربەتىپ ۇستاپ وتىرعان جاس قىزدى كورۋىن توقتاتپادى. سوناۋ كوللەدجدە-اق مەكتەپ اۋلاسىندا اتكەنشەك ىلىنگەن ءاربىر باعان بۇعان تۇرعىزىلعان ايشىق بولىپ ەلەستەيتىن جانە وندا كەرىلىپ تاستالعان جان بۇعان باسىن سالبىراتىپ قاراپ تۇرعانداي كورىنەتىن، ال سىنىپ بولمەسىندە تەرەزە قاس ەكىسىنىڭ ايقاسقان بەلدەۋلەرى دە شۋلى تورعايلاردىڭ تۇتاسقان بۇلتتاي ۇيىرلەرى قونعان قويۋ جاپىراقتى قاراعاش ۇستىنەن سول ايشىق ءتارىزدى كورىنەتىن. ءبىراق، دەگەنمەن، ازالى بەينە جەردىڭ ادەمىلىگىن مۇنىڭ كوزىنەن كولەگەيلەگەن جوق.
بۇل ءجاسوسپىرىم ءدىندار بەيبىتشىلىك ءۇشىن، جەر بەتىندەگى شاتتىق ءۇشىن ءولىپ كەتۋدەن دە قاتتى قورقاتىن. ول سۆياششەننيكتەردى قۇرمەتتەگەنىمەن، ىلعي ولاردان اۋلاقتاپ جۇرەتىن. ول قۇدايدىڭ داڭقىن اسىرۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ تورلارىن قۇرىپ تاستايتىن وسىناۋ ادام جانىن اڭدۋشىلاردان سەسكەنەتىن. ەندى ول اشتىقتان ىشەگى بۇراتىلعان، ءبىراق تاستالعان جەم قاقپاندى بۇركەمەلەپ تۇرعانىن بىلەتىن جاس تۇلكى سياقتى ولاردىڭ توڭىرەگىن اينالشىقتاپ ءجۇردى...
مۇنىڭ قولىنا نەمەرە رەنانىڭ جاڭا شىققان كىتابى، سونداي-اق شارل پەتيدىڭ قالامىنان تۋعان "جاننا د'ارك مەيىرىمدىلىگىنىڭ سىرى" كەزدەيسوق تاپ بولعان كۇندەر كەلىپ جەتتى.
ءومىردىڭ تاۋسىلار شاعىندا ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزعا الدەبىر كىتاپتىڭ ىقپال ەتە قويارىنا سەنۋ قيىن بولار. ءبىراق، بۇل — اقيقات، كۇندەلىكتى شىندىق. پەر ايشىق پەن قىلىشتىڭ ۇيلەسىمى ءوزىنىڭ ومىرىنە سىرتتان ەنگەنىنە ءوزىن سەندىردى، الايدا ءوزى دە اڭعارماستان، مۇنىڭ زامانىنداعى جانە بەيىمىندەگى بارلىق دەرلىك ءجاسوسپىرىم سياقتى ولاردى ءوز بويىندا الىپ ءجۇر ەدى، ولاردى تابۋ ءۇشىن تەرەڭ ۇڭگي قازۋدىڭ قاجەتى بولمادى...
ول قاراپايىم ۇيعارىمعا كەلدى. مۇنداي جاستا ادامدى ءوزىنىڭ بارلىق ومىرلىك قاقتىعىسىن قالامدى ءبىر شيىرۋمەن شەشە سالۋ ءۇمىتى الجاستىرادى. ول ءوزىنىڭ قولىن قويادى، ءسويتىپ، ءبارىن دە ءتامامدايدى — ءپاريجدى، اشىنانى، مىنا بارلىق جيرەنىشتى پەندەلەردى ىسىرىپ تاستايدى، وتباسىن دا جايىنا قالدىرادى (ول ەشكىمنەن دە، ءتىپتى اناسىمەن دە قوشتاسپاي كەتەدى). پەر قولىن قويدى، ەندى ءبارى مۇنىڭ وزىنە ەمەس، باسقالارعا جانە باسقاعا — مۇنى بىردە تۇندە "وليمپيا" ساۋىقحاناسىنا كەزدەيسوق الىپ كەلمەگەن، ونى ءولىم قاقپانىنا تۇسكەن ادامنىڭ جولىنىڭ سوڭعى بۇرىلىسىنا ادەيى استىرتىن نيەتپەن قويىپ قويعان قۇدىرەتكە بايلانىستى ەدى. پەر ومىرىمىزدە بولاتىن كەزدەسۋلەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىزگە ىقپال ەتەتىنىنە، بىزگە تاعدىر جىبەرەتىنىنە جانە ءبىز اڭعارۋعا ءتيىس سىرلى ءمانى بولاتىنىنا سەندى.
جانە، ەندى تەك باسقالاردىڭ ەركىنە بەرىلۋ كەرەك دەگەن وي ونىڭ جانىن جاي تاپتىردى! ءيا، ءيا سىن تەزى اياقتالعانعا دەيىن... ياعني جيىرما ءۇش جاسىندا اسكەري قىزمەتتەن بوساتاتىن 1915 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن، جانە ول وزىنە قىمباتقا تۇسسە دە، بۇل ومىردە ادامعا قۋانىش اكەلەر قۇپيانى اقىرى اشپاي قويمايتىنا سەندى.
ون توعىزىنشى تاراۋ
اناسى ناۋقاستانىپ ۇزاق جاتقان كەزدە جانە ول قايتىس بولعان سول جەلتوقسان كۇنىنە دەيىن ۇيدەگى ەكىنشى اۋرۋ جيۋلەن كوزگە ىلىنبەي قالدى. ول بۇيىعى ىعىسىپ، ماريا كاۆەلگەنىڭ ءاۋىس-تۇيىس كۇتىمىن قاناعات تۇتتى. ءبىراق قالاي شەشەسى قايتتى، ول اۋىر ناۋقاس كۇيىن جانە تيىسىنشە قۇقىن قايتا قالپىنا كەلتىردى. ونىڭ تىرشىلىك ەتۋگە ارنالعان بىردە-بىر مۇشەسى بۇلىنبەسە دە قاتتى ارىپ كەتتى، ونىڭ كۇيى ايرىقشا كۇتىمدى تالاپ ەتپەيتىن، سوندىقتان روزا وعان قاراي ءجۇرىپ ءوزى ءۇشىن بىردەن-بىر ەرمەككە اينالعان ىسىمەن اينالىسا الدى: بۇل ەسەپ كىتابىن جۇرگىزەتىن، ال لەونياندا ەسەپ-قيساپ جۇرگىزۋ بارعان سايىن كۇردەلەنە ءتۇستى، ويتكەنى شارۋاشىلىق كۇن ساناپ وركەندەپ بارا جاتقان-دى.
جيۋلەن ەش ۋاقىتتا ءوز بولمەسىنەن شىقپاسا دا جانە ماريا كاۆەلگە مەن لۋي لاريتان (ۇيدە جاڭادان پايدا بولعان بۇل ادام ءال-اۋقاتتىڭ قايتا قالپىنا كەلۋىنىڭ دالەلى ەدى) باسقا ەشكىمدى كورمەسە دە، ءۇي-جايدا بولىپ جاتقان وقيعالارعا، كاۆەلگەنىڭ جاپسارلاس بولمەسىنە جايلاسىپ العان ءوز ىنىلەرىنىڭ جەكە ومىرىنە قاتىستى جاڭالىقتاردى دا روزادان جاسىرماي، كۇن سايىن قارىنداسىن قانىقتىرىپ وتىردى. دەني كاۆەلگەنىڭ قىزىمەن تالايدان امپەي-جامپەي ەكەنىنە جيۋلەن ەش كۇماندانبادى. ول قىزدىڭ ءبىر اي بويى توسەك تارتىپ جاتىپ قالعانى بەكەر ەمەس: ونىڭ تۇسىك تاستاعانىن بۇكىل لەونيان بىلەدى. كاۆەلگە دەنيدى يرەنگە ۇيلەنۋگە مىندەتتى تۇردە كوندىرەدى. ول تەك مۇنىڭ جيىرماعا تولۋىن جانە اسكەري قىزمەتكە الۋ ءقاۋپى جويىلۋىن كۇتىپ ءجۇر. دەنيدىڭ كەۋدەسى قۋشىق، سوندىقتان باسقارۋشى وعان اق بيلەت الا الاتىندارىنا سەنىمدى. قۇدايعا تاۋبە، كاۆەلگەنىڭ پايداعا جارار تانىستارى جەتەرلىك.
روزا جيۋلەننىڭ سىپسىڭىن تىجىرىنا ءۇنسىز تىڭداپ ءجۇردى جانە ولارعا سەنبەيتىن سىڭاي تانىتتى. ءقازىر دەني ۇيدە تۇرمايتىن، بۇلار سيرەك كورىنەتىن، تەك شارۋاشىلىق تۇرعىسىنداعى ماسەلەلەر بويىنشا عانا سويلەسەتىن. ۋاقىت وتە كەلە بۇلاردىڭ اراسىندا ورناعان بولەكتەنۋشىلىك احۋالى شيرىعا ءتۇستى. ىلعي دا الاڭ كوڭىل جانە سونىمەن قاتار الدەقالاي ۇيقىلى-وياۋ جۇرەتىن دەنيدىڭ بار زەيىنى شارۋاشىلىق قام-قارەكەتىنە اۋعانىمەن، ولاردى تەك داعدىمەن عانا اتقارىپ، ايكەزبە ءتارىزدى ءىلبيتىن ەدى.
كوكتەمنىڭ باسىندا، انالارى قايتقاننان كەيىن بىرنەشە ايدان سوڭ جيۋلەننىڭ ەرنىنە ۇشىق شىقتى، روزا وعان باسىندا ءمان بەرمەگەن-دى. مۇنداي اۋرۋلاردىڭ ماڭدايىنا جازىلعانى سول — ولاردىڭ مۇڭ-زارىنا ونشا نازار اۋدارىلا قويمايدى عوي. ءبىراق بىرنەشە ساعاتتىڭ ىشىندە جيۋلەننىڭ جۇقا ەرىندەرىنىڭ كونتيىپ ءىسىپ كەتكەنى سونداي، ونىڭ اۋزى دوڭىزدىڭ تۇمسىعىنان اۋماي قالدى. ازابى اۋىر بولدى، ءبىراق جيۋلەن ونى توزىمدىلىكپەن كوتەرىپ، اجالدى ۇلكەن ەر جۇرەكتىكپەن جانە شىن مانىندە قايمىقپاي قارسى الدى. بۇل مەزگىلسىز ءارى توتەن ءولىم قارىنداسى مەن ءىنىسىن ەسەڭگىرەتىپ، العاشقى ساعاتتاردا ولار تەرەڭ قايعىعا باتقانداي بولدى. ال راسىن العاندا بۇلارعا وزدەرىن دە توسىپ تۇرعان و دۇنيەنىڭ ىزعار لەبى سوققان ەدى.
ۇيلەرىنە ءۇش مارتە كىرگەن ءولىم، ءۇش رەت قايتالانعان جەرلەۋ، شىنتۋايتىنا كەلگەندە ءوزىن سەلقوس ەتكەنىن روزا وتە تەز اڭعاردى، ول اكەسىنىڭ تابىتى، سونان سوڭ اناسىنىڭ تابىتى جانىندا تۇرعان كەزىندە ءوزىنىڭ نەمكەتتىلىگى ءۇشىن قينالعان-دى؛ ەندى ول ۇيات سەزىمىن باستان كەشىردى. اقىرىندا ول نوسەر جاڭبىر قالالىق ساياباق جولىن شىلقىتىپ كەتەتىن سول ءبىر قايعىلى كۇنى مۇنىڭ ماحابباتىن مانسۇق ەتكەن جەكسۇرىن بوزبالا ءوزىن نە جاساعانىن ەندى ءتۇسىندى.
سودان كەيىن دە ول كوپكە دەيىن جۇرەگى ىستىق ءارى اياۋلى بۇرىنعى قالپىندا قالعانداي سياقتى ەدى، دۇعادان جۇبانىش ىزدەدى، ءوز ءومىرىن جاقىن تۋىستارىنا ارنادى. ءبىراق جۇرەك جاراسى ءبارىبىر جازىلماپتى جانە مۇنىڭ وزىنە بىلدىرتپەي جانىنىڭ سول ءبىر نازىكتىگى مەن قىزۋى سونگەن ەكەن.
وسى ءۇش جىلدا ول نە نارسەگە جەتتى؟ قانداي بەكەرشىلىك، نەتكەن بوس ءومىر! ءۇش جىل شەشەسىنىڭ قىزمەتشىسى، سونان سوڭ اعاسىنىڭ كۇتۋشىسى بولىپتى، ءبىر عانا نارسە — ۇيگە مولشىلىق قايتا كەلگەنىن تۇيسىنۋدەن باسقا ەشقانداي قۋانىش كورمەپتى. ءبىراق بۇل يگىلىكتىڭ وتەۋى دەنيدىڭ تاعدىرى دەپ ويلادى ول دەني كاۆەلگەنىڭ قولىنداعى كەپىل تۇتقىنعا اينالدى، ول بورىشتىڭ تولەمىن بۇتىندەي الىپتى. روزا كاۆەلگەلەردىڭ ۇشەۋىنە، اسىرەسە ءقازىر تولىسىپ، ءتوسى كوتەرىڭكى تۇسكەن ءارى ماي باسقان كوزدەرىن ارەڭ اشاتىن يرەنگە، دەگەن ءوز سەزىمىن قالاي دوپ باسارىن بىلمەدى. روزا وزىنە: "ءيا، بۇل — جەك كورۋ!" دەپ ايتا قويعان جوق. ءبىزدىڭ باسىمىزعا ءوز دەرتىمىزگە ءۇڭىلىپ قاراۋ جانە ولاردى اتىمەن اتاۋ ەش ۋاقىتتا كەلە بەرمەيدى عوي.
مۇندا كەرەكسىز قالعان قىزدىڭ قىزعانىشى، وكىنىش سەزىمى باس كوتەردى دەپ ايتۋعا بولمايدى. بۇل تۇرعىدان ول بەيجاي ەدى، وپىنۋدى دا، قۇلشىنۋدى دا بىلمەدى. جيۋلەندى جەرلەۋدە ول ءۇش جىل ايىرىلىسۋدان كەيىن ءبىرىنشى رەت روبەر كوستادونى كوردى، ءبىراق مۇندا تەك مۇڭدى اۋەستىك سەزىمى عانا قىلاڭ بەردى. "ۇلەس قوسۋ" ءراسىمى كەزىندە بۇكىل قالا شۇباتىلىپ شىركەۋ الاڭقايىنا اعىلىپ، ءوز كەزەگىن كۇتىپ ۇزاق تۇر قالعان كەزدە بۇل ءوزىنىڭ بۇرىنعى كۇيەۋ جىگىتىن باجايلاپ قاراپ الدى. ونىڭ بەت الپەتى ءبىرشاما جالپيا ءتۇسىپتى. شاشىنىڭ جيەگى ماڭدايىن اشا شەگىنگەن، ءبىراق بۇنىسى ونىڭ كەلبەتىنە بايسالدىلىق بەرە قويماعان. ۇزىن كىرپىكتەرى سيرەگەن جانە ەندى ءالى دە ادەمى كوزدەرىن كولەگەيلەمەيدى، قاباعى قىزارىپ كەتىپتى. "مىنە، وسى مەنى ۇزاق ۋاقىت قاپالى ەتكەن جان!" — دەپ ويلادى روزا. — وسى ءۇشىن مەنىڭ ءىشىم ورتەنىپ كەتتى!" ءسويتىپ بۇل روبەرگە الدەبىر مىسىن باسقان ۇرەيمەن قاراعان.
سول كۇنى كەشكە روزا وزىمەن تاماقتانۋعا كەلىسكەن دەنيدەن سۇرادى:
— سەن ەندى ۇلكەن ۇيدە تۇرارسىڭ؟ مەنى مۇندا جالعىز قالدىرما...
دەني بۇل مۇمكىن ەمەس دەپ جاۋاپ بەردى.
— ساعان ايتۋعا ءتيىسپىن، روزا... كەشىرەسىڭ بە، بىلمەيمىن... (ول باسىن تومەن سالبىراتىپ ايتتى). ءبىز يرەن ەكەۋمىز ۇيلەندىك. مۇنى جاسىرىن ىستەۋگە تۋرا كەلدى. ءتۇسىن مەنى... ول ەكىقابات... تامىزدا بوسانادى.
روزا تاڭىرقاعان جوق. بۇل ءتۇبى وسىلاي بولارىن بىلگەن-دى. روزا الدىمەن بايىپپەن سويلەپ وتىردى، ءبىراق بىرتە-بىرتە قىزىنا ءتۇستى.
ءبىر كەزدەگى شەشەسى سياقتى بارعان سايىن ەكىلەنە، اشۋىن اقتارىپ سالدى. مىنە، قالاي! بۇل ابدەن قاجىدى، ءبىر مينۋت تىنىم تابۋدى بىلمەيدى، بار قايراتىن اعا-ىنىسىنە جۇمسادى، ال دەني بولسا، اكە-شەشە كاۆەلگەنىڭ كەڭپەيىل كوز جۇمباي دەمالىس ۋاعىندا كوڭىل كوتەرەدى. دەني مۇنى ءۇزىپ جىبەردى دە، ۇياڭ ۇنمەن سويلەپ، كاۆەلگەنىڭ وتباسىن قورعاي باستادى.
— ءبىز ولارعا مەيلىنشە بورىشتىمىز. وسىنداي ءۇش جىل بۇرىن كاۆەلگە ءوزىنىڭ بۇكىل جيعان-تەرگەنىن شارۋاشىلىققا سالدى، شال ءومىر بويىن تىرنەكتەپ جيناعانىنان ەرتە تۇسكەن سۋىقتان نەمەسە قاتتى نوسەر بۇرشاقتان ايىرىلىپ قالۋى مۇمكىن ەدى. راس، جولىمىز بولدى... ءبىراق سەن كىرىس-شىعىس كىتاپتارىن جۇرگىزگەنىڭمەن، ءالى كۇنگە وسى ءۇش جىلدا كاۆەلگەنىڭ قانشا كاپ تىرلىك جاساعانىن تۇسىنگىڭ كەلمەيدى...
روزا قاسارىسا ۇندەمەدى، سوندا دەني باسىن كوتەرمەستەن ۇستەمەلەي ءتۇستى:
— ارينە، مەن ساعان ايەلىممەن ورتاق تىرشىلىكتى تاڭبايمىن، ءبىز بۇرىنعىشا كاۆەلگەنىڭ جاپسارلاس ۇيىندە تۇرا بەرەمىز. ال مىنا ءۇي ساعان كىرىستەردەن الاتىن ءوز ۇلەسىڭنەن تىس قالادى. ءبىز سولاي ۇيعارىپ تا قويدىق... جوق، مەن ساعان يرەنمەن ءبىر كىرىپ ءبىر شىعىپ بىرگە تۇرۋدى ۇسىنادى دەپ قالايشا ويلادىڭ؟
ول ءتىپتى كۇلىپ الدى! بۇعان سونداي زىميان وي كەلەدى دەپ، راس، روزا قالاي ءىشىن تارتقان! ال روزا ول مۇنى سونداي جوعارى قوياتىندىعى ءۇشىن كەنەت ىڭعايسىزدانىپ، ۇيالىپ قالدى. روزانىڭ اشۋى باسىلدى، كوڭىلى جاي تاۋىپ، تىنىشتالدى. ءسويتتى دە ۇزاق ويلانىپ جاتپاستان ءىنىسىن ۇگىتتەۋگە كىرىستى:
— مەن سەنى جانە سەنىڭ بالاڭدى اۋلاداعى ۇيدە تۇرعىزىپ قويادى دەپ، ال سەن قالاي ويلاي الدىڭ؟ مەنىڭ ايتىپ سالعانىمنىڭ ءبارىن ۇمىت، دەني. جو-جوق، سەنىڭ ايەلىڭنىڭ ورنى — ءبىزدىڭ قارا شاڭىراقتا جانە بۇل سونداي كەڭ، ءبىز بىر-بىرىمىزدەن سىعىلىسپاي ءبارىمىز دە وسىندا تۇرا الامىز. ماعان ەكى بولمە جەتىپ ارتىلادى.
دەني: "جوق، بۇل مۇمكىن ەمەس، جوق، ساعان جايسىز بولادى!" دەپ قويمادى. جانە ول قارسىلاسقان سايىن روزانىڭ ءوزىن كيۋ نيەتى كۇشەيە ءتۇستى ءارى بۇل قۇرباندىقتىڭ ءوزىن ۇرەيلەندىرۋى كەمي بەردى. مۇنىڭ باسىنا، ءسىرا، يرەن كەلىسپەيتىن شىعار، الدەبىر قارسىلىق بىلدىرەر دەگەن وي كەلدى.
— نە؟ — دەدى دەني شاتتانا كۇلىپ — قارسى بولۋ؟ بۇل تۋرالى الاڭداماساڭ دا بولادى. يرەن قۋانىپ كەتەدى!
روزا مەيىرلەنە بۇرتيا:
— دەني، سەن قالايشا ويلاي الدىڭ؟..
ول ەستىلەر-ەستىلمەس جاۋاپ قاتتى:
— ول ما الدە باسقا ما... ءبارىبىر ەمەس پە؟...
روزا ەستىمەگەندە سىڭاي ءبىلدىردى جانە وسى ساتتە ءوزى تاڭىرقاعانىنداي، يرەنگە ەشقانداي جاۋىعۋ سەزىمى بولمادى. تيتتەي دە قارسىلاسپاستان بۇل كەڭپەيىل ورەكپۋىنە بەرىلىپ كەتتى جانە كوڭىلىندەگى بارلىق پاسىق وي باسىلىپ قالعانىنان جەڭىلدەنىپ سالا بەردى.
— بيكەش، تاماق ءازىر.
ءىنىسى مەن اپايى تاس وشاقتا ءجۇزىم بۇتاقتارى قىزۋ وت بولىپ جانىپ جاتقان ۇلكەن اسحانادا بىر-بىرىنە قاراما-قارسى وتىردى. اپپاق داستارقان جايىلعان ۇستەل ۇستىندە اۋقىمدى وتباسىلىق كۇمىس ىدىس جارقىراپ تۇر. باقتا بۇلبۇل سايراپ، جۇپارگۇل بۇرشىك جارىپ قۇلپىرعان، ءبىراق ءبۇرىسىپ قالعانداي — اۋا رايى سالقىن ەدى. بۇل جاڭا اي تۋعاندىقتان دەدى دەني. تۇندە قارا ماي جاعىپ، ءجۇزىم تۇپتەرى مەن جەمىس اعاشتارىنا تۇتىندىك سالۋعا تۋرا كەلەدى. ول مايلىقتى ءوزىنىڭ نىمشاسىنىڭ ويىعىنا كاۆەلگەنىڭ سولاي ىستەيتىنى سياقتى قيعاشتاپ بۇكتەپ ءىلىپ قويعانىنا روزانىڭ كۇلىپ قاراپ وتىرعانىن بايقادى. دەني قىزاراقتاپ، مايلىقتى جازىپ، تىزەسىنە قويدى. بۇل قانداي داعدىلاردى ۇيرەنگەن! اپايى بۇعان بالا كۇنىندەگىدەي "تارەلكەنى قاسىقپەن تارسىلداتپا... دەني شىڭدى تارت!" دەگەن سياقتى ەسكەرتپەلەر جاساۋعا كىرىسىپ كەتتى.
بۇلار جيۋلەن تۋرالى، اكەلەرى جايلى، شەشەلەرى جونىندە اڭگىمە ايتتى. ولار تۋرالى وسىلاي ەركىن سويلەپ، كۇنى كەشە وسكار ريەۆوليۋ امىرلىك ەتكەن اسحانادا وزدەرى عانا وتىرعاندارىنا تاڭىرقاستى. ۇلكەندەردىڭ بارلىعى كەتتى دەگەن وسى. تاس وشاقتاعى وت سونۋگە اينالدى، جالىنى جىلتىڭداپ، مايىسقان بۇتاقتار شىرماتىلعان وت جىلان بولىپ ءۇيىلىپ قالدى.
سالقىن كوكتەمنىڭ الدامشى ىزعىرىقتى كەشى ءۇيدى جايلاپ الدى. بىردە ءىنىسى، بىردە اپايى بۇرىن وزدەرى اۋىزعا الۋدان قاشقاقتايتىن الدەبىر ەسىمدى اڭگىمەگە قوسىپ قويادى، مىسالى پەردى نەمەسە ءولىپ كەتكەن لاندەندى ەسكە الدى، — ەندى بۇرىنعىداي تىيىم سالىنعان تاقىرىپ جوق ەدى. اقىرى روزا ورنىنان تۇردى.
— مەن سەنى شىعارىپ سالايىن جانە كاۆەلگەمەن ءوزىم سويلەسەمىن. كەيىنگە قالدىرۋدىڭ قاجەتى جوق...
روزاعا كەڭپەيىل جاساۋ وڭاي ءىس سياقتى كورىندى. يرەننىڭ بەتىنەن ءسۇيۋ كەرەك. بۇل ءوزىن ىزگى دە قايىرىمدى كورسەتۋگە اسىقتى. دەني بۇعان كوز الماي قارادى جانە ونىڭ تۇنگى قۇستىڭ كوزىندەي دوڭگەلەك كوزدەرى جاساۋراپ كەتتى. ول اپايىنىڭ قولىنان ۇستادى، ءبىراق ونى سۇيمەدى. ولار ۇيدەن شىقتى. روزا ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كوكەكتىڭ تۇنگى شاقىرۋىن: ۇزىك-ۇزىك ءۇش داۋىستى، ىلە-شالا ءزارلى ىسىل سياقتى بىردەڭەنى ەستىدى.
جيىرماسىنشى تاراۋ
— ءيا، يرەن، ەندى كور-جەر بولمەسىنىڭ قوجايىنى ءسىز ءوزىڭىز.
روزا يرەننىڭ قىزارا بورتكەن تۇسىڭكى ءجۇزى قالاي جادىراپ سالا بەرگەنىن العاش رەت كوردى. ۇلكەن شكافتا ساقتاۋلى ءۇيىلىپ تۇرعان جايمالار مەن مايلىق-سۋلىقتار ماريا كاۆەلگەنىڭ قىزىن قىزىقتىرىپ جىبەردى. ول جاقىندا عانا پەرزەنتحانادان شىعىپ كەلگەن جانە بىرنەشە كۇن بۇرىن "بايباتشالار ۇيىنە" قونىس اۋدارعان-دى.
ءسويتىپ، روزا ءوزىنىڭ سوڭعى يگىلىكتەرىنەن باس تارتتى. ول مۇنى قينالماي جاسادى، ول ءۇشىن ءبىر عانا نارسە: يرەنگە كەڭپەيىل پەن جومارتتىق كورسەتۋ ماڭىزدى ەدى. ول وسى ۇساق-تۇيەكتەن ارىلۋ نەلىكتەن ەشتەڭەگە تۇرمايتىنىن وز-وزىنەن سۇرامادى: بۇنىڭ دۇنيە-مۇلىككە جابىسىپ قالۋى ءوزى ويلاعانداعىدان الدەقايدا كەم بولىپ شىققاندىعىنان بولسا كەرەك.
— مىنە، مىنا جايمالار ءسىز بەن ءبىزدىڭ اجەلەرىمىزدىڭ اجەلەرى لەونياندا تاس وشاق جانىندا تىزە قوسىپ قاتار وتىرىپ، ءجىپ يىرگەن زاماندا توقىلعان.
— وي، قانداي! دەمەك، ءبىزدىڭ كاۆەلگە تۇقىمى تىپتەن وتە كونە اۋلەت ەكەن عوي.
— ارينە. ەسكى ءارى تەكتى تۇقىم، — دەپ ءىلىپ اكەتتى روزا، وزىنشە ىشىنەن: "مىنە، ەندى ۇيرەنە باستادى!" دەپ ويلادى.
جاس كەلىنشەك بۋما كىلتتى قولىنا الىپ، شكافتى جاپتى دا ءسابيدىڭ قارپى اشىپ قالعان بولار دەپ كەۋدەشەسىن اعىتا باستادى.
— توقتاي تۇرىڭىز، يرەن. دوكتوردىڭ نە ايتقانىن ۇمىتىپ كەتتىڭىز بە؟ وعان ءبىر شيشا قايناتقان كۇرىش تۇنباسىن بەرۋ كەرەك... بۇگىن تاڭەرتەڭ ونىڭ تاعى دا ءىشى ءوتتى.
— سوندا قالاي، سىزدىڭشە، ونى اشىقتىرۋىم كەرەك پە؟
— دەني قىنجىلادى، — دەپ ۇگىتتەدى ونى روزا. — مۇنداي ىستىقتا بالانى تىم تويدىرىپ جىبەرگەن دە ءقاۋىپتى.
دەنيدى تىڭداۋعا مىندەتتى ەمەسپىن دەپ اشۋلى جاۋاپ قاتتى يرەن.
— ءيا، مىندەتتى ەمەسپىن. ەرتەڭنەن باستاپ پولگە سورپا ىشكىزەمىن، — دەپ ۇستەمەلەدى ورشەلەنگەن تۇرمەن.
سول كەزدە روزا قاپالانا داۋىستاپ جىبەردى:
— جارايدى، ونى ءالى كورەرمىز! — يرەن كەكەسىنمەن سۇرادى:
— بۇل كىمنىڭ بالاسى؟ مەنىكى مە، الدە سىزدىكى مە؟
— ول مەنىڭ ءىنىمنىڭ ۇلى، ول ءبىزدىڭ اۋلەتىمىز، سوندىقتان مەن جول بەرە المايمىن...
يرەن ەسىكتى تارس جاۋىپ بولمەدەن جۇگىرىپ شىقتى. روزا اشۋدان قىزارا — ءبورتىپ ءارى ىستىقتان تۇنشىعىپ، ابدىراپ كور-جەر بولمەسىنىڭ ورتاسىندا ءبىر ءسات تۇرىپ قالدى. جوق، دەنيدىڭ كەلۋىن كۇتۋگە شىدامى جەتپەيدى، دۇرىسى ءقازىر ترامۆايمەن بوردوعا بارۋ جانە ونى كەڭسەدەگى ("لەونيان فەرماسى" جاقىننان بەرى سەن-جان كوشەسىندە قويمالار مەن كەڭسە اشقان بولاتىن) شارۋاسىن بىتىرگەن سوڭ سەرگۋ ءۇشىن كىرىپ تۇراتىن تەننيس كلۋبىنان ىزدەپ تاۋىپ الۋ. دەني ونى ۇيگە ءوزىنىڭ "دارراك" جاڭا اۆتوموبيلىمەن الىپ كەلەدى. وسى اپتادا تاجىريبەلى كۇتۋشى ايەل تاپقان ءجون — ويتكەنى اڭگىمە بالانىڭ دەنساۋلىعى، مۇمكىن ءتىپتى ءومىرى تۋرالى بولىپ تۇر عوي.
ءوز بولمەسىنە كىرىپ روزا ادەمى شي قالپاعىن كيدى، ونى كيگەندە مۇنىڭ باسى تىپتەن كىشكەنتاي سياقتى كورىنەدى. مۇنىڭ ۋايىمى تىم تەرەڭ بە؟ قيۋلاستىرا جاپسىرىلعان اق جىبەك تۇنجىر تارتپاي، جارقىراپ تۇر. بۇل جاراسپايدى. ول بەلىنە قىستىرىلعان قىزعىلت تۇينەك گۇلدى الىپ تاستادى. ول ىستىقتان قورىققان جوق. بۇرىن ءوزى تاڭ بوزىنان اسىعا جەتەتىن سول باياعى ايالدامادا ترامۆايدى ەداۋىر ۇزاق كۇتۋىنە تۋرا كەلدى. قايناي باستاعان جەر ءۇستىن بوز اسپان جايلاعان. بارلىعىنىڭ دەرلىك جاپىراعى ءبۇرىسىپ، شاڭ باسقان شەگىرشىن تۇبىندە ءبىر جەردە تىعىلىپ العان جالعىز شەگىرتكە عانا سىرتىلدايدى. ترامۆاي كورىنبەي تۇرىپ-اق ءبىراز بۇرىن روزا ونىڭ ءدىرىل قاققان قوڭىراۋ ءۇنىن ەستىدى.
مۇنىڭ سومكەسىندە كەشەدەن بەرى بۇل اشپاستان، سەلقوس سالا سالعان پەر كوستادونىڭ حاتى جاتىر ەدى. كونۆەرتا اشىپ، بىرنەشە جولىن كوزىمەن جۇگىرتىپ ءوتتى: "ەلۋ گرادۋس... ءسىرا، ساعان مۇمكىن ەمەستەي كورىنەر... ءبىراق مەن بۇل مي قايناتقان ىستىقتى اسا قينالماي كوتەرىپ ءجۇرمىن. ءقازىر مەن ساعان حات جازىپ وتىرعان كەزدە توڭىرەگىمدە تەرەڭ تىنىشتىق. الايدا، ەشكىم ۇيىقتاپ جاتقان جوق..." روزا بەتتى اۋداردى: "مەنىڭ اڭگىمەلەرىمنىڭ ءبارى ساعان، ءسىرا، اقىماقگەرشىلىك بولىپ كورىنەر... مەن ريزامىن ءارى ساعىنامىن. توڭىرەگىمدەگىلەر مەنى جاقسى كورەدى جانە ويلانىپ-تولعانىپ جاتپاي جۇرەگىن ۇسىنعان ىزگى نيەت تولى بولعانىمەن، جان سىرىڭدى ايتار ەشكىم جوق. مەن ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءالجۋازىمىن، سوندىقتان ولار ماعان ىلعي دا كومەكتەسۋگە تىرىسىپ جۇرەدى...".
روزا حاتتى سومكەسىنە سالا سالدى دا الابۇرتىپ تۇرعان بەتىن وپالاپ الدى. ساعات كەشكى التى بولىپ قالعان ەدى، ءبىراق كۇننىڭ قيعاش تۇسكەن ساۋلەسى ۆاگون تەرەزەلەرىندەگى ماتا پەردەدەن ءوتىپ، مۇنى كۇيدىرىپ بارادى. بۇل ترامۆايدان تۇسە سالا كوشىر جالداپ، كلۋبقا ءجۇرىپ كەتتى. اشىق قولشاتىر مۇنىڭ ءجۇزىن كولەگەيلەپ تۇردى. ءبىراق دەني مۇنى تانىدى دا توپىرلاپ تۇرعان تەننيسشىلەردەن ءبولىنىپ، اپايىنا قاراي بەتتەدى. ول ءالى ويناۋدى باستاماعان ەدى، سوندىقتان روزاعا تاپ ءقازىر ءجۇرىپ كەتۋدى ۇسىندى: بۇلار ءالى كەشكى سالقىنمەن ءبىراز قىدىرىپ ۇلگەرەدى.
ءبىراق روزا ىنىسىمەن قىزمەتشىلەر جالداۋ بيۋروسى ارقىلى كۇتۋشى الۋ قاجەتتىگى تۋرالى سويلەسۋگە باتپادى. دۇرىسى ءقازىر ونىڭ جىنىن قوزدىرماۋ. دەني ۇستىندەگى بارىمەن-اق ءجۇن ماتا شالبارمەن جانە تەننيستىك تۋفليمەن كەلەدى. ول ماشينا جۇرگىزگەن كەزدە ءتۇرى تاستاي بولىپ سىرەسىپ قالدى. كەڭ اشىلعان ۇكى كوزدەرى قيانعا قارايتىن سياقتى. ول ءبىر اۋىز سويلەمەدى. رۋلدە قالعىپ كەتكەندەي. ءبىراق روزاعا ەش قورقىنىشتى ەمەس ەدى جانە كەلىنىنىڭ بۇلاردىڭ سىرتىنان ايتىپ جاتقان بالاعاتى مەن قارعاپ-سىلەۋى ەش سەلت ەتكىزە قويمادى، — كەنەت ونى كۇللى دۇنيەگە دەگەن سەلقوستىق بيلەپ الدى. شاڭ بۇلتى ودان الەمدى كولەگەيلەپ تۇردى. ال ءولىم — مۇنىڭ ءوزىنىڭ ءولىمى ءارى بۇلار باسىپ وزعان، شاڭنىڭ سۇر پەردەسىنەن ەمىس-ەمىس كورىنگەن ۆەلوسيپەدشىنىڭ ءولىمى تاقاپ قالعان ەدى. دەني ماشينانى ارەڭ دەگەندە شەتكە قاراي كىلت بۇرىپ ۇلگەردى... شاڭ بۇلاردىڭ بەتىنە بۇرق ەتە قالدى.
— ۇيگە باراتىن ۋاقىت بولدى، دەني. ءبىز تاماققا كەشىگەمىز.
— مەن مارشپريم ارقىلى تاتە جولمەن بارامىن.
***
كاۆەلگە مەن ماريا جاپسار ءۇيدىڭ ەسىگى الدىندا شامىنىڭ جارىعىمەن سورپا ءىشىپ وتىر ەدى.
— مەن سىزدەرمەن بىرگە تاماقتانامىن، — دەدى يرەن. ولار ءالى كەلگەن جوق.
— ولاردى كۇت. ولارسىز اس ىشكەنىڭ ءجون بولمادى.
يرەن باسىن شايقادى. جوق، ول سورپانى اتا-اناسىمەن ىشەدى، سونان سوڭ كىشكەنتايىن ەمىزەدى دە ۇيىقتاۋعا جاتادى. ماريا تارەلكە اكەلدى دە قىزىنا سورپا قۇيىپ بەردى. كاۆەلگە ەندى قىزمەتشى ۇستايتىن، ءبىراق قوجايىن "ول قىزدىڭ ۇستەلدى اينالشىقتاپ جۇرگەنىن ۇناتپايتىنىن" ەسكەرتكەن ەدى.
***
قويۋ قاراڭعىلىق باياعىدا-اق باسقان، يرەن اقىرى كەنەت ەلدى مەكەن جولىنىڭ بويىنداعى ءاربىر اعاشقا جارىعىن ءتۇسىرىپ كەلە جاتقان اۆتوموبيل شامىنىڭ جارقىراعان ەكى ساۋلەسىن كوردى. يرەن شامدى جاقپاستان جىلدام شەشىندى دە، ۇيقى بولمەسىنە دەني كىرىپ كەلگەن كەزدە جورىتا ۇيىقتاپ جاتقان بولا قالدى.
— ۇيىقتاپ جاتىرسىڭ با، يرەن؟ سىرقاتتانىپ قالدىڭ با؟ جاۋاپ ورنىنا قاسارىسقان ۇنسىزدىك باستى. قارا كولەڭكەدە دەني توسەكتە دوڭكيىپ جاتقان دەنەنى، توبەشىكتەي كوتەرىلگەن جىلى جامىلعىنى ارەڭ اڭعاردى.
بۇل ايەلىن تومەن ءتۇسىپ، تاماقتانۋعا ۇگىتتەي باستادى. ول ءۇنسىز جاتا بەردى، سوندا دەني:
— قانداي قاپىرىق كەش!.. مەن بۇگىن كابينەتتە ديۆاندا ۇيىقتايمىن... ايتپەسە ەكەۋمىزگە تار، ۇيىقتاي المايسىڭ، — دەپ قوستى.
ول ءىش كيىمىن الدى دا، انا ءبىر جولى تۇندە لاندەن ءوز قوجايىنىنىڭ ەلەسىمەن سويلەسكەن بولمەگە ءتۇسىپ كەتتى. سونان سوڭ اسحاناعا بەتتەدى. قىسقى ۋاقىتتاعىداي شۇعا فراك كيگەن لۋي لاري روزانىڭ ورىندىعىنىڭ جانىندا تۇر ەدى.
— مەن ءبىر ىدىس-اياقتى الىپ قويدىم، — دەدى ول.
ول "مىرزانىڭ ىدىسى" دەپ ەش ايتقىسى كەلمەدى.
كيىم اۋىستىرىپ ۇلگەرگەن روزا كىردى. دەني وزىنە سالقىن قۇرعاق اق شاراپ قۇيدى، پىسكەن قاۋىننىڭ حوش ءيىسى بولمەنى الىپ كەتتى، قارا كولەڭكەدە كورىنبەيتىن تۇنگى كوبەلەكتەر بىر-بىرىنە تاپ بەردى. الىستان كۇننىڭ كۇركىرەگەنى انىق ەستىلدى.
— بۇگىن پول جاقسى، ءبىراق بىلەسىڭ بە، ونى تىم تويدىرىپ جىبەرەدى. وعان شامالى قايناتىلعان كۇرىش تۇنباسىن بەرگىسى كەلمەيدى...
— اھ، مەن ساعان ايتۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن... مەن كلۋبتا لۋيزا پيفەتونى كوردىم، وعان ەندى كۇتۋشى ايەل قاجەت ەمەس ەكەن، كۇتۋشى ايەلدى تاماشا، ۇقىپتىڭ ءوزى دەدى. لۋيزا ونى بىزگە وسى اپتادا جىبەرمەكشى. يرەنگە سولاي ۇيعاردىق دەيىك.
روزا تابالاۋ سەزىمىن ارەڭ باستى. ۇستەل باسىندا ءىنىسى مەن اپايى ونشا سويلەسە قويمادى.
تامىزدىڭ مۇڭدى دا گۇرىلدى ءتۇنى دۇنيەنى مۇلگىتكەن. اسحانا قابىرعالارىنىڭ ارعى جاعىنان كوبەلەكتەر قالبالاقتاي قالقىپ، قارا تۇنەكتەن شام جارىعىنا ۇشىپ كەلىپ جاتتى. دەني مەن روزا ۇستەل باسىنان تۇردى.
— ەگەر ول تاعى دا قيتىعاتىن بولسا، — دەدى دەني، — مەن كابينەتكە كەشىپ الامىن.
— جو-جوق. شىداعان ءجون، مەيىرلى بول. بۇل سەنىڭ پارىزىڭ. روزا ءوزىنىڭ جاسىرىن ماساتتانىسى ۇيالعاندىقتان عانا وسىلاي دەپ تۇر ەدى.
— مەن باققا شىعىپ، جاتار الدىندا تازا اۋا جۇتامىن، — دەپ قوستى روزا.
روزا ورىندىققا وتىردى دا باسىن شالقايتىپ، اسپاننان اققان جۇلدىز قۇلاماس پا ەكەن دەپ بالا كۇنگىدەي اڭدىدى. ءۇيدىڭ قاراڭعى سىرت سۇلباسىندا يرەننىڭ ۇيقى بولمەسىنىڭ ايقارا اشىق تەرەزەسى قارا تىك ءتورت بۇرىش بولىپ كورىنىپ تۇردى. روزا دەنيدىڭ قاساڭ داۋسىن ەستىدى، — ەشقانداي جاۋاپ بولمادى. سونان سوڭ سارت ەتىپ ەسىك جابىلدى دا، ىلە-شالا دەني باققا شىقتى جانە اپايىنىڭ جانىنا ورىندىققا وتىردى.
— ول ءالى بۇرتيىپ جاتىر. مەن كۇتۋشى تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋعا باتپادىم.
روزا بۇگىنگى كەشتە اعىپ ءتۇسىپ جاتقان جۇلدىزدار سۇمدىق وتە كوپ، ءتىپتى سانسىز دەدى. دەني تەمەكى تارتتى.
— ەسىڭدە مە، پەر اداسقان جۇلدىزدار تۋرالى قانداي ولەڭ شىعارعانى؟ ءسويتتى دە دەني ولەڭدەتە وقي جونەلدى:
جۇلدىزدار شوعىرىن، تولقىنداردى ەركە بيلەپ ەنتىككەن،
جۇلدىزداردى كوكتەن قۇلاپ، اعىس يىرىمىندە جانعان،
اتيس، ءبارىن بەرەم شارشاۋ ءجۇزىڭ ءۇشىن مەن تىپتەن،
كوزدەرىڭ ءۇشىن مەنىڭ اششى سۇيگەن ءىزىم قالعان.
— ال ودان ءارى؟ مەنىڭ ەسىمدە قالماپتى.
— تۇرا تۇر، — دەدى روزا، — ودان ءارى بىلاي:
جاعاعا ۇرعان تەڭىزدەي جانارىڭ جاتىر كەۋدەمدى قاپتاپ...
— دۇرىس، دۇرىس! ال مەن، ماقاۋ، ۇمىتىپ قالىپپىن!
ونىڭ ۋىن قينالا ىشەم، تاۋىسا الماس ەشبىر جان.
سەنىڭ ءجۇزىڭ — شاپاقتان دا جارىق، قاردان دا اپپاق،
تەك جەمىس قانا جايىلعان الاقانىما قۇلاعان.
— مەن كەشە ودان حات الدىم، — دەپ قوستى روزا ءۇنسىز وتىرىپ بارىپ.
— ول امان با ەكەن؟
— سولاي سياقتى. مەن حاتتى ءالى تۇگەل وقىعانىم جوق.
— بايعۇس، پەرو، — دەدى دەني. ول مەنى وتە جاقسى كورەتىن، ال مەن وعان دورەكى ەدىم. ول قايتا ورالعان كەزدە مەن ونىمەن مەيىرىمدى بولامىن، وعان ىلتيپاتپەن قارايمىن. ءبىراق ەندى وعان مۇنىڭ قاجەتى بولا قويماس، ول ەندى مەنى جاقسى كورمەيدى.
بۇلاردىڭ توبەسىنەن جەڭىل تىسىر ەستىلدى. يرەن باققا كوز تاستاپ، تەرەزەدەن ەڭكەيسە كەرەك. روزا داۋىستاپ سويلەدى:
— اقىرى، تىنىستاپ الاتىن بولدىق، راس پا، يرەن؟
جاۋاپ ورنىنا تور قاقپاق سارت-سۇرت جابىلدى. روزا ىنىسىنە ۇيگە بارۋعا كەڭەس بەردى:
— تاعى دا كور، اقىلدى بول دەني بۇرقىلدادى: بۇل ودان ەكى رەت وتىنگەن، ۇگىتتەگەن، ال ول ءۇن قاتپاپتى.
— مەنىڭ ءبىر ءتۇن بولسا دا الاڭسىز ۇيىقتاۋىما بولاتىن شىعار. ەڭبەگىمىز بار عوي.
روزانىڭ داۋسى ەرىكسىز شىعىپ كەتتى: "اھ، دەني!"، — ءبىراق جورتا اشۋلانعان بولىپ، كۇلكىسىن باستى.
***
ادام تۇرمايتىن بولمەلەردە جيھازدار سىقىرلايدى. يرەن كوزىنە جاس تولىپ ۇيىقتاپ كەتكەن جانە باياۋ قورىلداپ، ءبىر قولىمەن بەسىكتىڭ شەتىنەن ۇستاعان كۇيى قاتتى ۇيقىدا جاتتى. روزا، مىنە، ون بەس مينۋت توسەك جانىندا باسىن جىلى جامىلعىعا بەرىپ تىزەرلەپ وتىر، ءبىراق سيىنا المادى، ويى جان-جاققا شاشىراپ كەتتى. دەني كابينەتتە ديۆاندا ۇزىنىنان سوزىلىپ جاتىپ، وسى بولمەدە اكەسى وزىنە-وزى قول سالعانى تۋرالى قورقىنىشسىز ويلادى. ديۆاننىڭ بىلعارى جاستىعىنان ءالى كۇنگە ونىڭ جاقسى كورەتىن سيگارالارىنىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرادى. جالعىز بولعان قانداي راقات! ەرتەڭنەن باستاپ قالاعا ءجۇزىمنىڭ ەرتە پىسەتىن سورتى جونەلتۋگە بولادى. تەك يرەنمەن جانجال كاۆەلگەمەن اراقاتىناسقا اسەر ەتپەسە بولعانى. ونى بۇل اقىماقتىق كيكىلجىڭگە ارالاستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. بالانى يرەن سياقتى مايلى سورپامەن تاماقتاندىرمايتىن سەنىمدى كۇتۋشىگە قالاي بەرەدى، سولاي العاشقى ۇرىس-كەرىستى پايدالانىپ بولەك ۇيقى بولمەسىنە كوشىپ الادى. قىزىق، وسىلاي ەتۋ قيىنعا سوقپاس پا ەكەن؟ يرەن مۇنى شىنىندا دا سۇيەتىن سياقتى... جوق، جاي ونىڭ وزىمشىلدىگى ۇستاپ كەتتى. دەني ىلعي ءوزىن ايەلدەرگە ۇناۋىم مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيتىن... بۇل ءوزىن-وزى الدەقالاي ۇناتا قويمايتىن. يرەن مۇنىڭ تەگىنە كوشتى، مىرزانىڭ ۇيىندە تۇرادى، پول ريەۆوليۋدىڭ اناسى بولدى. وعان تاعى نە كەرەك؟ روزا قانداي ءتوزىمدى! ال مۇنىڭ ءبارى ءتۇپتىڭ تۇبىندە ونى جالىقتىرادى، ول مۇنداي ءومىردى كوتەرە المايدى. ول جيىرما ەكىدە... روزا ەندى الدەقالاي كوڭىلى توقتاپ ەشكىم دە ۇناتا قويماس... ال مەن نەگە بۇلاي "ەشكىم" دەپ سەنىممەن ايتامىن؟ مۇمكىن الدەبىرەۋ بار شىعار؟ ونىڭ جالعىزدىعى قالاي بولعاندا دا جاراسپايدى-اق. دۇنيەدەن بەزگەن جان سياقتى تۇرىپ جاتىر. ءبىراق كەيدە كەزدەيسوق كەزدەسۋدىڭ ءوزى جەتىپ جاتادى عوي... ومىردە ورنىقتى ەشتەڭە جوق: ءبارى دە وتەدى، پوشىمىن وزگەرتەدى، قاس قاعىم ءساتتى دە توقتاتا المايسىڭ، تىرشىلىگىڭ جانىڭا جايلى ءارى سەن ونى سۇرۋگە، كوتەرۋگە كۇشىڭ جەتەر ءومىردىڭ بەلەسىن ۇستاپ تۇرا المايتىنىڭ قانداي سۇمدىق.
روزا جاڭبىر قالاي جاپىراقتى تىسىرلاتقانىن تىڭداپ جاتتى. قانداي جاقسى! نايزاعايسىز جانە بۇرشاقسىز تىنىش نوسەر جاڭبىر. پولعا ەندى جايلى بولادى: ىستىق باسىلادى، ەڭ باستىسى ەندى ونى تاماقتاندىرۋدا شەشەسىنىڭ قارا شارۋالىق ادەتىنىڭ ءقاۋپى بولمايدى... ال بۇل، روزا، ءوزىنىڭ تۋعان ۇلىن ارداقتاي الار ما ەدى؟ ءسىرا، جوق. ويتكەنى ونىڭ ۇلى ريەۆوليۋ تەگىن المايدى عوي. مۇنىڭ وسىنداي نارسەلەرگە ءمان بەرە باستاعانى قانداي قىزىق... قالعۋ، ۇيقىلى — وياۋ قيال باسا باستادى. كەنەت ميىنا ءبىر جەردەن وقىعان: "بالانى قۇتقارۋ ءۇشىن اناسىن قيۋ" دەگەن تىركەس شاق ەتە قالدى. جاۋىندى تۇندەردە بۇل قايتىس بولىپ كەتكەن اكە-شەشەسى تۋرالى، اعاسى جايلى ءجيى ويلايتىن، ءبىراق ولاردى ساعىنعاننان ەمەس: بۇعان ولاردىڭ تابىتتا جاتقانى جانە سوندىقتان كەدەي-كەپشىكتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان ارتىقشىلىقتان ايىرىلعانى وكىنىشتى ەدى: پاقىرلاردىڭ مۇردەسىن جەردىڭ ءوزى قابىلدايدى، ءسويتىپ كوكتەن تامعان ءنار شوپتەرگە ءسىڭىپ، تامىرلاردى بويلاپ، قۇم توپىراقتى ءتىلىپ ءوتىپ ولارعا دەيىن جەتەدى.
— سەن ونى دايىندادىڭ با؟.. كۇتۋشى ايەل كەلەتىنىن ول بىلە مە؟ — دەپ سۇرادى دەني كەلەسى كۇنى اپايىنان اۆتوموبيلدەن شىعىپ جاتىپ.
روزا كەلىندى كورمەدىم دەپ جاۋاپ بەردى، يرەن تاڭعى استى وزىنە ۇيقى بولمەسىنە اكەلۋگە ءامىر ەتىپتى.
— ءبىراق مەن، بىلسەڭ، ونىڭ شەشەسىنەن قىزىمەن سويلەسۋدى سۇرادىم. ماريانى كوندىرۋ قيىنعا تۇسكەن جوق، يرەننىڭ تاجىريبەسى جوق ەكەنىن، سويتە تۇرا ەشكىمنىڭ دە كەڭەسىن تىڭداعىسى كەلمەيتىنىن ءوزى دە كورىپ ءجۇر عوي.
يرەن داستارقانعا كەشىگىپ كەلدى، ونىڭ كوزدەرى قىپ-قىزىل ءارى ىسىڭكى ەدى. ءىنىسى مەن اپايى بۇعان بەيتانىس الدەكىمدەر تۋرالى اڭگىمەلەدى. يرەن بوس تارەلكە الدىندا تۇنجىراپ وتىردى، روزا ودان نە بولدى، ناۋقاستانىپ قالمادىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— شامالى تاماقتانىپ ال ءوزىڭدى زورلاساڭ دا. بۇل ءسابي ءۇشىن كەرەك قوي.
يرەن ەڭىرەپ قويا بەردى دە، اسحانادان ىتىپ شىقتى. روزا دەنيگە ونىڭ ارتىنان بار دەپ ىمدادى. ول ورنىنان زورلانا كوتەرىلدى. "مىنە، داعدارىس باستالدى، — دەپ ويلادى روزا. — بۇل جاقسى. شيقان جارىلىپ، ءبارى كەتەدى". بۇل كۇتىپ وتىردى، ءبىراق ءىنىسى ورالا قويمادى، سوندا بۇل باسقىشپەن كوتەرىلدى دە ەكىنشى قابات الاڭىندا قورسىلداۋمەن ءۇزىلىپ كەتىپ جاتقان شاڭ-شۇڭ ەستىدى:
— مەن كەلىسەمىن، كۇتۋشى ايەلدى قابىلدايمىن... مەن ول ءۇشىن جىلاپ تۇرماعانىمدى سەن جاقسى بىلەسىڭ... مەن سەنىڭ قالاۋىڭدا ەتىپ ءبارى-بارىن دە ىستەيمىن... ءبىراق تەك سەنىڭ اپايىڭ بۇيىرماسىن... ول نەگە ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە ارالاسادى؟.. ول نەگە باسقا ايەلدەر سياقتى بايعا تيمەيدى؟ ول نەگە مۇندا كولبەڭدەپ، سەنى ماعان ايداپ سالادى. مەنەن ءسابيىمدى الىپ كورسىن!.. مەن وندا اپايىڭدى ولتىرەمىن! ءيا، ولتىرەمىن، ءبىلىپ قوي! مەن وندا بۇلدىرەمىن...
— روزا، سەن وسىنداسىڭ با؟
روزا تەمەكىنىڭ تانىس ءيىسىن سەزدى.
دەني ايتتى:
— اقىرى تىنشىدى. ول سولىعىن باسقاننان كەيىن، ءولىپ ۇيىقتاپ قالاتىنىن بايقادىم. نە ىستەيسىڭ... دولىلىعىنا توزەمىز دە... ءتۇپتىڭ تۇبىمدە ءبارى ورنىنا كەلەدى. شىن ايتقاندا، بۇل تاربيەنىڭ ماسەلەسى. تاربيەنىڭ ەڭ قاراپايىم نەگىزى جوق، سوندىقتان ونداي ايەل وسىنداي سۇمدىق ۇرىس-كەرىستەن باس تارتا المايدى. ءبىراق سەن ءۇشىن دە، مەن ءۇشىن دە ونىڭ ەشقانداي ءمانى جوق. وسىنىڭ ءبارى الدەبىر الىستا، قياندا بولىپ جاتقان جانە بىزگە قاتىسى جوق نارسە سياقتى. ماعان وسىنىڭ ءبارىن سەرپىپ تاستاپ، قاشىپ باسقا دۇنيەگە ەنىپ كەتۋ ونشا كيىن ەمەستەي. ساعان دا قيىن بولما قويمايتىنىنا سەنىمدىمىن. ال ول، بايعۇس، جابىق تەرەزەدەگى شىبىن سياقتى تەرەزەنى ۇرعىلاپ، ءتىلىنىپ جاتقانى، ال تەرەزەنىڭ سىرتىندا سەن دە، مەن دە ەركىن تىنىس الىپ تۇرعان سول ءبىر الەم. ءبىزدىڭ دۇنيە-تىرشىلىگىمىز... تەك ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىز جانە ەستەلىكتەر عانا ەمەس. ءتىپتى ءبىز بولەك-بولەك تۇرساق تا، ءبارىبىر ءبىزدىڭ قانىمىز ءبىر، تامىرىمىزدا سول ءبىر قان اعىپ جاتىر... ال بايعۇس شىبىن كوپ ۇزاماي شارشايدى، تەرەزەنىڭ تۇبىنە وتىرادى دا سابالاۋىن قويادى. ونىڭ ءوز قۋانىشى بولادى... دەگەنمەن، ول ءتاتتى ءتۇس كورگەندەي، ومىردەن ۇمىتتەنگەنىنەن كوپ الا الدى عوي. روزا، ول ەندى ەش ۋاقىتتا سەنىڭ مازاڭدى المايتىنىنا ءسوز بەرەمىن. سەن ءوزىڭدى، ءوز باقىتىڭ تۋرالى ويلاۋعا ءتيىسسىڭ.
روزا باسەڭ ۇنمەن جاۋاپ قاتتى:
— باقىت ەندى كەلمەس...
ءىنىسى مۇنى روبەر كوستادونى ەسىنە الدى ەكەن دەپ ويلادى، ءسويتتى دە ونى ءالى سۇيەسىڭ بە دەپ سۇرادى. روزا تەرەڭ تىنىس شىعاردى دا جايمەن كۇلىپ: "اھ، قۇدايىم-اي! ءجوق-ا!" — دەدى. ءيا، بۇل ەشكىمدى دە، ەشقاشان دا سۇيمەيدى. سولاي! دەني ونى بۇل ويىنان اينىتا باستادى. روزا باسىن شايقادى.
— مەن ادامداردان تۇڭىلگەنمىن. ولاردىڭ ءبارى دە الدەقالاي جات، باسقا ەلدەن كەلگەن سياقتى جانە جۇزدەرىندە جىلۋ جوق ءارى مەن ءۇشىن بوتەن، تۇسىنىكسىز تىلدە سويلەيتىندەي.
— مەندە دە سونداي اسەر، — دەدى دەني. كۇنى بويى بىردەڭە ىستەيمىن، قام جەيمىن، داۋلاسامىن، ساۋدالاسامىن، حاتتارعا قول قويامىن. سونىمەن كەشكى ساعات التى بولادى، رۋلگە وتىرامىن، ءسويتىپ تاعى دا وزىممەن-وزىم قالامىن، قايتادان دەني ءىنىڭ قالپىما كەلەمىن.
بۇل كادۋىلگى سوزدەردە تۇرعان نە اۋىرلىق بار؟ ولار ايتىلدى، كەتتى، باسىلدى، ال ءبارىبىر تۇنەرىڭكىلىك، قاپىرىق ءالى ەڭسەنى باسىپ تۇر. اياق استىنان قاپالىق كۇيگە بەرىلۋ اقىلسىزدىق بولار ەدى دەپ ويلادى روزا. دەني تاعى سويلەپ كەتتى:
— روزا، مەن ءقازىر سەنى قايران قالدىرامىن، وتە تاڭعالاسىڭ. بىلەسىڭ بە، بۇگىنگى كەشتە مەن باقىتتىمىن، ومىرىمدە العاش رەت باقىتتىمىن. ءيا، — دەپ قايتالادى ول، — مەن باقىتتىمىن.
بيليارد بولمەسى ارقىلى جيھازعا سوقتىعىسىپ الدەكىمنىڭ كەلە جاتقانى ەستىلدى. اينەكتى ەسىكتىڭ بوساعاسىندا سۇلبا كورىندى. يرەننىڭ قارلىعىڭقى ءۇنى شىقتى.
— دەني، ۇيىقتاۋعا قاشان جاتاسىڭ؟
ول ءالى دە باقتا وتىرا تۇرامىن دەپ جاۋاپ قاتتى. روزا ابايسىزدىق جاسادى: باسەڭ ۇنمەن ءىنىسىن ايەلىمەن بىرگە بارۋعا ۇگىتتەي باستادى.
— جاپ اۋزىڭدى! — دەپ ايعاي سالدى يرەن. ءوشىر ءۇنىڭدى سۇمپايى!..
روزا قابىرعاعا جابىسىپ، سىلەيدى دە قالدى. دوڭگەلەك تەمىر ۇستەل ونىڭ سۇيەنىشىنە اينالدى. بۇعان بىلاپىت بالاعات اقتارىلىپ جاتتى، ءبىراق سوزدەر قۇمىعىڭ شىقتى، ويتكەنى دەني ايەلىنىڭ اۋزىن الاقانىمەن باسىپ تۇر ەدى. مىنا قۇتىرعان تاعى نە دەپ ايعايلاماق بولدى؟ روزانى نە دەپ ايىپتايدى؟ الاسۇرعان كورىنىس بىرنەشە سەكۋندقا عانا سوزىلدى. ءبىراق جارق ەتكەن نايزاعاي ەڭ قارا تۇنەكتە شەتسىز شەككە كوزدى جەتكىزەدى عوي. سول سياقتى، وسى ءبىر قىسقا ساتتە روزا ءوزى ءالى بىلمەگەن ايباتتى كوردى، سونگەن جانارتاۋلاردىڭ شۇڭقىرلارىمەن ءتىلىم-تىلىمى شىققان شەتسىز-شەكسىز ءارى تۇل شەل دالانىڭ تۇنەرگەن كەڭىستىگىن بايقاپ قالدى.
كوپ ادامنىڭ ءومىرى ەشقايدا اپارمايتىن ءولى جول ىسپەتتى. ءبىراق بازبىرەۋلەر ەڭ بالا كۇنىنەن-اق وزدەرىنىڭ بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن كوك تەڭىزگە بارا جاتقاندارىن بىلەدى. جانە ءوز ەرىندەرىمەن جەلدىڭ كەرمەكتىگىنە ءارى تۇزدىڭ دامىنە تامسانا تۇرىپ، سامالدىڭ سوعۋىن سەزەدى، ءبىراق ازىرگە سوڭعى قۇم شاعىلدى كوكتەي وتپەيىنشە كوزدەگەندەرىن ءالى كورە قويمايدى، ال جەتكەن كەزدە ولاردىڭ الدىنان شەتسىز-شەكسىز، سارىلداپ جاتقان شالقار كەڭىستىك اشىلىپ شىعا كەلەدى دە، بەتتەرىنە قۇم مەن تەڭىز كوبىگى ۇرادى. بۇلارعا ەندى نە قالادى؟ تۇڭعيىققا كۇمپ بەرۋ نەمەسە كەرى قايتۋ...
دەني يرەندى كۇشپەن الىپ كەتۋگە تىرىستى، ءسويتىپ ونى باسقىشقا سۇيرەلەدى، ءبىراق ايەلى بۇدان قايراتتى ەدى. بۇل ايەلىن ەسەڭگىرەگەن كۇيدە بولعاندىقتان جانە ول تەك ساتىنىڭ ءبىرىنشى باسقىشىندا ەسىن جيعاندى عانا ۇستاي الدى. دەني ونى ۇيقى بولمەسىنە دەيىن سۇيەمەلدەپ الىپ باردى. ول ساندىراقتاپ جاتتى.
— مەنى جالعىز قالدىرما، باققا بارما. ەگەر كەتسەڭ تەرەزەدەن سەكىرەمىن...
— مەن قالامىن، كورىپ تۇرسىڭ عوي. ءقازىر سەنىڭ قاسىڭا جاتامىن.
— سەن ءتۇنى بويى وسىندا قالاسىڭ با؟
ءيا، ءيا، ارينە، ول قالادى. دەني ونى قولىنان ۇستادى. وعان اشىق تەرەزەدەن روزانىڭ تىنىسى ەستىلىپ تۇرعانداي كورىندى. جوق، بۇل جاپىراقتى شايقاعان جەل ول ىلگەكتىڭ قالاي سىرت ەتكەنىن ەستىدى، دەمەك روزا ەسىكتى جاپتى. جانە روزا ءقازىر ءوزىنىڭ ۇيقى بولمەسىندە جالعىز.
***
روزا توسەگىندە قيمىلداماي وتىرىپ قالدى.
مىرش شاتىردا جاڭبىردىڭ العاشقى ءىرى دە اۋىر تامشىلارى تىسىرلايدى. وزىمەن نە السا ەكەن؟ تەك التىن جالاتىلعان كۇمىس اجەتتىك قۇرالداردى. ەڭ قاجەتتى كور-جەردى بوردودا ساتىپ الادى. سونان سوڭ مۇنىڭ قوماقتى زاتتارىن ءوزى كورسەتەتىن مەكەن-جايعا سالىپ جىبەرەدى. ال قايدا باراتىنىن ويلاۋعا ءالى ۇلگەرەدى. ءقازىر ەڭ باستىسى وسى جەردەن قاراسىن باتىرۋ. "باسى اۋعان جاققا كەتۋ، تەك مۇندا قالماسا بولدى. قاشۋ..." بۇل دەنيگە جۇباتۋ حاتتى كەڭسەسىنە جىبەرەدى، شامالى عانا ۋاقىتقا كەتتىم دەيدى. بۇل ءۇش جىل بۇرىن دەني ەمتيحاننان قۇلاپ قالاتىن كۇنگى كەشتە الدىنان بۇلدىراپ كورىنگەن الگى سول ءبىر جولدان قانشاما شەكسىز قاشىقتا ەدى... ەندى كەلەشەكتە ءومىرى قالاي قالىپتاساتىنى بەيمالىم، ءبىراق سول جولدى تابۋ كەرەك جانە بۇل تابادى دا. ول ءمىناجات ەتۋ مە ەدى، الدە جوق پا؟ روزا جاۋاپ بەرە المادى، ءسىرا، ول ءمىناجات ەتۋ بولسا كەرەك، ويتكەنى جارىق كەزدە بۇل ناق نە ىستەۋ كەرەكتىگىن انىق ءبىلىپ تۇردى عوي. ءقازىر شۇعىل ورىنداعانى ءجون. بۇل تەك نەنى دەرەۋ ىستەۋ كەرەكتى تۋرالى عانا ويلادى. بۇل ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ساعات التى شاماسىندا ۇيدەن شىعىپ كەتەتىنىن، ەلدى مەكەن جولىمەن باراتىنىن جانە ايالدامادا ترامۆايدى ۇزاق توساتىنىن جاقسى ءبىلدى. التىدا، ءسىرا جارىق بولىپ كەتەتىن شىعار جانە ەگەر قويۋ تۇمان سەيىلىپ كەتسە، بۇل الا كەۋگىمدە الىپتىڭ وتتى كوزى قالاي ۇلعايا جاقىنداپ كەلەتىنىن كورە المايدى-اۋ. ءبىراق مۇنىڭ كوڭىلىندە سول الىپ جانار بۇرىنعى كۇندەردەگى تاڭ قاراڭعىسى ۋاعىنداعى جانىپ تۇردى.
اۋدارعان اقايدار ىسىم ۇلى
You Might Also Like
-
مەن كوردىم دۇنيە دەگەن ءيتتىڭ كوتىن، ءبىرىنىڭ جەپ جۇرگەن كوپ بىرەۋى ەتىن. ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا، كوبىنىڭ سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن.
