InfoHub Logo

جىلتىرلاۋ اق قاعاز مۇقابالى وسى ءبىر كىشكەنتاي كىتاپشا مەنىڭ قولىما وسىدان جيىرما سەگىز جىل بۇرىن ءتۇسىپ ەدى. بۇل 1948 جىلدىڭ سوڭعى ايى، قاقاعان قىس بولاتىن. سول جىلى قۇلجا قالاسىندا شىعا باستاعان «وداق» جۋرنالىندا ىستەيتىنمىن. قايتسەم جاقسى، ۇتقىر، تاپقىر جازا الار ەكەنمىن دەگەن وي قينايتىن دا، جازۋ ءادىسىن تالماي ۇيرەنۋگە جەتەلەيتىن. «اقشا تاپسام — كىتاپ قانا ساتىپ الار ەدىم» دەگەن گوركييدىڭ ءسوزى كوكەيىمە بۇلجىماستاي ۇيالاعان. تاپقان اقشاما الدىمەن كىتاپ الامىن. كۇندىز-تۇنى كىتاپتان باس المايمىن. قازاق، ۇيعىر، وزبەك، تاتار تىلدەرىندەگى كىتاپتاردى جيناپ، سولاردان جازۋ ءادىسىن ۇيرەنۋگە قۇلشىنا كۇش سالامىن. ارناۋلى جۋرناليستىك ماماندىعى جوق جاس ادامنىڭ ودان باسقا شاراسى بار ما؟! وسىنداي تالپىنىس ۇستىندە ءوزىڭدى باۋراپ العان كىتاپتاردىڭ اسەرى ەش ۋاقىتتا كوكەيىڭنەن كەتپەيدى ەكەن.

لەنين كومسومولىنىڭ 30 جىلدىعىنا وراي شىققان «زامان بىزدىكى» دەپ اتالاتىن باۋبەك بۇلقىشيەۆتىڭ كىتاپشاسى ەدى بۇل. ولەڭدەر مەن ماقالالارى ەنگەن وسى جيناقتى ۇيگە كەلە سالىسىمەن وقۋعا كىرىستىم. ءا دەگەننەن قىزىققانىم — ءتىلىنىڭ بالداي ءتاتتى شۇرايلىلىعى، ويدىڭ تەرەڭ ماعىنالىلىعى مەنى عاجايىپ ءبىر سىرلى دۇنيەگە جەتەلەدى دە كەتتى.

شاكىرت كەزىمنەن ادەتىم — ساباعىما تولىق ازىرلەنىپ ۇلگەرمەسەم، نەمەسە، ءبىر كىتاپتىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتسەم، كوز ىلمەي، ۇيقى كورمەي ءتۇن قاتىپ شىققان قالپىممەن مەكتەپكە جۇرە بەرەتىنمىن. ءبىر تاۋلىككە ۇيقىسىز ءجۇرىپ، شىداي الاتىن ەدىم. كەلە-كەلە ءبۇل ادەتكە اينالىپ كەتكەن. كەيدە جولداستارىما بارىپ، قونا – جاستانا جۇرگەندە، كەيبىر ۇيلەردەن:

— شامدى سوندىرىڭدەر، مايى قۇريدى! — دەپ، كەيىپ ايتقان سوزدەردى ەستيتىنمىن. ءبىراق ءبىزدىڭ ۇيدەن ونداي كەيىس ەستىلمەيتىن. ءۇن زاۆودىندا ىستەيتىن كەنجە اعام قولدان كوشىرىلگەن داستاندار مەن قيسسالاردى توسەگىندە وقىپ جاتىپ،ۇيىقتاپ قالاتىن. ءۇي توبەسىندە سالبىراپ تۇرعان شامنىڭ ءدال استىنا قويىلعان دوڭگەلەك ۇستەلگە سۇيەنىپ، كىتاپقا قادالىپ مەن وتىرامىن. سوندا تەك مەيىرىمدى اجەي عانا اندا-ساندا باسىن كوتەرىپ الىپ:

— ءالى وتىرسىڭ با؟ ۇيىقتاپ، تىنىقساڭشى!... — دەيتىن انالىق قامقورلىقپەن.

— اجە، جاتا بەرىڭىز، مەن ءالى ساباعىمدى وقىپ بىتىرگەم جوق...

ءاي، بالام-اي، سارىلا بەرمەسەڭشى... — دەيدى اجەم اياپ. سونان سوڭ مەنى ىرقىنا سەسپەن كوندىرگىسى كەلگەندەي، داۋسىن كوتەرە تۇسەدى. — قادالىپ قالاتىنىڭ نە وسى؟!

ودان ءارى ەشقانداي داۋ بولمايدى. مەن ۇندەمەيمىن. اجەم دە مازالامايدى.

بۇگىن دە مىنا كىتاپتى شىر اينالدىرىپ وتىرىپ تاڭدى اتىردىم. تۇنىمەن ۇيىقتاماعانىمدى بايقاعان اجەم تاڭىرقاعانداي بون تۇرىپ قالدى:

— وسى سەنىڭ وقۋىڭ قاشان بىتەدى؟..

— ءتاجي-اۋ، ونى اۋرەلەپ قايتەسىڭ — دەيدى ورنىنان تۇرىپ جاتىپ قىردان كەلگەن ناعاشىم. ول كىسى مەنىڭ ۇيقىسىز تۇندەرىمدى كوپ كورگەن. — ايتەۋىر، ءبىر جاقسىسى — كىراسىن جاقپايسىڭدار. مىناۋ ەلەكتىر شامدارىڭ تۇگەسىلمەيدى...

— شامى قۇرسىن، ءوزى شارشايدى عوي. ەندى.وسى قالپىمەن جۇمىسقا كەتەدى. ون جىل وقىدى. ول از با؟...

قوڭىرقاي جۇزىندە تاڭدانىس تابى بار قارا كەمپىرگە ناعاشى اعام كۇلە قارايدى:

— «وقۋ ينەمەن قۇدىق قازعانداي» دەيدى. بۇل دا ينەمەن قازىپ ءجۇر دا.

ۇندەمەيمىن. كىتاپتى قايتالاپ وقىپ، اياقتاپ قالعام. ەرەكشە اسەر ەتكەن تۇسىنىڭ استىن سىزىپ قويعانمىن. الاۋلى جالىنى، فيلوسوفيالىق تەرەڭ ماعىنالى ويى باۋراپ العان. سول جەرلەردى قايتا-قايتا وقيمىن. سوندا ءوزىمدى ءشول ساحارادا قاتالاي سۋساپ كەلە جاتىپ، سۋى تاستاي سالقىن، مەيىرىڭدى قاندىراتىن ءمولدىر بۇلاققا تاپ بولعان جولاۋشىداي سەزىنگەم. ويتكەنى كوكەيدەگىنى ءدوپ باساتىن مۇنداي كىتاپ قولىمىزعا وتە سيرەك تۇسەتىن. ناعاشىمنىڭ مىنا ءسوزى ماعان ءبىر وي سالدى. ول كىسىنى ۇلكەن-كىشى سىيلايتىن. الپامساداي تۇلعاسى، بايىپتى ءسوزى، بايسالدى مىنەزى وزىنە تارتىپ تۇراتىن. اقىلدىلىعىنان با، العىرلىعىنان با، اۋىل اعاسى تۇتىپ، جۇرت قادىرلەيتىن.

— مىرزا ەكەم، — دەدىم ول كىسىنىڭ ويىن تارتپاق بوپ. — ءسىز ولىمنەن قورقاسىز با؟

— قاراعىم-اۋ، ولىمنەن قورىقپايتىن كىسى بولمايدى.

— بولادى ەكەن...

— قوي ءارى، باتىرعا دا جان كەرەك.

— مىنە، تىڭداڭىزشى: «ءبىز سوعىستا تۋعانبىز، سوعىستا ولەمىز دە. كۇرەسپەن تۋدىق، سول كۇرەسپەن ولەمىز. وسىنىڭ ءبارى سەندەر ءۇشىن، جاس ۇرپاق!» كوردىڭىز بە، ولىمنەن قورىقپايدى. نە ءۇشىن ولەتىنىن دە ءبىلىپ وتىر.

— ۇرپاعى ءۇشىن تورعاي دا جانىن وتقا سالادى. ال مىناۋىڭ ەلىن جاۋدان قورعاعان ناعىز باتىردىڭ ءسوزى.

— بۇل كىسى باتىر ما، جوق پا، ونىسىن بىلمەيمىن.

— اسىل ءسوز قامالدى دا بۇزادى. مىناۋ دا سول...

— بۇل گيتلەرگە قارسى سوعىسقان جاۋىنگەردىڭ ءسوزى.

— ەندەشە ەردىڭ ءسوزى ەكەن. تىنىش جاتقام سوۆەت ەلىنە بۇيىدەي تيگەن قانقۇيلى جاۋدى ءوز جەرىنەن قۋىپ شىعىپ، قانىشەر گيتلەردىڭ كوزىم قۇرتقان ەرلەردى ولىمنەن قورقادى دەۋگە ەشكىمنىڭ دە اۋزى بارمايدى. ەلىم دەپ ەڭىرەپ تۋعان ەرلەردىڭ ءىسى بۇل!

— تاعى دا تىڭداڭىز: «ادام ۇلى ادامشا ءومىر ءسۇرسىن، ادام دۇنيەسى شىن ماعىناسىندا ادام دۇنيەسى بولسىن؟ ءبىز وسى ءۇشىن كۇرەسەمىز، وسىنىڭ جولىندا ءومىرىمىزدى ايامايمىز دا! ءومىر ءۇشىن كۇرەستە ءبىز ءولىم دەگەننەن سەسكەنۋدەن جەركەنەمىز!»

— ءيا، الەم حالقى سول ءۇشىن، ادامزات دۇنيەسى ءۇشىن كۇرەسكەن سوۆەت ادامدارىنا باس ءيىپ، قۇرمەت تۇتادى.

— ءوي، ءوزىڭ مىرزەكەڭمەن ايتىسىپ وتىرسىڭ عوي، — دەپ كۇلەدى كەنجە اعام كيىنىپ جاتىپ. — تۇنىمەن دايىندالىپ پا ەڭ؟..

— كەنجەباي، توقتاي ءتۇر... — دەدى مىرزاباي ناعاشىم ءسوزىن ءبولىپ. — تالاس ەمەس، ءماندى ءىس بولىپ وتىر. ال، مىناۋىڭ بار عوي، ويعا قوناتىن ءدامدى ءسوز ەكەن. ءارى قاراي وقىشى؟..

«ادام ءبىر-اق رەت تۋادى، ءبىر-اق رەت ولەدى».

— ەلى ءۇشىن ايقاستا ەزدىك جاساعان قورقاقتىڭ ءولىمىن حالىق ەكى رەت ولگەنگە جوريدى. ءيا، تاعى؟..

— تىڭداڭىز: «ءولىم ءار ءتۇرلى بولادى: بىرەۋ سۋىقتان ولەدى، بىرەۋ قىز ءۇشىن قىرقىسىپ ولەدى، ەندى بىرەۋلەر اۋرۋدان ولەدى. مۇنداي ولىمدەردى ەستىگەندە قۇر عانا قىنجىلاسىڭ دا قوياسىڭ. ال، ەستىگەندە ۇلكەن قۇرمەتپەن باس يەتىن ءولىم دە بار! ول — مايداندا ەرلەرشە ءولۋ!»

— ءيا، حالىق باتىرىنا باس يەدى. مىناۋ دا قاس باتىردىڭ ءسوزى. ويتكەنى ونىڭ جۇرەگى جالىندى. سول جالىننىڭ لەبى مىنا ءسوز!

ناعاشىم ويعا شومىپ وتىرىپ قالدى. ءدوڭ قاباعى جىبىرلاپ، جانارى الدەقايدا قادالادى.

— مىرزەكە، — دەدىم قاجاي تۇسكىم كەپ. بايىپپەن از سويلەيتىن ءبۇل كىسى ويىن تۇيىندەپ ايتاتىن." كوپ جاعدايدا سول ايتقانى اۋىل اراسىندا شارت بوپ قالاتىن. — ءومىر دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىرىڭىزشى؟..

— تىرشىلىكتى ءبىزدىڭ قازاق ءومىر دەيدى. ادام تىرشىلىگىندە قىزىق كورەدى، ويناپ-كۇلەدى، جار سۇيەدى، بالا سۇيەدى، ءتىپتى نەبىر قايعى-قاسىرەت تە شەگەدى... ءومىر دەگەنىڭ — سول... ولگەن سوڭ ءبارى دە قالادى.

— جوق بۇلاي شەكتەۋگە بولمايدى. مىنانى تىڭداڭىز: «ءومىر دەگەن نە؟ جاڭا تۋعان ادام دۇنيەنىڭ ەسىگىن قاعىپ، ءبىرىنشى باسپالداققا شىعادى. ونىڭ الدىندا بۇرالاڭى كوپ ۇزاق جول — ءومىر جولى. ادام ءبىر جوعارى كوتەرىلىپ، ءبىر تومەن تۇسەدى، تاعى دا جوعارى كوتەرىلەدى. وسى بۇرالاڭ جولمەن ول تەز قوزعالىپ، اسىعا ۇمتىلىپ، العا باسادى. ول شيراق، ول شات. ول وسى جولىنىڭ ءبىر جەرگە جەتىپ، تاۋسىلارىن دا بىلەدى. ءبىراق ودان دا قورىقپايدى. وعان قىمبات — سول بۇرالاڭى كوپ ۇزاق جول. ماڭگىلىك ءومىر — ءبىر كەشكە ءبىر كوش جالعاسىپ، ۇرپاق اۋىسىپ، ەل جاڭارىپ وتىراتىن سول ۇزاق جولدا».

— ءبىلىمپاز عۇلامانىڭ ءسوزى. ءبىز ىرگەدەگىنى عانا كورەتىن قارا قازاقپىز عوي... — دەدى ناعاشىم الدەنەگە مويىنسال بولعانداي. — مىنە سەندەردىڭ ۇيرەنەتىن، كوكەيلەرىڭە توقيتىن سوزدەرىن وسى...

سودان بەرى تالاي جىل ەتتى. سودان بەرى وسى ءبىر كىشكەنتاي كىتاپشا قوينىمدا ءجۇر، قولىمنان تۇسكەن ەمەس.

«جاستىڭ جانى ءبىر» دەگەندەي، ەلىممەن ارپالىسقان جاس ادامنىڭ ومىرگە شەكسىز قۇشتارلىعى، ءمولدىر ماحابباتى، ءوز وتانىنا، تۋعان ەلىنە دەگەن سارقىلماس سۇيىسپەنشىلىگى مەنىڭ دە جاس جۇرەگىمدى تەربەتۋمەن بولىپ ەدى، دۇنيەگە ۇعىمىمنىڭ ءورىسىن دە كەڭەيتە ءتۇسىپ ەدى.

مىنە، مەنىڭ قولىمدا — سول جىلدارى الۋان-الۋان ۇلاعاتتى سوزدەر كوشىرىلىپ، نەشە قيلى اسەرلەر جازىلعان بلوكنوتىم. اقتارىپ قاراسام، سونىڭ ءبىر جەرىندە: «مەن ءوز وتانىمداعى وزىمدەي جاستاردى كورمەسەم دە ولاردى ءوزىمنىڭ ناعىز جولداستارىم دەپ سانادىم. سەبەبى مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ ءومىرى، ادال نيەتىم ولاردىڭ تاسقىنداعان جالىندى جىگەرىمەن ۇندەسىپ، قابىسىپ جاتتى»، — دەپ جازىپپىن. مەنىڭ جۇرەگىمە تاڭ شاپاعىنداي ساۋلە قۇيىپ، ويىمدى وياتقان، سەزىمىمدى تۇبىرىمەن تەربەگەن الاۋ جالىن — و باستا بۇلقىشيەۆتىڭ ايبىندى ءۇنى ارقىلى ورشىگەن سياقتى.

سودان بەرى تالاي كىتاپ وقىلدى.

ءبىراق «زامان بىزدىكىن» اسىل مۇراداي ساقتاپ كەلەم. «كەلىننىڭ بەتىن كىم اشسا — سول ىستىق» دەگەندەي، وسى ءبىر كىشكەنە عانا كىتاپشا مەن ءۇشىن دە ەتە ىستىق. بۇل كىتاپشاعا تالاي قيماس دوستارىم مەن جولداستارىم ساۋعا سالىپ، قولقالاعان، اتتاي قالاعان. ءبىراق مەن بۇل كىتاپشانى ەشكىمگە دە يا العان ەمەسپىن. ويتكەنى حالىق الدىنداعى بورىشىمدى، ءوز ادامگەرشىلىگىمدى، ادامدىعىمدى تارازىلاۋىما باۋبەك ماعان وسى كىتاپتاعى ادال دا قايسار سوزدەرى ارقىلى اعالىق جول نۇسقاپ، ءادىل تورەشى بولىپ تۇرعانداي. كىتاپتى اندا-ساندا ءبىر وقىپ قويۋدى ەزىمنىڭ پارىزىم سياقتى سەزىنەم ىلعي.

وكتيابر 1976 ج.

---