نۇرىڭا بولەنىپ ەم...
(قوس دارىگەردىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگى جايىندا)
...تۋعان جەردىڭ قاي قيىرىندا جۇرسەڭ دە تاۋ-تاسىنا، سىلدىر قاعىپ اققان ءمولدىر بۇلاعىنا ءتانتى بولاسىڭ. ال قاراعاي مەن قايىڭى قاتار وسكەن سىڭسىعان ورماندى القابىن ايتساڭشى! سامساعان قاراعايلاردىڭ ەڭسەسى مىسىڭدى باسىپ، مەنىڭ ايبارلى، اسقاق اعالارىمدى ەسكە تۇسىرەدى. ال، سولاردىڭ باۋىرىنا ەنىپ كەتە جازداپ تۇرعان اق قايىڭدار شە!؟ ءبىر قاراعاي، ءبىر قايىڭ بولىپ جۇپتاسا قالعان تابيعاتتىڭ جاراسىمدى، كوز تويمايتىن ءتىرى سۋرەتى قاراعان سايىن كوزىڭ تويماي، الگى عاجايىپ كورىنىس زەردەڭە ۇيالاپ، كوكەيىڭە كوشىپ الادى.
اسەم تابيعاتتىڭ ءتول پەرزەنتى اق قايىڭداي ەرەكشە كەلبەتتى جاراتىلعان، سىرتقى سۇلۋلىعىمەن قوسا توڭىرەگىنە شۋاق شاشىپ تۇراتىن قايران ءساليما جەڭەشەمنىڭ زاتى بولەك ەدى. جان-دۇنيەسى ايرىقشا سۇلۋ ءساليما ناۋبەتيار قىزى ادامي بولمىسىمەن، مەديسينا سالاسىنداعى ايتارلىقتاي ەڭبەگىمەن، ۇجىمداعى ۇلگى-ونەگەسىمەن تانىلعان، شاڭىراعىندا اتا-انا سىيلاپ العىس-باتاعا كەنەلگەن، سۇيگەن جارىنا ماڭگى وشپەستەي شۋاقتى ماحابباتىن قالدىرعان، ۇل-قىز ءوسىرىپ ۇلگىلى تاربيەسىمەن ۇرپاق وربىتكەن اياۋلى جان ەدى. اتى اڭىزعا اينالعان جۇپ جاراستىعىمەن ەل-جۇرتتى تامساندىرعان ءبىر شاڭىراق جايىندا مەديكتەر كۇنى قارساڭىندا ايتپاي كەتۋگە بولماس. وسى نيەتپەن عادىلبەك اعانىڭ ەستەلىك ستيلىندە جازىلعان كۇندەلىگىمەن تانىستىم. الماتى مەدينستيتۋتىنان ديپلومىن الىسىمەن ەلىمىزدىڭ شالعاي تۇكپىرىندەگى تۋعان اۋىلىندا، سول كەزدەگى گۋريەۆ وبلىسى، تەڭىز اۋدانىنىڭ شورتانباي سەلوسىندا دارىگەر بولعان قوس مەديكتىڭ ەتكەن ەڭبەگى مەن توككەن ماڭداي تەرى ەلەۋسىز ەمەس.
دەگەنمەن، ءيا... دەگەنمەن، عادىلبەك شامشيدەن ۇلى اعامىزدىڭ ءومىر جولىنا ارقاۋ بولعان شىنايى ماحابباتىمەن جاراتۋشى ءتاڭىر ماڭدايىنا شەكسىز ب ا ق دارىتقان ادامنىڭ عۇمىرناماسى ءبىز ويلاعاننان الدەقايدا قىزىقتى دا ماندىرەك ەكەن... كۇندەلىكتەگى جازبالارى بىلاي ءوربيدى:
«...كەيبىر ۋاقىتتا سەنى باۋراپ جەتەگىنە السا، بىردە شارىقتاتىپ، بىردە تۇڭعيىعىنا ءيىرىپ اكەتەتىن وي شىركىننىڭ جان سەرىگىمە اينالعانىنا دا بويىم ۇيرەنىپ الدى. سول ويلاردىڭ كوبى ءتاتتى بولا بەرمەسى تاعى دا انىق. ويتكەنى، ءومىردىڭ ءوزى پەندەگە اششىسى مەن تۇششىسىن كەزەك تاتتىراتىن بولسا، سول تاتقان اششىڭنىڭ ءوزى، سۇيگەن جارىڭمەن، تالعامدارى مەن تالاپتارى ەرەكشە، ءوزىڭدى قۇرمەتتەپ، دوس سانايتىن بالالارىڭمەن، نەمەرەلەرىڭمەن بىرگە كەشكەن، ءومىر مۇحيتىندا ايقىن باعدارمەن قاتار جۇزگەن كۇندەرىڭنىڭ ءبارى ءتاتتى بولارى حاق.
ماعان ءومىردىڭ ىزعارىن ەمەس، ىلعي دا ىقتاسىن، پاناسىن بەرە گور دەپ جاراتقانعا جالبارىنعان جان ەمەسپىن. ءومىر جولىمدا نە كەزىكسە دە، قيىن-قىستاۋدان الىپ شىعار نەگىزگى قۋاتىمنىڭ باستاۋى — قول ۇستاسىپ، جۇپ ءومىردى بىرگە كەشكەن، ماڭدايىما جازىلعان جان-جارىم ءساليمانىڭ ءاۋ باستا جولىققانى بولسا كەرەك. مەنىڭ بۇكىل عۇمىرىمداعى ساتتىلىكتەردىڭ العاشقى باسپالداعى، قاينار كوزى وسىندا دەپ ويلايمىن. «تاتۋلىق — تابىلماس باقىت» دەپ تاۋىپ ايتىلعان ءسوز توڭىرەگىندە وي تەربەسەم، تاتۋ بولۋ ءۇشىن عاشىق بولىپ تابىسۋ از دەر ەدىم. ىشكى جان-دۇنيەڭنىڭ ۇندەسۋى، ۇيلەسۋى، بىر-بىرىڭە جولىقتىرعان شاپاعاتشى جاراتقان يەنىڭ سول پاك سەزىمدى ەكەۋارا قادىرلەي بىلگەندىگىڭ ءۇشىن بەرگەن سىيى — ەگىز جۇرەكتى ماڭگى قاۋىشتىرىپ، قابىستىرۋى ەكەن...
اسىل جار — تازا بۇلاعىڭ، تۇنىق تۇماڭ. ەلۋ ءتورت جىل قول ۇستاسىپ، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا كەشكەن باقىتتى عۇمىرىمنىڭ كوڭىلدەگى جارقىن دا ساۋلەتتى ءسان-سالتاناتىن، ارايلى ساۋلەسىن، كوكەيدەگى كورىنىستەرىن كوز الدىمنان وتكىزىپ، سولاردان جۇبانىش تابۋعا، بۇدان بىلاي جانىمدى جابىرقاتپاۋعا، ەڭسەمدى تۇسىرمەۋگە، يىعىمدى تىك ۇستاۋعا جالعىز جاراتقان يەمنىڭ الدىندا، ءساليماشىم، سەنىڭ الدىڭدا ءسوز بەرەيىن!
ءيا، ءيا... تىلەگەنىن پەندەسىنە زارىقتىرماي بەرگەن جاراتۋشىنىڭ قالاپ العانى دا سەن بولدىڭ، جارىق كۇنىم، ءساليما! جوعارىنىڭ بيلىگى، جەردەگى بيلىككە ۇقسامايدى. ەشكىمنىڭ ءسوزى وتپەيتىن بۇيرىعى تەگەۋرىندى، مەنىڭ مويىنسۇنۋدان باسقا امالىم قالمادى. توپىراق-كورپەڭنىڭ جەڭىل بولۋىن تىلەپ، ويشا سىرلاسارمىن، وزىڭمەن، ءساليما!
رياسىز جۇرەكتەن شىققان قوسپا-قوسىندىسىز جان سىرىمدى اق قاعازعا ورنەك سالعانداي تىزە بەرگىم كەلەدى، تىزە بەرگىم كەلەدى. مەنىڭ جازۋ-سىزۋعا قانشالىقتى شامادا يكەمدىلىگىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ، سوندىقتان، ەشتەڭەنى كوركەمدەپ، جاساندى بويامالاپ اۋرەلەنبەيمىن، بار بولعانى... كەيىن ۇرپاعىمىز وقىپ، ءبىزدىڭ شاڭىراعىمىزدىڭ شۋاعىنا بولەنسىن، جاراستىعىمىزدى ۇلگى تۇتسىن، ەستەرىنە الا ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن وسى ءبىر عۇمىرناما جولدارىن جازىپ قالدىرۋدى ءجون كوردىم.
ءوزىڭ بولساڭ، قاسىمدا، اق كوكەم-اۋ! "مىنا جەرىن بىلاي دەمە، بالالاردان ۇيات بولار، مىنانى ايتپاي-اق قويشى، مەن ۇيالامىن"، دەپ بولمىسىڭنان تازا، ماقتاۋ سۇيمەيتىن شىنشىلدىعىڭا باسىپ، اقىل قوسار ما ەدىڭ... قايتەيىن، مەن دە شىندىققا قيانات جاساي قويماسپىن، ونىڭ ۇستىنە، بار ايتپاعىم ەكەۋمىز تۋرالى بولعاندىقتان، ويلاپ وتىرسام، ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە اراداعى اق سەزىمگە قىلداي قيانات تۇسىرەرلىكتەي ەشتەڭە دە بولماپتى...
اۋەل باستان-اق ءومىردىڭ ءوزى ەكەۋمىزدىڭ كەزدەسۋىمىزگە يكەمدەپ، جولىمىزدى توعىستىرعانى — باقىتتى عۇمىردىڭ باستاۋى ەدى. سول كەزدەگى كۇندەردىڭ ايقىن سۋرەتتەرى قاز-قازپىندا ساقتاۋلى جادىمدا.
ەكەۋمىزدىڭ جۇپ ومىرىمىزگە ارنالعان بەينەفيلمدى ەكەۋمىزدىڭ بالالىق شاقتان بەرى ساقتالعان فوتوسۋرەتتەردەن تۇراتىن سيۋجەتتى مونتاجداپ، قۇراستىرىپ، ونى بەلگىلى اقىن، ەلىمىزدىڭ قۇرمەتتى ازاماتى كاكىمبەك سالىقوۆتىڭ «اققۋ انىمەن»، ت.ب. باسقا اندەرمەن جانداندىرىپ، سول اندەردى ءوزىم ورىنداپ، مۋزىكالىق كوركەمدەۋدى ءجون كوردىم. بۇل اندەردى تاڭداعان سەبەبىم: ءبىرىنشى ءاننىڭ اۆتورى ءان تاريحىنا قاتىستى ايتۋى بويىنشا، ليريكالىق شىعارمانىڭ تۋۋىنا مىناداي سەبەپ بولعان كورىنەدى. اقىن العاشىندا كولدە جۇزگەن قوس اققۋدى كورىپ، ولاردىڭ شالتتى ويىندارىنا، ءبىرىن-بىرى قۋىپ جەتىپ، ەكەۋىنىڭ ىنتىزار ادامدارشا قۇشاقتارىن جايا بىر-بىرىنە ۇمتىلىپ، قۇشاق ايقاستىرا، تۇرا قالىپ، تۇمسىقتارىن تۇيىستىرە ءبىر-بىرىن وبىسكەنىنە تاڭ-تاماشا قالىپ، «ياپىرىم-اي، ماقۇلىقتاردا دا ماحاببات سەزىمى بولادى ەكەن-اۋ» دەگەن تەرەڭ ويعا قالادى.
ەرتەڭگى كۇنى كول باسىنا كەلسە، تىپ-تىنىش. ءبىر مەزگىلدە قالىڭ قامىس اراسىنان جىلجىپ جالعىز اققۋ شىعىپ كەلە جاتادى، كەشەگىدەي كوڭىلدى ەمەس. بىرەسە توقتاي قالىپ، تەرەڭ ويعا باتقانداي تۇنجىرايدى، قامىعادى، الدەنەنى جوقتاعانداي، سىڭسىپ ءان سالعانداي بولادى. قۇستىڭ جوقتاۋ انىنە دالا دا، كول دە، ءتىپتى كولدى كومكەرىپ وسكەن قامىس-قۇراق تا قوسىلا مۇڭايىپ تۇرعانداي بولادى.
بەينەفيلمنىڭ ەندىگى كەزەڭى قاعازدارى سارعىش تارتىپ كونەرسە دە، كوكەيدە كومەسكى تارتپاعان اياۋلى اتا-انالاردىڭ ەسكى فوتوسۋرەتتەرى، بالالىق شاقتىڭ، ەكەۋمىز العاش تانىسقان، قاتار جۇرگەن كۇندەردىڭ، بالا-شاعامىز، دوس-تۋىستاردىڭ اراسىنداعى ءومىر كورىنىستەرى...
* * *
ءبىز، ءساليما ەكەۋمىز دە دارىگەر ماماندىعىن الدىق. الماتى مەديسينا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ ەدىك. مەن — ەمدەۋ فاكۋلتەتىن 1960 جىلى، ال ءساليما — فارماسيەۆتيكانى — 1962 جىلى بىتىردىك. ءساليما ەكەۋمىز ەلۋ ءتورت جىل جۇپ ءومىر كەشتىك. تاعدىرعا وكپە ارتقان ەمەسپىز. ريزامىز. ومىرگە ەكى ۇل، ءبىر قىز بالا اكەلدىك، ۇشەۋى دە ەرجەتىپ، ازامات قاتارىنا قوسىلدى، بالا تاربيەلەپ ءوسىرىپ، بىزگە نەمەرە سۇيگىزدى، ءۇمىتىمىز اقتالدى دەۋگە بولادى.
«اقىلدى جارىڭ — بايلىعىڭ، بارىڭ، اجارىڭ» دەيدى حالقىمىز. وسى ءسوز مايەگى ءساليماعا دا ارنالىپ ايتىلعانداي. شىنىندا دا مەنىڭ شاڭىراعىمدى بايىتقان دا، شىراعىمدى جارقىراتقان دا، ءومىرىمدى اجارلاندىرعان دا ءساليما ەدى!
بالالىق شاقتان ەسكە الاتىن تاعى ءبىر مەزەت — مەنىڭ ءان ايتۋعا قۇشتارلىعىم بولاتىن. ول تۋرالى ايتار بولسام، مەن 1949 جىلى التىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەنىمدە اۋداندىق ونەرپازدار بايقاۋىنا قاتىسىپ، حالىق ءانى «يۋران-ايدى» ورىنداپ، ەكىنشى جۇلدەلى ورىن الدىم. گۋريەۆتە وتەتىن وبلىستىق كونكۋرسقا جىبەردى. ول ۋاقىتتا گۋريەۆتە — قالالىق جەردە قىلمىس كوپ دەگەن قاۋەسەت ەل ىشىندە تارالىپ تۇرعان كەزى. انام مەنى، ءۇش قىزدان كەيىن زارىعىپ كورگەن ۇلىن، ونداي «اتاعى دۇرىلدەپ» تۇرعان جەرگە قايدان جىبەرسىن! سونىمەن، مەنىڭ ونەر سايىسىنداعى ءورىسىم شەكتەلىپ قالا بەردى. ءبىراق، ءان-جىر ءومىرىمنىڭ سەرىگى — ءاندى قويعان ەمەسپىن.
1953-جىلى مەكتەپتى ءبىتىرىپ، الماتى قالاسىنداعى دارىگەر ماماندار دايارلايتىن مەملەكەتتىك مەديسينالىق ينستيتۋتقا وقۋعا قابىلداندىم. وقۋعا ءتۇسۋىمنىڭ ءوزى ءبىر حيكايا. اۋدان ورتالىعىنداعى قازاق مەكتەبىن ءبىتىردىم. وقۋ ورنىنا بارامىز دەگەندە، قازاق مەكتەبىن بىتىرگەندەردەن ينستيتۋتقا قابىلداۋ ەمتيحاندارى انا تىلىندە قابىلدانادى دەگەن بولاتىن. ءبىراق، ولاي بولماي شىقتى. مەدينستيتۋتتا ساباق ورىس تىلىندە جۇرەدى، سوندىقتان قابىلداۋ ەمتيحاندارى دا ورىس تىلىندە قابىلدانادى دەدى. حيميا پانىنەن سىناق قابىلداعان گوركوۆسكيي دەگەن ۇلتى ورىس وقىتۋشىمەن ارادا وزگەشە اڭگىمە بولدى.
مەنىڭ ەمتيحاندا بەرگەن جاۋابىما قابىلداپ وتىرعان ۇستاز «ۇشتىك باعا قوياتىنىن» ايتتى. مەن قاتتى نامىستانىپ كەتتىم. مەكتەپتە جۇرگەنىمدە بالالار ماعان «مەندەلەيەۆ» دەگەن ات تاعىپ، كەلەمەشتەيتىن. ويتكەنى، مەن حيميانى وتە جاقسى وقىدىم. حيميادان ساباق بەرگەن يسماگۋلوۆا نۇرسيلا دەگەن مىقتى ءمۇعالىم بولاتىن، كەيىن ول كىسى «ەڭبەك سىڭىرگەن پەداگوگ» دەگەن قۇرمەتتى اتاق الدى. قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولدى. ءۇش دەگەن باعا الۋ نامىسىمدى قامشىمەن وسىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتتى. مەن ەمتيحان قابىلداپ وتىرعان گوركوۆسكييدىڭ قولىنان ۇستاي الدىم دا، «قويماڭىز، ۇشتىك باعانى، مەن حيميانى كەم دەگەندە «تورتكە» بىلەمىن، بىلگەنىمدى ورىسشا ءتۇسىندىرۋ قيىن بولىپ تۇر، بيلەتتىڭ جاۋابىن انا مۇعالىمگە ايتىپ بەرەيىنشى»، دەپ بايبالام سالدىم. قارسى ستولدا ەمتيحان قابىلداپ وتىرعان مۋنيرا سادىكوۆنا دەگەن وقىتۋشىعا تاپسىرۋعا رۇقسات بەرۋىن ءوتىندىم... گوركوۆسكيي ابيتۋريەنت ايتتى ەكەن دەپ كونە قويسىن با، وعان كونبەدى. «جارايدى، ءۇش تەڭەستىرۋ فورمۋلاسىن بەرەمىن، وتىرىپ دايىندال، ەسەپتى اسىقپاي دۇرىس شىعارساڭ، «ءتورت» قويامىن» دەدى. «اناۋ ورىنعا وتىر» دەپ، ورىن ۇسىندى، مەن وتىرمايتىنىمدى ايتتىم، «ەسەپتى بىردەن، قاسىڭىزدا تۇرىپ شىعارامىن» دەيمىن. تاپسىرمانى سول بويدا دۇرىس ورىنداپ بەردىم. ءمۇعالىم بەتىمە باجىرايىپ قاراپ: «قاي مەكتەپتەن كەلدىڭ؟» دەپ تاڭ قالدى. مەن گۋريەۆ وبلىسىنان، گانيۋشكين ورتا مەكتەبىنەن كەلگەنىمدى ايتتىم. ەمتيحان الىپ وتىرعان الگى وقىتۋشى ماعان ساباق بەرگەن يسماگۋلوۆامەن قاتار وقىعان بولىپ شىقتى! «جارايسىڭ!» دەپ، تورتتىك باعا قويدى. ءسويتىپ، دارىگەرلىك جولداعى العاشقى قيىندىقپەن بەتپە-بەت جولىققاننان كەسىن دە تالاي سىن-سىناقتى باستان كەشتىك.
ەمدەۋ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى اتانعاننان كەيىن دە بىر-ەكى جىل بويىنا ورىس تىلىندە وقۋ قيىن بولدى، كوپ ەڭبەكتەنۋ، تىلگە ابدەن جاتتىعۋ كەرەك. بىرگە وقۋعا قابىلدانعان زامانداستارىمىزدىڭ كەيبىرەۋى ۇلگەرە الماي، وقۋدان شىعىپ قالدى.
ءبىر كۇنى... ماقاتوۆ زاۋر دەگەن كۋرستاس دوسىم ستۋدەنتتىك سوۆەتتىڭ ءتوراعاسى بولاتىن، جۇگىرىپ كەلدى، «ءجۇر دە، ءجۇر» دەپ، نە بولعانىن سۇراسام، «الگى مەن ايتىپ جۇرگەن ادەمى قىز بۋفەتتە كەزەكتە تۇر، تىم بولماسا، كورىپ قالشى» دەيدى. كوڭىلىن قيماي باردىم، ىمداپ كورسەتىپ ەدى، شىنىندا دا... تىم كوركەم قىز ەكەن! ءبىر كورگەننەن قاتتى ۇناتتىم.
ەرتەڭىنە-اق قاسىما جولداس جىگىتتەرىمدى ەرتىپ، قىز تۇراتىن جاتاقحاناعا ىزدەپ باردىق. ونداعى ويىمىز، ىزدەگەن قىزىمىزدى كەزدەيسوق جولىقتىرۋ... ويلاعانىمىزداي، مەن ىزدەپ كەلگەن ارۋ قىز سول مەزەتتە كيىم ۇتىكتەيتىن بولمەدەن شىعىپ كەلەدى، قارىنا ءىلىپ العان كيىمدەرى بار. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك... سۋدا جۇزگەن اققۋداي، ءار قادامىن بابىمەن باسادى، ءجۇرىسى، قيمىلى كەرەمەت ءساندى، جاراسىمدى ەكەن! جولداستارىما سىبىر ەتە قالدىم «كەلە جاتىر» دەپ، جىگىتتەر «قارىنداس، ءبىر ادامدى ىزدەپ ءجۇر ەدىك» دەپ، ءجون سۇراعان بولىپ قىزدىڭ نازارىن اۋدارىپ، توقتاتتى، مەن اۋزىمدى اشىپ ۇلگەرگەنشە، وزدەرى زىم-زيا... تەك ەكەۋمىز عانا قالدىق. ونىڭ بولمەسىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە مەن «سىزگە كەلىپ تۇرۋعا بولا ما؟» دەيمىن. ول دا ىشتەي قارسى ەمەس، «قالاۋىڭىز ءبىلسىن» دەپ، كۇلىمسىرەپ شىعارىپ سالدى. اتى ءساليما ەكەن، اقتوبەنىڭ قارابۇتاق دەگەن اۋدانىنان كەلگەن كورىنەدى، ءبىرىنشى كۋرستا عانا وقيدى، مەن بولسام، ءتورتىنشى كۋرستى بىتىرگەلى جاتىرمىن. بۇل مارت ايىنىڭ باسى بولاتىن...
ءبىرىنشى ماي مەرەكەسىنە ءبىر تانىسىمىز ۇيىنە قوناققا شاقىردى. وتىرىس كوڭىلدى ءوتىپ جاتتى، جولداستارىم ءان سالۋىمدى قولقالاپ، ءوتىنىش ەتتى. ماحاببات جايىندا ءبىر ءان ايتتىم. مەنىڭ جانىمدى سالا شىرقاعان انىمنەن ءساليما «ەسىنەن تانىپ قالىپتى» (ءوز ءسوزى). ەكەۋارا ناعىز عاشىقتىق سەزىمنىڭ ويانۋىنا، قىز جۇرەگىنىڭ نازىك تە شىنايى قالاۋىن تابۋعا سەپتىگى تيگەن ءان ايتۋ ونەرى ومىردە ءبىزدى بۇرىنعىدان دا جاقىنداستىرىپ ەدى! قايران جىلدار-اي، دەسەڭىزشى!
* * *
مەن 6-كۋرستى بىتىرەتىن كەزدە تۋعان جەزدەم شافحات الماتىعا كەلگەن. «بولاشاق كەلىنىڭىز» دەپ ساليمامەن تانىستىرىپ، ويىمدى ءبولىستىم جەزدەممەن. جەزدەم: «سەنىڭ اكەڭ مەن شەشەڭ ساعان اۋىلداعى ءبىر قىزدى دايىنداپ وتىر، سەنى بارعان بويدا ۇيلەندىرەدى. مىناداي سۇلۋ قىز ءبىزدىڭ اۋىلدا جوق، ءارى ءساليما سەنى قاتتى جاقسى كورەدى ەكەن، مەن ونى بايقاپ ءجۇرمىن. سەن ءسوزدى قوي، ءقازىر وسى قىزعا ۇيلەنىپ، اۋىلعا ءبىرجولا اتتاناسىڭ، ەلگە كەلىنشەگىڭمەن بار» دەپ اقىل قوستى... قول ۇستاسىپ ءساليمانىڭ اۋىلىنا، اناسىنان باتا الۋعا باردىق.
اقتوبەدەگى توي ۇستىندە ءبىر اقساقال ماعان مىناداي سىن ايتتى. «شىراعىم، دالاعا تاستاي الماي جۇرگەن قىزىمىز جوق! ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءداستۇرى بويىنشا، اۋەلى ۇزاتىلاتىن قىزعا قۇدا تۇسەدى، اتا-اناسىنىڭ كەلىسىمىن الادى. سودان كەيىن بارىپ قۇدالار جاعىنان 3-4 ادام كەلىپ (ۇلكەن قۇدا، كىشى قۇدا، كۇيەۋ جولداس، كۇيەۋ بالا) قىزدى الىپ كەتەدى. ال سەن بولساڭ «سالت باسىڭ، ساباۋ قامشىڭ» دەگەندەي، جالعىز ءجۇرسىڭ، بۇل قالاي؟! ءبىزدىڭ ەلدىڭ جىگىتتەرىنەن قورىقپاي قالاي كەلدىڭ؟» — دەپ، قىسپاققا الماسى بار ما...
وسى جەردە ايتا كەتەيىن، اقساقالدىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. ءساليمانىڭ سۇلۋلىعىنا ءوز ەلىندە تاڭعالمايتىندار جوق بولسا كەرەك. ونى ايتاسىز (ارعى تەگى سول وڭىرگە اتى ءمالىم جىلگەلدى باتىردان تاراعان تەكتى تۇقىم)، ءساليماعا قىزىعىپ، سوناۋ ورسك قالاسىنان «سىگانسكيي بارون» دەگەن لاقاپ اتىمەن توڭىرەگىنە تانىمال ءبىر باي ساۋداگەر قىز ون التىعا تولعان كەزىندە بالاسىنا ايتتىرا كەلەدى. وتىز مىڭ سوم اقشا — قالىڭدىققا ارناپ اكەلگەن قالىڭمالىن ۇسىنادى. ءساليمانىڭ اناسى جىبەك جاستايىنان جەسىر قالعان ەكەن. ايتتىرا كەلگەن كىسىگە: «قانداي قيىندىق كورسەم دە باقيىلمىن، اكەسىنىڭ قالدىرعان اماناتى بار ەدى، «بالالارىمدى وقىتارسىڭ» دەگەن. ۋادە بەرىپ ەدىم اكەسىنە، اماناتقا قيانات ەتە الماسپىن، كەلۋىڭىزدىڭ ايىبى جوق، ءبىراق، قىزىمدى وقىتامىن» دەپ، ءوز ويىن اشىق ايتىپ، جونىمەن، اڭگىمەنىڭ باسىن اشىپ قايىرادى. بۇل اڭگىمە جاقىن-جۋىقتار اراسىندا ءجيى ايتىلىپ جۇرەتىن...(وسى جەردە تاحاۋي احتانوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى اڭگىمەلەنەتىن «جىلگەلدى-جۇپار اتتى تاريحي وقيعاداعى جىلگەلدى باتىر — تاحاڭنىڭ ناعاشى جۇرتى، ءساليمانىڭ اتاسى. جۇپار سۇلۋ — ءساليمانىڭ اجەسى، ياعني ناۋبەتيار اقساقالدىڭ اناسى). سول وڭىردە سۇلۋلىعىمەن، اقىلىمەن جانە قاجىر-قايراتىمەن اتى اڭىزعا اينالعان جۇپار اجەسىنىڭ اجارى مەن اقىلى ءساليماعا دارىعان. ونىڭ جاستايىنان كوزگە ءتۇسۋى — ارعى تەكتەن سۇيەگىنە بەرىلگەن اسىل قاسيەتىنىڭ بەلگىسى ەدى.
* * *
ۇيلەنىپ، اۋىلعا كەلدىك. مەن ءبىرىنشى جىلى قاراپايىم دارىگەر بولدىم، كەلەسى جىلى شورتانباي بالىق زاۋىتىنىڭ 35 ورىندىق (اۋدان بويىنشا ەكىنشى اۋرۋحانا) اۋرۋحاناسىنىڭ باس دارىگەرى ەتىپ تاعايىندادى. سەلو حالقىنىڭ دەنى ورىستار ەكەن، بىردەن ءتىل تابىسىپ كەتتىك. قاراماعىمىزدا زاۋىت ورنالاسقان اۋقىمدى سەلودان باسقا ماڭايداعى ءبىر سوۆحوز، ەكى كولحوزدىڭ تۇرعىندارىن قامتيمىز. ءار اۋىلدىڭ اراسى 6-7 شاقىرىمداي جەر، سىرقات ادامدار كوپ. ول ۋاقىتتا جەدەل جاردەمنىڭ جەڭىل ماشيناسى جوق. شاقىرعان جەرگە ات-اربامەن بارامىز. جۇمىس جەڭىل بولعان جوق. تالاي-تالاي اۋىرتپالىقتى باستان كەشە ءجۇرىپ، جۇمىس ىستەدىك. شورتانباي سەلوسى وبلىس ورتالىعى اتىراۋ (ول كەزدە گۋريەۆ) قالاسىنان ءۇش ءجۇز شاقىرىم جەردە، ال استراحان قالاسىنان 60-70 شاقىرىمدا ورنالاسقان.
ءبىر كۇنى ەمحاناعا اياعى اۋىر (بالاسى جاتىردان تىس بىتكەن)، جاتىردان قان كەتكەن ءبىر ايەلدى الىپ كەلدى. دەرەۋ وپەراسيا جاساماسا بولمايدى. قىستىڭ ءىشى، اق بوران. قولىمىزدان كومەكتەسۋ كەلمەيدى. شاعىن ەمحانانىڭ ونداي مۇمكىندىگى جوق. سودان استراحان قالاسىنىڭ وبلىستىق ەمحاناسىنا، باس دارىگەرگە تەلەفون سوقتىم. جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، شۇعىل تۇردە ساناۆياسيا جىبەرۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. ول ماعان «ءسىزدىڭ ەمدەۋ مەكەمەسى بىزگە (رەسەيگە) قاراستى ەمەس، گۋريەۆتەن شاقىر» دەپ، ماڭايىنا جولاتقىسى كەلمەدى. ويتكەنى، جاعدايدىڭ اۋىرلىعىنان (قانسىراپ قالعان ادامنىڭ ءومىرى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىندىكتەن) وزىنە جاۋاپكەرشىلىك العىسى كەلمەدى. مەن دە العان بەتىمنەن تايىنبايمىن «گۋريەۆ الىس، ۋاقىت جويامىز، ادامعا كومەك شۇعىل كەرەك، ونىڭ ۇستىنە قاقاعان قىس، اقتۇتەك بوران. ەگەر ناۋقاسقا بىردەڭە بولا قالسا، مەن ءسىزدى سوتقا بەرەم، كومەكتەن باستارتقانىڭىز ءۇشىن» (ول كەزدە سسسر ەدى عوي، وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بىر-بىرىنە كومەك كورسەتۋدە جۇكتەلگەن مىندەتتەمەلەرى بار) دەپ، مەن دە تۇقىرتا سويلەدىم. الگى باتىرسىنعان باس دارىگەر «جارايدى، جارايدى، ايقايعا باسپاڭىز، ودان دا سامولەت قوندىراتىن جەردى بەلگىلەڭدەر» دەپ رايىنان قايتتى. ءسويتىپ جۇرگەندە قىستىڭ قىسقا كۇنى ۇياسىنا باتىپ تا كەتتى. ەكى-ۇش جەرگە وت جاعىپ، اق جايمالارمەن بەلگى جاساپ، سامولەتتى قوندىرىپ الدىق-اۋ. ناۋقاس ايەلدى اجالدان قۇتقارىپ قالدىق...
1966 جىلى الماتىعا كوشىپ كەلدىك. مەن قازاقتىڭ ونكولوگيا جانە راديولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا ەكىجىلدىق كلينيكالىق ورديناتۋراسىنا ءتۇستىم. ەكى جىلدان كەيىن اكادەميك س.ب.بالمۇحانوۆ مەنى ماسكەۋ قالاسىنا ماقساتتى اسپيرانتۋراعا جىبەردى. ءبىراق الماتىدا قالعان ءۇش بالام مەن ايەلىمە مەنسىز قيىنداۋ بولدى، اقىرىندا، وقۋدىڭ اياقتالۋىنا قاراماي، اسپيرانتۋرانى تاستاپ، ەلگە كەلدىم. الماتى توڭىرەگىندە 60 شاقىرىمدىق جەردەن اۋىلدىق ەمحاناعا باس دارىگەر بولىپ ورنالاستىم، ءبىر جىلدان كەيىن اۋدان باسشىلىعىنىڭ ۇسىنىسىمەن اۋداندىق ەمحانا باسشىلىعىنا تاعايىندالدىم. ءۇش جىلدان سوڭ ەسىك قالاسىنا جاقىن جەردەگى 150 ورىندىق ۇلكەن ءساناتورييدى باسقارۋ جۇكتەلدى. سول جۇمىستا جۇرگەنىمدە كامال ورمانتايەۆ دەگەن اكادەميك دوسىمنىڭ كەڭەسىمەن ۇكىمەت اپپاراتىنا جۇمىسقا الىندىم. كەيىنىرەك ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە سەكتور مەڭگەرۋشىسى جۇمىسىنا اۋىستىردى، تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتكەندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى اپپاراتىنا قىزمەتكە تاعايىندادى.
* * *
وتكەن كۇندەردىڭ وشپەستەي ءىزى كوكەيىمدە سايراپ جاتىر. مىناداي ءبىر كارتينا اسىرەسە، ەسىمنەن كەتپەيدى... مەن وقۋىمدى بىتىرگەن سوڭ اۋىلدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن العاشقى جىلدار ءساليماسىز وتكەن ۋاقىتتا (ول الماتىدا، مەدينستيتۋتتاعى وقۋىن كۇندىزگى بولىمدە جالعاستىردى) مەنى ساعىنىش مەڭدەپ الاتىن. قاتتى اڭسايمىن كەزدەسەر كۇنىمىزدى. ءساليما وقۋعا كەتكەسىن 1-2 اي وتكەن سوڭ-اق... جۇمىستان كەلە-سالا بولەك بولمەگە كىرىپ الىپ، ماندولينگە قوسىلىپ «جان-جارىم ءساليمانى قاشان كورەم، زارىمدى ەستيمىسىڭ، ءساليما»، دەپ انگە باسىپ، زارلاتا جونەلگەنىمدە، ىشكى شەرىمدى ءبىر تارقاتاتىن بولسام كەرەك، اكەم مارقۇم انامىزعا «ءاي، ءمۇسليما، مىنا بالا الدەن-اق كەلىندى انگە قوسىپ زارلادى عوي، دەرەۋ الماتىعا جىبەرمەسەك بولماس» دەگەن كورىنەدى. ناعاشى ءىنىم سوسيالدىڭ قۇلاعىنا تيگەن وسىنداي اڭگىمەلەر دوس-جاراننىڭ اراسىنا تاراپ كەتكەن كەزدەرى دە بولدى.
وتباسى مۇراعاتىنداعى قاعازداردىڭ اراسىنان جىلتىر پلەنكامەن قاپتالعان ءبىر ولەڭدى دە قولىما ءجيى الىپ، وقىپ قويامىن. بۇل سەنىڭ — ساليماشىم، اسەمىڭ — وزىڭنەن اينىمايتىن اسىل نەمەرەڭنىڭ جۇرەگىنەن تۇلەگەن جىر جولدارى. شىنايىلىعى ءار سوزىنەن، ءاربىر جولىنان، تىنىسىنان كورىنىپ تۇر! بۇل دا بەرەكەلى شاڭىراعىمىزدى كەرنەگەن ساعىنىش اۋەنىنىڭ ءبىر نازىك تەربەلىسكە تولى سىرى رەتىندە جانىما جايلى تيەدى.
«اجەكە ساليمە
كاك بەتسيا جيزن ۆ ەە گلازاح،
كاك سولنسا لۋچ يگراەت.
كاك يزۋمرۋد ۆ ەە وچاح،
ون تو گوريت، تو نەجنو تاەت... » —
جەتى شۋماقتان تۇراتىن ولەڭ جولدارىنىڭ اياعىنا «28.07.09. اسەما» دەپ جازىلىپتى.
وسى جەردە، قىزىم بوتاگوز ەسكە ءتۇسىرىپ، اڭگىمەلەگەن تاعى ءبىر وقيعانى بايانداي كەتەيىن.
ول كەزدەرى سەن سىرقاتتانىپ قالعان مەزگىل ەدى، ايتەۋىر تاڭ بوزارىپ اتاتىن، كەش قوڭىرايىپ باتاتىن. ءۇمىتتىڭ شىراعى ولەۋسىرەپ، جان-دۇنيەمىز ءبىر تال جىڭىشكە ءجىپتىڭ ءۇزىلىپ كەتپەۋىن تىلەپ قانا كۇن كەشىپ جاتقانبىز. ساليما-اۋ، سەن جانارلارىڭ جاۋدىرەپ جاتاسىڭ دا قوياسىڭ... قارعام-اي... قيمىل-قوزعالىستان قالعان كەزدەرىڭ بولاتىن. قاسىڭداعى ءبىز دە سەنى قيماي، وتباسىنداعى ءار جان يەسى سەنىڭ جانىڭمەن نازىك تىنمەن جالعاسىپ... سودان با ەكەن، جاۋتاڭ قاققان جانارىڭا تەلمىرىپ، كۇندەر سىرعىپ جاتتى.
ءبىر كۇنى... وسىنىڭ ءبارىن كوتەرۋگە دارمەنىم قالماي، شاراسىزدىقتان جۇرەگىم سىر بەرسە كەرەك، بالالار جەدەل جاردەم شاقىردى. كەلگەن مەدبيكە ەم-دومىن جاساي ءجۇرىپ، ماعان كەڭەستەرىن ايتىپ جاتىر. ءوزىم دە مەديك ەكەنىمدى ايتتىم، بالالار دا بايەك بولىپ، «انامىز دا مەديك... ءبىراق ءقازىر ناۋقاس، جاتىر...» دەپ قالدى. مەدبيكە دەرەۋ: «ول كىسى قاي مەكەمەدە ىستەپ ەدى» دەپ سۇرادى. «جەدەل جاردەم اۋرۋحاناسىنىڭ ءدارىحاناسىندا مەڭگەرۋشى...» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە: «كورسەم بالكىم، تانىرمىن، كىم ول» دەگەنى، ءوزى دە ەگدەلەۋ ادام ەكەن. سودان، ءبارىمىز ءساليمانىڭ جانىنا الىپ باردىق.
ءساليمانى كورىپ كوزىنە جاس العان مەدبيكە: «سەنبىسىڭ، قۇدايىم، اۋ، بۇل سەنبىسىڭ؟!» دەگەنى! ءوزى كەرەمەت تولقىدى. سودان كەيىنگى ايتقاندارى ءالى كۇنگە قۇلاعىمدا تۇر. «ۇلكەن اۋرۋحانادا بىرگە قىزمەت ىستەدىك قوي...مىنا جاتقان سۇلۋ ايەلدىڭ جانى دا سۇلۋ دەپ ريزا بولاتىنبىز. ءوزى ۇلكەن ءدارىحانانىڭ باسشىسى بولا تۇرىپ، اۋرۋحانا باسشىلارىنان باستاپ ەدەن جۋاتىن قىزمەتشىگە دەيىن ءبىر دە ءبىر ادامدى ءىلتيپاتىنا بولەمەي جانىنان وتپەيتىن... قاتال باسشى ەدى، تالاپ ەتە بىلەتىن، ءبىراق ادىلدىگى ءۇشىن مەكەمەدە ءبارى قاتتى سىيلايتىن. ءتىپتى، تاڭەرتەڭگى ىلەزدەمە-جيىنعا وسى كىسىنىڭ سۇلۋلىعىنا ءتانتى بولىپ، ءبىر كورۋ ءۇشىن عانا باراتىنبىز. جاي عانا ءوڭ سۇلۋلىعى ەمەس، توڭىرەگىنە شۋاق شاشاتىن، تاڭعالارلىق عاجايىپ جاراتىلعان ادام ەدى...».
ارادا وتىز جىل ۋاقىت وتسە دە، كۇنى كەشەگىدەي جىلى ۇشىراپ، كوزكورگەن ارىپتەسى بىلدىرگەن ءىلتيپاتىندا قانشالىقتى قىمبات سىر جاتقانىن تۇسىنۋگە بولادى...ءساليما ۇزاق جىلدار الماتى قالاسىنداعى № 66 ءدارىحانانىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى. ونىڭ ۇكىمەت تاراپىنان العان ماراپات-ماقتاۋلارى قىزمەتتەگى جەتىستىكتەرى عانا ەمەس، جۇزدەگەن، مىڭداعان قىزمەتتەستەرى، اۋرۋ-سىرقاۋ ادامداردىڭ، وسى سالاداعى ارىپتەستەرىنىڭ ونىڭ بىلگىر باسشى بولۋىمەن قاتار زور ادامگەرشىلىگىنە باس يگەن قۇرمەتىنىڭ ارقاسى بولاتىن... 1976 جىلى بەرىلگەن «وتليچنيك زدراۆوحرانەنيا سسسر» دەگەن قۇرمەتتى بەلگىسى، 1987 جىلى العان «ۆەتەران ترۋدا» مەدالى ءساليمانىڭ ەڭبەگىنىڭ ۇكىمەت تاراپىنان ەلەنگەن ءبىر بەلگىسى عانا.
بالالارىمىزعا مەيىرىمدى انا رەتىندە ول قانداي عاجاپ تاربيە بەردى دەسەڭىزشى. بۇگىندە ەرجەتىپ، ەل وركەندەۋىنە ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەن بالالارىمىز دا ەڭبەكتەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ، اتا-انا جولىن جالعاستىرۋى — اۋلەتىمىزدىڭ ماقتانىشى. كىشى ۇلىمىز عاسال عادىلبەك ۇلى رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى ادال نيەتتى ارىپتەستىكتەگى ەڭبەگى ءۇشىن رەسەي فەدەراسياسى تاراپىنان «ۇلى پەتر وردەنىمەن» ماراپاتتالدى. قازاق ەلىنىڭ بىلىكتى ماماندارىن وزگە ەل باعالاپ جاتسا، بۇل اتا-انا ءۇشىن وزگەشە مەرەيى ەمەس پە؟
ۇلكەنىمىز ەسەي تەحنولوگيا ينستيتۋتىن، جوعارى ميليسيا مەكتەبىن بىتىرگەن. ول 39 جاسىندا پولكوۆنيك اتاندى، ءقازىر قورعانىس مينيسترلىگىندە. ۇلكەن نەمەرەمىز ءاديا — ەكونوميست، ايتۋلى مامان، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى ارقىلى باسشىلىق دەڭگەيگە دەيىن ءوستى. ءقازىر گولليۆۋدتا. دۇنيەجۇزىلىك كونكۋرسقا قاتىسىپ، كينوونەرى سالاسىنا قابىلدانعان 20 ادامنىڭ بىرەۋى. نەمەرەمىز اسەم — كيمەپ-تىڭ تۇلەگى، ءقازىر پاريج قالاسىندا ديزايندىق شەبەرلىك جولىندا.
ال قىزىمىز بوتاگوز ءبىزدىڭ جولىمىزدى قۋعان پەرزەنتىمىز، ماماندىعى دارىگەر. ءقازىر كىشكەنتاي بوبەكتەر تاربيەسىمەن اينالىسادى. «مونتەسسوري الما-اتا» مەكەمەسىندە. جاس انالارعا، ۇلت بولاشاعىن، بالانى جاسىنان جاقسى ادەپكە باۋلۋدى ويلايتىن وتباسىلارىنا بۇل مەكتەپ جايىندا بىلگەننىڭ ارتىعى جوق. 2-3 جاسار بالا تاربيەسى — سەنىمدى بولاشاقتىڭ باسپالداعى...
قازاقتا «داتكە قۋات» دەگەن جاقسى ءسوز بار. وسىنىڭ ءبارى جانە جۇرەكتەگى يماننىڭ قالاۋى — شۇكىرلىك. توقتاممەن، وتكەن ءتاتتى كۇندەرىمە ريزالىق سەزىمىمەن اللانىڭ بەرگەن عۇمىرىن تارك ەتۋگە حاقىم جوق! سىرلاسىم، جان-جارىم، شاڭىراعىمىزداعى ءبىر ءوزىڭ بويىما ءسىڭىرىپ كەتكەن شۋاعىڭ ءاردايىم جانىمدى نۇرلاندىرا بەرەرىنە ءسوزسىز سەنەم! اق قاعازعا ءتۇسىرىپ، ىشكى شەرىمدى، جانىما باتقان اۋىرتپالىعىمدى بولىسكەندەگى ويىم — بەلگىسى وشپەس وتكەن كۇندەردىڭ جاڭعىرىعى وزىممەن بىرگە ءوشىپ كەتپەسىن، ۇلگى تۇتار تۇسى بولسا، ۇرپاعىم ورتاقتاسسىن دەگەنىم ەدى!..»
قولجازبانى تۇگەل وقىپ شىقتىم، ءبىر شاڭىراقتاعى قوس دارىگەر مۋسيندەر — عادىلبەك اعا مەن ءساليماداي ارۋ جەڭەشەمە اللاتاعالانىڭ ءاق-ادىل ءومىر جولىن ەنشىلگەنىنە ىشتەي قىزىعا ءارى سۇيسىنە ءتاۋبا دەدىم...
You Might Also Like
