قاشان دا كەرەك كىتاپ
«ەر باسىنا كۇن تۋسا، ەتىكپەنەن سۋ كەشەر» دەپتى حالىق. بۇل قيىن-قىستاۋ كۇن تۋسا، حالىقتىڭ قانداپ قيىنشىلىقتى بولسا دا جەڭۋگە جان ايامايتىندىعىن كورسەتەدى. وتكەن سوعىستا دا وسىلاي بولدى. باتىس ەۆروپانى الدىمەن جالماپ العان فاشيستەر ارانى اشىلىپ، سوۆەت ەلىنە تۇتقيىلدان تاپ بەردى. فاشيستەر ادامزات قوعامىنىڭ مىڭداعان جىلدىق ەرەن ەسكەرتكىشتەرىن جويىپ، ەجەلگى كىتاپتاردى وتقا ورتەدى. ءسويتىپ وزدەرىن مادەنيەتتىڭ ناعىز قاس جاۋى ەكەنىن تانىتتى. سونىمەن بىرگە ولار تۇتاس ەلدەر مەن حالىقتاردى قۇرتىپ، جەر. بەتىنەن جويىپ جىبەرۋدى ماقسات ەتتى. فاشيستەر زۇلىمدىق لاگەرلەرىندە ازاپتاپ ولتىرگەن ادامدارعا سان جەتپەيدى. جۇزدەگەن مىڭ انالار مەن ميلليونداعان بالالاردى گاز كامەرالارىنا قاماپ، تۇنشىقتىرىپ ءولتىردى... سول وپات بولعان ميلليوندار ىشىندە تانىلىپ ۇلگەرمەگەن قانشاما شوپەندەر مەن شالياپيندەر، ەينشتەين مەن كوروليەۆتار كەتتى دەسەڭشى!
فاشيزم ءبىزدى جەڭە العان جوق، جەڭۋگە ءتيىستى دە ەمەس ەدى. ويتكەنى ول ادامنىڭ ادامگەرشىلىك رۋحىنا قاس بولدى. ول جاقسىدان جاقسىعا ۇمتىلعان ادامزات قيالىنىڭ قاناتىن قىرقىپ تاستاۋعا تىرىستى. ول ادىلەتتىڭ جاۋى، اقىلدىڭ دۇشپانى ەدى. سوندىقتان دا ول ادامزاتقا جەندەت بولىپ، جەلكەسىنە قىلىش ءتوندىردى. سول سەبەپتەن دە فاشيزمگە قارسى شايقاستا ادامنىڭ قاھارمان كۇرەسكەر، قالتقىسىز ءومىر زەرگەرى رەتىندەگى بارلىق قاجىر، قايرات، تالانت قۋاتى جانار تاۋداي اتىلعان جويقىن كۇشكە اينالدى. سول جويقىن كۇشتىڭ ءبىر سالاسى تابيعات بويىنا تالانت ۇشقىنىن دارىتقان جىرشى، اقىن، عالىم، جازۋشى، كونسترۋكتور، جۋرناليست جانە اسكەري قولباسشىلاردىڭ ءسوزى مەن ءىسى بولدى.
مۇنىڭ مىڭداعان مىسالدارىن اتاۋعا بولادى. سول كەپ مىسالدىڭ ءبىرى — باۋبەك بۇلقىشيەۆ. قازاقستان توپىراعىندا تۋعان ءبۇل جاس جىگىت ەجەت سولدات قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەرەن اقىن، ارمانشىل ازامات ەكەنىن دە ايقىن تانىتتى. ول ءومىردى ءسۇيدى، ادامزات مادەنيەتىنىڭ وركەش-وركەش ورەلى بيىكتەرىن جانىنداي جاقسى كورىپ، قۇرمەتتەدى.
ول تەك قانا ولەڭ جازىپ قويعان جوق. جاۋمەن جان بەرىپ، جان الىسا ايقاسكان ۇرىس تولاستاپ، سايابىر تارتقان ازعانتاي تىنىشتىق، ساتتەردە ول جارالى جەر، وق قيعان ورمانعا ەلجىرەي كەز سالدى. ءدانى ۇگىتىلىپ، جەرگە توگىلىپ جاتقان ەگىنگە ەمىرەنە قارادى. كوكتەگى جۇلدىزعا كوز سالىپ، جاقسى كورگەن كىتاپتارىنىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى. ءسويتىپ ول وسى كورگەندەرىن وزگەلەرگە ايتۋ ءۇشىن، ءوز زامانداستارىنىڭ زەردەسىنە جەتكىزۋ ءۇشىن اشىق تۇندەردە اي جارىعىن، قاراڭعى تۇندەردە جەرتولەدە قالتىلداعان ماي شامنىڭ كومەسكى ساۋلەسىن ساعالاپ، «كومسومولسكايا پراۆداعا» حاتتار جازدى.
سول حاتتاردى مەن تۇڭعىش رەت ستۋدەنت كەزىمدە وقىدىم. وندا دا كەزدەيسوق كەزدەستىم. وقۋدى تامامداپ قالعان كەزىم ەدى. ەكى ءتۇرلى ديپلوم جۇمىسىن جازدىم. ءبىرىنشىسى، «XVIII عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنداعى ورىس جۋرناليستيكاسىنداعى قازاق تاقىرىبى»، ەكىنشىسى — «XIX عاسىر ورىس ادەبيەتىندەگى كازاك، تاقىرىبى» دەپ اتالدى. ءبىراق سول ەكى جۇمىستىڭ ەكەۋى دە كافەدرادا قابىلدانباي قالدى. عىلىمي جەتەكشى جوق دەگەن سىلتاۋ جەلەۋ بولدى. ول كەزدە، ەلۋىنشى جىلداردىڭ باس جاعىندا، ءوز تاريحىنا وگەيلىك كورسەتۋ ءراسىمى باسىم بولاتىن.
— نەنى جازباقسىڭ؟ ول كەزدە ورىس تاريحناماسىندا «قازاق» دەگەن ءسوز دە بولعان جوق قوي، — دەستى ماعان. سودان سوڭ «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ بەتتەرىندەگى «ادەپ تاربيەسىنىڭ پروبلەمالارى» دەگەن تاقىرىپتا جاڭا ديپلوم جۇمىسىن جازۋعا كەڭەس بەرىلدى.
1954 جىل كىرىپ، كوكتەم تۋعان كەز بولاتىن. تىڭ يگەرۋ ءىسىنىن ءدۇبىرى جەر جارا ەستىلىپ جاتتى. «كومسومولسكايا پراۆدا» بەتتەرىندە جاستار تاقىرىبىنا ارنالعان ايتىستار وتۋدە ەدى. مىنە، وسى كەزدە مەن «الما-اتينسكايا پراۆدا گازەتىنىڭ رەداكتورى ا. پەرشيننەن ءۇشىنشى ديپلوم جۇمىسىن جازۋعا ەكى اپتاعا رۇقسات الىپ، پۋشكين اتىنداعى كىتاپحاناعا كەلدىم. ۇزاق كۇندەر باس كوتەرمەستەن گازەتكە ءۇڭىلدىم.
مىنە، سول كۇندەردىڭ بىرىندە قولىما «كومسومولكانىڭ» سوعىس كەزىندەگى ءبىر تىگىندىسى ءتۇستى. وزىمە قاجەتى بولماسا دا، قاراپ شىعايىن دەپ ويلاپ، سارعايعان بەتتەردى سامارقاۋ پاراقتاپ وتىرىپ، باۋبەك "بۇلقىشيەۆپەن كەزدەستىم. ونىڭ ءبىر حاتىن وقىپ تاۋىسقاننان كەيىن، ەكىنشى حاتىن ىزدەي باستادىم... سودان سوڭ ونىڭ ءوزى تۋرالى دەرەكتەر ىزدەستىردىم.
سىمبات پەن سۇلۋلىق، دوستىق پەن ماحابباتتىڭ، ماڭگىلىك جىرى ىسپەتتەس بۇل حاتتار مەنىڭ جان جۇيەمدى تەبىرەنتتى. فاشيزمگە دەگەن وشپەندىلىككە تولى بۇل عاجايىپ حاتتاردىڭ سول كەزدەگى سۇراپىل سوعىس كۇندەرى مەن تۇندەرىن باستارىنان كەشكەن ادامدارعا ەتكەن اسەر كۇشى قانشالىق، بولدى دەسەڭىزشى؟!
باۋبەكتىڭ مايداننان جولدانعان حات تۇرىندە جازىلعان ءبۇل پۋبليسيستيكاسى پوەزيامەن پارا-پار. ويتكەنى ول شىنايى كوركەم، شىن مانىندەگى تالانتتى دۇنيەلەر. وزەگى ءومىردىڭ ەزىمەن الىنىپ، ماڭگىلىك ماحابباتقا نەگىزدەلگەن بۇل پۋبليسيستيكا تەك قانا پوەزيا ەمەس، ونىڭ ۇستىنە بۇكىل بولمىسىمەن بارىنشا فيلوسوفيالىق شىعارما.
بۇل حاتتاردان ءبىز جاس، جالىندى باۋبەكتىڭ ناق ءوزىن كورىپ تۇرعانداي. بولامىز. اعىلشىننىڭ اقىن سۋرەتشىسى بلەيكتى «ءبىر ساتتەن — ماڭگىلىكتى كورۋگە، ءبىر قيىرشىق قۇمنان — دۇنيەنىڭ كەڭدىگىن تانۋعا، ءبىر ۋىس توپىراقتان — شەكسىزدىكتى ۇعۋعا، گۇلدىڭ جالعىز قاۋاشاعىنان اسپان الەمىن اڭعارۋعا» قابىلەتى جەتەتىن ادامدار بولماعى جايىندا ايتقان پىكىرى ناق ءبىزدىڭ باۋبەككە ارنالعان سياقتى بوپ كورىنەدى.
— ءبىز باۋبەكتىڭ ماقالاسى شىققان «كومسومولكانى» ىزدەپ جۇرەتىنبىز. كەزدەسە قالسا، تالاسا وقىپ، بىرىمىزدەن بىرىمىزگە بەرەتىنبىز. سودان سوڭ ماقالانى قيىپ الىپ، جەرتولە قابىرعاسىنا ءىلىپ قوياتىنبىز. ويتكەنى اسكەردە: «وقى دا، جولداسىڭا بەر» دەگەن ءتارتىپ بار، — دەيدى مايدانگەر جازۋشى ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ.
باۋبەكتىڭ تالانتى تۇڭعىش رەت وكوپتا قانات قاقتى. «كومسومولكا» ونىڭ حاتتارىن اسىعا كۇتىپ وتىردى.
ءبىر، ەكى، ءۇش حات... ءبىر كەزدە جاۋىنگەر حاتى توقتاپ قالدى.
توقتاعانى، باستالعان حات اياقتالماي قالدى. شىرقالعان ءان شورت ءۇزىلدى، ماحاببات مۇڭعا اينالدى. ارمانشىل ازامات فاشيستەردىڭ وعىنا ۇشتى. ونىڭ بويىنداعى تالانت بار قۋاتىن تانىتىپ ۇلگەرمەدى.
ءبىراق ول قارۋلاستارىنىڭ ەسىندە، سولداتتاردىڭ جۇرەگىندە، وقىرمانداردىڭ كوكەيىندە قالدى. ماڭگى جاس، ۇنەمى سولدات كۇيىندە، جاقسىلىق پەن ادىلدىكتىڭ قاجىماس قامقورى ەسەبىندە قالدى.
...مەن باۋبەك حاتتارىن ءبىرىنشى رەت وقىپ، وعان ارناپ. ماقالا جازعاننان بەرى جىل ارتىنان جىلدار ءوتتى. ەندى، مىنە، قوماقتى كىتاپ وقىرمان قولىنا ءتيدى. تولىقتىرىلىپ، قايتا جيناستىرىلعان باۋبەكتىڭ ءوز كىتابى، باۋبەكتىڭ ءوزى تۋرالى كىتاپ!...
ەگەر ءبىز العى بۋىندار تۋرالى ەستەلىكتەر جيناپ، ولار جايىنداعى شىندىقتى قالپىنا كەلتىرگەن، ءسويتىپ، ونى ماڭگىلىك مۋرا ەتىپ، ۇرپاقتار قولىنا وتكىزۋگە تىرىسقان ادامدار زور قۇرمەتكە بولەنۋى ءتيىس دەيتىن بولساق، سەيىلحان اسقاروۆ سول قۇرمەتكە لايىق ازامات. ول دوكۋمەنتتەر مەن زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرى بويىنشا بىزگە مانشۇك پەن ءاليا سياقتى قاھارمان قىزدارىمىزدىڭ بەينەسىن جاساپ بەردى. ەندى، مىنە، جاس باۋبەكتى جالىنداتا جانىمىزعا جەتكىزىپ وتىر. اسقاروۆتىڭ قاجىماس ەڭبەككەر، تالانتتى زەرتتەۋشى ەكەنىن مويىنداۋعا ءتيىستىمىز. بۇل عاجايىپ بەينەلەردىڭ «سوعىستىڭ جالاۋى بوپ جالتىلداعان جاس كومباتتار» (يۋ. درۋنينا) سياقتى، جارقىلداپ جانىمىزدا جۇرگەنىنە قۋانىشتىمىز.
ءقازىر، ادامدار جۇرەگى كۇپتى بولىپ تۇرعان شاقتا، حالىقتاردىڭ بەيبىتشىلىك جولىنداعى جويقىن كۇرەسى ءجۇرىپ جاتقان كەزدە بىردە تاياۋ شىعىستان، بىردە وڭتۇستىك اتلانتيكادان زەڭبىرەك كۇركىرى كەزەك ەستىلىپ جاتقان جاعدايدا، بۇكىل پلانەتاعا يادرولىق اقىر زامان ءقاۋپى ءتونىپ تۇرعان كازىرگى كەزەڭدە بىزگە جانە بارشا ادامدارعا مۇنداي كىتاپتار اسا قاجەت. مۇنداي كىتاپتار سەنىڭ دە، مەنىڭ دە بالالارىما كەرەك. ويتكەنى ولارعا مانشۇك پەن ءاليا سياقتى، باۋبەك ەرلىگى دە ءومىردىڭ تاعىلىمدى ساباعى.
فيەۆرال 1984 ج.
You Might Also Like
-
باۋبەك بۇلقىشيەۆتىڭ بۇل جيناعىندا ونىڭ جيىرما ەكى ولەڭ، التى قارا ءسوزى (اسكەري وچەركتەرى، پۋبليسيستيكالىق ماقالالارى) بار.
-
ۇلى وتان سوعىسىنىڭ اسا ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭىندە، اتاپ ايتقاندا، 1942 جىلى ەلىمىزدىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن ەڭبەكشىلەرىنىڭ اسىرەسە بۇلاردىڭ ءىزباسارلارى — وسكەلەڭ جاس بۋىندارىنىڭ ءون بويىندا وپاسىز ج...
