«ايەل – الەم» – اياۋلى سەزىمدەردى توعىستىرعان كىتاپ
كۇندەلىكتى تىڭدايتىن حابار-وشارىڭنىڭ دەنى «اتتى-شاپتى، الدى-قاشتى» بولىپ كەلەتىن سۇرقاي تىرلىكتەن مەزى بولىپ، اشىق اسپان، ايشىقتى بوياۋ حاقىندا سىر شەرتەر، قۇلاعىڭا دا، جانىڭا دا جايلى-جاعىمدى دۇنيە ىزدەپ ەلەڭدەيتىنىڭ راس-اق. ادامدار ءبىر-بىرى تۋرالى سۇيسىنۋگە تۇرارلىق بىردەڭە ايتسا ەكەن دەپ، ونداي اڭگىمەنىڭ شەتى شىعا قالسا، ايتا تۇسسە ەكەن دەپ وتىراتىنىمىز دا مىناۋ الماعايىپ وزگەرىستەرگە تولى دۇنيەدە جاقسىلىققا زارۋلىكتىڭ نىشانى بولسا كەرەك. توقسانعا تاياعان شاعىندا اجەم مارقۇم كەلەڭسىز بىردەڭە ەستي قالسا «كوپتىك قايدا بولسا، «بوقتىق» سوندا» دەپ وتىراتىنىنا تاڭ قالاتىنمىن. ونىڭ سىرى — كوپشىلىك جۇرگەن جەردە مىندەتتى تۇردە «بوقتىقتىڭ» بولاتىنى ەمەس، نەعۇرلىم كوپشىلىك ورتادا ونىڭ بولۋىنا تاڭ قالاتىن ەشتەڭە جوق دەگەندى مەگزەيتىنى مە ەكەن؟.. ول كەزدە اۋىل-اۋىلدى بىرىكتىرىپ، ورتالىقتاندىرىپ جاتقان الپىسىنشى جىلداردىڭ باسى بولاتىن...
ءيا، ءبىز ءوز زامانداستارىمىزبەن شەكاراسى كىم-كورىنگەنگە اشىلمايتىن، قارىم-قاتىناس تۇرلەرى شەكتەۋلى ەلدە ءومىر سۇردىك. قازىرگىدەي ساپىرىلىسقان ارالاس-قۇرالاس، تاجىريبە الماسۋ، تاعىلىمداما ۇسىنۋ دەگەندەرىڭىز بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءارى قاتاڭ ءتارتىپ پەن قاداعالاۋ اياسىندا جۇرگىزىلەتىن. سول كەزدىڭ ولشەمىمەن العاندا ۇلان-عايىر، قازىرگى كوزقاراسپەن باعدارلاساق الاقانداي اۋقىم اياسىندا، «الاقانداعىداي ايقىندىق» كەزەڭىندە ءومىرىمىزدىڭ كوبى ءوتتى. «جاقسىمىزدى اسىرىپ، جامانىمىزدى جاسىرىپ» دەگەندەي، كەلەڭسىز جايتتاردى جاريا ەتپەۋ ۇستانىمى — زامان تالابىنان قالىپتاسقان داعدى، قالا بەردى كەڭەستىك ءومىر سالتى، ءداستۇرى بولاتىن. ال قازىرگى جاريالىلىق دەندەگەن كەزەڭدە، ارالاسىپ-قۇرالاسۋدىڭ اۋقىمى كەڭەيگەن شاقتاعى جاڭالىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى الگىندەي كەلەڭسىز جايتتەردى كوبىرەك بايانداۋدا. اقپاراتتىڭ كۇشتى قارۋ ەكەندىگى بارشاعا ءمالىم، ويتكەنى كۇندەلىكتى ەستىپ، تىڭداپ جۇرگەن حابار ساناعا سىڭە كەلە ادام سول ەستىگەندەرى توڭىرەگىندە كوپ ويلاناتىن بولادى. وسىنداي شارشاپ-شالدىققان جۇيكەگە جاعىمسىز دەرەكتەردى ويىڭىزدان ىعىستىرىپ شىعارارداي قۋاتى بار جاعىمدى اسەر تۋعىزاتىن اقپارات قاجەت-اق. مۇنداي اقپارات — كۇندەلىكتى باسپاسوزدە بولسىن، ادەبي كوركەم تۋىندىلاردا بولسىن، جەتكىلىكتى. اسىرەسە، پۋبليسيستيكانىڭ اتقاراتىن ءرولى پارمەندى دەپ ايتۋعا بولادى. دەرەكتى كوركەم شىعارما شىنايى ءومىردىڭ ايناسى.
كوركەم ادەبيەتتىڭ، ءداستۇرلى جازۋ مادەنيەتى ساقتالعان ادەبي شىعارمالاردىڭ ورنى مۇندايدا ەرەكشە. كوركەم شىعارمانى وقۋدان قول ۇزبەۋگە ءار ادامنىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگى سەبەپشى. ادامنىڭ رۋحاني ءبىلىم مەن ونەرگە قۇشتارلىعى تابيعي قاجەتتىلىك دەسەك، مۇندايدا ادەتتەگى، وقىرمان قاۋىمعا نە قاجەتتىڭ ءبارى تابىلاتىن مەرزىمدىك باسپا ءسوز جۇيەسى ءوز الدىنا. ال جان قالاۋى، وقىعاندا اۋىز تۇشىناتىن كوركەم دۇنيەلەردىڭ ءجونى ءبىر بولەك. قۇدايعا شۇكىر، ءقازىر ادەبي شىعارما دەگەنىڭىز تولاسسىز جارىق كورۋدە. بۇرىنعىداي بىرنەشە جىلداپ باسپانىڭ تاقىرىپتىق جوسپارىندا كەزەك كۇتىپ تۇراتىن زامان ەمەس. ءقازىر مادەنيەت پەن اقپارات سالاسىندا باسپا ىسىنە قاتىستى جۇمىستار ورالىمدى ءارى سەرگەك جۇرگىزىلۋدە. وسىنداي يگىلىكتى شارالاردىڭ ءبىرى — «ادەبيەتتىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدى تۇرلەرىن باسىپ شىعارۋ» باعدارلاماسىمەن قارىمدى قالامگەرلەردىڭ كىتاپتارىن وقىرمانعا جەتكىزۋ.
جۋىردا «قازىعۇرت» باسپاسىنان جارىق كورگەن تانىمال جۋرناليست تاڭسۇلۋ الدابەرگەن قىزىنىڭ «ايەل — الەم» جيناعى كوپ كىتاپتىڭ ءبىرى ەمەس. ۇلتتىق ونەر مەن ادەبيەت سالاسىنداعى بەلگىلى ادامداردىڭ ەستەلىك-سۇحباتتارىن وقىعان ادام قازاقتىڭ قايماعى اتانعان تۇلعالاردىڭ ءبىر-بىرى جايىندا ايتقان كەرەمەت ءىلتيپاتتارى تۇنىپ تۇرعان جان ازىعى بولارلىق شىعارما.
كىتاپ ءۇش بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمىندە ەسىمدەرى قازاقتىڭ ادەبيەت پەن ونەر بيىگىنەن ورىن العان پەرزەنتتەرى ءسابيت مۇقانوۆ، عابيدەن مۇستافين، قالتاي مۇحامەدجانوۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ تۋرالى ول كىسىلەردىڭ جان-جارلارى ماريام اپا، زەينەل اپا، فاريدا اپا، ءناسىپ اپايلاردىڭ سىر-سۇحباتتارى ارقىلى اۆتور وقىرماندارىن دا كوپ ءجايتتان حاباردار ەتەدى. ومىرلەرى ۇلگى-ونەگەگە تولى ءبىر بۋىن وكىلدەرىنىڭ كوزىن كورگەندەي، قاتار جۇرگەندەي اسەرگە بولەنەسىز.
«ۇلاعاتقا ۇلاسقان قاراپايىمدىلىقتا» جازۋشى عابيدەن ءمۇستافيننىڭ جەكە وتباسىنداعى جان جىلۋى جايلى زايىبى زەينەل اپاي مەن قىزى جاناردىڭ ەستەلىكتەرىنەن ول كىسىنىڭ جەكە باسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە، دوستارىمەن سىرلاسقان ساتتەرىنە، ەڭ الدىمەن ءومىردىڭ ءمانىن قادىرلەگەن قاراپايىمدىلىعىنا باسا نازار اۋدارىلعان.
كونەنىڭ كوزىن كورگەن اياۋلى انالار ءوز جارلارى عانا ەمەس، ولاردىڭ ەڭ جاقىن، قيماس دوستارى جايلى دا سىر شەرتەدى. مىسالى، ءماريام مۇقانكەلىنى سىر-سۇحباتىندا: «...عابدوللا دەگەن قاراپايىم شارۋانىڭ بالاسى — مالىك ەكەن. قازاق فولكلورىنىڭ تۇڭعىش وكىلدەرىنىڭ بىرەگەيى، عالىم. كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋللينمەن وسىلاي باستالعان تانىستىق، كەيىن تۋعان بالامىزداي بولىپ، اكەلى-بالالى عۇمىر كەشتىك. مۇمكىن، مالىك ولمەگەندە، سابەڭ دە ولمەس پە ەدى دەپ ويلايمىن، كەيدە، كىم ءبىلسىن؟ ويتكەنى، مالىكتىڭ قازاسىنان كەيىن ەس جيا الماي قويدى سابەڭ... قابىرعاسى قايىسىپ كەتتى، بەلى بۇگىلىپ كەتتى... ءۇش ايدان سوڭ ءوزى دە كەتتى عوي ىزىنەن...» دەيدى. قانداي تەبىرەنىستى تىلەۋلەستىك! ۇرپاقتان-ۇرپاققا ايتىپ جۇرەرلىك، ۇلگى تۇتارلىق ادال-اقجارقىن دوستىقتى شىنايى سۋرەتتەگەن تۇستار جەتكىلىكتى وسى شاعىن عانا سىر-سۇحباتتا! ءسابيت اعا شاڭىراعىنىڭ ساكەن سەيفۋلليننىڭ وتباسىمەن سىيلاستىعىن، جارى گۇلباھرام شەشەمىزبەن دوستىق قارىم-قاتىناسىن، و دۇنيەلىك مەكەن-تۇراعىندا قاتار دا جاتقانىن ... قيماس كۇندەرىن ساعىنا ەسىنە العان ءماريام انامىز شەرتكەن ءتاتتى سىردى باس كوتەرمەي وقىپ شىعاسىز.
ال جۇمەكەن اقىننىڭ جارى ءناسىپ اپايمەن سۇحباتىندا تاڭسۇلۋ اقىن جارىنىڭ سىرساندىعىن اشاتىن كوڭىل كىلتىن ءدال تاپقانىنا قايران قالاسىز. ول جىلدارى ءناسىپ اپامىز «سۇيەرىم!..» دەپ باستالاتىن عاشىقتىق حاتتى باسپاسوزگە بەرمەك تۇگىلى، بۋماسىن اشىپ، جان بالاسىنا كورسەتپەيتىن كەزى ەدى عوي. جۋرناليستىك شىنايى شەبەرلىك دارىعان جازۋشىعا كوپشىلىك وقىرمان اتىنان راحمەت ايتۋعا بولار...
ءۇش ءجۇز بەتتىك جيناقتىڭ تۇلا بويى تۇنعان سىر، اسىل قازىنا، تۇگەسىلمەس رۋحاني كەنىش دەرسىڭ. تۋعان حالقىمنىڭ نەبىر دۇلدۇلدەرى مەن ساڭلاقتارىنىڭ اسىلى مەن اقىعىن مارجانداي ءتىزىپ، ءبىر كىتاپتىڭ اياسىنا سىيعىزعان جيناقتىڭ ارقالاعان جۇگى قوماقتى، باعاسى تەڭدەسسىز ەكەندىگىن وقىعان بىلەر... قاسىم جاكىبايەۆ، كاۋكەن كەنجەتايەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، سەيىت كەنجەاحمەتوۆ، مۇزافار الىمبيەۆ، قالمۇقان يسابايەۆ، ەركەعالي راحمادييەۆ، ۇمبەتباي ۋايدين، ت.ب. ادەبيەت پەن ونەردىڭ شىرقاۋ كوگىنەن ەسىمدەرى ورىن العان جاقسى-جايساڭدارىمىزدىڭ ءبىرىن-بىرى ءپىر تۇتقان، تاڭىرىندەي بىر-بىرىنە تابىنعان ەستەلىك اڭگىمەلەرى «ەر — ايەلدىڭ ءپىرى» اتتى ەكىنشى بولىمگە توپتاستىرىلعان.
كىتاپتىڭ ءۇشىنشى ءبولىمى. كاۋسار سەزىم. اڭساۋ. ساعىنۋ. ادام مەن تابيعات اراسىنداعى زاڭدى ۇندەستىكتى قالتقىسىز سۋرەتتەگەن تاڭسۇلۋدىڭ «ەرتەگىم مەنىڭ» دەپ اتالاتىن مولتەك سىرىنداعى «اقسۋدى اڭساۋدى» وقىپ وتىرىپ، كىشكەنتاي قىز بالانىڭ جۇدىرىقتاي جۇرەگىندەگى اقسۋ وزەنىنە دەگەن ماحابباتى مەن اياۋشىلىق سەزىمىنە ءسىز دە ەرىپ جۇرە بەرەسىز. ءاربىر سانا يەسى، اداممىن دەپ جۇرگەن پەندە ءوز باۋىرىن، وتانداسىن، تۋعان تابيعاتتى، وتان-انا، ەلىن-جەرىن وسىنداي سەزىممەن ايالاي السا عوي دەگەن اڭساۋ تۇرادى كوكەيىڭىزدە.
جالپى، تاڭسۇلۋدىڭ مولتەك سىرلارى اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي، تاڭعى شىق نەمەسە تازا بۇلاقتىڭ ءبىر تامشىسىنداي ءارى ءمولدىر، ءارى اسەرلى. ءبىر عاجابى سول ءمولت ەتكەن تامشى جان-دۇنيەڭىزگە ءموپ-مولدىر قالپىندا ءسىڭىپ جۇرە بەرەتىنى قىز سەزىمىن رياسىز قاز-قالپىندا قاعازعا كوشىرۋىندە دەپ ەدىم...
«ءۇش تال گۇل» دە ادام جانىنىڭ نازىكتىگىنە، تازالىعىنا ارنالعان، كىرشىكسىز دە قاۋقارسىز ءارى قورعانسىز سەزىمنىڭ تىلەكشىسى ايەل جۇرەگىمەن جازىلعان دۇنيە. مىلقاۋ جىگىت — ءسانىمنىڭ جۇرەگىندە بۇرشىك اتقان الاۋلى ماحاببات جولىندا ەرىكسىز كوز جاسىڭىز لىقسىپ كەتكەنىن بايقاماي قالاسىز. مۇندا جاراتىلىستىڭ قاتىگەزدىگىنە تابيعاتتىڭ وزىنە مۇڭ شاعىپ، تابيعاتپەن تىلدەسكەن كەلىنشەكتىڭ جان سىرلاسىنا اينالاسىز. جالپى، تاڭسۇلۋدىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ نازىكتىگى ونىڭ كەيىپكەرلەرىنەن كورىنىپ تۇر. كوركەم جانردا جازسا دا، دەرەكتى اڭگىمەلەرىندە دە الەمدى ايالايتىن ايەل بەينەسىن جاساندىلىقسىز نازىك جاندىلاردىڭ تابيعاتىن كەلىستىرە جازا الادى.
مىناۋ الىپ تا كەڭ دۇنيە جىلۋعا، قامقورلىققا ءزارۋ بولىپ تۇرعان، ادامدار ءبىر-بىرى تۋرالى جاقسى لەبىز ايتا قويۋى قيىنداۋ كەزەڭدە جۇرەكتەرگە، ىزگىلىككە دانەكەر بولار، كوڭىل مارقايتار شىعارمالارى ءۇشىن تاڭسۇلۋ الدابەرگەنقىزىنا بولاشاقتا دا ساتتىلىك تىلەيمىن. شۇعىلا-نۇرعا مالىنعان كوكجيەك كەڭىستىگىندە جاقسىلىقتىڭ جارشىسى بولىپ جۇرگەن شىنايى سۋرەتكەردىڭ «ايەل-الەم» جيناعىنان قازاقتىڭ نەبىر قايراتكەر قىزدارىمەن، قارا نارداي قايىسپاس اسىل ۇلدارىمەن تانىس بولاسىزدار. كىتاپتى وقىپ شىققاندا ولاردىڭ ارقايسىسىمەن ءوزىڭىز سۇحباتتاسقانداي اسەرگە بولەنەسىز.
وسى كىتاپتىڭ العىسوزىندە ايتىلعانداي «جۋرناليستيكاعا ءمولدىر ليريزممەن كەلگەن تاڭسۇلۋعا» العاشقى جيناعىڭمەن وقىرماندار جۇرەگىنە جول تاپتىڭ، قالامىڭ ۇشتالىپ، شەبەرلىگىڭ شىڭدالا بەرسىن، باسپالداعىڭ بيىكتەي ءتۇسسىن دەگەن تىلەك جولدادىق.
11.10.12 ج.
You Might Also Like
-
بالالىق شاققا ساياحات... بەردىبەك اعامىزعا دەيىنگىلەر وسى ساياحاتقا ساپار شەكتى مە، شەكپەدى مە، كىم ءبىلىپتى... ءبىز — وسىنداي ۇلى ساياحاتتىڭ بولاتىنىن ءاۋ باستان-اق ءبىلىپ وسكەن ۇرپاق، باقىتتىمىز. ...
-
مەركى وڭىرىندەگى بۇرىنعى بولشيەۆيك، قازىرگى تىلەمىس اۋىلىنىڭ تۋماسى فاتيحا مەدەت قىزى سۇيىنشالييەۆامەن از عانا سۇحباتتاسۋ ۇلكەن ءلاززات سىيلادى. باستاپقىدا جاي عانا اڭگىمە توڭىرەگىندە وربىگەن سۇحبات ب...
