ايشىلىق الىس جول
ءبىرىنشى ءبولىم
بۇدىرايعان ەكى شەكەلى،
مۇزداي ۇلكەن كوبەلى،
قار ۇنىمى سۇلتاندايىن ءجۇرىستى،
ادىرناسى شايى جىبەك وققا كىرىستى،
ايداسا قويدىڭ كوسەمى،
سويلەسە قىزىل ءتىلدىڭ شەشەنى،
ۇستاسا قاشاعاننىڭ ۇزىن قۇرىعى،
قالايىلاعان قاستى وردانىڭ سىرىعى،
بيلەر وتتى بي سوڭى،
بي ۇلىنىڭ كەنجەسى،
بۋىرشىننىڭ بۇتا شاينار اۋىزى،
بيدايىقتىڭ كول شايقاعان جالبىزى،
بۇلت بولعان ايدى اشقان،
مۇنار بولعان كۇندى اشقان،
ءسۇيىنىش ۇلى قازتۋعان!«ماداق جىرى»، قازتۋعان جىراۋ ءسۇيىنىش ۇلى
XV عاسىر.
***
جاتا-جاتا جامباسى تەسىلدى. ىرتىك-ىرتىك ماقتا كورپەنى يەگىنە ارتىپ، كورگەن ءتۇسىن ويلادى.
شاتقال ارالاعان جالعىز اياق سوقپاقتى قۋالاپ كەلەدى. دۇنيە بۇلىڭعىر. قايدا، قالاي بەتتەپ بارادى، وزىنە دە بەيماعلۇم. كەنەت تەرەڭ سايدىڭ تابانىندا ءتۇتىنى اسپانعا تىك كوتەرىلگەن كيىز ءۇيدىڭ ناق تۇبىنەن شىقپاسى بار ما. ءۇي الدىندا جۇقا اق كويلەگىنىڭ ەتەك-جەڭى جەلبىرەگەن جاس قىز قولاڭ شاشىن تارايدى. كوڭىلىندە جۇرگەن ەلەس قىز سول ەدى، ەسىن بىلگەننەن كوكسەگەن ارمان-ارۋ ەدى. جاقىن دا بولسا الىس قىزعا قول سوزدى، جەتپەدى، ايقاي سالدى، جەر جارىپ، جارتاستاردى تەڭسەلتكەن داۋسىن ءوزى دە ەستىمەدى، قارا شاشى بۇلتشا شۇبالعان قىز اق مۇنارعا ورانىپ، الىستاي ءتۇسىپ، بۇلدىراپ بارادى...
ەلتايدىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى، ماڭدايىنان قارا تەر شۇبىردى. ەكى اراداعى بۇرق-سارق تاسىعان تاۋ وزەنىنەن قارعىپ وتپەك بولىپ كەيىن شەگىنىپ ەدى، ءبىر داراقى كۇلكى قۇلاعىن جارىپ جىبەرە جازدادى. جالت قاراسا، قۇزدان قۇزعا سەكىرگەن الىپ ادام ەكپىنىمەن ءۇي جىعىپ، قۇيىن ءۇيىرىپ، تاس ۇشىرىپ، قولاڭ شاش قىزعا ءتونىپتى. ەلتاي كوزىن جۇما قويدى: كەلەسى ساتتە قۇلىن داۋسى قۇراققا جەتە شىڭعىرعان قىز ءۇنىن كۇتكەن. ءبىراق ءۇن بۇل كۇتكەندەي بولمادى، قۇلاققا سىڭقىلداعان قىز كۇلكى، ناز كۇلكى جەتتى... ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي كوزىن اشىپ ەدى، الباستى قاباققا قاراپ باسادى، قىزدى شوپاق قۇرلى كورمەي قولتىعىنا قىسقان جەلاياق ءداۋ زىمىراي ۇشىپ، تاۋ استى. ەلتاي ايقاي سالىپ، ەكەۋىنىڭ سوڭىنان شىبىن-شىركەي جۇگىردى، جوق. ارمان-ارۋدى قۋىپ بارا جاتىپ، ويانىپ كەتتى.
توسىن ءتۇستى نە دەپ جورۋعا بولادى؟! قول ۇسىنىمدا بۇلىڭداپ ءوتىپ جاتقان جىلىم تاعدىر ما تۇسىنە قىز بولىپ كىرگەن؟ تەسىك وكپە جەتىم بالا قيالشىل، ايتكەنمەن دۇنيە تانىمى اكە-شەشەلىگە قاراعاندا مىسقال كەم، سوندىقتان دا كوپ قاتەلەسەدى. قىل اياعى ءتۇس ەكەش تۇسىندە دە بۇل ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ تۇرعاندا جۇيتكىپ ۇشقان ءداۋ ءدال تۇمسىعىنىڭ استىنان ارمان-ارۋدى شىمىرىكپەي اكەتە باردى.
اۋدارىلىپ ءتۇسىپ ەدى، كورپە استىنان سۋىق اۋا سۋماڭدادى. بولمە ازىناپ تۇر. ەرنىن بۇرىستىرە دوڭگەلەتىپ، اۋزىنان دەم شىعارىپ ەدى، تاناۋىنان سەلدىر بۋ شيراتىلىپ ۇشتى. تەرەزە اينەكتەرى شيماي-شيماي قىراۋ. كەشە كەشكىلىك ماي توڭعىسىز بولاتىن. كىلكىگەن كەك مۇنار ۇستىنەن جۇلدىزدار بۇلىڭداي اعىپ بارا جاتقان.
تاۋ باۋرايىنا، تەڭىز دەڭگەيىنەن مىڭ مەتردەن استام بيىككە ورنالاسقان قالانىڭ ءتورت ماۋسىمى تىم اينىمالى. شىڭ، قۇز باسىنا قوناقتاعان اق قار، كوك مۇز ەتەكتەگى مي قايناتارلىق شىلىڭگىر ىستىقپەن ءالميساقتان قاتتى ەگەس، قاقتىعىستا. وسى مۇز بەن وتتىڭ اراسىندا جاتقان قالاعا كەيدە قاڭتاردا جاڭبىر سەبەلەپ جاۋادى، ەسەسىنە مامىردا قار باسىپ، شىتقىل اياز تۇسەدى.
توسەك جانىندا، جەردە تۇرعان قوڭىراۋلى ساعاتقا كوز سالدى. سەگىز... الاقانىمەن ساعات قورابىن سيپاپ ەدى، توعىزدا جۇمىس باستالاتىنى ەسىنە ءتۇستى.
كورپەنى كەيىن سەرپىپ باس كوتەرگەنى سول، جايما توسەك تىقىرلاي بەبەۋ قاعىپ، سۋىق اۋا كەۋدەسىن سيپالادى. ومىراۋى، قارى مەن بىلەگى بۇرتىك-بۇرتىك، قاز ەتتەنىپ تۇر. ءتىسى تىسىنە تيمەي دىردەك قاعىپ، شالبارىنىڭ بالاعىنا اياعىن سۇقتى، جەيدەسىن ەتىنە جالاڭ كيدى، يىعىنا ورامال اسىپ دالىزگە شىقتى. پياز بەن كۇيگەن مايدىڭ ءيىسى تاناۋ قىتىقتادى. ايازدى كۇنى ءيىس شىركىن قۇتىرا تۇسە مە، ەلتاي شالقايا قالدى دا، «اھا-ھا»-لاي تۇرىپ، تۇشكىرىپ سالدى. كەڭسىرىگى كەڭىپ، سەرگىپ قالدى. كەبىس ورنىنا جۇرەتىن ەسكى جىرتىق باتەڭكەسىن تىرپ-تىرپ باسىپ، اس ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ ەدى، جىلى اۋا جايلاپ قۇشاقتادى. ىلە:
— ەسىگىڭدى جابا ءجۇر، ەلتايجان! — دەگەن ءۇي يەسى كەمپىردىڭ بيازى ءۇنى ەستىلدى.
ەلتاي ەرىن ۇشىمەن امانداستى دا، بوساعاداعى قولجۋعىشقا بۇرىلدى. كەمپىر وت كوسەپ وتىر — پەش كومەيى ەرەۋىلدەي دۇرىلدەيدى، شىمشۋىر تەمىر جاقتاۋعا شاق-شۇق تيەدى، تاس كومىردىڭ كوڭىرسىك ءيىسى باس اينالدىرىپ اكەتىپ بارادى... بىلايىندا قاريا ەرنى جالپىلداپ، كور-جەردى سىپىرتىپ كويىتە بەرۋشى ەدى، بۇگىن اۋزىنا مارجان سالعانداي تىم-تىرىس. قولجۋعىش شۇمەگىن سۇق ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ ەدى، جىلى سۋ سورعالادى. سابىن سالعىشقا سالعىرت كوز سالدى. كەشەگى ەشكىنىڭ اسىعىنداي مۇجىك قالدىقتىڭ ورنىندا جۇپ-جۇمىر سوپاقشا سابىن جاتىر. قولىنا الىپ يىسكەپ ەدى، ادەمى قىزداردى ويلادى. قولجۋعىشتان ءسال جوعارى اپپاق ورامال ىلىنگەن.
ءيا، شارۋا شاتاق. كەمپىر ەلتايعا بۇيىمتاي ايتار الدىندا اياق استىنان ءوستىپ قامقور بولا قالاتىن. ونىڭ ءوزى تارازىعا تارتىلىپ، ولشەپ-پىشىلىپ جاسالادى. قولقاسى تۇسكىر جەڭىل-جەلپى بولسا، توسەك-ورىنىن عانا جاڭالايدى. ال اۋىرلاۋ ەكەن، توسەك-ورىنعا قوسا اق قاڭىلتىرعا جىلى سۋ قۇيىلادى، حوش ءيىس سابىن قويادى، قول استىنا اپپاق قارداي تۇكتى ورامال ىلەدى.
وسى جولى نەندەي سالماق سالىنادى سوندا؟ پاتەر اقىنى، گاز، ەلەكترگە دەگەن بەس سومىن ەتكەن اپتادا قولىنا ۇستاتقان. باسقاداي سىلتاۋ جوق سياقتى.
بەتى-قولىن ءسۇرتىپ تۇرىپ، قاريا حاقىندا وي تولعادى. ارعى ءتۇبى اۋىلدان. بوي جەتە كەلە باقىتى اشىلىپ، قاق-سوعى جوق وقىعان جىگىتتىڭ ەتەگىن ۇستاعان — جاس كەزىندە ايتۋلى ارۋ بولىپتى. كەيىن كۇيەۋى قىزمەت بابىمەن قالاعا كوشىپ كەتكەن. ۇلكەن-ۇلكەن قىزمەتتىڭ قۇلاعىن ۇستاعان ەرى ءدۇم مەن ءدۇمپۋدىڭ ارقاسىندا وسى التى بولمەلى داڭعاراداي قىزىل قىش ءۇيدى سالدىرعان. بۇل كۇندە جەسىر كەمپىر جالعىز بالانىڭ تىلەۋىن تىلەيدى. اۋىتقىمالى تولقىمالى، قىلت ەتپە كىسى. ءبىر بويىنا دالا، قالا قاسيەتتەرى قاتار سىيىسقان. كەيدە تۇسكە دەيىن كيىز، تۇستەن كەيىن ءمۇيىز. قولايىنا قاراي الگى دالا، قالا مىنەزدەرىن كەزەگىمەن باس پايداسىنا جاراتاتىن تاقىس تا. ماسەلەن، ەلتايدىڭ بالالار ۇيىندە وسكەن جەتىم ەكەنىن ەستىپ ەدى، دەرەۋ قامقور انا، شەشە بولۋعا كىرىستى. ونىڭ ءوزى سان تارماقتى، قىزىق تا شىجىق ەكەن. ياعني جاڭاعى جىلى سۋ، جۇپار ءيىستى سابىن، تازا ورامال مەن قايماق قاتقان ءۇندى شايى — قىزىعى. ال، «ۇيگە ەرتە قايت، كوشەنىڭ قاعىلعان-سوعىلعانى ۇرىپ كەتەدى، بالام»، «قالانىڭ قۋ اياعىن قايتەسىڭ، ءوزىم وسى توڭىرەكتەن ۋىلجىپ تۇرعان ءبىر قىزدى شەكەدەن شەرتىپ ءجۇرىپ، تاڭداپ بەرەمىن»، «پاي-پاي، ءالياجان دەگەندە كىمنىڭ ماڭدايى جارقىراپ تۇر ەكەن...مىنەزى مە، مىنەزى! ەلتەڭ-سەلتەڭى جوق بيازى بالا. كەش بولسا كوشەگە اتتاپ شىقپايدى. سول قىزىما قول ۇسىنعان بوزىمدى ءوزىم ماپەلەپ ۇستاپ، ەكى بولمەمدى بوساتىپ بەرەر ەم» دەگەن تىمىسكى ىم — شىجىعى. ءاليا — ءسىڭلىسىنىڭ قىزى. وسى توڭىرەكتە تۇرادى. بيىل وقۋعا جولى بولمادى، ءقازىر ورتان قولداي حات تاسۋشى. تۇرىك ەرىن، تومپيعان قارا بالا. ەلتاي: «كەشكە كوشەگە اتتاپ شىقپايتىنى نەسى؟ بۇل زاماندا ەسى دۇرىس، دەنى ساۋ بويجەتكەن كەشكە قاراي ءۇي كۇزەتىپ وتىرا ما، ەكىنىڭ ءبىرى — نە اۋرۋ، نە اۋمەسەرلەۋ» دەپ ويلاعان. بۇل تىقپالاۋدى جاقتىرمايتىنىن قاباعىن كىرجىڭدەتىپ، بىلدىرگەن دە.
دالانى قيا الماعان، قالاعا سىڭە الماعان ەكى ۇداي ادامنىڭ قۇبىلۋى وپ-وڭاي ەكەن. قامقور شەشە ءرولى شىقپاعاسىن، دەرەۋ قاتال، قازىمىر، ەسەپقوي قوجايىن بولۋعا تىرىستى. بۇل جاعىنا بەس اسپاپ ەكەن، تەز يگەردى. پاتەر اقىعا بەس سومدى ۇستەمەلەپ قوستى، تۇندەلەتىپ تىم كەش كەلگەن ەلتايعا ەكى رەت ەسىك اشپادى. جىگىت ۇندەمەي قۇتىلدى. جالپى، ول كىسى ەسەپ-قيسابىن بىتىستىرىپ العان. اۋا ەكەش اۋاسى ەسەپتەۋلى قالادا تۇرىپ جاتقانىن ويلاسا — قوجايىن، ال ەسىنە دالا تۇسسە، شەشە بولعىسى بار. پاتەر اقىنى وسىرسە، وعان پاتەر جالداۋشى رەنجىمەي ريزا بولسا دەگەن ال كەۋدەلىگى مۇنىڭ سىرتىندا. توق ەتەرى، ەلتايدان ىڭ-شىڭ، داۋ-دامايسىز مادەنيەتتى تونالۋدى ىشتەي تالاپ ەتەدى.
وبالى نە كەرەك، تاڭەرتەڭ سۋ جىلىتىپ، ورامالدى جاڭالاپ ءىلىپ ەدى، ەلتايعا شىن كوڭىلمەن ءيىپ، شەشە بولعىسى كەلدى. ارى-بەرىدەن كەيىن ودان جات تا اينىدى. وت جاعىپ، سۋ جىلىتۋ ءۇشىن سۇيەگى سىقىرلاپ، بۋىنى دىرىلدەپ ەرتە تۇرعانىن، مىنا «كاميللا» سابىنىن كەشكە باقانداي قىرىق تيىنعا ساتىپ العانىن ويلاعاندا، «وسىنى باقىر باس جىگىت ۇعا ما، جوق پا؟» دەگەندە، شەشەلىگى بىلاي قالىپ، قوجايىنمىن دەگەن سارى سايتانى ۇستادى.
ايتسە دە «شەشەمىن» دەگەن ءتاتتى سەزىمنىڭ تابلەتكاسىن ءتىلىنىڭ استىنان شىعارعىسى جوق، ءدامىن ءالى دە الا تۇسكىسى پار. تەمىر پەشتىڭ گۋلەپ جانعان ويماقتاي كوزىن كوسەپ-كوسەپ اشتى دا، ەلەۋسىز عانا:
— كەشە كەشكە ءاليا كەلىپ كەتتى. ءوزىڭدى ءبىراز توستى... جازدا وقۋعا تۇسەم دەيدى. ساباعىن سۇراپ العىسى كەلدى مە، قايدام!..
سيىر قۇيىمشاقتاپ بارىپ، ءسوز ساباعىن جىگىتكە تاستادى.
ەلتاي ءتىل قاتپادى، بەتى-قولىن باپتاپ ءسۇرتىپ تۇرا بەردى. ءتىسقاقتى كەمپىردەن — ۇيدەي پالەدەن ۇندەمەي قۇتىلعان دۇرىس. ەكىنشىدەن، بۇل كىسى سۇراعىنا جاۋاپ ىزدەمەيدى، تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەپ سويلەي بەرەدى.
ەلتاي ءالياعا بەس بەرەسى، التى الاسى جوق. ول جايىندا پالەندەي ويلانبايدى. ال... ءاليا قارسى كەزدەسە قالسا، بار سىر-سيپاتى سىرتىندا تۇرعان تومپاق كوزىن تومەن سالىپ، تاعالانعان اتتاي اياعىن تارسىلداتا باسىپ وتە شىعادى. ءام بالا، ءام دوعال مىنەزىن قىزىق كورىپ، اناۋ جولى وڭاشادا قالجىڭداپ ەدى، ۇقپاي قالدى، الدە ادەپسىز الدەنەگە سايدى، ايتەۋىر، بىرتيا قىزارىپ، ەكىلەنە بۇرقىلدادى، بىردەڭەنى ايتىپ-ايتىپ تاستادى، سول وقىس قىلىعىنان ءوزى شوشىپ كەتتى، ءسىرا، ۇيدەن اتا جونەلدى. باقسا، ءاليا مۇنى مەنسىنبەي تالكەكتەپ وتىر دەپ ۇعىپتى. ول كەلگىشتەگەن كەزدەرى كەمپىر ۋاق-تۇيەك قىزمەتىن ءجيى جاساپ، شايعا شاقىرادى. بۇرىن پاتەر اقىنى ۋاقىتىنان ءبىر كۇن اسىرماي سۇراپ، تىقاقتاۋشى ەدى، ونى تازا دوعاردى. ەلتاي ءوزى ءبىلىپ بەرسە، الادى، بەرمەسە وكپە جوق. وكىنىشكە قاراي، ءاليا مەن ەلتاي كەمپىردىڭ ءۇمىتىن اقتامادى — جاراسا المادى. بۇل كۇندە ءۇمىتىن ۇزبەسە دە ەكى ويلى. جاڭا دا سول ەكى ۇداي ويدىڭ جەتەگىمەن ءاليانى اۋىزعا ادەيى الىپ ەدى، ەلتاي ءمىز باقپادى. سول مۇڭ ەكەن، كەمپىر كۇش الدى، سيپاي سالدى بۇلكىلدى جيىپ قويىپ، ماسەلەنى قابىرعادان قويدى.
— قاراعىم، كەشە كۇندىز پاتەر جالداۋشى كەلىپ كەتتى. ەرلى-زايىپتى... ءوزىڭ سەكىلدى جاپ-جاس بالالار، جۋىقتا شاڭىراق كوتەرىپتى. سەنىڭ بولمەڭدى كورىپ، قالپاقتاي ءتۇستى. «ەلەكتر، گاز، كومىر قۇنى بىزدەن، وعان ۇستەپ ايىنا ەلۋ سومنان جانە الىپ تۇرىڭىز، اپاتاي، تەك قيا كورىڭىز بولمەڭىزدى!» — دەپ جات تا جابىستى. قولىمنان ءدام تاتقان، ۇيرەنىسكەن بالاسىڭ... كونبەدىم. — ەكى بەتىنىڭ ءدال ۇشىنداعى نە جۇقارمايتىن، نە قويۋلانبايتىن قىزىلى وڭا ءتۇسىپ، شىمشۋىرمەن پەش كومەيىن جانىعا تۇرتكىلەدى.
— راقمەت!
ەلتاي بولمەسىنە بەتتەدى. اڭگىمە تۇسىنىكتى...
ادەتتە، ول تاڭ ازاندا اس ۇيدەن جۋان قارىن جۇڭگو تەرموسىنان شاي ءىشىپ، جۇرەك جالعايتىن. قۇرىسىپ-تىرىسقان باس تەرىسى كەڭىپ، كىرتيگەن كوزى تىرىلەتىن. بۇل جولى ەرەگەستى، ويتپەدى. جاڭاعى باقاي ەسەپ اڭگىمەدەن كەيىن شايعا شاشالىپ قالار ەدى. دىمىن شىعارماستان تىمىرايعان قالپى تەز-تەز كيىنە باستادى. ازىناعان سۋىقتى سەزبەدى. «اۋزىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ، ءبۇيتىپ جىلىمشىلاتقانشا: «جارقىنىم، ءالياعا قارامايتىنىڭ بار، كىمگە اۋليەسىڭ، بۇدان بىلاي پاتەر اقىڭا جيىرما بەس سوم تولە، ايتپەسە بولمەنى بوسات!» — دەپ، كەسىپ-پىشىپ تاستاماي ما». ءىشى قازانداي قاينادى. تىك باقاي، ورىس مىنەز ەلتاي الىستان ارباپ، جاقىننان جىميعان كۇلبىلتەنى جەك كورەتىن. كەمپىر، قىرسىققاندا، ەلتايعا كەرەعار؛ كەزىندە پەدۋچيليششەنى بىتىرگەن، ونى ازسىنساڭىز، كۇيەۋىنىڭ ارقاسىندا نە ءتۇرلى سىپايى، سەرى، مادەنيەتتى جاندارمەن ارالاسىپ-قۇرالاسقان. قىسقاسى، ءوزىن اسىل تەكتى ايەل دەپ ۇعادى. ادامدى سىپايى ولتىرۋگە تىرىسادى. كورشى-قولاڭعا قۇدىرەتى جۇرمەگەنمەن، پاتەر جالداۋشىلار جۇمسا جۇدىرىعىندا، اشسا الاقانىندا. سولارعا «ءبىزدىڭ شەشەي زيالى كىسى» دەگەن ۇعىمدى جەتەلەرىنە جىڭىشكەلەپ جەتكىزەدى. اسىل تەكتىلىگىنە ءوزى دە كۇماندى، زادى.
شاي قايناتىمنان سوڭ ەسىك قاعىلدى: ىشكە قاريا ءبىر قىرىنداپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلا كىردى، ۇستەل ۇستىنەن ۋماجدالعان قاعاز، ارزان قول كولباسانىڭ شيراتپا قابىعىن سىپىرىپ-سيىرىپ، قولىنداعى شەلەككە ءتۇسىردى. قالتاسىنان ءبىر جاپىراق قاعاز سۋىردى، ۇستەلگە سالىپ، قاتتاۋىن سىلاپ-سيپاپ جازدى دا، جورتاقتاپ شىعىپ كەتتى. ەلتاي پيدجاگىنىڭ جونىنە قولىن سۇعىپ تۇرىپ، قاعازعا ءۇڭىلدى. «ەلتاي قاراعىم! بيىل تامىزىق جاڭقا، كومىر قىمباتتاۋدا. سەنبەسەڭىز كورشى ۇيعىردان سۇراۋ سۇرالادى. ولار كۆارتيرانتتان (ءارقايسىسىنان) 25 سومنان الۋدا. سول سەبەپتى اي سايىن 25 (جيىرما بەس) سوم تولەنۋ سۇرالادى. جازعان — اپا كاتەن».
ەلتاي كۇلىمسىرەدى. ءۇي يەسىنە ءدان ريزا. ماسەلە سۇراۋدا ەمەس، قالاي سۇراۋدا. ءارى كاتەن اپا بولعىسى، ءارى پاتەر اقىنى وسىرگىسى بار — ريزا بولماي كور! «اكەم» دەپ وتىرىپ، اۋىزدى اپپاق قىلدى.
بولمەسىن كىلتتەپ، سەنەككە شىقتى. كوبىك قار باسقان باسپالداقتى تىق-تىق ساناپ باسىپ تومەن تۇسە بەرگەنى مۇڭ ەكەن، ناق تابانىنىڭ استىنان بىرەۋ ىس ەتتى.
— نا مينۋتكۋ، ەديك!
ساسقانىنان تايىپ كەتىپ، باسپالداقتان ۇشىپ تۇسە جازدادى. الاقانىمەن قابىرعا قارمالاي، اۋپىرىممەن ارەڭ تۇزەلىپ، تومەن قاراسا، كەمپىردىڭ بۇيرا باس، دوربا اۋىز ۇلى قوي كورگەن قاسقىر كوزدەنىپ قاراپ تۇر. ۇستىندە جول-جول پيجاما، اياعىندا — قايقى تۇمسىق، بىلعارى ارابى كەبىس. ءبىر ادىم العا، ەكى ادىم كەيىن جۇرەتىن جىگىت: جازدا قالىڭ پيدجاكتى باتتاپ كيىپ السا، ساقىلداعان سارى ايازدا كوشەگە ءوستىپ جالاڭ جەيدەمەن شىعىپ كەتە بەرەدى — ىشەدى.
— قانشا كەرەك؟
اناۋ سۇق قولىن ەرنىنە تاقاپ:
— مولچوك! — دەدى دە، بيىك باسپالداق استىنداعى كەڭ قۋىسقا شاقىردى.
بۇل دا ءبىر اي-كۇننىڭ امانىندا جاپادان-جالعىز قالعان روبينزون كرۋزو.
سول جالعىزدىقتان سىراحانادا، كوشەدە كوزىنە جىلى ۇشىراعان جاندى ىشىسكە شاقىرادى دا جۇرەدى. ەلتايمەن دە سولاي تانىسقان. «ءبىر بولمە بوس، مامكەمەن كەلىس تە تۇرا بەر»، — دەپ، ەرتىپ اكەلگەن. ەشكىمدى يناياتتامايدى، بىلىعى جوق جىگىت. ايرىلىسىپ كەتكەن كەلىنشەگىن دە عايباتتاعان ەمەس. ەلتاي كەش قايتسا، ەسىك اشىپ بەرەدى. مىنەزى مايىرىلىپ قالعان بەيباق جان.
باسپالداقتان جەرگە ءتۇستى. اۋا تاپ-تازا. قار قىزىل اسىقتان. اسپان — اق ايران. تابان استى بالمۇزداقتىڭ قىتىرلاق قابىعىنداي بىرت-بىرت ەتەدى.
جىگىت ەلتايدىڭ بەتىنە بۋدى بۇرق-بۇرق ۇرلەپ، سويلەپ بەردى. ىسىك قاباق، تومپاق كوزى تاسىرايىپ سىرتىنا شىعىپتى.
— ستاريك، رادي بوگا! — ەلتاي جىميدى: ول ورازانى ىلعي دا وسى «رادي بوگا» - مەن اشاتىن. — داي پياتاك! گولوۆا راسكالىۆاەتسيا... وت ۆچەراشنەي... — تەمەكى ءتۇتىنى ىستاعان جاسىل سارى ءتىسىنىڭ جۇلگەلەرى قاپ-قارا. كەمپىردىڭ ءارى جالعىزى، ءارى جالماۋىزى. جىل بۇرىن كەلىنشەگى سوڭىنان توپىراق شاشىپ، ۇيىنەن تىرقىراتىپ قۋىپ شىققان. العاشقى ايدا، وبالى نە كەرەك، ىشتەن تىنىپ، سىپايى ءجۇردى. سودان سارسەنبىنىڭ ساتىندە ءىشىپ بەرسىن. ىشكەنى قۇرىسىن، قۇدىق ەكەن. ءار جەردە ءىلىنىپ-سالىنىپ جۇمىس ىستەيدى، سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى ۇدايى «قايعى ۇستىندە»، وڭەشى قۇرعامايدى. كۇلكىدەن جازبايدى، توبەلەسپەيدى، ۇرسىسپايدى. شاماسى، جىلايتىن جەردە كۇلىپ قۇتىلادى.
سىتىرلاعان كوكقۇلاقتى قولىنا ۇستاتتى.
— ۆوزۆراششايۋ چەرەز نەدەليۋ...
— كەرەگى جوق. — ونسىز دا قايتارمايدى. سونسوڭ تەز شەگىندى؛ باس سالىپ بەتتەن سۇيەدى. «ەرۋگە — قارۋ» قايتارعانى. بۇگىن قالتاسى قاعىلعانشا ءبىراز ادام سۇيىلەدى. سول قالىڭ ءسۇيىستى توليك — تولەگەن ەلتايدان باستاپ جىبەرەيىن دەپ ۇمتىلىپ قالىپ ەدى، ول ۇلگەرتپەدى، جالت بەرىپ قاقپاعا قاراي زىتتى.
ەلتاي سۇرانشاق جاندى جاقتىرتپايتىن. العانى ءۇشىن ەمەس، دۇرىستاپ سۇراي بىلمەيتىنى ءۇشىن. توليك — تولەگەن سۇراي بىلەدى. ەشقاشان دا جالىنىپ-جالپايعان ەمەس. ادامدار ساقتىق كاسساسىنان مىڭ-مىڭ اقشاسىن قالاي كەيكيىپ تۇرىپ نەمقۇرايدى تۇردە ساناپ الادى، بۇ دا ءوزىن سولاي ۇستايدى. تەك بەتتەن سۇيەتىنى جامان.
ءيا، سۇيگىزگەنشە دە اقشا تولەۋ كەرەك...
قاقپا تابالدىرىعىن اتتاي بەرىپ ەدى، تۋ سىرتى تىم-تىرىس بولا قالدى. جالت قارادى دا، تۇرشىگىپ كەتتى: موينىم ىشىنە جيىرىپ، تىزەسىن ءسال بۇگە جوعارى قاراعان تولەگەن تومەندە، ال ەكى يىعىن قومداي ءتۇيىلىپ تونگەن كەمپىر جوعارىدا، باسپالداقتا تۇر: يت پەن مىسىقتاي ەش ءلام-ميم ءسوز، قوزعالىس، سىبدىرسىز ارباسىپ قالىپتى.
* * *
ەلتاي سالەم بەرىپ ەدى، ءبولىم باستىعى ەرنىن جىبىرلاتتى — قىزمەتكەرى جۇمىستان كەشىكسە سويتەتىن. باسىن وق جىلانشا قازديتىپ كوتەرىپ الدى دا، جىگىت قاشان ورنىنا وتىرىپ، سۋىرماسىن اشىپ، قات-قات حاتتاردى بۇرقىراتىپ شىعارىپ، ۇستەل ۇستىنە جايىپ سالعانشا، كەز ايىرمادى. بۇل دا ءبىر وزىنشە «ىشىمدەگىنى تاپ» جۇمباق جان. باعىنىشتى قىزمەتكەرىن مىسىمەن باسقىسى كەلە مە، جيىرما جەتى جاسقا دەيىن قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ، ۇيلەنبەگەن ەلتايدىڭ سىرى تەرەڭدە دەپ ۇعا ما، ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، ەكەۋىنىڭ جۇمىس كۇنى كوبىنە ناق وسىلاي باستالادى. و باستا ەلتاي، شىنى كەرەك، قىپىلىقتاپ، بەرەكەسى قاشاتىن — باقانداي ون جاس ۇلكەن باستىعىن سىيلاۋشى ەدى. ءقازىر ونىڭ كوزىنىڭ سۇعى وتپەيدى. ءبارىبىر. ەتى ولگەن. «ءبىر ەلى اۋزىما ەكى ەلى قاقپاق» دەيدى دە، مىڭق ەتپەيدى.
قاقشيعان باستىق ءسال قىزارىپ:
— توعىزدان جيىرما بەس مينۋت كەتتى، شىراق، — دەدى كۇشەنە سويلەپ. ساۋساق ۇشىمەن ساعاتىن تىقىلداتتى.
ەلتاي جاۋىرىنى اسپانعا شىعىپ وتىرىپ-وتىرىپ، تۇيەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتتى.
— توپان سۋ قاپتادى ما؟.. نەمەنە؟
باستىق قانىن ىشىنە تارتىپ، قولىنداعى قالامىن ۇستەل ۇستىنە سىرعىتا دومالاتىپ جىبەردى. ول كابينەتتەن تىس جەردە سىپايى، سىرداڭ. كابينەتكە كىرىپ، ورىندىق تاعىنا مىنسە ءبىتتى، ءوز ءسوزىن تۇپ-تۇگەل ءجون كورەدى. ادەبي قىزمەتكەرى بەتىنەن السا، ءتىپتى جۇمىسقا بايلانىستى شالكەم-شالىس كەلسە دە، جەكە باسىن سىيلاماۋ دەپ ۇعادى.
ەلتاي وزىنە دە نارازى. سالعان بەتتەن تىكە شاپشىدى. ەكەۋىنىڭ جۇلدىزى قارسى. ۇرىسقان، بەت جىرتىسقان ەمەس. كەزەك-كەزەك ءوستىپ كىرپىدەي جيىرىلادى دا وتىرادى. قىپ-قىسقا «ءيا، جوق...» نە جەتپەيدى، وزدەرى دە بىلمەيدى. سۋى قايناپ-قايناپ كەلىپ، قاقپاعىن اتىپ جىبەرەتىن شاينەك سياقتى كۇندەردىڭ كۇنى بۇرق ەتەدى. جاراسۋعا، تاتۋلاسۋعا ۇلكەن بولىپ باستىقتىڭ، كىشى بولىپ مۇنىڭ تۇيسىگى جەتپەيدى.
— قايدا بەتتەپ باراسىڭ، بىلمەدىم، بالا... اعالىق ءسوز ايتۋدان قالدىق. ءوزىڭ ءبىل... الدىڭداعى تەڭ-تەڭ حاتتارعا جاۋاپ جاز دا، كوزىن قۇرت. حات ءبولىمى: «ادەبيەت، ونەر ءبولىمى شەتىنەن كوك جالقاۋ، حات اتاۋلىنى تۇزداپ-سولدەپ، الدىن ءشىرىتىپ جاتىر»، — دەپ جاراپازانداپ وتىر.
ءبولىم باستىعى، جالپى، جامان جىگىت ەمەس-تىن. قازىمىر بولسا، ونىڭ تامىرى تەرەڭدە — ومىرگە وكپەلى. سوڭعى بەس-التى جىلىنا كەڭىلى كونشىمەيدى. و باستا بولاشاقتان كۇتكەنى كوپ ەدى. مەكتەپ بىتىرىسىمەن ءمۇيىزى قاراعايداي موسكۆالىق ستۋدەنت اتاندى. سوڭعى كۋرستاردا اندا-مىندا سىن ماقالا جاريالاتىپ ەدى، قۇلاعى تۇرىك ادەبي ورتا ەلەڭ ەتتى. قولپاش كوبەيدى. وز-وزىنە و باستا تاڭ قالىپ ءجۇردى. كەيىن ول تامسانۋعا ۇلاستى. بۇرىن سىرت دۇنيەنى، ماسەلەن، «مىنا مۋزىكا قانداي جاقسى!» — دەگەن رەپەتتە قابىلداسا، ەندىگىسى «مەن مىنا مۋزىكانى قالاي تاماشا تۇسىنە الامىن!» — دەگەنگە وزگەردى. ديپلومىن ۇزدىك قورعاپ، بەدەلدى باسپانىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بولدى. ارى قاراي جۇمىس، ءجۇرىس-تۇرىس... سىن جايىنا قالعان. بىلتىر ۇلكەن قاتە كەتىپ، باسپاحانانىڭ پىشاعىنا ءتۇسىپ قالعان كىتاپتىڭ كەسىرىنەن «ءوز ەركىمەن جۇمىستان بوساندى». تورت-بەس اي بوس ءجۇرىپ، وسى ورىنعا «اۋزى ءۋالى» ادامداردىڭ كومەگىمەن تىرناق ىلىكتىردى. «باستىق بولۋ ماعان قول ەمەس، تۆورچەستۆو ەكەن ماڭدايىما جازىلعان نەسىبە»، — دەپ، كوز كورگەن، قولى ۇيرەنگەن سىنىن ساعالاپ ەدى، اياعىنا جەم تۇسكەن اتتاي قالامى جۇرمەدى. قاشان، قالاي سۋىعان — ءوزى دە بىلمەيدى. ۇشقىر ات تەز بولدىرا ما، نەمەنە؟ مۇنى ىشتەي مويىنداسا دا، سىرتى نىق، ءدوڭ-ايباتقا ۇستا. ءقازىر... كۇن وتكىزەدى. بولاشاق كۇڭگىرت. سول كۇڭگىرتتىك مىنەزىنە دە كولەڭكە تۇسىرەدى. وڭ جاقتا وتىرىپ قالعان كارى قىزداي شارگەز. ءازىل ايتسا — دارىنسىز اكتەردىڭ رولىندەي ءشيى شىعا بەرەدى. اشۋى دا تەز. ۇزىندا ءوشى، قىسقادا كەگى جوق جاس قىزمەتكەرىنە جاڭا ورىنسىز ءشۇيىلدى. ايتپەسە جۇمىستان كىم ولگەن. وز-وزىنە، وتىرعان وسى وتىرىسىنا دەگەن ءبىر قاناعاتسىزدىق قانىن قارايتىپ بولدى.
وسى يتىس-تارتىسپەن تۇنشىعىپ وتىرعاندا، ەسىك ءجيى-جيى قاعىلدى.
— رۇقسات!
بوساعادان جاس قىز باسىن قىلتيتتى.
ءبولىم باستىعى ورنىنان تۇرىڭقىراپ كەتتى.
— كىرە عوي، اينالايىن!
ۋىز قىز كىرپىگىمەن كوزىن كولەگەيلەدى. بىرەۋ تارتىپ الىپ كەتەتىندەي سۋمكاسىن الدىنا قىسا ۇستاپ، ال قىزىل ەرنىن تىستەلەيدى. باستىق بادالىپ تۇر. ول كىشى پەيىل، ۇيالشاق قىز-كەلىنشەك اۆتورلاردى وتە-موتە ۇناتاتىن. ونىسىن: «اۋىل ءتۇتىنىن يىسكەگەندەي جۇرەگىم تەز-تەز سوعىپ كەتەدى»، — دەپ تۇسىندىرەدى. تۋعالى اۋىل بەتىن كورمەگەن ەلتاي وندايدا: «اۋىل مەن قىز-كەلىنشەك بىر-بىرىنە قالاي ۇقساماق؟» — دەپ، كادىمگىدەي ويلانادى.
— اقىن اعاي وسىندا وتىرا ما؟
مىنا قىز راسىمەن تامىلجىپ تۇرعان اۋىل ەكەن...
ەسىككە بار دەنەسىمەن بۇرىلىپ، ۇلكەن ىنتامەن قاراعان ءبولىم باستىعىنىڭ داۋسى بارلىعىپ شىقتى.
— كەل، كەلە عوي!
جاس قىز كىبىرتىكتەي باسىپ — رەتى، سىپايى، جورعا ءجۇرىس — كەلە بەرىپ ەدى، ورنىنان شاپشاڭ تۇرعان باستىق ورىندىق ۇسىندى.
— كەلە عوي، اينالايىن!
قىز ورىندىق شەتىندە انە-مىنە ۇشارداي سەكيىپ وتىر. سۋمكاسىنىڭ قايىس باۋىن ۋماجدايدى. ەلتاي ونىسىن جاقتىرمادى — ورىنسىز قورعانشاق جاندى ءيا نادان، ءيا ەكى ءجۇزدى دەپ ۇعادى.
— نە شارۋا، قالقام-م؟ — سىزىلعان ءۇن قۇلاعىنا تيگەندە، باسىن كوتەردى. مىنە، جانى، مىنە، يمانى، باستىق بۇلاي ءان سالادى دەپ بۇرىن-سوڭدى ويلاعان ەمەس. باسەكەڭ بۇرىلىپ، سول شىنتاعىن ۇستەلگە، وڭ شىنتاعىن ورىندىق ارقاسىنا ارتقان كۇيى قىزعا ەلجىرەي قارايدى.
— تاقپاق جازۋشى ەم... بيىل مەكتەپ ءبىتىردىم... ينستيتۋتتاعى اعايلار قۇلاتىپ جىبەردى. تىگىن فيرماسىندا ىستەيمىن. مىناۋ... مىنە! — دەپ، ۇلكەن اعالىق ماحابباتپەن ىستىق-ىستىق قاراعان باستىققا تىكە قاراۋعا ءجۇزى شىداماي، بەتىن ەسىك جاققا بۇرا ارى قاراپ، ەكى بۇكتەلگەن وقۋشى داپتەرىن ۇسىندى.
ءبولىم باستىعى بىلتىردان بەرى ساقا سىندى تالاق تاستاپ، ولەڭگە قۇرىق سىلتەگەن. جۋىردا ءبيتتىڭ قابىعىنداي العاشقى جيناعى جارىق كوردى. جيناقتىڭ بوياۋى كەپپەي جاتىپ ەكى-ۇش جولداسىن ۇي-ىشىمەن شايعا شاقىردى. ويى — سىر تارتۋ. ولار الەم جاڭالىقتارىن، ءۇي اراسىنداعى وسەك-اياڭدى تەرىپ بەرگەنىمەن، ۋادەلەسكەندەي پەرى-سەرى جانرعا جولامادى. سىپايىلىق سالتىن ساقتايمىن دەپ تىرىدەي ولگەن بۇل دا: «پىكىرلەرىڭ نە؟» دەپ، وڭەشتەي المادى.
ول ەندى كەلگەن-كەتكەننەن پىكىر دامەلى. ونىڭ ىشىندە بەلىمگە ولەڭ اكەلگەن بالاپان اقىنداردان ءۇمىتتى — جيناعى تۇتاسىمەن جاستارعا باعىشتالعان. ىزدەگەنگە سۇراعان، مىنا تاقپاقشى بالا، ارينە، مۇنىڭ كىتابىن تۇبىرتەگىنە دەيىن وقىدى. وقىسا اسەرىن دە ايتار. جاس قىز، ءسوز جوق، اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەمەيدى — قىسىلادى، تاجىريبەسىز. ول ءۇشىن وڭاشالىق كەرەك.
تومەن قاراعان ەلتاي ءارى سۇرانشاق، ءارى بۇيرىق نازاردى قاراماي-اق سەزدى. باسىن كوتەرىپ ەدى، باستىقتىڭ كوزىلدىرىك استىنداعى جانارى شۇڭىرەيە، تەرەڭدەي ءتۇسىپ، سۋىرا تارتىپ بارادى. بەتىنىڭ ءبىر جەرى اق، ءبىر جەرى قىزىل، تەڭبىل-تەڭبىل.
— ەل-تاي! — دەدى تاماعى قۇرعاپ.
تۇسىنىكتى-ە... باستىق جارتى مينۋتتان سوڭ بەتى شىلپ ەتپەي: «اناۋ جۋرنالدىڭ پالەن سانىن كىتاپحانادان ىزدەپ كەلشى. مەنىڭ پوەزيامدى جاريالاپتى. ءبىر ۇلكەن كىسى سۇراتىپ جاتىر»، — دەيدى. «شىعىپ تۇر!» — دەگەن ىمدى ۇقپاساڭ، دىمدى ۇقپاعانىڭ.
ەلتاي ورنىنان تۇردى دا، ءبىر بۋما حاتتى قولتىعىنا قىستى، دالىزگە شىعىپ، ماشبيۋرونى ماڭدايعا الدى.
ىشكە باس سۇعۋى سول، ءيىس سۋ، جازۋ ماشينكاسى مايىنىڭ ءيىسىن سەزدى، جاپپاي جارىسقان قالىڭ ساتىر-سۇتىر قۇلاعىن تۇندىردى. ەلتاي سالەمىن قاز-قاتار وتىرعان بيكەش، بيكەلەر ميزەمەدى. ەرتەڭگى گازەتكە دەگەن شۇعىل ماتەريالدار — سوڭعى حابار، سپورت جاڭالىقتارى ماشبيۋروعا تاڭەرتەڭ قاپ-قابىمەن تۇسەدى. قىسقاسى، از سويلەپ، كوپ ىستەپ، تەزىرەك تابان جالتىراتقان ءجون. مۇرىندارىنا سۋ جەتپەي وتىرعان قىزدار قيقاقتى كوتەرمەيدى، سوزبەن، قاباقپەن بولسىن، اياماي جاسقاپ جىبەرەدى.
ەلتاي ادەبيەت پەن ونەر ءبولىمىن باساتىن توتىعا بەتتەدى.
ءبىر اۋداننىڭ ساۋداسىن باسقارعان شوڭ جەلكە اكەسىنىڭ بۋى ما، بۇل اق سارى قىز ەرنىن شۇيىرىڭكىرەپ جۇرەدى. وسىنداعى شەت تىلدەرى ينستيتۋتىندا وقىپتى. كەكىلىنە جەل تيمەي وسكەن ەركە شولجاڭ قىز ءبىرىنشى كۋرستان قالا ءومىرىن ەدەل-جەدەل يگەرە باستايدى. قۇلاشىن كەڭ سەرمەي الادى - ayداننان ايىنا مول اقشا كەلەدى. اينالاسى ەكى جىلدا ءوزى، ورتاسى تۋرالى كوپ وي ءتۇيدى، بۇرىنعى كوپ تۇسىنىكتەرىنىڭ استى-ۇستىنە كەلدى. ءار داۋىردە جازىلعان شەتەل ادەبيەتى قاتتى اسەر ەتتى. اقىرى، ابدەن تەنتىرەگەن قىل ءوزى قاي زاماندا ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر، ايىرۋدان قالدى، ويتكەنى كينو، ەسترادا جۇلدىزدارىنىڭ بارىنە بىردەن ۇقساعىسى كەلدى. شەتەل كيىمدەرىنىڭ باعاسىنا قاراماي ساتىپ الىپ، قاتىپ كيىندى. «كەنت»، «چاو»، «رە» دەگەن سۇيكىمدى سوزدەردى اكسەنتسىز ايتاتىن بولدى. سونسوڭ ىسكە كىرىستى. «ءبىسمىلدا» دەپ ەسترادا، ءساننىڭ سوڭعى جاڭالىقتارىن بىلمەيتىن جەرلەس قىز-جىگىتتەردەن ىرگە ءبولدى. ىلە جاتاقحانا جانىنداعى جەمىس-جيدەك دۇكەنىندە جۇك تاسيتىن تاۋلىق جىگىتتى قۇلاي ءسۇيدى. وراق مۇرىن، بۇركىت قاباق جىگىت كوپ باس قاتىرمادى، توتىنى جازعى كانيكۋلدا الىپ كەتپەك بولدى. قىزدىڭ اكەسى: «كۇيەۋ بالا ساۋدا ماڭىنان ەكەن، بوتەن ەمەس. كەلسىن، وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن جاساپ بەرەمىز. كونسە قولىما الىپ، شاشلىچنىيعا قويامىن»، — دەپتى. ال كاۆكازداعى اكە-شەشە قاتال ەكەن: «قازبەك تانتىماسىن، بەسىكتەن اتاستىرعان كەلىن بار. قۇداي قوسقان قوساعى ەكى كوزى ءتورت بولىپ كۇتىپ وتىر. ەكى جىلدان سوڭ، شۇكىر، كامەلەتكە تولادى. كازبەكتى ءبىز قىز ەمەس، قالىڭ مال تاۋىپ كەل دەپ جىبەرگەمىز. باتا بۇزسا، باسى كەسىلەدى بالانىڭ»، — دەپ، ءۇشبۋ سالەم ايتىپتى.
جىگىتكە الدىمەن باس كەرەك: «تامارا، مەن مىگىت ەمەس، جىگىتپىن، اكە-شەشەنىڭ ايتقانى مەن ءۇشىن زاڭ، كەشىر، باسىڭ بوس»، — دەپتى. تامارا — توتى الگى جەردە قايعىدان قان قۇسىپ، وقۋدان جاتا قاپ بەزىنەدى. ءبىر تانىستارى ارقىلى وتكەن جىلى وسى ماشبيۋروعا ورنالاسقان. ماحاببات مۇڭىنان ءالى ايىقپاعان با، العاشىندا توتىنىڭ قاباعىنا قار، كىرپىگىنە مۇز قاتىپ ءجۇردى. اركىم ءوز قايعىسىمەن اۋرە. «اللا-اي، ەسىڭدى جي، ماحابباتتان ولگەن ەشكىم جوق. قازبەكتىڭ ورنى تولادى ءالى»، — دەگەن جان بولمادى. سوعان رەنجىدى مە، توتى رەداكسيادان ىرگەسىن ءبولىپ الدى. كەلەدى، كەتەدى، اندا-ساندا دوس قىزدارى تەلەفون شالادى. وندايدا بال-بۇل جانىپ، قۇلپىرىپ كەتەدى. نەبىر ادەمى ازىلدەر ايتادى. ال ماشبيۋرونىڭ قىزدارىمەن كەرىسىنشە قاتاڭ، قىسقا دا نۇسقا تىلدەسەدى. الگى قازبەگى تۇسكىر اندا-ساندا ءجۇز كورسەتەدى. توتى ونى كورسە ءبىتتى، كوزى بوتالاپ، دالىزگە اتا جونەلەدى. ورتا بويلى، شۇڭكيگەن جاس بالا. قول-اياعى بالعاداي ادەمى قىز قىرىم ەتى جوق قازبەككە قالاي عاشىق، ول تۇسىنىكسىز دۇنيە.
قىز قاسىنا ەلتاي قۇيرىق باسىپ ەدى، ماشينكا سارتىلى ءسال وزگەردى. انا جولى ءسوز اراسىندا بالالار ءۇيىنىڭ مەكتەبىن ورىسشا بىتىرگەنىن، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءتىل فاكۋلتەتىنىڭ قازاق بولىمىنە ادەيى تاڭداپ تۇسكەنىن شەت جاعالاپ سەزدىرگەن. توتى بۇعان امسە تاڭ قالىپ، امسە ىتىرىنىپ قاراعان. الگى ءسوزدىڭ شىن-وتىرىگىن بىلگىسى كەلدى مە، شىلعي ورىسشا سويلەدى. بۇل دا شارىقتادى. مۇنى قالاي باعالادى، قايدام، ەلتاي توتىنىڭ ورىسشاسىنان كوپ اقاۋ تاپتى. كەيىن ەستىدى، قىز قازاق مەكتەبىن ءبىتىرىپتى. تامارا، تانياعا اينالعانى سوڭعى ەكى-ۇش جىل...
سودان بەرى ەلتاي جاقىنداسا بولدى، ەرنىن قىمقىرىپ، ىسكەر قالىپقا كوشەدى. باسىن كوتەرمەيدى، امان-سالەمدە عانا ءسال قىزارىپ، سارتىل دا سۇرتىلدى ۇدەتە تۇسەدى. بۇل جولى دا سول سازارىس، سول تىمىرايۋ... «مىنا ماتەريالدى بىتىرە قويشى، اناۋ ماقالادان قاتە جىبەرمەشى، توتى اينالايىن، دەگەن ءسوز ءوتىپ كەتكەن قىز عوي» دەپ ويلاعان دا قويعان.
كابينەتتەن قانى قايناپ شىققان جىگىت كەلە توتىعا ءتيىستى. ەكى تەڭ حاتتى قىزدىڭ وڭ قولتىعىنىڭ استىنا بۇرق تاستادى.
— ەسەن-ساۋسىز با، توتى؟ — دەدى كوتەرىڭكى جالعان ۇنمەن.
قايماق قاباق قىزدىڭ قايمىجىقتاي ەرىندەرى جىبىر ەتتى. مۇنىڭ ءار ءسوزىن شىنعا بالاپ، تارازىعا تارتادى. ول تارازىلاعان سايىن ەلتاي دا ويىنشىل؛ قىز بەن جىگىت اراسىنداعى ءسوزدى سالماقتايتىن جانعا جىنى كەلەتىن.
تىپ-تىك سىرەسكەن توتىعا بۇرىلعان جوق، الدىنا قاراعان بەتى ەپ-ەلەۋسىز عىپ:
— سەن وتە ادەمىسىڭ... ونى ءوزىڭ بىلە دە بەرمەيسىڭ، — دەي سالدى.
كوزىمەن كلاۆيش سيپاعان بويجەتكەندە ءۇن جوق. نە ءوز قۇلاعىنا سەنبەدى، نە مازاق دەدى. ەلتاي كەز كەلگەن حاتتى كوز الدىنا توسىپ:
— مەن سەنى العاش كورگەندە تاڭ قالدىم، — دەپ سالدى. مۇندايدا نەبىر قىزدىڭ قىزى «نەگە؟» دەپ وت تيگەن جۇقا قاعازداي لاپ ەتەتىن.
توتى سەلت ەتپەدى، كوپ سارتىلدىڭ اراسىندا:
— ءسىز اۋا رايىنا لايىقتاپ نەگە كيىنبەيسىز؟ — دەدى.
جىگىت بىرەۋ تاس توبەدەن قوس قولداپ ۇرعانداي ماڭگىرىپ ءالى وتىر. مينۋتتان سوڭ كۇرمەلگەن ءتىلى كاليمەگە كەلدى.
— نەگە ولاي دەدىڭ؟
قىز قايمىقپادى. كوزىمەن تەرەزەنىڭ ارعى بەتىندەگى اق الەمدى نۇسقادى.
— بۇگىن قار جاۋدى. ال ءسىز جازدىق اق شالبارمەن ءجۇرسىز.
ونىسى راس.
كۇرسىندى.
— بىزدە... مودا قۋساڭ اقىر اياعى بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ تىناسىڭ. مۇمكىندىك پەن مادەنيەتتىڭ ءوزى سول...
توتى مىرس ەتتى، ماشينكاسىن توقتاۋسىز باسا بەردى. شىنىمەن ەلتاي ويلاعاننان گورى تەرەڭ قىز با؟
ەندى جىگىت اسىرەقىزىل قىزداردىڭ قىتىعىنا تيەتىن ءسوزىن ايتتى.
— ءسىز... ءسىز ەلۆيس پرەسليگە ۇقسايسىز! — تۇك شىمىرىكپەدى.
كلاۆيش گۋىلى بىردەن باياۋلادى. كۇلە جازدادى. توتىڭىز تورعا ءتۇستى! ەندى جۇمعان اۋىزدى اشپاي تەك سوڭىن توسۋ كەرەك. ارعى جاعىن قىز دامىتسىن. سالدەن سوڭ قىز سىبىر ەتتى.
— ول... «ۆەستسايد تاريحىندا» ويناي ما؟ ادەمى جىگىتتىڭ عاشىعى ما؟ مىنە، شاشى مىناداي... — توتى الاقانىمەن بۇيرا-بۇيرا جەلكە شاشىن كوپسىتە كوتەرىپ-كوتەرىپ قويدى.
ەلتاي ىشتەي سىلق-سىلق كۇلەدى. نەسىن ايتاسىڭ. توتىنىڭ جاساندى بەت پەردەسىن جۇلىپ السا، اۋىلدىڭ كورسەقىزار شوپجەلكە قىزى شىعا كەلەدى ەكەن. قالاعا كەلگەلى ءۇستى-باسىنا ءويتىپ-بۇيتىپ جاپسىرعان مايمىلدىق مادەنيەتىنەن تۇك قالمادى. وزىنە بىلتە-بىلتە شاشى كوزىن جاپقان، الكوگول مەن ناركوتيكتەن بەت-اۋزى كۇپ بولىپ ىسكەن اتان وگىزدەي پرەسليدى كورسەتسە عوي... ءقايتسىن ەندى. توتى شەتەل ءومىرىن كينو ارقىلى زەرتتەيدى. نە بارى ءبىر جارىم ساعاتتا نەبىر سىلقىم سەرى كينو جۇلدىزدارىن كورىپ، كينوتەاتردان كەرەمەت بايىپ شىعادى. سوندىقتان تابىناتىن ءپىرى — كينوداعى قىزىل-جاسىل قىز، جىگىتتەر. شەتەل ءومىرىن كىتاپتان دا وقىپ بىلۋگە بولادى، وعان ۋاقىت جوق، قالىڭدىعى كەرە قارىس تومداردى وقىپ بىتكەنشە شاش اعارادى.
قىز ەلتايعا ەلجىرەي قارادى. ويى بەلگىلى. «مولودەس قوي مىنا جىگىت! الگى پرەسليدەي سىلقىم بيكەش ويناعان كينونى بۇدان بۇرىن كورىپ ۇلگەرىپتى. فراەر تانىستارى بار، ياعني... توقتا، توقتا. وسى جىگىتىڭ كينو ۇيىمەن امپەي-جامپەي ەمەس پە؟ ايتپەسە ەلۆيس ارۋ ويناعان كينونى قايدان كورەدى؟ ونداي فيلم قالادا ءجۇرىپ جاتسا، ەڭ الدىمەن توتى نەگە ەستىمەيدى، ەلدىڭ الدى بولىپ نەگە كورمەيدى؟ دۇرىس، كينو ۇيىندە ەكەن تانىسى». ءىشى قازانداي قايناپ، وكىنىشتەن ەرنىن تىستەلەدى — اقىرى ماشينكا باسادى ەكەن، تىم بولماسا بريدجيت باردو، الەن دەلون، مەريلين مونرو، مىنا ەلۆيس پرەسلي وينايتىن فيلمدەر كورسەتىلەتىن كينو ۇيىنە نە قىپ ورنالاسپاعان؟ ءبىر قىرىن وتىرعان ەلتايعا كوز استىمەن قاراپ ەدى، ءىشى جىميدى، الەن دەلونعا شاش قويىسى كەلەدى ەكەن.
— جو-وق، ول باسقا كينودا ويناعان. ول فيلم الماتىعا ءالى جەتكەن جوق. — ءارى قاراي كويىتە بەرۋگە ەلتايدىڭ ءجۇزى شىدامادى. — كەشە كەشكە تەليەۆيزوردان، «كينوپانورامادان» كورىپ ەم.
ەلتاي ءاماندا ءوستىپ قۇريتىن — باستاعان وتىرىگىن اياعىنا دەيىن الىپ شىعا المايدى.
قاسىن قايشىلاپ، تۇيىلە قالعان توتى:
— سولاي ما؟ بار بولعانى تەليەۆيزور ما؟ — دەگەندە جىلاي جازدادى. تاڭ-تاماشا اتاۋلىنى كينو، ەسترادادان ىزدەيتىن قىز ابدەن قينالدى. الپىس جاسار شالدان التى جاسار بالاعا دەيىن قۇلاعىن بۇرايتىن تەليەۆيزور جاڭالىق پا، «كينوپانوراما» تاڭسىق پا؟ تەليەۆيزوردى ول وتە-موتە جەك كورەتىن — بارلىعى كورەدى.
ويىندى كىم بولسىن باستاي بىلەدى. ماسەلە اياقتاي بىلۋدە. بۇل اياق جاعىن بىتىراتىپ الدى. «تولكو چەستنىە ي موشەننيكي موگۋت نايتي ۆىحود يز ۆسياكوگو پولوجەنيا، ا توت، كتو حوچەت ۆ ودنو ي ۆ تو جە ۆرەميا بىت چەستنىم، ي موشەننيكوم، نە يمەەت ۆىحودا» دەگەن چەحوۆ انىق دانىشپان. «جەلىپ كەلە جاتقاندا، ءتۇسىپ كەتتىم اپانعانىڭ» كەرى. نە بولسا و بولسىن:
— مەنىڭ رەجيسسەر دوسىم بار... — دەپ سالدى.
توتى قولما-قول تاسقا اينالدى.
— چتو ۆى گوۆوريتە؟! — دەدى الدەن ۋاقىتتا ىشقىنىپ.
— ءيا... ءقازىر كومانديروۆكادا. باسقا رەسپۋبليكا... ە، شەتەلدە كينو ءتۇسىرىپ جاتىر.
— چۋدەسا! تانىستىراسىز با؟ — توتى ىشتەي ەلتايدىڭ ءپروفيلى قازبەككە ۇقسايدى ەكەن دەپ تاپتى.
— ءۇش ايدان كەيىن كەلەدى، — دەدى ەلتاي بەتى شىلپ ەتپەستەن. وعان دەيىن توتى دا ماشبيۋرودا ومپيىپ وتىرىپ قالماس. نە بيلەت جىرتاتىن كونترولەر بولسا دا، كينوسىنا توتە جول تابار، نە كاۆكاز تاۋلارىنا بەت الادى...
توتىنىڭ توبەسى كوككە جەتتى الگى جەردە. رەجيسسەرمەن تانىسادى — قانداي باقىت! كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلدى. تانىسقاندا نە دەمەك، نە سويلەسپەك، ول تۋرالى ويلانبادى، تەك سۇمدىق قۋاندى. ول كينوعا تۇسەمىن، باس پايداما بىردەڭەنى جاراتام دەمەيتىن، تەك جاقىن-جۋىق جۇرسە بولدى، سول جەتەدى. قازبەك العىر جىگىت، ايتكەنمەن دۇكەن، كوك بازارعا مىقتى بولعانمەن، كينو الەمىنەن ءالى الىستاۋ، ريزا بولعانى سونداي — حات اقتارىپ، مونتيىپ وتىرعان جىگىتتى ءسۇيىپ العىسى كەلدى. بىرەۋدى شىن كوڭىلىمەن جاقسى، ياكي جەك كورسە، توتى باياعى اۋىل قىزى قالپىن كايتا تاباتىن. كوپتەگەن فيلمدەردەن جاپسىرعان قىرىق جاماۋ ادەتتەرى ەسىنەن شىعاتىن. وسى جولى دا ءسويتتى. قاننەن-قاپەرسىز وتىرعان ەلتايدىڭ بۇيىرىنەن باس بارماعىمەن ءتۇرتىپ قالدى.
— ءوزىڭ سەپ-سەمىز ەكەنسىڭ، ارىق پا دەسەم... — سىلق-سىلق كۇلدى. توتى تەك الىستان ادەمى، سىپايى، سىرعاق ەدى. جاقىنداپ كەلسەڭ دورەكى، دوعال سويلەي باستايتىن.
ەلتاي ورنىنان تۇرىپ كەتتى. توتىنىڭ ءبۇيتىپ تەز وزگەرگەنىنە وكپەلى. قىلتىڭ-سىلتىڭى انشەيىن ەكەن، كەرەگىندە كيەتىن، كەرەك جوقتا شەشىپ تاستايتىن كويلەك سياقتى جالعان ادەت ەكەن. كۇنى ەرتەڭ توتى ءدام بۇيىرىپ، ءبىر زووتەحنيك جىگىتكە ءتيىپ السا، قارا دومالاقتاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شۇبىرتىپ، ساماۋرىن تۇبىندە قىزىل شايدى سوراپتاپ، تەرلەپ-تەپشىپ وتىراتىن سارى قارىن بايبىشەگە اينالار ەدى.
وزگەرىستى توتى دا اڭعاردى. ەرنىن قىمقىرىپ، ماشينكا كاسساسىنا ەڭكەيە ءتۇستى. حاتتاردى وزىنە جاقىنداتىپ:
— بۇگىن قولىم تيمەيدى. ەرتەڭ باسىپ قويامىن. تۇستەن كەيىن الاسىز، — دەدى كۇڭگىرتتەۋ سويلەپ. سوسىن كاسسانى جايىمەن سىرت-سىرت باسىپ وتىرىپ-وتىرىپ، كوزى جاسقا تولا سىبىرلادى. — پوچەمۋ ۆى مەنيا وسكوربلياەتە؟ چەم يا پەرەد ۆامي ۆينوۆاتا؟
ەلتاي ابىرجىدى — قىز ءسوزىنىڭ جانى بار ەدى.
— كەشىر...
سىرت اينالا بەرىپ ەدى، قىز:
— ۆام جەنيتسيا نادو، ديادەنكا! — دەپ، ىشتەن شالدى.
دالىزگە شىعا بەرىپ، مىرس ەتتى. شىنىندا دا، ۇيلەنۋ كەرەك. سوڭعى كەزدە قىزدارعا قىرى بولماي ءجۇر — كارى بويداق! ستۋدەنت كەزىندە قىزعا جولى بولعىش-تىن. ءقازىر كەرىسىنشە. مۇنىڭ تىم تۇيىق مىنەزى، كىتابيلاۋ ءسوزى بويجەتكەندەرگە جاقپاي ما، كوبى ۇركىپ قارايدى. كەپكەن بالىقتاي اششى بىردەڭە. كىتاپ باسقا دا، ءومىر باسقا. توتى دا سونى مەڭزەدى.
كەنەت ءدال يەك استىنان ءبولىم ەسىگى شالقالاي اشىلدى، دالىزگە تاقپاقشىل قىز تىعىنداي اتىلدى. بەت ۇشى مەن قۇلاعى قىپ-قىزىل. ادىرايعان كوزى، قۇداي بىلەدى، دانەڭە كورمەيدى. تاقپاعى نە سۇمدىق، ماقتالعان، نە جەرىنە جەتە داتتالعان — ەكەۋىنىڭ بىرەۋى...
— قالاي، جاريالانا ما ولەڭدەرىڭىز؟
باسپالداقتىڭ جيەگىنە اسىلا كەتكەن قىز تۇك ەستىمەدى.
تەك تۇرعانشا:
— قاشاننان بەرى جازىپ ءجۇرسىز؟ — دەپ جىبىرلاپ ەدى، قىز باسىن كوتەردى، بەتىندەگى الاۋ-دالاۋ وشكەن، موپ-موماقان. قىزدىڭ ءبىر نازىك جەرلەرى ولە باستاعانعا ۇقسادى ەلتايعا. قىز سولعىن، ايتسە دە نىق ۇنمەن:
— مەن ەندى... تاقپاق جازبايمىن، — دەدى، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، باسپالداقپەن تومەن تۇسە باستادى.
— نەگە؟
جاۋاپ قايتپادى.
ءبولىم باستىعىنىڭ كوزى كىربيىپ، شاشىلىڭقىراپ وتىر. قابارا ءتۇسىپ، ءبىر نۇكتەگە ەجىرەيە تەسىلىپ وتىردى دا:
— مىنا تەلەفوندى جازىپ الشى، — دەپ، ۇستەل كالەندارىنىڭ بەتىن يەگىمەن نۇسقادى. — انىق-قانىعى ەسىمدە جوق، ءبىر قىرىلداق شال سەنى ىزدەپ، قۇلاق ەتىمدى جەپ قويدى.
* * *
ەسىكتى قىرىق پا، ەلۋ مە، قارا كولەڭكە ەركىن ايىرتپادى، موسقال ادام اشتى. تاڭىرايعان تاناۋىن كوتەرىپ، قالىڭ اينەكتى كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان ەلتايعا ۇزاق قارادى. قىرىلداي:
— سىپا-تا-ەۆ؟ — دەدى ءبولىپ-بولىپ.
— ءيا.
— كىر...
شالقاق ءتوس پاڭ تالتاڭداپ العا ءتۇستى. ەلتاي قان قىزىل كىلەمنىڭ تۇگىن قىزىل اسىقتان كەشىپ، وكشەسىن باستى.
جازۋشى كىتاپ ستەللاجدارى ساپتاعى ساربازداي سىڭسىپ تۇرعان بولمەگە باستاپ كىردى.
— وتىر.
ەلتاي ەندى بايقادى: بۇل كىسى الپىستان ەركىن اسقان شال ال ەكەن. سۇيىق، اق شاشىن سامايىنان ەكىگە جارىپتى: ءۇستى-باسى كۇتىمدى. قامىت اياق ادامنىڭ ادەتىمەن تەڭسەلە باسىپ، جاي قوزعالادى، ءتىس اراسىنان سالماقتاپ سىرباز. سويلەيدى، كوزىنىڭ قاراشىعى ەكەش قاراشىعى دا قوزعالۋى نەعايبىل، قيىن شارۋا. ەلتايعا قايتىپ بۇرىلمادى، ۇستەلدە جاتقان «مارلبورودان» شىلىم الىپ تۇتاتتى، ونىسىن قۇنىعىپ سورمادى، ساۋساق اراسىنا قىسقان كۇيى:
— مەن ءقازىر... — دەدى، شالقايعان كۇيى اس ۇيگە كەتتى.
ەلتاي توڭىرەگىنە قارادى. قاق توردە بۇعىنىڭ ىستىك - ىستىك ءمۇيىزى، ۇستەل ۇستىندە نەفەرتيتي ءبيۋستى، ەدەندە كىلەم، ستولدىڭ وڭ جاعىندا تاقتا توسەك، ارتىق زات جوق، تاپ-تۇيناقتاي. اc ءۇي جاقتان ايەل ءۇنى ەستىلە مە دەپ ەدى، الدەنەگە سوعىلعان قاڭىلتىر شىڭىلى، سۋ ءشۇلدىرى جەتتى، شىرپى دار-ر ەتىپ جاندى.
جيھاز جاساۋعا كەدەي بولمە كۇڭگىرت. بوياۋى سول ما، ىس باسقان با، ونى ءيتىم ءبىلسىن. ارى-بەرىدەن كەيىن ەلتاي ءوزىن ەسىك-تەرەزەلەرى الىنعان الاڭ - اشىق يەسىز پاتەردە وتىرعانداي سەزىندى. ءبىر نارسە جەتىسپەيدى — ول انىق. ونىڭ نە ەكەنىن ءسۇت پىسىرىمنەن سوڭ ۇقتى؛ داڭعىراعان ءۇش بولمەدە بوس اۋا عانا تۇنىپ تۇر، تىرشىلىك دىبىرى — اس ۇيدەن شىج-بىج دىبىسى، ال جاتىن بولمەدەن سان الۋان ءيىس سۋ مەن وپا ءيىسى، ياعني ايەل تىرلىگى جەتپەي تۇر. ونىڭ. ورنىنا قاعازدىڭ، وندا دا كوگىس تارتقان قاعازدىڭ دىمقىل ءيىسى سەزىلەدى، سوسىن شالقاقتاعان جازۋشى الاي ءبىر، بىلاي ءبىر جايلاپ وتكەن سايىن كارىگە ءتان جەردىڭ سىز ءيىسى جىڭىشكەلەپ جەتكەندەي.
جازۋ ۇستەلىنىڭ شەتىندە جاتقان پاپكا كوزىنە وتتاي باسىلدى. اي بۇرىن باسپاعا تاپسىرعان اڭگىمەلەر جيناعى... پاپكىنىڭ باۋى اعىتۋلى.
استارىنا ءجۇن سالىپ قابىعان جەلەتكەلى جازۋشى اۋىر قوزعالىپ وتىردى دا، شىلىمىن سورعىلادى. قالىڭ كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان قايدا قاراپ وتىر، ەلتاي باعامداي المادى. تەمەكى كۇلىن قاقتى، پاپكى ۇستىنە الاقانىن جازىپ سالدى.
— العاشقى جيناق؟
— جوق، ەكىنشى. العاشقىسى بىلتىر جارىق كورگەن...
ول پاپكىنى اشتى.
— تىسەگەن بالا ەكەنسىڭ. اشىق سويلەسەيىك... — دەپ، تاناۋىن جانە كوتەردى. ءسال ىڭىرانا تارازىلاپ سويلەدى. — قولجازبا ۇنادى... كەيبىر جەرى ۇناعاندىقتان شاقىرتتىم سەنى. جاقسىلىعىڭ وزىڭدىكى، تارتىپ المايمىز. ال جاماننان قۇتىلۋ استە قيىن. — «قالايسىڭ بۇعان؟» دەگەندەي كوزىلدىرىك استىنان شاقىرايدى. جىگىت سىر بەرمەدى. قارت جازۋشى ارتىن كوتەرىپ، ءسال قوزعالدى. — كەمشىلىگىڭدى تىلگە تيەك ەتەيىك. تۇتاستىق جوق... اڭگىمەلەرىن ءستيلى، كەيىپكەرى دامۋى، ولاردىڭ ومىرگە كوزقاراسى، ءسوز ساپتاسى جاعىنان جەكە، جەكە، قىزىل شەكە... تازا رەاليزم مەن يررەاليزم قىم-قيعاش ارالاس... سەبەبى نە، ايتامىسىڭ؟
ەلتاي ونى ءوزى دە بىلەتىن، مويىندايتىن. مىنا كىسى تامىردى ءدال باسادى ەكەن.
— ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار، اعا. بۇل ماسەلە مەنىڭ دە باسىمدى اۋىرتادى. ءبىراق جوندەۋ، قايتا قاراۋ قولىمنان نە كەلمەدى، كەلمەيدى دە.
— نەگە؟ — قارت جازۋشى كوزىلدىرىگىن ماڭدايىنا ىسىرا كوتەرىپ ەدى، اقشىل كوزى بوپ-بوز ەكەن. تىپتەن جاسقانشاق قاراي ما، قالاي؟ ەلتاي بەتىن بۇرىپ الدى.
— اعا، ءسىز دە جاس بولدىڭىز.
— ءقازىر دە ۇگىتىلىپ تۇرعام جوق.
ەلتاي كەكەسىندى ەلەمەدى.
— ونىڭ ار جاعىندا كۇمىس قوڭىراۋ بالالىعىڭىز قول بۇلعاپ تۇر... سوندا حال-جايىڭىز قالاي ەدى، ايىپ بولماسا ايتىپ بەرسەڭىز...
باتىل سويلەگەنىن كەش ۇقتى؛ بالالار ءۇيى ءوستىپ اندا - ساندا شاڭ بەرەتىن. قارت ونى كوڭىلىنە كەك المادى.
— سۇرايتىن نەسى بار؟ كەدەي اۋىل، قاراڭعى اۋىل... مىڭعىرعان مالى ءبىر جۇتتان قالماي جۇگەن-قۇرىق ۇستاپ قالعان اۋىل... اش - اۋرۋ، ءپاس اۋىل... قايتەدى؟ — دەدى.
ەلتاي كوتەرىلىپ كەتتى.
— سول ءپاس حالىقتىڭ بالاسى، نەمەرەسى، شوبەرەسى، نەمەنەسى — مىنا ءبىز بۇگىندە مارتەن پەشىندە بولات قورىتامىز تىڭ كوتەرىپ، وتان قامباسىنا ميلليارد پۇت ءدان قۇيامىز. اتوم رەاكتورلارى تەڭىز سۋىن تۇششىلايدى، كوسموس كورابلدەرى ۇشادى...
— ءيا-ا... ءسوزىڭ اۋزىڭدا. — تاماعىن قىرناعان جازۋشى بەتىن ەسىك جاققا بۇرىپ سالدى. ەزۋ ۇشىنا جىميىس جۇگىردى.
جىگىت ءورشي ءتۇستى.
— ءبىزدىڭ ءبىر اياعىمىز كوسموس زامانىندا، ەكىنشى اياعىمىز جاڭاعى ءسىز ايتقان وكسىگەن ومىردە تۇر...
— قالاي-قالاي؟ — جازۋشى ەكىگە ءۇشتى قوسا الماي وتىرعان ءبىرىنشى كلاسس وقۋشىسىنا ۇقساپ ماندايىن كىرجيتتى.
— اڭگىمەلەرىم ءتۇرلى-تۇرلى بولسا، سول قيلى-قيلى زاماننىڭ، كولەڭكەسى قولجازبا بەتىنە تۇسكەن شىعار.
— سولاي ما؟ — جازۋشى شالقايا ءتۇسىپ، قاسىن كەردى.
ەلتاي تاعى ەرەۋىلدەدى.
— ءجۇز، ءجۇز جيىرمامەن زاۋلاعان شوفەر تەك جول سورابىن عانا كورەدى، ال قالعان دۇنيە ول ءۇشىن بۇلدىر. ءبىز سونداي جۇيرىك ماشيناعا مىنگەن ەلمىز. كەمىس كەتسەم، سول جەلمەن جارىسقان جىلدامدىقتىڭ كەسىرى...
قارت قالامىن تىقىلداتىپ ءبىراز ىڭىراندى. الدەن ۋاقىتتا اۋىر قوزعالىپ، تۇزەلىپ وتىردى.
— ايتىپ وتىرعانىڭ باستان اساتىن ۇلكەن اڭگىمە... دەدى سوزباقتاپ، — قويا تۇرايىق. — ويلاندى. قالامىن قولجازبانىڭ ەڭ ۇستىندە جاتقان پاراقتارعا شۇقشيتتى. — وقى...
«التىن كۇرەك» اتتى اڭگىمەسى... اينالاسى ون شاقتى بەت. بۇعان نەگە ارنايى قادالدى؟» الاقتاپ جازۋشىعا قاراپ ەدى، ول تەبىرەنبەدى.
— وقى!
دەل-سال، بەيجاي داۋىسپەن وقي باستادى.
«دۇك، دۇك، دۇك...
ويانىپ كەتتى، كوزىن اشتى. اۋزى قاڭسىپ جاتىر. تاڭدايى تەمىر تاتيدى. ادەپكىدە تۇك كورگەن جوق. تاس قاراڭعىلىق ەكى يىقتان الباستىشا باسىپتى. ۇيىپ قالعان قول-اياعىن كوزگە كورىنبەس ۇساق قۇمىرسقالار تىستەلەپ جاتقانداي شىم-شىم ەتەدى.
دۇك، دۇك، دۇك...
ءار سەكۋندقا ىلەسە شىققان دۇكىل عانا تىرلىك بەلگىسى.
وڭ جامباسىنا اۋپىرىممەن اۋناپ ءتۇسىپ ەدى، ءيىس سەزدى. قاتارىنداعى جاس كەلىنشەكتىڭ قولاڭ شاشىنان شاشىراپ جەتكەن ەتەنە تانىس ءيىس. كەلىنشەك ۇيىقتاپ جاتىر. قولىن سوزىپ ەدى، الاقانىنا شاش تالدارى ءتيدى. كۇرسىندى. قارا شاشتان قايران جوق — دۇكىل وشپەدى. بۇل نە سوندا؟ ساعات دەسە، ونداي جىلتىراققا اۋەستىگى جوق. ءبىر كۇن جۇرسە، ەكى كۇن توقتايتىن قوڭىراۋلى ساعاتتى اپتا بۇرىن پورتفەلگە اتىپ ۇرىپ، جوندەۋ شەبەرحاناسىنا اپارىپ تاستاعان.
وقىس ويدان سەلت ەتتى.
تۇيە ءجۇن كورپەنى ىسىرىپ تاستاپ، كەلىنشەگىنە قاراي سوزىلدى. كەلىنشەگىنىڭ جۇرەگى اۋىرادى. كەمىندە ەكى-ۇش ايدا ءبىر قالپاقتاي ءتۇسىرىپ، بەتىندەگى قىزىل رەڭدى سۇيىلتىپ كەتەتىن سوقپاسى بار ەدى.
قۇلاعىن كەلىنشەگىنىڭ سول جاق كوكىرەگىنىڭ استىنا توسىپ، تىڭ تىڭدادى. ايەلى ءسال سوزىلىپ، ىڭىرانعانىمەن ويانبادى.
جىگىت قوس تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىر.
كەلىنشەك ءدىن امان. جۇرەگى دۇكىلدەمەيدى دە، تارسىلدامايدى دا. ساعاتشا سوعىپ تۇر.
دۇك، دۇك، دۇك...
كوزى ۇيرەنگەن بە، ماناعى تاس قاراڭعىلىق سان جۋىلىپ، سان ىلىنگەن ەسكى پەردەدەي سەلدىرەي تۇسكەن. اق بوياۋ مەڭ سىرلانعان اعاش توبە، توبەدەن ورمەكشىدەي سالبىراعان شوقپار باس ەلەكتر شامى، ەدەنگە تاستالعان قۇراق كورپە قىلاڭ ۇرادى. تاياق تاستام جەردە كۇندە-كۇندە جاس كەلىنشەك اياق - تاباق، قاعاز - داپتەر قوياتىن ەسكى ۇستەل، ۇستەل بەتىنە جابىلعان ارزان قول كلەەنكا بۇلدىرايدى.
تايپاق، ورىندىقتار قايقيىپ تۇر. بارلىق زات ورنىندا. بوتەن ەشكىم جوق. اۋ، ەندەشە، ءتۇن ورتاسىندا شىرت ۇيقىدان وياتقان مىنا دۇكىل نە؟
دۇك، دۇك، دۇك...
پەردەسى ءتۇسىرۋلى اق شەل تەرەزەگە قارادى. تەرەزەنىڭ ارعى جاعى الاقانداي اۋلا... اۋلانىڭ كەيدە اشىق، كەيدە جابىق الاسا قاقپاسى بار. دىبىس، سىبىسى سول سىقىرلاۋىقتى شالقاسىنان اشىق تاستاپ، ىشكە كىرگەن اۋلەكى ماس بىرەۋ بولماسىن. ەكى اي بۇرىن قورانىڭ بۇرىشىنان كۇپايكەسىن جامىلىپ، قورىلعا باسقان ونداي پەندەنى اۋپىرىممەن وياتىپ، قاقپادان شىعارىپ جىبەرگەن.
توسەكتەن اياعىن سالبىراتىپ ەدى، جالاڭاش بالتىرى مەن سانىن سۋىق قاپتى. قامىس قابىرعا جالعاندا جىلىلىق ۇستاي ما، اقشامداعى ۇياداي پاتەر ءتۇن ورتاسىنا قاراي ازىناپ سالا بەرەتىن. كىلت ەڭكەيىپ، توسەك استىن سيپالاپ، ارازداسىپ قالعان ەرلى-زايىپتىداي ەكەۋى ەكى جەردە قيسايىپ جاتقان باتەڭكەسىن تاۋىپ الدى. قوڭىلتاق كيدى. تۇرا بەرىپ ەدى، بۋىندارى سىقىر-سىقىر ەتتى. بۇرىش جاقتان بىر-ەكى تىشقاننىڭ جان ۇشىرعان شيقىلى شىقتى. ۇيگە تۇسكەن ۇرى قۇساپ، اياعىن ۇشىنان باسسا دا، قيۋى قاشقان اعاش ەدەن زار جىلادى. قارمالانعان قولى قابىرعاعا ءتيدى. جارتى الەمدى الىپ تۇرعان ورىس پەشىنىڭ، ءبۇيىرى ەكەن. كومىر شاۋىپ، تامىزىق ۇساقتايتىن جامان بالتانىڭ جىپ-جىلتىر سۋىق، سابى قولىنا ىلىكتى. ەسىككە بەتتەدى. جولاي كيىم ىلگىشتە سالاقتاپ تۇرعان بەشپەنتىن الىپ، يىعىنا ءىلدى.
اۋىز ۇيگە شىعىپ، سىرتقى ەسىككە ماڭداي تىرەدى. ەكى مارتە نىعىتا يتەرىپ ەدى، ءمىز باقپادى. يمەك تۇمسىق ىلگەك ەسىنە ءتۇستى. استىنان جۇمىرىعىمەن پەرىپ قالىپ ەدى، زىر اينالدى. جەر استىندا جەتى كۇن وتىرعانداي سىرتقا اتىپ شىقتى، تەرەڭنەن تارتىپ، كەڭىنەن دەم الدى. كەڭسىرىك جاراتىن سۋىق ىزدەپ ەدى، كەرىسىنشە، تاناۋىن جىلى اۋا ۇردى.
جىلى لەپ جىگىت توسىنە جىبەك ورامالدى دەمىل-دەمىل باسادى.
ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى.
بەۋ دۇنيەنىڭ بەرەكەسى قاشىپتى.
مىنا اۋلا كەشە، ودان ارعى كۇنى، تاعى - تاعى كۇندەرى كار جامىلىپ، ءۇي ىعىن اق قويانداي پانالاپ جاتاتىن. كومىر ءيىسى باسىن زەڭگىتە بەرگەسىن، سىرتقا تازا اۋا ىزدەپ، ەل ورىنعا وتىرا شىعاتىن. قاردىڭ تازا ءيىسى قولقا - قولقانى ارالاپ، تاناۋىن جارۋشى ەدى. سارشۇناق اياز الەكەدەي جالانىپ، قۇلاق، بەت ۇشىن تىستەلەيتىن، سۋىق قولىن سۋماڭداتىپ قوينى قونىشىنا ەمىن-ەركىن سالاتىن.
قىسكاسى، قىس ەدى.
ءقازىر شە؟
اۋلا شۇپ-شۇبار. شيە اعاشىنىڭ قارى تۇسكەن قارا بۇتاقتارى تۇنگى اسپاندى شيمايلاپ باعىپتى. جايشىلىقتا اياق باسساڭ، قاڭىلتىرداي قاتىر-قۇتىر ەتە قالاتىن قاسات قار ىلجىراي ەزىلىپ جاتىر. دىم العان كەتىك اعاش كۇرەك قورا ەسىگىن ماڭدايىمەن ءسۇزىپ تۇر.
باسپالداقتى بىلق-بىلق باسىپ ءتۇسىپ، قۇبىلاعا قاراعان قاقپاعا بەتتەدى. موينىن سوزىپ، كوشەگە قاراپ ەدى، الاعاي دا بۇلاعاي جەل پىلتە - پىلتە شاشىن تاراقتاي جونەلدى.
لەكىل دە لەكىلباي التىنكۇرەك سىپىرتا سوعىپ تۇر...
دۇنيە ەل-سەل. كوكجيەك مۇقىم كورىنبەيدى. كۇن شىقسا توبەدە كوك قولشاتىرشا اينالاتىن، ءتۇن بولسا، تۇڭعيىقتانىپ، تەرەڭدەپ كەتەتىن استام اۋە، جۇلدىز، اي كورىنبەيدى. سۇپ-سۇر بۇلتتاردىڭ الپى-سالپى سۋ ەتەگى جەر سىپىرادى. ساقىلداعان سارى ايازدا دىڭىلداپ ءان سالاتىن زار جاق تەلەگراف باعانالارى ءۇنسىز. سىم بايلانعان اپپاق قۇلاعى عانا مەن مۇندالايدى. التى اي قىس بەتىنەن شاڭى شىعىپ، كوگەرىپ-سازارىپ جاتاتىن الاسا تاۋلار قارىنداشپەن سىزعانداي اپ-انىق: بەتكەيدەگى قاراعايلار اش ادام بەتىندەگى تىكەنەكتەي ۇزىن-ۇزىن؛ جۇلگە-جۇلگە سايلار تەرەڭدەي تۇسكەن. بۇلكەكتەگەن قارا يت ءار جەردى ءبىر يىسكەلەپ، كەشەنى كەسىپ ءوتتى.
ايحاي دۇنيە سىدىرتا سوققان التىنكۇرەكتىڭ وتىندە كوكتەم اتتى پەرزەنتكە تولعاتىپ جاتىر.
دۇك، دۇك، دۇك!
«ويباي، التىنكۇرەك، شىركىن، التىنكۇرەك، ويحوي، التىنكۇرەك» دەگەن ويدىڭ جەتەگىندە اپالاقتاپ ءجۇرىپ، ءمان بەرمەپتى — ءۇيدىڭ قارا كولەڭكە بۇرىشى دۇكىلدەيدى. قۇلاعىنىڭ قۇرىشىن جەگەن كوپ دۇكىل...
كەرى بۇرىلىپ قاراڭعى بۇرىشقا قاراي ادىمدادى.
ەرىگەن قار سۋى شاتىردان گاز جاشىگىنىڭ جۇقا قاڭىلتىر قاقپاعىنا ۇزدىكسىز دۇك-دۇك قۇلايدى... «كوكتەمنىڭ جۇرەگى سوعا باستاپتى، — دەپ ويلادى جىگىت. — مىنا دۇكىل — بۇگىن دۇنيەگە كەلگەن ءسابي كوكتەم جۇرەگىنىڭ العاشقى لۇپىلدەرى».
جىگىت كەۋدەسىن كەرەمەت قۋانىش بيلەدى. ءوزى ءتارتىپتى، ادەمى قۋانا بىلمەيدى ەكەن، بەشپەنتىن اپىل-قۇپىل شەشىپ، ۋماجداپ الدى دا، اسپانداعى بۇلتقا قاراي سەرمەپ لاقتىردى. بەشپەنت اۋەلەپ سالا بەردى، قاناتىن جايىپ، قۇسشا قالباقتاپ قالىقتادى. جىگىت بوستاندىق العان نەگردەي اياداي اۋلا ىشىندە ورداڭداپ، ويقىل-تويقىل قارعىپ، سەكىردى دەيسىڭ، سەكىردى - اي! سىدىرتا سوققان التىنكۇرەك قول-اياعىنان ءىلىپ الدى دا، قاقپاقىلعا سالىپ، بوزعىلت بۇلت اراسىنان ءبىر-اق شىعاردى. بۇلتتىڭ نار بەلىنەن تاس قۇشاقتاعان جىگىت جەر-كوكتىڭ اراسىندا التىباقان تەۋىپ تۇرىپ، كوكتەم ءسابيدىڭ قىلىعىن قىزىقتادى، قىزىقتادى دا دۇنيەنى جاڭعىرتا ايقايعا باستى».
— توقتا! — اقساقال الاقانىن ءالسىز جايقادى. — اتى نە؟
«التىنكۇرەك»، اعا...
— اسپانعا ۇشقان جىگىتتى ايتامىن...
قيتىعى كەلگەن ەلتاي:
— قالاساڭىز، مىرقىمباي، — دەدى.
شال قاسىن كەرەدى.
— مەيلى. ارى قاراي...
ايقايدىڭ ءبىر ەمەس، قىرىق ءتۇرلى سەبەبى بار؛ اتىڭ وشكىر قىس - قۇدا جەلتوقسان، اقپان، قاڭتار بويى بۇعان كورەسىنى كورسەتىپ باققان. تەرەزە قيىعىنان، ەسىك جاپسارىنان اق جىلان بۋ — اياز سۋماڭداي كىرىپ، اياققا شىرماۋىقشا وراتىلاتىن. كومەيىنە شەلەك - شەلەك كومىر سالعان سايىن مازداپ جانعان جالماۋىز پەش، وبالى كانە، اياداي بولمەنى وڭاي-اق مونشاعا اينالدىرۋشى ەدى. امال نە، قابىرعاسى قامىس پاتەر تاڭعا تامان اڭىراعان قوراعا اينالادى. وندايدا جاۋراعان جىگىت پەن كەلىنشەكتى تۇيە ءجۇن كورپە مەن وزدەرىنىڭ جىلۋى عانا قۇتقارىپ قالدى.
قۋىرداقتىڭ كوكەسى كار قالىڭداپ جاۋعان كۇنى باستالادى. كەلىنشەگى جۇمىستان كەلە شەلەك - شەلەك كومىر قىزىپ زىر جۇگىرسە، جىگىت الاقانىنا تۇكىرىپ، اۋلاداعى كوبىك قاردى كۇرەيدى. كەتىك ءتىس اعاش كۇرەكتىڭ ەرنەۋ - ەرنەۋىنەن اسىپ توگىلىپ، مامىقتاي شاشىلعان اق ۇلپا يت ءراسۋاسىن شىعارادى. قوينىنان بۋ، قونىشىنان قار بۇرقىpaپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە اۋلانى كۇرەپ بىتىرسە، كۇرەك، سىپىرعى تيمەگەن ات شاپتىرىم قورا كەلسەڭ كەل دەيدى، ونى جايعاسا، كۇرەگى ءۇي يەسى قىزىل كوز شال مەن اق باس كەمپىردىڭ اجەتحاناعا بارار جولىن تازالاپ، جىلماڭدايتىنى تاعى اقيقات.
قىرسىعى شاش-ەتەكتەن سول قىڭىر قىستى مىنا كوكتەم، التىنكۇرەك كوكتەم قۇيرىققا تەۋىپ، اۋلادان ايداپ شىعىپ، اق باس تاۋدىڭ ساۋىرىنان سىپىرىپ ءتۇسىرىپ، كىشكەنە قالانىڭ كوشەلەرىنە تابان تىرەتپەي، ءايدا، الىس-الىس قىرعا تىرقىراتىپ قۋىپ بارادى. كانە، ماسايراماي كور، اۋەگە بەشپەنت لاقتىرىپ، ورداڭداپ سەكىرگەننەن سەكىرىپ، اسپانعا اتىپ شىعىپ، وراي دا بوراي بۇلتتىڭ نار بەلىنە جىڭىشكە بىلەگىڭدى ارتىپ، ارلى-بەرلى تەربەتىلە سىڭسىپ، ءان سالماي كور...
جىگىت مۇنى ىستەمەدى.
جەتى-سەگىز جىل بۇرىن جەلىگىپ جۇرگەن بوزبالا كەزىندە اسپانعا اتىلار ەدى، ەگەر شىعا السا، ءاي، و دا ىقتيمال، سودان كەيىن ۇيات-سۇياتتى جيىپ قويىپ ءان سالار ەدى! ال ءقازىر... اتاما. ءقازىر جىگىت ەسەپ بىلەدى، ەكى جىل بۇرىن وقۋ بىتىرگەن، ءجا دەگەن سەميا باسى. دارداي مەكەمەدە ءبىر ستولعا يە. ساماي شاشىن قىس العان ءبولىم مەڭگەرۋشىسى كەلەر جىلى كوپ كەرگىمەي پەنسياعا كەتسە، ول جىلتىر بەت ۇستەل كىشى-گىرىم كابينەتكە اينالىپ قالۋى...
ول ءۇشىن اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋ كەرەك.
قالا شەتىنەن جاس اتەش سىبىزعىلاتتى.
تاڭ جاقىن.
ءۇش-تورت ساعاتتان سوڭ كەلىنشەگى ەكەۋى تۇننەن قالعان سورپانى جىلىتىپ، سوعىپ الادى. سونسوڭ شوقايلارى تارسىلداپ، ەتەك-جەڭى جەلبىرەپ، قالانىڭ ەكى شەتىنە قاراي تارتا جونەلەدى. كابينەتكە القىن-جۇلقىن كىرە جۇمىس مىقتىنىڭ جاعاسىنا جارماسادى. ول يتجىعىس جاعالاس بىلاي كۇندەرى سەگىز ساعاتقا سوزىلسا، اي، توقسان، جىل اياعىندا ون، ون ەكى ساعاتقا جەتىپ جىعىلادى. سول سالبۋرىن جۇيكە سوعىسىنا توتەپ بەرۋ كەرەك، ول ءۇشىن مىنا قاۋعا باس ەرتەڭ تاڭەرتەڭ تىڭ بولۋى قاجەت. ەندەشە، الاقانداي اۋلادا سەندەلە بەرمەي، كەلىنشەگىنىڭ قاسىنا جاتا قالىپ، قورىلداپ تۇرىپ ۇيقى قاندىرۋ كەرەك. ۇيقى قانباسا، الگى جۇمىس جۇلىمىر ەرتەڭ قاس قارايعانشا تەۋىپ-تەۋىپ تەزەگىن شىعارادى، ال الدەن تەزەگى شىعىپ، كوڭى بۇرقىراسا، جاس قىزمەتكەردەن كەلەشەكتە نە ءۇمىت، نە قايىر؟
بولۋ كەرەك، تولۋ كەرەك...
بەشپەنتىن قاۋسىرىنىپ ۇيگە جونەدى.
باسپالداققا ون اياعىن سالىپ تۇرىپ، ماڭايىنا شارشاپ قارادى. التىنكۇرەك ۇدەي تۇسكەن بە، شيە بۇتاعىنا جالعىز قولىمەن جارماسقان قۋ جاپىراق مۇڭلى ىزىڭدايدى. الاسا قورانىڭ توبەسىنەن قار سىرعىپ قۇلاپ ەدى، ىشتەگى قىزىل اتەش شوشىپ وياندى ما، قىتقىلداپ، قاناتىن شاپىر-شۇپىر قاقتى. شاقىرعان جوق. ودان باسقا دىبىس جوق، الەم ولگەن.
دۇك، دۇك، دۇك...
گاز جاشىگىنىڭ توڭىرەگىندە عانا كوكتەمنىڭ كىشكەنە جۇرەگى تالماي سوعادى...
جىگىت باسپالداققا سالعان وڭ اياعىن تارتىپ الدى.
مىنا دىڭكەنى قۇرتقان دۇكىلدى قايتەدى — جىگىتتىڭ قينالعان جەرى وسى. كوپ دۇكىل ونسىز دا جۇقا جۇيكەگە قامشى ۇستىنە قامشى. جۋىقتا پاتەر بەرىلەدى دەگەلى جۇمىسقا ەرتە كەلىپ، كەش قايتىپ، كوك جۇلىن بولىپ، كەزگە ءتۇسىپ-اق ءجۇر. شارۋاسى بىتپەسە، ەسەپشوتىن، پاپكىسىن قولتىققا قىسىپ، ۇيگە الا قايتادى. اياداي بولمەدە سارت-سۇرت سوعىلعان شوت پەن قالام سىقىرىنىڭ دۋەتى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا بارادى.
اياعىن سۇيرەتە باسىپ، گاز جاشىگىنە باردى. پىشاق قىرىنداي جۇقا قاڭىلتىر قاقپاققا قولىن سوزا بەرىپ ەدى، و توبا، تيتىمدەي وق ءىشىن كوكتەپ ءوتتى. ءىشىن باسقان كۇيى بۇگىلە بەرىپ، كەيىن سەكىردى. كەلەسى وق تاعى ينەدەي قادالدى. «دۇك!»ء-تى ەستىگەندە بارىپ جەڭىل كۇرسىندى. وق ەمەس، قاقپاققا سىپ-سىپ قۇلاعان تامشىنىڭ شاشىراندى سۋى ەكەن.
بەشپەنت ءوڭىرىن سول قولىمەن قاۋسىرا بەرىپ، ىلگەرى ۇمتىلدى، وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىمەن گاز قاقپاعىن ءىلىپ الدى، جوعارى قايىرىپ تاستادى.
دۇكىل ءوشتى.
اتام زاماننان جاشىك تۇبىنە شەگىپ، باتتاسىپ قالعان قوقىم-سوقىمعا تامشىلار بورپ-بورپ ءتۇسىپ جاتىر.
مەڭ-زەڭ تىنىشتىق.
جەر تارتقان اياعىن ارەڭ الىپ، ۇيگە بەتتەدى. ساتىمەن جوعارى كوتەرىلە بەرگەندە، مانا ءوزى بوساعاعا سۇيەپ كەتكەن بالتانىڭ شوشايعان سابى بالتىرىن سۇيكەپ قالماسى بار ما. تەۋىپ جىبەرىپ ەدى، سابى بۇلاڭداي ويناپ، گاز جاشىگىنىڭ تۇبىنە جەر باۋىرلاپ جاتا قالدى. اسپانعا قارادى. قورعاسىن بۇلتتار قاتىپ-قاتىپ تۇر. تامايىن-تامايىن دەپ، جەلىنى جەر سىزادى. كوزى اۋىرعانشا كوكجيەككە تەسىلدى. قوس ءبۇيىرىن تايانعان قارا كوك تاۋلار اۋىسىپ الماسقان الا كوبەڭ شاقتا وڭ، سولعا سەزىلەر-سەزىلمەس تەڭسەلگەندەي.
ەسىكتى اشىپ، ۇيگە باس سۇعا بەرىپ ەدى، قوراداعى قىزىل اتەش شاقىردى.
بەشپەنتىن سىلبىر ءىلدى. باتەڭكەسىن شەشىپ، قۇلاعىنان كوتەرىپ الدى دا، تورگە وزدى. جىم-جىرت... قوس باتەڭكەنى پەش استىنا مينا قويعان ساپەردەي سىبىس شىعارماي جىتىرىپ جاتىپ ەسىنەدى. قۇلاق سالدى. دۇكىل جوق. تىشقان دا شيقىلدامايدى. اۋىر اۋادان تىنىسى تارىلدى. توسەك جاققا كوز سالىپ ەدى، قاراڭعىعا ۇيرەنگەن-اۋ، تەز ايىردى — كەلىنشەگى ەكى قولىن ەكى جاققا تاستاپ، جاستىق ۇستىنە شاشىلعان قولاڭ شاشىنىڭ شىمقاي قارا تولقىندارىنا تاس باتىپ جاتىر. توسەكتە جارى ەمەس، ۇلكەن فوتو جاتقانداي ءىش تارتتى. توسەك شەتىنە قۇيرىق باسا بەرىپ، وڭ جامباسىنا جانتايدى، قالقان قۇلاعىن ايەلىنىڭ كوكىرەگىنە باستى.
دۇكىل تۇگىل ءلۇپىل جوق.
كەلىنشەگىنىڭ جۇرەگى توقتاپ قالىپتى».
ن-دا-ا... سونىمەن... نە ءوزى؟
شولاق تاناۋى تاڭىرايىپ جازۋشى ءالى وتىر. كوزى ستەللاجداردا: اڭگىمە تىڭداعان ادام ەمەس سەكىلدى. «اۋزىڭ باردا اساپ قال» دەگەن قىرباي كوڭىل مەن سەمىز جالقاۋلىق سەزىلەدى جۇزىنەن.
«بوسقا شاتتىم-اۋ! ارام تەر بولدىم...» اسا قىمبات اسىل بۇيىمى بايقاۋسىزدا بەرەكەسىز بازارعا ءتۇسىپ كەتكەندەي ءىشى ۋداي اشىدى.
— ءيىس ءتيىپ ءولدى مە... الگى كەلىنشەك؟
اۋزىنىڭ ءتۇتىنى قيسىق شىققان جازۋشى الاقانىن ايقاستىرا قارنىنىڭ ۇستىنە سالىپ، كىلبيگەن كوزىن جۇمىپ وتىر.
جىگىتتىڭ ارعى جاعى سايراپ تۇر — جۇگىرگەن اڭ، ۇشقان قۇس، جايقالعان وسىمدىك — ءتىرى، ءولى تابيعات جانە ادام اراسى ينە جۇگىرمەيتىن ماڭگىلىك بايلانىستا. ءار قوڭىز، كەسىرتكەگە دەيىن جاراتىلىس اتتى سان-ساۋلەتتى، ءمىنسىز سارايدىڭ ءبىر-بىر التىن كىرپىشى، كەسىرتكەنىڭ قۇيرىعىن اڭداۋسىزدا باسىپ كەتسەڭىز، الگى سارايدىڭ سومداپ قۇيىلعان سۇلۋ تۇلعاسىنا داق تۇسكەنى، دەمەك، ازىرشە باعى جانباي تۇرعان مىنا سور ماڭداي اڭگىمەنىڭ ايتارى كەلىنشەكتىڭ ءولىمى ەمەس، باسقا، باسقا... كوكتەمنىڭ دۇكىلدەپ سوعا باستاعان جۇرەگىن قارا باسىنىڭ قامى — ءتاتتى ۇيقىسى ءۇشىن توقتاتقان جىگىت قولما-قول، سول ساعاتتا، زاماتىندا زاۋال جازاسىن الدى — كەلىنشەگى ءولدى، الدەنەنى بۇلدىرسەڭ ونىڭ كەپيەت-قاسيەت، كيەسى بۇرىش اينالماي جاتىپ وڭدىرماي سوعادى، ادام جاماندىقتى كوبىنە ادەيى ەمەس، بىلمەي ىستەيدى... وسىنىڭ ءبارىن جىلىكتەپ بەرمەك بولىپ ورەپكۋىن ورەپكىدى.
ايتا المادى. «ءيىس ءتيىپ ءولدى مە... الگى كەلىنشەك؟» — دەگەن شاتىس ءسوز اۋزىنا قۇم قۇيدى.
— مىنانى وقى...
ەلتاي جازۋشىنىڭ اۋزىنا قارادى.
— «نان ءيىسىن» بە، اعا؟
— ءيا...
وقي جونەلدى.
«اۆتوينسپەكتور موتوسيكلىنىڭ گازىن باستى دا، فۋراجكاسىن توبەسىنە ىسىرىپ، تەرىن ءسۇرتتى. جول سۇرەسىن قۋالاي ۇزاق قارادى. جايشىلىقتا اعىلىپ جاتاتىن اۆتوماشينالار كورىنبەيدى. تال تۇستە قاي شوفەر جولعا شىقسىن؟! قىرماندا كولەڭكە-كولەڭكەنى جاستانىپ جاتقان شىعار. «قوي، قىرمانعا قايتايىن...» ۇلكەندى-كىشىلى قوس شەڭبەر جاساپ، بۇرىلا بەرىپ ەدى، تاس جول ۇستىندە شىرىلداسا تالاسىپ، ۇيمەلەگەن تورعايلاردى اۋدەم جەردەي كورىپ قالدى. جەتىپ بارىپ ەدى، ۇرىككەن تورعايلار شاڭدى بۇرق-بۇرق ەتكىزىپ، بۇتا باسىنا قوندى. بىردەڭەدەن دامەتكەندەي، قيماعانداي كوپ ۇزايتىن تۇرلەرى جوق. موتوسيكلىنەن ءتۇسىپ ەدى... تاس جولدىڭ ۇزىنا بويى بەي-بەرەكەت شاشىلعان ءدان. جاڭا عانا بۇل ورگە شىعا كەلگەندە كەلەسى قىرقادان تىركەمەلى ماشينانىڭ قۇيرىعى قىلت ەتىپ، ەڭىسكە ءتۇسىپ كەتىپ ەدى. بيداي سول ماشينادان توگىلگەن. ەكىنىڭ ءبىرى: نە قوراپ تەسىلگەن، ايتپەسە كەنەپ توسەنىش دۇرىس جايىلماي، ساڭىلاۋ قالعان. استىق قابىلداۋ پۋنكتى قىرىق-ەلۋ كيلومەتر، وعان جەتكەنشە ماشينا قورابىندا كۇرەككە ىلىنەتىن ءدان قالماس.
اۆتوينسپەكتور گازدى ءدۇر ەتكىزىپ، اعىزا جونەلدى.
بىلتىرعى جازدىڭ وسىنداي قايناتار ىستىق كۇنى ەسىنە ءتۇستى.
...تۇستەنىپ الىپ، تەرگە بىرشىپ، جول شەتىندە تۇرعان. اناۋ-مىناۋ دەگەنشە اۆتوماشينا دا شاڭىن سۇيرەتىپ كەپ قالدى. قوراپ تولى شۇپىرلەگەن ىعى-جىعى ادام. جارقىلداعان كۇرەكتەرىنە قاراعاندا ءداۋ دە بولسا سۋشىلار. توقتاتىپ الىپ، بەتىنەن يمانى كەتە قويماعان جاس شوفەرگە جولاۋشىلاردى زاڭسىز وتىرعىزعانى ءۇشىن ەسكەرتۋ بەردى. تالونىن تەسپەدى. كۇن بولسا كۇيىپ تۇر. جاڭا جاپىراق جايىپ، بوي الا باستاعان قالىڭ ەگىنگە دە تىقىر تاياپتى — ونى جول بويى ءوزى كورىپ تە كەلەدى. مىنا شوفەر سول ەگىنگە سۋ بەرەتىن ديقانداردى الىس ۋچاسكە — جەر تۇبىندەگى «قاراويعا» الىپ بارا جاتىر. جوقتان وزگەنى سىلتاۋراتىپ، جولدان قالدىرعاننىڭ ءجونى جوق. شوفەر دە، بۇ دا ءىس ءبىتتى دەپ تۇرعاندا، اۋزى قىشىپ، جولدامانى سۇراي قالماسى بار ما. جوق. «ۇمىتتىم، پەنجاگىمنىڭ قالتاسىندا قالدىردىم، مىنا ىستىقتا كىم پەنجاك كيۋشى ەدى»، — دەپ جاس جىگىت قيىلادى. بۇل كونبەيدى.
ەكەۋى ءوستىپ تاجىكەلەسىپ، سالعىلاسىپ تۇرعاندا ءبىر جاس جىگىت قوراپتان قارعىپ ءتۇسىپ، بەرى بەتتەدى. كۇن قاققان قوڭىر ءجۇزى قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتىپتى. قولىندا كۇرەگى بار.
— قۇرداس، كوپ ءسوزدى قايتەسىز؟ ەگىننىڭ قۋراپ بارا جاتقانىن كورمەيسىڭ بە؟ — دەدى كوتەرىلە سويلەپ. سول كوتەرىلە سويلەگەنى اۆتوينسپەكتوردىڭ شامىنا ءتيدى. بەتىنەن كايتپاي تۇرىپ الدى. قىزمەتكە جۋىقتا عانا ورنالاسىپ، كوك فورمانىڭ قىزىعى باسىلماي جۇرگەن كەز.
قارا جىگىت تە قادالعان جەردەن قان الىپ، تاقىمداپ قويار ەمەس:
— جولداس، ءوزىڭ نان ءيىسىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى ءبىر ۋاقىتتا تونە ءتۇسىپ. اۆتوينسپەكتور ويلانىپ قالدى. مازاعى ما، شىنى ما؟ وسى جاسقا دەيىن نان ءيىسىن بىلمەي نە جىن ۇرىپتى؟
— بىلەمىن...
— وندا جىبەر ءبىزدى!
— بولمايدى، زاڭدى مەن قالتامنان شىعارعانىم جوق.
سۋشى جىگىت بۇعان از-كەز تەسىلىپ قاراپ تۇردى دا، ءبىر بايلامعا كەلگەندەي كىلت بۇرىلىپ، اۆتوماشيناعا بەتتەدى. كابيناسىن اشىپ جىبەرىپ، ىشكە ەندى، كابيناعا كىرگەن شوفەردى ىعىستىرىپ جىبەرىپ، رۋلگە سارت جابىستى دا، گازدى باسىپ جىبەردى. ماشينا ءدۇر ەتىپ اۆتوينسپەكتوردىڭ قاسىنان اعىزىپ وتە شىقتى. بۇل بولسا قالىڭ شاڭعا كومىلىپ قالا بەرگەن.
تەك قۇلاعىندا:
— نان ءيسىن ءبىز دە بىلەمىز، اۆتوينسپەكتور! — دەگەن سۋشى جىگىتتىڭ ءسوزى عانا قالىپ قويدى.
نان دەمەكشى، ونىڭ ءدامىن بۇل دا بىلەدى. ۇرىندىرىپ كەتكەن سوعىس جىلدارى اياڭداپ، ۇزاي باستاعان كەز ەدى. ەتەگىنىڭ اشىلعان-جابىلعانىن بىردە اڭعارىپ، كەيدە اڭعارماي شىبىقتى ات قىپ ءمىنىپ جۇرگەن شاعى. ءبىر كۇنى اياق استىنان ءيى جۇمساپ، مەيىرىمى تۇسكەن شەشەسى باسىنان سيپاپ: «الىسقا ۇزاما، بوتام، ءقازىر نان جەيسىڭ»، — دەدى.
شەشە كوسەۋدى كەسە كولدەنەڭ ۇستاپ، ەسىك الدىنا قونجيعان تاندىر پەشكە بەتتەگەندە، بۇلار شۇبىرىپ سوڭىنان ەرگەن. شەشەسى قىزارا ءبورتىپ، كوزى جاساۋراي قالىپتى. اسىپ-ساسىپ، قيمىلىنان اداسا بەرەدى. پەشتى اشىپ جىبەرگەندە نان ءيىسى بۇرق ەتە قالدى. قوپ-قوڭىر بولىپ كوتەرىلىپ پىسكەن توقاشتى اۋزىنىڭ كۇيگەنىنە قاراماي اساعانى قاز-قالپى ەسىندە.
كوكىرەگىنىڭ استى سازىپ، قارنى اشقانىن سەزدى. اپىر-اۋ، تۇستەنگەنى جاڭا عانا، مۇنىسى نەسى؟..
...اۋەلى قارايىپ كورىنگەن نۇكتە بىرتە-بىرتە ايقىندالىپ، تىركەمەسى وڭ-سولعا كەزەك بۇلتالاقتاعان ماشيناعا اينالا بەردى.
شاڭى شۇباتىلىپ بارادى. نومەرىنە قاراعاندا استىق تاسۋعا كومەككە كەلگەن شوفەرلەردىڭ بىرەۋى. ىشقىنا ىزعىتىپ، شالا جابىلعان برەزەنتى جالپىلداپ، جولدىڭ ەكى شەتىنە اۋىتقىپ-اۋىتقىپ قالعاندا قوراپ كەمەرىنەن ءدان شاپشي اتىلىپ، ساۋ ەتە تۇسەدى.
قاتارلاسا بەرىپ، ۇزاق سيگنال بەرىپ ەدى، كابيناداعى جىگىت قۇلاعىنا دا ىلمەدى. باسى بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتەدى. ايتەۋىر، رۋلدەن ايرىلماپتى. اتاۋ كەرەسىنە تويىپ العان. ەش ويلانىپ-تولعانعان جوق، موتوسيكلىن اۆتوماشيناعا قاتارلاستىرىپ سالدى دا، كىلتىن سۋىرىپ الدى. كابينا باسپالداعىن كوزدەي مىسىقشا ىرعىپ ەدى، جەتپەي قالدى، قولى قوراپ قىرىنا عانا ىلىكتى. ارميادا تۋرنيككە تارتىلۋدان الدىنا جان سالماۋشى ەدى، سونىڭ پايداسى مىقتاپ ءتيدى. ءبىر تارتىلۋدان قالماي قوراپ ۇستىنە شىقتى. جەل ۇشىرىپ سوعىپ تۇر. فۋراجكاسى قانكوبەلەك ويناپ بارىپ، شاڭعا كومىلىپ قالدى.
ەڭبەكتەپ كابيناعا جەتتى دە، قوراپ بۇرىشىنان قول سوزىپ، كابينانىڭ ەسىگىن اشتى. باسپالداققا ءدال سەكىرىپ تۇسە السا جارادى. «قوي، قوي، قاراعىم، قاراپ ءجۇرىپ باسىڭدى پالەگە تىكپە!» — دەگەن ءقاۋىپ كەۋدەسىنەن يتەردى. بىرەر مينۋت كىدىرىپ قالدى. سول كەزدە كوكىرەك استى تاعى سازىپ سالا بەردى. شەشەسى پەشتەن الىپ شىققان نان قوپ-قوڭىر كۇيى دوڭگەلەنىپ، ءيىسى بۇرقىراپ، كوز الدىنا كەلە قالدى...
باسپالداققا قارعىپ ەدى، باسى قوراپ قىرىنا وڭباي سوعىلدى. كوزى قاراۋىتىپ كەتىپ، قولى كابينادان اجىراپ قالا جازدادى.
ءوز-وزىن ارەڭ يگەرىپ، قولىن كابينا تەرەزەسىنەن ىشكە سۇعىپ جىبەرىپ، تۇتقانى تومەن باسىپ قالدى. ەسىك جايلاپ اشىلا بەردى. جىپ ەتىپ ىشكە ەندى. قولما-قول كىلتتى بۇراپ، سۋىرىپ الدى. موتور وشكەن ماشينا ەكپىنىمەن عانا كەلە جاتىر.
سول سەكۋندتا جول بۇرىلىسىنان جانارماي تاسيتىن ماشينا قۇيعىتىپ شىعا كەلمەسى بار ما. بۇرىلا المايدى. جولدىڭ ەكى شەتى تەرەڭ قازىلعان ور. تورموز بەرسە، ارتتاعى تىركەمە ۇستىنە شىعىپ كەتەدى، ايتپەسە اۋدارىلادى. شاپ بەرىپ، ءرۋلدى ۇستاي الدى. شوفەر ماس تا بولسا بىرەۋدىڭ رۋلگە جارماسىپ جاتقانىن سەزدى مە، الدە كوپ جىل بويى قالىپتاسقان شارتتى رەفلەكستىڭ دەگەنىن ىستەدى مە، الىسا ءتۇستى. اۆتوينسپەكتوردىڭ ءبىر قولى رۋلدە، ەكىنشى قولى — شوفەردىڭ جاعاسىندا. تار كابينا قولتىق جازدىرماي ارماندا.
قارسى ماشيناعا نە بارى ونداعان مەتر جەر قالدى. قاس قاعىمدا سوزىلعان قىم-قيعاش جانتالاس الىس... شوفەردى اقىرى كابينانىڭ ارعى قابىرعاسىنا ايۋداي جانشىپ، ءرۋلدى ءوز قولىنا الدى. جالت ەتىپ الدىنا قاراسا، جۇرەر جولىنان قيىستاپ، كەلە جاتقان ماشينانىڭ قارسى الدىنا ءتۇسىپ كەتىپتى. رۋلدەگى شوفەر تاجىريبەسىز نەمە مە، الدە ەسى شىعىپ كەتكەن بە، زىمىراپ كەلەدى. سەكۋند كەشىكسە، سوعىلادى. دەرەۋ ماشينانى جول شەتىنە بۇرىپ جىبەردى.
... — شوفەر امان...
— ال كوتەرىڭدەر!
بەتىنە ۇڭىلگەن ادامداردىڭ اراسىنان ينسپەكتور وتكەن جىلدىڭ تامىز ايىندا ءوزى كەرىسىپ قالعان ديقان جىگىتتى تانىدى.
ديقان ءجۇزى كۇرەڭىتىپ پىسكەن نانعا ۇقسايدى ەكەن. مۇرنىنا تەر ءيىسى — دالانىڭ حوش ءيىسى كەلدى. بۇل بۇرقىراعان ءيىستى قاي جەردە سەزىپ ەدى؟.. قاشان، قاشان؟ جاڭا ەسىنە ءتۇستى! ىپ-ىستىق توقاشتى قاربىتا اساعان جالتىر قارىن جاس بالا...»
— بولدىڭ با؟
— ءيا...
— ءوستىپ جازۋ كەرەك...
ەلتاي:
— راقمەت! — دەدى تىڭ، سەرگەك ۇنمەن. — مەن كەتەيىن.
— سابىر! — دەدى قارت جازۋشى. — شوشاڭداما!
قوزعالاقتاعانمەن باعىندى. جازۋشى قايقيعان باس بارماقتارىن بىر-بىرىنە ۇيكەلەپ، ءسوز سۋىرتپاقتادى.
— نامىسشىل ەكەنسىڭ... اشۋشاڭ ادام ۇزاققا شاپپايدى. ءوز شاشباۋىڭدى ءوزىڭ كوتەرمە. تۆورچەستۆو جولى — ۇزاق ساپار. اڭگىمەڭ ۇنادى. نە جاقسى، نە جامان ەمەس، ءدۇبارا دۇنيەدەن شوشيمىن. سەندە جاقسى دا، جامان دا بار... دەي تۇرا «التىنكۇرەكتى»، سول سىقپىتتاس اڭگىمەلەردى جيناقتان الىپ تاستاڭدار» دەپ جازامىن.
— سەبەپ، اعا؟
— ولاردىڭ وقىرمانى الدا. ءالى بەسىكتە كىش ەتىپ جاتىر. باسپا مىنا اڭگىمەنى تۇسىنەتىن مىڭ ادامعا ارناپ كىتاپ شىعارمايدى. باسپا — قالىڭ وقىرماننىڭ مەكەمەسى.
— وندا مىنا قولجازبانىڭ قۇنى بەس تيىن... — بەدىرەيگەن ەلتاي بەتىنىڭ ءبىر جەرلەرى سۋىپ بارا جاتتى.
— امال نەشىك... — جازۋشى الاقانىن جايدى.
تۇقشيعان جىگىتتىڭ قۇلاعى شىڭىلدايدى. «تىم بولماسا تەلەفونى شىرىلدامايتىن نەتكەن ءۇي؟ كىرەر ءىزى بار دا، شىعار ءىزى جوق، مولا عوي. جالعىز تۇرا ما؟»
— قولجازبامدى قايتارىپ بەرىڭىز.
جازۋشى سۋىق جىميدى.
— وڭ قولىممەن العان باسپاعا سول قولىممەن اپارىپ بەرەمىن.
ەسىك كوزىنە بارعان ەلتايدىڭ تۋ سىرتىنان:
— بيدايدىڭ بارار جەرى — ديىرمەن، بالا. دىق ساقتاما. تۋعان توپىراعىنا ءالى-اق ورالاسىڭ. راقمەتىڭدى سوندا ايت. شىندىقتى پروگراممامەن ىزدەمە، تاپتىرمايدى، — دەدى.
ەلتاي مىرس ەتتى. «ايۋدىڭ الجىعانى تاسقا شىعىپ ولەدى»، — دەگەن ءسوز ەرنىنىڭ ۇشىندا ۇيىپ تۇردى.
***
اپ-ساپ باسىلعان. تەرەزەلەر تەرلەيدى. سىرت لايساڭ. تاڭەرتەڭگى قار ەرىگەن. كۇزگى جاڭبىر بەتىنە جاسىن جاعىپ، وتىرىك جىلايدى. كىرە بەرە جۇزدەرىن الاقانىمەن سىپىرىپ، قالپاق، كەپكىلەرىن قاعىپ-سوققان قالىڭ جۇرت.
ەلتاي سالعىرت، كەرگى اڭگىمەگە قۇلىقسىز. تولەگەن — توليك ونسىز دا تاياز قالتاسىن قاقتى، ءبولىم مەڭگەرۋشىسىمەن قىرعي قاباق، قاراپ جۇرمەي ايدالاداعى توتىمەن تاجىكەلەستى، قولجازباسىن قيدالاپ تۋراعان جازۋشى اناۋ — ءبىر ادامنىڭ باسىنا بۇل از با؟ سول سەبەپتەن بە، مانا جۇمىس اياعىنا قاراي جەلكەسى تارتىپ، باسى قورعاسىنداي اۋىرلاي بەردى.
مىڭعى-دىڭعى بولىپ وتىرعاندا حات بولىمىنەن ابىرالى كىرىپ كەلسىن. قىزىق جىگىت ءوزى. تۇسكە دەيىن ەكى-ۇش مارتە، تۇستەن كەيىن تاعى وسىنشا رەت بولىمگە كىرەدى. سويلەمەيدى، قولىن قالتاسىنا سالىپ، تاق قاسىندا قاقيىپ تۇرادى. قاباعىن قايشىلاپ، بەتىڭە شەكەلەپ قارايدى. سودان سوڭ، جايلاپ باسىپ، شىعىپ كەتەدى. سونىمەن ءبىتتى.
بۇل جولى قولىن قالتاسىنا سالىپ تۇرعان كۇيى سۇراق قويدى.
— وتكەن ايدا قانشا حات كەلدى؟
ونىڭ سىرىنا قانىق ەلتاي مۇرتىنان جىميدى.
— بەس ءجۇز...
— قانشاسىنا جاۋاپ قايتاردىڭدار؟
— ءۇش جۇزىنە...
— نەگە از؟
وسىلاي دا وسىلاي دەپ كەتە بارادى. نەگە ويتەدى، ونىڭ سەبەبىن ەلتاي جاقسى بىلەدى. حات بولىمىندە ىلعي ايەلدەر ىستەيدى. جاسامىس، قارتاڭ ايەلدەر... سولاردىڭ ورتاسىندا ابىرالى كۇن ۇزاق ومپيىپ وتىرىپ-وتىرىپ، ابدەن زەرىگەدى، ءبىر كەزدە شىداماي دالىزگە اتىپ شىعادى. دالىزدە ارلى-بەرلى سەندەلىپ ءجۇرۋ ىڭعايسىز. سوسىن ەلتايلارعا جىپ بەرەدى. باسقا بولىمدەرگە قاراعاندا «ادەبيەت جانە ونەردە» جۇمىس از. سوزگە ءۇيىر كەلىمدى-كەتىمدى كىسى دە كوپ، ىلعي دۋىلداپ جاتادى. ايتكەنمەن سۋدىڭ دا سۇراۋى بار، كابينەتكە نەگە باسا-كوكتەپ كىرىپ كەتتى، وعان سەبەپ ايتۋ كەرەك. امال جوق، ءبولىم باستىعىنا كوز عىپ حات جايىن تەرگەي باستايدى.
ەلتاي ونى بەس ساۋساقتاي بىلەدى. جانە تۇسىنەدى. ءبولىم باستىعى شىعىپ كەتكەسىن ماسەلەنىڭ توتەسىنە كەشتى.
— قالايسىڭ؟ جۇمىس اياقتالعاسىن...
ابىرالى قۋانعانىنان اۋەلى تارقىلداپ كۇلدى.
— وي، جارايسىڭ! قايدا بارامىز؟ قالتامدا كەشەدەن ون سوم قالىپ ەدى، تاڭەرتەڭنەن وقتىن-وقتىن جىبىرلاپ، مازانى الىپ بولدى، كوزىن قۇرتايىق.
ابىرالى ونداي-مۇندايعا ءارقاشان ىشتەي ءازىر جۇرەدى جانە دە: «ارتى نەگە سوعادى؟» — دەپ ىبىلجىپ، ىڭىلداپ، مەزى ەتپەيدى. جەر تۇبىنە بولسىن، كوز جۇمىپ كەتە بارادى. قايعىسىز قارا سۋعا سەمىرگەن جىگىت. باستىققا دا، باعىنىشتىعا دا جەلپىلدەك كورپە، اق كوڭىل، اڭقىلداق ازامات. قويماسىن كورسەتىپ الا بەرەدى — كەمشىلىگى سول. قالتاسىنان اقشا ۇزىلمەيدى، ءىشى مايلى. ونى ازسىنساڭ، شەتى جەمتىر-جەمتىر بلوكنوتى تولا قىز-كەلىنشەكتەردىڭ مەكەن-تۇراعى، تەلەفون ءنومىرى... قىزىق بولعاندا، الگى پەرىشتەلەردىڭ كوبى ەركەك ەسىمدەس. ماسەلەن، بلوكنوتتاعى روزىمباي، رىسحان... شىنىندا، روزا، رىستى... «ونىڭ نە؟» — دەسەڭ، «كونسپيراسيا!» — دەپ كۇلەدى. كىل ءبىر شالا-جانسار سۋرەتتەمە، كوررەسپوندەنسيا، رەپورتاج جازادى. وچەركتەي مىقتىعا اتتاپ باسپايدى. ايتسە دە ابىرالى تالانتسىز دەگەن پىكىر جانە جوق. ۋاق-تۇيەك ىشكى جۇمىستاردى جاپىرىپ جىبەرەدى. اۋىلدا زووتەحنيك، ايتپەسە قويما مەڭگەرۋشىسى بولسا عوي، ءوزىن دە، وزگەنى دە جارىلقاپ تاستايتىن جايساڭ بولار ەدى، امال نە، و باستا شاتىسىپ، جۋرناليستيكاعا ىلىگىپ كەتكەن. اق كوبىك شامپانى بەس مينۋت سايىن اتىلاتىن كوڭىلدى كافە سەكىلدى ازامات.
ابىرالى كافەگە كىرىسىمەن دار-دار كۇلىپ، اڭقالاقتاپ باقتى. انەكدوتتى ۇيىر-ۇيىرىمەن ايداپ، «ءجۇز گرامدىق» ولەڭدەرىن وقىدى. ابىرالى انادان، مىنادان ەستىگەن بادىك ولەڭدەردى بلوكنوتىنا جازىپ الىپ، كەيىن ۋاقىت كەڭدە جاتتاپ الادى. سوسىن كەرەكتى جەردە توكپەكتەتىپ تامام ەلدى اۋزىنا قاراتادى. جۇرت ارقا-جارقا كۇلىپ. باس تەرىلەرى كەڭىپ قالادى، ونىمەن قويماي: «ءاي، ابىرالى ما، ابىرالى ءوزىمىز عوي، كوڭىلىنە كىر جولاتپايدى»، — دەگەن وڭ پىكىر تۇيەدى. ول ءوستىپ مىسىق تابانداپ ۇپاي جينايتىن.
ءقازىر ەلتايدى ابىرالى ەپتەپ جالىقتىرا باستاعان: جالپى ەكەۋ ارا اڭگىمە كىم ەكەنىڭدى تەز-اق انىقتايتىن لاكمۋس قاعاز عوي. ابىرالى قارابايىر ەدى. ءوزى انەكدوت ايتىپ، ءوزى الدىمەن كۇلەدى، سەن بىردەڭە دەسەڭ تاعى دا سول ارزان تارقىل... ءبارىن وپ-وڭاي پارىقسىز كۇلكىگە اينالدىرادى.. و باستا ەلتاي دا ىلەسىپ تىرقىلدادى. وسى مينۋتتا كوڭىل كۇيى ولقىلاۋ. «رەپەتسىز تارقىلداقتىڭ ءتۇبى اڭگىمەلەسكەن ادامدى سىيلاماۋ عوي. ويداسىڭ با، سايداسىڭ با، وندا شارۋاسى شامالى، ىرجاقاي انەكدوتىن قالقان عىپ، سەنى باسا-كوكتەپ، شۋ قارا قۇيرىق تارتا بەرسە، باسىنۋ ەمەي نەمەنە؟ ءبارى دە كۇلكىمەن قۇتىلا سالايىن دەگەن تاياز ويدان شىعىپ جاتىر».
— شىقپايمىز با، ابەكە؟
ءوز حيكاياسىن ءوزى عانا قىزىقتاپ، ءماز بولىپ وتىرعان ابىرالى تۇسىنبەي قالدى ما:
— قايدا؟ قاي جاققا؟ — دەدى اپالاقتاپ.
— قۇرىسىن. تازا اۋاعا شىعايىق.
ابىرالى ەزۋىندەگى كۇلكىنى جيىپ الدى.
— ۇرعاشىعا قالايسىڭ؟
— قانداي قىزدار؟
ابىرالى ويلاندى. جالپى، ول قىزدار جايلى قينالىپ، باس اۋىرتپايتىن. بويجەتكەندەر تۋرالى تۇسىنىگى تىم كەدەي-تىن: نە «ءتاۋىر»، نە «شامالى قىزدار». «شامالى» - عا ءسوز شىعىندامايدى. ال تاۋىرلەرىنە «فيگۋراسى قاتقان!»، «انا قارا، انا قارا! قازداڭداعان ءجۇرىسىن-اي!» دەگەن نوباي ايتىلادى. سوندىقتان ەلتاي دوسىنىڭ جاڭاعىداي تۇرپايى باعاسىنا سەنە بەرمەيدى. «قانداي قىزدار؟» دەپ قادالۋى دا سول سەبەپتەن.
— جاقسى قىزدار... بيىل مەكتەپ ءبىتىرىپ كەلگەنى بار عوي، ۇلبىرەپ تۇر، مىنە، ۆو!
بۇگىن قىزعا قۇلقى جوق. جاقسى ما، جوق پا، وعان ءبارىبىر. الدىنا بەلگىلى ءبىر ماقسات قويىپ قىزعا بارمايتىن. تەك بۇگىنگى ءىرىلى-ۇساقتى كيكىلجىڭدى ۇمىتىپ، كوڭىلدى كىردەن اشۋ كەرەك دەمەسە...
— كەتسەك، كەتتىك!
...قۋىقتاي كوشەنىڭ اياق جاعىنان قوس شاتىرلى ءۇيدى ارەڭ تاۋىپ الدى. قاقپاسى تىم بيىك ەكەن. «وستوروجنو، زلايا سوباكا!» دەگەن قالايى تاقتايشالى ەسىگى تاس جابىق. سۋىق جاڭبىر سىركەلەيدى.
ابىرالى بوساعاداعى تىپ-تيتتەي كنوپكانى باستى. ەسىك-تەرەزەسى تاس جابىق قاماۋ ءۇي تىم-تىرىس. ۇستى-ۇستىنە باستى. ىلە يت ءۇردى، شىنجىر سىلدىرى جاقىنداپ-الىستاپ، قاقپانىڭ ار جاعى ىڭ-جىڭعا اينالدى. قاقپاعا يىعىمەن سۇيەنىپ تۇرعان ەلتايدىڭ ءداپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن يت قويۋ ۇنمەن كەنەت ارس ەتە قالعاندا، قورىققانىنان قۇلاپ قالا جازدادى — ارعى بەتتەگى توبەت جۇگىرگەننەن جۇگىرىپ قاقپاعا تىكە سەكىرسە كەرەك، ىلە اعاشتى سىرىلداتىپ سويعان تۇياق دىبىسى ەستىلدى.
سول مەزەتتە:
— لوجيس، سەربەر! كومۋ گوۆوريۋ! — دەگەن داۋىس دۇڭك ەتتى، الگى ارسىل جىم بولىپ، قىڭسىلاۋعا ۇلاستى. — كتو نۋجەن؟
ابىرالىدا ءۇن جوق. يت ارقاسى قيانداعى قازاقى اۋىلدا وسكەن ول ورىسشاعا شورقاق-تىن. «سويلەسشى مىناۋىڭمەن» دەگەندەي، كوزى الاقتاپ، قاقپانى شەكەسىمەن قايتا-قايتا نۇسقايدى.
— كىم قىزدارىڭ، سونى ايتشى الدىمەن، ءباتىر-اۋ؟
— ويباي-اۋ،.. — دەپ، ابىرالى دابىرلاي بەرگەندە قويۋ داۋىس جانە گۇر ەتتى.
— ال يازىك پروگلوتيلي، چتو لي؟ ەسلي تاك، يا پوشەل! — جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن ابىرالى:
— قوزيايىن، ا، قوزيايىن! اباجدي! — دەپ شىر ەتە قالدى. ەلتاي مىرس ەتتى، دوسىنىڭ داۋسى ەسەپسىز مۇڭ مەن جاعىمپاز جالىنىشقا تولى ەدى.
الگى داۋىس:
— نۋ، — دەگەندە، يەسىنە ساي سەربەر قوسا ارس ەتتى.
— ۋ باس دەبۋشكي جيبەت؟
— نۋ؟
ءتۋفليىن بىر-بىرىنە سوققان ەلتاي ويلاپ تۇر: «مىنا نوقايىڭ ايەلىنە دە ءوستىپ مۇرنىنىڭ استىنان «نۋ» دەي مە؟»
— پريگلاشايت دەبۋشكي! پريگلاشاەت الەكسەي... پوجالىستا!
— نۋ ي نۋ!
ءدۇرپ-دۇرپ سۇيرەتكەن اياق تىقىرى الىستاي بەردى.
ابىرالى جىمىڭ-جىمىڭ.
— ءوستىپ ۇستى-ۇستىنە باستىرمالاتىپ جىبەرمەسە، مىنا كوك قاقپانى ءتۇنى بويى كۇزەتتىرىپ قويادى. ساقالى كۇرەكتەي ايۋ ءبىر. جىنى كەلسە ءيتىن شىنجىرىنان بوساتىپ جىبەرىپ، ايتاقتاۋدان تايىنبايدى.
يەگىن جاعاسىنا تىعىپ تۇرعان ەلتاي ىشتەي وكىنىشتى. سىرت كوزگە سىر بەرمەي جىلتىراپ جۇرەتىن جولداسىنىڭ ءجۇنى مىقتاپ جىعىلدى — سوعان وكىنىپ تۇر. جىگىتتىڭ قۇبىلعانى ءقايبىر جاقسى دەيسىڭ. ءىرىپ تامىپ، ءىرىپ تامىپ تۇرعان اسپان مىناۋ. قىرسىق قاقپانىڭ سىرتى مىناۋ، ءىشى نە پالە، ونى سايتان ءبىلسىن.
تىق-تىق، جەڭىل باسقان اياق دىبىسى... تىقىل سول بەتىمەن شەكەگە تيگەندەي جاقىنداپ كەلىپ، قالت توقتادى.
— كىم؟ — قىز ءۇنى. شاقار... ءوزى ازداپ قورقىپ تۇر...
— تانىساڭ الەشكاڭمىن... — ابىرالى بەس تيىندىق باقىر اقشا تاۋىپ العان بالاداي ساڭقىلدادى.
ىشتەگى شاقار ءۇن لەزدە وزگەردى، سىڭق ەتىپ، قۇيقىلجىپ سالا بەردى.
— لەكسەي!؟ كاكايا پرياتنايا نەوجيداننوست!
وسى جۋىق ارادا ەستىگەن مارافەت ءۇن... «قايدان، قاي جەردە؟» دال بولىپ تۇرعاندا اي بۇرىن قىرىلىپ كورگەن شەتەلدىك فيلم ەسىنە ءتۇستى. سول فيلمدەگى قىلىقتى بيكەشتىڭ سىلقىم ءۇنى ەكەن.
قاقپا سالدىر-گۇلدىر اشىلا بەردى دە، ىتىپ شىققان سۇلبا تابالدىرىق اۋزىندا يتىنگەن «لەكسەيدىڭ» موينىنا اسىلا ءتۇسىپ، سالبىراپ قالدى. ۇيما-جۇيما دەنەلەردىڭ قاتپار، قويناۋىنان ەسەپسىز باقىتتى كۇلكى، «التەكە، التەكە، يا نە ودنا، نە ودنا»، — دەگەن ابىرالىنىڭ مەكىرەنگەن قوڭىر ءۇنى، «نەۋجەلي؟!» — دەگەن، ايتسە دە سوعان سەنگىسى كەلمەي دە تۇرعان داۋىس قاباتىنان ەستىلىپ، قاقپا ءتۇبى كادىمگىدەي اپتەر-تاپتەر. مۇندايدا سىرت ادام ءوزىن جەم جەپ، مۇلگىپ تۇرعان شوبىر اتتاي سەزىنە مە، ەلتاي امالسىز اياعىنىڭ باسىنا قاراپ، ءۇنسىز قوڭىرايادى.
ءبىر دەنە ەكىگە ءبولىندى، جول-جول حالاتتى قىز لىپ ەتىپ ەلتاي قاسىنا كەلدى.
— ۆى، ۆيديمو، درۋگ لەكسەيا؟ پرياتنو س ۆامي پوزناكوميتسيا! التىن! دوبرو پوجالوۆات! — دەپ، تىزەسىن ءسال بۇگىپ، قولىن ۇشكىرەيتىپ سوزدى.
— ەديك! — دەدى كۇڭك ەتكەن ەلتاي.
— ەلتاي دەگەنى. بالالار ۇيىندە وسكەن، سونداعى اتى، — دەپ، «لەكسەي» دە تىنىش تۇرماي، ساۋدانى ءبىتىرىپ جاتىر. — التىشكا، بۇگىن ءبىر قازاقشا سويلەپ، ەلتاي اعاڭنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ بەرشى. بالا كەزىنەن قازاق سوزىنە شولىركەپ، قۇرىس-تىرىسى جازىلماي ءجۇر.
ابىرالى ارسىلداعان يت پەن اشىلمايتىن كوك قاقپاعا مانادان قاتتى رەنجىپ، جۇيكەسى جۇقارىپ تۇرعان. شۇكىر، ءىس وڭعا باسقاسىن سول ءبىر ءقاۋىپ، ءبىر ءۇمىت اۋزىنان ارتى بار دا، الدى جوق ءسوز بولىپ، لاپىلداي اقتارىلىپ وتىر. ايتپەسە ەلتاي: «قازاق ءسوزىن قىزدار ايتسىنشى، سونىڭ قيسىنىن تابا كورشى»، — دەگەن ەمەس. مىنا وبەكتىڭ استىندا: «التىشكاعا ءسوزىمنىڭ قالاي جۇرەتىنىن ءبىلىپ قوي» دەگەن ارزان استار جاتقان سەكىلدى.
التىناي ابىرالىنى جولدا قالدىردى.
— ا چتو، بۇل كىسى دە سەن تۇراتىن اۋىلدان با؟ — «الماتىعا كەلگەسىن ۇيرەنشىكتى قازاق ءتىلىن ساعىنىپ، ءولىپ جۇرگەن، ورىسشا ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەگەن مۇندار شىعار»، — دەپ ويلاسا كەرەك.
— جو-جوق، جازۋشى... بىرگە ىستەيمىز.
— براۆو! — التىن قول شاپالاقتاپ، ابدەن ماسايرادى. — جازۋشىلاردى تەليەۆيزوردان عانا كورۋشى ەم. وكپەلەپ وتىرعانداي وزدەرى سونداي سالماقتى. ال ءسىز جاپ-جاسسىز... جازۋشى دەگەنگە ارەڭ سەنىپ تۇرمىن... جۇرىڭىزدەر ۇيگە! ەكى قولىمىز الدىمىزعا سىيماي ەرىگىپ وتىر ەك، — دەپ، حالاتىنىڭ جول-جولى قاراڭعىدا اق جىپتەي سۋىرىلىپ العا ءتۇستى.
سوزگە قوناق بەرمەي، اۋىزدارى جابىسا جەلپىلدەگەن ەكەۋگە ەرگەن ەلتاي ءارى-سارى. ءومىر قىزىق-اۋ! و باستاعى شالا قازاق التىن دەم اراسىندا «ەكى قولىمىز الدىمىزعا سىيماي ەرىگىپ وتىر ەدىك»، — دەپ، ءسوز ساپتادى. قاقپا تۇبىندە الەكسەي، ودان لەكسەي، اياعىندا ابىرالى بولعان دوسىنىڭ ءتۇرى اناۋ. جالپى، ەكەۋىن قوسسا ءبىر ءتاۋىر قازاق شىعاتىن ءتارىزدى. نەسىن ايتاسىڭ، اپاما جەزدەم ساي، ءبىر-بىرىن تاۋىپ قوسىلعان. قىز «لەكسەي» دەپ ەركەلەتسە، ابىرالى تىك باقاي قىزدىڭ ءتىلىن سىندىرىپ، كەليمەگە كەلتىرىپ ءجۇر.
تەك ابىرالىنىڭ «جازۋشى» دەپ، اسپەنسىتكەنىنە نارازى. ءبيتتىڭ قابىعىنداي جيناعى بيىل جارىق كوردى — ەلتاي قايدا، جازۋشى قايدا؟! بىرەۋ جازۋشى دەسە، سودان قارىز سۇراپ تۇرعانداي جات تا قىزاراقتايدى. ابىرالىلاردى ايتادى دا، نەگە وسىلار تۇيمەدەيدى وپ-وڭاي تۇيەدەي، تۇيەدەيدى تۇيمەدەي ەتەدى؟ مەكتەپتەن سوڭ قۇرىلىستا بىر-ەكى جىل بەتون قۇيدى. سوندا قازاقى جىگىتتەردىڭ بويىنان تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەپ اسىرا سوعۋدى، دالسىزدىكتى بايقادى. وقۋعا تۇسكەسىن دە كۋرستاس جولداس-جورالارىنىڭ مىنەز-قۇلىق، ءجۇرىس-تۇرىسىن، ءسوز ساپتاسىن اڭدىپ قۇلاعىنا قۇيدى. قولى قالت ەتسە ۇلتتىڭ وتكەن-كەتكەنىنە بايلانىستى كىتاپتاردى ىزدەيتىن. ال سونسوڭ كوز مايىن تاۋىسىپ، جات تا وقى، تۇر دا وقى. ءبىر كۇنى «قازاق ەپوسى» دەگەن قالىڭدىعى سەرە قارىس جۋان كىتاپ قولىنا ءتۇستى. بالالار ۇيىندە ورىسشاسىن ءار جەرىنەن شالا-پۇلا قاعىپ وقىعان. وسى مارتە قولىنا قالام الىپ، ەگجەي-تەگجەيلەپ، ءار جولىن، ءسوزىن قۋالاپ باس المادى. «قوبىلاندى باتىر» جىرىنداعى تۇياعى جەرگە تيمەگەن تايبۋرىل تۇلپار قاتتى اسەر ەتتى. وڭاي جاتتالادى ەكەن، ءار ءارپى، ءار ۇتىرىنە دەيىن كومەيىنە قورعاسىنداي قۇيۋلى، جازۋلى.
سوندا بۋرىل گۋلەدى،
تابانى جەرگە تيمەدى.
كولدەنەڭ جاتقان كوك تاستى،
ساز بالشىقتاي يلەدى...
سەڭگىر-سەڭگىر تاۋلاردان،
سەكىرتە باسىپ جونەلدى...
كەشكە تامان تايبۋرىل،
جىن قاققانعا ۇقسادى.
قۇنان مەن قۇلجانىڭ،
ۇزاتپاي الدىن توسادى...
كول جاعالاي وتىرعان،
كوتەرىلىپ ۇشقانشا،
كوكقۇتان مەن قاراباي،
بەلىنەن باسىپ اسادى.
دۋاداق پەن جەك قالدى،
الدە وتىرىك، الدە شىن،
اقسۇڭقار مەن لاشىن،
ولگەن قۇستى جەپ قالدى.
— بىردەڭە دەدىڭ بە؟
باسىن كوتەرسە، ابىرالى... بەتى دۋ ەتتى.
— بارا بەرىڭدەر. مەن تازا اۋا جۇتايىن. باسىم ازداپ قاڭعىپ تۇر.
بوگەلمە. ىشتە مىنە دەگەن قىز كۇتىپ وتىر، سونى ۇمىتپا! — ەلتاي شىتىندى — بۇيتكەن ءازىلى قۇرىسىن! ەسىك جابىلىپ ەدى، سىرتقا تۇسكەن جارىق جالپ ءسوندى.
قورجىن تام قالقاسىنداعى جاڭبىر تيمەگەن ۇزىنشا ورىندىققا قۇيرىق باستى.
سوندا دەيدى-اۋ: ومىردە بولعان، ءيا جوق تايبۋرىلدى جەتى قات اسپاننىڭ ارعى جاعىنا ۇشىرعان جىراۋ، اقىننىڭ كوڭىلى ءبۇتىن ءبىر كوسموس ەمەس پە؟ ونىڭ سىرى نەدە؟ الدە عۇمىر بويى سارى دالادا قوسار اتپەن ساپار شەگىپ، جەلمەن جارىسقان كوڭىلدىڭ كوككە سامساعان بەبەۋ ءانى مە؟ «اتقا مىنسەڭ قارادان قاراپ الىپ-ۇشىپ، ءان ايتقىڭ كەپ، وقىس جەلىكتىڭ قىستايتىنى بار. سوندايدا وي-حوي، ساتىرلاتا شاۋىپ، كورشى اۋىلداعى انە ءبىر قىزعا قاراي اعىزاسىڭ-اي، شىركىن!» — دەپ، لەپىرۋشى ەدى دوس جىگىتتەرى. الدە عۇمىرى ات ۇستىندە وتكەن كوشپەلىنىڭ ءومىر تانىمى، قيالى، ويلاۋ جۇيەسى مەن ءفالسافاسى ەگىن ەگىپ، سوقا جىرتقان وتىرىقشى حالىقتان وزگەشەلەۋ، جەردەن الىس، اسپانعا جاقىن بولا ما؟
«قازاق ەرتەگىلەرىن» دە قۇنىعا وقىدى. جەتى قات جەر استىنا تۇسكەن ەر توستىك، اسپانعا شالقىعان وت دارياسىن بۇيىم قۇرلى كورمەي، ۇستىنەن الاي دا بىلاي دا كەرقۇلا اتىن جۇگىرتكەن كەندەباي، «شولپان جۇلدىزدىڭ بەر جاعىندا، تەمىرقازىقتىڭ ار جاعىندا جايىلىپ جۇرگەن قۇلىنىنا جەتۋ ءۇشىن بۇلتتىڭ بىلايعىسىن بىلاي، الايعىسىن الاي سىپىرعان» تازشا بالا تۋرالى قيال-عاجايىپتار ەسىنەن تاندىردى. جانە قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، ەر توستىكتىڭ شالقۇيرىعى، كەندەبايدىڭ كەرقۇلاسى يەلەرىنەن اقىل-قايرات، ەس جاعىنان ارتىق بولماسا نەم تۇسپەيدى. قايتا اڭقاۋ ەرلەردى تۋرا كەلگەن اجالدان تايبۋرىل، شالقۇيرىق، كەرقۇلا قۇتقارادى. قۇس جولىنا ارالاسىپ، قارا تۇندە قيقۋلاي اڭعىتقان كەنتاۆر كوشپەندىلەر... توق ەتەرى، ات بولماسا قازاعىڭ قاڭعىپ كەتكەندەي ەكەن. ۇلت كوڭىلى ات جالىنا جارماسىپ، تايبۋرىلدىڭ قۇلاعىندا ويناعان ەكەن كەزىندە. ەندەشە، اتا-باباسى اۋزىمەن قۇس تىستەپ، اسپانداعى جۇلدىزداردى ساپىرسا، بۇگىنگى قازاق — مىنا ابىرالى نەگە لەپىرىپ سويلەمەسكە؟
تايبۋرىلدى ىزدەپ اسپانعا شالقايىپ قاراپ ەدى، اعىپ كەپ تيگەن سىركە تامشى كوزىن اعىزا جازدادى.
ەسىك اشىلدى. بوساعانى كورىپ تۇرا قالعان التىن:
— قوجايىننىڭ كوزىنە تۇرتكى بولماڭىز، ىشكە كىرىڭىز! — دەدى.
اياداي اۋىز ۇيدەگى پەش تۇبىندە، ەسكى ديۆاندا ابىرالى قالعىپ-مۇلگىپ وتىر.
ءتور ۇيگە كىرگەن ەلتاي بوساعادان وزعان جوق، تابالدىرىقتى باسا تۇرىپ قالدى.
— تورلەتىڭىز! — دەگەن بيازى ءۇن قۇلاعىنا جەتسە دە، وعان وي جۇگىرتپەدى، ەكى كوزى ۇستەل قاسىندا تۇرعان قىزىل شىرايلى قىزدا، دۇرىسى، ەلتاي وسى سەكۋندتا قىز ەمەس، وسىعان ۇقساس باسقا سۋرەتتى كورىپ تۇر ەدى، قانشاما جىل جىلجىپ وتسە دە قارىن قۇرىشىندا قالعان قاسىق مايداي بۇزىلماي ساقتالىپتى — اسپان تورىندە بوزتورعاي تىنىمسىز شىرىلدايدى، ال قىزىل ەرىن كوكجيەكتەن قىلتيعان كۇننىڭ كۇمىس ساۋساقتارى ءتۇن قىزىعىنان ءالى دە ەس جيناي الماي، ايرا-جايرا، اشىق-شاشىق جاتقان دالانىڭ شىق-شىق دىمقىل بەتىن سيپالايدى، سامال ساپىرعان اق سەلەۋ دالا — كۇمىس تولقىن، سول تولقىنعا باتىپ ءجۇزىپ، جانسەبىلدىك جاساپ كەلە جاتقان قىزىل شىرايلى كەلىنشەكتىڭ قارا كوزى مولتىلدەگەن جاس، موينىنان تاس قىپ قۇشاقتاعان تورت-بەس جاسار ۇل بالا ارقاسىندا، تۋ جەلكەسىنەن تۇسكەن ساۋلە سىزىقتارىن قۋالاي تارتىپ كەلەدى. اق سۇر بالا بەلىن ءۇزىپ بارا جاتسا، يىعىنا اۋدارىپ سالادى، قارى تالسا، جەرگە ءتۇسىرىپ جەتەكتەيدى. انانىڭ — بىلتىر دۇنيە سالعان شەشەسىنىڭ ءسىڭلىسى، ارينە، انا ەمەي نەمەنە — كوڭىلى بالادا بولسا، ءبىر ءسۇرىنىپ، ءبىر جىعىلىپ تومپاڭداعان بالانىڭ كوڭىلى دالادا، اينالاسىنا الاق-جۇلاق قاراپ، ساۋساعىن شوشايتىپ، ءار نارسەنى ءبىر نۇسقاپ، ونسىز دا كوڭىلى جۇدەۋ شەشەنىڭ مازاسىن بەك الادى: «اناۋ نە، مىناۋ نە، تاتە؟» كەلىنشەك جاۋابى سۇراققا جۋىسپايدى. «ەلتاي، ەلتايجان، قويا قويشى، تۇسكە تامان ءىلبىپ-قالعىپ، اۋدان ورتالىعىنا ولمەسەك جەتەرمىز، قازىنانىڭ اشىعان كاپۋستا كوجەسى مەن بولكە نانىنا مەلدەكتەپ تويارسىڭ، سونان كەيىن ەكى كوزىڭ جاۋتاڭداپ، بالالار ۇيىندە ءتىرى جەتىم كۇيى قالارسىڭ». اشىعان كاپۋستا نە، وندا شارۋاسى شامالى، ال بولكە نام دەگەندە بالا از ساتكە ءۇنسىز قالادى. قارىن شۇرقىرى باسىلعان كەزدە ءبارىن ۇمىتىپ، بالالىعىن ءبارىبىر جازباي تابادى. «تاتە، تاتە، انە، انە، جىلمىڭداعان سارى كۇشىك! ۇستاپ بەرشى ءوزىڭ، قويىنعا تىعىپ الا كەتەيىك».
«ول قارساق قوي، ەكى قولتىعىنا قانات بايلاپ ۇشسام دا سول نەمەنى ۇستاپ بەرەيىن، ارى قاراي نەڭدى بەرىپ اسىرايسىڭ، سونى ايتشى، جانىم؟» «اشىعان كاپۋستانى بەرەيىك... - دەيدى بۇرىن كورمەگەن ءدام-تۇزدى ىشتەي جاقتىرماي، مەن بولكە ناندى جەيىن...» ءىشى ەلجىرەي ەزىلىپ، ەگىلە تۇسكەن انا بالاسىن قوس قولتىعىنان تىك كوتەرىپ الادى دا، تومپاق بەتىنە جاس شىلاعان ءجۇزىن باسادى: «قۋارعان قۋ سوعىس-اي! كورسەتپەگەن ءزار-زالاڭ قالمادى؛ اۋەلى قالقاڭداپ جۇرگەن جەزدەنى جالمادىڭ، ونى ازسىنىپ اپاما اۋىز سالدىڭ، ۇزىندا ءوشىڭ، قىسقادا كەگىڭ بار ما، ەندى، مىنە، اپامنىڭ تاس ەمشەگىن يىتكەن جالعىزىنان تىرىدەي ايىردىڭ. ايتپەسە كاپۋستا، كارتوپ اس پا ەدى، جەتىمەكتەر ءۇيى باسپانا ما بىزگە؟ ونسىز دا جارالى جانىمدى پىسپەكتەمە، ەلتايجان، ۇندەمەشى، ءتىل قاتپاشى، قۇلدىعىڭنان اينالايىن!»
«تاتە، اناۋ نە؟..»
سايىن دالا ءتىلسىز، ءۇنسىز...
تۇسكە تامان اۋدان ورتالىعىنىڭ ءتۇتىنى كولبەپ كورىندى. قىزىل قاقپالى بالالار ءۇيىن ءتورت جاسار ءسابي «اۋدان ورتالىعى» دەپ ويلادى. وڭشەڭ ءبىر الاقان كوز، جۇدەۋ ءجۇز، تاقىر باس بالالار اينالا قورشاپ، قاماپ الدى، شاpaي توپ سىرتىندا قالعان اپايى سول جوعالعاننان مول كەتتى: مىنە، بيىل جيىرما ءۇش جىل، سول جوعالۋ ءالى جوعالۋ، تەك جاس جۋعان ءجۇزى ەسىندە، ۇلى ساعىنىش ادامدى الىستاعان سايىن ارلەندىرىپ، ادەمى عىپ جىبەرە مە، ءتورت جاستان جيىرما جەتى جاسقا جەتكەنشە الگى جاس جۋعان بوزامىق بەت كۇلىمسىرەگەن قىزىل شىرايلى سۇيكىمدى جۇزگە اينالدى، ويتكەنى ءوز شەشەسىنىڭ ەسىندە ەمىس-ەمىس قالعان جۇزىنە قان سولاي تەۋىپ، مۇنى اينالىپ-تولعانىپ جۇرەتىن، ال ءۇش جاستى جيا بەرە اكە اتتى تومىرىق قوڭىرقاي بەينە بۇعان بەلگىسىز تۇڭعيىق الەمگە تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ، الىس-الىس بۇلدىراعان ەلەسكە اينالدى...
سول قىزىل شىرايلى شەشە، مىنە، جاسارا، جايناي ءتۇسىپ، ۇستەل قاسىندا كۇلىمسىرەي قاراپ تۇر.
— تاتە!..— دەدى تابالدىرىقتا تەڭسەلگەن جىگىت تاماعىنا تاس تىعىلىپ.
بەت مونشاعى ۇزىلگەن قىزىل شىرايلى قىز: «و نە دەگەنىڭىز، تاتەڭىز كىم، مەن كىم؟» — دەپ ىتىرىنىپ ۇرىككەن جوق، كۇلىمدەگەن بەتى قاسىنا كەلدى، قاقيىپ قالعان سۋ ءسىڭدى پلاششىن جەڭىنەن تارتىپ شەشتى، وكشە ۇشىنان كوتەرىلىپ، كيىم ىلگىشكە اسىپ قويدى. سونان سوڭ:
— ءتۇۋ، توڭىپ كەتىپسىز، كەلىڭىز، مۇندا وتىرا قالىڭىز، ورىندىقتار قايدا كەتكەن، مەن ءقازىر شاي ىسىتا قويايىن،— دەپ، ەسىككە قاراي ەلپەكتەپ ۇشتى، ءدال بوساعا تۇبىندە سوڭىنا بۇرىلىپ، تىگىنەن تىك سىرەسىپ وتىرعان جىگىتتىڭ سىقپىتىنا قارادى، ەرنى ءدىر ەتىپ، ءالسىز جىميدى: — شارشاساڭىز توسەككە جانتايىڭىز، ۇيالماڭىز...
قىزعا ەمەس، بۇرىشقا ۇڭىلگەن ەلتاي ەرنىن ارەڭ قىبىرلاتىپ، ەستىلەر-ەستىلمەس:
— قارنىم اشتى...— دەدى.
— ءقازىر، ءقازىر، ءسال شىداڭىز...— قىز باسىن يزەدى، لىپىلداپ شىعىپ كەتتى. شىنىندا دا، ەلتاي جاڭا عانا جيىرما جەتى جاستىق عۇمىرىن جاياۋ-جالپى ارالاپ ءوتىم ەدى. ابدەن بولدىرعان جىگىتتىڭ بۇكىل دەنەسىنىڭ بۇراندالارى بوسادى، ورىندىقتان توسەككە سۇيرەتىلىپ ارەڭ جەتتى دە، شالقالاپ سۇلاي كەتتى، جەلكەسىن جاستىق سيپاۋى مۇڭ ەكەن، كىرپىكتەرى ىلىنە بەردى.
...كوزىن اشىپ ەدى، اق كەرىش توبەدە اق شاعىر ساعىم قۇبىلىپ ويناپ، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا سان ءتۇرلى بەينەگە وزگەرەدى، باسى كەپكەن، اق سوڭكە قاراعايداي دىڭىلداپ تۇر، تۇك وي جوق، تىنىسى جەپ-جەڭىل، دەنەسى استىنداعى توسەككە جەلىمدەلىپ قالعانداي اپ-اۋىر. «ياپىر-اۋ، مىنا ساعىم تاس توبەگە قايدان ءتۇسىپ تۇر؟ كەشەگى كورگەنىم ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟»
تاناۋىنىڭ استىنان ءالسىز حوش ءيىس بۇرالىپ ءوتتى. وڭ جاعىنا مويىن بۇرىپ ەدى، تەرەزەدەن كولبەپ تۇسكەن كۇن ساۋلەسى ۇستەل ۇستىندەگى كەسە ءسۇت بەتىمەن بەت بولىپ تۇر ەكەن، توبەدەگى ساعىم دا سونىكى. كەسە قاسىندا شۇمەگى مەن قاقپاعىنان بۋى بۇرقىراپ، ەكى يىنىنەن دەم العان اق شاينەك قىديىپ تۇر، تۋرالعان ەت، نان، قانت... تەرەزە تۇبىندە ەكىنشى تەمىر توسەك، قابىرعادا جينامالى توسەك سۇيەۋلى تۇر. كەشە تۇندە قۇلاعاننان ۇيقىنىڭ شەكەسىن ءىسىرىپ، جاڭا ويانىپتى. ەشكىنىڭ اسىعىنداي ەكى قىزعا تيەسىلى ەكى توسەكتىڭ بىرەۋى بۇعان بۇيىرعان ەكەن، التىن مەن ابىرالى... قىزىل شىرايلى قىز ءقايتتى؟ مۇنى كىم، قالاي شەشىندىردى؟ قىزدار نە ويدا؟
توسەكتى سىقىرلاتپاي ورنىنان تۇرىپ، ورىندىق ارقالىعىندا اسۋلى تۇرعان شالبارىنا قولىن سوزىپ ەدى، الاقانىنا جىلى تاپ ءبىلىندى. كەشە سۋ ءوتىپ، تىزەلىگى شودىرايىپ شىعىپ كەتكەن بالاعىن بىرەۋ بالشىق-قىلشىقتان تازارتىپ، ۇتىكپەن قىلىشتاي قىر سالىپتى. ۇيالا-ۇيالا وعان دا اياعىن سۇقتى، باتەڭكەسىن، پەنجاگىن كيىپ، ىلگىشتەگى پلاششىن قارىنا ءىلدى، ەكى-ۇش مينۋتتان سوڭ ءۇيدى ۇپتەگەن توناۋشىداي شىناشاعىمەن ەسىكتى نۇقىپ اشىپ، اۋىز ۇيگە شىعا بەرگەن، ويى — ەشكىم كورمەي تۇرعاندا دىبىسىن بىلدىرمەي كوشەگە شىعىپ، جۇمىسقا تايىپ ءتۇرۋ. كىمدى ويلاساڭ، سول كەلەدى، ويدا جوقتا قالىڭ قارا شاشقا كەزىگىپ، قارمالاندى دا قالدى، ۇزىنى ءۇش، كولدەنەڭى ەكى ادىم اياداي اۋىز ۇيدە قىزىل شىرايلى قىز قابىرعا ايناعا قاراپ سىلانىپ، تىرسەگىنە تۇسكەن قولاڭ شاشىن ءمۇيىز تاراقپەن بىتىر-بىتىر تاراپ تۇر. قولاڭ شاشتاي قارا ورمانعا ەندەپ كىرىپ، مىقتاپ اداسقانعا نە جەتسىن، الايدا دا كوزىن اشقالى قازىنانىڭ ءتارتىپ-تالىمىن ەمىپ وسكەن جىگىت:
- قايىرلى تاڭ! جاقسى جاتىپ، جايلى تۇردىڭىز، — دەدى ءتۇپ-تۇزۋ عىپ.
تەرىس قاراپ تۇرعان قىز:
- قايىرلى تاڭ!—دەدى. ەلتايدى جەلكەسىمەن كورگەن ەكەن.
— التىن... ابىرالى قايدا؟
- التىن جۇمىسقا، ابىرالى دۇكەنگە، جاڭا تۇسكەن نانعا كەتتى. ءالى قولمەن ۇستاپ كورەسىز، ىپ-ىستىق بولعاندا ىپ-ىستىق، بۋى بەت شارپيدى. كەزەككە تۇرىپ، اينالىپ قالدى، بىلەم. مەن جۇمىسقا ءتۇس قايتا بارامىن — ەكىنشى سمەنادامىن.
كەشە حان قىزىنداي كورىنگەن بويجەتكەن بۇگىن اسقاق بولسا دەپ ەدى. ول اسقاعى قانداي، ءوزى دە بىلمەيدى، ايتكەنمەن مىناۋ «نان دۇكەنى»، «ەكىنشى سمەنا» سياقتى جۇپىنى، جايداق ءسوز يەسى ەمەس، وزگەشە، بوتەن بويجەتكەن... ىلە ءوزىنىڭ كەشەگى اۋمالى-توكپەلى، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى حالدىڭ ىقپالىندا تۇرعانى جەتەسىنە جەتە باستادى. بۇگىن باسقاشا، جايباسار تىرلىك باستالىپ ەدى. سولايى سولاي-اۋ، ايتسە دە كەشەگى ەمەۋرىننەن ءۇنسىز ۇعىسقان، ءتىلسىز تۇسىنىسكەن ءسات راسىمەن بولدى دەيتىندەي ءبىر اۋىز ءسوز كەرەك ەدى. ءىش سارايى شەشەك اتىپ، كوگەرىپ تۇرسا دا، بار ايتقانى:
— راقمەت سىزگە!
قىز شاشىن سىلاعان كۇيى قيمىلسىز تۇر.
جىگىت قول سوزدى، ساۋساعىنىڭ ۇشىنا شاش تالدارى جىبەكتەي ءتيىپ، وراتىلا كەتتى، سودان عاجاپ كۇش العان ەلتاي بار ونەرىن ءتىل ۇشىنا جيناپ، ءبىر دەممەن:
— ماعان كۇيەۋگە شىقساڭ قايتەدى؟— دەدى، ءوز سوزىنەن ءوزى شوشىپ كەتىپ، تابانىنان جەر تارتىپ، تۇردى دا قالدى.
كوز الدىنداعى قولاڭ شاش جەل ساپىرعان قارا سەلەۋدەي تولقىدى. قاس قاعىمدا ونىڭ ورنىن جاۋتاڭ كوز الدى، ءار ادامنىڭ نە الىستان، نە قاشىقتان سونداي سۇلۋ، ادەمى كورىنەتىن بەلگىلى تۇسى بار، تۋرا ءبىر قادام جەردەن مىنا قىزدىڭ تاناداي قارا كوزدەرى قوس قارا كولگە اينالىپ، بەت قىزىلى ارايلانىپ جۇرە بەرەدى ەكەن، ءتونىپ كەلگەن بۇعان جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قارادى دا، كىلت كەرى اينالدى، قولاڭ شاش قارا وزەن بوپ بۋىرقاندى، قوس قولىن جان دارمەن العا سوزىپ، قارا وزەنگە سۇڭگىدى، سويتپەسە كەشە تۇندە ەكەۋ ارا ورناپ قالعان جىڭىشكە قىل كوپىرى ءۇزىلىپ كەتەتىندەي، الدەن ۋاقىتتا الاقان استىنداعى شاش تالدارى ءدىر-دىر ەتكەندەي ەكەن. قىزىل شىرايلى قىز بەتىن باسىپ الىپ، ءۇنسىز وكسىپ، تىعىلا جىلاپ تۇر...
* * *
جۇمىس اياعى. ەلتاي تەڭ-تەڭ حاتقا جاۋاپ جازۋمەن اۋرە-سارساڭ. كوزىن اق قاعاز، قارا الا ءارىپ جەپ قويعان با، قارسى الدى مۇنار. ءبولىم باستىعى ساعات جارىم بۇرىن «ديرەكتور ناعاشىمدى پوەزعا مىنگىزىپ سالامىن» دەپ، ءسال سويلەپ، شىعىپ كەتكەن. شىندىعىندا، نە رەستوران، نە سول شامالاس «قىزىق، شىجىققا» بەتتەدى. ەڭ تاماشاسى، ول قىزىققا ءوزى ەمەس، بۇل كەتىپ بارا جاتقانداي سىزدانىپ سويلەدى.
شاقىرعان كىسى — الىس وبلىستان كەلگەن جەرگىلىكتى اقىن. گازەتتىڭ كەشەگى سانىندا توپتامالارى جالعانىپ جارتىسىن الىپ، تاسقا باسىلعان. اۋزى دۋالى اقىننىڭ جىلى-جىلى ءالعىسوزى جانە بار. اڭگىمەنىڭ اشىعى كەرەك، ولەڭدەرى ءتاپ-تاۋىر. تۇزەتىپ، گازەتكە ازىرلەگەن — ەلتاي. باستىق تەك تارلانداردىڭ ولەڭىن قارايدى. تاڭەرتەڭ كىرىپ العىسىن ءبىلدىردى. ۇستەمەسى جانە بار ما، ءبولىم باستىعىنا ءبىر، ەلتايعا ەكى قاراپ، قينالعان سوڭ، جىگىت كابينەت ەسىگىن سىرتىنان جاپتى. ون مينۋتتان كەيىن كىرسە، باستىق شالا ماس. بۇل كىسى ەجەلدەن سولاي — كوبىك باتىر سەكىلدى ساۋىتىندا كوزى توقىلماي قالعان تەسىك بار. رەتىن، قىبىن تاۋىپ ايتسا، الگى تەسىكتەن ماقتاۋ، قولپاش ءوتىپ-اق كەتەدى. وندايدا كەيدە دوپتاي دوبال، بىردە وقتاي ءتۇزۋ تىم تۇسىنىكتى ءازىل-قالجىڭدارىن ايتىپ، باس تەرىسى كەڭىپ قالادى. «قىزىق، شىجىعىنا» ەلتايدى ءولىپ كەتسە اپارمايدى. كەزىندە اپارعان. ەلتاي ول كۇتكەندەي قازاق پوەزياسىنىڭ جاڭا جۇلدىزدارىنا جولامادى. الەم ادەبيەتىن جاعالاپ، ورەسى جەتپەيتىن جەرگە قول سوزدى، ءوزىنىڭ كىمنىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەيتىنىن ۇمىتىپ كەتتى. سودان بەرى باستىق ادەبي قىزمەتكەرىنەن ىرگەنى ءبولدى. باعىنىشتىنى وزىڭە جاقىنداتۋ ءوزىڭدى وسىعان دەيىن كەمىتۋ ەكەن.
تەلەفون بەزەكتەي جونەلدى. ەلتاي شىلدىرعا شىن جۇرەگىمەن قۋاندى. كابينەتتىك وڭعاق ويلار باسىن اۋىرتا باستاپ ەدى، دۇرىس بولدى. ونىڭ ۇستىنە مىناۋ «ولەڭىمدى وقىدىڭىز با؟، «اڭگىمەنى قاشان جاريالايسىز؟» دەپ كەلەتىن ادەبي شىلدىر ەمەس. ولار كوبىنە تاڭەرتەڭ قوڭىراۋ شالادى. جۇمىس اياقتالاردا ەتەنە جاقىن دوس-جاران، ايەل حالقى، تۋىستار تەلەفون سوعادى.
تۇتقانى كەرەناۋ الدى.
— قاراعىم، حالىڭ قالاي؟ بۇل ءازيما اپاڭ.
تۇتقانى وزىنەن ءسال الىستاتتى — جارىقشاق ءۇن قۇلاعىن كەستى.
— جاقسى، ءازيما دۇيسەنوۆنا. قايدان...
— ۇيدەن، اينالايىن، ۇيدەن... مازالاعانىما عافۋ ەت. ءنومىرىڭدى ابىرالىجان انا جولى جازىپ بەرىپ ەدى. كوپ سويلەپ، باسىڭدى اۋىرتپايىن، قالقام. جۇمىستان سوڭ ءبىزدىڭ ۇيگە كىرە كەتسەڭ... اقىلداساتىن شارۋا بار.
— جاقسى.
— ءسويت، ەلتايجان.
بۇل كىسى ابىرالىنىڭ وسىندا تۇراتىن جاماعايىنى. اقشاسى تاۋسىلعاندا سول ۇيگە سالەم بەرە بارادى، قالتاسى قامپايىپ قايتادى.
ول كىسىلەر ەلتايعا اقىل سالاتىن ادامدار ەمەس. ءدۇمدى، مىقتى كىسىلەر. الدە قاعاز جىرتقانداي دار-دۇر ەتىپ ءجۇرىپ، ابىرالى بىردەڭەنى ءبۇلدىردى مە؟
اتالمىش سەميامەن قىزىق تانىسقان. جاز ورتاسى ەدى، ءبىر كۇنى ابىرالى باس-كوز جوق:
— ءاي، تۋعان كۇنگە باراسىڭ با؟—دەدى اڭقالاقتاپ.
— ول قايداعى باتپان قۇيرىق؟
ابىرالىنىڭ اۋزىنىڭ ءتۇتىنى قيسىق شىقتى.
— قاتقان قىز! اۋزى قانداي! كوركى قانداي! اقىل دەگەن كەنىش!
«كوركى قانداي، اۋزى قاندايلاردان» مەزى بولعان ەلتاي:
— قاشان تانىسىپ ەڭ؟—دەپ ەدى، ابىرالى شالقاسىنان ءتۇستى.
— قاتقانىڭنىڭ باسى! مەن نە دەيىم، دومبىرام نە دەيدى. بۇگىن بولە قارىنداستىڭ تۋعان كۇنى دەپ تۇرمىن، وسى ۇرىمتال ءساتتى پايدالانىپ، سەندەردى تانىستىرىپ، ساۋاپتارىڭدى الايىن دەپ تۇرمىن، ەي، تۇكتى ۇقپاسىم. ءتۇپتىڭ تۇبىندە قاتىن الۋ ويىڭدا بار ما، جوق پا ءوزى؟
ەلتاي كۇلدى دە قويدى. ابىرالىعا داۋا جوق — كەمىندە ون سۇراقتى كەزەگىمەن ساتىلاپ قويعانىڭدا بارىپ، نە دەگەنىن بولجامداپ ارەڭ تۇسىنەسىڭ. ويلانىپ ەدى، راسىمەن ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۇيلەنۋ كەرەك ەكەن.
كىلەڭ ءبىرى اتىپ، ءبىرى قاققان دىردۋ جاستاردىڭ ورتاسىنان شىعامىز با دەپ ەدى. كادىمگى قوڭىر توبەل كەش... بۇگىن تۋعان «بولە قارىنداس» دوڭگەلەك ءجۇز، قيىق كوز، توماشاداي عانا توبىلعى تورى قىز. ينستيتۋتتا سىرتتان وقيدى، ءبىر جەردە جۇمىس ىستەيدى. «مەرەكە يەسى مەن ەدىم» دەپ، ءتوردى بەرمەي ىزديىپ وتىرىپ المادى، ەكى-ۇش توستتان سوڭ بىلەك سىبانىپ، ۇستەل قامىنا كىرىسىپ كەتتى. قىزدىڭ شەشەسى — ءازيما اپاي كۇيىپ تۇرعان ساۋدانىڭ ادامى. ەمەن جارقىن، جايدارى، اشىق مىنەزدى. سارت تا سۇرت ساۋدا مىنەزگە دە كولەڭكە تۇسىرە مە، اشىلىڭقىراپ، شاشىلىڭقىراپ سويلەيدى. ەلتاي كىم، قالاي ءوستى، تەكسەرىپ العاسىن، بۇعان دۇكەن سورەسىنە جاڭا تۇسكەن ءزارۋ زاتتاي شۇقشيدى. ۋاق-تۇيەك قامقورلىق كۇرت كۇشەيدى. قازى-قارتادان باسا-باسا سالىپ، شاماسى، جەتىمەكتىڭ قابىرعاسىن وسى كەشتە جاۋىپ جىبەرگىسى بار؛ «ءىش، جە» - ءنىڭ استىنا الدى. وتاعاسى — جاپار اعاي، كەرىسىنشە، ءوز ۇيىنە ءوزى قوناق بولىپ، از سويلەپ، مولشەرمەن ءىشىپ جەدى، سىرباز، سالقىن وتىردى. قىسقاسى، وسى ءۇيدىڭ ەڭ ۇلكەن ەركەسى. قاق-سوعى جوق، وت باسىنا ءۇيىر، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باساتىن جىگىتتەرگە شىققان باز ءبىر قىزداردى قانشاما جىلداردان سوڭ قايتا كورسەڭ، ءتۇر-بىتىم، ءجۇرىس-تۇرىسى، مىنەز-قۇلىعى وزگەرمەي، دامىماي شىت جاڭا جاس كۇيىندە قالار ەدى. ەركەكتەردەن دە وندايلار كەزدەسەدى ەكەن. جاپار اعاي ءبىردى ەگىز، ەگىزدى سەگىز ەتەتىن پىسىق جەڭگەيدىڭ ارقاسىندا جارىلماعان جۇمىرتقاداي بىتەۋ كۇيى قالعان با، ءوڭى ءالى جاپ-جاس، مىنەزى دە ءبىرتوعا.
ءازيما اپاي كەتەردە: «شەتتە ساياق ءجۇرىپ، قۇيرىق-جالسىز وسكەن بالا ەكەنسىڭ، قالقام. ءبىز دە قازاقتىڭ ءبىر قارا شاڭىراعىمىز، ءوز ۇيىڭدەي، ءوز اكە-شەشەڭدەي كورىپ، جۇمىس اراسىندا جۇگىرىپ كەلىپ ءجۇر. قارنىڭ اشسا قىسىلما، بارىمىز اۋزىڭدا. مىنا ابىرالىجان ونىڭ جولىن جاقسى بىلەدى، بىلاي شىققاسىن سۇراپ الارسىڭ»،— دەپ كوكەيگە قوناتىن ىستىق-ىستىق ءسوز ايتتى.
جۇرەگىنىڭ باسى شىم ەتكەن دە قويعان.
كەيىن ابىرالىعا ەرىپ، بىر-ەكى رەت بارعان. بولە قارىنداس تىم جۇمىس باستى ما، الدە كومانديروۆكادا ءجۇردى مە، كورىنە قويمادى.
...داستارقان نە بارى ءۇش كىسىگە لايىقتاپ جايىلدى. ءازيما اپاي جالپاقتاپ، ەلتايدىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ ءجۇر. قايدان ەستىگەنىن كىم ءبىلسىن، ءداۋ دە بولسا ابىرالى ايتقان-اۋ، باسپاداعى شارۋاسى شالقايعان جيناعىن، پاتەر كۇيىن تىقاقتاپ سۇرادى. ال جاپەكەڭ باياعى اپ-ادەمى جاپار اعاي. ءسوز بىرەۋ، قۇلاق ەكەۋ دەگەندەي سىنىن بۇزباي، سىرتىن سالىپ، بيپاز وتىر. ەلتاي قاشىرتا جاۋاپ بەرىپ، ءوزىن سىرداڭ ۇستاسا دا جيناق جايىنا كەلگەندە باسپا، قارت جازۋشى جانە ءوزىنىڭ اراسىنداعى ءيتىس-تارتىستى جاسىرمادى.
— بالام، ءتۇسى يگىدەن تۇڭىلمە. مىنا اعاڭ ەكەۋمىزگە ءوزىڭ بەك ۇنادىڭ.— «دەسەڭشى بىردەڭە» ىڭعايدا ەتتى قۋالاي شانشىپ، ەرمەك ەتىپ وتىرعان اعاعا قارادى. ول كىسى ۇندەمەدى.— ءقازىر جاقسىلىعىڭا سىرتتاي قۋانىپ، جاماندىعىڭا كۇيىنەمىز. وسى جىرتىق تۇڭلىكتى قامساۋ ۇيدە،— دەپ فارفور، حرۋستال سىڭسىپ تۇرعان اينالى سەرۆانتتى ءبىر جايقادى،—اقىن-جازۋشىلارى بار، ءوزىڭ ايتقان باسپانىڭ يگى جاقسىلارى بار، جۋىقتا باس قوسقان. اعاڭ كىتاپ جينايدى، قالام، قاعاز ادامدارىنا جاقىن جۇرەدى. كەلگەندەردىڭ تامىرىن باسىپ كورىپ ەك، ءوزىڭدى بولاشاعى بار بالا دەپ جاتىپ كەپ ماقتادى.— مانادان قالىڭ كىتاپ اقتارىپ، ءۇنسىز وتىرعان جاپەكەڭ «ءازيما اپاڭ دۇرىس ايتادى» دەگەندەي قوزعالىپ قويدى.— ەندەشە باسىڭدى تاسقا سوعا بەرمە، ەلتايجان. استان ۇلكەن ەشكىم جوق، سەركەلەرىڭدى اتاپ-اتاپ شاقىرىپ، الدارىنا اس قويساق، ەكى قولىن بوس قويساق قايتەدى؟ مەن اياق-تاباق جاعى بولماسا، سىلدىر سوزگە جوقپىن، اعاڭ وندايعا ءماستىر. قاسقا مەن جايساڭداردىڭ قۇلاعىنا جاعدايىڭدى سۋىرتپاقتاپ وتىرىپ قۇيار. ءوزىڭ دە يگى جاقسىلارعا كىشىلىك، ىنىلىك كورسەتىپ، قولدارىنا سۋ قۇياسىڭ.
ەلتاي قاتىپ-سەمىپ، ءۇنسىز وتىر. و باستاعى ادەمى اڭگىمە ءورشي كەلە جالىنى ءوستىپ كەرى شالقىدى. بۇل نەتكەن ايدالادا تەگىن جاتقان باتپان قۇيرىق؟ ابىرالى انادا: «بۇل كىسىلەر ەركەك كىندىكتى ءبىر شيكى وكپەنى ءومىر بويى ارمانداپ كەلەدى» دەپ ەدى، بۇيىرماعان سول بالانىڭ بەينەسىن ەلتايدان ىزدەپ تاۋىپ، سارعايعان ساعىنىشىن مۇنىڭ باسىنا بىردەن ۇيىپ-توكتى مە؟ كارتەڭ ادامدار، اسىرەسە، قازاق قارتتارى كوڭىلشەك بولادى، بالا، نەمەرە دەسە جانىن بەرەدى، ءۇيىرىلىپ تۇسە قالادى دەيدى. سول راس بوماعاي.
ەكى ۇدايىلاۋ، سۇلەسوق كۇيدە وتىر ەدى، جاپەكەڭ ورنىنان تۇردى، كۇڭك ەتتى.
— ەلتاي قاراعىم، اپاڭ ەكەۋىڭ جايلاپ سويلەسە بەرىڭدەر. ەڭ دۇرىسى، وسى ۇيگە جاتا سال. بۇگىن ءبولىمدى جوعارى جاقتان تەكسەرىپ، ساندالىڭقىراپ قالىپ ەم. رۇقسات بولسا، جانتايىپ، كوز شىرىمىن الايىن، باسىم اۋىرىپ تۇر.— قايقى باس ارابى كەبىسىن سۇيرەتىپ، جاتىن بولمەگە كىرىپ كەتتى.
ەركەكتىڭ سۇسى قاشان دا وكتەم، جاپەكەڭ كەتكەسىن اپايدىڭ ءوڭى كىرىپ قالدى. جاتار بولمەگە قوسا كىردى، شالىنا توسەك سالىپ ءجۇر مە، ارا-تۇرا كۇڭك-كۇڭك ەتەدى.
— ءسويت، اعاسى. مانادان بەرى قاباعىڭ كەلىسپەپ ەدى. دەمالا عوي دەگەنگە ەلتايجاننان ىڭعايسىز بولىپ...
وڭاشادا ءازيما اپاي ەمىن-ەركىن كوسىلىپ باقتى. وتىز جىل بۇرىن جاپار اعا، ول كەزدە جاپار بالا اۋىل كەزگەن شولاق قىزمەتكەر ەكەن. نە باسىندا ءۇيى، نە تىگەرگە تۇياعى، نە قولتىقتان سۇيەر تۋعان-تۋماسى جوق جاس قاراتاياق قيعىلىقتى كوپ كورىپتى. كوپ ۇزاماي الدىنداعى ىسىنە تاق-تۇق تىڭعىلىقتى، داۋ-دامايدان اۋلاق جاپار بالا ءازيما اپايدىڭ اكە-شەشەسىنىڭ نازارىنا ىلىگەدى. ولار، ارينە، اۋداننىڭ ءبىر-بىر مەكەمەسىنىڭ قۇلاعىن ۇستاعان ءمۇيىزى قاراعايداي قىزمەتكەرلەر. ءازيما ساۋدا تەحنيكۋمىندا وقيدى، ءبىر ءۇيدىڭ ءۇرىپ ءىشىپ، شايقاپ توككەن ۇكىلى قىزى. كۋرستاس جىگىتپەن ءسوز بايلاسىپ، «انە كەتەمىن، مىنە كەتەمىن» دەپ ءجۇرىپتى. اكە-شەشە كەنەت بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، شي قالپاقتى، جۇقا پاپكىلى جاپار بالانىڭ ەتەگىنەن ۇستايسىڭ دەگەن. ارى تۋلايدى، بەرى تۋلايدى جاس قىز. اسىلىپ ولەيىن دەسە جان ءتاتتى. كارلەن كەسەگە ولشەپ قۇيعان بال قايماق شاراسىنان اسا ما، اقىرى، اكە-شەشەنىڭ ءتىلىن الادى، قايىس نوقتاعا كونەدى. العاشقى جىلدارى قۇسا، قايعىدان جىندانا جازداپتى. ولمەپتى. جىلدار جىلجي كەلە ءدام-تۇزدارى جاراسىپتى. اشتىق، توقتىقتى بىرگە كوردى. كۇنى بۇگىن شاي دەسكەن ەمەس، بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن دوڭگەلەپ كەلەدى.
ءازيما اپاي سانىن سوقتى.
— ويبۋ، شاينەكتىڭ استىنا وت قويىپ ەم. انە، بىجىلداپ تاسىپ جاتىر، سوندىرە قويايىن...— ورنىنان تۇردى. نايقالا باسىپ، اس ۇيگە كەتتى.
بۇل نە ءسوزجۇمباق — ەلتاي دىم تۇسىنبەدى. تابانى كۇرەكتەي وتىز جىل بۇرىن بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن شەجىرە بۇعان نەگە كەرەك؟ اقىلداسپاق شۇعىل شارۋاسى وسى ما؟ ۇقسا بۇيىرماسىن.
اپاي اس ۇيدەن ۆانناعا اۋىستى، ۇزاق اينالىپ، ىشكە بەتى جىلتىراپ كىردى. سۋ-سۋ شاشى يرەتىلىپ بەتىنە، سامايىنا جابىسىپتى.
جىگىتكە قاباق استىنان جىپ ەتىپ ءبىر قارادى، ەپ-ەلەۋسىز عانا:
— قاشان ۇيلەنەسىڭ، ەلتايجان؟— دەدى.
جىگىت باسىن شايقادى.
— جۋىق ارادا ۇيلەنبەيمىن...— ىلە وكىنىشتەن ءتىلىن تىستەدى. جەتىمنىڭ جەبىر، دوعال دا دۇرەگەي ءسوزى...
ءازيما اپاي جىگىتتىڭ جان دۇنيەسىندەگى الاي-دۇلەيدى ەلەمەدى، قارىشتاي جونەلدى.
— وتاۋ جايىن ويلايتىن جاسقا جەتتىڭ، قاراعىم...
وسى توڭىرەكتە ءسوز سەلدەي اقتى.
ەلتاي مۇنداي تازا قازاقى اڭگىمەگە ولاق-تىن. تايعاناقتاپ سويلەدى.
— جاعداي وزىڭىزگە بەلگىلى، اپاي... وقۋ-توقۋ... ودان جازۋ-سىزۋ... قول قىسقا. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەدى.
ءازيما اپاي ەلتايدىڭ مىنا مۇشكىل حالىنە قۋانىپ قالعانداي، كوپە-كورىنەۋ جادىراپ، قاباعى جازىلا ءتۇستى.
قايماعىن باسا-باسا شايدى قىزىلداتا قۇيىپ، شوكولاد قورابىن ەلتاي الدىنا ىسىردى.
- يي-ي، ۋىزعا جارىماعان كوگەن كوزىم-اي! — جايىلا بەرىپ، الدىنداعى ادام جەتى جاسار جەتىمەك ەمەس، ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتە باستاعان الپامساداي جىگىت ەكەنىن باعامدادى، تەز تىيىلدى.— ءبارى دە الاقانعا سالعانداي انىق-قانىق جاعداي. كەزىندە جاپار اعاڭ دا وسى كەپتى كيگەن. ال ءجىپ تاعىپ جۇرگەن كىسىڭ بار ما؟
ۇقپاي قالعان ەلتاي ۇركىپ، ۇدىرەيە قارادى.
- قالاي دەدىڭىز؟
- بولاشاقتا سەنىمدى جار بولادى دەگەن بالا بار ما؟
اڭگىمەنىڭ ىزىنەن اداسىپ قالعان جىگىت:
- جو-جوق... تۇرمىس قۇرىپ كەتتى،— دەپ، وراشولاق جاۋاپ قاتتى، ابدەن پىشىرادى.
- ۇقتىم جاعدايىڭدى.— تومەن قاراپ كۇرسىندى دە، قول ورامالىن كوزىنە... شىنىمەن... جوق، قول ورامالى كوزىن جاناي ءوتىپ، ساماي شاشتى سيپادى.— ماڭدايىڭا مۇز، تابانىڭا تاس بولىپ قاتقان ەكەن بۇل قۋ جەتىمدىك! ءالى تالاي-تالاي بۇرىشتا جامان يتتەي بۇعىپ كەلىپ، بالاعىڭنان الا تۇسەر.
ەلتاي قوزعالاقتادى — دۇرىس سوزگە داۋا بار ما.
ءازيما اپاي داستارقانعا تاقالا وتىردى دا، شىنتاعىن ۇستەل بەتىنە تىرەپ، ساۋساقتارىنىڭ بۋىنىن بىتىر-سىتىر ءۇزدى. كەسىمدى، قۇرعاق ۇنمەن كەسىپ سويلەدى.
— ەلتاي قاراعىم، توتەسىنەن قويىلعان جايسىزداۋ ساۋالىمدى كوڭىلىڭە الما. جانىنا جاقىن تارتقان ادام باتىل كەلەدى. ابىرالىدان سەن تۋرالى شەت جاعالاپ سۇراپ، ءبىلىپ ەدىك. وسى ۇيدەگى اعاڭ العاش كەلگەنىڭدە-اق «ءجۇرىس-تۇرىسى ورنىقتى بالا» دەپ، ىشتەي ءوزىڭدى ۇناتىپ، تار جول، تايعاق كەشۋ تاعدىرىڭدى ەستىگەن سوڭ تازا قۇلاپ ءتۇستى. ءوزى دە جەتىم قوزى تاس باۋىر، ونداي قيامەتتى جاقسى بىلەدى. ازىردە تۇرىپ كەتكەنى ماعان: «ارعى اڭگىمەنى ءوزىڭ جولىن تاۋىپ جالعاستىرا بەر»،— دەپ بەرگەن پۇرساتاناسى.— ەكپىندەگەن اپاي ءسال لىقسىپ توقتالدى. ويلانىپ وتىردى دا، ەلتايعا قارادى.— قازىرگى زاماننىڭ تۋرا ءسوزدى ادامىسىڭ. ءبىزدىڭ رابيعا تۋرالى نە ويداسىڭ، قاراعىم، سونى اسىرماي دا، جاسىرماي دا ايتشى.
جىگىت ءارى-سارى، اڭ-تاڭ. «نە ويداسىڭ» - ى؟ قالاي، قۇداي-اۋ؟ اپاي وسى نە كوڭىرسىتىپ وتىر؟
وتىرىپ-وتىرىپ، قورىتىپ تۇيگەنى مىناۋ بولدى — اپايىڭ تەگىن ادام ەمەس. سىرى تەرەڭدە جاتىر... ءاۋ باستا ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ، الاي دا، بىلاي دا شالقي بەرەتىن قارابايىر، قاراپايىم كورىنگەنىمەن، ىشكى ەسەبى مىقتى ەكەن. ارعى دۇنيەسى فۋتبول الاڭىنداي جازىق، اق جارقىن، اق كوڭىل ادام دەپ، سوڭىنان ءتاي-تاي ەرىپ ەدى، ءوزى دە اڭعارماي ءبىر نىسانالى جەرلەردەن شىعىپ قالعان جوق پا.
— اپاي، راقمەت! مەن قايتايىن! — تۇزەلىپ وتىرىپ ءتورت سوزبەن توبەدەن ءتۇيىپ ايتتى.
ءازيما اپاي دا كوشەلى كىسى عوي، ارى قاراي قىستامادى. قىسقا قايىردى.
— ۇلدى قۇداي قيمادى. جالپىلداپ جانعان جالعىز شىراعىمىز وسى رابيعا. بىزگە: «ءاي، سەنى مە!» دەگىزبەدى جيىرما جاسىنا دەيىن. حان بالاسىنا لايىق كورەمىز وزىمىزشە. جۇلدىزدارىڭ جاراسىپ كەتسە، بىزدە ارمان جوق. ءۇش بولمەلى ءۇي مەن تىرنەكتەپ جيناعان جيھازدى و دۇنيەگە الىپ كەتپەيمىز. سەندەرگە قالادى. ءوز قولىمدا تۋعان بالامداي بولىپ تۇراسىڭ. توي جابدىعىن ءبىز كوتەرەمىز. ويلان، شىراعىم.
قالاي قوشتاسقانى، ەسىكتى قالاي جاپقانى ەسىندە جوق. باسپالداقتى ساناپ كەلە جاتىپ ويلادى: «باسە، جاپەكەڭدى اكە-شەشەم ادام ەتتى»،— دەپ جاراپازان سوقتى. «سەن دە جىلىكتىڭ مايلى باسىنان ايرىلىپ قالما، شومىشتەن قىسپايمىز»،— دەپتى. ماسقارا!» ەركەك ورنىنا جۇرگەن ايەل وڭبايدى. ولار كوڭىلى تۇسسە كول، تۇسپەسە ءشول، كوپ دۇنيەنى كوڭىل كۇيىنە قاراپ شەشە سالادى. مىناۋ سول شالت شەشىم، قىسقا ەسەپ بولدى.
تروتۋارعا جەتكەسىن دەمىن تەرەڭنەن الىپ، تۇرىپ قالدى. باسى مىڭعى-دىڭعى. اپاي، رابيعا، ءوزىنىڭ ارا قاتىناسىن ويلادى. «ساۋدا-ساتتىق» دەگەن ءسوز ءتىلىن قىشىتتى. ايتۋعا دا، ويلاۋعا دا تۇرمايدى. «ساۋدا ساقال سيپاعانشا...». اپايدى ەلەستەتتى، كۇلدى، كوشەگە بەتتەدى.
قولتىعىنا الدەكىمنىڭ قولى زىپ بەرگەندە، ءبىر شەتكە ىرعىپ ءتۇستى.
— ا؟! بۇل كىم؟
— عافۋ ەتىڭىز. مانادان بەرى ءسىزدى توسامىن دەپ، جاۋراپ قالدىم. ون بەس — جيىرما مينۋت... قياسىز با؟
رابيعا ەكەن. ەلتاي باسىن يزەدى.
ارالارىن الشاقتاۋ ۇستاعان قىز بەن جىگىت قازان تۇبىندەگى كۇيەدەي قاراڭعىلىقتان ەلەكتر شامدارى قاداۋ-قاداۋ قۋىس كوشەگە ءتۇستى. كۇزگى اۋا تاپ-تازا. شىرىگەن جاپىراق يىستەنىپتى. كوشەنى ماشينا جارىعى وسىپ وتەدى. قىز قولىن قالتاسىنا سالىپ، پلاششىن قاۋسىرىنىپ العان. تاقاسى تىق-تىق ەتەدى.
كۇڭگىرت، قۇمىعىپ سويلەدى.
- كەشىرىڭىز... مامام، پاپام ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن.
- وقاسى جوق،— دەدى جىگىت سەلقوس قانا. ءازيما اپايدىڭ تەمىردەي تەپكىسىنەن كەيىن كىم نە دەسە دە ەش تاڭدانباس ەدى.
الدەقاشان ىشتەي ازىرلەپ، سان قايتارا پىسىقتاپ، كوكەيىنە جازىپ العان با، رابيعا توقتاماي، بوگەلمەي سەرگەك ۇنمەن سارتىلداپ سويلەپ بەردى.
سوڭعى ەكى كەلگەنىڭىزدە مەن جوق نارسەنى سىلتاۋراتىپ، دوس قىزدارىما كەتىپ قالدىم... ءسىز مەن ءۇشىن تىرىدەي ازاپ اكەلدىڭىز. مامام ءسىزدى كورگەندى، ۇستامدى دەيتىن، جۇك بولاتىن تۋعان-تۋماسى جوق، انا ءسۇتى ەرنىنەن كەپپەي جاتىپ، كىتاپ جازىپتى دەيتىن. مۇنىمەن تىنسا جاقسى، كەلەشەكتە ءسىز دەگەندە قاي قىزدىڭ ماڭدايى جارىلىپ تۇر ەكەن، ەكى قولىن جىلى سۋعا مالادى-اۋ عۇمىر بويى دەگەن شەت پۇشپاق تاعى باستالادى. ماعان كوزىنىڭ استىمەن جاپاق-جۇپاق قاراپ قويادى، جاسامىس ادامنىڭ جاس بالانىڭ كۇيىنە ءتۇسۋى ءارى كۇلكى، ءارى ءتۇرپى، سودان پاپام ۇشەۋىمىزدىڭ ارامىزدا سىپايى اڭدىسۋ، ۇندەمەس تىشقان-مىسىق باستالىپ بەرەدى. بالانىڭ ءجونى ءبىر باسقا، ۇلكەندەردىڭ ويىنى جامان ەكەن، الدىمەن ءبىر-بىرىمىزدى، اياعىندا ءوز-وزىمىزدى جەك كورە باستايمىز، مامانى بىلمەيمىن، مەن وعان شىدامايمىن دا، كوشەگە كەتىپ قالامىن. بۇگىن دە سويتتىك.
ەلتاي قىزعا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويدى: سارتىلداعان بويجەتكەن ءوز سەمياسىنىڭ قويماسىن اياماي-اق اقتاردى. رابيعاداي قىزى بار اكە-شەشەنى ىشتەي اياپ كەلەدى.
— ءسىز تەڭىن تاپسىن دەگەن يگى نيەت قوي ءبارى دە، رابيعا.
قىز جولاي بۇتاقتان جاپىراق ءۇزىپ الدى دا، شەتىنەن تىستەپ ءۇزىپ كەلە جاتتى. وي ۇستىندە. ەلتاي: «ءيا ءسات!»— دەپ قالدى: ويلاندى دەگەنشە اشۋ سوڭى، اقىل الدى دەي بەر.
— مۇمكىن... بىلمەگەندىكتەن ۋ ىشكەن جوقپىن ءبىراق تا. مامامنىڭ ەڭ قىمبات ءحرۋستالى مەن ەدىم. كوپ ەڭبەكپەن قىرنالىپ، ابدەن جاسالىپ بىتكەن، تەك ىسكە جاراتۋى قالعان ءحرۋستالمىن.
— اعاي مەن اپايدى كەزىندە اكە-شەشەلەرى قوسىپتى...
— داعدى، ناعىز باقىتتىڭ ورنىن كۇندەلىكتى داعدى الماستىرعان.— قىز قايتا ءورشىدى.— ايتپەسە مىڭ دا بىرەۋدىڭ قولىنا تۇسەتىن ءساتتى لوتورەيا، باسقا تۇك تە ەمەس. ولار وزدەرىنىڭ ءومىر جولىن قالعان دۇنيەگە ۇلگى ماكەت دەپ تۇسىنەدى.
— جاپار اعا شە؟ ول كىسىنىڭ تۇسىنىگى، ۇعىمى تەرەڭ ءتارىزدى.
— پاپام با؟— قىز ءسال-پال ءۇنسىز قالدى.
اقىرى سىبىرعا جاقىن:
— پاپام ولگەن...— دەدى.— كىتابىن وقيدى، ايىرباستايدى، قىستا شاڭعى تەبەدى، جازدا تاۋ-تاس كەزىپ، تازا اۋا جۇتادى، قان تاراتادى. قالعان تىرلىك، كۇنكورىس شەشەمنىڭ موينىندا. رۋحاني ارامتاماق... كەزىندە قايىن اتاسى مەن ەنەسىنىڭ ءازىر اسىن ءداس قويىپ، ايتقانىن تىڭداپ، ايداعانىنا كونىپ ۇيرەنىپ العان. سول ينەرسيامەن ءالى كەلە جاتىر.
— قايدام، اپايدىڭ قولىمەن وت كوسەپ جۇرمەسە... - دەدى مىنا اڭگىمە ءوربي باستاعان كەزدە كەتىپ قالعان جاپاردى ەسكە الىپ.—ءحرۋستالمىن دەدىڭىز جاڭا. ەڭ نازىك ورنەگىڭىزدى سالاتىن سول كىسى دە، وت پەن سۋعا بىجىلداتىپ سۋاراتىن قارا شارۋا اپاي ما دەپ قالدىم.
— بىلمەيمىن، بىلمەيمىن، — دەپ قىز كروسسوۆكاسىنىڭ تۇمسىعىمەن قيىرشىق تاس تۇرتكىلەدى.— جەر شەتىنە، ماسەلەن، بام-عا كەتكىم كەلەدى. جالعىز تۋعان جالماۋىزبىن. ايايمىن... ءارى ايەلمىن، ءالسىزبىن.
— ينكۋباتور ءومىر عوي...
— مەن ءۇش بولمەلى ينكۋباتوردان ءوسىپ شىققان قاعاناق قىزبىن. ال، ماعان نە دەيسىز؟ — الدەنەدەن كەڭىلى قالعانداي. ءسات سايىن باتىل-باتىل وي سارقادى.
اتا-اناسىن دا اياماي، بەتىن ءتىلىپ، شىندىقتى ايتاتىن اق جۇرەك قىز كورىنىپ ەدى رابيعا. اتتەڭ، سەرپىندەگەن سايىن ارزانداپ بارادى — ىلعي دا باسقا كىنالى دا، ءوز باسى سۇتتەن اق، سۋدان تازا. «بۇلاڭداپ وسكەن قىزدىڭ كوپ ەركەلىگىنىڭ ءبىرى، ايتپەسە تويىپ سەكىرۋى... جاڭاعى سالعاندارى شىن بولعان كۇننىڭ وزىندە وعان جول بەرمەۋ ءۇشىن ءوزى قارا تۇياعىن قىبىرلاتپاعان — اڭگىمە قايدا».
قىز كەلتە كۇلدى.
— ءسىز ەكەۋىمىز ەكى ولشەمدە ءومىر سۇرەمىز...
جىگىت جىميدى — قىز مۇنىڭ ويىنىڭ ۇستىنەن ءدوپ ءتۇستى.
— ەكى ولشەم بە؟ ەندەشە، قالاي تەز ءتىل تابىستىق؟
رابيعا شالقايىپ تۇرىپ سىلقىلداپ كۇلدى.
— وعان مامام كىنالى؛ ءسىز بەن ءبىزدى ءبىر ىنگە تىقتى. ءىن اۋزىندا قاسقىر ىرىلداپ تۇرسا، ءىن ىشىندە جاسىرىنىپ جاتقان تۇلكى مەن قارساق بىر-بىرىنە تيمەيدى.
— ءسىز جاپار اعا مەن ءازيما اپايعا قاتتى ۇقسايسىز...
— ۇقسايدى دەيسىز. مىنەزىمىز عانا. ال رۋحاني دۇنيەمىز باسقا-باسقا. زامان ءبىر، ەل ءبىر، جۇتقان اۋا، ىشكەن اس ورتاق، ال ءبىز... الىسپىز. مامام مەنەن بار بولعانى ون توعىز، پاپام جيىرما جاس ۇلكەن، ال ارامىزدان ەل كوشكەندەي. بىلمەيمىن، بىلمەيمىن...
— اكە-شەشەسىن جورگەگىندە جالماعان ادامنان اقىل سۇرامايدى.
— كەشىرىڭىز...— قىز جىگىت بىلەگىنە ساۋساق ۇشىن تيگىزدى. — ءبىزدىڭ جاعداي جاڭاعى. ءۇش بۇتى ءۇش جاققا كەتكەن وسال وشاققا ءسىز... ءتورتىنشى سيراق بولا الاسىز با؟
جىگىت باسىن شايقادى.
— جاۋىما دا تىلەمەيمىن.
— ءبىز دوس بولىپ قالايىق، ەلتاي.
— دوس بولايىق،— دەدى جىگىت كومەسكى ۇنمەن.
— كانە، قولىڭىز؟
تاس قاراڭعىدا بىردەڭەلەر جىپ-جىلى بولىپ جاناستى.
— دوس ەكەنسىز، سىزدەن كىتتەي دە سىر جاسىرمايمىن، سولاي ما؟
ەلتاي ۇندەمەدى. تىم تەز دوس بولدى، سونى ءالى دە ويشا قورىتا الماي، بويىنا سىڭىرە الماي كەلەدى.
رابيعا ساڭكىلدەپ تارتا بەردى ارى قاراي.
— مەن جۋىق ارادا ەكى بولمەلى پاتەر الامىن. اكە-شەشەنى الىستان سىيلايمىن... ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق. مامامنىڭ تانىستارى كوپتەپ كومەكتەستى. ايتكەنمەن... وردەر قولعا تيە بەرە مىقتاپ سۇرىندىك. بىرەۋلەر: «قاراقان باستى قىزعا نەگە ەكى بولمەلى پاتەر بەرەسىزدەر؟ زاڭعا سىيمايدى» — دەپ، قۋىنعان كورىنەدى.
— تەز ارادا ەكەۋ بولماساڭىز، پاتەر كوزدەن بۇلبۇل ۇشادى، ءا؟
— مامام ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز... قانشاما ەسىكتى توزدىردى...— ماناعىداي ەمەس، قىز ءۇنى جاسقانشاق، سولعىن.
— ول ەكىنشى باس... مەن عوي؟
قىز ءتىل قاتپادى.
جىگىت رابيعانى جاڭا ءتۇسىندى. قاراڭعى تۇندە جول كەسىپ، اشىنا سويلەگەن قىزدىڭ جانى جارالى ەكەن.
— مامام مەنى تىم-تىم جاقسى كورەدى. جالىعامىن سول ماحابباتتان. كەرەك دەسەڭىز قورقامىن — مەن ءۇشىن باسقانى اياقتان شالۋدان تايىنبايدى. ءسىزدىڭ اكە-شەشەڭىز جوق...—«جەتىمسىز...» دەگەن ءزىلماۋىر ءسوزدى كورگەندى قىز ايتپادى.— بولاشاعىڭىز بار. قالام اقى، اتاق... جانە دە كۇشىك كۇيەۋسىز، جۇمسا جۇدىرىعىندا، اشسا الاقانىنداسىز. پاتەر مەنىڭ اتىمدا. سەكىرە المايسىز. جاراسىپ كەتسەك، تىپتەن قۇبا-قۇپ: اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى اۋىزدان قىرىق جىل كەتپەيدى؛ ماما، پاپاما ءسىز ولە-ولگەنشە ادال قىزمەت ەتەسىز، ايتقانىن ەكى ەتپەيسىز. — ۋىسىنداعى قۋ جاپىراقتىڭ ۇگىندىسىن اۋاعا شاشىپ جىبەردى.— مەن ءسىزدى ۇناتىپ ەم. العاش كەلگەنىڭىزدە... ءقازىر جاي عانا دوسپىز. قالاي پاتەر اريفمەتيكاسى باستالدى، ءبىز سولاي الىستاي بەردىك، الىستاي بەردىك.
— دانىككەننەن قۇنىققان جامان...
ەلتاي تاڭ قالدى: ءازيما اپايلار قالاعا بەرتىن كەلدى، ارعى تامىرى دالادا. مۇنىڭ بىلەتىن دالاسى كىتاپتان وقىعان، فيلمنەن كورگەن ادەبي، كينو دالا ەدى. دومبىرا، ارعىماق ات، قىران بۇركىت، اق كوڭىل دە قامقور اقساقال، اجەلەر... ونىڭ بىلەتىن دالاسى وسى. ال دالا توسىنەن كەشە كەلگەن ءازيما اپايلار قالانى ءبۇيتىپ الاتايداي ءبۇلدىرىپ ءجۇر...
تۇك ۇقسا بۇيىرماسىن. قىز بولسا، تاناۋىن جەل جاققا كوتەرىپ تاستاپ ءۇي-ىشىنىڭ بار قۇپياسىن شىمىرىكپەي اقتارىپ كەلەدى. ەندى قايتىپ كەزدەسپەيتىن قۇنى بەس تيىن ادامعا عانا ايتىلاتىن سىر... وسىنىڭ وزىندە تابيعاتى نازىك قىز قىلىعىنا قيىس، قايشى كەلەتىن بىردەڭەلەر جاتىر-اۋ.
جىگىت توقتادى.
ءسوزىن ۇزگەن قىز دا ايالدادى.
ءبىر قىرىنداعان ەلتاي:
— پاتەردى تەزىرەك الىڭىز، تىلەكتەسپىن،— دەدى سولعىنداۋ عانا.— دۇرىس ايتاسىز، الىستان سىيلاسقان ءجون.
قىز بۇعان ۇزاق قارادى. باسەڭ عانا:
— قۇداي ءۇشىن، رەنجىمەڭىز،— دەدى.
— قوش بولىڭىز!
جىگىت جاڭبىر جاۋماسا دا پلاششىنىڭ جاعاسىن تىك كوتەرىپ الدى، كەرى بۇرىلدى.
***
تۇسكى ءۇزىلىس... ءبولىم باستىعى توق باسۋ ءۇشىن ەلتايمەن شاحمات ويناپ وتىر. ادەبي قىزمەتكەر جەڭىلۋگە جاقىن: وزىنە دە سول كەرەك، ويىنعا جانىن سالمادى، بەيجاي، فيگۋرالاردى ساۋساق سىرتىمەن نەمكەتتى جىلجىتادى. ەكەۋى ءاماندا سولاي. ەلتاي باسقامەن ادام سياقتى ويناسا، باستىقپەن قول استىنداعى قىزمەتكەر رەتىندە وينايتىن. حال-قادارىنشا ەكى پارتيانىڭ ءبىرىن بەرۋگە تىرىسادى. باستىقتى اياعاننان ۇتقىسى كەلمەيدى. و كىسى شاحماتقا اكەسى ولگەندەي ءجان-تانىن سالادى، شارۋاسى شالقايسا، كادىمگىدەي قىزاراڭداپ، شاتاق شىعارادى — شاقار... اسىرەسە ەلتاي دەسە، شىبىق تيسە شىڭق ەتەر؛ ول لاۋازىمى تومەن، ونىڭ ىشىندە وزىنە كۇنى تۇسەتىن قىزمەتكەردەن وپاي-توپاي ۇتىلۋدى ار كورەدى. توق ەتەرى، كەڭسەنىڭ پەندەلىك زاڭدارىن شاحمات شارشىلارىنا سالعىسى بار. ەلتاي ىشتەي: «باستىعىڭ كىم، بىلگىڭ كەلسە، ونىمەن شاحمات وينا» دەيدى.
بۇگىن باستىقتىڭ مەرەيى تاسىدى. اتپەن اسقاق تۇردە مات بەردى دە:
— ءتۇۋ، جاقسى بولىپ كەتتىم عوي ءوزىم!—دەپ، شولاق تاناۋىن تاڭىرايتا ورنىنان قارعىپ تۇردى.— جەنيا دا وسى جۇرىستەن مات الىپ ەدى.
شارشى تاقتاعا تەسىلگەن ەلتاي شاراسىز كۇيدە باسىن شايقادى.
— ءبىز تارتىپپەن، لوگيكامەن وينايمىز دەپ قۇريمىز، ءسىز، كەرىسىنشە، الوگيچنو وينايسىز — باسقادان ارتىقشىلىعىڭىز دا سوندا،— دەپ، باستىعىنىڭ استىنا كوپشىك تاستادى. نەسى بار، ول دا ءتىرى ادام، ازداپ ماقتانشاقتاۋ، ونداي ۋاق-تۇيەك كەمشىلىك كىمدە جوق.— جەڭىلىپ قالعان جەنياڭىز كىم؟
اناۋ ءجۇردىم-باردىم:
— ەۆگەنيي ەۆتۋشەنكو، — دەي سالدى.— ادەبيەتشىلەردىڭ ورتالىق ۇيىندە وينايتىنبىز.
ەلتاي سول ورنىندا ومپيىپ وتىر. شەكەسى دىڭ-دىڭ. «قۇداي-اۋ، ۇلكەن استانادا بەس جىل وقىدى، نە سان زيالى، زەردەلىمەن ارالاسىپ-قۇرالاستى، سوندا زەڭبىرەكپەن اتساڭ دا مىزعىماعان بۇل نەتكەن بەتون مىنەز؟»
سوعان قوسا ول باستىق ەكەۋىنىڭ اراسىن ايشىلىق الىس جول ءبولىپ جاتقانىن سەزدى. ويتكەنى ولار اتا-انا باۋىرىندا بۇلاڭداپ وسكەن. بالالار ءۇيىنىڭ قابىرعاسىنان شىققان جەتىمەكتەرگە قاراعاندا جاقسى-جاماندى بولسىن، مىنەزگە باي. اقىل-قۋلىقتارى دا قاتپار-قاتپار. وبالى نە كەرەك، بۇلار، ياعني، ەلتايلار ەڭبەك، وقۋ، قوعامدىق جۇمىستار دەگەندە اپىرىپ-جاپىرىپ جىبەرەتىن الىمدى-اق، وق بويى وزىق. ءبىراق سۋىقتاۋ، قاتالداۋ. بۇلار اسىرەسە بي، ساۋىق كەشتەردە جۇتايدى. وقتاۋ جۇتقانداي تىپ-تىك تۇرىسى، قىسقا دا ناقتى، قىتىرلاعان قۇرعاق، تىم دۇرىس سوزدەرىمەن ەكشەلە قالاتىن. جىگىتتىڭ كىم ەكەنىن قىز-كەلىنشەك ءدال انىقتايدى. ايەل قاۋىمى وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق بۇلاردان قاشىق، ىلدىم-جىلدىم انالارعا اسىق جۇرەدى. ال اكە-شەشە كورگەندەر تاۋدى بۇزىپ، تاستى قاشامايدى، الايدا كوبى جورا-جولداسىنا جۇعىمدى، ءسوز ىڭعايىن تۇسىنگىش، تۇلا بويىنان جىلۋ شاشقىش. جانە بىر-بىرىنە ۇقسامايدى دا: الەمدە اكە-شەشە قانشا، ولار دا سونشالىقتى سان الۋان — ءار ءتۇرلى اكە-شەشە تاربيەلەگەن. ال ەلتاي تۋرا. بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، ايتىپ-ايتىپ تاستاسا، الگىلەر ونى مويىنداعانمەن، ءبارىبىر بۇل بۇرىس سويلەگەندەي اڭتارىلىپ قالادى. ال ولاردىڭ اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس ادەتتەرىنە، جىلى، جۇمساق ازىلدەرىنىڭ استارىنا تۇسىنبەگەن ەلتاي دا بۇزاۋدىڭ ورنىنا باسپاق دەپ، سان مارتە ايدالاعا قاڭعىدى. بۇلار، جەتىمەكتەر، ءوزارا كوبىنە ۇقساس. سويتسە، ەلتايدىڭ، ەلتاي سياقتىلاردىڭ تاربيەشىسى بىرەۋ ەكەن: ول — بالالار ءۇيى، مۇعالىمدەر، تاربيەشىلەر. ال ءبولىم باستىعىن اتا-اناسى، تۋعان-تۋما، كورشى-قولاڭى، بۇكىل اۋىلى تاربيەلەگەن، سوندىقتان دا ءومىر قانداي سان قىرلى، كوپ تارماقتى بولسا، بۇلار دا سونداي.
كەنەت ەسىك ايقارا اشىلىپ، سەكرەتار قىز تايتاڭداپ كىردى. باس رەداكتوردىڭ ءدۇمپۋى مە، بۇل بالا رەداكسيا قىزمەتكەرلەرىنە ەركە. ونىڭ ىشىندە بويداقتارعا قاتتى كەلەتىن.
— ەلتاي، شاپپاق بولساڭ زىمىرا!
— قايدا؟
— قابىلداۋ بولمەسىنە. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنەن ىزدەپ جاتىر.
— مەنى مە؟!—كەۋدەسىن شۇقىدى.
تاناۋراعان قىز:
— جوق، سەنى ەمەس، ەلتاي قامباسوۆتى شاقىرىپ جاتىر،— دەپ، ەسىكتى سارت جاۋىپ، شىعىپ كەتتى.
قابىلداۋ بولمەسىنە كىرسە، تەلەفون تۇتقاسى ۇستەل ۇستىندە دومالاپ جاتىر.
— تىڭداپ تۇرمىن.
ار جاقتاعى ايەل كەڭسەلىك قاتقىل ۇندە:
— قاتەلەسپەسەم، قامباسوۆ بولارسىز؟— دەدى.
الدەبىر جۇيكە جىپتەرى شيراي قالعان ەرنى دوبىرەيىپ:
— ءيا،— دەدى.
— ءسىزدى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسىنىڭ سەكرەتارى ايدوسوۆا مازالاپ تۇر. كەشىرىڭىز، اكەڭىزدىڭ اتى؟
— سىپاتاي...
— قاي جەردە، قاشان تۋدىڭىز؟
ايتتى.
ايەل بوگەلدى. «سى-پا-تاي» دەپ، بۋىن-بۋىنعا ءبولىپ وقىعانى ازەر ەستىلدى. اسىلى، ۇستەل كالەندارىنا جازىپ العانىمەن سالىستىردى. ىلە الگى ءۇن:
— ەلتاي سىپاتايەۆيچ، بۇگىن جۇمىس اياعىنا قاراي، ياعني ساعات بەستە قولىڭىز بوساي ما؟— دەدى. رەسمي ەكپىن بۇل جولى ءسال باسەڭدەۋ.
لوبلىعان ەلتاي:
— ارينە، ءسوز جوق، — دەپ جۇردەمەلەتتى. جەتىم بالا كۇنكورىس ءۇشىن رەسمي ەسىك-تەسىكتى كوپ سىعالايدى، ولاردىڭ تاعدىرىن اتا-انا ەمەس، كەڭسە ادامدارى شەشەدى، سول ىڭعايدا ول الۋان-الۋان كابينەتتەردى كورىپ باققان، ايتسە دە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسىنا كىرمەپ ەدى.
— وتە جاقسى. ساعات بەس جارىمدا قابىلداۋ بولمەسىنە كەلە قويىڭىز. ءسىزدى ەكىنشى حاتشى اۆدەيەۆ جولداس قابىلدايدى.
تەلەفون قاسىندا قاڭتارىلىپ ءبىراز تۇردى. قيسىن ىزدەيدى. پارتيا مۇشەسى ەمەس. جازعان ماتەريالدارىنان قاتە كەتتى مە؟ وندا حاتشى الدىمەن رەداكتورىمەن باجايلاپ سويلەسەدى، باستىق سونان سوڭ مۇنى شاقىرادى... ءارى بۇل ىستەيتىن گازەت اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە قارامايدى. تۇسىنسە بۇيىرماسىن.
ءبولىم باستىعى سول قازديعان قالپى. قاتىپ قالعان تىپ-تىك وتىرىسىنان ءبىر ىشتەن تىنۋ، كۇتىنۋ سەزىلەدى. قاعازعا قادالعان كوزى شاتىناپ، اينەككە اينالىپتى. قۇداي بىلەدى، بىردەڭەنى كورىپ وتىرعانى شامالى. ەلتاي ورنىنا جايعاسا بەرىپ ەدى، باستىقتىڭ ۇستىڭگى ەرنى جىبىرلاپ، استىڭعى ەرنى قىبىرلادى.
— كىم ەكەن؟— اۋزىنان اۋا مەن ءۇن ارەڭ شىقتى.
اعىنان اقتارىلايىن دەپ ءبىر وقتالدى دا:
— وچەركىمدى ماقتادى،— دەدى ەپ-ەلەۋسىز عىپ.
— كىم؟
— حاتشى...
باستىق ءوڭ جوق، ءتۇس جوق، سازارىپ وتىردى دا قالدى. «نە جاقسىڭا قۋانا المايتىن، ياكي جامانىڭدى كوتەرە المايتىن جانعا شىندىعىڭدى ايتىپ نە بارقادار تابارسىڭ. ىشكەنى اس بولماي، ءتۇنى بويى توسەگى مۇز بولىپ، دوڭبەكشىپ شىقسىن، بالەم».
...قاپساعاي، اتان جىلىك زور ادام ۇستەلگە الاقاندارىن ايقاستىرىپ سالىپ، ەسىككە تۋرا قاراپ وتىر. ۇزىن كەلگەن بەت ءپىشىمى ءىرى. شالقاسىنان قايىرعان تولقىن-تولقىن اپپاق شاشى جۇقا قىزىل وڭىمەن استاسىپ، ادەمى كەلىسىم تاۋىپتى. جاۋىرىندى، جوتالى، شەكەلى. ەلتاي بوگەلە-بوگەلە ىشكە كىرگەندە، ول ورنىنان تەز تۇرىپ، سىلتي باسىپ، بەرى بەتتەدى. جاھۇت تۇستەس سارعىلت كوزدەرى ءموپ-مولدىر. «كىم ەدى، ناعىز ەركەكتەر قارتايمايدى، تەك ولەدى دەگەن...» سويتكەنشە ەكىنشى حاتشى ەلتايدىڭ شىنتاعىنان دەمەي ۇستادى دا، بەتىنە توقتالىپ قارادى. بەرگەن سالەمىنە جاۋاپ قايتپادى.
— سىپاتايەۆيچ؟— دەدى كۇلىمسىرەپ. قاراسى جىلى، جايما-شۋاق. «نە بولدى؟» دەپ كىرگەن ەلتاي تىنىسىن ەركىن الدى. سونىڭ اسەرى مە، حاتشىنىڭ وڭ جاق شەكەسىنە تۇسكەن كىشكەنە قيا تىرتىق تا جىميىپ تۇرعانداي كورىندى.— راقمەت كەلگەنىڭە!— سالعان بەتتەن «سەن»- گە كوشتى. — ويلاماعان جەردەن تەلەفون سوعىپ، ۇركىتىپ العان جوقپىن با؟ كەل، تەرلەت، قىسىلما.
ءاي-شاي جوق، «ت» ءارپى سەكىلدى ەكى ۇستەلدىڭ پەرپەنديكۋليارىن جاعالاعان ورىندىقتارعا يتەرمەلەدى. كرەسلوعا وتىرعانشا دا ەلتايعا جىلى شىرايدا الدەنەشە قارادى. الدىنداعى قاتتاۋلى قاعازداردى شەتكە ىسىردى، بۇتكىل دەنەسىن تەرەزە جاققا بۇرىپ سالىپ، وڭ اياعىن سوزىپ جىبەردى، الدەنە جەرى سىقىر-سىقىر ەتتى، شاماسى، پروتەز بولار.
— جۇمىس ۋاقىتى تامام، دەمەك، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچتەن ۆيكتور شالعا اينالۋعا بولادى، ءا؟ سەن دە ەش قىسىلماي-قىمتىرىلماي، كوسىلىپ وتىر، سىپاتايەۆيچ. شاڭىراققا قارا! — سۇق ساۋساعىن جوعارى شوشايتتى.— بۇل — مەنىڭ كابينەتىم ەمەس، پارتيانىڭ كابينەتى. ال پارتيا — ساعان دا، ماعان دا اكە. ياعني، اكەڭنىڭ ۇيىنە كەلگەندەي ءوزىڭدى كەڭ سەزىن، ەركىن ۇستا.
ەلتاي ءوزىن ونسىز دا ەركىن ۇستاپ وتىر. العاش تانىسقاندا كىسىلەر كوبىنە كوڭىلدەن گورى كوزدىڭ دەگەنىنە جۇگىنەدى. سىلتي باسقان ەكىنشى حاتشى ۇنادى. كوپ ادام كەم، مۇگەدەكتى ءىش تارتادى، ونداي مەحنات كورگەن، وتكەلەكتەن وتكەن پەندە دۇنيەنىڭ ارزان، قىمباتىن، كىمنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىس، ءتىرى جانعا وبال جاسامايدى. ەلتاي دا ءقازىر سول سەزىم ۇستىندە. وعان قوسا حاتشى قازاقشا ماقال-ماتەلدەردى، ورىسشا بالاماسىندا بولسىن، ءسوز اراسىنا قىستىرىپ وتىر. «تورلەت»، «شاڭىراققا قارا» دەگەندەر جانعا تىم جاقىن، جىلى سوزدەر... ءداۋ دە بولسا قازاق اراسىندا تۋىپ، ەر جەتكەن شال بولدى.
— تۆورچەستۆو قالاي، سىپاتايەۆيچ؟ مىنا جارتى بەتتىك كول-كوسىر وچەركىڭدى وقىپ شىقتىم...— ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ الدىنداعى تۋىرلىقتاي گازەتتىڭ قاتتاۋىن جالپاق الاقانىمەن جايمالاپ جازدى. ەلتاي كوز قۇيرىعىن تاستاپ ەدى، ءوز گازەتتەرى.
— ءار ۋاقىتتا ءار قالاي...— باسقا جاۋاپتىڭ رەتى بولمادى. شىنى دا سول ەدى. وچەركتەرىنىڭ كوبى ماقتالاتىن، ازى سىنالاتىن.
— دۇر-رىس،— دەدى ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ ءسوزىنىڭ ءدامىن الىپ.— دۇرىس. تۆورچەستۆو شىركىن سالعان بەتتەن ءساتتى باستالمايدى. ليەۆ نيكولايەۆيچ بەكەرگە: «مەنىڭ بويىمداعى تالانتىم ءبىر دە، ەڭبەگىم توقسان توعىز پروسەنت» دەمەگەن. قالاي، سىپاتايەۆيچ، ليەۆ نيكولايەۆيچپەن كەلىسەمىز بە؟—دەپ، ەلتايعا مويىن بۇرىپ، زەر سالا قارادى.
حاتشىنىڭ ءبىر ءسوزى ميىنا جەتەدى، ەكىنشىسى جەتپەيدى. شىنتاعىنان دەمەي ۇستاپ، بەتىنە قادالا قاراۋى، «سىپاتايىچ؟» دەپ سۇڭگىلەپ سۇراق قويعانى، سالعان بەتتەن «سەنگە» كوشۋى — ءبارى، ءبارى جۇمباق... بۇرىن بۇل شالدى كورگەن دە، كەزدەستىرگەن دە ەمەس، جاس ارالارى جەر مەن كوكتەي، اۋا جۇتقان ورتالارى دا قيىسپايدى. سوندا بەيۋاقتاعى بۇل اڭگىمەنى نە دەپ تۇسىنۋگە بولادى؟
— ەلتاي، سەنى ىزدەگەنىمە، مىنە، بيىل تۇپ-تۋرا جيىرما جىل.— لوبلىپ شىققان داۋىستى ەستىگەندە باسىن كوتەردى — اڭگىمەنىڭ كوزى جاڭا كوسەلگەن ەكەن. ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ تە بەتىن بەرمەن بۇرىپ، الاقاندارىن ۇستەلگە جازىپ سالىپتى،—ءۇمىتىم دە ۇزىلە باستاپ ەدى. بۇگىن گازەتتەرىڭنىڭ مىنا سانى ويدا جوقتا قولىما تۇسكەنى. جۇمىس جايى بەلگىلى، جينالىس ءجيى، كۇنىنە تەڭ-تەڭ گازەت-جۋرنال وقيسىڭ، كەڭسەنىڭ بۇرقىراعان قاعازى ءوز الدىنا، ءارى جاس ۇلعايىپ، شاۋ تارتقاسىن با، سوڭعى جىلدارى جاستار گازەتىن از وقۋشى ەدىم.
ەلتايدىڭ ويى ون تاراۋ. «جيىرما جىل ىزدەگەن؟ ءبىزدىڭ گازەتتى وقىسا، قازاقشا بىلەدى ەكەن...» ءوزىن ەشكىم ىزدەمەيدى، جوقتامايدى دەگەن بەرىش، شىنى كەرەك، كوكىرەگىنە باياعىدا بايلانعان. ءارى قۋانىشتى، ءارى تاڭىرقاۋلى.
...— وچەركتىڭ اياعىنا قاراپ ەم، تانىس فاميليا! جيىرما جىل بويى تاپتىرماعان فاميليا... استىندا «ارناۋلى ءتىلشىمىز» دەپ تۇر. دەمەك، رەداكسيادا ىستەيدى... دەرەۋ رەداكتورعا تەلەفون شالايىن دەپ وقتالدىم دا، ويلاندىم. اتتاس فاميليا جىرتىلىپ ايرىلادى. ۇشقالاقتىق جاساپ، جازا باسۋىم وپ-وڭاي. ويلانا كەلىپ، ۇلجان ايدوسوۆناعا: «رەداكسيادان مىنا وچەركتىڭ اۆتورىن تاۋىپ الىڭىز دا، قاي جىلى، قاي جەردە تۋدى، كىم، سۇراپ ءبىلىڭىز. ەگەر، بىرىنشىدەن، سىپاتايەۆيچ، ەكىنشىدەن، جيىرما جەتى جاستا بولسا، بۇگىن ساعات بەس جارىمدا ماعان كەلسىن»،— دەپ تاپسىردىم. شىنىمدى ايتسام، قاشان انىق-قانىعىن بىلگەنشە دەگبىرىم قالمادى. سويتكەن بولجام، مىنە، راسقا شىقتى. سويتسە دە ءوزىڭدى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعانشا سەنەر-سەنبەس بولدىم.— بەرى قارادى. ءار ءسوزىن بالعامەن شەگە ۇرعانداي عىپ:— قۇيىپ قويعان سىپاتاي مارقۇم ەكەنسىڭ، ۇلىم!—دەدى.
كابينەت ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي. ءارقايسىسى ءوز ويىمەن اۋرە. ەلتايدىڭ ميىنداعى نازىك بىردەڭەلەر سەكۋند ساناپ قىزىپ، بالقىپ بارادى. «قۇيىپ قويعان اكەڭ ەكەنسىڭ!»—دەگەن ءتورت ءسوز جان دۇنيەسىنىڭ استىن ۇستىنە اۋداردى. ىپ-ىستىق «ۇلىم!» دەگەن ءسوزدى، شىن مەيىربان ءسوزدى وسى جاسىندا العاش ەستۋى. ولگەن سىپاتاي قايتا تىرىلگەندەي تىپتەن... ال مۇنى حاتشى نەگە شيرەك عاسىر ىزدەدى، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچپەن اكەسىنىڭ اراسىندا نە بولىپ ەدى، قاي تاعدىردىڭ تالقىسىنا تەڭ ءتۇستى — مۇنداي سۇراقتار باسىنا كىرىپ شىقپادى. اكەسى سىپاتاي اتتى قازاق، ونى بىلەتىن، ال وعان قۇيىپ قويعان قورعاسىنداي تارتقانىن بىلمەيتىن، بىلمەي كەلىپتى — القىنىپ ويلاعانى سول بولدى.
وز-وزىنە سابىر تىلەپ، ساۋساقتارىنىڭ بۋىنىن سىرت-سىرت ءۇزدى، الاقانىن ۋقالادى، تاماعىن قىرنادى. ءسوز شىركىن سەزىمگە باعىنبايتىن نەمە مە، قىسقا عۇمىرىندا كەمەل قۋانىپ، كوزەدەن اسپاعان شاقشاداي باسى شارادام بولىپ وتىردى، وتىردى دا، كومەيىنەن كۇڭك ەتتى.
— اكەمدى بىلەدى ەكەنسىز...
«بالا قايتەدى؟» دەگەندەي حاتشى شالقايا ءتۇسىپ ەلتايعا توقتالىپ قارادى. قارادى دا، ءسال اشىنا، وز-وزىنە سەنىمدى، ناق-ناق، نىعىز سويلەدى.
— ءبىلۋ از، ەلتاي. سىپاتاي ماعان قانداس تۋىس بولادى...
شىبىن ىزىڭى ەستىلمەيدى. جىگىت باقىرايىپ وتىر — باسىندا تينامدەي وي بولساشى. جان دۇنيەسىن ۇلكەن بۇرقاق الدىنداعى قۇلاق شىڭىلدايتىن مەڭىرەۋ تولاس جايلادى.
— ...ءبىز كەشەگى سوعىستا ءبىر شينەلدىڭ شالعايىن جامىلىپ وكوپتا جاتتىق. ءبىر تەمەكىنىڭ تۇقىلىن ءبولىپ تارتقامىز. بىرگە شەگىندىك. شابۋىلعا بىرگە كوتەرىلدىك.
الدەنە سىر-ر ەتتى. ەلتاي باسىن كوتەرسە، حاتشى ەكەن سۋىرماسىن اشىپ جاتقان. قارمالانىپ «قازاقستان» سيگارەتىن الدى، ءبىر تالىن سۋىرىپ، ەرنىنە اپارۋىن اپارعانمەن، ورتا جولدا قالت توقتادى، ۇستەلگە تاستاي سالدى. ساۋساق ۇشىمەن قوراپتى ەلتايعا ىسىردى.
— شىلىم ال...
— راقمەت! شەكپەيمىن.
— شەكپەسەڭ شەكپە، ءبىراق قولىڭا الىپ شوشايتىپ وتىرشى. مەنىڭ كوڭىلىم ءۇشىن... قويىپ كەتىپ ەم...
الدى. ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ تەمەكى تۇتاتىپ، ورىندىققا شالقايا ءتۇستى، كوك ءتۇتىندى ۇستى-ۇستىنە ۇرگىلەپ، شيراتا بۋداقتاتتى. سىعىرايتىپ العان سارعىلت كوك كەزىن ەلتايعا مەيىرلەنە تاستاپ:
— راقمەت...— دەدى بار پەيىلىمەن.— مانادان بەرى كەڭسىرىگىم قىشىپ، قولىم قوراپقا وز-وزىنەن جۇگىرىپ بولماپ ەدى! الدىمەن دوكتور، سونان سوڭ ۇيدەگى شەشەڭ «نە ءبىز، نە تەمەكىڭ!» دەگەسىن تاستاپ ەم. جاڭاعى «تەمەكىنىڭ تۇقىلى» دەگەن اۋزىما قايدان ءتۇسىپ ەدى، ءتايىرى؟ كوردىڭ بە، شىداتپادى. سوعىس پەن وكوپ ۇيرەتىپ ەدى.— تۇقىلدى كۇلسالعىشقا جانشىپ ءسوندىردى دە، قوپاڭداپ ورنىنان تۇرەگەلدى.— شەشەن دەمەكشى، اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەدى، بۇزاۋ تاياق جەگىزەدى. كەتتىك ءبىزدىڭ ۇيگە! اڭگىمەنى شاي-پاي ۇستىندە جالعاستىرايىق.
ەلتاي قوزعالاقتادى.
— ونسىز دا قىمبات ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ...
ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ: «بۇگىن ساعان ءسوز جوق، جايىڭا وتىر!» دەگەندەي قولىن سەرمەدى دە تەلەفون قۇلاعىنا جارماستى.
— شەشەسى، مەن عوي... ءيا، ءيا... بۇگىن ۇيگە قوناق اپارامىن. كىم دەيسىڭ بە؟ ەڭ جاقىن تۋىس... سىپاتايدىڭ ۇلى... ويدا جوقتا... سەنەر-سەنبەسپىن...— ءدال ءوزى — سىپاتايدى كور دە، مۇنى كور. ءوزىڭ كورگەن سۋرەتتەن تۇسە قالعان. كويلەگى كوك، تاماعى توق زاماننىڭ بالاسى ەمەس پە، اكەسىنەن گورى ءسال-پال بيىگىرەك، ادەمىرەك... ازىرگە!— ءسال ويلاندى دا، جىگىتكە جالت قارادى.— كەتتىك.
«سىپاتايدىڭ ۇلى ماعان دا بالا» دەگەن ۇعىمدى ءسىڭىرىپ ۇلگەرگەن بە، الدە حاتشىلىعى كابينەتتە قالىپ قويدى ما، ايتەۋىر، مايدانگەر شالىڭ وڭ قولىنا تاياق ۇستادى، سول قولىمەن «سىپاتايىچتىڭ» يىعىنان وراي قۇشاقتاپ، ەسىككە بەتتەدى.
ەلتاي اندا-ساندا لوقىپ بىلقىلداي سىرعىعان قارا «ۆولگانىڭ» ارتىندا وتىرىپ ويلادى؛ العاشىندا ۆيكتور ۆيكتوروۆيچتىڭ مۇنى ازان شاقىرىپ قويعان اتىمەن «ەلتاي» دەمەي، «سىپاتايەۆيچ» دەگەنى قۇلاعىنا جات ەستىلگەن. ءومىردىڭ قىزىعىن قاراڭىز! قارت مايدانگەرگە ەلتايدىڭ ءوزى ەمەس، بەت بەينەسى، بوي-سويى، مىنەز-قۇلقى قىمبات ەكەن. ەلتايدى قاندى كويلەك دوسىنىڭ جالعىز ۇلى، اسىلدىڭ سىنىعى دەپ، «وي، باۋىرىم» - داپ ءىش تارتقانمەن، قالاي ايتساڭ ولاي ايت، ءبىر شينەلدىڭ شالعايىن جامىلىپ، ءبىر تۇقىلدى ءبولىپ تارتقان سىپاتاي وق بويى وزىق تۇر. «سىپاتايىچ» - تاپ جۇرگەن سەبەبى سول. ال جىگىت قۇلاعىنا «سىپاتايىچ» توساڭ ەستىلسە، ءوزى دە، كوزى دە جوق اكەنى، ونىڭ ەسىمىن بوتەنسي باستاعانى-اۋ. ۇرپاقتان ۇرپاققا ءوتىپ كەتكەن سوعىس سىزى سولاي...
تولىقشا كەلگەن، دوڭگەلەك ءجۇزدى، اق بۋرىل شاش، كەكسە ايەل ەسىك اشتى.
— قوش كەلدىڭىزدەر! تورلەتىڭىزدەر!
كەڭ، جارىق قوناق ۇيگە ءوتتى.
— شەشەسى، ءوزىڭ سىرتتاي بىلەتىن ەلتاي سىپاتايەۆيچ دەگەن وسى جىگىت. ەلتاي، مىنا كىسى قورعاپ-قولداۋشىم، ءارى ەڭ ۇلكەن سىنشىم — ءالفيا يۋلايەۆنا. ءبىر ۇل، ءبىر قىزىما، وعان قوسا ساعان شەشە. ەش قىسىلما. وسى ءۇيدىڭ كەنجە ۇلىسىڭ. دەمال، تىنىق.
ءالفيا يۋلايەۆنا عافۋ ءوتىنىپ، پياز بەن ەت، ودان باسقا دا توق يىستەر جىڭىشكەلەپ جەتىپ تۇرعان اس ۇيگە بەتتەدى.
— ەلتاي، مەنىڭ كابينەتىمە وتە بەر. كەڭ وتىرىپ، شەر تارقاتايىق بۇگىن. مەن كيىم اۋىستىرايىن.
ەكى قابىرعا تۇگەلىمەن توم-توم قالىڭ كىتاپقا سىڭسىپ تۇر. شەتەل، ورىس كلاسسيكاسى، فيلوسوفيا، تاريح، ەكونوميكا، سوسيولوگيا... قازاق كىتاپتارى دا كوزگە جىلى ۇشىرايدى. جانە ءبارى دە پاراقتالىپ، بەتتەرىنە قول تيگەن ءتارىزدى، توزعان تۇپتەرى اق جەم، تومداردىڭ رەت سانى الماسىپ كەتىپتى، قىسقاسى، قارا كۇيە جەپ، ءشىرىپ جاتقان ءولى كىتاپ ەمەس، ءتىرى مۇلىك. سورەلەرگە كوز ساتىپ تۇر ەدى، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ كىردى. قولىندا ەكى فۋجەر، قولتىعىندا مينەرالدى سۋ. يۋلايەۆنا ءىزىن باسا كىرىپ، جۋرنال ۇستەلىنە بۋى بۇرقىراعان ەكى شىنىاياق كوفە قويدى. بوتەن سوزگە سۇعىنىپ ارالاسپايتىن، ءوز شارۋاسىنا تاپ-تۇيناقتاي مىق كىسى مە، ىسىمەن عانا بولىپ، ءۇنسىز كىرىپ-شىعىپ ءجۇر.
ەسەسىنە ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ سىرداڭ كەڭسەدەن جالىعىپ قالعان با، ءازىل-قالجىڭعا قامشى باستى.
— قاۋعا ساقال كلاسسيكتەرگە قىزىعىپ، جان تارتىپ تۇرسىڭ با؟ بۇگىن سول قادىرمەندى اقساقالداردى قوزعامايىق. ءبىر ۇستاسا ۋىسىنان قايتىپ شىعارمايتىن مىقتىلار عوي، قىتىعىنا تيمەيىك. بۇدان بىلاي كەز كەلگەن كۇنى كەل دە، قالاعان كىتابىڭدى تاڭداپ ال. كىتاپ دەگەندى جۇمعان الاقانىن اشپايتىن ساراڭدىعىم جوق. تەك جاقسى كىتاپ جاقسى ادامعا جولىقسىن دە. كەل، جايلاسىپ وتىر. ەكەۋىمىز اياقتى كوسىلىپ تاستاپ، ارمانسىز جاۋاپتاسايىق.
ءسويتىپ ەكى كەشتىڭ اراسىندا باستالعان اڭگىمە ەل ورىنعا وتىرا ۇدەي ءتۇسىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سوزىلدى. سويلەۋشى ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ تە، تىڭداۋشى — ەلتاي.
...قىرىق ەكىنشى جىلى حاركوۆ تۇبىندەگى ءبىزدىڭ شابۋىل ءساتسىز اياقتالدى. جەڭىسكە قۇشتارلىق وراسان ەدى، ال اسكەري دايىندىق از بولاتىن. جالعىز قۇشتارلىق ۇشپاققا شىعارمادى. ۆيكتور ۆيكتوروۆيچتىڭ، ول كەزدە نە بارى جيىرما جاسار لەيتەنانت ۆيكتور اۆدەيەۆتىڭ ۆزۆودى پولكىمەن قوسا جاۋ قورشاۋىنا ءتۇستى. ءتۇن. فاشيستەر شەبىن ايقاي-سۇرەڭ سالا بۇزىپ-جارىپ، ءوز بولىمدەرىمىزگە جانتالاسا ۇمتىلعان جان الىس، جان بەرىس شاق... قارا سانىن وق ۋاتىپ كەتكەن لەيتەنانت قالپاقتاي ۇشادى. تاس قاراڭعىدا جەر قۇشقان جانعا قارايلاۋعا شاما قايدا، لەك-لەك تولقىن ايقاي-سۇرەڭ سالىپ، ۇستىنەن سىرعىپ وتە بەرىپتى. تۇزىم تاۋسىلدى دەپ، قان ساۋلاعان جارانىڭ اۋزىن الاقانىمەن باسىپ، تىپىرلاپ جاتقان زاماتتا بىرەۋ قولتىعىنان كوتەرىپ الىپ، ارقاسىنا سالادى دا، الا جونەلەدى. تۇس-تۇستان بەي-بەرەكەت اتىلعان قالىڭ وق قويا ما، الگى جانكەشتى جاۋىنگەردى دە ءبىر ۋاقىتتا ءىلىپ تۇسەدى. ولەيىن دەپ قانسىراپ جاتقان قوس جاۋىنگەردى باسىن وققا تىككەن سانيتارلار ۇرىس دالاسىنان ەلەڭ-الاڭدا جيناپ الادى. سانباتتا قان قۇيىپ، جاراسىن تازالاپ، تاڭىپ بەرگەن زاماتتا ۆيكتور قالىڭ ۇيقىعا كەتەدى. نەشىنشى كۇن، قاي ۋاقىت، ول جاعى بەلگىسىز، كوزىن اشسا، مەدسەسترا داكەسىن اۋىستىرىپ جاتىر. قىزۋى كوتەرىلگەن كىرەسىلى-شىعاسىلى ەسى بار لەيتەنانتتىڭ اۋزىنان شىققان العاشقى ءسوز «مەنى قۇتقارعان كىم؟» ەدى. مەدسەسترا قاتار جاتقان سولداتتى كوزىمەن نۇسقايدى. بەت-بەينەسى شىعىس حالقىنا كەلەتىن اق سۇر، قوڭقاق مۇرىن جاس جىگىت... قول قىسىپ، قۇشاقتاۋعا حال قايدا، ايتسە دە تىلدەسىپ ۇلگەرەدى. جىگىتتىڭ ۇلتى قازاق، سەڭگىر-سەڭگىر تارباعاتاي تاۋىنان. تۇندە يىعىنان جارالانعان. سودان جۇبى جازىلماعان ەكەۋى تىلداعى گوسپيتالگە جونەلتىلەدى. ءۇش-تورت ايدان سوڭ قاتارعا ورالادى، ستالينگراد تۇبىندە قان كەشەدى. ارى قاراي ورەل — كۋرسك، دنەپر، كييەۆ، ياسسى — كيشينيەۆ... قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ جازىنا قاراي ءبىزدىڭ اسكەر رۋمىنيا جەرىن ازات ەتە باستاعان تۇستا اعا سەرجانت سىپاتاي قامباسوۆتىڭ باسىن مينا جارىقشاعى ءسۇرىپ ءوتىپ، اۋىر جاراقات الادى. بۇل كەزدە ەكەۋى ارالارىنان قىل وتپەيتىن قاندى كويلەك دوس. ۆيكتور تاعى ءبىر جارالانعان شاقتا سىپاتايدىڭ قانى بۇعان ءدال كەلىپ، شىبىن جانى قالعان. ناعىز سولدات سوعىستا ءولىمدى استە ويلاماۋعا تىرىسادى، ونىڭ ۇستىنە جەڭىستىڭ توبەسى كورىنىپ تۇر، «ەلگە ءبىر ۆاگونعا ءمىنىپ قايتامىز» دەگەن ۇزىن ەسەپپەن ادرەس الماسپاپ ەدى. قان جاۋىپ، زەمبىلدە ەس-تۇسسىز جاتقان سەرجانتتان نە سۇراپ جارىتاسىڭ، سەرەيگەن سىپاتاي الىس تىلعا كەتە بارادى. كاپيتان ۆيكتور اۆدەيەۆ التىن پراگا ءۇشىن بولعان ايقاستا سول اياعىنان ايرىلىپ، سوعىستى اياقتايدى. ال سەرجانت دوسى سول جوعالعاننىڭ مول جوعالادى.
سوعىستان سوڭ ۆيكتور موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. بىردە اش، بىردە توق جۇرسە دە كوڭىل كوتەرىڭكى، كوكىرەك ءۇمىت پەن سەنىمگە تولى. ءار اپتا سايىن ستۋدەنتتەر كەشى ءوتىپ تۇرادى: وردەن، مەدالى ساۋسىلداعان گيمناستەركەلى جىگىتتەر مەن شىت كويلەكتى قىزدار باسىم. ءبىر كۇنى كيتەلىن ۇتىككە سۋلاپ باسىپ، ەتىگىن مايلاپ، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ كەشىنە بارا قالسا، توبىلعى تورى كەكىلدى جاس قىز جىلى ۇشىراي كەتەدى. «كورمەگەن، بىلمەگەن بويجەتكەن كوزىمە نەگە وتتاي باسىلىپ تۇر؟» دەپ، باجايلاپ قاراسا، كەكىلدى بيكەش سىپاتايدىڭ ءبىر بەلگىلەرىن ەسكە تۇسىرگەندەي. بيگە شاقىرادى، تانىسادى. فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى بولىمىندە وقيدى، ۇلتى باشقۇرت، ەسىمى ءالفيا. «قازاق ۇلتىن بىلەسىز بە؟»—دەيدى بۇل. «بىلەمىن. بىزگە تۋىس ۇلت. ارالاس-قۇرالاس تۇرامىز. قۇدا-قۇداندالى دەگەندەي، سۇيەك شاتىسپىز». ۇشىراسقان العاشقى قازاعى سىپاتاي تارباعاتاي تاۋىنانمىن دەگەسىن بە، بۇل بارلىق قازاق تارباعاتايلىق دەپ ويلايدى ەكەن؛ «تارباعاتاي سىزدەردەن الىس پا؟ ايۋلارى ءورىپ جۇرە مە، تيىسپەي مە؟» قىز: «مىنا جىگىت بۇرىس پا، دۇرىس پا؟» دەگەندەي كوز استىمەن قاراپ قويادى: «تارباعاتاي؟! ول نە، ءسىبىر جاقتا ما؟» ەسەپسىز تاپ قالعان، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءارى ىزا بولعان ۆيكتور: «ارالاس-قۇرالاس تۇرادى ەكەنسىز، تارباعاتايدى نەگە بىلمەيسىز؟» دەپ تاقىمداسىن. ابدىراعان بويجەتكەن قاشقاقتاي باستايدى: «ەستىگەمىن جوق ونداي تاۋدى... ورىنبور توڭىرەگىندە تۋىپ وسكەنمىن. قازاقستان ودان الىسىراق، استاناسى — الماتى». «ورىنبور — الماتى اراسى قانشا شاقىرىم؟» «پوەزبەن ءۇش كۇندىك جول»— دەگەندە ۆيكتور قۇلاپ قالا جازدايدى؛ نەتكەن ۇلان-اسىر بايتاق ەل! مۇنىڭ جەر-كوكتى العان ۋكرايناسىنىڭ ارعى شەتى مەن بەرگى شەتىنە پوەزد جارتى-اق سوتكە جۇرەدى. جان دوسى سىپاتاي بار، جاڭادان تانىسقان سۇيكىمدى جاس قىز بار، جىگىت كوكىرەگىندە سول ولكەنى كورسەم-بىلسەم دەگەن تاڭسىق، سەزىم ويانادى. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ماحابباتتىڭ جىرىن ايت، ءالفيا ەكەۋى كوپ ۇزاماي دوس بولادى، ودان قول ۇستاسىپ، وقۋ بىتىرگەن جىلى باس قۇرايدى. پەنزا وبلىسىنداعى ءبىر مەكتەپتە ەكى-ۇش جىل بالا وقىتادى. تۋعان ۋكرايناعا، تەرنوپول وبلىسىنا بارۋعا ۆيكتوردىڭ جۇرەگى داۋالامايدى: پارتيزاندارعا كومەكتەسكەن اكە-شەشەسى مەن ءىنى-قارىنداسىن فاشيستەر اتىپ تاستاعان. دەريەۆنياسى ءقازىر كۇل-تالقان. ءتورت اعاش كرەستى كورسە بولدى، ەكى كوزىنە جاس تولىپ، قانى كوتەرىلەدى، قولىنا مىلتىق تيسە، تارس-تۇرس اتقىلاپ، العاش كەزدەسكەندى قۋا جونەلەردەي. سول شوشايعان-شوشايعان ءتورت تومپەشىكتى كورمەيمىن دەن جولدامانى ۋكراينادان الىس پەنزا وبلىسىنا العان. بالالى بولىپ، جوقتى بىتەپ، جىرتىقتى جاماپ قالعان ەلۋ ءتورتىنشى جىلى تىڭ كوتەرۋ ۇرانى دۇڭك ەتە قالدى. ءالفيا ەكەۋى كوپ باس قاتىرماپتى، اياق-تاباق، توسەك-ورىندى ەكى تەڭ عىپ تۇيەدى دە، «قازاق ەلى قايداسىڭ؟» دەپ تارتىپ كەتەدى. «سوۆەت وداعىنىڭ كەز كەلگەن پۇشپاعى — تۋعان ەلىم، حالقى — تۋىسىم، كۇنى كەشە سىپاتاي مۇنىڭ ەلى ءۇشىن قاسىق قانىن توكتى، ەندەشە، قازاقستان تىڭىن كوتەرۋگە ات سالىسايىن، كىم بىلەدى، حابار-وشارسىز كەتكەن سەنكامدى تارباعاتايدىڭ قولات سايلارىنان تاۋىپ الارمىن»،— دەگەن سوقىر ءۇمىتى بار. ەكەۋى دە رەسپۋبليكانىڭ شىعىسىنا سۇراندى. ۆيكتور مەن ءالفيا ىسپەتتى اتاعى الەمگە ايگىلى موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن كادرلاردىڭ قانى جەرگە تامباي تۇرعان كەز، ەكى جاس كوممۋنيستى قويار دا قويماي الماتىداعى جاڭادان اشىلعان ينستيتۋتقا جىبەرەدى. ەكى-ۇش جىلدان سوڭ ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ پارتيا جۇمىسىنا اۋىستىرىلادى... شىعىسقا كومانديروۆكا الامىن دەپ ەكى شوقىپ، ءبىر قاراپ، قامدانىپ جۇرگەندە، سول ولكەدەن جينالىسقا كەلگەن قىزمەتكەردەن سىپاتايدىڭ قازاسىن ەستيدى. «ارتىندا كىم بار قالعان؟» قايتقان جاۋاپ قىسقا: «ەرىنەن كەيىن ايەلى دە كوپ تۇرمادى، دۇنيە سالىپتى. جالعىز ۇلىن ايەلىنىڭ كورشى وبلىستا تۇراتىن توركىندەرى اسىراپ العان». ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ سىپاتاي ىزىنەن وسىلايشا اداسقان...
بۇل كۇندەرى جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا ءارى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى وسى جۇمىستا. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ءالفيا يۋلايەۆنا ينستيتۋتتا ساباق بەرەدى. ەر جەتكەن ۇل، بويجەتكەن قىز بار. دميتريي ۆيكتوروۆيچ ۆلاديۆوستوكتا تۇرادى، اسكەري قىزمەتتە. كەلىنى — ورىس قىزى. ال سۆەتلانا ۆيكتوروۆنا وسى كۇندە بەيسەنبايەۆا، قازاق جىگىتىنە تۇرمىسقا شىققان، ءۇيلى-باراندى، قوستانايدا.
ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ اڭگىمەنى تۇيىقتاي كەلىپ:
— كوردىڭ بە، ەلتاي، تاعدىردىڭ سان تاراۋ سوقپاعى كەيدە «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» حيكايالارىنان دا اسىپ تۇسەدى. سىپاتايدان كوز جازىپ قالعاسىن، ونىڭ تۋما قارىنداسى ءالفيا شەشەڭە ۇيلەنەمىن، ەلىنە كەلىپ قىزمەت ەتەمىن، ونى قويشى، مىنا سەنىمەن، الدەقايدا جاسارعان، كۇش-قۋاتى، ءبىلىمى مەن بىلىگى دە زور جاس سىپاتايمەن قارتايعاندا جولىعامىن دەپ كىم ويلاعان. ءدام تارتتى دەگەن وسى. ءالفيا ەكەۋىمىز ءبىر شاڭىراق استىنا ورىس، ۋكراين، قازاق، باشقۇرتى بار، ءتورت ۇلتتىڭ باسىن قوستىق... ءقازىر قولدىڭ سالاسىنداي بەس نەمەرەمنىڭ بويىندا ورىس، كازاك، ۋكراين، باشقۇرت قانىنىڭ قايسىسى باسىم، ءوزىمىز دە بىلمەيمىز — كوك كوزى دە، قارا كوزى دە كەكىلى جەلپىلدەپ جۇگىرىپ ءجۇر. وينا زامانمەن! عاسىر بۇرىن ورىس يۆان، حوحول پەترو، قىرعىز مىرقىمباي سايىن دالادا وڭاشا كەزدەسىپ كورسىن. بەكىسە مە، شەكىسە مە، ارعى جاعىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن. تۋعان-تۋما، جورا-جولداس، قىزمەتتەس دوستاردىڭ ارقاسىندا ءتىل سىندىرىپ، قازاقشا سويلەۋگە جاراپ قالدىق. ءقازىر قۋ نەمەرەلەرىم: «ارعى اتامىز كىم، قاي جەردە ءومىر سۇرگەن؟» دەسە «ءباتىر-اۋ، شالدى قيناپ قايتەسىڭدەر، ودان دا تاريح پەن ادەبيەتتى وقىمايسىڭدار ما؟ ارعىسىن بىلمەيمىن، وتكەن عاسىردا دۇيسەن اتتى قازاق پەن ءماريام جاگور قىزى ءومىر ءسۇرىپتى، سول كىسىلەردەن تاراعانبىز»،— دەپ قاراپ وتىرامىز. وسىنىڭ قاتەسى جوق پا؟ — دەپ، داستارقان جيناپ جۇرگەن ءالفيا يۋلايەۆناعا قۋاقىلانا قارادى.
— ءبارى دە وزىڭە بەلگىلى عوي، اكەسى...
— ءبىزدىڭ جاي وسى.— ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ ۇستەلدى بالالى ۇيرەك، ورتان تەرەگىمەن بارابانداتا باستادى.— ال ءوزىڭ قالايسىڭ؟ جول — جوسپارىڭ نە؟ تۋعان جەردەن ءبىراز شىعانداپ كەتكەن ەكەنسىڭ. ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى تارباعاتايعا ات ءىزىن سالدىڭ با؟
ويعا بەلشەسىنەن باتقان ەلتاي سالعان بەتتەن جاۋاپ قاتپادى.
— رەتى كەلمەدى. بالالار ءۇيىنىڭ ديرەكتورى ونىنشى كلاستا: «سەنى مۇندا شەشەڭنىڭ ءسىڭلىسى وتكىزىپتى. كەيىن ەشكىم جوق ىزدەپ كەلمەدى. ال انا كىسىنىڭ قالدىرعان ادرەسى مىناۋ»،— دەپ، اپكەمنىڭ مەكەن-تۇراعىن بەردى. مەكتەپ بىتىرەتىن جىلى حات جازدىم. «مۇنداي ادام تۇرمايدى»، — دەگەن جاۋاپ كەلدى. اپكەمنىڭ بەت-بادەنى ەمىس-ەمىس... قولىمنان جەتەكتەپ، شارشاعاندا كوتەرىپ الىپ، ارقاسىنا سالىپ، اۋدان ورتالىعىنا قاراي ۇشىرتىپ كەلە جاتقانى كۇنى بۇگىن كوز الدىمدا. ەر جەتكەنشە سول كىسىنى شەشە دەپ ۇعىپپىن. «نەگە ىزدەپ كەلمەيدى!» — دەپ قامىعاتىنمىن وڭاشادا. نە دەپ بولمايدى. تۇرمىسقا شىعىپ، فاميلياسى اۋىسىپ كەتتى مە؟ قيىن جىلدارى الدە، الدە...— جامان سوزگە اۋزى بارماي، ءۇنسىز قالدى. ازدان سوڭ امالسىز اڭگىمە جەلىسىن جالعادى.— مەكتەپتەن سوڭ جۇمىس، وقۋ، تاعى جۇمىس... ءازىر كومانديروۆكانىڭ ءساتى تۇسپەي ءجۇر.
ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ اياعىن اياعىنا ايقاستىرىپ سالىپ، كابينەت تەرەزەسىنە تەسىلىپ وتىردى دا:
— مۇمكىن، نيەت جوق شىعار؟— دەدى اقىرىن عانا.
جىگىت جاۋاپسىز. ايتارى جوق، شالدىڭ اۋزىنان شىندىق سويلەندى. كەز كەلگەن كولحوز، سوۆحوز، زاۆود، فابريكادان تابىلعان وچەركتىك ماتەريال تارباعاتاي تاۋىنان دا شىعار ەدى. «سولاي دا سولاي، وچەرك جازسام قايتەدى، ون كۇن كومانديروۆكا بەرىڭىز»،— دەسە، باس رەداكتور قولىنان قاعا ما. قايتا: «اۋىلعا ءجيى بارىڭدار. ناعىز ءومىردىڭ جۇرەگى وي مەن قىردا سوعىپ تۇر. كەڭسەدە ومپيىپ وتىرا بەرسەڭدەر قاعاز شاڭى جەپ، قارتايىپ كەتەسىڭدەر»،— دەيدى لەزدەمە سايىن. ول جەتەسىنە جەتپەدى. پاسپورت العانشا ەشكىم دە: «كىندىك قانىڭ تامعان جەر — كوك تىرەگەن زەڭگىر تاۋ، ۇيىسقان ورمان، كۇركىرەگەن وزەن، تاستان تاسقا قارعىعان ارقار»،— دەمەسە قايدان جەتسىن. تەك اتتەستات الار جىلى ديرەكتور قۇلاققاعىس ەتتى. ديرەكتور مىقتاپ كەشىگىپ ەدى. ىلدىم-جىلدىم زاماندا: «بالەن جەردە بالقان تاۋ بار، ونىڭ استىندا ات باسىنداي التىن بار»،— دەگەن جەل سوزگە كىم سەنەدى. ەلتاي ءۇشىن التاي دا، الاتاۋ دا، ەدىل-جايىق، ەرتىس، ارىس تا ءبىر ۇعىم — تۋعان جەر، وسكەن ەل! الاۋ كوڭىل، الابۇرتقان جاستىق وي تەرەڭىنە بويلاتپادى، قوس قولتىعىنان كوتەرىپ، اۋەگە الىپ ۇشتى. كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتە ەرتىس بويىنان كەلگەن قىز-جىگىتتەرمەن تانىستى، از-كەم مازاسى قاشىپ، تانىس-بەيتانىس دىبىس، سوزدەر ەستىلگەندەي، تازا اۋا بىلدىرلاپ سويلەگەندەي ءسال ەلەڭدەدى — وسىمەن تامام.
تارباعاتاي تاۋلارىن كور تامىزدا،
كوز ۇشىندا كوكشىل بايتاق دالاسى.
قۇيىن بولىپ، قۇراق ۇشىپ اڭىزدا،
قۇلانداردىڭ جوسىلۋىن قاراشى!—
دەگەن ولەڭدى، تاۋلى، دال الى ەل تۋر الى كىتاپتار وقىدى، ءبىراق سونىڭ ءبارى كوزبەن كارىپ، قولمەن ۇستاماعاسىن ساپادان ءسۇرتىلىپ كەتە باردى، كوز الدىنا «تۋعان جەر» دەگەن تۇتاس سۋرەت كەلمەدى. ونى ايتاسىڭ، «تۋعان جەرىڭە ات ءىزىن سالدىڭ با؟» — دەگەن وڭاي دا قيىن سۇراقتى العاش رەت وسى ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ قويدى. ادامدار: «تۇلدىر جەتىمگە تۋعان جەر نە تەڭى» دەي مە، الدە ەل تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپاعان ءوزى دە كىنالى، بالكىم.
تەك انەۋگۇنى قىزىل شىرايلى قىزدى كورگەندە عانا بوزتورعاي شىرىلداعان سەلەۋ دالا، كۇيىپ پىسكەن تابا نانداي تومپايعان قوڭىر توبەلەر، قارساقتىڭ جىلتىڭداعان كۇشىگى جانە دە كەزى جاستى اپكەسى ەلەس بەردى. سول مەزەتتە اش وزەگى تالىپ، قارنى شۇرقىراپ سالا بەردى، الىس جولدان ارىپ-اشىپ كەلگەندەي مىقتاپ سانسىرادى، توسەككە قۇلاي كەتتى. ەرتەڭىندە سوقتىعىپ سويلەپ، قىزدى جازىقسىز جىلاتتى، ۇياداي جىلى بولمەدەن اتىپ شىقتى امالسىز، سول كەتكەننەن مول كەتتى. سودان بەرى ول پاتەرگە بارعان ەمەس.
جىگىت ىشتەي كەكەسىنمەن كۇلدى — مىقتى بولساڭ وسى حيكمەتتى مۇرنىنان ءتىزىپ، ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ قاۋىزىنا سىيدىرىپ ايتىپ كورشى!
باسىن شۇعىل كوتەرگەن ەلتايدىڭ بەتىنەن وسىنى وقىپ قويدى ما، مۇمكىن، بىتەۋ جارانىڭ اۋزىن تىرناپ العانىن ءتىلسىز ءتۇسىندى مە، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ كوپ قاجامادى.
— عافۋ ەت... بۇعان ءدال بۇگىن جاۋاپ بەرۋ قيىن. جاۋاپ تاپساڭ دا قاتە شىعادى. عۇمىر بويى جاۋاپ ىزدەپ وتەرسىڭ.— فۋجەر ەرنەۋىنە ەرىن تيگىزدى. قول ساعاتىنا قارادى.— امان بولساق، ءالى تالاي كۇن اڭگىمە-دۇكەن قۇرامىز، ەلتاي. كوپتەن بەرى جۇمىس باستى بولىپ، ءىشىم تولىپ ءجۇر ەدى، بوساپ قالدى. راقمەت ساعان. ازىرگە وسى تويعانىمىزبەن جاتايىق. ەرتەڭ — جۇمىس. ءقازىر شەشەڭ توسەك سالىپ بەرسىن.
— ەش قام جەمەڭىز. العىستان باسقا ايتارىم جوق، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ. ولگەن اكەم تىرىلگەندەي بولدى، شىنىمدى ايتسام. مەن تاكسي شاقىرتايىن.
— جو-جوق، اتاما.
— ەرتەڭ نومىرگە سالاتىن ماقالانى پاتەردە قالدىرىپ كەتىپپىن. كۇندەگىسىن كۇندە جالماپ سالاتىن كومباين عوي گازەت دەگەن.
— قاپ! جۇمىس جايى ەكەن، وندا زورلىق جوق.
ماقالانى ەرتەڭ تاڭەرتەڭ دە الىپ ۇلگەرەتىن. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، اپ-اۋىر باسى دىڭىلداپ، تازا اۋا تىلەدى. قاپ-قاپ ءسوز ايتىلدى، تالاي ويلار قوزعالدى، نە ءتۇرلى قىمبات كومبەلەر قازىلدى. وسى ساعاتتان باستاپ وزگە عۇمىرى باستالعانداي — اكە تاپتى. اكەسى قانداي، كىم، مۇنى ءبىلۋ تاپقان ەمەي نەمەنە. وعان قوسا اكەسىنىڭ قانى تامىر-تامىرىندا بۇلكىلدەپ سوعىپ تۇرعان قانداس تۋىس تاپتى. بۇل قۋانىش... كۇيىگى دە بار — اكەنىڭ كوزى جوق، ەلەسىن عانا ۇستادى. مىنا ۇيگە تۇنەسە وسىناۋ قاراما-قارسى ويلار كەزى ىلىنگەنشە تۇرتكىلەپ، اراداي تالايدى. وي ونسىز دا جەتكىلىكتى. ۇيرەنشىكتى قۋىقتاي قۇجىراسىنا، سەرىپپەسى سىقىر-سىقىر جايما توسەگىنە جامباسى تيسە، ءبارى دە ۇمىتىلىپ، ۇيقتاپ كەتەر. ال ەرتەڭگى ءناسىپ — تاڭىردەن.
— ءجۇر، بەرمەن، اكەڭدى كورسەتەيىن،— دەدى ورنىنان تۇرعان ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ.
ەلتاي اڭىرىپ، كرەسلوعا كەپتەلىپ وتىر. حاتشى كۇلدى.
— ءازىل عوي. سىپاتايدىڭ سۋرەتىن كورسەتەيىن. سوعىس كەزىندەگى سۋرەت... ءبىر-اق دانا...
جىگىت باسىن شايقادى.
— راقمەت. ول فوتو مەندە بار...
حاتشى قاسىن كەردى.
— قالاي؟
— ول فوتو — مىنا مەن، مەنىڭ ءوزىم.
ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ ويلاندى. ەلتاي ورنىنان تۇردى.
— كەيىن كورەيىن اكەمدى. اۋەلى تۋعان جەرگە بارىپ قايتايىن. اكەگە ۇيالماي كورىنەتىندەي ءىس تىندىرايىن.
— ءوزىڭ ءبىل...
ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ تاكسي ەسىگىنە قولىن سالىپ تۇرىپ:
— تەلەفون شال، ۇيگە كەل، جۇمىسقا كىرىپ شىق، قىسقاسى، سۋعا باتقان تاستاي جوعالىپ كەتپە. جەتىمنىڭ كىسىكيىك جايى ەكىباستان بەلگىلى. سەن ەندى جەتىم ەمەسسىڭ؛ مەن بارمىن، شەشەڭ بار. ءوزىڭ دە كەيىن اكە بولاسىڭ. بىرەۋگە اكە ادام جەتىمدىكتەن تازا قۇتىلادى. ۇلكەن سىپاتايدان اڭداۋسىزدا ايرىلىپ، اۋزىم كۇيگەن. ونداي قاتەلىكتى شالعا ەندى قايتالاتپا،— دەدى.
— بولسىن، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ!
— كورىسكەنشە، سىپاتايىچ!
ەلتاي قالا شەتىندە، تاۋ باۋرايىندا تۇراتىن. ورگە قاراي كۇشەنە بوزداپ كەلە جاتقان تاكسي جارىعى ءار بۇرىلىستى ءبىر تۇرتكىلەيدى. جىگىت وي ۇستىندە. ويلاعان سايىن ءسوز شوعىرى كومەيىنە لىقىپ كەپ، لىقىپ كەپ، توپەمە سويلەمگە اينالا جازدايدى. جاڭا ۆيكتور ۆيكتوروۆيچپەن قوشتاساردا ءوستىپ ەدى. جامانى سول، ءتىلىنىڭ تۇساۋى شەشىلمەدى: قاشاننان ەڭ وڭتايلى، ورىندى تۇستا ءوز cوزىنە ءوزى قاقالىپ قالادى. كەرۋەن كوشىپ، يت ءۇرىپ بىتكەسىن:
«قاپ! نە اي قاراپ، الباستى باستى جاڭا! جاۋ كەتكەسىن قىلىشتى سەرمەدىڭ نە، سەرمەمەدىڭ نە!» دەپ، بارماعىن تىستەپ، سانىن سوعىپ وتىرعانى. بالا جاستان تۋىس-تۋما، اعا، اپا ۇستىنە جايراڭداي كىرىپ، ەمىن-ەركىن ەركەلەپ سويلەمەگەسىن، قالاۋىڭدى الىپ، ۇيدەن تايتاڭداپ شىقپاعان سوڭ ونداي ەركەلىك ەسەيگەندە قانعا سىڭبەيدى ەكەن. «ەكى قۋىپ، ءبىر قالعانىڭ ەمەس، اۋىزدى الاقانمەن جاۋىپ، باعىپ سويلە. ايتپەسە تەرىس ۇعىپ، تاۋداي تاۋانىڭدى تەز-اق شاعار»،— دەگەن ۇعىم جەلكەدەن تارتادى.
تاكسي پىس توقتادى. ەسەپ ايىرىسىپ، كابينا ەسىگىن سارت جاپتى. جول سورابىنا كولبەي تۇسكەن جارىقتى قۋالاي قارادى. اسفالت توسەلمەگەن شوقاق-شوقاق قارا جولدىڭ ويىس، ءدوڭى تولقىن-تولقىن قاتىپ جاتىر. سول ىبىر-جىبىر قالپى كوشە اياعىنان قاراڭعى دالاعا ءسىڭىپ، قويىنداسا استاسىپتى. شەڭبەر سىزا بۇرىلعان تاكسيدىڭ قىزىل شامى وشۋگە اينالدى. «ءبىزدىڭ سوقپاق تا قاشانعا قالا ءىشىن شارلاپ، اداسا بەرەر دەيسىڭ. قوس وكپەدەن قىسقان قىستالاڭنان تۋعان جەرگە ءبىر بەت الارمىن. ايتەۋىر، ۇشىعى قالا سىرتىنا شىعىپ، دالا ارالاپ كەتەتىن شوقالاق قارا جول امان بولسىن!»—دەدى ويشا.
* * *
قار جاپالاقتاپ جاۋىپ تۇر. جەر دۇنيە اپپاق. بيىك-بيىك ۇيلەر، قاراڭ-قۇراڭ كىسى، ماشينالار قار قۇيىنىن كەشىپ ءجۇر. سالوننىڭ ۇزىنا بويىنا تارتىلعان بىلىككە اسىلعان ەلتاي ءۇنسىز. ىزعىعان تروللەيبۋس جىگىتتى كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنە الىپ كەلەدى.
مىنە، تۇپ-تۋرا ءبىر ايدىڭ ءجۇزى، اپكەسىنىڭ جەتەگىمەن اۋدانعا دەدەكتەپ كەلە جاتىپ، كوز اڭعالاعىنا ۇيىپ قالعان ماڭگىلىك كورىنىستەر — سامال جەل ساپىرعان سەلەۋ دالا، اۋەدەگى نوقاتتاي بوزتورعاي، سەلەۋ اراسىنان قىزعىلت سارى جونى جوسىپ ءوتىپ، جوق بولعان قارساقتىڭ كۇشىگى، شارتاباق كۇن، قارنى اشقانى، بەتىن جالىن شالىپ كۇمپيىپ پىسكەن تابا نان ءتارىزدى قىزعىلت توبەلەر، الىستاعى كوگىلدىر تاۋلار كەرۋەنى — وسىنىڭ ءبارى قىزىل شىرايلى قاراشاش بەينەسىمەن ەتەنە بىرىگىپ، بىتە قايناسىپ، جىك ساڭىلاۋسىز قابىسىپ كەتكەلى قاشان. كۇن ارا سول ۇياداي جىلى دۇڭگىرشەك ۇيگە باس سۇقپاسا، قاراشاشتىڭ جالتىراعان كوزى مەن ۇياڭ كۇلكىسىن كورىپ قايتپاسا تۋعان جەردىڭ جاڭاعى سىزىقتارى وشىرگىش استىنا تۇسەتىندەي جانى جاي تاپپايدى. قىز قاشان دا ءبىر قالىپتى. اۋەلى نارتتاي قىزارادى، قىزىلى بەت ۇشىنان تارقاي بەرە سىڭعىرلاي ءۇن قاتىپ، تورگە شاقىرادى، ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، شيكىلى-پىسىلىسىن الدىنا قويادى، وقيعاسى كەدەي كۇندەلىكتى تۇرمىسىن بەيكۇنا اڭگىمەلەيدى. قاراشاش تا تارباعاتاي تاۋىنىڭ ءبىر جەڭىن جايلاپ، سوۆحوز قويىن باققان كەمپىر-شالدىڭ جالعىز قىزى ەكەن. وتكەن جىلى مەكتەپ ءبىتىرىپتى، دوس قىزدارىنىڭ ۇگىتىمەن وقۋ ىزدەپ كەلىپتى. كونكۋرستان وتپەگەسىن كيىم تىگەتىن فيرماعا ۇيرەنۋشى بولىپ ورنالاسقان. ازىرگە ءويتىپ-بۇيتىپ كۇنەلتە تۇرىپ، كەلەر جىلى باقىتىن تاعى سىناماق. سوڭعى كەزدە ول ويىنان اينىپ ءجۇر. تاۋ تىرشىلىگىنەن مۇلدەم بولەك، دىردۋلى قالانى جەرسىنبەيدى. كەمپىر، شالدان: «قارتايعاندا كورگەن قىزىق ەدىڭ، ەل بىلمەيتىن، جان باسپاعان قيانعا شىعانداما، تاۋقىمەتىڭدى كورسەتپە. اۋدانداعى شوتوۆودتىڭ وقۋىن ءبىتىرىپ بەرسەڭ ءبىز ريزا. ەسىڭ باردا ەلىڭ تاپ، كايت، قالقام!» دەگەن حاتتار دا جاڭبىرشا جاۋاتىن كورىنەدى. قىز دا اۋىلعا قايتىپ تۇزەلمەستەي قيسايعان. كەلەر ايدا جيىلىپ-تەرىلىپ، ساپار شەكپەك. التىن ەكەۋىنىڭ اراسى دا قىزىق ەكەن: قالادا ءوسىپ، ەرتەرەك بوي تۇزەگەن سۇڭعىلا التىن ءۇي سىپىرىپ، اس ءپىسىرۋ، ەدەن تىرنالاپ جۋۋ، ازىق-تۇلىك تاسۋ سياقتى بۇل جالعاندا ءبىتىپ بەرمەيتىن كۇيبەڭى كوپ قارا شارۋانى قاراشاشقا ارتىپتى. ال قوجايىنمەن قىبىن تاۋىپ تىلدەسۋ، كينو، كونسەرتكە بيلەت الۋ، كەلگەن جىگىت-جەلەڭدى كۇلە قارسى الىپ، ازىلدەسۋ، قىسقاسى، مادەني، اكىمشىلىكتەيىن سىباي-سالتاڭ، سىپايى تىرشىلىكتى ءوز موينىنا العان. شاعىن قالادان ۇساق قۋلىقتارىن الا كەلگەن التىن قاراشاشتىڭ كونبىستىگىن، سەن سالار دا مەن سالار، اتقا جەمدى كىم سالار باقاي ەسەپتەن الىستىعىن تەز اڭعارىپ، ەسەپشوتقا ءتىزىپ قويسا كەرەك. «كويلەگىمدى جۋ، كونسپەكتىنى كوشىرشى...» بەر جاعى عانا. كەيىنگى ايدا ەلتاي كەلسە جيىرىلا قالادى. ابىرالى كورىنبەگەلى كوپ بولدى، ونىڭ ۇستىنە ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرگەن اۋىل قىزى ۋىسىنان شىعىپ بارادى، وسى ەكەۋىن دە ەلتايدان كورە مە، ايتەۋىر، بۇل كۇندە ارتىنان توپىراق شاشقانداي. جاقتىرتپاعانى ەلدەن ەرەكشە. قوڭتورعاي، قىرعي قاباق وتىرادى دا، اياق استىنان سىنىقسىپ، مايىسىپ-قايىسا باستايدى. «رەستورانعا شاقىرىپ ەدى جىگىتتەر، عافۋ ەتىڭىز، ەلتاي. كيىنەمىز، بويانامىز، ءيا، قاراشاش؟ الگى بولگار لاگىڭ قايدا، ءجۇرشى، تاۋىپ بەرشى»،— دەپ، قىزىل شىرايلى قىزدى قۇشاقتاپ، ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الىپ، مىسىقشا بۇراتىلادى دەيسىڭ. ەلتاي، امال جوق، قوش ايتىپ، ءوز بەتىمەن كەتەدى. «ىشىمدەگىنى تاپ جىگىت. كەيىن اياق-تاباقتى جەرگە اتىپ ۇرىپ، ءتىسىن قايراپ وتىراتىن دۇلەي «تانكىلەر» وسىنداي ۇندەمەستەردەن شىعادى». «مەنىڭ قىزداي سىزىلعان جۋاس جەرلەسىم بار، كەل، تانىستىرايىن. سەنى سىرتتان بىلەدى، ۇناتىپ قالىپتى»،— دەپ، قاراشاشتى اربايتىن كورىنەدى. كەشە وسىنىڭ شەت جاعاسىن شىجىمداپ بىلدىرگەن قاراشاش وكسىپ-وكسىپ جىلاعان: «كەتەم، قارتايعان اكە-شەشەمنىڭ قاسىنان تابىلامىن...» ەلتاي: «مەنى قايتەسىڭ؟»— دەي المادى. وعان قاقىسى دا جوق. قىز-جىگىتتىڭ ىم-جىمىنا جەتكەن جوق، قارىنداس، سىيلاس اعادان ءالى اسقان جوق. قاراشاشتى قايدام، ينابات، ۇياتقا بالا جاستان جاقىن قىز ءىشى جالىنداپ جاتسا دا سىر بىلدىرە مە. ال اراداعى سىيلاستىق دەيتىن ۇزاق جولدى جالعىز-اق اتتاپ، قىسقارتا سالۋ دەگەن تۇسىنىكتى نارسە ەلتايدىڭ ميىنا قونبادى.
كەشە قىز قاسىنان توڭ-تورىس شىعىپ كەتتى. قۇجىراسىنا كىرگەسىن دە ءنار سىزبادى، قولىن تاراقتاپ، جەلكەسىنە جاستاعان كۇيى تاس توبەگە قاراپ، سىقىرلاۋىق توسەكتى جانشىپ جاتىپ الدى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سارىلا ساندالىپ ويلانعان. ويلاندى دا، اقىر اياعىندا تاس ءتۇيىن شەشىمگە كەلدى.
...ءجاعا-وڭىرى، قۇلاقشىنىنا قونعان كوبىك قاردى جىگىت قاعا-ماعا كىرىپ كەلگەندە، قاراشاش ساۋساعى مايىسىپ، التىننىڭ كونسپەكتىسىن كوشىرىپ وتىرعان. تەحنيكۋمنىڭ كەشكى بولىمىندە وقيتىن التىن ساباققا كەتىپتى. دۇرىلدەپ جانعان ىستىق پەش تابىنان ەكى بەتى الاۋ. ءتۇسى قاشىپ، بوپ-بوز بولىپ تۇرعان ەلتايدىڭ سىرتقى كيىمىن ءىلىپ:
— جاي ما؟— دەدى.
جىگىت سەلت ەتتى. قاباق استىنان قىزعا تەسىپ قارادى.
— جاي ەمەس...
جۇرەگى اۋزىنا تىعىلعان قىز الاقاندارىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا باسقان كۇيى تۇرىپ قالدى.
— جۇمىسىڭ تىنىش پا؟
— تىنىش...
ساراڭ، ايتسە دە ىشكى قىزۋى مول ءىلتيپات توڭىپ كىرگەن جىگىتتىڭ جۇرەگىن جىلىتتى.
«جاي ما؟ جۇمىسىڭ تىنىش پا؟»—قانداي راقات، قانداي جاقسى!.. وسى سوزدەردىڭ بۋى بۋىنعا ءتۇسىپ، تاراعانشا باقىرايىپ وتىردى دا، ءبىر مەزەتتە اسپاننان تۇسكەندەي دۇڭك ەتتى.
— جينال!
قىز وتقا قاقتاعان الاقاندارىن جىگىتتىڭ موينىنا سالدى.
— توڭىپ كەلدىڭ بە؟ قولىم جىپ-جىلى ما؟
ەلتاي قىز قولىن ۋىسىنا سالىپ ۇستاپ وتىرىپ، تۋرا كوزىنە قارادى.
— قاراشاش، مەن سەنى الىپ كەتۋگە كەلدىم.
بويجەتكەن مۇلدەم جايباراقات.
— قايدا؟
— بىزگە جۇرەسىڭ. وسى ءقازىر...
— نەگە؟
— ماعان كۇيەۋگە شىعاسىڭ...
قىز اۋزىن الاقانىمەن باسىپ كۇلىپ جىبەردى دە، تىنا قالدى. شەگىنە-شەگىنە پەش قاسىنداعى تابۋرەتكاعا سىلق وتىرا كەتتى. ەلتاي ۇستەل ۇستىنە جابىلعان گازەت شەتىن جىرمالاپ، ۇپ-ۇساق قىلىپ جىرتىپ وتىر.
ەكى-ۇش مينۋتتان سوڭ الدەكىم ءتۇرتىپ قالعانداي بولدى؛ ەكى قولىن تىزەسىنە سالعان قىز بۇعان قاراپ قالىپتى. ەگەس، كەكەسىننەن وزگەشە كوزقاراس. جىگىت نە بۇك، نە شىك تۇسەتىن جەرى وسى پەش ماڭى ەكەنىن ءبىلدى، تەز-تەز باستىرمالاتىپ، تۇيدەكتەتە جونەلدى.
— ءبىر تيىن اقشام جوق... توي جاسامايمىز... تورت-بەس دوس-جاراننىڭ باسىن قوسساق جەتەدى. اكە-شەشەڭە دە الاقان جايمايمىز. ءبارىن نولدەن باستايمىز. سەنى جاقسى كورەمىن، ازىرگە ايتاتىنىم وسى-اق. قيىندىق باستاپ اسادى. كۇندى تۇنگە، ءتۇندى تاڭعا ۇرىپ تالماي ەڭبەك ەتەمىن. جازۋ مەن ءۇشىن جۇتاتىن تازا اۋا، سۋ، اسپان، قىسقاسى، ءبارى... ءيا، دەسەڭ... جينال. جوق، دەسەڭ... قوش بول!
قۇلاعى شۋلاپ، ەكى قولى تىزەسىنەن اسا سالبىراپ وتىر. قىل كوپىر ۇستىندە تەربەلىپ تۇرعان اۋمالى-توكپەلى تاعدىرىن تاعى ورگە سالدى، ەگەر جازا باسسا، ءومىرىنىڭ اياعىنا دەيىن باسى قاڭعىرىپ وتەدى، ادام ءبىر-اق رەت قاتەلەسەدى، قالعان قىسقا عۇمىرىن سول قاتەسىن تۇزەتۋگە بەرەدى، ەكىنشى قاتەگە ۇلگەرە المايدى. ءوزى بولسا ءبىرسارى، ءومىردىڭ اپاي دا توپاي اساۋ اعىسىنا باشپايىن ءبىر مالىپ، ءبىر الىپ جاعادا تۇرعان قاراشاشتى قولدان تارتىپ، وزىمەن قوسا الا كەتپەك، ال ارقىراعان اعىس قايدا اپارادى، قاي جارعا اپارىپ سوعادى، ول جاعى تاس قاراڭعى.
كىل ايدىندى، بەتتى سوزدەر قاراشاشتى جاسقاپ تاستاعان با، ساۋساقتارىن اشىپ جۇمىپ، اشىپ جۇمىپ، ءتىلسىز وتىر. تەرەزە الدىندا قوڭىراۋلى ارزان قول ساعات سىرتىلدايدى. سىرتتاعى سۋىق ىشتەگى جىلى اۋانى سۋىرىپ تارتىپ، پەش كومەيى گۋ-گۋ ەتەدى. پەش كومەيىن جالىن جالاپ-جۇقتايدى؛ مىڭ بۇرالىپ بيلەگەن وت شىركىن نەتكەن كۇردەلى، ءارى قاراپايىم. ءارى مەيلىنشە شىنايى. قار جاۋعان، جاڭبىر توپەگەن كۇندەرى كۇرت كوبەيەتىن كەزەكتى كەلىمسەكتەرگە: «انيا جوق. نە؟ تۇنگى ون ەكىدە كەلەدى. ايتتىم عوي، جوق، جوق... ەسىكتى سىرتىنان جابىڭدار دا، كەلگەن ىزدەرىڭدى ىزدەڭدەر. نە؟ يەكتەرىڭ قىشىماسىن، ون ەكىدە كىرگىزبەيمىن. سەربەر امان بولسىن... كاتيا ما؟ وعان جەنيا كەلىپ وتىر. كىم؟ جىگىتى»،— دەگەن ستەپا اعايدىڭ دوربا-دوربا ءۇنى ەستىلەدى. يت قىڭسىلادى. قاقپانىڭ تەمىردەن بۇراپ سوققان تۇتقاسى سالدىرلادى. جەلدەتكىشتەن ىشكە سۇعىنعان اعاش بۇتاعىنا سۋىقتورعاي ءدۇر ەتىپ قوندى: ءجۇنىن ءۇرپيتىپ، موينىن ىشكە تىعىپ العان، ۇرگەن شاردايىن دوپ-دومالاق. جىلى اۋاعا، جارىق بولمەگە ۇمتىلعانى ما، «مىنا ەكەۋى قايتەدى-ەي؟ قىزىق-اي!» دەگەندەي ىشكە موينىن سوزىپ، قىلت-سىلت قارايدى.
ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن ەلتايدىڭ قارى ەرىگەن شاشىنا الاقان ءتيدى. باسىن كوتەرگەن: قاراشاش ءدال قاسىندا تۇر، جانارىنان نۇر تولاسسىز توگىلەدى، ءجۇن كوفتاسىنىڭ ءوڭىرىن وڭ قولىمەن قىمقىرا ۇستاپتى، ەرنى ءسال اشىلا تۇسكەن...
— مەن شاي قويىپ كەلەيىن...
كوز الدىن مۇنار العان جىگىت ءجۇزىن ءوز جاعاسىنا كومدى.
ەكىنشى ءبولىم
قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،
ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.
جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ،
ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ.
بەت بەرگەندە شىرايىڭ سونداي جاقسى،
قايدان عانا بۇزىلدى سارتشا سىرتىڭ.
ۇقپايسىڭ ءوز سوزىڭنەن باسقا ءسوزدى،
اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي قىرتىڭ.
اباي، XIX عاسىر.
* * *
جاڭا جىلدان كەيىن اسپان ءتۇبى تەسىلدى، قالىڭداتىپ-قالىڭداتىپ جاۋعان قار باسىپ سالىپ، بوران-شاشىنعا ساراڭ ەسكى جىلدان ەسەسىن مىقتاپ الدى. «بولدى ما، كوشە-كوشە قارعا تولدى ما؟» دەپ، تازا اۋانى ىزدەپ، سىرتقا تاناۋراي شابۋىلداعان قالالىقتار مەن قالىڭ ماشينا ۇلپا قاردى ەكى-اق كۇندە تاپتاپ، تاپاسىن شىعارىپ ەدى، ءۇشىنشى كۇنى تۇسكە تامان كۇن قاباعىنا قايتا كىربىڭ ءىلىنىپ، كەشكە قاراي ەلەكتەن تۇسكەندەي ەسىلىپ باستالعان قار ءتۇنى بويى تولاستامادى. ەرتەڭىندە قار دا، بۇلت تا زىمزيا، الەكەدەي جالانعان سارى اياز عانا بۋىپ تۇر. ونىمەن تىرشىلىك تىنىسى توقتاعان جوق؛ ءتورت دوڭگەلەگى ءتورت جاققا كەتىپ ىڭىرانعان ماشينالار كوپسىمە قاردى اياماي جانشىپ، كوك تايعاققا وڭاي اينالدىرىپ بارادى، قول-اياقتارى رۋل، جىلدامدىق اۋىستىرعىش، پەدال اراسىندا ەربەڭدەگەن شوفەرلەردىڭ جۇيكەسى تىم جۇقا، الدىن كەسىپ وتكەن جاياۋ اتاۋلىعا جاۋىعا قارايدى، اياعىن الىپ جۇرە الماعان جانعا نە ساۋساق بەزەيدى، نە سۇق قولىمەن ءوز شەكەسىن نۇقيدى: «ءبىر باسىڭا يە بولماساڭ نەسىنە جەر باسىپ ءجۇرسىڭ؟» ءتىس اراسىنان سىزدىقتاتا سىبىرلاپ، سىباپ كەتەتىنى دە بار. بەت-اۋىز اتاۋلى بۇرقىلداعان اپپاق بۋ اسىرەسە تان سارىدە قاسات قارعا ادام تابانى تيسە شاقىرلاپ مي شاعادى، اۆتوبۋستاي ەمەس، ەلەكتر پەشتەن ماقۇرىم ترامۆاي، تروللەيبۋستاردىڭ ءىشى ازىناعان سۋىق، قولدان قولعا بيلەپ وتكەن بيلەتتىك قارا باقىرلار ساۋساق قاريدى، جايشىلىقتا قاقپا استىنا تۇمسىق تىعىپ، كوشەگە شاڭقىلداپ ۇرەتىن قاندەن يتتەر بۇل كۇندە قۇيرىقتارىن بۇتىنا قىسىپ، ۇيشىكتەن شىقپايدى. اۆتوبۋستار دا ايالداماعا كوپ كىدىرمەيدى، قارىن قۇرىشى جولاۋشىلارعا لىقا تولىسىمەن قۇيرىعىنان بىرق-بىرق مۇڭكىتىپ جىبەرەدى دە، الدى-ارتىنا قاراماي جوسىپ بەرەدى. ءار ادام اۋا رايى تۋرالى ءبىر-بىر جورامال: «بيىل دوڭىز جىلى، باياعى زاماندا قويشى اتاۋلىنى اق سيراق قىلىپ، ەل اقتاتىپ جىبەرەتىن، قاتىن-قالاش، بالا-شاعا قارا قازان تۇبىنە قاراپ قالاتىن جۇت دوڭىز!» «ءاپ، باسە، بەت قاراتپاي قاقىراۋى جامان!»، «ءوزىمىز دە تۇلەن ءتۇرتىپ، قاراپ جۇرمەيمىز. تىنىش جاتقان تابيعاتقا تۇرە ءتيىسىپ، بەرگەنىن قولىنان، بەرمەگەنىن جولىنان الىپ، قاۋسىرىپ بارا جاتىرمىز، كەكىرىك اتقان كوپ توقتىقتىڭ ءبىر اشتىعى بولماس دەيمىسىڭ».
و شەتى مەن بۇ شەتى قوزى كوش ۇلكەن شاھاردا كارى قۇدا — قىس قاھارىن سەزبەگەن، قاڭعالاقتاي قۇلاعان اقشا قاردى تاماشالاپ، كەڭسىرىك اشىتاتىن كاۋسار اۋانى ەسەپ-تالعاۋسىز قۇمارتا جۇتقان، اعاشتاردىڭ ءدىڭىن تەۋىپ، قارىن ءتۇسىرىپ، ىشپەي-جەمەي ماس بولعان، ءبىرىنىڭ توڭعان قولىن ەكىنشىسى ىسقىلاپ جىلىتقان جاس جۇپ الا قويدى بولە قىرىققانداي ەلدەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدى، ولار — ەلتاي مەن قاراشاش... ەكەۋى دە قىس كەزى قىراۋدا ءوز جۇرەكتەرىنىڭ دۇكىلىنە عانا، سوزدەرىنە، كۇلگەن كۇلكىلەرىنە قۇلاق سالادى. سوعان ءماز، باسقا دۇنيە تاس ۇمىت: ال ونداي تىڭداۋ، كورۋ، ترامۆاي، تروللەيبۋس، اۆتوبۋستاردا تۇرعان بويى پالە ەكەن. «ءاي جىگىت، كاسسىگە قول جالعاشى» — كۇلكى، «وسى كۇنگى جاستار نە ءوزى، ساڭىراۋ ما، مىلقاۋ ما، ادەيى ىستەي مە، ءتۇسىنىپ بولمايسىڭ» — قىز بۋ دەمىن جىگىت بەتىنە ۇرلەيدى، «جۇرت كوزىنشە ايمالاسۋىن!»، ەلتاي قاراشاشتىڭ ءتامپىش مۇرنىنان ءتۇرتىپ قالادى، تاعى دا كۇلكى، «ءاي قاراقتارىم، شىداي الماساڭدار شىعىپ تۇرىڭدارشى»— وعان دا وكپە جوق، جىمىڭداسقان ەكەۋ ءتۇسىپ كەتە بارادى. ەل جاتا كينوتەاتردان پاتەرگە كەلسە، تاڭەرتەڭنەن وت جانباعان ءۇي ءىشى ازىناپ تۇرادى: «وقاسى جوق، ءقازىر تامىزىق تۇتاتامىز»، ىستىق تابادا بىرىسىپ-تىرىسىپ شىجىلداعان جۇمىرتقاعا تۇز سالىنباپتى، سۋ تاتيدى — «بارعا شۇكىر، تۇزدى التىنعا ايىرباستايتىن سور زامان قاراڭ، تەك تەزىرەك توسەگىڭدى قامدا...»
...تۇرمىس و باستا بىردەن ءبۇيتىپ تۇزەلمەگەن: قار جاۋعان ءتۇنى قاراشاشتى قارا چەمودانىمەن قوسا تاكسيگە سالىپ، تاۋ باۋرايىنداعى پاتەرگە سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلگەن: كاتەن اپاعا «كەلىنىڭ» دەدى، ىرىم-جىرىم جولىن بىلەتىن ەسكى كوز كاريا ساسپادى، قوس ۋىس كامپيتتى: «وڭ اياعىڭمەن كىر، قاراعىم، قادامىڭ قۇتتى بولسىن!»— دەپ، قاراشاشقا قاراي شاشىپ جىبەرگەن. ودان ارى... ەلتاي جولاي گاسترونومنان ساتىپ العان شامپاندى ۇشەۋى شوشايىپ وتىرىپ ءبولىپ ءىشتى، قۇجىراداي تار بولمەگە جاس جۇبايلار بەتتەي بەرگەندە، كەمپىر شىتىراداي اپپاق كورپە-جاستىقتى قاراشاشتىڭ قولتىعىنا قىستىردى.
«تاماشا، ءومىر تاماشا» كوپكە ۇزامادى، كەمپىردە جازىق جوق، وسقىرىنعان ەلتاي تۇنىق سۋعا قارا تاس لاقتىردى. كەزەكتى شاي ىشىستە قىزارا بورتكەن ءۇي يەسى: «ەلتايجان، جىلعا جۋىق شاي دەسپەي ءبىر بيدايدى ءبولىپ جەدىك. ءوز بالامنان ارتىق سانايمىن سەنى، تىپتەن. ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن»... — دەپ، ورامالىن كوزىنە اپاردى. ناندى بۇراپ اساعان ەلتايدىڭ ويىندا دانەڭە جوق، «ءيا، اپا!» — دەپ قويادى. جىگىتكە ءبىر، كەلىنشەككە ەكى قاراعان كاتەن اپا نار تاۋەكەل دەدى، توتە كەتتى: «قاراشاشتىڭ ۇيىنە قاشان تۇسەسىڭدەر، ەلتاي اينالايىن؟ باس قۇداعا كىمدى سايلايسىڭدار؟» ۇگىتىلگەن نان قيقىمىن الاقانىنا جيىستىرىپ سالعان ەلتاي: «باس قۇدا؟ كەرەگى جوق»، — دەپ ساندالدى. كەمپىر ءبىر قاۋىم ۋاقىت وز-وزىنە كەلە المادى. ارەڭ-ارەڭ ەس جينادى؛ «ە، نەگە؟ قازاقتىڭ ىرىم-جىرىمى قايدا، جولى قايدا؟ وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن توي بولماي ما، باس جەلىنىپ، كيىت كيىلمەي مە؟» «تويدىڭ تورىندە باس قۇدا بولىپ مەن نەگە وتىرمايمىن؟» — دەگەن تۇپكى ويدى تۇسىنبەگەن شالاعاي ەلتاي: «توي بولمايدى. وعان حال دە، قاراجات تا جوق. رۇقسات ەتسەڭىز بۇرسىگۇنى تورت-بەس قۇربى-قۇرداستىڭ باسىن قۇجىرا بولمەدە قوسامىز، سونىمەن توي-سوي ءبىتتى!» — دەپ كوڭىرسىتسىن. كەمپىر وكپەسى تۇسە كۇرسىندى. ورنىنان سوزالاڭداپ ارەڭ تۇردى: «ە، اللا، بالا، بالانىڭ ءىسى شالا»،— دەدى.
قاس قارايا قۇجىراعا سىپايى كىرگەن كەمپىر قاراشاشتىڭ قولىنا ءبىر جاپىراق قاعازدى ۇستاتىپ كەتتى. وڭاشادا ەكەۋلەپ وقىسا: «ەلتاي قاراعىم. بۇرىن جالعىز ءوزىڭ ەدىڭ. ەندى ەكەۋسىڭ. اقىلدى بالاسىڭ. 60 (الپىس) سوم تولە اي سايىن. گاز، قىستىق كومىر، تامىزىق ءوز موينىڭدا. قانشا سوم — كەزىندە ايتامىن. ءسويت، قالقام. جازعان اپاڭ كاتەن»، — دەپ شيمايلاپتى. الدىمەن قوسىلىپ كۇلدى. ارتىنان ويلاندى. سونسوڭ كادىمگىدەي قينالدى.
بۇل «شىداساڭدار وسى، شىداماساڭدار شىعىپ تۇرىڭدار پاتەردەن» دەگەن ۇزىلدى-كەسىلدى ۇكىم ەدى.
ەرتەڭىنە ەكەۋى پاتەر ىزدەدى. ىزدەگەندەرىن ىبىر-جىبىر، بىر-بىرىنە مىنگەسكەن باراق ۇيلەردەن تاپتى. جاستارى الپىستى القىمداعان كەمپىر، شال اس ءۇيدى قوسپاعاندا ءبىر بولمە پاتەرىن جالعا بەرمەك. قابىرعالاس، ىرگەلەس كورشىلەرىنىڭ كوبى شال-شاۋقان، كەمپىر-كەپشىكتەر... ەكەۋى نەكەگە وتىرماي-اق كەمپىردىڭ پاتەرىندە ەلبەسىپ-سەلبەسىپ تۇرىپ كەلىپتى، جۋىقتا شالعا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى رەتىندە ءبىر بولمە جاي بەرىلىپتى. گازى، ىستىق، سۋىق سۋى بار، ۆانناسى بار ساڭعىراعان سول پاتەرگە كەمپىر-شال بۇگىن-ەرتەڭ كوشەدى. ءۇي باسقارماسى تەكسەرسە: «كەمپىر ءحالسىز، ءبىر كۇن ساۋ، ءبىر كۇن اۋرۋ، كۇتەمىز-باعامىز، الىس جەكجاتىمىز، ءوزى سىبىردەگى بالاسىنا قوناقتاپ كەتكەن»،— دەگەن جاۋاپ بەرىلۋى ءتيىس. كورشىلەر ولسە دە سىرتتان ساتپايدى. «تەك ولارعا كوز الايتپاڭدار، شي شىعارماڭدار، ءتاتۋ-تاتتى تۇرىڭدار. اراقتان بوساعان بوتەلكە بولسا بەرە سالىڭدار. ءبىر جىلدىق پاتەر اقىنى الدىن الا الاقانعا سالا قويىڭدار، كانە!»— ءۇي يەلەرىنىڭ ءۋاجى وسى ەدى.
ءۇش تۇيىنشەك، ەكى چەموداندى بۇلار تاكسيگە اپىل-عۇپىل تيەپ جاتقاندا، كاتەن اپا ەش ساسقان جوق، سول جاق اينەگى شىتىناعان كوزىلدىرىكتى كەڭسىرىگىنە ءىلدى، قولىنا قاعاز، قارىنداش الىپ، الدەنەلەردى اۋزى جىبىرلاپ ەسەپتەي باستادى. ەلتاي:
— ال كورىسكەنشە ساۋ بولىڭىز! جاماندى-جاقسىلى اي تۇردىق. سىزدەن بوتەن ءسوز ەستىگەمىز جوق. ەس جيىپ، ەتەك جاپقاسىن حابارلاسامىز، — دەپ دىبىرلاي بەرىپ ەدى، ساباق جىپتەي جىڭىشكە ەرنىن قىمقىرعان كەمپىر:
— ەلەكتردىڭ اقشاسىن تولەپ كەتىڭدەر! — دەپ كۇڭك ەتتى.
— تولەپ ەدىك قوي.
كەمپىر الاقانىنىڭ استىنداعى قاعازدى ۇستەل شەتىنە، ەلتايعا تامان ىسىردى.
— ءتۇنى بويى شۇقشيىپ جازاسىڭ كەپ، جازاسىڭ... ءبىز قالعانىمىز جابىلىپ قانشا ەنەرگيا جاقساق، جالعىز وزىڭە سونشا كەتتى. و باستا جازۋشىنى پاتەرگە العانىمدى بىلمەپپىن. ايتپەسە ەلەكترگە دەگەن اقىنى ەكى ەسەلەيتىن ەم. مىنە، ەسەپتەپ شىقتىم، ءار ايعا ەكى سومنان قوسىپ تولەۋىڭ كەرەك.
ەلتاي جيىرما بەس سومدىقتى ۇستەل ۇستىنە تاستادى.
— جەتە مە، اپا؟
— سداچ جوق...
— قوش بولىڭىز!
تاكسي ەسىگىن اشا بەرگەندە، بۇيرا باس بالاسى قالباقتاي جۇگىرىپ جەتتى. كەلە قۇشاقتاپ، ەكەۋىن دە ايقىش-ۇيقىش سۇيەدى دەيسىڭ، سۇيەدى.
— باقىتتى بولىڭدار، ساۋ بولىڭدار! مەنىڭ قاتەلىگىمدى قايتالاماڭدار!
— راقمەت!
قاراشاشتىڭ كوزىن الا بەرە ەلتايعا ابدەن يلەنگەن جىرىم-جىرىم كوكقۇلاقتى تىقپالايدى.
— ءوي، مىناۋىڭىز نە؟
— باياعىدا قارىز العان بەس سوم...
- اتاماڭىز. مىنا سالدىر-سالاق ءجۇرىسىڭىزدى تاستاڭىز دا، جەڭگەيمەن تابىسىڭىز، بىزگە قايتارعان قارىزىڭىز سول بولسىن. بۇل ۇيدە ءجۇرىپ، ءتۇزۋ جولعا ءتۇسۋىڭىز ەكىتالاي...
— راس، راس...
...جاڭا پاتەردىڭ بار جيھازى — ادام اينالمايتىن اس ۇيدە تۇرعان قۇج-قۇج بەت ەسكى ۇستەل. ەدەن بەس باتپان كىر. بۇرىش-بۇرىش — تەمەكى قالدىعى. شىلىم ءتۇتىنى ىستالعان پاتەردەن اقتاساڭ دا كەتپەيتىن كەرمەك ءيىس قولقانى قابادى. پەشكە دۇرىلدەتىپ وت جاعىپ، ەسىك-تەرەزەنى اشىپ تاستادى. كاسەكتەردى، ەدەندى پىشاقپەن قىرىپ تازالاپ، قايتا-قايتا جۋىپ، ساناۋلى زاتتارىن ورنالاستىردى. ۇستەل جانىنا جامان كىرپىشتەيىن ءتورت بۇرىش قارا چەمودانداردى تىگىنەن قويىپ وتىرا قالدى دا، تەرلەپ-تەپشىپ، شاي ءىشتى. سودان بۋى بۇرقىراپ، جاعاسى جايلاۋعا كەتىپ، ەسىك الدىنا شىقسا، ەڭكىش كەلگەن اق باس كەمپىر تۇر. قابىرعا كورشى ارينا ستەپانوۆنا... پەنسيادا، قاراقان باسى، جالعىز تۇرادى.
— ءبىز دە جاس بولعامىز، ءوستىپ كوشىپ قونعامىز. كومەكتەسىپ جىبەرەيىن، جۇكتەرىڭ قاشان كەلەدى؟
بىر-بىرىنە قاراعان ەكەۋى كۇلىپ جىبەردى.
— ارينا ستەپانوۆنا، ءبىز جۇگىمىزدى مانا كىرگىزىپ العانبىز.
— كىرگىزگەنى قالاي؟ جۇك تيەگەن ماشينا كەلمەي مە؟ قازاقتار ۇل-قىزدارىن ىرعالتىپ-جىرعالتىپ ۇزاتپاۋشى ما ەدى؟
جاس جۇبايلار ماز-مەيرام.
— ولار بۇرىنعى قازاقتار، ارينا ستەپانوۆنا. ءبىز ىرعالىپ-جىرعالۋدى ۇناتپايتىن قازىرگى جاستارمىز.
— قايدام، قايدام...
كەشە قاراي جۇمىرتقا جارىپ، مايعا شىجعىرىپ جەدى. توق باسقاسىن قاراشاش ەدەنگە سول كۇنى شىققان بارلىق گازەتتى، گازەت ۇستىنە اپتا بۇرىن ساتىپ العان كورپە-جاستىقتى توسەدى. ەلتاي اس ۇيدە جۋىنىپ، قايتا كىرسە، كەلىنشەگى جاتىپ قالىپتى. جىگىت جاقىنداپ ەدى، تاناۋى پىس-پىس ەتەدى. كوزى جۇمۋلى. كۇرسىندى دە، ۇستەلگە بەتتەدى. قالامىنىڭ بىتكەن پاستاسىن اۋىستىرىپ، الدىنا قاعاز جايدى. كوپتەن بەرى ءبىر اڭگىمەلىك تاقىرىپ جانىن قيناپ، ءپىسىپ قالىپ ەدى، سيپاقتاتىپ جازا باستادى.
— جاتپايسىڭ با؟
سەلك ەتتى. تۋ سىرتتان جەتكەن جىلى دا نازدى ءۇن اتىلعان مىلتىقتاي ەستىلدى. جىگىت مىنا پاتەردى ۇمىتىپ، قيال دۇنيەسىنە قانات قاعىپ ەدى.
قارسى الدىنا قاراعان بەتى:
— ۇيىقتا! مەن... جازامىن،— دەپ مىڭق ەتتى.
كورپە استىنان جىلتىراپ، كۇيەۋىنە قاراپ جاتقان جاس كەلىنشەكتىڭ قارا كوزىنەن ۇشقىن جايلاپ سونە بەردى.
...اپتا وتكەن سوڭ، ءتورت اعاش ورىندىق، كاكىر-شۇكىر ىدىس-اياق، سەرىپپەلەرى سۋ جاڭا جارقىراۋىق تەمىر توسەك كىردى. پاتەرلەرى ءۇي قۇساپ قالدى. وسىنى ءدۇربى سالىپ كورىپ وتىرعانداي ىرجاڭداعان ابىرالى مەن التىن قول ۇستاسىپ جەتىپ كەلمەسى بار ما. ەكى-ۇش تال گ ۇلى بار. تىلشەلەنىپ كەسىلگەن كولباسا، مايعا شىجعىرىلعان باياعى جۇمىرتقا الدارىنا تارتىلدى. ابىرالىعا ءسوز ءتيدى. ول التىنعا يەك قاقتى.
— اپكەل الگىنى!
مانا كىرگەندە سەنەككە قويىپ كەتكەن بە، قىز قاعازعا ورالعان جەڭدى بىلەكتەي الدەنەنى الىپ كەلدى. سول جۋاندى اسپەتتەي كوتەرگەن ابىرالى:
— ورامال تون بولمايدى، جول بولادى، ونى بىلەسىڭدەر عوي؟ — دەپ نىعىرتىپ، ەلتاي مەن قاراشاشقا تۇيىلە قارادى.
ەسى قالماعان ەكەۋى جىك-جاپار.
— نە اكەلسەڭ دە ريزامىز.
— و نە دەگەنىڭ!
ابىرالى جۋان قاعازدى ۇستەلگە قويدى دا، فوكۋس جاسايتىنداي ەكى قولىن كوتەرە بەرىپ، كوزىن جۇمدى. ىشىنەن دۇعا قايىردى ما، ەرنى جىبىرلاي كۇبىرلەدى. ءدۇر سىلكىنىپ، قاعازدى باس سالدى. قاباتىنان سوڭ قاباتىن سىپىرىپ، الىپ جاتىر، جەرگە لاقتىرىپ جاتىر، ونىسى كىشكەنە عانا بويى بار، اينالدىرا كيگەن تونى بار دەگەندەي قىرىق قابات ەكەن، ءبىتىپ بەرمەستەي كورىندى، ءبىر كەز كىشىگىرىم كەسەدەي دومالانعان بىردەڭە قالدى.
— و، ۇستەل ساعاتى!
— جۇمىستان كەشىكپەيمىز...
— ۇستەل ساعاتى ەمەس، ودان كەم دە ەمەس.— ىڭىلداي اندەتكەن ابىرالى دومالاقتىڭ وراۋىن جازىپ ەدى، ۇزىنشا-ۇزىنشا «سۋپەرسەمەنت» دەگەن جەلىم قۇتىلارى. جاس جۇبايلار اڭىرعاننان اڭىرىپ ءالى وتىر. ەكى قۇتىنى ەكى قولىنا الىپ، اسپانداتا كوتەرگەن ابىرالى ساڭقىلداپ سويلەپ بەرسىن.
— مىناۋ «سۋپەرسەمەنت» عاجاپ جەلىم — تەمىردى اعاشقا، اعاشتى شۇبەرەككە، شۇبەرەكتى بەتونعا جابىستىرىپ تاستاي بەرەدى. التىن ەكەۋىمىز وڭاشادا كۇشىن سىناپ كورىپ ەك، ماسقارا، ءبىز دە تازا جابىسىپ، تەگى ايرىلماي قالدىق. سوسىن: «قوي، بىزگە مۇنى پايدالانۋ ءالى ەرتە، قويا تۇرايىق، مىنا پالەڭ قاراشاش پەن ەلتايعا تىم كەرەك زات ەكەن، ءۇي ىشىندە ىدىس-اياق سىلدىراماي تۇرمايدى، سونداي قىرباي كەزدە ۇستەرىنە مە، الدە ەرىندەرىنە مە، مولداپ جاقسىن دا، تاس قاتىپ جابىسىپ قالسىن» دەپ، سەندەرگە الىپ كەلدىك. نا اۆاريينىي سلۋچاي بىرەۋىن وزىمىزگە قالدىردىق. «سۋپەرسەمەنتتەرىڭ» تاۋسىلماسىن! ەگەراكىم، ءبىتىپ قالسا، ەلتاي، وزىمە وڭاشادا ايتارسىڭ، جۇگىرىپ بارىپ تاعى ون شاقتىسىن ساتىپ اكەلەمىن،— دەي كەلىپ، ەكەۋىنە ءبىر-بىر جەلىمنەن ۇستاتتى.
ءسوز تاپقانعا قولقا جوق، كۇلكى دۇرىلدەدى. قاراشاش ابىرالىنىڭ بۇجىر-بۇجىر بەتىنەن ءسۇيدى. ەلتاي:
— «سۋپەرسەمەنت» سەندەرگە دە ءتۇپتىڭ تۇبىندە بۇيىرسىن! — دەپ، قولىن قىستى.
قىزىق پەن شىجىقتىڭ تالقانى وسىمەن تاۋسىلدى دا، كۇندەلىكتى تەپەڭ-تەپەڭ «ايت ءشۇۋ، الا اتىم» دەگەن تىرشىلىك باستالدى.
قاراشاش ەرتە جاتادى، تاڭ ازاننان جۇمىسقا كەتەدى. ويدا جوقتا شاڭىراق كوتەرگەن، وتاۋ قۇرعان استان-كەستەن تالتىرەكتەتىپ جىبەردى مە، ءبىر ماناۋراعان قالىڭ ۇيقىدان ايىقپايدى. ەلتايدان ەشتەڭەنى سۇرامايدى، اقىل دا سالمايدى، تومپاڭداي شاپقىلاپ، ايتقانىن ىستەي بەرەدى. كەلىنشەك بولىپ تۇسكەلى كۇيەۋى ءوزى نە جازادى، سۇراعان ەمەس. ەلتاي دا تۇسىندىرمەدى، كۇندە ەل جاتا قالامىن ۇشكىرەيتىپ قۇج-قۇج ۇستەلگە تونەدى. ءبىراق ماندىمادى. اڭگىمەنىڭ اۋى مەن باۋى تۇگەل سەكىلدى، ال تارتپاعا سالىپ، اپتا وتكەسىن جاڭالاپ وقىسا — نە كەرەمەت،— جانسىز، قانسىز، قۋراعان قۋرايداي قىتىرلاعان بىردەڭە. جەتپەيدى — ونى بىلەدى، ال نە جەتپەيدى — ول جاعى قاراڭعى. تۇسىندە سۇيگەن قىزىن ايقارا قۇشاقتاپ، ويانا كەلسە، تەمىر توسەكتى قۇشقان جاس جىگىتتىڭ جايسىز جاعدايىن باستان كەشەدى. بۇل ءوز جانىن ءوزى جەپ، ەگەلە تاۋسىلىپ وتىرعاندا، قاراشاشقا تەگى راقات: ۇيقىسى سونداي تەز، قالاي جەلكەسى جاستىق سيپاسا، سولاي كىرپىگى ىلىنەدى. جانە ادام قىزىعاتىن ادەمى ۇيقى. بەت ۇشى شەرتىپ پىسكەن المادايىن قىزارىپ، تولىق ەرىندەرى بۇرىلە اشىلىپ، تولقىن-تولقىن قارا شاشتىڭ ورتاسىندا الدەقايدا ءجۇزىپ بارا جاتادى. وندايدا كەلىنشەگىنىڭ بەيقام جۇزىنە ەلتاي ۇزاق قاراپ قالادى: «تۋاسى جان دۇنيەسى ۇلكەن ۇيتقۋ، تەبىرەنىسكە تۇسپەگەن، بۇگىنگىنىڭ از-مۇز ريزىعىنا ريزا، ال ەرتەڭگى ءناسىپتى تاڭىردەن تالماي كۇتەتىن، ءسابي قالپىنان ەش دامىماي، سول كۇنادان پاك كەزەڭدە ماڭگىلىك قالىپ قويعان بالا عوي، مىناۋ، جاساعان-اۋ!» سول ويىنان سەسكەنەدى دە ىشتەي: كۇنى ەرتەڭ، جامان ايتپاي جاقسى جوق، جاس سەميا تۋلاعان ءومىر تولقىنىنا كۇمپ بەرىپ كەتسە، قاراشاش بۇعان جانكەشتى سەرىك بولا ما، جوق پا؟—دەپ، تاعى وقىس وي ويلايدى.
ءبىر ءتۇنى ءوستىپ توسەك جانىندا ويعا باتىپ تۇر ەدى، قاراشاش ويانىپ كەتتى. تەسىرەيە قاراعان كۇيەۋىنىڭ ءوڭى ادام تانىماستاي وزگەرىپ كەتىپتى: دەرەۋ كورپەنى تۇمشالاپ، باسىن بۇركەدى. ابىرجىعان ەلتاي تەك تۇرماي كورپەنى الگى جەردە ءارى تارتسىن، بەرى تارتسىن. شەتىن ۋماجداپ، استىنا باسقان كەلىنشەگى تىرتىسىپ جىبەرمەدى.
— ءوي، ساعان نە جورىق، مىناۋىڭ نە؟
موينىن ىشكە العان كۇيى ەدەنگە قاراپ جاتىپ العان كەلىنشەك:
— قورقامىن...— دەدى تىعىلا سويلەپ.
— ايتپايتىنىڭ جوق ەكەن.
— سەن ەمەس، باسقا ادام قاراپ تۇرعانداي...
— كەشىر...— كۇرسىندى، توسەك قاسىنان كەتىپ قالدى. ەكەۋى جاڭا عانا وق وتپەس قالىڭ، ايتسە دە ءمولدىر اينەكتىڭ ەكى جاعىندا تۇرىپ، ىمداپ سويلەسكەندەي ەكەن ءسوز ساپتاستارى. ىمداۋعا، كورۋگە بولادى، ءبىراق ءتىل الماسۋ، ءتۇسىنىسۋ جوق.
ءبىر كۇنى اۆتوبۋستا جاعاسىنا بەتىن كومىپ بۇيىعىپ وتىرعان. كىرە بەرىستە تۇرعان اق باس، ەڭكىش قارت كوزىنە جىلى ۇشىرادى. ءبىر قولى اسپالى تەمىردە، ەكىنشى قولىندا قوزعالعان سايىن ساقىرلاعان ايران، ءسۇت بوتەلكەلەرى سالىنعان تور كوز... رەسەنزيا جازىپ، جيناعىن قۇلاتىپ جىبەرگەن انەۋگۇنگى قارت جازۋشى! انا جولى ايدىندى، ءسوزى دە، ءجۇرىسى دە قۋناق ەدى. كوك تايعاقتا قۇيرىعى بۇلاڭداعان اۆتوبۋس اقىرى اۋپىرىممەن توقتادى.
ەلتاي قارتتىڭ قولتىعىنان سۇيەمەلدەي جەرگە ءتۇستى.
— راقمەت، قاراعىم!—جازۋشى موينىن بۇرىپ قاراعان دا جوق. اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ، ەندى ومىردەن كوڭىلى قالعان، تارك ەتكەن ادامنىڭ ءتۇرى. جىگىت امالسىز دالباسالادى.
— مەنى تانىمادىڭىز با، اعا؟
قارت بۇرىلدى. توقتالا قارادى.
— ءا، «التىنكۇرەك»...—«اعاسى» بىرىسىپ-تىرىسىپ، جىميعان سياقتاندى.— وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق يت كارىلىك... ەسى بار ەركەك ايەلىنەن بۇرىن ولەدى. قۋ تاعدىر ونى ماڭدايعا جازبادى. دۇكەن ارالاپ، ءوستىپ كەرەك-جاراعىمدى تاسيمىن.— تىم تەرەڭ سۇڭگىگەنىن ءوزى دە سەزدى، ساباعىن بىلمەگەن بالاداي باتەڭكەسىنىڭ باسىنا قارادى. كۇنى وتكەن سايىن قارت ادامدى توپىراق تارتا بەرەدى دەۋشى ەدى، مىنا كىسىنىڭ ءجۇزى دە كوگىس تارتىپ، كەلمەي تۇر.— كوڭىلسىزسىڭ عوي، قاراعىم؟ رەسەنزيا اۋىر ءتيدى مە؟ شىنىمدى ايتام دەپ شىرقاپ كەتتىم... تۇسىنە الماعان نارسەنى مىندەتتى تۇردە ارزان، جاسىق دەيتىن يتتىگىمىز بار. رەسەنزيا سوڭىندا: «ەگەراكي باسقالار قۇپتاپ، قول سوعىپ جاتسا، باسىلىپ شىعۋىنا قارسىلىق جوق!» — دەپ ەدىم.
جىگىت كۇلىمسىرەگەن بولدى.
— سىزگە ەمەس، وزىمە وكپەلەپ ءجۇرمىن.
— قاي وبلىستان ەڭ؟
ەلتاي بوگەلمەدى.
— وبلىسىم — بالالار ءۇيى. سوندا وسكەمىن.
قارت مۇنىڭ بالالار ۇيىندە وسكەنىن قۇپتاعانداي باسىن يزەدى.
— باسە... جان دۇنيەڭدە جارا بار ەكەنىن سەزىپ ەم. اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋ — بالالار ۇيىندە ەر جەتتىم دە. ارينە، حالىق تۇرمىسىن، قاتپار-قاتپار پسيحولوگياسى مەن رۋحاني ءبىتىمىن اسپاننان وقىپ بىلەسىڭ بە؟ حالقىڭ مىنا الاقانداي قالادا ەمەس، اۋىل-اۋىلدا كۇن كەشىپ جاتىر... سول قارا ورمانعا اياعىڭ دا، قولىڭ دا جەتپەگەن. اياق-قول جەتپەگەن جەرگە كوز بەن قۇلاق، جورتاقتاعان قالام جەتۋشى مە ەدى! قولجازباڭ سوندىقتان دا بۋدان دۇنيە...— از ويلاندى.— ار جاعىن ءوزىڭ ءبىل، قاراعىم. كەشەگىنىڭ ءسوزى بۇگىنگى بالاعا جۇرمەيدى. قىرت سودان شىعادى. حابارلاسىپ تۇر. مىنە، تەلەفون. جو-جوق، ارى بارما. ۇيگە دەيىن قاۋقار جەتەدى. كورىسكەنشە!
ەكى-ۇش باسىپ، بەرى بۇرىلدى.
— الپىستان استىم... سوڭىما قاراسام، ءيىر-شيىر بۇرالاڭ جولىمدى ءتۇپ-تۇزۋ عىپ جازىپ جىبەرسە، ايعا جەتكەندەي ەكەن. ال شىققان توبەم تومپەشىك قانا. ءبىر قادام جەردى ون قاداممەن ارەڭ العان مەنىڭ ىسىراپقويلىعىم مەن الكەۋدەلىگىمنەن ساق بول، قاراعىم. قىرت شالدىڭ ساعان بەرەر باتاسى وسى.
...ەرتەڭىندە جۇمىستا القا-سالقا، مەڭ-زەڭ، كوڭىلسىز ءجۇردى. قارت ءبۇلدىردى — كەشە، ودان بۇرىن دا جانىنا باتسا دا، ەلەمەگەنسىپ جۇرگەن قوتىرىن قاسىدى. اياق استىنان توتىمەن سوزگە ىلىگىستى. ول دا ءقايبىر جەتىسكەن جان، ەبىل-دەبىل جىلاپ، جاۋاپتى سەكرەتارعا بارىپتى؛ اقىرى ەلتاي ءۇشىنشى باستىقتان ەسكەرتۋ الىپ، كابينەتتەن اقىل مەن كەڭەسكە ابدەن سەمىرىپ شىقتى. ۇيگە سۇيرەتىلىپ ارەڭ كەلسە، قاراشاش ۇشتى-كۇيلى جوق، سمەناسى باعانا بىتكەن، ال تاڭەرتەڭ سورەدە تۇرعان ىدىس-اياقتىڭ ورنى اۋىسقان ەكەن، دەمەك، كەلىنشەگى جۇمىستان ۇيگە كەلۋىن كەلىپ كەتكەن. قۇرىعاندا قايدا جوعالعانىن جازىپ، ءبىر جاپىراق قاعاز قالدىرماپتى. «پاپۋاس ەمەس، ءشۇرشىت ەمەس، ەستى ادام وستە مە، «اۋىل قايدا، ىبىر-جىبىر قالا قايدا، جەر تۇبىنە كەتسەڭ دە، اينالايىن، بار-جوعىڭدى ايتىپ كەت» دەپ، قانشاما قاقسادىم... دالانىڭ قىزىن جەمگە ايداساڭ، كوڭگە قاشادى دا تۇرادى...» ىشكى بايلانىسى جوق بىردەڭەلەردى بۇرق-سارق ويلادى دا، توسەك قۇشتى.
كوزىن اشىپ ەدى، ۇيىقتاي قاراڭعى: باسى ءيىس تيگەن سەكىلدى ءزىلماۋىر، باسقا كۇندەرى كەشكە ۇيىقتاسا تىپ-تىڭ، دىڭداي بولىپ تۇراتىن، بۇگىن وعان كەرىسىنشە. جارتىلاي قابىق جاپسارىنان سىنا ساۋلە سىعالايدى، ىلە قۋىرعان پياز ءيىسى تاناۋىنا، شىج-بىجى قۇلاعىنا جەتتى.
كەبىسىن ءىلىپ، اس ۇيگە شىقتى. تاباعا تونگەن كەلىنشەگىنىڭ ەكى بەتى پەش تابىنان الاۋلاپ، كوزى مولدىرەي قالىپتى، بۇعان ءىش ەلجىرەتەرلىك بەيكۇنا كەيىپتە كۇلىمسىرەپ، يەگىمەن ۇستەلدى نۇسقادى.
— بەتى-قولىڭدى شاي... Ac ءازىر!
يت ولگەندەي قاي جەرگە بارىپ كەلدى، ول تۋرالى عاپۋ ءوتىنۋ تۇگىل جۇمعان اۋزىن اشپادى. زىعىردانى قايناعان ەلتاي بالىقتىڭ كوزىندەي مولدىرەگەن جۇمىرتقانىڭ سارىسىن شانىشقىمەن نەمكەتتى تۇرتكىلەدى دە، تاستاي سالىپ، قۇر شايدى ىسىلداپ-پىسىلداپ سوراپتاي بەردى. وسىناۋ ءۇنسىز الاي-دۇلەيدەن حابارسىز قاراشاش بۇگىن نەشە وپەراسياسىن ءبىتىردى، قانشا پالتو قولىنان ءوتتى، سونى جىر ەتىپ، مارە-سارە. كۇيەۋى تىڭداپ وتىر ما، جوق پا، وندا شارۋاسى شامالى. كەلىنشەگىنىڭ جۇزىنە قىرىنان اتا قاراعان ەلتاي: «مىناۋ بەيقامدىق پەن جايباراقاتتىق، جالپىلداق بوس اڭگىمە ۇيقىنىڭ ءبىر ءتۇرى، و توبا، اڭگىمە ۇستىندە دە قالعىپ-شۇلعۋعا بولادى ەكەن، تەك توسەك ۇيقىدان گورى قورقىنىشتى رۋحاني ۇيقى» دەگەن ۇيپا-تۇيپا وي ۇستىندە. بارعان سايىن ار جاعىنان كارلى ىزا باس كوتەرىپ، كومەيىنە لىقىپ كەلىپ، كەپتەلىپ تۇر.
— قايدا جوعالدىڭ؟—دەدى ىڭىرانىپ.
قاراشاش ايىلىن جيمادى، قۇرىعاندا: «ءباتىر-اۋ، بۇل نە تەرگەۋ؟ قايدا جوعالعانى نەسى؟ بىتپەس ءبىر شارۋامەن ءجۇردىم» دەپ، قومپىلداۋ ورنىنا ەرنى ەرنىنە جۇقپاي، پارۋايسىزدىقپەن اعىلا جونەلدى.
— كىم بار ەدى عوي، وي، انا بەتىندە مەڭى بار قارا قىز شە، يە، «قۇتتىقتايمىن! تۇرمىستارىڭ قۇتتى بولسىن!» دەپ، سىقسيعان قارا قىز، سول اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالىپتى، جاپ-جاس باسىنا نە جەتىپ جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن، سوسىن سمەنامىز جۇمىستا: «كوللەكتيۆ بولىپ بارايىق، ءحالىن سۇرايىق»،— دەپ شۋلاسىن. بازاردان الما، گاسترونومنان كەفير ساتىپ الىپ، ءايدا، تارتىپ بەردىك... جولاي ۇيگە سوعىپ، تامىزدىق، كومىر كىرگىزدىم. تيحيي چاس ەكەن، قۇرىسىن، مەدسەسترالار دا دىكەڭدەپ قالعان ءبىر تىكباقايلار، كىرگىزبەي، ەكى ارادا پودرۋجكالاردىڭ كوبى كەتىپ قالىپ، ساعات بەستى ەكى كوزىمىز ءتورت بولىپ، ارى توسايىق، بەرى توسايىق. سوڭىرا ارەڭ كورىندى، كورىنگەنى قۇرىسىن: «قىزدار-اۋ، ءقايتتىم ەندى، جاۋىرىن، بالتىردان تۇك قويماي، كوك الا قويداي عىپ ينەمەن پىسكىلەپ جاتىر، جۋىق ارادا ءولىپ قالامىن»،— دەپ، اعىل-تەگىل جىلاپ، كوڭىلىمىز بوساپ، ءبىز دە كوزىمىزدى ءسۇرتىپ...
ەلتاي كەسە ءتۇبىن ۇستەلگە تاق ەتكىزدى.
— سەن كۇيەۋگە تيگەنىڭدى بىلەسىڭ بە؟
قاراشاش ۇزىن سونار اڭگىمەسىن بەل ورتادان شورت ءۇزدى.
— ە، بىلمەگەندە...
— بىلسەڭ، ونداي سىباي-سىلتاڭ ءجۇرىستى قويساڭ قايتەدى؟ بويداق قىزدارىڭ اۋرۋحانانى كۇزەتە مە، جوق، اۋرۋ دوسىنا قوسىلىپ دومالاپ سوندا جاتا ما، ءوز ەرىكتەرىندە، ال سەن... ۇي-كۇيىڭ بار عوي.
— پودرۋجكا قىز... وتكەن كۇزدە انگينامدى الدىرعان كەزدە...
— ول — بىلتىر. بيىل سەن كۇيەۋگە ءتيدىڭ.
قاراشاشتىڭ كوزى دوپ-دوڭگەلەك.
— وندا تۇرعان نە بار؟
جۇقا شىنىداي شاتىناعان ەلتاي:
— كۇي-ەۋ-گە ءتي-دىڭ، — دەپ شارىقتاي ءتۇستى. تابادا جۇمىرتقا ەمەس، كولباقا بىرىسىپ-تىرىسىپ جاتقانداي شانىشقىمەن قۇشىرلانا پىسكىلەدى.— كولباسا مەن جۇمىرتقادان قاشان قۇتىلامىز وسى، ا؟ بۇل نەتكەن قاپتاپ كەتكەن كولباسا مەن جۇمىرتقا؟ كۇندە، كۇندە... جەي-جەي ءىشىم كەۋىپ، قارىن قۇرىشىم كەتتى. سورپا، گۋلياش، كوتلەت...— بۇل بالالار ۇيىندەگى تاتتى-دامدىلەر-تىن، — كومپوت قايدا؟ بازاردان پياز، كارتوپ، دۇكەننەن ەت ساتىپ ال دا...— اسقىنداي بەرىپ، وز-وزىنە تاك، تاك دەدى. پياز، كارتوپ، ەتتە تۇرعان نە بار. ول، ەلتاي، سەميادان كوپ جاقسىلىقتى كۇتكەن — اڭگىمە قايدا! وقىعان كىتاپ، كورگەن فيلمدەردە سولاي ەدى. سويتسە «اناۋ جەردە ات باسىنداي التىن جاتىر، بارسام باقىر دا جوق» - تىڭ كەرى ەكەن. ۇيلەنۋ وڭاي دا، ءۇي بولۋ قيىن... ءۇي ىشىندە ىدىس-اياق سىلدىراماي تۇرمايتىن اششى-تۇششىنى كورمەگەن قۋ اياق جەتىم قاتەلەسىپتى. ءقازىر اۋزىمەن قۇس تىستەپ، قيالىنداعى جۇپ تىرشىلىكتىڭ قىزىعىن جوقتاپ وتىر.
قاراشاش سورپا، گۋلياش، كوتلەت، كومپوت سىندى تاعامداردى ويشا قورىتا المادى ما، باسىن تومەن سالىپ، الجاپقىشىنىڭ ەتەگىن ساۋساعىنا وراپ جازىپ؛
— گۋلياش، كوتلەتتى... پىسىرە بىلمەيمىن،— دەدى.
ەلتاي ايران-اسىر.
— قالاي؟ اۋىلدا شەشەڭ... شەشەمىز ۇيرەتپەدى مە؟
قازىنا اسىن جەپ وسكەن باقىر باسى قالا دا، دالا دا كوتلەت، گۋلياش جەپ، بورشش، كومپوت ءىشىپ كۇنەلتەدى دەپ ويلايتىن. ەڭ قىزىعى، توسەكتە ءتوسى، جاستىقتا باسى قوسىلعاندارىنا، مىنە، ءبىر جارىم اي، اتا-ەنەسى كىم، كەلىنشەگىنەن سۇراماپتى. قاراشاش تا ەشتەڭە دەمەگەن.
— بىزدە گۋلياش، كوتلەت پىسىرمەيدى. ەت، شاي، كوجە...— كوزىمەن جەر شۇقىعان كەلىنشەك باسىن كوتەرىپ؛ «ولتىرەمىسىڭ؟ قويساڭشى ەندى قيناي بەرمەي» دەگەندەي كۇيەۋىنە جالىنىشتى جۇزبەن قارادى.— ون جىل بويى مەكتەپ-ينتەرناتتا وقىدىم. استى اسپاز پىسىرەتىن. ءبىز تەك بورششتى بالالارعا تاراتىپ، ىدىس-اياقتى سوڭىنان جيناپ جۋاتىنبىز.
ءسوزى تاقا تاۋسىلعان ەلتاي:
— جۇمىرتقا مەن كولباساڭ جاپ-جاقسى... تاماقتان وتەدى-ەي ءوزى!—دەپ، مىسقىلعا باستى.
قاراشاش اياعىنىڭ استىنان قازىلعان وردى اڭعارمادى.
— التىن ۇيرەتكەن.
— دۇرىس-س... جاقسى ەكەن. ماسەلەنكي، بالاعىمدى سىم ءىلىپ كەتتى دەلىك. جاماپ-جاسقايمىسىڭ؟
— كەلەسى كوشەدە رەستاۆراسيا اتەلەسى بار. تۇيمەڭ ۇزىلسە، قاداپ بەرەيىن، ونى ۇيرەتكەن...
— و، جاساعان! — ەلتاي ورنىنان تۇرىپ كەتتى. قاراشاش الجاپقىشىن بەتىنە باسا قويدى؛ ءسوز توركىنىن جاڭا ءتۇسىنىپ ەدى.
تۇنگە قاراي جاس جۇبايلار تەرىس قاراپ، ءوز دەمدەرىن وزدەرى جۇتىپ، ءۇنسىز جاتتى.
قول-اياعىن باۋىرىنا العان قاراشاش الدەن ۋاقىتتا وكسىپ-وكسىپ قويدى. باسىن كوتەرىپ، كەلىنشەگىنە ءۇڭىلدى. كوزى جۇمۋلى، ۇيقتاپ جاتىر. ساۋساق ۇشىن كىرپىگىنە اپارا بەرىپ، وتقا تيگەندەي دەرەۋ تارتىپ الدى: دىمقىل... جالعاندا ۇيقتاپ جاتىپ وكسىپ جىلاعاندى باسقا جازباسىن. «قاپ، ءداۋ دە بولسا الگى ءيتىس-تارتىس تۇسىنە كىردى...» جىگىتتىڭ ءىشى ەزىلىپ سالا بەردى، كەلىنشەگىنىڭ ساماي شاشىنا الاقانىن اپارا بەرىپ، جول ورتادا قالت توقتادى؛ ەرتەڭ الاكوبەڭنەن تۇرىپ، ءبىرىنشى سمەناعا جۇمىسقا تارتادى، ۇيقىسى بۇزىلماسىن.
كىرپىگىمەن توبەنى تىرەپ، شالقالاپ جاتىر.
قاراشاشتى جازىقسىز جابىرلەدى — ول انىق، وكىنىش وزەگىن ورتەيدى، امال نە، ايتىلعان ءسوز — اتىلعان وق. ەل قاتارلى سەميا قۇرىپ، جۇرت قۇساپ بورشش ءىشىپ، كوتلەت جەگىسى كەلگەن مۇنىڭ كىناسى قانشالىقتى. ون جىل بويى مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ سارت تا سۇرت تاربيەسىمەن وسكەن، اس پىسىرە المايتىن، كوك ينەنى كوكتەپ شانشۋدى بىلمەيتىن قاراشاشتىڭ جازىعى نە؟ ودان الماتى كەتكەن، تاعى دا سانى بار، ساپاسى جوق شۇبىرىندى ورتانىڭ تەزىنە تۇسكەن جاس قىزدان نە سۇرايسىڭ؟
ايتىپ ايتپا، قاراشاش ەكەۋى ەكى جارتى، ءبىر ءبۇتىن ەكەن. قايتا ەلتايعا قاراعاندا قاراشاشتىڭ ۇپايى تۇگەل سەكىلدى. بالالار ءۇيىنىڭ تار اۋلاسىندا قامالىپ وسكەن، تاربيەشى، مۇعالىمدەرمەن عانا تىلدەسىپ، سولاردىڭ جەبەپ-جەلكەۋىمەن ەر جەتكەن، ال ناعىز ءومىردىڭ قايناعان قازانى —دالا مەن قىرعا ات ءىزىن سالماعان ەلتاي نە بەتىمەن جازۋشى بولماق؟ قاي ءومىردى زەرتتەپ، قاي ۇلتتىڭ پسيحولوگياسىن قوپارا جازباق؟ تابانىنان تۋعان جەر توپىراعى تارتىپ جاتپاسا نە مانسۇق! ارباسى ورنىنان جىلجىماي جاتىپ اۋدارىلعانى ما سوندا؟
«قارا ورمانعا اياعىڭ دا، قولىڭ دا جەتپەگەن. اياق-قول جەتپەگەن جەرگە كوز بەن قۇلاق، جورتاقتاعان قالام جەتە مە؟» — دەگەن قارت جازۋشىنىڭ ءسوزى ماقۇل. اڭگىمەسىن ادەمى باستاي بەرىپ، ەلتايدىڭ قايدا وسكەنىن ەستىگەسىن ىتىرىنا قالىپ، قىرتيىپ تۇرىپ قوش ايتىستى. «نە قازاق ەمەس، نە سايتان ەمەس، بۋدان بالاعا ءسوزىم قور»،— دەگەن، اسىلى.
قوس بۇيىرىنە كەزەك اۋناقشىدى.
سوندا ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، ەشكى قۇيرىعى بورتەدە ەرمەك ەدى دەپ، قاعاز، قالامىن تازا جيىپ قويا ما؟ وتىزىندا وردا بۇزام دەپ جۇرگەندە، باقاسى شۇرىلداپ، شىركەيى ىزىڭداپ، باتپاعى ساسىعان ويپاڭدا ومايىپ قالماسا يگى. قۇيرىق-جالى جوق، تۇل جەتىمدىگى ازداي بولماي جاتىپ، جۇرەر جولدان اداسىپ، كوش سوڭىندا قاڭعىپ قالا بەرگەنى مە؟ جان جارىم، قىسىلعان كەزدە اۋزىما سۋ تامىزاتىن قوساعىم دەگەن قاراشاشتىڭ ءتۇرى مىناۋ...
اقىل قوساتىن ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ تە الىستا. وتكەن اپتادا جۇمىسىنا تەلەفون سوعىپ ەدى، سەكرەتار حاتشىسى: «اياق استىنان اۋىرىپ كاۆكازدىڭ تۇزدى سۋلى كۋرورتىنا كەتتى»،— دەگەن. باسقا كىم بار؟
ەشكىم جوق.
* * *
باس رەداكتور حال-جاعدايىن تىم تاپتىشتەپ، شۇقشيىپ سۇرادى. باسپاعا تاپسىرعان قولجازباسىنىڭ جايى، پاتەر كۇيى — تۇك قالمادى. ۇستەل ۇستىنە الاقانىن جازىپ سالىپ، تۇقشيىپ وتىرعان ەلتايدىڭ جاۋابى قىسقا-قىسقا ءارى ناقتى. باستىق:
— ۇيلەنۋ كەرەك. باس ەكەۋ بولماي، مال ەكەۋ بولمايدى،— دەپ شەگەلەدى.
ەلتايدىڭ بەتى شاپالاق شارت ەتكەندەي دۋىلداپ قويا بەردى — ۇيلەنگەنىن جۇمىستاعىلار ءالى بىلمەيتىن. الدە ءبارىن سەزىپ وتىر ما؟
دەس بەرگەندە كىشىپەيىل قىزمەتكەرلەرگە بۇيرەگى ءبۇرىپ تۇراتىن باس رەداكتورعا بۇل قىزارۋ وتە-موتە ۇنادى. ازداپ تۇيىق دەمەسە جاقسى بالا ءوزى. شارۋاعا تياناقتى، كولدەنەڭ پىش-پىشى جوق، پاتەر، ماتەريالدىق كومەك دەپ قىڭقىلدامايدى، سوڭعى كەزدە ءتاۋىر-تاۋىر وچەركتەر جازا باستادى. ءوزى دە جۇمىسپەن جاعالاسىپ، جاستىعىن جۇپىنى وتكىزىپ ەدى.
اياز شارپىعان قىزىل قۇلاق كۇن اينەككە جابىسىپ الىپ، ىشكە باتتيىپ قاراپ تۇر.
— كۇن سۋىتىپ بارادى. جۇت بولماسا نە قىلسىن.— بەتىن بەرمەن بۇردى. ەلتاي ءۇنسىز.— باسپانىڭ باسشىلارىنا تەلەفون سوعىپ كورەيىن. جاس تالاپتىڭ تىلەۋىن كەسپەس... ءبارىمىز كەزىندە كيگەن تاز كەپەش. ال پاتەر ماسەلەسى...— «قۇداي-اۋ، قايداعى تەرەڭ ورعا اياعىمدى قايدان تىعىپ الدىم؟» — دەگەندەي قاباعىن ءسال شىتتى.— رەداكسياعا جاتاقحانادان ءبىر ورىن بەرمەك. وعان قالايسىڭ؟
جىگىت ءجۇزى الاۋ.
— جازىپ-سىزاتىن ادامعا وڭاشا پاتەر قولايلى سەكىلدى،— دەدى كۇمىلجىپ.
— ءوزىڭ ءبىل... حوش، ىسكە كوشەيىك. بىزگە الىس وبلىستىڭ شالعاي اۋدانىنان حات ءتۇستى. قۇيرىعىنا داۋ بايلاعان ارىز حات. كومسومول شوپاندار بريگاداسىنىڭ مۇشەسى جازىپتى. الماتىنىڭ ايازى ارقانىڭ اق مۇرت، اق مايدان قىسىنا قاراعاندا قاراعىم عوي. سوناۋ قارا كۇزدە — الگى حات جايىن ايتامىن دا — اۋدان جاس شوپاندارعا دەپ التى قارا تون ءبولىپتى. التى اي قىسىڭا بەرىسپەيتىن قىز-قىز قارا شارۋا تون. سول قارا توندار ۇشتى-كۇيلى جوعالىپتى. فەرما سوۆحوزعا سىلتەيدى، قۋىنىپ بارعاندى سوۆحوز فەرماعا يتەرەدى. الەكەدەي جالانعان سارى اياز مىناۋ اپشىنى قۋىرعان... حاتتىڭ اق-قاراسىن تەكسەرىپ، ارشىپ قايت. قارا تون قالاي قولدى بولدى، جات تا تۇر، وسىنى انىقتا اۋەلى. سونان سوڭ ءاستى-ۇستىن ۇتىكتەپ، مىقتاپ جاز، كەلەمنەن قولىڭدى قاقپايمىز. كومسومول شوپاندار تۋرالى سۇيەكتى ماتەريال كوپتەن بەرى جاريالانباپ ەدى، ىزدەگەنگە سۇرانعان. مال باعۋعا ءوز ىقتيارلارىمەن بارعان جاستار ءىشىنارا كەتىپ جاتقان كورىنەدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى — مىنا حاتتاعى فاكت. جاس شوپانعا قامقورلىق ناشار — ارىز يەسى سولاي دەيدى. مۇنداي تاعى-تاعى حاتتار رەداكسيا پورتفەلىندە جەتەرلىك. كەرەك دەپ تاپساڭ پايدالان. قالاي، ءسوزىم دۇرىس پا؟
ەلتاي ىشتەي: «دۇرىس دەمەي كور وسىدان» دەپ ءوزىن-وزى كەكەدى. باسىن شۇلعىدى.
— دۇرىس...
— جولىڭ بولسىن!
ەلتاي كومانديروۆكانى شىنىمەن دۇرىس كوردى. اتى بار دا زاتى جوق دالا سوڭعى كەزدە مۇنى قاتتى الاڭداتىپ جۇرگەن. قالانىڭ ۋ-شۋ قانبازارى دا جالىقتىرعانداي. دالا دەسە ءوزىن اڭقاۋ جاننىڭ قالتاسىنان اڭداۋسىزدا ءتۇسىپ قالعان قول ورامالدايىن سەزىنەدى. مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق.
باراتىن اۋدانعا ۇشاتىن سامولەتكە ترانزيت بيلەت الىپ، وتاۋىنا شارشاپ كىرسە... ءۇي يەسى وتىر. الدىندا جارتى بوتەلكە «اششى سۋ»، تۇزدالعان قيار، نان. تەمەكىنىڭ ءيىسى قولقانى اتادى. قالتا-قالتا كوز اڭعالاعى دوڭگەلەنىپ، باسى قالت-قۇلت ەتەدى. قاباعى تۇسىڭكى. قاراشاش پەش قاسىندا تەرىس قاراپ، الدەنەنى كوڭىرسىتە شىجعىرىپ تۇر.
سىرت كيىمىن ءىلدى دە، جولاي جەلدەتكىشتى اشتى، كەلىنشەگىنە بوتەلكەنى يەگىمەن نۇسقاپ ىمدادى: «سەن قويدىڭ با؟» قاراشاش كوزىن تومەن سالىپ، باسىن يزەدى. شالعا بەتپە-بەت جايعاستى. ول شىركىن مۇنى كورمەدى، ادەيى ىستەۋى دە ىقتيمال، اقشاڭ-اقشاڭ ەتىپ وتىرا بەردى. دەميانىچ قاعىنعالى، مىنە، ءبىر اي. العاشىندا: «كەشە ارتىعىراق الىپ... باس سىنىپ بارادى. ءوزى دە ءقايبىر وڭعان باس، جارىقشاق تيگەن جارىمجان نەمە. وق ءتيىپ، وت جالاعان جارالى جاستىق شاعىم ەسىمە تۇسسە ارا-تۇرا الىپ جىبەرەمىن. ءجۇز گرامىڭ جوق پا، ەديك؟» — دەپ سىپ-سىپايى، ءمۇلايىمسىپ كىرگەن. جىلى سوزگە قاراشاش پەن ەلتاي تازا قۇلادى. الدىنا ءجۇز گرامم ەمەس، بوتەلكە قويعان. قىرلى ستاقانعا كوكەيىن تەسكەن ءجۇزىن قۇيدى دا، قالعان گرامدارعا تيىسكەن جوق، العىسىن ايتىپ، ەرنىن ادەمىلەپ ءسۇرتىپ، تىپ-تىڭ كۇيى شىعىپ كەتكەن. بىرەۋ باۋىرمالسىپ سويلەسە، قالپاقتاي تۇسەتىن ەلتاي كەلىنشەگىنە: «مەن جوق كەزدە كەلسە، قايتەسىڭ، شارشاپ قالعان قارت باسىنا اق قۇيىپ جىبەر»،— دەپ، ءوز اۋزىنان تاپقان. سويتسە ءجۇز گرامم مىڭ ءبىر تۇندىك ءالقيسسانىڭ باسى ەكەن. ءبىرتىن-بىرتىن قارتتان قاسيەت كەتتى، ءجۇز گرامى بوتەلكەگە اينالدى، بۇعىپ كىرىپ، بالاقتان ورمەلەپ، باسقا شىعا باستادى. ارينا ستەپانوۆنا «تىلىنەن بال ەمىزەتىن بۇل جىلىم تالايدىڭ باسىن جۇتقان. ۇزىنقۇلاققا قاراعاندا، سوعىسقا قاتىسقانى وتىرىك كورىنەدى. سوعىس كەزىندەگى ساپىرىلىستا جالعان دوكۋمەنت جاساپ العان. ونى دا ماس بولىپ وتىرىپ ايتتى. زاڭدى بەس ساۋساقتاي بىلەدى. بۋحگالتەر بولىپ اقشا جەپ، ون جىلعا وتىرىپ كەلگەن. قانشا ىشسە دە جىعىلمايدى، نە ساۋ جۇرمەيدى، سودان شوشيمىن»،— دەگەن. كەلىنشەگىمەن اقىلداسا كەلە: «ءجۇز گرامى جۇمىرىنا جۇق بولسىن، كوكتەمگە دەيىن شىداپ كەتەيىك»،— دەپ شەشكەن.
مىنا سىقپىتىنا قاراعاندا دەميانىچ كوكتەمگە دەيىن شىداتپايدى-اۋ.
— ءحالىڭىز قالاي، دەميانىچ؟
قوجايىن كوزىن كىلبيتىپ اشتى. راسىندا دا، بولدىرىپ وتىر. ايتكەنمەن توبەسىندە تەسىگى بار شال ەلتايدىڭ قاتقىلداۋ قاباعىن تەز ۇقتى.
— ەھە، جازۋشى...— كوڭىلى قالعانداي قولىن سەرمەدى.— قالاي، قاعازىڭدى قىرت-قىرت كەمىرىپ جاتىرسىڭ با؟
— شۇكىر...
— وسى... جازۋشىلار اقشانىڭ استىندا قالادى دەيدى. سول راس پا؟
— ءحالدى كورىپ وتىرسىز عوي.
— ا-ا... نە سۇرايىن دەپ ەم؟ نە سۇرايىن... ا-ا...— باسى كەۋدەسىنە قۇلادى. سيپالانىپ پالتوسىنىڭ قالتاسىنان قالىڭدىعى بەس ەلى جۋان كىتاپتى سۋىردى. مۇقاباسىنا بالىق مايى سىڭگەن بە، اراق، سىرا توگىلگەن بە، الاباجاق، بەس باتپان كىر، ابىروي بولعاندا سىرتىنداعى «ۋگولوۆنىي كودەكس» دەگەن جازۋى تانىلادى. ارينا ستەپانوۆنا ايتسا ايتقانداي، بۇل كىسى زاڭمەن قاتتى اينالىسادى ەكەن. الگىنى «يىسكەپ كورشى!» — دەگەندەي ەلتايدىڭ مۇرنىنا تاقاپ-تاقاپ قويدى.— مىناۋ قانشا سوم؟
— سىرتىنا قاراڭىز، سوندا جازۋلى...
— مىنانى جازعان ادام قانشا الادى دەيمىن؟
— ەگەر كوركەم ادەبيەت بولسا، ون مىڭ سوم عوي.
— كوركەم ادەبيەت؟
— پوۆەست، رومان بولسا...
— ون مىڭ! نۋ ي سۆولوچي!
باسى قايتادان سالبىراعان دەميانىچ ءتىسىن شىقىرلاتتى. ويى ون تاراۋ. ءبىر كىتاپقا ون مىڭ سوم الادى، ءا؟ وي، وڭباعاندار! ونىسىن جانە ءبىر جىلدا سيپاقتاتىپ جازا سالادى. ال دەميانىچ بولسا ارقا ەتى ارشا، بورباي ەتى بورشا بولىپ ءجۇرىپ، ون مىڭدى ون جىلدا ارەڭ تابادى. وندا دا تابا السا... بۇل نەتكەن ادىلەتسىزدىك، ءا؟ باسە، انەۋگۇنى مىنا مايباس كوپ ىرعاسپاي-اق پاتەردىڭ ءبىر جىلدىق اقىسىن بەرە سالىپ ەدى. شىرىگەن باي ەكەن!
قانى باسىنا شاپقان قوجايىن الگى بايلىق بەلگىلەرىن ىزدەپ، سورەگە كوز ءسۇزدى. قالايى قاسىق، شانىشقىلار، ارزان قول كەسە، اياق-تاباقتار. حرۋستال سەكىلدى جارقىل-جۇرقىلعا ماڭايلامادى. ءتور ۇيدە نە بارى وتىز سومدىق تەمىر كەرەۋەت تۇر، سوندا الگى ون مىڭ سومى قايدا، ا؟
قايدا بولۋشى ەدى، كاسسىگە اپارىپ قاپتاپ سالعان. دەميانىچكە كون اقشانىڭ ءىزى تۇگىل توزىن كورسەتپەيىك دەگەن. و قۋلار! كەلگەن سايىن نەتكەن بۇل تەگىن بوتەلكە دەپ ەدى. ونىسى مايلى سورپادان قالعان سارقىت سۋان ەكەن انشەيىن.
شال قىزعانىش پەن ىزادان سىعىرايعان كوزىن ەلتايعا تۋرالاپ قادادى. ماستىعىنان ايىعىپ ەدى. ول اقشانى ويلاسا، دەرەۋ ساۋىعا باستايتىن. ءار ءسوزىن ناقىشتاي سويلەدى.
— ال جازۋشى... اقشاڭدى تاۋىق شوقىماي جاتىر... پاتەر اقىنى الپىس سومعا وسىرەمىن. ءومىر بويى قولىنان كۇرەك، سۇيمەن تۇسپەگەن بىزدەي مۇساپىرگە دە ءبىر اۋىق قارايلاس. تاكسي، كىلەم، حرۋستال قىمباتتايدى. ەندەشە، پاتەر دە قىمباتتايدى. قالايسىڭ؟
ەلتاي باسىن يزەدى. ماسكۇنەم كىممەن ىستەس بولسا دا، كەزىندە قالاي ءىشىپ كەتتى، سول ابىرويسىز جولىنىڭ كىشكەنە ماكەتىن قايتالاپ شىعادى. ءلاپپايدان باستالعان دەميانىچ اقىرى، مىنە، تىكەلەي قوقان-لوقىعا كوشتى.
— حوش، تاعى نە ايتاسىز؟
قىزىقتى قاراپ قويىڭىز. شال ەلتايدىڭ ۇستەمە اقىعا تەز كەلىسكەنىنە قيتىعىپ قالدى. ول پاتەرشى جىگىت جاتا قالىپ، تۇرا قالىپ، ساۋدالاسسا دەپ ەدى. جالىنسا تىپتەن تاماشا. ون مىڭ سومدى استىنا باسىپ، تۇك كورگەم جوق، بىلگەم جوق دەپ مۇرت سىلايتىن مىسىق مىنەز ادامنىڭ جالىنعانى قانداي جاقسى. وڭىنان دا، سولىنان دا مازاقتاپ، يت اۋرە قىلار ەدى، ومىرگە كەتكەن ەسەنىڭ ءبىرازىن مىنا قالتالى بالادان قايتارىپ، باس تەرىسى كەڭىر ەدى. جالىنبادى. بۇل دەميانىچتىڭ كۇشتىگە ءيىلىپ، ءالسىزدى باسىناتىن ءپرينسيپىن تەرىسكە شىعاراتىن مىنەز ەدى.
قوجايىن باسپالاۋدى بىلاي ىسىرىپ قويىپ، كوزسىز كەتتى. پاتەر اقى پاڭ بالانىڭ ميىن شايقامادى. ەندەشە، اتپەن قىرعىن ءجۇرىس جاساۋ كەرەك. شاحماتتاعى سياقتى. باسىن وق جىلانشا قايقايتىپ، كوتەرىپ تاستادى.
— و جازۋشىم، باسقا سەكىرمە! ارتىق ون سوم شامىڭا ءتيدى مە؟ شاڭىراققا قارا!
ەلتاي دا ءا دەسە ءما دەۋگە بەل بايلادى.
— شاڭىراق مەنىكى، وتاعاسى. ايىنا ەلۋ سوم تولەيمىن سول ءۇشىن.— شالدىڭ الدىنا ادەيى ءوزىنىڭ ءادىسىن، ياعني، اقشا ماسەلەسىن تارتىپ، تىعىرىققا تىرەدى.
امالى تاۋسىلعان دەميانىچ قاراشاشقا اقيدى.
— كاتيا، ستاقان اكەل!
وزىنە، اكەلگەن ەكىنشى ستاقانعا اراق قۇيدى، ساۋساق سىرتىمەن نۇقىپ، ەلتايعا يتەردى.
— ال!
— اراققا تالانتىم جوق.
شالدىڭ كۇتكەنى سول ەدى. شارىقتاي ءتۇستى.
— مەنسىنبەيسىڭ، ءا؟ سەن ءۇشىن كەشە قان توككەن مايدانگەردى مەنسىنبەيسىڭ، ءا؟
«وسىنىڭ سوعىسقا قاتىسقانى جالعان كورىنەدى»،— دەگەن ارينا ستەپانوۆنانىڭ ءسوزى ەسىنە تۇسكەن ەلتاي اشىپ ايتپاسا دا:
— تىلدا وتىرىپ، سولداتتاردى شومىشتەن قىسقان مايدانگەر دە بار،— دەپ، شالدىڭ جاندى جەرىن شىمشىپ ءوتتى.
دەميانىچ ەستىمەگەنسىدى — ارينا ستەپانوۆنا قاتەلەسپەپتى! قوجايىن ءبىراق ءوزىن توقتاتا دا المادى.
— ءسوز بىلاي: نە وسىنى ءداس قوياسىڭ، نە...
— نە...
— نە كۇنى ەرتەڭ پاتەردەن تابانىڭدى جالتىراتاسىڭ.
بۋلىققان ەلتاي ءوز دەمىنە ءوزى تۇنشىعىپ، ءتىلى كۇرمەلدى دە قالدى. شال: «بالەم، ون مىڭدى قاقالماي جۇتقان تاماعىنا تاس تىعىلدى ما؟» — دەگەندەي كەكەسىنمەن كۇلدى دە، جىگىتتى جەر قىپ جەڭگەنىنىڭ قۇرمەتىنە دەپ ءجۇز گرامدى الىپ تاستادى، قاراشاشقا بۇرىلدى.
— كاتكا! — «كاتيا» جايىنا قالدى.— بەسبارماق ءپىستى مە؟ كەل، سەن دە وتىر! ساعان دا ءجۇز گرامم تابىلادى.
ەلتاي ورنىنان جايلاپ تۇردى، ءوزىنىڭ اراعىن بوتەلكەگە شۇرىلداتىپ تۇرىپ قۇيدى، گازەتتى بۇراپ-بۇراپ اۋزىنا تىقتى، بوتەلكەنى قالتاسىنا سالدى، سونان سوڭ تىشقان اڭدىعان مىسىقتاي قيمىلىن باققان دەميانىچتىڭ جانىنا باردى، قوس قولتىعىنان تىك كوتەرىپ الىپ، توردەگى باسىن ەسىككە سۇيرەي جونەلدى.
— سەن نە، نەمەنە؟ جاۋاپ بەرەسىڭ! — دەپ، شالقالاپ جاتىپ الىپ، وكشەسىمەن تابالدىرىق تىرەگەن شالدى ۆەرانداعا الىپ شىقتى دا، اۋلاعا يتەرىپ تاستادى، اۋلا ورتاسىنداعى كۇرتىك قارعا بوتەلكەنى لاقتىردى.
— اراعىڭىز اس بولسىن! — كەرى اينالىپ، ۇيگە كىردى.
تۋ سىرتىنداعى ەسىكتى سارت جاپقاندا:
— دەتدوموۆسكيي وتبروس! — دەگەن ءسوز وڭمەنىنە وقتاي قادالدى.
...ەرتەڭىندە باسى قاڭعىپ، مەڭ-زەڭ تۇرەگەلدى. ەكىنشى سمەناعا باراتىن قاراشاش ەلتايدىڭ اۋىستىرىپ كيەتىن ەت كيىمدەرىن، جولعا كەرەكتى ۇساق-تۇيەكتى جيىستىرىپ، پورتفەلگە سالىپ ءجۇر. وعان دا ءبىر الايا قارادى. كەلىنشەگىنىڭ اۋزىنا سۋ تولتىرىپ العان مىنا ۇنسىزدىگى ۇناپ تۇرعان جوق. كەشە كەشكى جايسىز وقيعانىڭ شيەسىن شەشىپ، كوسەگەسىن كوگەرتپەسىن، قۇرىعاندا جامان شالدىڭ اقىماقتىعىن كوتەرە الماعانىن كەلەكەلەپ، كۇلە سويلەسە ءبىتتى، بۇ دا كىناسىن مويىنداي اقتالىپ، ءىشى بوساپ قالار ەدى. زادى، ونداي باقىت ماڭدايىنا جازىلماپتى. اۋزىن بۋعان ۇنسىزدىك، جابىل، قازانىم، جابىل... ءۇي ءىشىنىڭ مۇنداي جاندى جەيتىن مىلتىقسىز مايدانىنا ءتۇسىپ كورمەگەن ەلتاي دا تومىرىقتانىپ، كيىم تازالاپ ءجۇرىپ الدى. كوشە جاقتان ماشينا ءدۇر ەتتى. «قايداعى قاڭعىعان ماشينا؟»— دەگەنشە، ەكى ميليسيونەر ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى.
— قامباسوۆ كىم؟
— مەن...
— ميليسيانىڭ اۋداندىق بولىمىنە ءجۇرىڭىز...
— نەگە؟
— بارعان سوڭ بىلەسىز... پاسپورت ۇمىت قالماسىن.
ەرە شىقپاقشى بولعان قاراشاشقا:
— قال!— دەپ، قول سىلتەدى.— قانشا اينالادى دەيسىڭ...
...ەلتاي كامەرادا ەكى ساعات «تىنىققاسىن»، مايور جۇلدىزدى شيكىل سارى جىگىتتىڭ الدىنان تابىلدى. مايور دەتەكتيۆ وقىعانداي الدىنداعى بىر-ەكى بەت قاعازدان باس كوتەرمەدى، ۇر توقپاق ءسوزىن ايامادى.
— اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى مايور باكين! وتىرىڭىز! — دەدى قابىرعا تۇبىندەگى ورىندىقتى نۇسقاپ.— ازامات الەكسەي دەميانىچ كۋريسىننىڭ دەنەسىنە پالەنشە جىلى، تۇگەنشە كۇنى، كەشكى ساعات جەتىدە جەڭىل جاراقات سالىپسىز. مىنە، مەدەكسپەرتيزانىڭ قورىتىندىسى، انە، جابىرلەنۋشىنىڭ ارىزى. ءىسىڭىز سوتقا كەتسە، ەكى جىلدان ءۇش جىلعا دەيىن باس بوستاندىقتان ايرىلاسىز.
ورنىنان كوتەرىلىڭكىرەپ كەتكەن ەلتاي:
— ايەلىم كۋا...— دەدى.
مايور قولىن سىلتەدى. مىنا كابينەتتە سىلتەنگەن قولدىڭ ەرەكشە كۇش-قۋاتى بار ما، ەلتاي ورنىنا ەكى ايتقىزباستان وتىرا كەتتى.
— ايەلىڭىز، ارينە، ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى سويلەيدى، سول سەبەپتى ەسەپكە الىنبايدى.
— قولىم تيگەن جوق... ۋداي ماس، مازانى الدى...
— سىزگە سەنەمىز بە، مەدەكسپەرتيزاعا سەنەمىز بە؟— باكين الدىنداعى قاعازدى ساۋساعىمەن ءتۇرتتى.— ارداگەردىڭ كوك ەتىنە تاڭبا تۇسكەن. ءۇشىنشى دارەجەلى جەڭىل جاراقات. كۋريسىن جانە بوتەن ۇيگە ەمەس، ءوز پاتەرىنە شارۋامەن كىردى.
— پاتەر كەمپىردىكى...
— دۇرىس. ءبىراق وتكەن اپتادا ەكەۋى نەكەگە وتىرعان، پاتەر اۋىستىراتىن بيۋروعا ەكى پاتەردى بىرىكتىرۋگە ءوتىنىش بەرگەن. سىزدەر زاڭسىز تۇرىپ جاتىرسىزدار.
— ولار جالعا بەردى عوي.
— ەندەشە، پاتەردى ۋاقىتشا جالعا بەرۋ تۋرالى ءۇي باسقارماسى راستاعان شارت قايدا؟
ەلتايعا كابينەتتىڭ ەدەنى جىبىر-جىبىر قوزعالعانداي كورىندى.
— شارت؟.. بىلگەن جوقپىز...
— ءسىز دە ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىردىم دەيسىز.— مايور كابينەتتىڭ الىس بۇرىشىنا جايباراقات قاراپ وتىر. بۇل ءىستى باياعىدا قورىتىندىلاپ، اق-قاراسىن انىقتاپ قويسا كەرەك، ەش بوگەلمەي ساقىلداپ سويلەپ بەردى،— باقىتىڭىز بار، قامباسوۆ. ءجابىر كورۋشى جاستىعىڭىزدى ەسكەرىپ، ارىزىنىڭ سوڭىندا: «پاتەردى ءۇش كۇن ىشىندە بوساتىپ قويسىن، كەشىرىم سۇراسىن، وسى ەكەۋىن ورىنداماسا، زاڭنىڭ ءتيىستى پارمەنىن قولدانىڭىزدار»،— دەپتى. جەڭىل قۇتىلاسىز... ءتىلىمدى الساڭىز «ءۇش كۇن ىشىندە پاتەر بوسايدى جانە وسپادار قىلىعىم ءۇشىن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرىنەن كەشىرىم سۇرايمىن. بۇدان بىلاي ونداي قىلىق قايتالانبايدى» دەپ، قولحات جازىڭىز...
«قاپ!— دەدى ىشتەي سانىن سوققان ەلتاي.— قاتىرعان ەكەن قۋ شال. قالاي دا قۋىپ شىعۋعا سىلتاۋ ىزدەپ، اراق ىشكەن، ادەيى تيىسكەن. قارعا شانشىلعان بوتەلكەنى قوينىنا تىعىپ، مايپاڭ باسىپ، جەلە-جورتىپ كەتىپ ەدى. نە ءبىر بۇرىلىستا اتاۋ كەرەسىن اۋزىنان ءىشىپ، جىعىلىپ قالدى، نە دەنەسىنە جاراقاتتى ءوزى ءتۇسىردى. بۇيتەرىن بىلگەندە ول جاراقاتتى تەگىن سالىپ بەرەتىن ەم».
— بۇگىن كومانديروۆكاعا جۇرەمىن. مىنە، اۆيابيلەت! قىراۋلى قىس كەزىندە ءۇش كۇن ىشىندە پاتەر تابىلا ما، تابىلعان كۇندە ونى كىم ىزدەيدى؟ — ۇزىن سونارعا سالىپ ەدى، مۇنداي ۇساق-تۇيەك كيكىلجىڭنەن ابدەن ىعىر بولعان مايور باكين:
— پاتەردى ايەلىڭىز ىزدەيدى. ءسىز كەلگەنشە جورا-جولداستارىڭىزدىڭ ءۇيىن پانالاي تۇرادى،— دەپ، توتە تارتتى.— مۇنداي پالە ىزدەگەن ارىزدار جابىرلەۋشى ءۇشىن ءبۇيتىپ ءساتتى اياقتالا بەرمەيدى. جازاسىز با؟
جازباي قايدا بارادى.
مايور ارىزعا بۇرىشتاما جازعاسىن باسىن كوتەردى.
— بۇدان بىلاي ساق بولىڭىز. پاتەردى ساۋدالاۋشى زاڭدى ءسىز بەن بىزدەن گورى جاقسى بىلەدى. زاڭدى ادەمىلەپ بۇرمالاۋ ءۇشىن ءاربىر ءارىپ، ۇتىرىنە دەيىن ءۇڭىلىپ زەرتتەيدى،—«تىم قاتتى كەتتىم»،— دەدى مە، ءسال جۇمساردى،— بۇل كىسى وڭباعاندىقتى بويىنا شاقتاپ قانا جاسايدى. مۇمكىندىگىنىڭ ءوزى سول. قولىنان كەلسە ءسىزدى ايايىن دەپ وتىرعان جوق. ءىس سوتقا كەتسە، كوسەۋدىڭ ەكىنشى باسى ءوز ماڭدايىنا سارت تيەتىنىن بىلەدى بۇل قۋ، ءسىزدى دە اقتاي المايمىز. جۇدىرىق جۇرگەن جەردەن ادىلدىك قاشادى. مەن دە جەتىممىن، ونىڭ جاي-جاپسارىن جاقسى بىلەمىن. دۇڭك ەتپە مىنەزدى تاستاڭىز. كورگەن قيىندىقتى ۇمىتاتىن ۋاقىت جەتتى، جوعارى ءبىلىم الىپسىز، سەمياڭىز بار... - اۋا جايىلىڭقىراپ كەتكەنىن سەزىپ، دەرەۋ قاعازىنا شۇقشيدى.— مىنەز-قۇلقىڭىزدى جۇمىس ورنىڭىزعا حابارلايمىز. كوللەكتيۆ جينالىسىندا تالقىلاناسىز.
ەلتاي اۋزىن اشا بەرىپ ەدى:
— بوسسىز! — دەپ مايور شورت كەستى.— ءبىزدىڭ تابالدىرىقتى قايتىپ اتتاماڭىز، سىزگە ايتار تىلەگىم سول.
...موينىنان سۋ كەتكەن ەلتاي قاقپاعا كەلىپ قالعان ەكەن، ارينا ستەپانوۆنانىڭ داۋسىن ەستىگەندە بارىپ، ەسىن جينادى.
— بوساتتى ما؟
باسىن يزەدى.
— الگى قاقپاس جاڭا ءبوسىپ-بوسىپ كەتتى. «كوك الا جىندى جازۋشىنىڭ سازايىن تارتقىزدىم. تۇندە مۇزعا تايىپ جىعىلىپ، يىعىمدى كوگەرتىپ الىپ ەم. ءتۇن ىشىندە مەدەكسپەرتيزاعا جۇگىرىپ بارا قويايىن. «ارداگەرمىن، كونتۋزيا العامىن، ءجابىر كوردىم» دەپ جىلانعان سوڭ قالاي سەنبەسىن. سودان تۋرا ميليسياعا تارتتىم»،— دەيدى بەتى شىلپ ەتپەي. «كوزىڭدى ءقازىر جوعالت، كارى تۇلكى! ايتپەسە ميليسياعا بارىپ، قوياڭدى اقتارامىن!» — دەپ ەم، جان كەرەك، الدى-ارتىنا قاراماي زىتتى. باراتىن دا ەدىم ميليسياسىنا، قۇداي قۋات بەرىپ، ءوزىڭ دە باسىڭدى ازاتتاعان ەكەنسىڭ.
ەلتاي زوردىڭ كۇشىمەن كۇلىمسىرەدى.
* * *
قوس قاناتى ءاستىلى-ۇستىلى «ان-2» - دەن قۇلاعى شۋلاپ تۇسكەن ەلتاي كىشكەنە قالانىڭ ارعى بەتىندەگى اۆتوستانسياعا جاياۋ بەتتەدى. اۋدان باسشىلارىنا سوقپايدى. اۋدان سوزىندە تۇرىپ، تونداردى سوۆحوزعا اتتاندىرعان دەپ انونيم حات ايتىپ تۇر. ەندەشە، سول ءسوز بۇعان ميات، ۋاقىت وتكىزبەگەنى ءجون.
قارا تون نە سوۆحوز، نە فەرمادا سۋداي ءسىڭىپ، تاستاي باتتى. دابىرا جاساماي، دۇرلىكتىرمەي، جەرگىلىكتى جەرگە جايلاپ بارىپ، قارا تونعا قاتىستى كىسىلەرمەن اۋىزبا-اۋىز سويلەسەدى، جاتا-جاستانا ءمان-جايدى ابدەن انىقتايدى، اۋدانعا قايتار جولدا سوعادى.
جول جاعاسى شاتىرلى، شاتىرسىز توقال تامدار... قالادا، قالانىڭ ءزاۋلىم ۇيلەرىنىڭ اراسىندا يلەۋ-يلەۋ اراسىندا جىبىرلاعان ۇساق قۇمىرسقاداي سەزىنەر ەدىڭ. ال مۇندا كەرىسىنشە — ءوزىڭدى سەزىنەسىڭ.
اق ايران اسپان قار ەلەي باستادى: ءۇي-ۇيدىڭ قابىرعالارى شۇپ-شۇبار، ارلى-بەرلى وتكەن بىرەن-ساران جۇرگىنشى بىرپ-بىرپ جۇمساق باسادى. ماشينالار دا ءۇنى وشە جازداپ جاي سىرعيدى، قىسقاسى، وشاق ورنىنداي قالانىڭ ونسىز دا كىشكەنە جۇرەگىنىڭ سوعىسى باياۋلاپ، ۇيقى شاقىراتىن بويكۇيەز تىنىشتىق ورنادى. قارا اتاۋلىنى قار بۇركەپ، جەر بەتىنە اق كورپەنى جايىپ قانا قويماي، مازاسىز، جامان، جىرتىق، تىرتىق ويلاردى دا جايمالاپ، ەپپەن ۇتىكتەي مە، ەلتاي قالانىڭ كوڭىلسىز وڭعاق ويلارىنان تازا ارىلدى. جاۋعان قار وي تىلەمەيدى، تەك قاراۋ كەرەك. قاردىڭ جاۋعانى ەمەس، ونىڭ قوزعالىسى سۇلۋ ەكەن. قول سوزىمداعى قيىرشىقتار تەز-تەز سىرعىپ قۇلايدى، الىستارى اق كوبەلەكتەي كولبەي قالىقتاپ، ءجۇرىپ الادى: اسپان-جەر اراسىندا اق جىبەك شىمىلدىقتاي الاساپىران اعىن تولقي توگىلىپ تۇر. جاۋعان قاردى سۋرەتشىلەر نەگە سالمايدى، ونى وسى جولى تۇسىنگەندەي: مىڭ قۇبىلعان ءتىرى اعىندى جانسىز قاعازعا ءتۇسىرۋ ولتىرۋمەن بىردەي ەدى. جانە دە قاپالاق قار اراسىنان ون بەس جاسار ءورىمتال قىز مۇڭعا تولى ارىز-ارمانىن ايتىپ، تۇنشىعا جىلاپ، ەستىلدى-ەستىلمەدى سىبىرلايتىنداي تولاسسىز سىبدىر ەستىلەدى. بالكىم، اسپاننان قۇلاعان اقشا قاردىڭ ارىز-ارمانى... اسپاندايىن اق مامىق ۇلپەرشەك تاعىنان ءتۇسىپ، ءزىل باتپان قارا جەردىڭ قۇشاعىنا قۇلارىن، سول قۇلاعاننان اق جاعاسىن كىر باسىپ، تابانعا تاپتالىپ، ءراسۋا بولارىن، ونى ايتاسىڭ، كوكتەم تۋا شالشىق سۋعا اينالىپ، توپىراققا زىم-زيا ءسىڭىپ كەتەرىن بىلگەن اقشاقار حانشانىڭ مۇڭى...
اۆتوستانسيا ىعىنداعى قاراڭ-قۇراڭ جولاۋشىلار دا سول سىبىرعا قۇنىعىپ قۇلاق سالعانداي جەڭدەرىنە قول، جاعالارىنا باس تىعىپ، بۇيىعىپ-بۇيىعىپ وتىر. ىشتە دە سول: تەك ءيىس سۋدىڭ، يلەگەن تەرى مەن شىلىمنىڭ ءيىسى جىڭىشكەلەپ جەتەدى. ەدەن بەتى شەكىلدەۋىكتىڭ اق جوڭقا قابىعىنان كورىنبەيدى، بۇرىش-بۇرىشتا تەمەكى قالدىقتارى جايراپ جاتىر. ماڭدايشاداعى اق شەلەك راديو قاقالىپ-شاشالىپ، رەيستى حابارلاعاندا عانا الگى تىك جاعالاردىڭ قيىعىنان كوزدەر جىلتىراپ، كۇربيگەن توندار مەن قىپشا بەل پالتولار: «اۋ، نە دەيدى؟!»، «تۇرساق پا، جوق، وسى ۇيىقتاعاننان ماڭگىلىك ويانباي قالساق پا» دەگەندەي قوزعالاقتاپ، قارت، جاسى ارالاس ءۇش-تورت جولاۋشى قاپشىق، سومكەلەرىن سۇيرەي سىرتقا ۇمتىلادى دا، قالعانى ۇيقىلى-وياۋ قالپىن اينىماي تابادى. اق ءتۇبىت ءشالى بۇركەنگەن قۇباقان قىز بەن تەمىردەي كەكىلى كوزىن جاپقان، ساقال-مۇرتىن ەمىن-ەركىن قويا بەرگەن جىگىت قانا اندا-ساندا تۇنشىعا كۇلەدى؛ ول ەكەۋى قار سازىنا گورى ءوز جۇرەكتەرىنىڭ جىرىمەن الەك.
— جولاۋشى جولداستار! «قاراسۋ» سوۆحوزىنا «67-29» نومەرلى اۆتوبۋس بەس مينۋتتان سوڭ ءجۇرىپ كەتىلەدى. بيلەت العان جولداستاردان اۆتوبۋسقا وتىرۋ سۇرالادى، - دەگەن سۋىق قارىعان داۋىس ەستىلدى. ەلتاي: «ءبۇيتىپ دابىراي ايتۋىنا قاراعاندا، اۆتوبۋس تا ۇلكەن، وعان مىنەتىن قاراسۋلىقتار دا قىرعىن شىعار»،— دەگەن. قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي شوت ماڭداي كوك اۆتوبۋسقا قىز بەن جىگىت، ءوزى ءمىندى. «حاتتا سوۆحوز يت ارقاسى قياندا دەپ ەدى، راس-راس، جاقىن بولسا، بالا-شاعا، كەمپىر-شالعا دەيىن قالاعا شۋلاپ كەلىپ، دۋلاپ قايتىپ جاتپاي ما، وتە شۇعىل، باستان اساتىن شارۋا بولماسا قاراسۋلىقتار قىراۋلى قىس كوزىندە جىلى ورنىن قايدان سۋىتسىن».
ەلتاي تەرەزەدەن قالا شەتىنەن سىپايى باستالىپ، ارى قاراي ەتەك-جەڭى جايىلىپ، كوسىلىپ كەتەتىن قارلى دالاعا كوز تاستاپ ەدى، كۇندىز ەمەس، ءتۇن ەمەس، ىمىرتتاي بوزعىلت بەيۋاق، تۇسپال دۇنيە ورناپتى: اينەككە جابىسقان قار دا تۇتاسا قالىڭداپ بارادى: قىرىق جىلعى ەسكى جايدىڭ ەسىك-تەسىگىنەن سۋىق توقتاۋسىز كىرىپ، ءىشى ازىناپ بارادى. شەت-شەكسىز مۇناردا اداسىپ كەتەم دەي مە، موينىن ىشكە الىپ، قۇجىرايعان شوفەر قۇلاقشىنىنىڭ ءبىر قۇلاعىن تۇسىرگەن، ەكىنشى قۇلاعى توبەسىندە، بۇلاڭداپ قاشقان اق قۇيرىق جول سورابىنان كوز الماي، ءبىر جىلدامدىقپەن سالىپ ۇرىپ كەلەدى. قۇباقان بيكەش ساقال-مۇرتتىڭ يىعىنا باس قويىپ ءۇنسىز وتىر، مانا اۆتوستانسيادا قارا تون مەن قولتىعىنداعى كوركەم قىزدىڭ قىزۋىن كوتەرە الماي نايقالا باسقان جىگىت تە ءتىلسىز، ءۇنسىز. ءسىرا، ەكەۋىنىڭ الىق-بەرىگى ءبىرازعا بارىپ، اۋىلعا، جەكجات-تۋماعا ايان سەكىلدى، ەندىگى قالعانى وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويلارى عانا. جۇرەر جولدا توق سومكە قىديىپ تۇر، جابىلماي قالعان جىرتا قارىس اۋزىنان قۋىرشاقتىڭ دودا-دودا شاشى مەن اق بانتيگى، پلاستماسسا قىزعىلت قولى قىلتيادى، سوعان قاراعاندا وسى سەنبى، جەكسەنبىدە توي دۇرك باستالىپ كەتۋى كادىك.
تىرشىلىك تىنىسى سايابىر دالادا وي دا شابان-شارداق تارتا ما، مۇمكىن، الماتىدان وبلىس ورتالىعىنا دەيىن ەكى ساعات قۇلاق تۇندىرعان «يل-18» گۋىلى، ودان باتپىراۋىقتاي بۇلعالاڭداپ اۋدانعا ارەڭ جەتكەن «ان-2» سوعىپ تاستاۋى، اۋداننان شىعا جىلانى جالاڭداپ، شۇرىلداي باستاعان اش قارىن ۇيقى شاقىردى ما، اۆتوبۋستىڭ ءبىر قالىپتى ءدۇرىلى الديلەدى مە، ەلتاي اينەك بەتىنە قۇلاقشىنىن جاستاپ سالدى دا، قالعىپ كەتتى.
...تامسانىپ قويىپ، كوزىن كىربيتىپ اشسا، اقشام كەزى، دالا الاكوبەڭ كۇڭگىرت بىردەڭە، ماشينا جارىعىن قار قيىرشىقتارى وڭدى-سولدى سىزعىلايدى، ۇيىقتاردا دا وسى، ءقازىر دە سول. «دۇنيە تىنىسىن توقتاتىپ، ءبىر سارىندى تاپتاپ، تاپجىلماستان تۇرىپ العان با؟» بىلەگىن كوزىنە تاقاپ ەدى، جوق، الەم جۇرەگى «ساليۋت» ساعاتىنداي سىرتىلداپ سوعىپ تۇر، اۆتوبۋس ازىناعالى، بۇل ۇيىقتاعالى تابانى كۇرەكتەي ەكى ساعات ءوتىپتى. «ءجۇز شاقىرىمدى ارتقا تاستاعان ەكەمىز». وقۋشى كەزىندە ۇزىلىستە مەكتەپ دالىزىنە ءتىزىلىپ تۇرا قالىپ، حورمەن ايتاتىن «قازاقستان — كەڭ-بايتاق تۋعان ولكەم» - ءدى ىڭىلدادى. قاتىپ قالعان تىزەسىن ۋقالاپ، جان شاقىردى، ەكى قولىن جەڭىنە بويلاتا سۇعىپ، كوز جۇمدى. بۇگىن تاڭەرتەڭگى كامەرانى، مايور باكيندى ويشا كوگەنگە ءتىزىپ ەدى، «ون ەكى ورىندىقتىڭ» ەڭ ءبىر قىزىقتى ابزاستارىن وقىعانداي ميىعىنان كۇلدى: ون-ون بەس جىل بۇرىن، وندا دا بەيتانىس باسقا بىرەۋدىڭ باسىنان وتكەن، كۇلكى شاقىرار اتام زامانعى وقيعا سياقتى ەلەستەدى.
ۇيقى، ۇيقى، ۇيقىشىم...
...يت ۇستى-ۇستىنە ورشەلەنىپ ارسىلدادى.
— ءاي، انداعى الباستىڭدى ارسىلداتپاي ءارى اكەت! ايتپەسە رۋكوياتكىمەن باسقا ءبىر پەرىپ مۇردەم كەتىرەمىن! — دەگەن قاتقىل ءۇن قۇلاق كەستى، ىزىنشە يت قاڭق ەتىپ، ءبارى دە ساپ تىندى.
كوزىن اشسا، اۆتوبۋس توقتاپتى، ۇزاق سۇركىل تىنىپتى. ماشينانىڭ قوسالقى شامى عانا ولەۋسىرەپ جانادى، بەس-التى قادامنان ارعى جەر تاس قاراڭعى، سول از جارىقتىڭ وتىندە قاڭباق شال سەكىلدى جاربيعان بالا قار قۇيىنىنا ارالاسىپ، شولاق قۇيرىق اقساق ءيتتى تىم-تىراقاي قۋىپ بارادى. ال شوفەر، قاي كومبەسىن ىزدەگەنىن قايدام، استىنداعى ورىندىعىن كوتەرىپ، تەمىر-تەرسەكتى سالدىراتىپ، تۇقشىڭدايدى. ىشتە قالعان شوفەر دە، جەرگە تۇسكەن قىز بەن جىگىت تە ءبىر اۋىلدىڭ ءتولى، زادى، ويتكەنى، كوز-قۇلاقسىز مىنا بوراندا امان-ەسەن جەتكىزىپ تاستاعانىنا انا ەكەۋ راقمەت ايتپاق تۇگىل قوش دەمەدى، ءيا، وزىمسىنگەنى، ءيا «قايتەمىز اۋىز اۋىرتىپ، ەرتەڭ ءبىزدى تاعى تاسيسىڭ اۆتوبۋسىڭدى ازىناتىپ» دەپ بارا جاتىر. «بۇل نەتكەن قىرسىق كىسى ءبىر جاق، قىرىق كىسى ءبىر جاق وداعاي اۋىل؟» — دەپ، قالا ادامىنىڭ ادەتىمەن اڭىرىپ قالعان ەلتاي دەر كەزىندە ەس جينادى، تۇسەتىن ءۇيى جوق، اۋىل اعاسىن تانىمايدى، ەلتاي جايلى ەشكىم قۇلاقتانباعان، سوقىر-مىلقاۋ ءتۇن مىناۋ، بوران اناۋ... پورتفەلىن الا-مالا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، العا اتتاپ ەدى، قىلتاسىنان سايتان قاعىپ قالعانداي العى ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا اۋپىرىممەن اسىلا كەتتى. «بۇل نە عاجاپ؟» اياعىن سىلكىلەپ ەدى جانسىز بىردەڭە... ماناعى مىلقيعان ۇيقىلى-وياۋ ۇزاق وتىرىستا اياعى ۇيىپ قالىپتى، سۇيرەتىلىپ بارىپ، ورنىنا قايتا ومپيدى، اشىق تۇرعان ەسىك كوزىنە ءبىر، جارىقتى قۋالاي ەكى قاراپ ەدى، يت قۋالاعان قاڭباق بالا دا، قۋىرشاق كوتەرگەن قىز بەن جىگىت تە جوق، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا عايىپ بولىپتى.
اياعىن سەلكىلدەتە سەرپىپ، باشپاي جىبىرلاتىپ، جان شاقىرىپ ەدى، شانجاۋ-شانجاۋ جەز مۇرت، جۋان ءسىڭىر شوفەر:
— كەلدىك. تۇسپەيمىسىڭ؟— دەپ، كۇڭگىرت كەشتەي كومەسكى ۇنمەن كۇڭك ەتتى.
بار دەنەسىمەن تەرەزەگە، العا كەزەك بۇرىلىپ قاراعان ەلتاي كۇمىلجىدى:
— سوۆحوز ديرەكتورى قايدا تۇرادى؟ ايتپەسە اۋىلسوۆەت... سىلتەپ جىبەرسەڭىز...
ارى قاراعان شوفەر:
— ونى قايتەسىڭ؟—دەدى.
«ماعان بىردەڭەسىن وتكىزىپ قويعانداي قايتەدى، ەي؟» كۇلىمسىرەگەن بولدى.
— كەلىمسەكپىن. بۇل اۋىلدى بىلمەيمىن.
ورىندىقتى تولتىرا وتىرىپ، ايۋدىڭ تابانىنداي الاقانىن بارانكىگە تاربيتىپ سالعان شوفەر سول قولىمەن بىردەڭەنى شىرت دەگىزىپ ەدى، اۆتوبۋستىڭ ىشكى دودەگەسىنىڭ ەكى-ۇش جەرى جارق ەتتى. بۇكىل تۇرپاتىمەن تولايىم بۇرىلىپ، ەلتايدىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن تۇگەندەدى.
— كۇزەتتەن كەلگەندەي تىرقيىپ تۇرىپ ۇيىقتادىڭ عوي ءوزىڭ! — كەڭكىلدەپ كۇلدى.— قالانىڭ قاراتاياعى ەكەنىڭدى كىرگەن بەتتەن ۇققانمىن. قايدان، كيىمىڭ ءبيتتىڭ قابىعىنداي جۇپ-جۇقا. اۋدان دا، وبلىس تا ەمەس، ارىدان كەلە جاتىرسىڭ. بايقا، قوناق بولامىن، باس جەيمىن دەپ ءجۇرىپ، ءۇي اراسىندا قيىڭمەن قاتىپ قالىپ جۇرمە. «قاراسۋدا» ونداي دا بولعان. ارقانىڭ قىسى كەلگەن قوناقتى ءسويتىپ قىتىقتاپ وينايتىنى بار.— ءۇي اراسىندا قيىمەن قاتىپ جاتقان ەلتايدى ەلەستەتتى مە، تاۋدان تاس دومالاعانداي تاعى كەڭكىلدەپ كۇلدى.
«مازاعى ما؟ ساڭىلاۋسىز نەمەگە قايدان كەزدەسىپ ەم؟» جىگىت ەسىككە پورتفەلىن سۇيرەي اپىر-توپىر ۇمتىلىپ ەدى، كۇلەگەش قاسقا وتىرعان بەتى قولىن سوزىپ ەدى، تەرتەدەي ۇزىن ەكەن، پورتفەلدىڭ قۇلاعىنا سارت جابىستى.
— قايدا باراسىڭ، اسىقپا! — دەدى نىقتاپ، — اسىقپاساڭ اربامەن قويانعا جەتەسىڭ.
— جىبەر! — دەدى جۇلقىنعان ەلتاي. «ءىشىپ العاننان ساۋ ما؟»
شوفەر بىلق ەتپەدى.
— ءسوز بار. جاقىنى ما ەڭ؟
— كىمنىڭ؟
— سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ...
— ءجۋرناليستپىن. كومانديروۆكامەن ءجۇرمىن.
شوفەر پورتفەلدىڭ قۇلاعىن جايىنا جىبەردى. اۋزىن ارانداي اشىپ ەسىنەدى.
— ە، ىشىمدەگىنى تاپ دەپ جىمسيىپ وتىرماي سولاي دا سولاي دەمەدىڭ بە؟ تىمىرايعان جاندى كورسەم، قارادان قاراپ تيىسكىم كەپ، كەيدە ءتىلىم، كەيدە الاقانىم قىشيدى، اكري. ديرەكتوردى ۇيىنەن تابا المايسىڭ. تاڭ سارىدەن وتگوندا. بۇگىن بولمايدى، بولعان كۇننىڭ وزىندە قالىڭ قارعا مالتىعىپ، ءتۇن ورتاسى اۋا جەتەدى.
ەلتايدىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ، ءجۇنى جىعىلدى. يەسى جوق ءۇيدىڭ ەسىگىن قالاي قاعادى؟
— قوناق ءۇي سىقپىتتاس تۇنەپ شىعاتىن جەر بولسا...
جالپاق الاقانىن يەگىنەن سامايىنا دەيىن ءبىر تارتىپ، ۇيقىسىن اشقان شوفەر تۇك ويلانبادى. قىپ-قىزىل كوزىن ىلگەرى قاداپ:
— اۋىزدارىڭا الدىمەن باستىق تۇسەدى، ءا؟ ءسوزدى قوي دا، بىزگە ءجۇر. ايداعانىم اۋداننىڭ اۆتوبۋسى بولسا دا، وسى اۋىلدىڭ قازاعىمىن. بارىپ كەلىپ ىستەيمىن. پراۆومدى العالى پالەنشە جىل،— دەدى، الدىندا اۆتوينسپەكتور جول قاعازىن سۇراپ تۇرعانداي.— كوزىمدى جىرتيتىپ اشقالى سوۆحوزدىڭ شارقىش ماشيناسىن قۋالاپ، تاقىم توزدىردىم. بىلتىر: «قاراسۋعا» ەڭبەگىم ابدەن ءوتتى»،— دەپ جاڭا ماشينا سۇراپ ەم، يت جىلعى اۆاريانى ايتىپ، باسىمدى اۋىرتسىن. جەل جاعىنان جان جۇرگىزبەيتىن قىرشاڭقى قودارمىن، باستىقتىڭ ۇستەلىن جۇدىرىقپەن ءبىر سالىپ: «سەندەردى جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن، ءول دە ماعان، مەن كەتتىم»،— دەدىم. و دا ءبىر وق وتپەيتىن وگىز ەدى، ءمۇيىزىن ءبىر شايقادى. «كەتە بەر! اۋدانىڭا بار دا، كوتەرىپ تۇرعان اسپانىڭدى تاستاپ جىبەر... قاۋقارىڭ كەلسە». ەكى قولعا ءبىر جۇمىس، مەن سەكىلدى كانىگى شوفەرگە ەكى باستان قۇدايىما قۇدايىم، سالىپ ۇرىپ اۋداندىق اۆتوپارككە كىردىم دە كەتتىم. ءقازىر راقات. كۇنىنە ەكى رەيس جاسايمىن. اۆتوبۋسىمدى اۋلاعا قاڭتارىپ قويىپ، ۇيگە قونامىن. ەشكىم ءتۇن ورتاسىندا جىلى توسەكتەن سيراعىمنان سۋىرىپ الىپ: «ايدا مارش! قويشىلارعا جەم، ءشوپ، تۇز تاسى!»—دەمەيدى. بىلەتىنىم اسفالت جول، گرافيك، كەسىمدى ۋاقىت. باسقالار يت قۋىپ، يرەك قامشىلاپ جۇرسە، مەن ەرىككەننەن قىز قۋامىن. ازىناتىپ كەلە جاتسام، ماشيناسى بۇزىلىپ قالعان باسەكەڭ: «اۋدانعا الا كەت، كاكە! بيۋرو بار...» دەپ، بەس ساۋساعىنىڭ باسىن ءبۇرىستىرىپ، قولىن كوتەرىپ تۇرادى، اكەڭ...— دەپ وڭعا، سولعا كەتىپ وتىردى دا، ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي جالت بۇرىلدى.— قوناسىڭ با؟
«كوزى نەتكەن جامان ەدى كاپىردىڭ!» — دەپ ويلاعان ەلتاي:
— قونايىن...— دەدى. مىسىق ارباعان تىشقاننىڭ سەبىن كيدى. جىگىت بويىندا، وبالى نە كەرەك، تەپكىن بار.
— ە، قونساڭ قون. اڭگىمە ايتاسىڭ...
...ماشينا جۇمىرتقاداي شاعىن شاتىرلى ءۇيدىڭ قاسىنا ەكپىندەتە كەلىپ، لىقسي توقتادى.
— ءۇي وسى، اكري.
قودار جەرگە قارعىپ ءتۇستى. ەلتايدىڭ بەتىنە كولبەي زۋلاعان قار قيىرشىقتارى ينەدەي قادالدى؛ سىڭسىعان زار ارالاس زۋىل جەتكەندەي. العاشىندا اعاش بۇتاقتارىن جەل سۋىلداتىپ تاراپ تۋر ما دەپ ەدى، جوق، قازاق اۋلىنا توعاي ءتۇسىپ قالىپ پا، كىسى بويى سوقپا دۋالدان شومەلە ءشوپتىڭ جالبىراعان شەتى ەكەن اندەتكەن. ماناعى قاپالاق قار جاياۋ بوراسىنعا ۇلاسىپتى؛ ويماقتاي قوس تەرەزەنىڭ جارىعى اۆتوبۋس تاپتاعان تاقىرعا سەلكەۋلەنىپ تۇسەدى، تاقىر بەتىمەن مىڭ اق جىلان قايقاڭ قاعىپ، جارىسا ءوتىپ جاتىر.
— توڭساڭ ۇيگە كىرە بەر، مەن اۆتوبۋستىڭ سۋىن اعىزايىن.
جاۋىرىنى مۇزداي باستاعان جىگىت سىر بەرمەگەنسىدى.
— بىرگە كىرەرمىز...
قودار ءوشى قالعانداي ءتورت دوڭگەلەكتى ءتورت تەپتى دە، يرەتىلە ەكى بۇكتەتىلىپ، رادياتوردىڭ استىنا كىردى. سالدەن كەيىن سۋ شۇرىلداپ، بەنزين ساسىعان ىستىق بۋدى جەل جۇلقىلاپ الا قاشتى: ماشينا استىنان قاراباس قۇرتتاي يرەلەڭدەپ شىققان سۋ ءبىراز جەرگە شىجىلداپ بارىپ، ءۇنسىز ءولىپ كەتتى. قودار رادياتوردىڭ استىنان كوتكەنشەكتەي ەڭبەكتەپ شىعىپ، بويىن جازدى، الاقاندارىن سارت-سۇرت سوقتى.
— ءجۇر! — جۇمىرىعىنىڭ سىرتىمەن كوك قاقپانىن اعاش ماڭدايىن پەرىپ قالىپ ەدى، بەكىتپەگەن بە، قاقپا شالقالاپ ءتۇستى. «اۆتوبۋسى ايدالادا قالدى، كولدەنەڭ كوك اتتى بىردەڭەسىن جىمقىرىپ كەتپەي مە؟» قالا داعدىسىمەن جامان ويلاپ قالعان ەلتاي دالادا تۇرعانىن كەش ۇقتى.
سەنەكتىڭ تيەگى سالىنباپتى. اۋىز بولمەگە كىرگەن قودار كوروبكادان شاتۋن سۋىرعاننان قاتتى كەلساپتاي ەكى پيماسىن ەكى تارتىپ سىپىردى دا، وڭ جاق بوساعاعا ءدۇرس-دۇرس تاستادى.
— اپكە!
ەلتاي سۋىق سورىپ، قاقيعان پورولون پورتفەلىن جەرگە قويىپ، شەشىنەر-شەشىنبەسىن بىلمەي ەكى ويلى تۇر ەدى، تەرتەدەي ۇزىن قول پالتوسىنىڭ جاعاسىنا سارت جابىستى؛ جەڭىنەن قولىن شىعارىپ مىقشىڭداپ جاتقاندا، قوداردىڭ پارمەنىمەن جەلبەگەيى جالباڭ ەتىپ، كيىم ىلگىشكە اسىلىپ قالدى. قۇلاقشىنى دا سونىڭ قاتارىنان ورىن تەپتى.
دەگەنشە:
— امان-ەسەن كەلدىڭ بە، قۇلىنىم! — دەگەن جاپ-جاس، سەرگەك ءۇن ەستىلدى، قاعازداي اپپاق، توماشاداي قاريا سۇرىنە-قابىنا ءتور ۇيدەن دەلبىرەپ شىعا بەردى. كەلسە:
— ءتۇۋ، قۇدايدىڭ كۇنى بەت قاراتپاي تۇر، قاتىپ قالىپسىڭ، اكەلشى! — دەپ، ارىستاي «قۇلىنىنىڭ» كۇرەكتەي قولىن كىشكەنە ساۋساقتارىمەن ىسقىلاپ جاتىر. وعان ۇيالىپ، قىسىلا قوياتىن قودار جوق، شاماسى، بۇل ەمىرەنۋ تىم ەرتەرەكتە، كاكەڭنىڭ بالا كەزىنەن باستالىپ كەتسە كەرەك، ەكى قولىن كارياعا بەرگەن كۇيى ەلتايدى يەگىمەن نۇسقادى.
— اپكە، قوناق كەلدى. ءوزى ازاننان تۇلكى قۇرساق، الدىنا اس قويساڭ، تۇك قويماي جامساتىپ اساي بەرەدى. مەنىڭ دە قارنىم اش. جىلى-جۇمساعىڭىزدى اياماڭىز. سولاي ەمەس پە، جورناليس جولداس؟ — دەپ، و باستان جانارعا جارىماعان بىتىك كوزىن قىسىپ قويدى.
اپكەسى نەسى؟ الپىستان اسقان مىنا كىسى وعان اپكە مە؟ «قۇلىنىم؟» بىردەڭەنى ۇقسا كانە؟..» قالاي ايتسا دا ەلتاي ىلگەرى ۇمتىلىپ، تاماق قىرناپ:
— سالەمەتسىز...— دەي بەرگەنى سول، مۇنىڭ دا قولى كاريانىڭ جىپ-جىلى، قۇرعاق الاقانىنا ءتۇسىپ قالدى.
— ي-ي، جارىعىم-اي، كەل، كەل، تورگە شىق! قاي بالاسىڭ؟ الىستان كەلدىم دەيسىڭ بە؟ ە-ە... الاقانىڭدى پەش قابىرعاسىنا باسا عوي، جانىپ تۇر،— دەپ، ەلتايدى جالىن شاشقان ورىس پەشىنىڭ قاسىنا جەتەكتەپ اكەلدى دە، ەزى پەشكە جالعاس پليتاعا قونجيعان كىشكەنە قازاننىڭ قاقپاعىن اشىپ-جاۋىپ، اياق-تاباققا ارالاسىپ كەتتى.
تۇيەدەي قودار قاۋعا باسىن قولجۋعىش استىنا سۇعىپ، جان-جاعىنا سۋ شاشىراتا ىسقىرىنىپ-پىسقىرىنادى.
— تاڭەرتەڭ سيىردىڭ استىن تازالاي المادىم... ۇلگەرمەدىم. باۋىرىنا توڭ قاتىپ، دىرىلدەپ جاتقان جوق پا؟ ەرتە ويات دەسەم، ءتىل المايسىز. وسىنىڭىز نە؟— دەپ، اياق استىنان شارۋاشىل بولا قالىپ، تۇيمەدەي اپكەسىنە ەركەلەيدى. پەشكە اركاسىن بەرىپ، الاقانىن جاپسىرا جىلىتىپ تۇرعان ەلتاي ايدالادا قالدى — ول مىنا اڭگىمە ءۇشىن ارتىق بولاتىن.
ي، تازالادىق، قايدا بارادى. الگى ءوزىڭ ءماشينا ءتىلىن ۇيرەتكەن ەسەتجان ىستەدى، اينالىپ قانا كەتەيىن. «قوي، شارشادىڭ، دەمال»،— دەسەم، بولماي وتىن دا جاردى. سونسوڭ ەكەۋىمىز جايلانىپ وتىرىپ شاي ىشتىك. بولايىن دەپ تۇرعان بالا. اتتەگەنە، ساباعى ناشارلاۋ ەكەن، مۇعالىمدەرىمەن شالكەم-شالىس كەلىپ، كەلىسپەي قالاد دەي مە...
— وعان شكول مەحانيزاسياعا بارۋ كەرەك. تەمىر-تەرسەك دەسە بار دۇنيەنى ۇمىتىپ، ءولىمىن سالادى. شىكىرەيگەن اكەسى عوي «وقۋ وقىتام، ءينستيتوت تۇسىرەم» دەپ بۇتىپ-شاتىپ جۇرگەن.
ەلتاي وي ۇستىندە: الدىنان كەلگەندى تىستەپ، ارتىنان كەلسە تەۋىپ تاستايتىن تارپاڭ، سەس، نوقشىل قوداردىڭ ىشكى سارايى سىرتقى تۇرپاتىنا كەرەعار سەكىلدى. اشىق بولامىن دەپ، شاشىق بولىپ، وڭباي تاياق جەيدى-اۋ ءداۋ دە بولسا. ماڭدايىنا جازىلعان وسى اساۋلىق باسىنا كوپ مەحنات، بەينەت اكەلگەن، سونان سوڭ قايتەدى، سول جان اۋرۋدى ىشكى دۇنيەسىنە وتكىزبەس ءۇشىن ءا دەسەڭ، ءما دەيتىن قاسيەتتى قولدان جاساعان. ال بۇل مىنەز داۋ-داماي، تەپەرىشتى ەسەلەپ كوبەيتكەن. تەمىر دە توزادى. ادام تەمىر ەمەس. قازىرگى قالپى: «ءاي، بايقا، باستى شايقاپ وينا مەنىمەن، قىلجاقتاي بەرسەڭ، قاعىپ جىبەرەمىن» دەپ، شابىنىپ تۇر. قاعىپ جىبەرەتىنى دە راس. ال ارعى جاعى... جىلاپ تۇر. سىرتتان جىلاپ كەلىپ، تەك قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي ۇيىندە عانا ۋانادى، شىن نازىك تابيعاتىمەن قۋانا تابىسادى. قۋانعان ءتۇرى جاڭاعى.
ەرتەگى مۋلتفيلمدەردە جاداۋ لاشىقتى جۇدىرىقتاي كەدەي كەمپىر، ونىڭ اق كوڭىل، اڭقاۋ الپامساداي ۇلى بولۋشى ەدى. قۋ جانىندا تىنىشتىق جوق، الپارىسىپ، كۇش كۇرەسكەن ۇلى ەر جەتكەسىن جەتى جيھان كەزىپ، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوعادى، نە عالامات ەرلىك جاسايدى، جاۋ مەن جاۋىز، جالماۋىزداردى جەر جاستاندىرعان سوڭ تەمىر ەتىگى تەڭگەدەي، تەمىر تاياعى تەبەندەي بولىپ، شارشاپ-شالدىعىپ جامان لاشىعىنا ورالادى. انە، سول كەزدە سان جىلدار بويى وتىن وشىرمەي، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىرعان شۇيكەدەي كەمپىر تابالدىرىق الدىندا تاياعىنا سۇيەنىپ قارسى الۋشى ەدى ۇلىن. مىناۋ سول، سونىڭ ناق ءوزى. قىزىعا دا، قىزعانا دا قاراعان — ءوزى ماڭگى-باقي ماقۇرىم قالعان ىستىق كوڭىل، جىلى لەبىز انا مەن بالا... جاقىن-جاقپاي تۇگىل جاۋدىڭ الاقانى سيپاماعان ماڭدايى ىسىپ بارادى، ارقادان وتكەن پەش تابى انا الاقانىنا ۇقساي ما، مۇرنىنىڭ ۇشى جىبىرلاي ما-اۋ، نە ءوڭ، نە ءتۇس ەمەس، مۇنار دا مۇنار حال كەشىپ تۇرعاندا ىستىق كەسپە سورپا ءبىردىنى قۇيىلعان سەرە-سەرە كەسەنىڭ ۇستىنەن قالاي شىققانىن بىلمەي قالدى.
قۇنتيما اعاش قالاقتىڭ موينى قوداردىڭ بالعاداي بارماعىنىڭ استىنا تۇسكەندە، مورت سىنار دەپ ويلاپ ەدى. جىگىت جەر قازاتىن ادامداي قالاقتى كۇرەكشە كەزەپ وتىرىپ:
— اپكە-اۋ، الگىڭىز...— دەپ، ءسوز شىلبىرىن قارياعا تاستادى.
— ءقازىر، ءقازىر... ول قۇرعىرىڭ تۇر عوي.
قاريا ءتور ۇيگە كىردى دە، تەز ورالدى: قولىندا شۇبەرەككە ورالعان ءبىر بوتەلكە اراق.
— قايناپ-قايناپ اتىلىپ كەتە مە دەپ، پەش قاسىنان وڭاشا الىپ كەتىپ ەدىم،— دەگەندە، قودار شالقايىپ تۇرىپ قارقىلداپ كۇلدى.
— وي، اپكە-اي! اتىلاتىنى شامپان، اكري. مىناۋ ىشكە بارعاسىن اتىلادى. اكەلىڭىز، تەنتەك نەمەنىڭ اۋسەلەسىن كورەيىك.
ەلتاي:
— مەن پاس...— دەدى.
— اۋىراسىڭ با؟
— قۇلقىم جوق.
— ءوزىڭ ءبىل،— دەدى قودار.— مەن قارىزىمنان قۇتىلدىم. قويعامىن بۇل پالەنى.— جالما-جان قارياعا بۇرىلدى.— وتىرساڭىزشى بىلاي، مەنى توسا-توسا اس تا ىشپەگەن شىعارسىز. سۋىق تيگەن تاماعىڭىز نە بولدى؟ دوعدىر بەرگەن ءدارىنى ءىشىپ ءجۇرسىز بە؟
ۇستەل شەتىنە شوقيىپ وتىرعان قاريا:
— ءدارىڭنىڭ كۇشى از ەكەن. كورشى ابىسىن ءشوپ قايناتىپ بەرىپ ەدى، كوزىم سودان اشىلدى. ءدارىڭدى ءىشىپ جاتىرمىن، اقشاعا كەلگەن دۇنيە عوي، قۇر بوسقا قالماسىن دەپ.
ەلتاي ۇياتتاۋ بولسا دا قودارعا قوسىلىپ، كۇلىپ جىبەردى.
— انە، انە، ءبىزدىڭ اپكە وسى. اپكەم بولماسا كۇلىم شاشىلىپ، ايدالاعا تەزەك تەرىپ كەتەر ەم، اكري.
ەلتاي ساۋساعى مايىسىپ، سورپانى جارتى قالاقتان ىشەدى. شوفەر جىگىت ناندى بۇراي اساپ، كەسەگە باسىن سالىپ جىبەرگەن كۇيى ىستىق سورپانى ۇرتتايدى. «ءتىلى قولدىراپ ءتۇسىپ قالماي ما؟» دەپ، قوناق اڭ-تاڭ. قودار بولسا ارا-اراسىندا:
— اپكە، تۇرسىن پودشيپنيكتى اكەپ بەردى مە؟ ە، ناعاشىمنىڭ سيىرى بۇزاۋلاپ پا؟ وكىرتىپ ءبىر سارى ۋىزدى كەرتىپ جەيتىن... جوق، ول القاشىڭدى بۇگىن كورمەدىم. ءجۇر دە ءبىر قۋىستا قيقالاقتاپ. نە ىشە المايتىن، نە ماندىتىپ جۇمىس ىستەمەيتىن سول ولەزىڭدى قويشى... دارىگەر نە دەيدى؟ — دەپ، ءۇزىپ-ۇزىپ بەلگىسىز تىرشىلىكتى ءسوز ەتەدى.
— يە، جاتىر عوي توسەگىنىڭ استىندا دومالاپ... بۇگىن-ەرتەڭ دەپ ورىسكە جىبەرمەي، قوراعا بايلاپ وتىر... ىشكەندە كىمدى قيراتادى، كوگەن كوز بالالار مەن كەلىنگە وبال دا. دوعدىر قىز اۋدانعا بارىپ قارالىڭىز، مەنىڭ شامام كەلمەيدى دەيدى باياعى.— قاريا سورپادان اۋىز ءتيدى دە، ورنىنان تۇرىپ، پەش ماڭىنا ويىستى.
شوفەر جىگىت قاسىعى كەسە تۇبىنە تىق تيگەندە عانا باسىن كوتەرىپ، ماڭايىنا، ەلتايعا مۇنارتقان توق كوزىن سالدى. «ە، سەن ءالى شۇقىنىپ وتىر ما ەڭ؟» — دەگەندەي ەجىرەيدى، ىلە بىرەۋ ءتۇرتىپ قالعانداي سەلت ەتىپ، تەرتەدەي قولىن سوزدى.
— ويبۋ، تانىسپاپپىز، جولداس... قودار بولامىن.— اۆتوبۋس ىشىندە «جەل جاعىنان جەل جۇرگىزبەيتىن قىرشاڭقى قودارمىن» دەپ شىرەنگەنىن ۇمىتىپ ۇلگەرىپتى.— ەلتاي دەيمىسىڭ، ءجون، ءجون. اپكەم كەيدە مەنى كەنجە ۇلىم دەپ ءىش تارتقانسيدى، ءبىز وعان كونە بەرمەيمىز، اجەم باۋىرىندا وسكەمىن. اجەم ءولىپ قالعاسىن عوي، يەمدەنىپ جۇرگەنى، ايتپەسە ماعان جولاماق تۇگىل، الىستان كوز سالۋعا قورقاتىن. قايتەيىك، اپكە-اپكە دەپ الدارقاتىپ، اسىن ءىشىپ، اياعىن بوساتىپ جاتىرمىز. كەلىن اپەرىپ، ەكى قولىن جىلى سۋعا مالىپ قويايىن دەسەم، بۇل توڭىرەكتەن تەڭ قىز تاپپاي، مىسىم قۇرىپ ءجۇر،— دەپ، كوزىن قىسىپ ەدى، اپكەسى:
— تەك وتىر... قىز بالا نەگە بولماسىن، مىنا كورشى اقساق ىسقاقتىڭ ۇيىندەگى بالا قانداي ءايبات...— دەپ ەدى، ول تالما جەرىنە ءدوپ ءتيدى مە، قودار ءۇنسىز قالدى. اياعى كەم ىسەكەڭنىڭ قىزى، سوعان قاراعاندا، راسىمەن ءايبات بالا بولۋ كەرەك.
قاريا كۇپايكەنى جەلبەگەي جامىلىپ، پەش اۋزىنداعى شەلەكتى كوتەرىپ شىعىپ كەتكەسىن، قودار قايتا ارىندادى.
— وسى اۋىلدىڭ قىزدارى قارعاپ قويعانداي شەتىنەن قاشاعان، اكري. «قولعا ەندى ءتۇستى، الاقاي، ءتۇستى، ءتۇستى» دەي بەرىپ، اۋزىڭدى جيناپ العانشا، باسقا بىرەۋگە ءتيىپ جاتقان تويىندا «اششى»، «اششى» دەپ، ايقايلاپ وتىرعانىڭدى ءبىر-اق بىلەسىڭ. ەرەگىسكەندە اۋداننىڭ ۋىزعا جارىماعان ءبىر تۇشتاقايىن وتكەن كۇزدە اۆتوبۋسقا قويار دا قويماي سالىپ الىپ، توپ ەتكىزىپ ەم، كۇندەردىڭ كۇنى ماي-ماي ءۇستى-باسىما قاراپ: «اۆتوبۋس ايدايسىڭ، گالستۋك نەگە تاقپايسىڭ؟» — دەگەنى. «ونىڭدى سوۆحوز ديرەكتورىنا ايت»، — دەيمىن قارق-قارق كۇلىپ. سودان ەكى اي تۇرىپ، سايتان ازعىردى ما، وسى ۇيدەگى جىلتىراق اتاۋلىنى جيىپ-تەرىپ، مەن جوقتا جىتىپ بەرىپتى. اۋدان مەن اۋىل اراسىنداعى جالعىز اۆتوبۋس مەنىڭ استىمدا، اسپانمەن ۇشىپ كەتكەن بە، بىلمەيمىن. قالا شىركىن اۋىلعا ءقايبىر ءسۇتتى قىزىن بەرەدى. الدىڭگۇنى كورسەم، كوشەدە سەكەكتەپ ءجۇر، ۇستاپ اپ: «مۇنىڭ قالاي، مادام؟» — دەسەم، «قۇرمەت تاقتاسىندا» سۋرەتىڭ تۇرعانعا ادام دەپ تيسەم، ايۋ ەكەنسىڭ»،— دەپ تانتىپ، كولەڭكەسىن باستىرمادى. تۇرعان جەرىندە تەۋىپ-تەۋىپ تەزەگىن شىعارۋ كەرەك ەدى، امال نە، ونداي يتتىگىم جوق. «وندا گالستۋك تاعاتىن باسقا بىرەۋىڭدى تاۋىپ ال»،—دەپ قويا بەردىم.— كىرىپ كەلە جاتقان قارياعا:—ال، اپكە، مەن ۇيىقتايىن. ازاننان تۇرىپ، اتتانۋ كەرەك. ەرتە ويات، سيىردىڭ استىن ەسكە سال. ءوزىم تازالايىن دەگەندى قوي، اپكە!— دەپ، ستولدى ساۋساعىمەن تىقىلداتتى.— ەرتەڭگى جول ۇزاق!— ەسىنەدى. ەلتاي سوندا بايقادى، كوزى قىپ-قىزىل. مانا «اۋدانعا اۋىسىپ، مۇراتىما جەتتىم»،— دەسە دە، كۇنىگە بارىپ-كەلىپ جۇمىس ىستەۋ وڭاي ەمەس، جۇيرىك تاعدىردى قۋا-قۋا تاقىمى دا توزعان، ءسىرا. گالستۋك قۇمار قۋ قىزدار دا شارشاتقان. ودان دا كونىمپاز، ءبىر توقپاق جالدى تورى كەلىنشەكتى نەگە كىرگىزىپ المايدى؟ مىناۋ وپىرما ءسوز بەن سارت-سۇرت ءجۇرىس ءبىر كورمەگە قىزىقتى، ال كۇنبە-كۇن ومىردە توز-توزىڭدى شىعاراتىن تەمىر تەپكىڭ عوي. ەلتاي ءارى-سارى ويعا كەتىڭكىرەپ وتىر ەدى، قوداردىڭ گۇمپىلدەگەن داۋسىنان ەسىن جينادى.
— قورىقپا، كەڭسەگە ءوز قولىممەن اپارىپ، دىڭداي كۇيىڭدە ەسەن-امان تاپسىرامىن. ال، ۇيىقتايىق!
جاستىققا باسى تيىسىمەن قور ەتتى. جول سوعىپ تاستاعان ەكەن، ەرلان دا مۇرتتاي ۇشتى. كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىپ، اۋىز ۇيدە كۇيبەڭدەپ جۇرگەن قاريانىڭ سىبىرىن ەستىدى.
— ە، جاراتقان اللا، جانىن جالداپ جۇرگەن جالعىزىمنىڭ تابانىنا كىرگەن شوگىر ماڭدايىما كىرسىن! اعالارىن توقتاتپاي كەزەكپەن الدىڭ، موينىما بۇرشاق سالىپ تىلەگەن كوزىمنىڭ اعى مەن قاراسىن جەبەپ-قولداپ، الىس ساپاردا جولىن وڭعارا كور! مىنەزى بىردە ومپى، بىردە تومپى، اكەسىنە اۋماي تارتپاعىر! جاس كۇنىمدە بەينەت بەر، قارتايعاندا زەينەت بەر دەۋشى ەم، كۇپىرشىلىك، كۇپىرشىلىك، قايتتىم، كايتىپ الدىم كۇنامدى. وسىنىڭ ءبىر شيكى وكپەسىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ، كەكىلىن سيپاعان سوڭ الا بەر، ارمانىم جوق! ەكى دۇنيەدە مەن ريزا، قالىڭ بەينەتتەن كەز اشپاي كەتكەن اكەسى ريزا.
* * *
كۇجىرەيگەن موينىن ىشكە العان الا كوز كىسى ەلتايعا اۋكەسىن سالا قاباعىنىڭ استىمەن قارادى. بەرگەن سالەمىن مەنسىنبەگەن پىشىندە ەرىن ۇشىمەن الدى. سودان ءالى وتىر. ەلتايدىڭ جول قاعازىن، كۋالىگىن، كومسومول مۇشەسىنىڭ ارىز حاتىن الدىنا جايىپ سالىپ، اناۋ-ۋ جەردەن شەكەلەي وقىدى. جاقىننان كورمەيدى ەكەن، اقىرى سۋىرماسىنان كوزىلدىرىك الدى. جىگىت ەتتى قاباعى مەن ەكىگە ايرىلعان كىرپىش يەگىنە، كون بەتىنە قاراپ: «بولساڭ بولارسىڭ»،— دەدى ىشتەي. «كەزىندە سوۆحوز داڭقىن اۋدان اسىرىپ، دۇرىلدەتكەن بۇل سادىر. نە قارا باستى، بىلمەيمىن، شاۋ تارتا كەلە بوجىراپ كەتتى. وسىندا اۋزىڭنان كىرىپ، ارتىڭنان شىعاتىن قىزىل تۇلكىشەك زاۆفەرما بار، سول ەرتتەپ موينىنا ءمىنىپ الدى. اندا-ساندا ەلگە كوز قىپ اقىرعانسىپ قويادى، ال وڭاشا كەڭەسكە كەلگەندە وتقا ايداسا كىرەدى، سۋعا ايداسا سۋعا تۇسەدى»،— دەگەن ءسوز قۇلاعىندا. ايتقان — قودار.
جۇمىس احۋالى بۇرىن دا ۇلكەن-كىشىلى باستىقتىڭ الدىنا ايداپ اپارعان؛ ۇزاق جىل ءبىر ورىندا وتىرىپ قالعان، العا باسپاعان ادامدار بىر-بىرىنە قيمىل، ءسوز ساپتاۋ جاعىنان ۇقساس كەلەدى. استىنداعى كرەسلو تەسىلگەنشە قوزعالماي وتىرعان سوڭ ونداي تۇر مەن ءسوز ءراسىمى كۇنبە-كۇن بىلىنبەي جاسالىپ، جىلدار جىلجي كەلە ابدەن قاتىپ-سەمىپ، بەرىشكە اينالا بەرەتىن سياقتى. كوپە-كورىنەۋ قولدان جاسالعان ۇقساستىق...
وسى شاماداعى ساكەن — سوۆحوز ديرەكتورى سادىر ءسۇت پىسىرىمنەن سوڭ باسىن كوتەرىپ: «قولاقپانداي داۋدى جاپ-جاس باسىڭمەن سەن بە، ەي، قۋا كەلگەن؟»— دەگەندەي ەلتايعا ءتونىپ الدى دا، ون قولىنىڭ استىنداعى قىزىل تۇيمەنى باسىپ ەدى، ەسىكتەن جۇدەۋ ءجۇزدى كەلىنشەك باس قىلتيتتى.
— شاقىر الگىنى، نەسى دەپ، ءيا!—دەدى گۇرىلدەپ.— شاقىر اتاڭا نالەتتى!
— كىمدى، ساكە؟— دەدى قورعالاقتاعان كەلىنشەك.
— قىتاندى ايتامىن. اۆتولاۆكىنىڭ انەبىر جىلماڭىن قوسا ەرتىپ كەلسىن.— ءتوس قالتاسىنان التىن شىنجىرلى دوبالداي ساعات سۋىرىپ، ۇستەل ۇستىنە ءيىرىپ تاستادى.— بەس مينۋتتا جەتسىن، ون اياعى وندا، سول اياعى مۇندا!
— اۆتولاۆكىنى بىلمەيمىن، ال قىتان ەسىك الدىندا جۇرگەن...
— شاقىر!
دىبىسسىز جابىلعان بىلعارى ەسىككە تەسىپ جىبەرەردەي وقتى كوزىمەن قاراپ وتىردى دا، بار تۇلعاسىمەن ەلتايعا بۇرىلدى.
— الىستان ات شارشاتىپ كەلگەن ەكەنسىڭ، ىنىشەك. سوڭىنان پالە ەرتكەن سول قارا توندارىڭ ءبىزدىڭ رابكووپقا ءتۇسۋى تۇسكەن، نەسى دەپ، ءيا. كومسومول شوپاندارعا ءتيىستى التى تون زاۆفەرما ساۋدابايەۆ قىتان، سوسىن كىم ەدى... اۆتولاۆكىنىڭ ساتۋشىسىنىڭ موينىنا جازىلعان. ءوز قولدارىڭمەن تاپسىر دەپ قاداپ ايتقامىز. ارعى جاعىن نە ىستەپ ءجۇر، وزدەرى بىلەدى. ماسەلە بىلاي! — دەپ، جالپاق الاقانىن ۇستەلگە سارت تاستاي بەردى دە، الدىندا وتىرعان جىگىت ساتۋشى ەمەس، ءتىلشى ەكەنى ەسىنە ءتۇستى مە، بىلپ ەتكىزىپ جايىمەن سالدى.— فاكت ەست فاكت. ءتىلىمدى الساڭ، ىنىشەك، بىلاي ىستە. انانى-مىنانى تەكسەرەمىن دەپ، سوۆحوز بەن فەرمىدە اينالىپ قالما، توتە جول تاپ. زاۆفەرمانى قاسىڭا ال دا، تۋرا سالىپ، بۇگىن جاس شوپانداردىڭ بريگاداسىنا جەت.— اينالىپ، اق بۇرقاق تەرەزەگە قارادى.— فەرمىدە «كيروۆەس» بار، مالتىقساڭدار جول سالىپ بەرەدى. ونسىز دا قۇمعا تۇز، قۇراما جەم اپارادى. جەتكەسىن تەكسەر: ەگەر بالالار قارا تون كيىپ، قىز-قىز قايناپ، قۇنجىڭداپ جۇرسە، حات يەسى قارا بەت،— دەپ ارىزدى الاقانىمەن ۇتىكتەدى.— ال تون كيمەسە، قىتانى بار، اۆتولاۆششيك بار، كۇنى ەرتەڭ كونتوردا، مەنىڭ الدىمدا دىردەكتەپ تۇرادى. سازاسىن تارتادى، نەسى دەپ، ءيا. كەلىستىك نە؟
ەسىك اشىلدى دا، ەكى بەتىنىڭ ۇشى قان قىزىل، قارا شاشىن شالقايتا قايىرعان، ايتسە دە ماڭدايى ءبىرسىپىرا قاجىپ قالعان، ورتا بويلى، ساقا جىگىت مايدا باسىپ كىردى.
— شاقىردىڭىز با، ساكە؟
ديرەكتور تىلشىگە بۇرىلدى.
— زاۆفەرمى ساۋدابايەۆ قىتان وسى كىسى.— ساكەڭ ەلتايعا قارسى ورىندىقتى نۇسقادى. — وتىر! — قىتان بوتەن جىگىتكە كوز قۇيرىعىن لىپ سالىپ، سيپاي قارادى دا، تەز جايعاستى.
— اۆتولاۆكىنىڭ دۇكەنشىسى قايدا؟
— اياق استىنان كەشە تۇندە اۋداندىق اۋرۋحاناعا الىپ كەتىپتى. اسقازانى جارا دەي مە...
— مالشىلاردىڭ سۋ تەگىن اراعىن شەلەكتەپ ىشە بەرسە، جارا شىقپاعاندا قايتەدى؟—دەپ، گۇر ەتە قالدى ساكەڭ. شۇعىل تۇردە قىزىل بەت جىگىتكە شۇيلىكتى.— سەندەر نە ىستەپ جۇرسىڭدەر، ا؟ ادامشا سەنەمىز، نەسى دەپ ءيا، ال سول سەنىمدى سەندەر نەتىپ جۇرسىڭدەر؟
كوز قۇيرىعىمەن ەلتايدى ەكىنشى قايتارا سۇيكەگەن قىتان تۇك وزگەرمەي:
— ساكە، نە ىستەپپىز؟ ايتىپ ولتىرسەڭىزشى، — دەدى سابىرمەن.
— اققويىنداعى جاس شوپاندار التى قارا توندى الدى ما، جوق پا، سونى سۇراپ وتىرمىن.
فەرما مەڭگەرۋشىسى سالعىرت.
— العان شىعار...
— جوق، سەن ونداي قيمىجىق شورە-شورەڭدى قوي. ەكىنىڭ ءبىرى — نە الدى، نە المادى دە.
— الدى...
— كىمنەن الدى؟ سەنىڭ قولىڭنان با؟
— اۆتولاۆكىگە تاپسىرعانمىن...
— ا، سولاي ما؟ تايىزدا تايعاق كوپ دەيسىڭ، نەسى دەپ ءيا. جولعا تاستاپ كەلەمىن تاياعىمدى، قايتا باستاپ كەلەمىن باياعىمدى... — ديرەكتور ۇستەلگە كەۋدەسىمەن جاتىپ الىپ، شىقشىت ەتى بۇلكىلدەي، قىتاندى جۇندەي ءتۇتتى.— مەن ساعان نە دەدىم؟ ءوز قولىڭمەن تاپسىر دەگەنىم قايدا؟ ال سەن نە ىستەدىڭ؟ شوشقا تاعالاپ ءجۇرسىن بە؟ مياۋ-مياۋ مىسىعىم دەگەنگە مۇرتپەن وينايسىڭ، نەسى دەپ ءيا. تالكەك قىلما. زاۆفەرمىلىك تاقياڭا تار كەلىپ جۇرسە، قويعان ءبىز، الىپ تاستايتىن دا مىنا ءبىز. قولىمنان ايىرىپ الىپ كورسىن!
باستىق قىتاننىڭ قۇلاق ەتىن بەس مينۋت جەدى. قىزىق بولعاندا، ارى-بەرىدەن كەيىن التى قارا تون بىلاي قالدى، ديرەكتور بيلىكتىڭ ءالى دە ءوز قولىندا ەكەنىن، جىلاندى جەتى كەسسەڭ دە كەسىرتكەلىك ءالى بار ەكەنىن دالەلدەپ باكتى. وزىنەن ءوزى جاسىرىپ جۇرگەنمەن، باسقالار ءۇشىن بەتى اشىق دارمەنسىزدىك بىلىنگەندەي. قىتاندا ءۇن جوق: تەك ءسوز بۇرقاسىنى باسىلا بەرە، ساكەڭە جاس بالانىڭ كۇنادان پاك تازا كەزىمەن جاۋدىراپ قاراپ قويادى. تومپاق بەتىنىڭ ۇشىندا ۇيىپ تۇرعان قىزىل نە قويىلمادى، نە سەيىلمەدى، وشىرگىشپەن ۇيقالاساڭ دا كەتپەيتىن بەتپاق قىزىل. دۇرىس ءسوز دۇمىمە، بۇرىس ءسوز بۇتىما دەپ جايباراقات وتىر.
ايدىنىن سالىپ كۇركىلدەگەن ديرەكتور اقىرى بىلاي دەپ شەگەلەدى.
— جەرمەن ۇش، كوكپەن ۇش، بۇگىن مىنا جىگىتتى بريگاداعا جەتكىز. شارۋاسىن بىتىرگەسىن ىزىنشە الىپ قايت. سەنىمەن سودان كەيىن سويلەسەمىن.— ورنىنان تۇرىپ، ەلتايعا بولبىر الاقانىن ۇسىنا بەردى.— جولىڭ بولسىن، ىنىشەك.
...قار ءالى بۇرقاقتاپ تۇر. «گاز-69» تاڭقىلداق جەردە ىزعىتىپ-ىزعىتىپ الىپ، ال ومبى قاردا قوس بۇيىرىنە كەزەك تەڭسەلىپ، اۋىر ىڭىرانا ميمىرت جۇرىسكە سالادى. كابينا ءىشى كۇڭگىرت. رۋلدە — قىتان. رەزەڭكە سۇرتكىشتەر وڭدى-سولدى قالتاقتاپ، ماڭداي اينەكتى سىپىرىپ وتكەن سايىن ءبىر كورىنىس، ءبىر بوياۋ — اق مۇنار سۇزىلەدى دە تۇرادى. جول ءۇستى بىلەم-بىلەم ۇرمە قار. قىتان رۋل، رىچاگ اراسىندا ەكى قولى كەزەك ويناپ، ەكى اياعى تورموز بەن مۋفتسەپلەنيەنىڭ اراسىندا سارتىلداپ ءتىلسىز وتىر. ەگەر ول الدا-جالدا مويىن بۇرىپ: «سوڭىما ارىز تۇسىرگەن ءتىلشى جولداس، ءسىزدى فەرما ەمەس، كىرگەن ءىزى بار دا، شىققان ءىزى جوق ايدالاعا، اق وتاۋ، اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋعا الىپ بارامىن. ونىڭ ىشىنەن امان-ساۋ ورالۋىڭىز، ءاي، ەكىتالاي. ارعى جاعىن ءوزىڭىز ءبىلىڭىز»،— دەسە، ەلتاي ەش رياسىز سەنەر مە ەدى، قايتەر ەدى. «نەتكەن ءبىتىپ بەرمەيتىن سايىن دالا! كەشە الدىمەن سامولەت، سوڭىنان اۆتوبۋس... قار باسقان دالا دا دالا... اۋداننان سوۆحوزعا دەيىن كەمى ءجۇز ەلۋ كيلومەتردى ارتقا تاستادى — تاعى دا قارلى دالا! بۇگىن دە سول كورىنىس... كوزدەگەن كومبەگە دەيىن ءالى قانشاما جەر! ال كەزدەستىرگەن ادامى قاداۋ-قاداۋ. قودار، ونىڭ شەشەسى، سوۆحوز ديرەكتورى، قاسىنداعى قىتان — ساۋساقتىڭ باسىنا دا جەتپەيدى. يەن دالا، سايىن ساحارا!»
قارا توننان قاپىدا ايرىلىپ، مىنا بوراندا ماكتا كۇپايكىمەن دىردەكتەگەن ورىمدەي جاس شوپانداردىڭ قاراڭ كۇنىن ويلاپ ەدى، ەلەكتر پەشى بار كابينا ۇياداي جىلى بولسا دا، تىزەسىن پالتوسىنىڭ ەتەگىمەن ەرىكسىز قىمتادى.
قىتان ونىڭ ويىن بەتىنەن وقىپ بىلگەندەي-اق قوڭىر بارقىن ناقىشتا سىبىزعىلاتىپ، سىپايى اڭگىمە باستادى.
— ءسىز عوي، حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگى مەن مۇڭ-مۇقتاجىن تۇپتەپ جازاتىن ءتىلشىسىز. مىنە، بۇگىن دە سوناۋ الماتىدان اق قار، كوك مۇز كەشىپ، اققويىنعا بورانداتىپ بارا جاتىرسىز...
— ءبىزدى قويشى، توڭساق ءبىر كۇندىك، كۇنى ەرتەڭ جىلى دا جايلى پاتەرگە قويىپ كەتەمىز...— الماتىدان ارنايى كەلگەن ءتىلشى باسىمەن «پاتەر جالداپ، كىسى ەسىگىندە تۇرىپ جاتىرمىز»—دەۋگە ءداتى بارمادى.— اققويىندا تەاتر، كينو، پارك، كونسەرت كورمەي، تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ، قوي باققان جاستاردىڭ كۇنىن ايتىڭىز!
اناۋ ادىسكە سالىپ، بۇلتارىپ كەتتى، دەرەۋ باسقا وڭتايدان باسپالاپ كەلدى.
— كينوسىن اپتا سايىن اپارىپ تۇرامىز. انەۋگۇنى ارتيستەر كەلگەن. ماشيناعا تيەپ الىپ، بريگادا اپاردىق. جاس شوپاندار قىزىققا قارق بولىپ قالدى،— دەدى ىڭىلداڭقىراپ. «ونى قويشى، مىنا حيكايانى تىڭداڭىز» دەگەندەي،— وتكەن جىلى ءسىز سەكىلدى بىر-ەكى ءتىلشى كەلىپ كەتكەن. بىرەۋى اۋداننان، ەكىنشىسى وبلىستان. سوۆحوز ورتالىعىنان قايتىپ كەتتى. استى-ۇستىمىزگە ءتۇسىپ، كولدەي-كولدەي وچەرك جاريالادى. باسشىلارعا راقات! ايدارىمىزدان جەل ەسىپ تۇرعان كەزدە جالعان داقپىرتپەن جازىلدى-اۋ سول دۇنيەلەر...— دەپ، الدەنەنى ىمداپ، ءارى ەلتايدىڭ استىنا: «ءسىز، ويتپەدىڭىز، مىنە، الىس وتارعا بەتتەپ بارا جاتىرسىز، جاقسى ءتىلشى ەكەنسىز، سوڭىرا ماقتامايتىن دا سەكىلدىسىز»،— دەگەن كوپشىك تاستاپ، اڭگىمەنىڭ جەلىن اقىرىن جىبەرىپ، پىسىلداتا توقتادى.
— ءسىز... ديرەكتورعا ريزا ەمەسسىز، سولاي ما؟— ەلتاي مىنا كۇلبىلتەلەۋدى جاقتىرمادى، نە بولسا ول بولسىن، وقىس سۇراقتى بەرىپ قالىپ، قىتانعا جالت قاراپ ەدى، ول كوزىنىڭ بۇلاڭ ەتكەن قۇيرىعىن الدىنا اۋداردى.
— ساكەڭ بە؟ تاسقا سالساڭ قايتپايتىن شاربولات جان ەدى. قارا قۇيرىقتا سۇمەڭدەگەن سوۆحوزدى اپىرىپ-جاپىرىپ، بەس-التى جىلدىڭ اينالاسىندا شاش ەتەكتەن تابىسقا باتىردى. ۋاقىت العا كەتتى، باسقارۋ جۇيەسى، ءادىسى وزگەردى. ءسىز بۇگىن باياعى ەر ساكەندى ەمەس، كولەڭكەسىن كوردىڭىز. باستىقتىعىنان شارشاپ جۇرگەن جان. قازىرگى وقىعان-توقىعان كوزى اشىق ادامدار بۇرىنعىداي وپىرما تىزەگە كونە بەرمەيدى، — دەپ، ۇلكەن سىردىڭ كورپەسىن جەلپىلدەتتى. ءوزى تۋرالى بۇلكىلدەتتى. تۋىسى وسى فەرمادان. اۋەلى قولىنا قويشىنىڭ اق تاياعىن ۇستاپتى. ينستيتۋتقا سىرتتاي تۇسكەن. ۆەتتەحنيكتەن فەرما مەڭگەرۋشىلىگىنە اۋىسقانىنا تورت-بەس جىل. «جوعارىلادىم» دەمەدى، «اۋىستىم» دەدى. شۇكىر، كورسەتكىشتەرى ءتاۋىر. جوسپاردان اسىپ، مىندەتتەمەگە جەتە جىعىلىپ جاتىر. قىسقاسى، قوڭتورعاي تىرشىلىك... «ماقتاماڭىز دا، داتتاماڭىز، الدا رازى. وسى شۇڭكىل اڭگىمەنىڭ شىرقىن بۇزباي، بەيبىت تاراپ كەتسەك قايتەدى»، — دەيدى ءسوز سىرعاسى. «قودار ايتقان زاۆفەرما وسى...— دەگەن وي باسىنا سارت ەتتى.— ىشىمدەگىنى تاپ، جاتىپ اتار جىگىت ەكەن. مانا ديرەكتوردى دا باقىلداتىپ، شىبىن شاققان قۇرلى كورمەي قايقايىپ كەتە بەردى. كابينادا تىزە ءتۇيىستىرىپ وتىرساڭ دا، تەلەفون ارقىلى سويلەسكەندەيسىڭ، ەش تولعانتپايدى، قوزعالمايدى، سىپايى، ورنىقتى، ىستىق-سۋىقتان ادا».
ءوربي بەرگەن ويىن قىتان ءبولدى.
— ورتالىعىمىز وسى. بريگادا اناۋ شاعىل قۇمنىڭ تەرەڭ قويناۋىندا، ارعى-بەرگىسى ەلۋ شاقىرىم، سول ىڭعايدان اققويىن دەپ ات قويعان. ەكى وتار قويدى قىڭق دەگىزبەي باعىپ جاتىر.
شاعىل قۇمنان دامەتىپ، العا ۇمسىنىپ، اينەك استىنان سىرتقا كوز جىبەرىپ ەدى، قان كوبەلەك اق قۇيىن... وكتەپ سوققان جەل اپشىنى قۋىرىپ، الەم بەتىنە اق پارەنجى جاپقان. ايعىز-ايعىز قابىرعا مەن بيىك مۇرجالار، اۋلاعا ۇيىلگەن، ءۇستىن قار باسقان جارقاباق... كۇپىلى بىرەۋ توبىلعى تورى اتتى توڭق-توڭق جەلدىرتىپ، دۇمدەي دۇرەگەي توبەت ەرتىپ، جول كەسىپ ءوتتى. ءۇي-ۇي اراسىندا جاۋىرىنى اسپانعا شىعىپ، ساداقتاي يىلگەن سيىر يمەڭدەپ زىتىپ ءجۇر.
ماشينا ەڭسەلى، قورا-جايى اۋماقتى ءۇيدىڭ قاسىنا قاتپاعان كوبەڭ قاردى بىتىرلاتا جانشىپ توقتاپ ەدى، قاقپا ىشىنەن يت ارسىلدادى. «اۋ، الدىمەن كەڭسەگە باس سۇعىپ، جاي-جاپساردى بىلمەدىك پە؟»،— دەگەنشە، قىتان ەلتايدىڭ الدىنا اسىلا كابينا ەسىگىن شالقالاتا اشىپ تاستادى.
— كەلدىك. ارينە، اۋەلى كەڭسەگە سوعۋ كەرەك ەدى... شارشادىڭىز، جول سوعىپ تاستادى. داستارقانى جيىلمايتىن اق كوڭىل حالىقپىز، ايىپقا ساناماڭىز، قارا شاڭىراققا الىپ كەلدىم. ءدام تاتىڭىز، ءۇي-جايىمدى كورىڭىز...
...ءون بويىنان ەرتە بايسال تارتقاندىق پەن تىرسيعان بىتەۋلىك سەزىلگەن ادەمىشە دومالاق كەلىنشەك مامىرلاي باسىپ، جاي ءجۇرىپ-اق داستارقاندى جىلدام جاسادى. ءبىر سەمياعا سايكەستىگى ەركىن جەتەتىن بۇل كىسىنىڭ ىلگەرىلى-كەيىندى ءسوزى از ەكەن، ەرنىن قىمقىرىپ الىپ، قىزمەتتى كەلىستىرۋىن كەلىستىردى. وسىنداعى سەگىز جىلدىق مەكتەپتىڭ وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.
جەڭدى بىلەكتەي قازى، شۇجىق باستاعان تورە تاباق ەت بىلبىراپ كەلە قالدى. ەل جەۋگە جاقسى دا، ءسىڭىمى قيىن ەتتى تۇنگە قاراي الدىنا السا، قىتاندار ساسكە تۇستە كىرىسەدى ەكەن؛ دەنساۋلىققا پايدالى. ىلەسە كەلگەن كونياكتى ەلتاي اشقىزبادى، ءۇي يەسى دە قىستاعان جوق. Ac ۇستىندە دە كەسەك اڭگىمە قوزعالمادى. ەكى بالانىڭ ۇلكەنى قىسقى كانيكۋل باستالا ۇزدىك وقۋشى رەتىندە ەكسكۋرسياعا، الماتىعا كەتىپتى، كەنجەسى سوۆحوز ورتالىعىندا تۇراتىن اتاسى مەن اجەسىنىڭ قۇرت-مايىن جايعاپ جاتىر. قاربىتا جەلىنگەن قازى-قارتا ءيىسى بۇرقىراعان قان قىزىل شايعا جالعاسا بەرگەندە، قىتان قوناقتان رۇقسات سۇرادى.
— قار ءۇرىپ تاستاعان قۇم «گاز-69» - دى اتتاپ باستىرمايدى. «كيروۆەس» - ءتىڭ كۇشىن سىنايىق. ىزدەپ تاۋىپ كەلەيىن. ءسىز، ايىپ ەتپەسەڭىز، تور ۇيگە جانتايىپ، كوز شىرىمىن الىڭىز. جول الىس، جاقسىلاپ دەمالىڭىز.— جۇمباقتاۋ جىميدى دا، قارا تونىن اسىقپاي كيىپ، سالماقپەن باسىپ شىعىپ كەتتى. ديرەكتوردىڭ كابينەتىندەگى ديىرمەننىڭ تاسىنداي دوڭگەلەگەن مايدا ءجۇرىسى وزگەرگەن.
جۇمساق ديۆان جامباسىنا باتا بەرگەسىن سىرتقا شىعىپ ەدى، قۇبىلانىڭ ىزعىرىق جەلى ءىشىن تارتىپ سوعىپ تۇر. تۇكىرىپ ەدى، سليۋداعا اينالىپ، سەكىرىپ ءتۇستى.
...ساعات جارىمنان سوڭ قىتان قاتتى كەيىپ ورالدى.
— «كيروۆەستىڭ» تراكتورشىسىن ابىلەت باسىپتى. كوروبكا پەرەداچاسى سىنىپتى. جايشىلىقتا اۋىز جاپپاس، توي دەگەندە ولەڭ تاپپاستىڭ كەرى. دالبىجىك تراكتورشى زاپاس بولشەك ىزدەپ، سوۆحوز ورتالىعىنداعى شەبەرحاناعا كەتكەن. ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق، ەلەكە. بۇگىن قونامىز...
دوم تارتقان ەكەن،— دەپ، سەز سوڭىنا جىلى، جايما-شۋاق كۇلكىسىن جالعادى.
— تاقا بولماعاندا جىلان باۋىر «دت» جوق پا؟
— ويبۋ، ءسىز بىلمەيدى ەكەنسىز، ءبىر ادىم ىلگەرى، ەكى ادىم كەيىن «دت» - مەن يت ارقاسى قيان اققويىنعا جەتكەنشە، كابينادا قاتىپ قالامىز.
شابان، جىبىرلاق «دت» - عا كەلگەندە ەلتاي ءسوز تالاستىرا المادى.
كەشكە ىستىق قۋىرداق جەدى، شاي ءىشتى. اۋدان، قاراسۋ ارالىعىندا جەل ۇستاپ قالعان با، تەر انادان دا، مىنادان دا كەتتى. كورپە-جاستىعى شىتىراداي اپپاق توسەك سالىندى.
ەرتەڭىندە قاتتى ۇيقىدان باسى ءىسىپ، تۇسكە تامان ارەڭ تۇرەگەلدى. كەڭسەدەگى قىتان ۆەتتەحنيك بالانى جۇگىرتىپ جىبەرىپتى. «تراكتورشى زاپچاسىن تاۋىپتى. «كيروۆەس» - ءتى جوندەپ جاتىر. ءازىر بىتپەيدى. جول وڭعارىلسا، ەرتەڭ جولعا شىعامىز. ءقادىرلى قوناعىمىز جالىقپاسىن، تەليەۆيزوردان «جانۋارلار دۇنيەسى»، «ال، قىز-قىرقىندار، كەل، ورتاعا شىعىڭدار» دەگەن حاباردى كورە تۇرسىن».
جالىققاننان ەسىنەپ-قۇسىناپ، «جانۋارلار دۇنيەسى» مەن «قىز-قىرقىنداردى» تاماشالادى، ۇرى-قارىلار جايلى فيلم كوردى. العاشقى كادرلەردەن باستاپ ۇرىلارعا جانى اشىدى: ولاردىڭ ءبارىبىر وزىنەن ءوزى يت بولىپ، قولعا تۇسەتىنى بەلگىلى ەدى.
ەلتاي، قىتاندار ورانىپ-شىمقانىپ، ءۇشىنشى كۇنى دەگەندە قىزىل «كيروۆەستى» وڭكەڭدەتىپ العا سالىپ، جولعا شىقتى. بوران باسىلعان. قىزىل قۇلاق كۇن شايداي اشىق.
* * *
ءۇش ۇل، ءۇش قىز ەكىگە ءبولىنىپ، ەرسىلى-قارسىلى ەكى بولمەدە تۇرىپ جاتىر. قوسىپ جىبەرگەندە مىڭنان اساتىن ەكى وتاردى ءبىر جىگىت، ءبىر قىز ورىسكە الىپ كەتىپتى دە، تۇنگى كۇزەتتەن كەلگەن ءۇشىنشىسى ۇل ما، قىز با، باسىن كورپەمەن تۇمشالاپ، ۇيقىنىڭ ۇپايىن تۇگەندەپ جاتىر. قالعانى قوزى كوش جەرگە يىرىلگەن شوپكە ات-شانا الىپ كەتىپتى. قىستاقتا تالىمگەر شوپاننىڭ قوشقىل بەت قاقپىش قارا كەلىنشەگى عانا ەتەگىنە ورالعان بەس-التى ءىرىلى-ۇساق بالانىڭ اناسىن اندا، مىناسىن مىندا جايعاپ ءجۇر. ال تالىمگەر ءوزى قۇراما جەم ىزدەپ، سوۆحوز ورتالىعىنا اتتانىپتى، سول ساپاردان، مىنە، ءۇش كۇن، توبەسىن كورسەتپەپتى. كەلىنشەك فەرما مەڭگەرۋشى مەن ءتىلشىنى و باستا سالىڭقى قاباقپەن سۋىق تىڭداسا دا: «كاكەن نەگە ۇزاق اينالدى؟» — دەگەن سۇراققا كەلگەندە، ارىز-ارمانى ىشىنە سىيماي ارەڭ شىداپ ءجۇر ەكەن، بومباداي جارىلدى.
— ارىق-تۇراق مال اناۋ ءتىلىن سورىپ اش تۇرعان. بالا-شاعامەن ءجيدىپ وتىرعان ءبىزدىڭ قاراڭ كۇنىمىز مىناۋ. سول شىركىن مال-جان، قاتىن، بالا-شاعا بار دەي مە، جوق، دەي مە؟ ايلىق، اقشانى الا كەلەم دەپ ەدى. ءبىر جوعالسا، مول جوعالىپ، ءلايلىپ ءجۇر تاعى دا. الباستى قاس-قاباققا قاراپ باسادى، تاپقان تاعى، كەڭ وڭەش، ۇرەگەي مەن شۇرەگەيلەرىن! بوتەلكەسىن قوينىنا تىعىپ بەزىلدەپ جۇرگەندە، سونداعى ءبىر اۋمەسەرلەر ءوزىنىڭ اياعىن سىندىرىپ تا قويمايدى. سىزدەر دە كاكەن، كاكەن دەپ ەسىرتىپ باعاسىزدار. كورگەن جەردە: «ءاپ بالەم، اققويىن قايدا، سەن قايدا؟» — دەپ، مۇيىزدەپ، مۇيىزدەپ المايسىزدار ما؟
قىتان نوبايمەن ارپىل-تارپىل بۇرقىلداعان كەلىنشەكتى كۇلىمسىرەي تىڭدادى.
— پاي-پاي، جەڭەشە-اي! وسپاقتاماي سويلەڭىزشى. ونسىز دا جانىپ تۇرعان وتقا ماي تامىزاسىز... وسىدان كەيىن كاكەڭ ءۇش كۇن جوعالماعاندا ءقايتسىن. تۇسىنەمىز. كورىپ تۇرمىز حال-احۋالدى... كومبيكورمنان باسقا كەرەك-جاراق تۇگەل مە؟ ءيا، قورانىڭ كوڭى قالىڭ... ارەدىكتە قول استىڭىزداعى بالالاردى جاۋىپ جىبەرمەيسىز بە؟ شىنتۋايتىندا اندا-ساندا سەرىلىگى ۇستاپ كەتپەسە، كاكەڭ اشسا الاقانىڭىزدا، جۇمسا جۇدىرىعىڭىزدا عوي،— دەگەن ماي سىلاۋىنداي جىلى سوزبەن كەلىنشەكتى قاقپالاي بۇرىپ، بىرتە-بىرتە ايداۋ قارا جولعا سالدى. اشۋى دا، قايتۋى دا تەز جەڭگەي ماندايىن باستىرا بايلاعان تۇيە ءجۇن ءشالىسىن شەشىپ الىپ، جاڭاعى ىزالى ءسوز وسىمەن كەتسىن دەگەندەي، ىققا قاراتا قاعىپ-قاعىپ الدى.
— بىزدىكى الدى قاتتى، ارتى جۇمساق دالباسا اشۋ عوي انشەيىن. ايتپەسە تۇنىعىمدى لايلاپ جۇرگەن شالىم جوق. ۇيگە كىرىڭىزدەر! — تەز ءجىبىدى.— شاي قويىپ جىبەرەيىن. ءاي، ءاليا، جۇگىر، قۇدىقتان سۋ اكەل. سەن، ساكەن، تامىزىق تۇتات! ي-يي، تاناۋىڭدى جىلتىڭداتپاي ءسۇرتشى، اينالايىن! ۇلكەن كىسىلەردەن ۇيات تا، تەگى. ساتىبالدى، بار دا انا بالانى ويات، اعالارىنا قىزمەت قىلسىن!— قارتاسى جازىلىپ جۇرە بەرىپ ەدى، قىتان تەك تۇرماي تاعى دا كوشەلىلىك تانىتتى.
— قايتەسىز، جەڭەشە. كاكەن سوۆحوز ورتالىعىنان ارىپ-اشىپ ورالادى، ءتاتتى-دامدىڭىزدى سوعان ساقتاڭىز. ءبىز نە، كوپتىڭ ءبىرى، كوپشىكتىڭ كىرى، تىلەمسەك كەلىمسەكپىز. ودان دا كوسەگەمىزدى كوگەرتىپ، ەڭبەك ەتىپ جاتقان ءىنى-قارىنداستارعا مىقتى بولىڭىز. ءبىز ماياعا بارايىق. ءشوپ بيىل قىسقا جەتە مە، جوق پا، اۋقىمداپ كورەيىك، جىگىتتەرمەن اۋىزبا-اۋىز سويلەسەيىك.
...ەكەۋى قىستاقتان دومبىرانىڭ قوس شەگىندەي سىزىلا شىعىپ، قۇم جوتانى باۋىرلاي كەسىپ، ءارى اينالىپ كەتكەن شانا ىزىنە ءتۇستى.
— از-مۇز جاياۋ ءجۇرىپ، قان تاراتايىق، ەلەكە. جولاي قىسقى دالانى تاماشالاڭىز. ءيىنى تار قالادا مۇنداي كاۋسار اۋا كۇندە تاپتىرا بەرمەس،— دەگەن قىتان جەڭىل ماشينانى قالدىرىپ كەتتى.
بىلاي شىعا ءام بيولوگيالىق، ءام جاعىرافيالىق اڭگىمەنى پىلتەلەدى. اۋزى سوزدە بولسا، قولى يتمۇرىننىڭ ءبۇرىسىپ-بۇرىسىپ تۇرعان قان قىزىل جەمىستەرىندە، بىرىندەپ تەرىپ، قالتاسىنا سالىپ ءجۇر.
— قۇم، شاعىل دەسە، كوزىڭىزگە تىر جالاڭاش تۇركىمەننىڭ جالپاق قۇمى ەلەستەيدى، ءا، ەلەكە؟ قازاقتىڭ ءشىلدىڭ قيىنداي شاشىلعان شەگە قۇمدارى تۇنىپ تۇرعان قۇت، بەرەكە عوي. مىنا يتمۇرىندى قاراڭىز. قاراڭىز دا ويلاڭىز: ويسىل قارانىڭ نانى، ءارى شىلقىما مايى، ءارى اۋرۋعا شيپا، ەم. جەمىسىن تەرىپ جەسەڭىز قان قىسىمىن باسادى، جۇرەك، جۇيكە اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى. مىنا بىتىسقان دۇزگەن شە، دۇزگەن؟ شوق شاشىراتىپ شىرت-شىرت جانعاندا، اتاقتى سەكسەۋىلگە بەرىسپەيدى. ال كوك بۇيرا تال، تەرەگى، ويپاڭ-ويپاڭدا قىزعىش قۇستاي شۋلاپ تۇرعان قامىسى شە؟ جاڭا ءبىز ارالاعان قورا-قوپسى، ءۇي وسى تال-تەرەك، قامىستان سالىنعان. جازدىگۇنى اپتاپتا اڭقاڭىز كەپسە، كەز كەلگەن تال-تەرەكتىڭ ءتۇبىن كۇرەك بويى قازىپ جىبەرىڭىز، سۋ شىپىلدەپ شىعا كەلەدى. اڭ-قۇسى جىرتىلىپ ايرىلادى. ەلىك، قاسقىر، تۇلكى، قارساق، بورسىق، ءشىل، كەكىلىك — پىشەن. انە، كەتتى، كەتتى!—دەپ، تۇلكى تىماعىن باسىنان جۇلىپ الىپ، قۇلاشتاي لاقتىردى. «ءيا، قىتان اعاي دۇرىس ايتادى، جىرىق ەرىن قورقاق قويان ءبىز بولامىز!» — دەگەندەي تاڭى اعاراڭداعان سەرەك قۇلاق اق قالپاقتى تەرەك تۇبىنەن اتىپ تۇرەگەلدى، جىمدى قۋالاي سەكەكتەپ، لەزدە قار الابىنا ءسىڭىپ كەتتى.
— قاپ، مىلتىقتى ۇمىت قالدىرعانىم-اي! بۇگىن قويان ەتىن قۋىرىپ بەرەتىن ەك سىزگە. جاڭا نە دەپ ەم؟ ە، ەڭ باستىسى، بۇيرات-بۇيرات بۇل قۇمىڭىز اۋداننىڭ ءتورت تۇلىك مالىن قاھارلى قىسقا بەرسە كانە! تاۋدىڭ بەتكەي-بەتكەيى جالاڭاش، تىقىر، ال مىنا تال، تەرەك، قامىس، قاۋداننىڭ ءتۇپ-تۇبى ۇيقا-تۇيقا كوك قياق، توبىلعى، قاراعان، قوعا. جال-جال قۇمنىڭ ىعىنا وتار-وتار سۇعىنا كىرىپ، تىستەي جابىسىپ، بىق دەمەي جاتىپ العاندا، ايداپ شىعارا المايسىز. انا جىلدارى ۇساق كولحوز، سوۆحوزدار ىرىلەنىپ، جەر قايتا بولىسكەن كەزدە، وسى قۇم ءۇشىن باسشىلار اراسىندا كادىمگىدەي ۇرىس-جانجال تۋعان... ءوزىڭىز قاي جاقتانسىز؟
شانانىڭ شىرەي تارتىلعان ىزىنەن شىقپاۋعا تىرىسىپ، بۇلتالاقتاپ كەلە جاتقان ەلتاي:
— بالالار ۇيىندە ءوستىم... مەن جالعىز، ونان سوڭ قۇداي جالعىز. كوزىمدى اشقاننان كەڭ دالاعا شىققانىم بۇگىن،— دەپ، القىنا جاۋاپ بەردى.
— باسە، جىعا تانىماسام دا مىنەزىڭىزدەن كىسىكيىك نىشاندى بايقاپ ەم كەشە. جالعاندا جەتىمدىك جامان، سونان كەيىن جەتەسىزدىك جامان دەۋشى مە ەدى ەسكى كوز كىسىلەر. شۇكىرشىلىك ەتىڭىز، كىم اكە-شەشەسىن قانجىعاسىنا بايلاپ ءجۇر. بىلتىر كەلگەن تىلشىلەر ءوزىمىز ەدى. ءازىل-قالجىڭ ايتىپ، ىشەك-قارنىمىز ارالاسىپ كەتىپ ەدى. قىزا كەلە اۋىلدىڭ التى اۋىزىن الدىرىپ، ءان سالدىرعان. كەشە ۇندەمەدىڭىز. وكپەلەتىپ الدىق پا دەپ قىسىلىپ تا قالدىق،— دەپ، ءتاتتى جىميدى. ءسوز بار ما، قىتانىڭ ءۇش جەپ بيگە شىقتى. ەلتايىڭ توماعا-تۇيىق كىسىكيىك ەكەن، ول — ءبىر، ءوزى قاراجاياۋ ەمەس، كىسى تانيدى — ەكى. قىسىلىپ قالعانىن — ءۇش ءبىلدىردى. ءۇي يەلەرى قىل كوپىردەن وتكەندەي ءوزىن-وزى جايسىز سەزىنسە، قازاق داستۇرىندە بۇل قوناققا ابىروي اپەرمەيدى. كەشەدەن بەرى اجىڭ-كۇجىڭ ارالاسىپ كەتپەسە دە اۋىق-اۋىق ءتىل الماستى، سوندا تۇيگەنى — قىتان كوپ سويلەدى، ءبىراق تۇك ايتپادى. اڭگىمەسى ءدامدى، ءداندى، ايتكەنمەن ەلتاي ىزدەگەن شۇراي ەمەس. نە سوۆحوزدىڭ قازىرگى جاي-جاعداياتى، ياكي سوۆحوز باسشىلارى مەن باس ماماندارى جايلى، قۇرىعاندا، قارا تون حيكاياسى مەن جاس شوپاندار حاقىندا ءوندىرىپ تۇك دەمەدى، قىزىل ءتىلىن قايتا-قايتا قايراپ سالاتىنى — حالىقارالىق جاعداي، ونەر مەن ادەبيەتتىڭ قاسقا مەن جايساڭدارىنىڭ ءومىرناماسى، بەرى العاندا قاراسۋ تاريحى، فلورا مەن فاۋناسى، قىسقاسى، كەشەدەن بەرى ەلتاي ءوزىن، قىتاندى الەم، رەسپۋبليكا جاڭالىقتارىن ورتاعا سالىپ، كەڭ قورىتىپ، ەل مەن جەر تاعدىرىن شەشىپ وتىرعان مارقاسقاداي سەزىندى. كەشە تۇندە شىدام شەگى شيرىعىپ كەتكەن مەزەتتە: «كاكە، التى قارا تون قايدا وسى، ۇقسام بۇيىرماسىن»،— دەپ كەيىپ ەدى، كۇلىمسىرەگەن كاكەسى: «ەرتەڭ بريگاداعا بارامىز، جاس شوپانداردىڭ ۇستىنەن تونى قۇرعىردى بىر-بىرلەپ شەشىپ الساڭىز، حات انونيمكا، ال قىز-جىگىتتەر، ارىز ايتقانداي، جالاڭاش-جالپى دىردەكتەپ جۇرسە، و دا جەڭىل شارۋا، اۆتودۇكەن ساتۋشىسىن شىڭعىرتىپ ۇستايمىز»،— دەپ جايما-شۋاقتاپ، جەر تۇبىندەگى الماتىدان سامولەت سابىلتىپ، ارنايى كەلگەن ساپارىن جەڭىل شارۋاعا اينالدىرا سالعانى.
...كولدەنەڭ جاتقان قۇم توبەنىڭ قۇيقاسىنا شىعا كەلگەندە، الاقانعا سالعانداي انىق كوردى: يەك استىنداعى قولات تابانىنا يىرىلگەن تورت-بەس مايانىڭ بىرىنە پار ات تۇمسىعىن تىعىپ تۇر، مايا ۇستىندەگى ەكى جىگىت شاناعا ايىرلاپ ءشوپ لاقتىرۋدا، ءۇشىنشىسى شاناداعى ءشوپتى اياعىمەن باسا ىرعاپ جايمالاي جايعاپ ءجۇر. مۇرىندارىنا سۋ جەتەر ەمەس. لەپ لەكي مە، مايا جاقتان جاس قۇراقتىڭ جازعى بالاۋسا ءيىسى جىڭىشكەلەپ جەتەدى. ۇشەۋى دە تون كيمەگەن، ءجۇن، بۋمازي كەۋدەشەلەرىنىڭ جاعا-جەڭىنەن بۋ بۇرقىراپ، الپارىسىپ، كۇش كۇرەسۋدە. قىزارا بورتكەن قىتان وسى جولى شىن جۇرەكتەن اقتارىلعان ماقتانىشپەن:
— مىنە، ءبىردى ەكى، ەكىنى سەگىز ەتكەن جاس قايراتتار!— دەدى.
ماياشىلارعا تاقاپ كەلگەندە كوزىنە وتتاي باسىلدى: ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ۇيمە-جۇيمە تاستالعان قارا توندار شانانىڭ ارعى بەتىندەگى كۇرتىك قار ۇستىندە يلەكتەلىپ جاتىر. ۇشەۋى بۇلاردى كورىسىمەن، ايىرلارىنا سۇيەنىپ، سوستيىپ تۇرىپ قالدى.
سابالاق ءجۇن قارا توبەت ىر-ىر ەتىپ، ءجۇن-جۇن استارى سىرتىنا قاراعان تونعا تاپ-تاپ بەرگەن سايىن شاناداعى جىگىت:
— كەت، ەي، الىپسوق! مىنا يت قۇتىرعان با؟ قارا توندا نە اقىسى بار؟ — دەپ، قۋراي، قامىس سىنىقتارىن لاقتىرسا، مايا ۇستىندەگىلەر:
— سوعىمنىڭ سورپا-سۋانىنا تويعاسىن قۇتىرىپ ءجۇر دە!
— قويشىنىڭ ءيتى قويانشىق كەلەدى! — دەپ، ماز-مەيرام.
...اققويىننان ەلتايدىڭ ءجۇنى جىعىلىپ، جۋاسىپ قايتتى. ءۇش قىز، ءۇش جىگىتتىڭ ۇستىندە قىز-قىز قايناتقان التى قارا تون، نەسىن ايتاسىڭ، ءجىتى-جىتى باسىپ، قوي قورالاپ، قوتانعا ءشوپ ءۇيىپ، مال قىستاتىپ جاتىر. ومىرگە وكپەسىز. بىرەۋى زووۆەتەرينارلىق ينستيتۋتتا، ەكەۋى تەحنيكۋمدا سىرتتاي وقيدى. اۋداننان قاراسۋعا دەيىن قۇشاق جازىسپاي كەلگەن اق قۇبا قىز بەن ساقالى سالا قۇلاش جىگىت تە اققويىننان تابىلدى: كەلەر اپتادا باس قوسىپ، ءوز الدارىنا جەكە شاڭىراق كوتەرەدى، بۇتكىل سوۆحوز تايلى-تۇياعى قالماي كومسومول تويى رەتىندە ىرعالىپ-جىرعالىپ، دۇرىلدەتىپ وتكىزبەك. جايناڭ كوز اق قۇبا قىز جانىپ تۇرعان وتكىر ەكەن. «وڭ اياعىڭىزبەن كەلگەن قۇتتى قوناقسىز، قالانىڭ جاياۋ جيىنى تويدىرعان شىعار، اۋىلدىڭ اتقا مىنگەن تويىن كورىپ قايتىڭىز، كەيىن: «ءبىزدىڭ توي الماتىدان كەلگەن جازۋشى قاتىسقان ايگىلى توي» دەپ ايتا جۇرۋگە جاقسى»،— دەپ، جاتا جابىسپاسى بار ما. مەرەيى ۇستەم بولعان قىتان: «ياپىر-اي، جارقىن ءجۇزدى بۇل قارىنداسىمىز اۋدانعا بەلگىلى كۇمىس كومەي، جەز تاڭداي ءانشى ەدى، كەلەر جىلى كونسەرۆاتورياعا جىبەرەيىك دەپ ەك، ساقال-مۇرتتى ىنىشەكتىڭ اۋزىنىڭ سالىمى بار ەكەن، قالىڭ قۇم اراسىندا وڭاشا قالعاسىن قويسىن با»، — دەپ تىرق-تىرق كۇلدى.
توق ەتەرى، مالدى اۋىل ۇلكەن كۇتىنۋ، يگى تىلەك ۇستىندە؛ ەكى ەتەكتى بەلگە ءتۇرىپ، بىلەك سىبانىپ وتىر. قات-قابات شارۋا مەن قۋانىشقا تولى كۇندەرى ەلتاي: «تون قايدان كەلدى؟» دەپ قازىمىرلانسا، ونىسى ءار جەرى تەسىلىپ، قايناي باستاعان قازانعا اس ورنىنا تاس سالعانداي قيىسپايتىن قىلىق، جەردەن جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتىعا ساياتىن جارامسىز قىلىق. «حاتتىڭ بەلگىسىز يەسى ارىزىن جوقتاپ، شۋ شىعارا ما؟» دەپ دامەلەنىپ ەدى، ول ءۇمىتى اقتالمادى. ال التى قارا توننىڭ كەشە، كەشە بولماسا ناق بۇگىن تاڭەرتەڭ اكەلىنىپ، پىشاق ۇستىنەن تاراتىلعانىن ناق بىلگەن — ماشينا جولى جوق دەگەن سىلتاۋمەن قىتان مۇنى فەرمادا قازى-قارتاعا قاماپ ەكى كۇن ۇستاعاندا، اق قۇبا قىز بەن ساقالدى جىگىت اققويىنعا ۆەرتولەتپەن ۇشىپ باردى ما؟ وعان قوسا قوشقىل بەت جەڭگەي ءسوز اراسىندا: «ءاي قاينىم-اي، پريسەپتى كومبيكورمىڭ كەشە كەلدى، ءبىزدىڭ شالدى ءولىپ جاتسا ولىگىن، ءتىرى بولسا ءوزىن سونىڭ ۇستىنە سەرەيتىپ تاستاي سالمادىڭ با؟ توي-دۋمانعا دا ءجون بىلەتىن بىرەۋ كەرەك قوي»، — دەپ، مول اڭگىمەنى اڭقىلداپ باستاي بەرىپ ەدى، قىتان جامان كوزىمەن جالت قاراعان. «كوتەك!» — دەگەن جەڭگەي جىم بولدى. ءوزى دە كەشە: «ءار بولشەگى ءبىر موتوسيكلدەي مىقتى «كيروۆەس» مۇنى كۇتىپ تۇرعانداي اياق استىنان نەگە شاعىلىپ قالدى، ال جارايدى، سۇرىنبەيتىن تۇياق، سىنبايتىن تەحنيكا جوق، بۇزىلعان كۇندە بۇل نەعىپ جوندەلىپ بىتپەيتىن «كيروۆەس؟» — دەپ، كۇدىك ءۇيىرىپ ەدى. ءتىلشىنى ەكى كۇن بويى ادەيى ءجىپسىز بايلاعان پىسىق فەرما مەڭگەرۋشىسى جىميىپ ءجۇرىپ نە ىستەپ، نە قويعانىن كىم ءبىلسىن، سول ەكى ارادا التى قارا توندى اققويىنعا جونەلتىپ ۇلگەرگەن. ال جاس شوپاندار قاراسۋدان الماتىعا جەتكەن قيقۋدان حابارى جوق، بار بولسا ءتىلىن تىستەپ قالماس ەدى. «اۋدان ۋاعدادا تۇردى، ەشتەن كەش جاقسى»، — دەپ، مارە-سارە.
بولاشاق ماقالانىڭ باسىنا سۋ قۇيىلدى. ويتكەنى ءتۇپ قازىق فاكت جوق. كومانديروۆكا ءراسۋا بولدى.
بالا جاستان كىتاپتان قىزىعا وقىپ، تەليەۆيزور، فيلمدەردەن تاماشالاعان دالامەن اقىرى جۇزدەستى. دالا مىنەزى، دالا ادامدارى ءار قيلى ەكەن. مۇندا دا مايدان، كۇرەس...
«گاز-69» ىمىرت تۇسە تراكتور، ماشينا جىرعان جارلاۋىت قىسقى جولمەن فەرماعا قاراي ىزعىتىپ كەلە جاتتى. جاڭاعىنىڭ ءبارىن ەلتاي ءجىبىن تارقاتا جايلاپ، قاز قالپىندا ايتىپ بەردى. اشۋلانعان جوق. ونىڭ كەرەگى دە شامالى — اشۋ، وكپە شىركىن ونى كوتەرەتىن جانە ودان قورىتىندى شىعاراتىن دوسقا ايتىلادى. جاۋلىعىن قايدام، ايتەۋىر، قىتان بۇعان دوس ەمەس...
دارەتىن كومگەن مىسىقتاي مونتيعان فەرما مەڭگەرۋشىسى رۋلگە جابىسقان كۇيى قىزىل شىرايلانا ءتۇسىپ، اقىرىنا دەيىن ءۇن-تۇنسىز تىڭدادى. ەلتاي توقتاعاندا جىلدامدىقتى بىرىنشىگە اۋىستىردى، كوزىمەن جولدى جەپ، ءسوز تيەگىن اعىتتى.
— ءاستى-ۇستىمدى جەزدەي قاقتاعان ەكەنسىز. مۇرتىنا قاراي ىسكەگى، دۇرىس قوي. ءبارى راس. انت ۇرعان اۆتولاۆششيك التى قارا توندى فەرماداعى تۋعان-تۋمالارىنا تاراتىپ بەرىپتى. كەسىپ الساڭ، قان شىقپايتىن كاززاپ ەدى. بىرەۋىن وقۋداعى بالاسىنا سالعان. «الدىم» دەپ جاس شوپانداردىڭ سىرتىنان قول قويعان. ءوز بەتىن اياماعان كىسى بەتىن شيەدەي قىلادى. شىنى كەرەك، قىس باستالعالى اققويىنعا ءبىر-اق رەت سوعىپ ەدىم. وندا دا اتتىڭ ءۇستى، تۇيەنىڭ قومى. قارا تونى تۇسكىر ۇستەرىندە مە، جوق پا، تۇگەندەۋگە مۇرشا كەلمەدى. كىناڭىز سول بولسا، قىلشا موينىم تالشا. ودان ۇلكەنگە كەنە المايمىن. مەنىڭ كىنام نە؟ ەرتەڭ گازەتكە قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازاسىز، ءسوز جوق، مەنى دە ءولتىرىپ سىنايسىز. تون مەنىڭ فەرمامدا جوعالدى، ەندەشە، ءبارىبىر ايران ىشكەن قۇتىلادى، شەلەك جالاعان تۇتىلادى. دالاعا تاستاي الماي جۇرگەن جانىم جوق، مەنىڭ دە باعىپ-قاعىپ وتىرعان بالا-شاعام بار. ناقاق كۇيمەيمىن بە، از-مۇز ءناپاقادان ايرىلمايمىن با؟ ول — ءبىر. ەكىنشىدەن، ءبىر اياعى جەردە، ءبىر اياعى كوردە تۇرعان انا اۆتولاۆششيك يت تە بولسا، ادام بالاسى. ماقالاڭىز ونسىز دا ەكى دۇنيەنىڭ اراسىندا حالسىرەپ جاتقان اۋرۋدى مۇردەم كەتىرمەي مە. مۇرتىڭىزعا ۇستارا تۇسكەن جىگىتسىز، تۇسىنەسىز. مىنە، وڭاشادا وسىنى شوتقا سالىپ، قابىرعاممەن كەڭەسە كەلدىم دە، ءسىزدى فەرما ورتالىعىندا ادەيى ۇستادىم. ەكى ارادا اياعىم اياعىما تيمەي دەدەك قاعىپ، الگى ساتۋشىنىڭ تۋعان-تۋمالارىن ەل اياعى باسىلا ۇيلەرىنەن باستىم دا، ءىلۋلى تۇرعان توندارىن سىپىرىپ الدىم. داۋ-شار ءوربىتىپ، شارماياقتاسقاندارعا ءوز قالتامنان اقشاسىن تولەدىم. ساتۋشى ءتىرى كەلسە قايتارار... ءسويتىپ، بەس تون تۇگەل. التىنشىسى جوق، التىنشى تون وقۋداعى بالاعا كەتكەن. جوقتى جونىپ تابامىسىڭ، اۋداندا تۇراتىن ساۋدا تانىسىم بار ەدى، وسى كۇزدە سوعان اكە-كوكە دەپ، ءۇر جاڭا قارا تون ساتىپ العامىن، امال جوق، التىنشىنىڭ ورنىنا سونى سالدىم. فەرمادا قارا تون كيىپ جۇرگەنمىن، كورگەنسىز...— ەلتاي جاڭا بايقادى، راسىندا دا، بوراندى كۇنى قارا تون كيىپ الشاڭ باسقان قىتان بۇگىن جۇقا سۇر پالتومەن وتىر.— ءبارىن پريسەپ سۇيرەگەن «بەلارۋسكە» تەڭدەپ تيەدىم دە، اققويىنعا كەشە جىتىردىم. اۋزىنا بەرىك تراكتورشىدان جاس شوپاندارعا سالەم ايتتىم: «قىتاندى اعا دەسە قۇداي كەلسە دە قارا توندى قىس باسىنان كيىپ ءجۇرمىز دەڭدەر. باسقا كۇن تۋىپ تۇر. ەسەسى قايتادى». ارعى ءالاۋلاي وزىڭىزگە بەلگىلى...— ءمىز باقپاي العا قاراپ، اياق استىنان «ءسىز» - دەن «سەن» - گە كوشتى.— كەشىرىم سۇرايمىن، ىنىشەك. كوپ راقمەت! ءوز قۇيرىعىمدى جابۋ ەمەس، باسقا ماسەلەدەن. شۋ كوتەرىلگەندە، انا ەكى جاستىڭ تويى توي ەمەس، ءبىر-بىرىمىزدى ىرەپ سويۋعا اينالار ەدى. ءۇنسىز كەلىپ، ءۇنسىز كەتىپ باراسىڭ. راقمەت!
ەلتاي ميىعىنان كۇلدى.
— قارا تون بار، مىنا سۇحباتىمىز بار، ءبارىن كوگەنگە ءتىزىپ، جاسىرماي دا اسىرماي جازىپ كەپ جىبەرسەم قايتەسىز؟ ءارى پسيحولوگيا، ءارى پروبلەما، ءا؟
اعى اق، قىزىلى قىزىل قىتان باياۋ عانا:
— ىزدەنىپ قايتەسىڭ، فاكتىڭ جوق... قۇر سىلدىراعان ءسوز، — دەپ، جاس بالاداي رياسىز كۇلە سالدى.— جەمسىز قارماقتى كىم قاپسىن. ءبىزدىڭ دە قولىمىز سىنىق قالعان جوق، ساۋاتىمىز بار، ءىزىڭدى الا ءۇشبۋ حات-ارىزدى شيمايلاي سالامىز. ءوزىڭىز ۇياتقا قالاسىز...— قايتادان «ءسىز» - گە جىلىستادى.
ونىسى دا ىپ-راس.
— جارايدى، مەن تاقىر مۇزعا مىقتاپ وتىردىم. جاس شوپانداردى كوپە-كورىنەۋ وتىرىككە يتەرمەلەدىڭىز. ول جاعى قيناماي ما؟
— نە؟— قىتان قىستاقتان شىققالى العاش رەت ەڭسەسىمەن بۇرىلىپ قارادى.
— ءسوز بىرەۋ، قۇلاق ەكەۋ.
ىڭىلداپ قايتقان جاۋاپ جالعىز ەدى.
— جوق ءسوزدى قوزعامايىق، ەلەكە. جاقسى ادامنىڭ اشۋى — جىبەك ورامال كەپكەنشە، جامان ادامنىڭ اشۋى — ابىرويى كەتكەنشە. ال وتىرىك ايتقان جاس شوپاندار ءۇشىن مەن تۇك قينالمايمىن. وزدەرى قينالسىن.
قىتاننىڭ جۇزىنە قىرىنان وشىگە قاراعان ەلتاي: «ماشينادان ءتۇسىرىپ الىپ، مەس قىپ تەپكىلەسە،— دەپ كىجىندى بالالار ۇيىندەگى ءبىر جاعدايلار ەسىنە ءتۇسىپ.— توناپ جاتىپ ىزەتتى وزىنشە. تونالىپ جاتقان سەنەن دە سىپايىلىق تالاپ ەتەتىنىن قايتەرسىڭ. — ەرنىن تىستەدى — ءومىر باسقا، بالالار ءۇيى باسقا-باسقا.— اتتەڭ، وسى امال، قايرات، جىگەر، اقىلىن جامانعا ەمەس، جاقسىعا جۇمساسا...» وتىرىپ، وتىرىپ:
— كاكە، مەن جەتىم ەدىم. ءسىز ناعىز سور ماڭداي ءتىرى جەتىم ەكەنسىز، — دەپ نىقتادى.
گاز السىرەپ بارىپ، قايتا كۇشەيدى.
— نەگە؟
— جاقسىلىق پەن ادالدىق اتتى اكە-شەشەدەن تىرىدەي ايرىلىپسىز...
بەتىنىڭ قىتىعى لەزدە كەتىپ قالعان قىتان السىرەپ:
— كەش ايتتىڭىز، — دەدى.
— كەيبىر ادام پەندەسىنە قاتارىنان ءجۇز سۇراق قويىپ، سوعان جاۋاپ العاندا عانا كىم ەكەنىن تانيسىڭ.
قىتان قىڭعان جوق.
— وندا دا ءوزىڭ اقىلدى بولساڭ...
***
«ءاي، ىنىشەك، الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الدىنان الپىس جاسار شال شىعادى. بالاسىڭ با، پالەسىڭ بە، ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ، ال اق كوڭىل داۋدىرلاق شالىڭ مىنا مەن بولامىن، نەسى دەپ، ءيا. كەشكە ۇيگە باس سۇعىپ، جەڭگەڭ بە، شەشەڭ بە، ءبىزدىڭ «ديرەكتوردىڭ» قولىنان ءدام تات»،— دەپ كوكىرەكتەگەن سادىردىڭ ءسوزىن ەلتاي امالسىز اياققا باستى — پالەلى حاتتىڭ سۋ اياعى قۇردىمعا كەتىپ تىنعانىنا ديرەكتور تىم قۋانىشتى ەكەن. ونىسىن جانە جاسىرا دا المادى. قىتاننىڭ سىرىن بىلمەي نە بولىپتى، ديرەكتور ءبىر جاعى الدانعان جاس ءتىلشىنى ىشتەي اياپ تا وتىر ەدى. وبالى نە كەرەك، كەزىندە تاس قايناتقان، بۇل كۇندە شاۋ تارتىپ، وزگە تۇگىل، ءوزىنىڭ دە تىزگىنىنەن ايرىلىپ قالعان ساكەڭدى ەلتاي ىشتەي ءارى مۇسىركەپ، ءارى جەك كورگەن. تاياز، ماعىناسى ەشكىمگە ەشقانداي مىندەت ارتپايتىن ابىڭ-كۇبىڭنەن سوڭ ديرەكتور: «اۋدان ورتالىعىنا ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ءوزىم اپارىپ سالايىن»، — دەپ ەدى، ءتىلشى جىگىت بەت باقتىرمادى. امال جوق، باستىق ءسات ساپار تىلەپ، جىلىمشى قوشتاستى.
شەشەي سالىپ بەرگەن توسەككە جامباسى تيە بەرىپ ەدى، قودار بىردەڭە قاعىپ كەتكەندەي قاراڭعىدا كەڭكىلدەپ كۇلسىن.
— ءاي، ونىڭ نە؟
باسىن كوتەرگەن ەلتايعا:
— قالاي، قارا توندارىڭ ۋقيت-سۋقيت بولدى ما؟ — دەپ، جاتا قالىپ جانە كۇلدى.
ەلتاي اڭ-تاڭ.
— سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟
— قايدان بىلگەنىڭ نە؟ قالتاڭداعى ءۇشبۋ حاتتى مەن جازدىم، ال ءبىلىپ قوي! — ەلتاي كورپە شەتىن ۋماجداعان قالپى سىلەيىپ وتىر.— بىزبەن بىرگە اۋداننان كەلگەن اشىق-مۇشىقتاردى بىلەسىڭ عوي. انە ءبىر ساقالدى سايتاننىڭ مۇرتىن سيپاپ كەلگەن قىز، مىنە، مىنا كورشى ءۇيدىڭ كوبەلەگى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەننەن-اق كوزىمنىڭ قۇرتى تۇسكەن. مەندە دە ۇيات جوق، اۋكەم سالبىراپ، ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان جاپ-جاس قىزعا ءسوز سالعانىم بار. ماحاببات شىركىن كارى-جاسىڭا قاراي ما. قۋ قىز ونداي اۋكىم، اۋكىم، اۋكەشىمگە كونبەدى. سويتسە تەكە ساقالمەن ءسوز جاراستىرىپ ۇلگەرىپتى. كۇندىز-تۇنى ايداعانىم اۆتوبۋس، ول پالەسىن مەن قايدان بىلەيىن، اكري. ءاي، ءوزى دە ءانشى ەدى-اۋ. تىڭداعان دا ارماندا، تىڭداماعان دا ارماندا! ماتقاپىدا تورعا ءتۇستى! — قودار جاقتان تەمەكى شوعى ءسونىپ جاندى، ءسونىپ جاندى.— سودان دەيمىن دە، سول قىز قىس باستالا اققويىننان ۇيىنە پالتەمەن دىردەكتەپ كەلىپ ءجۇردى. ءبيتتىڭ قابىعىنداي پالتە-سالتە ءبىزدىڭ قىسقا قاۋقار ما، كيدىڭ نە، جالاڭاش ءجۇردىڭ نە، ءبارىبىر. ماحابباتى تۇسكىر تاعى قىشاپ: «وي، قۋ قىز، تون قايدا؟ نەگە كيمەيسىڭ، ءسان قىسىپ بارا ما؟»— دەسەم، «ءسىز ۇستىڭىزدەن شەشىپ بەرمەسەڭىز، بىزگە تون بۇيىرماي تۇر»،— دەپ بەت الباتى لاعىپ، ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنەدى. گاپ بار ەكەنىن بىلە قويدىم. ۇلكەن گاپ! كومسومولدىڭ كۇزگى كونفەرەنسياسىنا اۆتوپارك مەنى ۇكىلەپ دەلەگات قىپ جىبەرگەن. «قاراسۋداعى» ويدان ويىپ، قىردان قىرىپ جاتقان جاس شوپاندارعا — ءبىر-بىر قارا تون!»— دەگەن سەكرەتاردىڭ ءسوزى كۇنى بۇگىن قۇلاعىمدا. سوسىن، اكري، تامىرىن استىرتىن باسىپ بايقاسام، قىتان جىلىم جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، تۋعان-تۋماسى بار، ۆەتتەحنيك، بۋحى بار، ءبىر-بىر توننان ۇلەستىرىپ بەرىپتى. كىلەم ساتساڭ اۋىلداسىڭا سات، ءبىر شەتىنە ءوزىڭ وتىراسىڭ دەگەن وسى.
ەلتاي ءىشىن تارتتى.
— اۋ، بۇگىن اۆتودۇكەن ساتۋشىسىنان كورىپ وتىر ەدى...
قودار قوسانجارلاسا گۇر ەتە قالدى.
— قاتقانىنىڭ باسى! كوزى دە، ءوزى دە جوق، اۋرۋ ساتۋشىعا جابا سالماعاندا. يتپەن ويناعاننىڭ جەڭى جىرتىق. كۇنىن ساناپ جاتقان ساتۋشىنى ىزدەپ بارىپ، تەرگەمەسىڭدى يىسكەمەي ءبىلىپ وتىر ول زاندەم. كوكە دەپ وتىرىپ مالىڭدى، اكە دەپ وتىرىپ جانىڭدى الادى مەن بىلەتىن قىتان. سوسىن دەيمىن دە، الگى قىزعا جانىم اشىپ كەتىپ، ءبارىن ينە-جىپكە ءتىزىپ، مولدىرەتىپ جازىپ كەپ جىبەردىم. انا بالالاردى دا ويلادىم. ءبارى دە قولدا ەسكەن ىنىشەك-قارىنداستار... كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان جەرىمنىڭ قارادومالاقتارى. توبەدەگى اسپان ءبىر، ىشكەن سۋ، جۇتقان اۋا ءبىر. جىلىم نەمەنىڭ تەرەڭ ىنىنە سۋ قۇيدىم با دەپ ەدىم، دالاعا كەتكەن ەكەن. قىلمىسقا ءبىلىپ بارعان ادام سول جولمەن قاشا دا بىلەدى، قۇتىلىپ كەتىپتى، اتتەن، اتتەڭ!
— حات اياعىنا ءاتى-جونىڭدى نەگە جازبادىڭ؟
— وۋ، ەلتايجان، بۇكىل اۋىل كۇنى ەرتەڭ ارتىن اشىپ كۇلمەي مە؟ ول قۋ قىزعا كەزىندە ولەردەي عاشىق بولعانىمدى قارايعان حالىق بىلەدى. قوداردىڭ قىز اينالدىرعانى ونسىز دا قاراسۋدا عۇمىرى بىتپەيتىن ليرو-ەپوس، اكري. بايعا ءتيىپ، جىرعاپ جاتقان قىزدىڭ جىرتىسىن جىرتىپتى دەگەن ارىلماس اتقا قالمايمىن با. الگى ساقالى: «نە اقىڭ قالدى مەنىڭ قاتىنىمدا؟» — دەپ باقىلداپ، ءبىر بۇيىردەن ءتيىپ بەرسە قايتەمىن؟ تويدىڭ تاي قازانىنا تاس سالاتىن ءيتىڭ مەن ەمەس... ءاي، قاتقان قىز ەدى-اۋ! ءانى قانداي، ءوزى قانداي! اتتەستاتىن قولىنا تيگىزبەي، ءجىپسىز بايلادى الگى قىتان. ءوزىڭ دە كورىپ قايتتىڭ، جىگىت، قىزدان پار-پارلاپ ءبولىپ تاستاعان. ءبارى دە مەكتەپتەن جاقىنداسىپ جۇرگەن جۇپتار. ساقال مەن گۇلبارشىن تويدىڭ باسى عانا. قالعان تورتەۋى دە قىزىق-شىجىقتى تاقاتىپ جۇرگەن كورىنەدى. ەندى ولار قايدا، وقۋ-توقۋ قايدا، سوڭىرا بالا-شاعامەن اياقتارى شىرماتىلىپ، قوي سوڭىندا سالپاقتاپ قالادى. قيراتقاندا توي-جيىندا اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتار. ونى گۇلبارشىننان باسقالار دا ايتا الادى... قىتاننىڭ ەسەبى تۇگەل، وعان قويشى كەرەك ەدى، ونىسى دا قوس-قوستان تابىلدى.
— ءيا، ءومىر ازىرشە تەرىس قاراپ تۇر...— بۇل ءسوزدى قوداردان گورى وزىنە باعىشتاپ ەدى.
شوفەر جىگىت جاستىقتان باسىن جۇلىپ الدى.
— سەن قوداردى بىلمەيدى ەكەنسىڭ. ءومىر نە، ءار قالاي. بەتىن بەرسە، ءسۇيدىم، ارتىن بەرسە، تەپتىم، مەن سولايمىن. ولە-ولگەنشە قولىم قىتاننىڭ جاعاسىندا كەتەدى — سونى انىق بىلەم. قاشانعى تاسى ورگە دومالاي بەرەدى، ءتىرى جۇرسەم، تىرسەگىن ءبىر قيارمىن. اتتەڭ، ءانى قانداي ەدى، اكري، ءانى...
ۇستەل ۇستىندەگى ساعات سىلقىلداپ سوققان سايىن، باسىلا بەرگەن ءسوز اياعى ءۇزىلىپ كەتتى دە، كوپ ۇزاماي قارسى بەتتەن قالىڭ قورىل جەتتى. ەلتاي بولسا، كورپە ساڭىلاۋىنان تاس قاراڭعىعا كىرپىك قاقپاي قادالا قاراپ جاتىر.
* * *
اۋدانعا جەردىڭ ۇستىمەن بارىپ، استىمەن قايتقان ەلتايدى باس رەداكتور حال-قادارىنشا جىلى قاباقپەن قارسى الدى. قولىن قىسىپ، كەلۋىمەن قۇتتىقتادى. جىگىت شاي قايناتىم سويلەدى. سويلەگەن سايىن باستىق ءتۇسىن سۋىتا بەردى. قىزمەتكەرى اقىرعى نۇكتەنى قويعاندا، اينالما كرەسلونىڭ ارقالىعىنا وڭ قولىن سالبىراتا اسىپ قويىپ سۇلق ءتۇستى. ەلتاي، كەرىسىنشە، ۇستەل ۇستىنە قولىن سوزىپ سالىپ، توڭ-تورىس وتىر. جولى بولماسىن كۇنى بۇرىن بىلگەن، بىلگەن دە كابينەتكە بەت تۇزدىك كوستيۋمىن كيىپ كىرگەن. جاماندىق جاۋمەن بىردەي: سىر بەرمەي، تاپ-تازا، ۇسىناقتى، سىرباز قارسى العان ءجون.
باس رەداكتور ناۋمەز. سوڭعى كەزدە رەداكسيا اتىنا ءار تاراپتان: «گازەت ازۋسىز... كىل سىپىرا ماقتاۋ. ءومىردىڭ كولەڭكەلى جاقتارى نەگە ۇمىتىلادى؟» — دەگەن ەسكەرتۋ، اڭعارعان ادامعا ءزىلدى سوزدەر ايتىلعان. ءوز كۇدىگى دە سولاي دەيدى. كومانديروۆكاعا كەتكەن جاس تا العىر جۋرناليستەن سول كەمسىننىڭ ورنىن تولتىراتىن مىقتى ماتەريال دامەتىپ، ۇستەل كالەندارىنا بەلگى قويىپ، تاماعى ءىسىپ جۇرگەن. سويتكەن، سەنگەن قويى بەتىمەن ۇستەل ءسۇرىپ وتىر. قالامى قارىمسىز وزگە جىگىت قۇر الاقان قايتسا، رەنجىمەس ەدى. «سولاي بولۋعا ءتيىس» -كە سايىپ، جىلى جاۋىپ قويار ەدى. ىزدەنەمىن، جازامىن دەسە، قولىنان كەلەدى ەلتايدىڭ. سوندا بۇل نە؟ جازۋشىمىن دەپ تاناۋ كوتەرىپ، گازەتتىڭ كۇندەلىكتى قارا جۇمىسىن مەنسىنبەي ءجۇر مە وسى بالا؟ كەيبىرەۋلەردىڭ جەتكىزۋىنشە، رەداكسيا ىشىندە مىنەز كورسەتەتىن سياقتى. جامان نىشان... مىنا توماعا-تۇيىق وتىرىسىنىڭ ءوزى؛ «مەن ءسويتتىم، قولىڭىزدان كەلسە شاۋىپ الىڭىز» دەپ كورسەتكەن قىرى ەمەس پە؟
— سولاي دە...— دەپ باستىق ەڭكەيە بەرگەندە، قالىڭ شاشى كەڭ ماڭدايىنا قۇلادى.— قايتاردا سوۆحوز ديرەكتورىنا كىردىڭ بە؟ جاعدايدى ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن بايانداپ، پىكىرىن بىلگەن بولارسىڭ؟
جىگىت كۇڭك ەتتى.
— جوق... قولىنان ەشتەڭە كەلمەيدى. بىتكەن ادام.
— قىزىق ەكەن...— رەداكتور قولىنداعى قالامىن ۇستەل ۇستىنە شيىرىپ تاستادى.— قىزىق... ال اۋداندىق پارتيا، كومسومول كوميتەتىنە سوقتىڭ با؟ ونداي شەشۋشى دە بيىك ورىنداردى اينالىپ وتپەگەن شىعارسىڭ؟
— كىرە المادىم. الدىعا سالاتىن فاكت بولمادى.
رەداكتور ىرعالىپ بارىپ، ورنىنان تۇردى. كرەسلونى اينالىپ، ارقالىقتان قوس قولىمەن سىعىمداي ۇستادى دا، جايلاپ ءسوز باستادى.
— ەلتاي شىراق، ءۇمىتتى اقتامادىڭ. ورايى كەلگەن ءىستى وڭدىرماپسىڭ. كومانديروۆكاعا رەداكسيا مۇددەسىنەن ەمەس، جەكە باسىڭنىڭ كوڭىل-كۇي اۋەنىمەن كەتىپسىڭ. قاي مەكەمەنىڭ نانىن جەپ وتىرسىڭ، سونى ءبىلۋ كەرەك قوي، جانىم-اۋ...— داۋسى شىڭىلتىر تارتتى. ەلتاي دا قوزعالاقتادى — «جانىم» رەداكتوردىڭ سىپايىلىق سوڭى، اشۋ الدىندا ايتاتىن بارومەتر ءسوزى ەدى.— بۇل، اينالايىن، ءاستى-ۇستىن جەزدەي قاقتاپ، تەكسەرۋ ەمەس، ودني دوستويەۆششينى! ادەبيەت باسقا دا، گازەت باسقا عوي، وسىنى نەگە ءبىز ەسكەرمەيمىز؟
ەلتاي جۇدىرىعىنا جوتكىرىندى.
— ماعان اناۋ قىتاننىڭ سول اياعى وڭ اياعىنان ەكى ەسەدەي ۇزىن كورىندى. سۇمدىق ايانىشتى مۇگەدەك ادام...
رەداكتور جالت بۇرىلدى.
— نە، نە؟
— كومانديروۆكا ءساتتى بولدى، مەنىڭشە. قوداردى، قىتاندى تانىدىم، جاس شوپاندارمەن جۇزدەستىم.— بوگەلىڭكىرەپ بارىپ:
— از تابىس ەمەس،— دەپ ماردىمسىدى.
باستىق كرەسلوعا ءسال شالقالاي جاتىپ ەلتايعا ۇزاق قارادى. ول گازەت جۇمىسىنا ادەبيەتتى كىرىستىرىپ، بىلىقتىرىپ جۇرەتىن قىزمەتكەردى سىرتقا تەبەتىن. جالپى، جازۋشىلاردى ىشتەي جاقتىرمايتىن. باياعى اۋىل تىلشىسىنەن بۇگىن باس رەداكتورعا كوتەرىلدى، ونىڭ ءوزى جۇمىسقا جان-تانىمەن ادال بەرىلۋ مەن جۋرناليستيكاعا دەگەن شىن سۇيىسپەنشىلىك، قۇلدىق ۇرۋدىڭ ارقاسى. ال ەس-تۇس جوق تىم بەرىلۋ كوزگە سۇيەلدەي كورىنەدى، سوعان وراي ءبىرازى بۇل كۇندە جازۋشى بولىپ كەتكەن دوس-جاراندارى ونى سىرتتاي كۇلكى قىلىپ، كەلەكە ەتەتىن. رەداكتور مۇنى قايدان ۇمىتسىن. سوندىقتان ول اڭگىمە، پوۆەست جازاتىن جاس قىزمەتكەرلەرىنە سەكەم، كۇدىك كوزبەن قارايتىن. ونىڭ ۇستىنە اركىم ءوزىن وسى مينۋتتا تۇرعان توبەشىگىنە قاراپ ەمەس، سول توبەشىككە ءوزى قانداي مەحنات-بەينەتپەن كوتەرىلدى، سوعان قاراپ باعالايدى. باستىق ءوز توبەشىگىنە بۇكىل ءومىرىن سارقىپ بەرىپ ەدى. سوندىقتان دا ول تەز كوزگە ىلىگىپ، قارىشتاپ بارا جاتقان كەيبىر جاستاردى اۋىردىڭ ءۇستى، جەڭىلدىڭ استىمەن جەلە جورتقان جەلبىر-جەكەن سانايتىن. ەلتايدان دا كوڭىلى قالا باستادى. دۇڭكيىپ وتىرعان مىنا سۇرقى، جاڭاعى گازەت جۇمىسىنا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن لاپىلداق سوزدەرى سوعان قوسقانداي.
— ءتىرى اڭگىمەگە كوشەيىك...— تەرەزەگە بۇرىلىپ، ەلتايعا تۋ سىرتىن بەردى. لاپ ەتتى كەنەت.— ۇزىن، سول اياعى وڭ اياعىنان ەكى ەسە ۇزىن... سوزىڭە بولايىن. رەداكسياعا ەڭ الدىمەن جۋرناليست، قارا شارۋا جۋرناليست كەرەك. سونى نەگە ۇمىتامىز؟ جازۋشى ەكەنسىڭ، وندا قاراستىر باسقا جەردەن جايلى ورىندى.— ارتىق كەتكەنىن كەش ۇقتى، باعىتىن كىلت بۇردى. وكشەسىنەن كوتەرىلىپ-كوتەرىلىپ قويىپ:— ءبۇلدىرىپسىڭ، ەلتاي! — دەدى. ۇستەلگە جاقىن كەلىپ، شىنى بەتىندە جاتقان اق قاعازدى، قولىن بىلعاۋعا قورىققانداي كوزىمەن نۇسقادى.— ميليسيادان كەلدى... كەشە... ءوزىڭ تۇرعان پاتەر يەسىنە قول تيگىزىپسىڭ.
ەلتاي بوگەلىپ-بوگەلىپ، بولعان وقيعانى ءۇزىپ-جۇلىپ ارەڭ ايتتى. كەشە قىزىپ العان دەميانىچ كىرىپ شىعىپ، كەشىرىم سۇراعان، پاتەردە جازعا دەيىن تۇرۋعا رۇقسات بەرگەن، ونى دا قوستى. قۇيرىعىنا ميليسيانىڭ قاعازى بايلانعاسىن با، سويتسە دە جۇرەگى توقتامادى. جاسىقتىعىنا ەزىنىن دە يت جىنى كەلىپ، ءجيى-جيى تۇتىقتى، نانىمدى اقتالا المادى.
باستىق ورنىنا وتىرعاسىن الاقانىن جازىپ حاتتىڭ ۇستىنە سالدى.
— ءساتسىز كومانديروۆكاڭ جابۋلى كۇيىمەن قالسىن. ول ىشكى شارۋامىز. ال قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ ورنىنان كەلگەن رەسمي قاتىناستى اياقسىز قالدىرا المايمىز. كوللەكتيۆ اتىنا كىر كەلدى. ەندەشە، تاعدىرىڭدى كوللەكتيۆ شەشەدى. جەرگىلىكتى كوميتەتتىڭ بۇگىنگى جينالىسىندا تالقىلاناسىڭ. ىشىمدەگىنى تاپ دەپ قوڭىرايا بەرۋ جاس ادامعا جاراسپايدى. كەيدە جولى ۇلكەن اعالارىڭنىڭ بەتىنەن الىپ تاستايتىن كورىنەسىڭ.— وڭاشادا ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ بەرگەن مالىمەتتەرىن ءوز ءسوزى عىپ ايتىپ تۇر. — يت جىلى جەتىم-جەسىر بولدىق دەپ بىرىسىپ-تىرىسا بەرمەيىك. ەشكىم دە اردا ەمگەن قۇلىننىڭ ەتىن سارى مايعا قۋىرىپ جەپ وسكەن جوق.
الدىنداعى قاعازعا ءۇڭىلدى. «شىعا بەر، بوسسىڭ»،— دەمەدى. قازاق يتكە دە كەت دەيدى. قينالعاندا قاتۋ ءسوزدى ءوزى دەمەۋ. باستىق دەمەدى.
كاسىپوداق جينالىسى كەپكە سوزىلمادى. باسپاناسى جوق، پاتەر جالداپ تۇراتىن جاس جىگىتتەر ەلتايدى جاقتادى. تار اۋلاسىن كىم كىمگە تاپتاتقىسى كەلەدى، كوبىنە دەميانىچ سەكىلدى ىشكىش، ازىپ-توزعاندار عانا پاتەرىن جالعا بەرەدى ەكەن. سولاردان ىعىر كورگەن زامانداستارى: «ءبىر جولعا كەشىرەيىك. قول جۇمساعانىن قۇپتاي المايمىز، ءبىراق باسىنعان قوجايىن بۇعا بەرسە، سۇعا بەرەدى»،— دەپ، تىگىسىن جاتقىزۋعا تىرىستى. ءۇيلى-باراندى كارىكەستىلەر: «قوجايىن القاش بولسىن، يت بولسىن، قول تيگىزگەن جارامايدى. قاتاڭ سوگىس بەرىلسىن»،— دەدى. ماسەلەنىڭ ءوزى اۋقىمدالا كەلە وسى ەكى ۇسىنىستىڭ اراسىنا توقتاعانداي ەدى، ابىرالى ءبۇلدىردى. جىن قاققانداي ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەلتايدى تازا قوستاپ، قوجايىندى ولتىرە داتتاپ، جۇقا قاڭىلتىرداي قاتىرلاسىن كەپ. ونىسىنان ەلتايمەن ىم-جىمى ءبىر دوستىعى تىم ءبىلىنىپ قالدى ما، بەلدەن باسىپ، كوپە-كورىنەۋ اقتاعانى دا راس ەدى، ارى-بەرىدەن كەيىن كيىز كەسكەن قايشىداي مۇقالىپ، اۋزى كوپىرىپ، ايدالاعا قاڭعىدى. قىسقاسى، ابىرالىنى سويلەۋگە ەلتاي الدىن-الا استىرتىن ازىرلەگەندەي بولدى دا شىقتى. جۇمىس ۋاقىتى ءبىتىپ، تىقىرشىپ وتىرعاندار كۇڭكىلدەي باستادى. جەرگىلىكتى كوميتەتتىڭ پرەدسەداتەلى: «جامانداۋىڭ مىناۋ، سول دەميانىچ تۇسكىردىڭ ماس بولىپ كەلىپ، ەلتايدىڭ ءۇيىن ويرانداپ جاتقانىن ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ بە، جوق پا؟»—دەپ قادالىپ ەدى، جوق، وندايدى كورمەپتى. «ەندەشە، نە سەز؟» ونسىز دا جينالىستان جالىققاندار تىرق-تىرق كۇلدى. سول مۇڭ ەكەن، ابىرالىنىڭ شابىنا وت ءتۇسىپ، شالا ءبۇلىندى. ەش جۇيەسىز، قيسىنسىز بىدىڭداپ، كاسىپوداقتىڭ تۋرا قاراعايداي مۇيىزىنە جارماستى. «وزدەرىڭىزدە ءۇش-تورت بولمەدەن پاتەر بار. ۇيسىز-كۇيسىز جاستاردىڭ جاعدايىن تۇسىنبەيسىزدەر. ءتورت قۇبىلا تۇگەل، قايداعى ءتۇسىنۋ؟ ولمەسە ورەم قاپسىن دەيسىزدەر... بيىل رەداكسيا داڭعىراعان-داڭعىراعان ەكى پاتەر الدى، سودان جاستارعا تيگەنى قايسىسى؟ «ءتورت قۇبىلاسى تۇگەلدەر» كىل ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى، جەرگىلىكتى كوميتەتتىڭ مۇشەلەرى، ياعني شەشۋشى داۋىستىڭ، سالماقتى ءسوزدىڭ يەلەرى. شامدانىپ قالعان شەشۋشى داۋىستار: «مىنا بالالار قايتەدى، ەي؟ كەلمەي جاتىپ، بالاقتان ورلەپ، باسقا شىققانى ما؟ بىردەڭەنى بىقسىتىپ، پىش-پىشتاپ ۇيىمداسقانى مىناۋ. ساقتانعاندى عانا قۇداي ساقتايدى» دەگەندى بىر-بىرىنە كوزدەرىنەن وقىتتى دا، قاتال سوگىستى بەرىپ كەپ جىبەردى...
ەلتاي ءجىبى بوس جىگىت ەمەس ەدى. كەيدە ءدۇمدىمىن دەپ تە ويلايتىن. بالالار ۇيىنەن قانعا سىڭگەن قاتاڭ ءتارتىپ، ەشكىمگە كوز ساتپاي، ءوز كۇشىنە سۇيەنگەن داعدى بۇعان دەيىن دە تالاي قىستالاڭنان ەتكىزىپ جىبەرگەن. وسى جولى سىر بەردى — جايسىز وقيعالاردىڭ اراسى تىم جاقىنداپ كەتىپ ەدى. «ۇرلانىپ ۇيلەندى»، ودان دەميانىچتىڭ الەگى، ول ازداي ءساتسىز كومانديروۆكا... پان جازۋشى ادەمىلەپ سۋلاتىپ بەرگەن جيناعى؛ قاتاڭ سوگىس وعان ۇستەمە... ءۇي بولعالى كودي-سودي ساتىپ الىپ، قالتا دا قاعىلىپ ەدى. قىسقاسى، اراشا تالادى. بۇرىن مۇندايلاردى جەكەلەپ جەڭەتىن. وسى جولى ءبىرى جاعادان، ەكىنشىسى ەتەكتەن الىپ، ءۇشىنشىسى كىندىكتەن ۇرىپ، جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزە جازدادى. وندايدا ەس كەتىپ، جان شىعادى دەگەن وتىرىك ەكەن. انشەيىن اۋرۋدان تۇرعانداي دەل-سال، بەي-جاي. قاراشاش ەرتە تۇرىپ، قۇنجىڭداپ جۇمىسىنا كەتەدى، جۇمىسىنان تومپاڭداپ كەش قايتادى، كەلە پەش ماڭايىندا كۇيبەڭدەپ، شيكىلى-پىسىلى اسىن الدىنا قويادى. ونىڭ دا كوڭىلى كۇپتى، مازاسىز. الىستاعى قويشى اتا-اناسى قىزىنىڭ تۇرمىس قۇرعانىن ءالى بىلمەيدى. «قايتەمىز؟»— دەپ، ءبىر ورايدا قىڭقىلداپ ەدى، ەلتاي: «الدىمەن ەس جيىپ، ەتەك جاۋىپ، ادام بولايىق. قۇلاقتاندىرۋ ەشقايدا قاشپايدى»،— دەپ، كەلتە قايىرعان. ازىرشە ءالى «ادام بولعان جوق». كومانديروۆكادان سوڭ كۇيەۋىنىڭ ۇنجىرعاسى تىم ءتۇسىپ كەتتى — ونى دا كورىپ-بىلىپ ءجۇر. جاتا-جاستانا سىر تارتىپ سۋىرتپاقتاپ ەدى. «جاي انشەيىن. جازا الماي ءجۇرمىن»،— دەپ قوڭق ەتتى. جازباي جۇرگەنى راس ەدى. «جازا الماعانعا دا ءوستىپ قينالا ما؟» — دەپ تاڭىرقادى. ءوز ورتاسىندا: «كوڭىل كۇيىم كەلمەي وتىر، مىنا پالتونى تىگە الاتىن ەمەسپىن»،— دەگەن قىز-كەلىنشەكتى كورگەن ەمەس. وعان سالسا، كوڭىل كۇي باسقا دا، جۇمىس باسقا. اقىل جۇرمەگەن جەردە كۇدىك، قوبالجۋ ەگىزدەگىش، سەگىزدەگىش. «كۇيەۋىم وقىعان، توقىعان، ءبىلىمدى جىگىت، مەن بولسام ينە-جىپتەن باسقانى بىلمەيتىن تىگىنشىمىن، نە بولدىم، ياپىر-اۋ؟» — دەگەن ساۋالدار كەلىنشەكتى قاسقىرداي تارتتى. ەلتايدىڭ مىنەزى دە قىزىق. تىم ساياق. وسى كۇنگە دەيىن ەشبىر دوس-جارانىمەن تانىستىرعان ەمەس. قوناققا شاقىرمايدى، قوناققا بارمايدى. اۋزىن اشسا «جازۋ» دەيدى. قولىنان قالامىن تاستامايدى. ازىرگە وزىپ تۇرعان ونەرى وسى. ايدالاداعى اق وتاۋ، اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋعا ساياتىن جەكە شارۋا، تۇمشا ءومىر...
قاراشاشپەن ءبىر سەحتا ىستەيتىن تورت-بەس قىز انەۋگۇنى ون شاقتى كەسە، تورت-بەس شىنىاياعىن قولتىقتاپ، كىرىپ شىققان. كەشە عانا اۋىلدان كەلگەن مايەك بەت قىزدار ەكەۋىن دە قاعىتا سويلەپ، كورپەلەرى جەتكەنشە كوسىلگەن... اركىم ءوز ورتاسىندا سۇلۋ، ادەمى. جاس كەلىنشەكتىڭ اۋزىنان ءازىل، بەت ۇشىنان قىزعىلتىم اراي كەتپەدى، قۇستاي ۇشىپ جۇگىرىپ ءجۇرىپ ءسۇت پىسىرىمدە ۇستەل ءۇستىن ىشىپ-جەمگە تىرەلتىپ تاستادى. ءوزى سوزگە دە الىمدى، ۇتقىر ەكەن، ۇيدەگى جۋاس، ۇندەمەس قاراشاش سويتەدى دەگەنگە ەلتاي كوزى كورمەسە سەنبەس ەدى. جۋاسىڭنان جۋان شىقتى.
ەلتاي ءوزىن قىزىق ۇستادى. ءار ءسوزىن ءتىس اراسىنان سىزدىقتاتا ساناپ سويلەپ، سىپايى، سىرداڭ بولدى. ءۇي يەسى ءبۇيتىپ مايىسىپ-قايىسىپ، سىزدانىپ وتىرعاسىن، قىزدار كوپ ۇزاماي باسىلىپ، ەرىندەرىن قىمقىرىپ كەزەكپەن سويلەي باستادى. ءوز كىناسىن كەش ۇققان ەلتاي ىقپىل-جىقپىلى قالىڭ كىتابي ازىلدەرىن ورتاعا تاستاپ ەدى، ۇقپادى ما، قىزدار بۇعان ۇركە قارادى. سول تويعاندارىمەن تومىرىق تاراستى. ەلتاي كەيىن كەلىنشەگىنە: «كۇلەگەش قىزدارىڭ قايدا؟ ۇيگە كەلمەي مە اندا-ساندا؟»— دەمەدى، قىزدار دا ەرتەڭىندە: «كۇيەۋىڭ، نەسىن ايتاسىڭ، وقىعان جىگىت، كەشە سىپايى بولامىز دەپ ءولىپ كەتە جازدادىق»،— دەپ ەكى ۇشتى ەمەۋرىن بىلدىرگەن. ەشقايسىسى: «شىركىن، ماڭدايىڭ اعىنان جارىلعان ەكەن، نەتكەن باقىتتىسىڭ، بىزگە نەگە وسىنداي جىگىت كەزدەسپەيدى، تەڭىڭدى تاۋىپسىڭ»، — دەمەدى. قاراشاش تاقاتسىز كۇتكەن ەڭ كەرەكتى سوزدەر ايتىلمادى.
وسىنداي جابىرقاۋ كۇندەردىڭ بىرىندە... ەسىك شالقاسىنان اشىلدى. ابىرالى ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتە تەليەۆيزور قۇشاقتاپ، تابالدىرىقتا تۇر.
— بيپ! بيپ! جول بەرىڭدەر، جول بەرىڭدەر، وڭكەي شۋىلداقتار! ەلتاي حان، قاراشاش حانىمعا مىسىر ەلىنەن كەرۋەن-كەرۋەن سىي-سىياپاتپەن ەلشىلەر كەلدى! — دەپ، تورگە قاراي سالدى. باياعىدا ەلتايدىڭ شاعىن پوۆەسى جۋرنالدا جارىق كورىپ، شالا بايىپ جۇرگەن شاقتا قارىزعا ءجۇز ەلۋ سوم الىپ ەدى، سوعان ءجۇز ەلۋدى قالتاسىنان قوسىپتى دا، «رەكورد» تەليەۆيزورىن ساتىپ الىپتى. الدى اكە مەن شەشە، قالدى اجە مەن اتانىڭ ورتاسىندا ويناقتاپ وسكەن ابىرالى؛ «كىممەن قاي جەردە قالاي ءجۇرمىن، مەن تۋرالى كىم قالاي ويلايدى؟» دەگەن ماسەلەگە باس اۋىرتپايتىن. ءوزىن كەز كەلگەن ورتاعا ادەمى ۇسىنا بىلەدى جانە ونىسىن ادەيى ىستەسەڭ كەلتىرە الماس ەدىڭ، ويتكەنى ول تابيعي. قانداي ءبىر كوڭىلسىز، قىرقىلجىڭدى تۇپتەپ تەكسەرسەڭىز، ار جاعىنان شات-شادىمان ومىرگە دەگەن ءبىر ۇمتىلىس تۇرتكىلەنىپ، تىلەنىپ تۇرادى. ابىرالى سول تۇنبانى شايقاي بىلەتىن جىگىت. اس تا توك مولشىلىقتا وسكەن ابىرالىدا مەنىكى، سەنىكى دەگەن ساۋدا تاعى جوق. كەرەك بولسا باردى الادى، سۇراسا بەرەدى. كىمگە بەرەشەك، كىمنەن الاشاق، ول جاعىن جىلى جاۋىپ قويعان. ەگەر دەنە مۇشەلەرى المالى-سالمالى بولسا، ابىرالى ونى دا قارىزعا بەرە سالار ەدى. وندا دا ابىرالى ەسەپتەن جاڭىلىپ، كەيدە سىڭار قولىن بايقاۋسىزدا بەرىپ جىبەرسە، كەيدە باسقادان اڭداۋسىزدا الىپ قويعان تاعى ءبىر اياقتى قوسىپ، ءۇش اياقتاپ جۇرگەن بولار ەدى.
ونداي ەركەكتىڭ نارقىنا ايەلدەر عانا قانىق، ويتكەنى ولاردىڭ وزدەرى دە ومىرگە كوپ بەرىپ، از الادى عوي، قالاي دەسە دە قىز-قىرقىن اربيعان ابىرالىعا بال اراسىنداي جابىسا كەتەدى. ابەس قىلىقتارىن كەشىرە سالادى. قاراشاش تا ابىرالى دەسە جالبىراقتاپ تۇرادى، ۇزاق ۋاقىت كورىنبەسە: «قايدا جوعالىپ كەتتى؟ نە عىپ كەلمەي ءجۇر؟» — دەپ الاڭدايتىن.
ابىرالى سول سۇيكىمدى قالپىنان بۇل جولى دا جازبادى. قۋىرشاقپەن ويناعانداي تەليەۆيزوردى اۋدارىپ-توڭكەرىپ، اياقتارىن بۇراپ بەكىتىپ، دوعال، دوعال بولعانىمەن ەشكىمگە سۇيكەنبەيتىن، قاسىمايتىن، قىتىقتامايتىن ءزىلسىز ءازىل-قالجىڭىن قارداي بوراتتى.
— پا-پا، ۇيلەرىڭدى حان سارايىنداي جايناتىپ قويىپسىڭدار، تۇگە! ەلتايدىڭ قولىنان نە كەلەدى، بۇل شىركىن ءبىر جول جازسا ءبىر كۇن اسپانعا قاراپ كوكيەتىن قاراعىم، قاراشاش اينالايىن، تاپ-تۇيناقتاي ءۇي ىشىنەن سەنى، تەك سەنى تانىپ تۇرمىن. بۇل پاتەردە ەندى قاشان بالا جىلاپ، كاك ەتەدى، ءپىش ەتەدى؟ ويلاڭدار، ويلاڭدار دا تاپپاي ونى قويماڭدار-ر...— دەپ، ىڭىلداي اندەتەدى.— مىنە، تەليەۆيزور! تۇرعان بويى ءبىر الەم، كەرەك كەزىندە شال بولىپ اقىل ايتادى، بالا بولىپ جىلايدى، قىزىقتىرادى دا، جالىقتىرادى دا، ەسەبى ەندى مينۋت، سەكۋند سايىن كينو، كونسەرت. ال، قاراشاش، توي قاشان؟ قاشان كۇيەۋ جولداس بولىپ، كوستيۋم كيەمىز؟ ۇستىمدەگى يت جىلعى پەنجاكتىڭ جەڭى قىرقىلىپ، تۇيمەسى ءۇزىلىپ، شىنتاعى ۇلدىرەپ بارادى. قىز جولداس بار ما؟ تانىستىرىپ قويشى ءوزىڭ. ءتاۋىر بولسا ۇيلەنىپ الا قويايىن،— دەپ، سامپىلداپ ءجۇرىپ، تەليەۆيزوردى قوسىپ قالىپ ەدى، تەمىر كەڭىردەكتەن شىققان كۇشتى سامپىل قۇلاق تۇندىردى. ءۇي ىشىندە تاعى ءبىر ءومىر، جارق ەتكەن ءتورت بۇرىش ەكراندىق ءومىر باستالىپ بەردى.
قاراشاش تا قالىسپاي ابىرالىنىڭ توڭىرەگىنەن تابىلىپ جاتىر.
— ءيا، شىركىن، قىزدان كەندە بولىپ جۇرگەنىڭ... ودان دا قىز تاڭداپ، باسىم قاتىپ ءجۇر دەسەڭشى. بايقا، تاڭداعان تازعا جولىعادى!
— اھا-ھا! ءدال ايتتىڭ، ۇستىنەن ءتۇستىڭ! ءوزىمدى قىزدارعا قيماي جۇرگەنىم راس...
ءبىرازدان سوڭ اس ۇيدەگى بار مەن جوق داستارقان ۇستىنە قوتارىلا شىعىپ كەتتى.
اڭگىمە قاۋلاپ، ۇدەگەن سايىن، ەلتاي ءوزىن ەكى دوسىن پوەزعا مىنگىزىپ سالىپ، پەرروندا جاپادان جالعىز قالىپ بارا جاتقانداي سەزىندى: قاراشاش پەن ابىرالىنىڭ ءازىل، كۇلكىسى جاراسىپ، اۋىزدارى جابىسىپ قالعان. جاراسقان جاندار قاسىندا وتىرعان ادام نە اۋجايدا، وندايدا شارۋاسى شامالى بولا ما، ءسۇت پىسىرىمنەن سوڭ، ەكەۋى كۇلكىدەن تىيىلىپ، تىمىرايا قالعان ەلتايدى ادام قۇرلى كورمەدى. ەلتايدىڭ ويىنشا، ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىنىڭ اڭگىمە سياعى جوق. ابىرالى مەن التىن اۆتوبۋستا كەلە جاتسا، تاعى ءبىر ءجۇرىپ جۇرگەن قىزى كەزدەسىپتى. وسى قيىن-قىستاۋ شاقتان ابىرالى قالاي امالىن تاۋىپ، قۇتىلىپ كەتكەن — مىنە، بار اڭگىمە وسى. جالپى، ەلتاي ابىرالىدان ماحاببات جايلى بۇدان گورى ماعىنالىراق اڭگىمە ەستىگەن ەمەس. شىعارىپ سالعان، توسىپ العان، ۇستىنەن تۇسكەن قىزدار، كوپ قىزدار... نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ابىرالى ەشقايسىسىنا ءجىپ تاقپايدى. و باستا انتالاعان كوپ قىزدان باسى اينالىپ، تاڭداي الماي ءجۇر مە دەپ ەدى، كەيىن بايقاسا، اڭگىمە باسقاشا ەكەن. ەستى قىزدار ەكى-ۇش كەزدەسۋدەن سوڭ ابىرالىنىڭ اشىق-شاشىقتاۋ جۇرىسىنە دياگنوز قويادى دا، بىلاي شىعا بەرەدى... قالعان جولبيكەلەرگە ابىرالى ريزا ەمەس. توق ەتەرى، سانى بار دا، ساپاسى جوق سارابدال ءجۇرىس.
ال قاراشاش اۋىلداعى ءبىر پىسىق زووتەحنيككە ءۇي تولتىرىپ بالا تاۋىپ بەرىپ، سارى ساماۋىرىن تۇبىندە ىستىق شايدى كۇلمىڭ-كۇلمىڭ قۇيىپ وتىراتىن التايى قىزىل كەلىنشەك بولار ەدى.
سوندا دەيدى دە، قاراشاش كىم بولعانى؟ ول ءوز كەلىنشەگىن ءالى بىلمەيدى ەكەن. ەركەكتى تەز تانيسىڭ، ولار كوبىنە كۇشىنە سەنگەندىكتەن شىنايى ءومىر سۇرەدى، ال ايەلدى، ونىڭ ىشىندە شىعىس ايەلىن جەتە ءبىلۋ قيامەت-قايىم شارۋا. عاسىرلار بويى اقىل-ايلاعا عانا سيىنعانسىن با، ولار ءوز باسىن ورتادا الىپ ءجۇرۋدىڭ بۇكىل ءبىر مەكتەبىن جاساعان. اڭعال ەركەك كەيدە قوينىنداعى كەلىنشەگىن ولە-ولگەنشە بىلمەي كەتەدى. ۇندەمەس، بويكۇيەز دەدى. ال ەمەن-جارقى قازىرگى كۇيى مىناۋ. سوندا نە؟ ەلتايمەن ءتانى ءبىر دە، رۋحى بولەك پە؟ ابىرالىداي اۋىلدا وسكەن رۋحاني اعاسى كەلگەن سوڭ قۋانىپ كەتىپ، شىن تابيعي قاسيەتى، بار بەينەسىمەن جارق ەتىپ كورىنىپ قالدى ما؟
ال باسقانى سىنايتىنداي ءوزى كىم؟ باس رەداكتور اناۋ جولى ىشىمدەگىنى تاپ تومىرىقسىڭ، بەتتەن الاسىڭ دەمەدى مە.
رەداكسياعا العاش ورنالاسقان كەزدە جىگىتتەرمەن كوپكە دەيىن باسقا كلاستان اۋىسىپ كەلگەن بالاداي ارالاسا المادى. ابىرالى ەكەش ابىرالى دا بىردەڭەنى توتەسىنەن قويىپ قالعاندا، ەلتاي تاپ ءبىر شەتەل تىلىندە سويلەپ تۇرعانداي اڭىرىپ قالاتىن. سوندا مۇنىڭ كىناسى نە؟ سان ۇلتتىڭ باسى توعىسقان تاي قازاندا قايناپ ءوستى، توعىز تاراۋ تاربيەنى، سينتەتيكالىق تۇسىنىكتى ءسىڭىرىپ ەر جەتتى. رۋحاني دۇنيەسى جاعىنان ونىڭ قاي ۇلت ەكەنىن ول كەزدە ايىرۋ دا قيىن ەدى. مىنەز-قۇلىق ءتۇرلى-تۇرلى بولعانىمەن، ورىس يۆان، ۋكراين پەترو، تاتار راۆيل ءبىر مولشەردە ويلاپ، ۇقساس تۇراتىن، ۇقساس جۇرەتىن. تەك ۋنيۆەرسيتەتتە عانا وڭ مەن سولىن ايىرا باستادى. قازاق قىزدارى جايلى تۇسىنىگى دە كوبىنە كىتاپتان وقىپ، كينو، تەليەۆيزوردان كورگەن ادەمى، سول سەبەپتەن دە جۇتاڭ، ماكەت ۇعىمدار-تىن. قاراشاشتى العاش كورگەن ساتتە سول ۇعىم جەڭدى، وعان انا مەيىرىمىنە شولىركەگەن كوڭىل قاباتتاپ قوسىلدى، ال قاراشاش سوناۋ ءبىر ساتتە اناسىنداي كورىندى، تازا قۇلادى.
ەندەشە، ەندىگى سەندەلىسى نە؟ الدە سۋ توگىلمەس جورعاداي لىپىپ تۇرعان العاشقى اسەر سەيىلىپ، بوياماسىز جۇپ ءومىر باستالدى ما؟ بۇلار سەميانىڭ قۇر انشەيىن ەربيگەن قاڭقاسىن جاسادى دا، ال تەردى بەس سىپىرىپ الاتىن شاتىر، تەرەزە، اينەك، پەش قالاۋ، ەدەن سالۋ، سىلاپ-سيپاۋ ءتارىزدى كىناز جۇمىستار جاڭا باستالدى ما؟ كوشەدەگى قولتىقتاسقان مەرەكە، قىزىق ماحاببات بولەك تە، اس ۇيگە كىرگەن سوڭ باستالىپ بەرەتىن بەينەت ماحاببات وزگە بولعانى عوي.
قاراشاش ەكەۋى قاراما-قارسى ورتادان، ەكى نۇكتەدەن بىر-بىرىنە قول سوزىپتى. شىن ءتۇسىنىسۋ، ءبىر ادامعا اينالۋ ءالى الىس.
ويلاپ قاراسا، بالالار ۇيىندە ەلتاي جەتىمدىكتىڭ تاقسىرەتىن تارتا قويماپتى. ءبارى دە ءبىر بيدايدى جارىپ جەگەن، ورتاق ودەيال جامىلعان كوگەن كوزدەر ەدى. جەتىمەكپىز دەگەن وي باستارىنا كىرىپ شىقپاعان. جەتىم ەكەنىن جەتىم ەمەستەردىڭ اراسىنا تۇسكەندە انىق سەزدى — باسقا ەسەپ، وزگە ولشەمدەگى ادامدار... وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق بولا بەردى. سول وپاق پەن سوپاق تاعى قاشان قايتالانادى دەپ جۇرەدى دە، سوعان شىداي الماي كۇندەردىڭ كۇنى سول وپاق، سوپاققا ءوزى بارىپ ۇرىنادى. اڭگىمە ادال ويلاۋ، ءتۇزۋ جۇرۋدە ەمەس، اڭگىمە سول ويىڭ مەن نيەتىڭدى ادامداردىڭ جۇرەگىنە جەتكىزۋدە ەكەن. ال كورىپ ءجۇر، اتا-اجە، اكە-شەشە، اعا-اپكە، ءىنى-قارىنداس كورگەن، سول قاۋىمدا تاربيە العاندار جەتكىزە بىلەدى.
مۇنىڭ بارىنەن ەلتاي قۇر الاقان.
...جەلىككەن ەكەۋىنە تۋ سىرتىن بەرىپ، تەليەۆيزورعا قادالدى. اسكەري فيلم ءجۇرىپ جاتىر. قاراشاش پەن ابىرالى دا ەلتايدىڭ قاباعىنداعى كىربىڭدى بايقاپ قالدى-اۋ، ءسال سايابىرلاپ، ەكرانعا تەسىلدى.
الدەن ۋاقىتتا قاراشاش:
— مىنا ءۇش جۇلدىز قانداي شەن؟ — دەدى. ەكراندا جاس پولكوۆنيك راپورت قابىلداپ تۇر. اس ورنىنا تاس جۇتقانداي تىعىلعان ەلتاي مينۋتتان سوڭ زوردىڭ كۇشىمەن:
— پولكوۆنيك...— دەدى قىلعىنىپ.
قاراشاش تامسانىپ قويدى.
ەندى بىردە جاس پولكوۆنيك پەن گەنەرال-مايور كارتاعا ءۇڭىلىپ وتىر... قاراشاشتى سايتان تاعى ءتۇرتتى.
— مىناۋ ۇلكەن جۇلدىزدى كىم؟ ءوزى كاپ-كارى عوي...
«قۇداي ساقتاي گور، بىردەڭەنى بۇلدىرمەسەم يگى»،— دەگەن ەلتاي:
— گەنەرال...—دەدى سىزدىقتاتىپ.
— گەنەرال ۇلكەن بە، پولكوۆنيك ۇلكەن بە؟
ەلتايدىڭ تۇمانتقان كوزى تۇك كورمەي قالدى. جاۋاپ تا بەرمەدى. اۋزىن اشسا، كومەيىندە كەپتەلىپ تۇرعان اششى الدەنە لاق ەتە تۇسەر ەدى. كەلىنشەگى سانا ەمەس، سەزىم ارقىلى كۇيەۋىن ءتۇسىندى، لەبىن جۇتىپ، اقىرىن كۇرسىندى، ورنىنان تۇرىپ، ىدىس-اياق جيناستىرا باستادى...
...شام وشكەن سوڭ، قاراڭعىلىققا كوزى اۋىرعانشا تەسىرەيە قاراپ جاتتى دا قويدى. قاراشاش باۋىرىنا كىرە ءتۇسىپ، قولىن كەۋدەسىنە سالعاندا دا، تىرپ ەتپەدى. مانا ءۇي ىشىندە كۇندىز دە، تۇندە دە سىلدىراپ تۇراتىن كۇمىس قوڭىراۋدىڭ بىرەۋىنىڭ ءۇنى وشكەنىن قاراشاش تا سەزگەن. گەنەرال مەن پولكوۆنيكتى ايىرا الماسا دا، ونىڭ كوكىرەگىندە كوز بار ەدى. «كۇنى ەرتەڭ ەلتايدىڭ جۇرگەن-تۇرعان ورتاسىمەن ارالاسامىن، سوندا قايتەمىن!؟» — دەگەن سۇراق سوڭعى كەزدە جاس كەلىنشەكتىڭ، دۇرىسىن ايتقاندا، ەسىك كوردى دەمەسە ءالى سول بۇرىنعى جاس قىز قاراشاشتىڭ جانىن جەگىدەي جەيتىن. وعان ەلتايدىڭ كومانديروۆكادان كەيىنگى جابىرقاۋ، جاداۋ كۇيى قوسىلىپ، سەبەبىن ەرى نە اشىپ ايتپاي، نە قويماي، سوڭعى كۇندەرى تىقىرشىپ جۇرگەن. ءوزىن ۇستاسىنان ونى سىرت كوزگە بىلدىرگەن جوق — ونسىز دا قيۋى قاشقان ەلتايعا جۇدىرىق ۇستىنە جۇدىرىق بولار ەدى. سەزىمدى دەر كەزىندە سىرتقا شىعارماۋ ءوز كيىمىڭدى وزىڭنەن ۇرلاعان سياقتى بىردەڭە ەكەن، تۇسكە تامان تىپتەن تىرسىلداپ، جارىلىپ كەتە جازدادى. سول تۇستا ابىرالى گۋلەپ كەلىپ، قىستىققان كوڭىل اۋزىنان دەرەۋ ءازىل، كۇلكىگە اينالىپ شىعىپ، اعىلا بەردى، اعىلا بەردى. سول مارە-سارەمەن ەلتايدىڭ قاس-قاباعىن دا باعىپ ۇلگەرمەدى. اسكەري شەن-شەكپەن توڭىرەگىندەگى اڭگىمە وتقا ماي قۇيىپ، تىپتەن شالقىتا ءتۇستى.
ەلتايعا باعىشتاعان وكپەسى دە قارا قازانداي.
«ياپىر-اۋ،— دەيدى كورپە شەتىن ءۇنسىز تىستەلەپ،— جولى جىڭىشكە قىزبىن،— ءوزىن كەلىنشەك دەۋگە اۋزى بارمايتىن،— وندا دا قويشى اۋىلدىڭ قاراپايىم قىزىمىن. بۇلارعا گەنەرال ۇلكەن جۇلدىز، پولكوۆنيك ءۇش كىشكەنە جۇلدىز دەپ كىم ۇيرەتىپتى!» انا سۇتىمەن سىڭگەن تاربيەنى توزعان كويلەكتەي تەز شەشىپ تاستاي المايسىڭ. ايتەۋىر، ءتىرى جانعا جامان ويلامايدى، ءالسىز جاننان كومەك، قولعابىسىن ايامايدى — سونى بىلەدى. اناۋ قار ارالاس جاڭبىرلى ءتۇنى ەلتاي كىرىپ كەلگەندە، ونىڭ كەمباعال، ياعني جان دۇنيەسىنىڭ جارتىكەش ەكەنىن تۇيسىكپەن ءتۇسىندى، كوزىنەن مازداعان ساعىنىش پەن ماحابباتتى كوردى. كوردى دە ۇقتى. اۆتوبۋستا، ترامۆايدا سۇيكەنىپ، ءتيىسىپ-قاعىتىپ تۇراتىن انا ءبىر جىرتاقايلاردان وزگە جىگىت ەكەن، بارى مەن جوعىن تۇگەل جايىپ، تۋراسىن ايتتى. ال تۋرالىقتى ايەلدەر جوعارى باعالايدى.
سويتكەن ەلتايدىڭ سيقى مىناۋ — كۇن اسقان سايىن الىستاپ بارادى.
اۋدارىلىپ تۇسكەن قاراشاشتىڭ كوزىنەن تارام-تارام جاس سورعالادى. دىبىسسىز جىلادى.
ەلتاي كەلىنشەگىنىڭ مۇرنىنىڭ شۋىلىن سەزىپ جاتىر. ءىشىن وكىنىش ۋداي ورتەيدى. قاراشاش گەنەرالدان پولكوۆنيكتى اجىراتا الماسا، بۇل ونىڭ اڭعال ءسوزىن كوتەرە الماي شات-شالەكەي، ول دەگەنىڭىز شەن-شەكپەندى اجىراتۋدان الدەقايدا ۇلكەن كەڭكەلەستىك قوي.
قاراشاشتىڭ بەلىنەن وراي تارتىپ، وزىنە قاراتتى. دىمقىل، سۇپ-سۋىق تاناۋى كەۋدەسىن قارىدى.
— پىرىلداعان مىسىعىم... نە بولدى؟
— جاي... تاتەم مەن اعام ەسكە ءتۇسىپ... قاشان حابار جىبەرەمىز؟
ەلتاي بوگەلدى. الىستاعى اتا-اناسىن ىزدەسە، بۇعان جات باۋىر تارتا باستاعانى. قىلت ەتىپ، وكپەلەي قالدى.
— قاشان، قاشان؟ حابار قايدا قاشادى؟ جيناقتىڭ جايى تۇپكىلىكتى شەشىلسىن. باسپا ءجا دەسە، باس-اياقتى بۇتىندەيمىز. ول كىسىلەرگە جۇتتان كەلگەندەي قۇر الاقان بارامىز با.— ءوزى تۇگىل كولەڭكەسىن كورمەگەن «ول كىسىلەردى» اكە-شەشە دەپ ايداقتاۋعا اۋزى بارمادى.— ازامات اتىم بار، سىرت كوز، سىنايتىن ەل-جۇرت بار.
قاراشاش بۇرىس، دۇرىس دەمەدى. كۇيەۋى ءوز سوزىنە ءوزى سەنبەي جاتسا، كەلىنشەگى قالاي ۇيىسىن. سالدەن سوڭ بىرەۋ ەستىپ قويارداي سىبىرلاپ:
— ءبىز... مەن... جۇكتى سەكىلدىمىن،— دەدى.
ەلتاي باسىن كوتەرىپ الدى.
— قويشى!
كەلىنشەك ۇندەمەدى.
ەلتاي ورنىنا قيسايدى. جاتىپ-جاتىپ:
— ەرتە... قايتەمىز، باسقا تۇسسە باسپاقشىل. جازۋ قيىندايدى... پاتەردىڭ كەزەگىنە تاقاعاندا عوي...— دەپ بىتىرادى.
قاراشاش لىقىلداپ اكەتىپ بارا جاتقان باسىن جۇمارلاپ العان جاستىقپەن تۇمشالاپ جابا قويدى.
***
كاسىپوداق جينالىسىنان كەيىن ەلتاي ءوزىن اسپاننان تۇسكەن استروناۆتتاي سەزىندى. ەشكىمنىڭ مۇندا شارۋاسى جوق. كوز دە الارتپايدى، قالجىڭداسپايدى دا. سەن تيمەسەڭ مەن تيمەن، بادىراق كوز، قىسقاسى. الدەبىر كوڭىلدى اۋەندى ىڭىلداي ەكى قولىن قالتاسىنا سالعان قالپى بالاعى جەر سىپىرىپ جۇرەدى. كوپتەگەن قىزمەتكەرلەر ەڭبەگى سىڭگەن قارت پولكوۆنيككە سالەم بەرگەن سولداتتاي وتە ناقتى، قىسقا امانداسادى. ماشيناسى جولدىڭ انا شەتىنە ءبىر، مىنا شەتىنە ءبىر قيقالاڭداعان ماس شوفەردى تاماشالاعانداي ءارى ۇركۋ، ءارى قۇمارتۋ بار. ءبولىم مەڭگەرۋشىسى تاڭەرتەڭ بولمەگە كىرگەن بەتتە اعاشتاي قاتىپ قالعان ءتۇپ-تۇزۋ بەس ساۋساعىن ۇستاتادى. ونسىز دا از كۇشەنشەك ءازىل، اڭگىمە اللاۋاكپار. قىزمەتكە بايلانىستى سىپايى، ورنىقتى، باس-اياعى ىقشام، جۇمىر سوزدەر عانا اراعا جۇرەدى. جىگىتكە ول: «ەلتاي شىراعىم، ءسىز-بىز اعايىنشىلىقتى قويساق قايتەدى؟ ەكەۋمىز جاس جاعىنان دا، باسقا جاعىنان دا جەر مەن كوكتەيمىز» دەگەن كەمىتۋ، كەلەمەجدەي كورىنەدى. جالپى، كىشى باستىق ەلتايعا باسىنا ەكىتالاي كۇن تۋعاندا، قۇلاعىندا ويناعان قۇرباقاداي كورىندى.
ابىرالى باستاعان تورت-بەس جىگىتتىڭ قاباعى وڭ. وزدەرى ناق ءبىر جاسارىن جاساپ، اسارىن اساعان شالداي-اق: «سەن قىڭبا! ەرەگەسكەندە ءسويت! جاس كۇندە كىم قاتەلەسپەيدى، نەنى باستان كەشپەيدى. جاقسىلىق تا، جاماندىق تا وتەدى دە كەتەدى، بۇل فانيدە قالاتىن ءوزىڭسىڭ، ءوزىڭدى جوعالتپا!» — دەگەن قالاي بولسا سولاي، سول سەبەپتى دە شىن جۇرەكتەن قايناپ شىققان عاجاپ اقىل ايتتى. بۇل ءبىر ەزۋلەپ كۇلەدى دە قويادى.
بۇگىن دە وق وتپەس اينەك استىندا وتىرعانداي قوڭىرايىڭقى. ءتورت تاراپتا نە وزگەرىس، ءبارى الاقاندا، سويتسە دە سول وقيعالارعا ارالاسا المايسىڭ، امان-سالەمگە عانا ماۋلەت بار، سول تويعانىڭمەن باقىرايىپ وتىرا بەر — ءوزىڭ سولاي سەزىندى. كوللەكتيۆ كىمگە قالاي، ونى اركىم ءوزى بىلەدى، ال ەلتاي ءۇشىن بۇ دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى ەدى. بارىنەن ماتقاپىدا ايرىلىپ قالۋ — عاشىعىڭ سەنى ءسۇيىپ تۇرىپ، قىرشىپ العانداي وزگەشە ازاپ ەكەن.
ءوستىپ ىشتەن تىنىپ، ءتۇتىنسىز جانعان ساتتە كىشى باستىق مۇنى تاعى پىلتەلەدى. كورشى ءبولىمنىڭ جىگىتىنە قاۋقالاق قاعىپ، انەكدوتىن ءسوز اراسىنا قىستىرىپ، باس تەرىسىن كەڭىتىپ الدى دا، الگى شىعىپ كەتكەسىن، بۇعان سىپايى سىزدانىپ:
— قالقام، كەشەگى سىن ماقالا قايدا؟ باستىق «ادەبيەتتىڭ وزەكتى پروبلەمالارىن قوزعايتىن ماقساتتى ماقالا، باسقاعا سەنبەي ءوزىڭ قاراپ شىق» دەپ ەدى، قول قۇرعىرى تيە مە! — دەپ سىزدىقتاتتى.
تومەن قاراعان جىگىت جىمىڭ ەتتى. ۇلكەن باستىق سەنبە دەگەن «باسقا» - سى، ارينە، ەلتاي. بۇل كىسىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، رەداكتور وعان ىلعي دا ەڭ وزەكتى، پروبلەمالى ماقالانى قورىتۋدى تاپسىرادى. وعان قوسا: «سەنىمنەن قالىپسىڭ، قاراعىم، ارتىڭدى قىسىپ، جايىڭا وتىر» دەگەندى ىمداپ نوق جاسادى.
— باستىق سولاي دەسە، ءوزىڭىز قورىتۋىڭىز كەرەك ەدى...
ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ كوزىلدىرىگى تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، جالت ەتتى. قىلعىنىپ ءسوز باستادى.
— شىراعىم، بۇل «مەن سالار دا سەن سالار، اتقا جەمدى كىم سالاردى» قاشان قويامىز؟
ءۇريت سوق-سوق باستالا بەرگەندە، ەلتايدىڭ تەلەفونى شىر ەتتى. تۇتقانى كوز عىپ كەرەناۋ العانىمەن، قۇلاعىنا ءبىر ىزا-اشۋمەن قۇشىرلانا جاپسىردى. قالامى اق قاعاز بەتىنە بىتىقى-شىتىقى، ادام تۇسىنبەس بەينەلەردى سىزعىلايدى.
— سالەمەتسىز بە؟ ەلتايدى شاقىرىپ جىبەرسەڭىز...
— ەلتاي تىڭداپ تۇر.
تەلەفون از-كەم ءۇنسىز قالدى.
— عافۋ ەتىڭىز، ءسىز مەنى تانىمايسىز...
— ساۋ بولىڭىز!
— ءسال كىدىرىڭىز! — دەدى ورىسشا ويلاپ، قازاقشا سويلەيتىن قاتقىلداۋ ءۇن.— مەن «التىنكۇرەكتى» وقىعان ەدىم...
ايتارى جوق، تالما جەردەن ۇستادى — ەڭ ءتاۋىر كورەتىن، ءارى ەڭ ەركىن جازىلعان اڭگىمەسىنىڭ اتىن اتادى.
— اڭگىمەڭىز ۇنادى. ايتاتىن داۋىم دا بار.
ءيا، مىنا ءۇن مينۋت سايىن قۇلاعىنا جاعىپ بارادى. تاعىنان ءالى دە تۇسكىسى كەلمەي:
— كەشىرىڭىز، جاريالانباعان دۇنيەنى قايدان وقىپ ءجۇرسىز؟ — دەپ قازىمىرلانىپ ەدى، تەلەفون سىمىنىڭ ارعى ۇشىنداعى ايەل زاتى تىكە كەتتى.
— مەن جيناعىڭىزدى رەسەنزيالاعان جازۋشىنىڭ جاقىنىمىن. اتىم — ازەللا سادىقوۆنا.
— ولاي بولسا... كىرىپ شىعىڭىز.
قىز كۇلدى.
— مەن ءسىزدىڭ كابينەتىڭىزبەن ەمەس، سىزبەن كەزدەسكىم كەلىپ ەدى.
ەلتايدىڭ بەتى دۋ ەتتى.
— وندا ايتقانىڭىزعا تاق تۇرايىن.
— جارتى ساعاتتان كەيىن جاسوسپىرىمدەر تەاترىنىڭ قاسىنا كەلىڭىز. وڭ قولىڭىزعا گازەت شيىرشىقتاپ ۇستاڭىز. كورىسكەنشە!
تۇتقانى ۇياسىنا قويعاسىن قاراسا، باستىق جوق. ول كىسىنىڭ تاربيە تىم ءوتىپ كەتكەن كەيبىر قىلىقتارى بولۋشى ەدى. قىز ەكەنىن سەزگەسىن بولمەدەن شىعىپ تۇرىپتى.
سەڭ سوققان بالىقتاي مىنا قازاپ ساتتە بۇل دا بولسا اش كوڭىلگە ازىق. سويلەگەن سايىن الماستاي تارتاتىن قىز ەكەن. ال قاراشاش كەرىسىنشە؛ ونىمەن كوزبە كوز اڭگىمەلەسكەن جاقسى. جاۋتاڭداعان جانارى، لىپىلداعان قىزىل شىرايى اڭقاۋ دا ادال اڭگىمەسىنە جاراسا كەتەتىن. ال ارا-تۇرا جۇمىسىنان تەلەفون سوقسا، ەلتاي اڭگىمە بىتكەنشە اسىعادى، سيقىرلاپ اربايتىن جانار مەن شىرايدان ايرىلعان قاراشاشتىڭ كەدەي ءسوزى كوپە-كورىنەۋ جۇدەپ، جاس بالامەن سويلەسكەندەي تەز جالىعادى.
ءوز ويىنان ءوزى قاشىپ، تەز تۇرىپ كەتتى دە، كيىمىنە قول سالدى. كەلىنشەگى مەن تەلەفون تانىس بيكەشتى سالىستىرعانى نەتكەنى؟ جانە نەنىڭ بەلگىسى؟
...ءۇي، اعاش، ادام، ماشينا اتاۋلى بۇلىڭ-بۇلىڭ؛ قار قىلاۋلاپ تۇر. جارىق-جارىق استى كۇمىس قانات شىركەيلەر... شىڭىلتىر اياز بەت شىمشيدى. ەرەسەك ازايىپ، جاستار كۇرت كوبەيگەن: جاق جۇندەرى، مۇرت، شاشى قىلاڭ جىگىتتەر، جاعا، بورىكتەرىنە قار قونعان قىزدار جارىق استىنا جىندى كوبەلەكتەي جەكە-جەكە كەلەدى دە، ازدان سوڭ جۇپتاسىپ قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ كەتە بارادى. ەلتاي كاسسا توڭىرەگىندە باتەڭكەسىن بىر-بىرىنە سوعىپ تۇر؛ كوڭىلسىز. ازەللا قىز كەلمەي جاتىپ ءقاۋىپ ويلايدى. اكە-شەشەنىڭ باۋىرىندا كۇلىپ-ويناپ وسكەن باقىتتى جاندار — اكە-شەشەلىلەردى ىلعي دا باقىتتى دەپ سانايتىن — ءيا، ولار ەلتاي ءۇشىن جۇمباق جان، ونىڭ ىشىندە قىزدار وزگە اۋا قاباتىنان، باسقا دەڭگەيدەن كەلگەن، وي ويلاۋ قيسىنى دا بولەك پەرىشتەلەر كورىنەتىن. اسىرەسە العاش تانىسقان كەزدە قاراداي قۋىستانىپ، ءسال مۇكىستىك جىبەرسە، كىرپىدەي جيىرىلادى. ءسوز ساپتاسىنا قاراعاندا، مىنا قىز پەرىشتە سەكىلدى. سوندىقتان دا ءازىر جيىرىلىڭقىراپ تۇر.
— سالەمەتسىز بە؟
دوعالداۋ اينالىپ، قورباڭ بۇرىلىپ ەدى، بويى قارايلاس قىزدى قاعىپ كەتە جازدادى. ۇزىن كىرپىك جانارىنان ەشتەڭەنى ءبىلىپ بولمايدى. شىقشىتى شىعىڭقى دوڭگەلەك ءجۇزى قيىق كوزىنە تىم جاراسىمدى. ارعىماق اتتاي بويلى-سويلى قىزدىڭ تومپاق قاباعى ىسىڭكىلەۋ ەكەن، سول بەلگى عانا تىك مىنەز، قايسار نىشان تانىتقانداي.
— امانسىز با؟ ەلتاي...
تاقىس قىز با، ەش تولقىعان جوق، ەلتايعا توقتالىپ قارامادى، ايقىن ۇنمەن ناق-ناق سويلەدى.
— ەلتاي، مانا سىزگە تەلەفون شالدىم، كەزدەسۋگە شاقىردىم، سول باتىلدىعىم باتىلدىق بولسىن...
— مەيلىڭىز...
— ەندەشە، كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى بارعا كىرەيىك. كۇن سۋىق...
جىگىت جىميدى. قىز قولىن سوزدى.
— راقىم ەتىڭىز، قولتىعىڭىزدى... ءسىزدى سۇيەي جۇرەيىن. جازۋشى اعانىڭ رەسەنزياسى ءسىزدى ءسال-پال تالتىرەكتەتىپ تاستاعان، بىلەم.
ازەللا وعان ۇنادى. سىپايىلىق سالتىن اتتاپ وتپەيتىن ەركىن مىنەزى، سەرىگىنىڭ قاپىسىز سويلەپ، ەمىن-ەركىن اشىلۋىنا مۇرسات بەرەتىن ءازىلقوي ۇعىمدىلىعى ۇنادى. ەلتاي ءوزىنىڭ قىز ەكەنىن ءولىپ-تىرىلىپ دالەلدەپ باعاتىن تاباندى بيكەشتەردەن ىرگەسىن اۋلاق سالاتىن. ەستى جىگىت كۇشەنشەك دالەلدەۋسىز-اق قىز با، جوق، قىرقىن با، بىردەن ايىرادى. ۋنيۆەرسيتەتتە سونداي ءبىر قىرقىن جۇرەگىن مىقتاپ شايلىقتىرعان. ءاپ ءبىسمىلدا دەپ كەزدەسۋگە جارتى ساعات ادەمىلەپ تۇرىپ كەشىگىپ كەلدى. شىعىن شىركىن شىرعاسى شىقپاي تۇگەلىمەن موينىنا ءتۇستى. ونى قويشى، ەڭ اياعى كوڭىل كوتەرەتىن ازىل-كۇلكىنى دە تەك جىگىت جاساۋى كەرەك. كونسەڭ وسى، كونبەسەڭ جولىڭ انە، ال ول ءازىر اسقا تىك قاسىق... وندا دا ەڭبەگىڭدى باعالاسا جاقسى. باعالاماسا جاق جازباي قويادى، ءبىتتى. الاي اعىلاسىڭ، بىلاي سويلەيسىڭ، ءبارى زايا. كوڭىلىم دە، كۇلكىم دە ساتۋلى دەگەندى ءوزى دە بىلمەي اڭداتىپ باعادى. ىزا بولىپ، ادەيى قاسىپ سويلەيسىڭ. وعان دا جاۋاپ جوق. سونسوڭ جانسىز بورەنەنى دىرىلداتىپ سۇيرەگەندەي عىپ، جاتاقحانانىڭ جانىنا اۋپىرىممەن اكەلىپ تاستايسىڭ دا، بۇدان بىلاي جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن دەپ، الدى-ارتىڭا قاراماي زىتا جونەلەسىڭ.
قاراشاش قانا ويتپەدى. ول ەشتەڭەنى تالاپ ەتكەن جوق. ەلتايدىڭ ءوزىن عانا قالادى.
— ...اڭگىمەڭىزدىڭ جوسىعىنا قاراپ، ءسىزدى ءسال باسقاشا ەلەستەتىپ ەم، — قىز تۇتىكپەن كوكتەيل بۇلعاپ وتىر.— تەلەفون تەرگەندە ەپتەپ جۇرەكسىندىم.
— قاباعىنان قار جاۋعان جىگىت — سولاي ما؟
— سول توڭىرەكتە.
— ءۇمىتىڭىز اقتالمادى. عافۋ ەتىڭىز...
قىز ەزۋ تارتتى.
— مىنە، ناتۋراڭىز ەندى كورىندى. ءبىر ساعاتتان كەيىن جالبىر بۇلتتىڭ نار بەلىنەن ۇستاپ، ارلى-بەرلى تەربەتىلە باستايسىز، ءيا؟ — ازەللا «التىنكۇرەكتىڭ» كەيىپكەرىن مەڭزەپ وتىر.
— وكىنىشكە قاراي، بيىك اسپانعا قول سوزىپ ەم، بۇلتقا دا جەتپەدى.
— و، ءسىز شىنشىل ەكەنسىز. وندا بۇگىن «التىنكۇرەككە» تيىسپەيىك. اڭگىمەڭىز ماعان ۇنادى، ءبىر كەشكە سول دا جەتەدى. جانىڭىز اۋىرادى، ول جانە جۋىق ارادا ساۋىعاتىن ۇشپالى سىرقات ەمەس، كەلەشەكتە دە ءبىراز قينايدى. مۇمكىن، ماڭگى باقي...
ازەللا اتا-اناسىنان بولەك تۇرادى. وگەي شەشەسى جاقسى ادام، ءبىراق بولىپ-تولىپ بويجەتكەن قىز بەن كەكسە ايەل ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تۇرا المايدى. وسىنىڭ سالدارىنان روسسيانىڭ ىشكەرگى قالاسىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتقا كەتىپ قالادى. مەكتەپ بىتىرگەسىن تىكە ۇلكەن استاناعا جول تارتىپتى. ينستيتۋتتان سوڭ، اسپيرانتۋراعا قالدىرعان. ءبىر سەبەپتەردەن كانديداتتىعىن قورعاماعان. ءقازىر ينستيتۋتتا ساباق بەرەدى. ازىرشە جازۋشى اعانىڭ تۆورچەستۆوسىن زەرتتەپ ءجۇر. كەزىندە سەميالارى ارالاس-قۇرالاس بولعان. كىتاپتارىن بالا جاستان جاستىعىنىڭ استىنا سالىپ وقىپتى. تاقىرىپقا سول كىسىنى كەزىندە ءوزى تاڭداپ العان. ەسەيگەن كوزبەن قايتا وقىپ ەدى، سۇمدىق وكىندى. ودان دا وقىماعانى دۇرىس ەدى. زامان كوشى وزىپ، ول كىسى سارى جۇرتتا قالىپ قويىپتى. امال جوق، زەرتتەۋىن قويا تۇرىپ، الپىستان اسقاندا تايانىش-سۇيەۋسىز قالعان اۋرۋ جازۋشىنى قولىنان كەلگەنشە سۇيەپ، سۇيرەپ ءجۇر.
ەلتاي دا جاي-كۇيىن جاسىرمادى.
قىز قايتا اعىلدى.
— مەن دە جەتىممىن. رۋحاني جەتىممىن. سول جەتىم كوڭىلدىڭ تياناقسىزدىعى عوي، سىزبەن كەزدەسكىم كەلگەنىم. ءتۇپ-تۇزۋ كەلە جاتىپ، اياعىمدى ءتۇپسىز بوس اۋاعا تىعىپ العانداي سەندەلەكتەپ قالامىن كەيدە. مىناداي كورىنىستى ەلەستەتىڭىز. جاس انا ءسابي ەرتىپ، اينالاسى ات شاپتىرىم ۇلكەن ۋنيۆەرماگقا كىردى دەلىك. شەشە كەزەكتە تۇرعاندا، قاراۋسىز ءسابي ادەمى ويىنشىقتارى سىڭسىپ تۇرعان سورەلەردى جاعالاي ۇزاپ، اداسىپ كەتەدى. جالت-جۇلتتى قىزىقتاپ، ۇزاق قىدىرادى. ازدان سوڭ قارنى اشادى، دىردۋدان باسى اينالادى. ويىنشىقتىڭ شەشە بولماسىن سەزگەن ءسابي توڭىرەكتى باسىنا كوتەرىپ جىلاپ، اقىرى كوپتىڭ كومەگىمەن اناسىن تاۋىپ الادى. انا قۇشاق جازىپ قارسى ۇمتىلعانمەن، بالا سەزىمسىز. «قايدان كورىپ ەم بۇل كىسىنى؟» دەگەندەي جاتىرقاپ، اڭىرىپ تۇر. الگى ەكى ارادا ءسابي مينۋت ساناپ ەر جەتىپ، مۇلدەم بەيتانىس بالاعا وزگەرىپ كەتىپتى. انانىڭ كوڭىلى بالادا، بالانىڭ كوڭىلى دالادا دەي مە مۇندايدا؟ سول ءوز ورتاسىنان بالا كەزىندە قاشىپ كەتىپ، بويجەتكەن شاقتا تابىسا الماي جۇرگەن قىرسىق قىز، مىنە، قارسى الدىڭىزدا وتىر.
ەلتاي مازاسىز. ويى ون تاراۋ. ويباي-اۋ، بۇل ازەللا ەمەس، ءوزى، ءوزى عوي. قاراشاشتى كوردى، ۇمىت بولعان ارۋ انانىڭ ءسۇت ءيىسىن ءسال سەزىندى...
اۋزى قاعاز تاتىدى، سويتسە تەمەكىنىڭ قىزىل شوعى فيلترگە جىلجىپ جەتىپتى.
— ءسىزدى... تۇسىنەمىن. امال نە... كىمگە كىنا قوياسىڭ، كىمدى جازعىراسىڭ. اق ءسۇتىن بەرگەن انامەن بىرگە تۇرۋ كەرەك. تۇرىپ قانا قويماي، ەدەن ءسۇرتىپ، كىر-قوڭ جۋىپ، اس ازىرلەپ، دۇكەننەن ازىق-تۇلىك ساتىپ اكەلىپ، زىر جۇگىرۋىمىز قاجەت. مۇمكىن، سوندا بارىپ تابىساتىن شىعارمىز. كۇن، اي ەمەس، جىلدار وتكەسىن عانا تابىسامىز... ازەللا:
— سولايىن سولاي-اۋ. ال انا كىسىلەردى قايتەمىز؟— دەپ، يەگىمەن باردىڭ بوساعاسىن نۇسقادى.
ەلتاي ەرشىگىمەن قوسا اينالىپ قاراسا... و توبا، ءبولىم باستىعى! قاسىندا ەكى جىگىت. اۋىلدان كەلگەن بە، قارا ءدۇرسىن، دوبال كيىنىپتى. ءوڭىر، جاعالارىن سيپاپ، توڭىرەككە وڭەش سوزا جاسقانشاق قارايدى. ەسەسىنە ءبولىم باستىعى سىرباز، كەردەڭ. دۇنيەنى كوزىمەن ەمەس، تۇمسىعىمەن كورەدى. قاققان قازىقتاي تۇرىپ-تۇرىپ، مويىن بۇرماستان ارتقى ەكەۋگە بىردەڭە دەپ قالدى. ەكەۋى قورباڭداي باسىپ، گاردەروبقا بەتتەدى، كەزەك الدى. باستىق تا سولاي سالدى. بۇل كەزدە جالباعاي قۇلاقشىن، قالىڭ پالتودان قۇتىلىپ، كىسى كەيپىنە كىرگەن ەكەۋدىڭ بىرەۋى دەرەۋ باستىقتىڭ پالتوسىنا كيمەلەي جارماستى. Aha، مىناۋ جاس اقىن عوي! جەرگىلىكتى جاس اقىن. تۆورچەستۆوسى جاس بولعانمەن ءوزى جاسامىس. ءبولىم باستىعىنداي باۋليتىن «ترەنەرى» بار. باستىق جەتون توسپادى، الدىندا كوكتەيل، ساۋساق اراسىندا سيگارەت، باردىڭ ءبىر نۇكتەسىنە ەش ماقساتسىز قاراپ وتىرعان قىزعا جونەدى. جانىنا جايعاستى. دەدى. ەكى كوكتەيل كەلدى لەپىلدەپ. باستىق اناداي جەردە تاقاپ كەلۋگە باتا الماي ءارى ۇدىرەيىپ، ءارى قىزىعىپ تۇرعان ەكەۋگە بىردەڭە دەدى. جىبىگەن ەرىندەرىنە كۇلكى جۇگىرگەن قوس مۇندار ازان-قازان رەستورانعا تاعالى اتتاي وكشەلەرى تارسىلداپ جۇگىردى. كىرە بەرىستەگى كارى گرافقا ۇقسايتىن اق باس شۆەيسار شال كوزىن ەجىرەيتىپ قالىپ ەدى، الاقانىنا الدەنەنى قىستىردى. شۇكىر، ول ءراسىمدى بىلەدى ەكەن.
بيكەشتىڭ قۇلاعىنا باستىق اۋزىن تاقادى. شوشايتا كوتەرگەن سيگارەتىن كوك مۇنارعا مالعان قىز اسپەنسىمەدى، ۇيقى مەن وياۋدىڭ اراسىندا ماناۋراپ، بىلعارىمەن قاپتالعان اعاش اتىنان ءتۇستى. قىسكا دا قامىت اياعى شولتاڭ ەتكەن باستىق تا لىپ ەتە قالدى. الدا ءبولىم باستىعى، سوڭىندا قىز، تىركەسىپ رەستورانعا كىردى.
ەلتاي ولارعا الا كوزىمەن قارادى. ىشتەي جۇندەي ءتۇتىلدى.
— ءبىر عۇمىر جەتپەيدى... بىزدەن باستاپ، نەمەرە، شوبەرەمىزگە دەيىن سالقىنى تيەدى. نەمەنەمىزگە كەتەدى.
كەلىسكەنى مە، قىز ۇندەمەدى.
جاڭاعىلاردىڭ جىمسىما جىلىم تىرلىگى بۇلارعا جۇعىپ كەتتى مە، ەكەۋىنىڭ ءسوزى سەتىنەپ، پىشىراي باستادى، ارانى وڭەز سالقىندىق كەۋلەگەندەي. ءبىر ءتۇرلى انا ءۇش جىگىت، ءبىر قىزعا تىكەلەي ارالاسپاسا دا، قاتىستارى بارداي سەزىندى. سىرتقا شىعىپ، تازا اۋا جۇتقاسىن عانا از-مۇز سەيىلدى. ۋاق-تۇيەك، باكۇن-شۇكىندى اڭگىمەلەدى. سول دۇرىس ەكەن، تروللەيبۋس قاسىندا جىلى-جىلى قوشتاستى.
— جوعالىپ كەتپە. ىزدەتپەيىك ءبىر-بىرىمىزدى، — دەدى ازەللا جىگىتتىڭ بۇرقىراعان بوكەبايىن جاعاسىنا قايتا نىعىزداپ جاتىپ.
ايالدامادا تۇردى، تۇردى دا، كەرى قايتتى. تورتەۋىن تەز تاپتى. ءبىراز توستىڭ تۇبىنە جەتكەن بە، كاكەڭ باستىقتىعىن، انا ەكەۋى جەرگىلىكتى اۆتور ەكەنىن ۇمىتىپ ۇلگەرىپتى، گۋ-گۋ ءسوز، قارق-قارق كۇلكى... قىز شامپاننان اندا-ساندا ۇرتتاپ، جانسىز، ماعىناسىز وتىر. باستىق ەكى قولىن بىردەي بۇلعاپ ەلتايدى قاسىنا شاقىردى — پاتشالىعى ۇلكەيە تۇسەدى. دىبىر-دىبىر تانىسۋ... وبالى نە كەرەك، ۇشەۋى قۋانىپ قالدى — ۇندەمەس كىساپىر قىزدىڭ قاسىندا ءارقايسىسى وزىنشە جالعىزسىراپ وتىرسا كەرەك. باستىق مانا كىرگەن بەتتە بۇلاردى كورىپتى. ازەللانى اسپانعا كوتەرە ماقتادى.
كەزەكتى بيدە ۇندەمەس قىزعا ءتىل ءبىتتى.
— مەنى شىعارىپ سالىڭىز،—دەدى.
— مىنالار شە؟
— نول وني.
رەستوراننان تورتەۋى بولەك-سالاق شۇباتىلىپ شىققان. قىز جوق... «دۇرىس،— دەدى ىشتەي.— جوق بولسا جوعالسىن!»
ەلتاي كەرىلىپ-سوزىلدى دا، ساعاتقا قارادى — ون ءبىر. تۇنگى ۇشكە دەيىن جازۋ جازىپ، تالىعىپ قۋلاپ ەدى. كۇن جەكسەنبى. قاراشاش كورىنبەيدى. ورنىنان تۇرىپ، ەسىك تۇتقاسىندا سالاقتاپ ءىلۋلى تۋراتىن قورجىن سۋمكالاردى تۇگەندەپ ەدى، باۋى مىقتى، تەرەڭى جوق. جۋىقتا قارىزدانىپ-قاۋعالانىپ كىرگىزىپ العان مۇزداتقىشتى اشىپ ەدى، سۋىق، اۋا اڭق ەتتى، قاڭىراپ جاتىر. دەمەك، كەلىنشەگى ازىق-تۇلىك دۇكەنىنە كەتكەن.
سوزالاڭداپ قولجۋعىشقا سۋ قۇيعانشا، قاراشاش تا كىرىپ كەلدى. اياز سۇيگەن ەكى بەتى الماداي، قاس، كىرپىك، كوزدەرىنىڭ اعى اق، قاراسى قارا، اپ-ايقىن. توق ءبۇيىر قورجىننان نان، ماكارون، بوتەلكە-بوتەلكە ءسۇت الىپ، ۇستەلگە بىرتىندەپ قويىپ جاتىر.
— قالاي ۇيىقتادىڭ؟ ون بىرگە قويىپ ەم، ساعات شىلدىرلادى ما؟ — قاراشاش ءۇشىن ەلتاي وياناتىن كەزدە ساعات قوڭىراۋى ىلعي دا شىلدىرلاماي قوياتىنداي كورىنەتىن.
— ۋاقىتىندا وياندىم...
— كەلەسى كوشەنىڭ بۇرىشىندا ليمون، ءۇندى كوفە ساتىلىپ جاتىر ەكەن، ۇستىنەن ءتۇستىم.
ەلتاي شايقور ەدى. اسىرەسە تۇندە جۇمىس ىستەگەندە قاجىمايتىن شايقور. ەكى-ۇش ايدىڭ ءجۇزى، ءتاۋىرى بولسا، كوفەگە كوشەدى. ءۇندى كوفە سول ءتاۋىرى. قولجۋعىشتىڭ استىنا باسىن سۇعىپ:
— الدىڭ با؟— دەدى ىسقىرىپ-پىسقىرىپ.
— جوق.
— نەگە؟
— قاسىمدا اقىلداساتىن سەن بولماي... ۇناماي قالا ما دەپ...
جىگىت ىشتەن تىندى، موينىن سۋمەن سيپاۋدى دا ۇمىتىپ، بەتى-قولىن ورامالعا سىلبىر ءسۇرتتى. قاراشاش قاسىندا ەلتاي جۇرمەسە، ايەل بولىپ زات ساتىپ الۋدان جاسقانادى. كوفە، ليمون، كونفەتتىڭ ءتۇر-تۇرى سياقتى تاڭداۋ تىلەيتىن زاتتاردان ازار دا بەزەر، زارەزاپ. تەك ەت، ءسۇت، نان، تۇز، الما، كارتوشكا سەكىلدى كەرەك ەكەنى ايدان انىق ازىن-اۋلاق ازىق-تۇلىككە باتىل. سوندا ەلتاي كەلىنشەگىنىڭ قانجىعاسىنا قاشانعى بايلانىپ جۇرمەك؟ ءبۇيتىپ قازان-اياققا ارالاسا بەرسە، كۇندەردىڭ كۇنى قاتىنباسشا، قازىمىر ەركەك اتانادى. ەكى دۇنيەدە ايەلدىڭ سالعان بەتتەن تۇسىنىكتى بولعانى جامان ەكەن. قاراشاش ەلتايدى سۇيەدى، سىيلايدى، ويىنان ءدوپ تۇسۋگە تىرىسادى، تىم تىرىسام دەپ بىردەڭەنى بۇلدىرەدى — ءبارى ۇعىنىقتى...
وي قاجاعان ەلتاي شاي ۇستىندە:
— كەشە نە دەپ ەڭ؟ سۋم-عا بارۋشى ما ەك؟ — دەدى قىنجىلىپ.
قاراشاش بىرنەشە فالستارت الىپ، اقىرى ءساتى ءتۇسىپ، العا جۇگىرە جونەلگەن سپرينتەرشە اۋىزدىق ۇزە تەز-تەز سويلەدى.
— بۇگىن اي اياعى... سۋم-عا دەفيسيت زاتتار تۇسەدى... ءوزىڭ عوي اقشاڭ باردا قالتاڭدا، تالتاڭدا دا تالتاڭدا دەگەن. ەگەر ۋاقىتىڭ بولماسا...
و، قۇدايا، كۇيەۋىنەن جۇرەكسىنىپ، جالتاق بولعان ايەلدە ءقادىر قالمايدى ەكەن. ەكى-ۇش اي بۇرىنعى قاراشاش كىم ەدى؟ مامىر شۋاعىنا قاۋىزىن اشىپ، قىزىلى قىزىل، جاسىلى جاسىل كۇيى ەلبىرەپ تۇرعان ءبىر تال گۇل ەدى. ءقازىر كىم؟ جەل ىعىنا جىعىلىپ، جەرگە باس ۇرا قالاتىن ايەنشەك وسىمدىك. ايەل ءبىر ۋاق داۋ ايتىپ، ەركەلىك جوسىعىمەن شىمشي سويلەپ، سيپاي تيىسسە، ياعني ايەلگە ءتان كەمشىلىگىن جاساپ قويماسا بولمايدى ەكەن. كەلىنشەگى سودان ايىرىلىپ قالعان. قاشان، قاي جەردە جوعالتىپ الدى — بەلگىسىز. الدە و باستان جوق قاسيەت پە ەدى؟
وزىنە دە، كەلىنشەگىنە دە ىزا بولىپ قىرجيعان ەلتاي:
— ۋاقىتىم بار،— دەدى سىلبىر.— كيىنەيىك.
ەلتاي ءوزىنىڭ قاتتى شارشاعانىن ۇقتى.
از عۇمىرى العا قاراي دەدەك قاعىپ، جۇگىرۋمەن ءوتىپ كەلەدى. بالالار ۇيىندە العا ۇيىر-ۇيىرىمەن جۇگىردى. ۇيىرىڭمەن جۇگىرۋ ازاپ ەمەس، راحات ەكەن. قۇرىلىستا، ۋنيۆەرسيتەتتە دە ۇيىرىمەن جۇگىرىپ باكتى. وقۋ ءبىتىپ، جۇمىسقا ورنالاسقاسىن رەداكسياعا قوسىلىپ شاپقىلادى. ەكى-ۇش جىل وتپەي جاتىپ، توبەسىندە تەسىگى بار قىز-جىگىتتەر ءۇي بولدى، كۇي بولدى، جۇگىرىستىڭ باسقا جولىنا ءتۇستى.
ويباي-اۋ، ەندى كىم بار، جالعىز قالدىم-اۋ دەپ، جان-جاعىنا الاقتاپ، ءبىر جۇگىرىپ، ءبىر توقتاپ تۇرعاندا، قاراشاش مولدىرەپ كەزىكتى. جىن قاققانداي جالعىز شاپقىلاپ جالعىزسىراعان باسى قاراشاشتى مەدەۋ تۇتتى، قولىنان تارتىپ، وزىمەن بىرگە الا كەتتى. ءبىراق مۇنىڭ قۇيىنپەرەن قۋ تالقان جىلدام جۇگىرىسىنە كەلىنشەگى شىدامادى، وكپەسى ءوشىپ، وكشەسىن باسىپ، كەيىن قالا باستادى. ايەلىم شابان دەپ، جول ورتاعا تاستايسىڭ با. سونىمەن ءبىر ادىم العا، ەكى ادىم كەيىن دەگەندەي يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاعان تىرلىك بۇگىندە.
...ورتالىق ۋنيۆەرماگ ىڭ-جىڭ. اعىلعان ادام. ايەل قارامى مول. جانە كوبى ەركەك جەتەلەگەن ايەل. ەركەكتەردەن حال-قۋات كەتكەن، ۇردەگەي، جاسقانشاق. ايەلدەرى ۋنيۆەرماگقا كىرە نەگە كۇشەيىپ سالا بەردى، سوعان اڭ-تاڭ. ايەل حالقى وزگەرگەن: بەت ۇشتارىندا الاۋ بار، كەڭ اشىلعان كوزدەرىندە سايتان وتى جارقىلدايدى، القىم تۇيمە اعىتىلىپ، شاشتارى قوبىراپ كەتكەن. وكشەلەرى انا جەرگە ءبىر، مىنا جەرگە ءبىر تيەدى. وسىناۋ كەلىنشەكتەر كوشەدە ۇشىراسسا، ءبىر-بىرىنىڭ ءۇستى-باستارىنا كوز سالماي، زەرتتەمەي وتپەس ەدى، بۇل مينۋتتا ول ادىرە قالعان، قۇرتشا قايناعان كەزەككە كولدەنەڭ كەلگەندى قاعا-ماعا ۇمتىلادى، جايشىلىقتاعى؛ «وي، كەشىرە كورىڭىز»، «اڭداۋسىزدا باشپايىڭىزدى باسىپ كەتتىم-اۋ» دەگەن يبا جوق، ءار ايەل ءبىر-بىر ارقىراعان كەنتاۆر. قىزىقتى قاراڭىز، باشپايى مىجىلعان، قاعىلىپ-سوعىلىپ، تالتىرەكتەگەندەر ءجابىر جاساۋشىلارعا رەنجىمەيدى؛ الگى كەزەككە قاراي ولار دا بەزىپ بارادى. ءيا، ورازا، ناماز توقتىقتا. ىعى-جىعى كەزەك ماڭى قان بازار. ۋ-شۋدىڭ اراسىنان ايەلىڭ ساعان قاي تىلدە — ورىس، قازاق، نەمىس الدە اعىلشىنشا سويلەپ تۇر ما، ۇعۋ قيىن.
ەلتاي عانا كوڭىلسىز، كەلىنشەگى دە سەلقوس. نەگە سەلقوس، ونى قاراشاشتىڭ ءوزى بىلەدى، ال ەلتاي دۇكەن، سورە دەگەن تىرلىكتى جەك كورەدى: ءبىر زات ءۇشىن الدەنەشە ءتاپ-تاۋىر ادامداردىڭ يۋ-قيۋ تالاسىپ جاتقانى ءقايبىر جاقسى. مۇنداي جەرگە سىيلاس دوسىڭدى، نەمەسە كەلىنشەگىڭدى ەرتىپ اكەلمەگەن دۇرىس، ادام تۋرالى پىكىرىڭ بىردەن ناشارلايدى. وسى ۇلى مايدانعا ەكى-ۇش ساتۋشى شايقاس سونى قالاي بىتەتىنىن الدىن الا بولجاپ قويعان قولباسشىلارداي ماڭعاز، تاكاپپار كوز سالادى. ساۋساقتارى سىرەسكەن التىن جۇزىك، ساقينا. بەينەبىر سورەدە جوق زاتتار وسى كىسىلەردىڭ ءۇستى-باسىنا ءتۇپ ورنىمەن قوپارىلا كوشىپ كەتكەن سياقتى. الگى ىڭ-جىڭ، ۋ-شۋ جۇقپالى پالە مە، اشۋ-ىزالى جانداردىڭ وقتى قىجىل كوزىن قانشاما ساڭىلاۋسىز بولسا دا سەزۋى دە، ارى-بەرىدەن كەيىن ادەمى-ادەمى بۇرمە ەرىندەردەن: «كوزىڭ كوز ەمەس، جارا ما، باعاسى انە!»، «شۇكىر، سوقىر ەمەسپىن»، «سىزگە جوق دەپ قانشا ايتامىن... جو-وق!» — دەگەن كەسەك سوزدەر شىعا باستادى. ساۋدانىڭ باقىتى جانعان جەردە تالىم-تاربيە ولاق سىلاقتايىن ءبىر سۇيكەگەننەن ءتۇسىپ قالا ما، ەلتايعا قالىڭ كەزەك ەل كوزىنشە ءبىرتىن-بىرتىن شەشىنىپ جاتقانداي كورىندى.
ايەلدەر پالتوسى بولىمىنە كىرگەسىن عانا تىنىسىن ەركىن الدى — كىسى از. قىرىق التىنشى پالتولار ىلىنگەن اسپا تەمىردىڭ ەكى باسىنا قاراشاش ەكەۋى تۇسە قالدى. بالتىرى وقتاۋداي اق سارى قىز ەكى قولىن ايقاستىرا كەۋدەسىنە سالىپ، قاي-قايداعى الىس قيىرعا كوز جىبەرەدى: ساتۋشىلىقتى جانى سۇيمەيتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى، سەبەبى، ءوزىن، كىرگەن كەلىمسەكتەردى، قىل اياعى موينىنا جازىلعان مىنا پالتولاردى سەزىنۋ، تۇشىنۋ جوق.
ەلتاي قىمبات تا، ارزان دا ەمەس، تۇلكى جاعالى سۇر پالتونى قولايلادى. ال قاراشاش استارى سىرتىنا قاراعان باسقا ءبىر پالتونى بىلەگىنە اسىپ الىپتى. كۇلمىڭ-كۇلمىڭ ەتەدى، بەك قۋانىشتى.
— تاپتىڭ با؟
— تاپپاعاندا. قۇيىپ قويعانداي ءدال. بىلتىر دا قىزىعىپ-قىزىعىپ كەتكەم. ۇلكەن ەدى. اقشا دا از بولاتىن. سەن شە؟
— مىنە...
— ءجۇر، ايناعا بارايىق.
قاراشاش الدىمەن ەلتاي تاڭداعان پالتونى كيدى. قارا تۇلكى جاعاسى جىلتىلداپ جاراسا كەتتى. ءوڭىن اشا تۇسكەن. ولپى-سولپىسى جوق، ابدەن شاق. ءبىراق كەلىنشەگى تۇلىپ بەتتەنىپ تۇر.
— المايمىز...— داۋسى بۇزىلىپ شىقتى. قولى دىرىلدەپ، جاعانىڭ مامىق ءجۇنىن ايالاي سيپايدى.
— الماعانىن قالاي؟ ساعان ۇناپ تۇر عوي.
كەلىنشەك:
— وي، سەن دە...— دەپ قالدى.
— الايىق...
— جۇمىستاعى قىز-كەلىنشەكتەردەن ۇيالامىن...— بىردەڭەسى جۇعىپ كەتەتىندەي پالتونى وزىنەن الىسىراق ۇستاپ تۇر.
— ارزان با؟ تۇلكى جاعادان ارتىقتى تاپپايسىڭ.
— جوعا... قايداعى ءبىر حانىمدار قۇساپ... توۆاروۆەدتىڭ كەلىنشەگىمىن بە سونشا جاساناتىنداي؟ ەتەگى دە شۇباتىلىپ، قىزىل اسىققا تۇسەدى.
جىگىت بىردەڭە دەي جازداپ، ارەڭ سابىر تۇتتى. مينۋتقا جۋىق ءۇنسىز جىنداندى. قاراشاش پالتونى قىمباتسىنىپ ەدى. قالتا جۇقا. الىپ جىبەرسە، كەلەر ايلىققا دەيىن تاقىر مۇزعا مىقتاپ وتىرادى. تاقىر مۇزدى ەركەك شىركىن ويلاي ما. ءارى مۇنشالىقتى قىمبات پالتونى عۇمىرىندا يىعىنا ءىلىپ كورمەگەن. ادامزات العاشقى اۆتوموبيلگە مىنۋگە قالاي قورىقسا، قاراشاش تا سول كۇيدە. قىمبات پالتونى ۋاقىتشا كيسەڭ دە، باس اينالدىرادى ەكەن. انە، قالاي بولسا سولاي سويلەي سالدى. كەيبىر ويى ورىسشا سويلەگەن جۇڭگو سوزىنە ۇقساي باستادى.
ەلتاي:
— ءوزىڭ تاڭداعانىڭدى كي، — دەدى تىستەنىڭكىرەپ.
تاڭداعانى تاز ەكەن. جاساندى تەرى جاعا قارا قوڭىر پالتو جەرگە تىگىنەن قويساڭ جىعىلماي تىك تۇراتىنداي قاپ-قالىڭ ءبىر عاجاپ. ىلگەشەگىنەن كوتەرسەڭ قول ۇزەردەي اپ-اۋىر. وعان قاراعان قاراشاش جوق، قۋانا-قۋانا كيىپ الىپ ەدى، ونسىز دا توبىلعى تورى كەلىنشەگى پالتو تۇسىمەن استاسىپ، قارا كولەڭكە دالىزگە كىرىپ كەتكەندەي بولدى. ەلتايعا الا شابىر بۇلتى ارىلمايتىن سۇرعىلت كۇز ەلەستەدى. كەلىنشەك الاي دا، بىلاي دا كولبەڭدەپ، اينا الدىندا ال كەپ دوڭگەلەنسىن. پالتونىڭ تۇيمەلەرىن سالىپ اعىتىپ، سالىپ اعىتىپ، جاساندى جاعاسى قۇرعىردى استىنان كوتەرە جەلپىلدەتىپ قويادى. ونىسى جەلپىلدەسە جاقسى، كۇركەتاۋىقتىڭ قاتىرما قاناتىنداي سالپ-سالپ ەتەدى.
— قالاي، جاراسا ما؟
— ايتپا...— دەدى ەلتاي موينىن سىرتقا سالىپ.
— قالىڭ ەكەن، قىستا توڭبايتىن بولدىم. ءوزىم دە تىگەمىن، بىلەمىن عوي، بۇلار توزىپ بەرمەيدى، جەتى-سەگىز جىلعا دەيىن ەركىن كيەسىڭ. انا پالتونى، — كوزىمەن ىلگىشتەگى ايەل پالتوسى سىقپىتتاس سىرت كيىمىن نۇسقادى،— جەتىنشى كلاستان بەرى ۇزبەي كيىپ كەلەمىن.
— يت تەرىسىنەن تىگىلگەن ەكەن.
— اۋىلدا بولە جەڭگەم توقىپ بەرگەن ءتۇبىت ءشالى بار، سونى الدىرامىن، پالتو بار، سونان كەيىن، بالەم، التى اي قىسقا الدىرمايمىن.
— ءيا، الماتىڭ نە، ياكۋتياڭ نە، ءبارىبىر.
كەكەسىندى سەزبەگەن كەلىنشەك سىلدىر-سىلدىر اعىلا بەردى.
— باعاسى دا ارزان، نەبارى ءجۇز وتىز سوم. ءجۇز وتىز سومعا مۇنداي پالتونى كىم ساتىمەن الىپ جاتىر.
— ول جاعى بەس. ەكى اقىل جاقسى، ءۇش اقىل ودان دا جاقسى، انا ساتۋشىعا بارىپ كورىنشى، نە دەيدى ەكەن، ايەل زاتى عوي. مەن قالاي دەگەنمەن ەركەكپىن، ءمۇلت كەتۋىم مۇمكىن.
ءجۇز وتىز سومدىق پالتوسىنىڭ ەتەگى دوڭگەلەنگەن قاراشاش قۇنتيىپ، كەربەز قىزعا قاراي جونەدى. ەلتاي الىستان باقىلاپ تۇر. جالپىلداي سويلەگەن قاراشاشتى ساتۋشى كەكىرەيە تىڭدادى، كەلىنشەك توقتاعاندا پالتوعا ەتسىز كاپۋستا كوجەگە قاراعانداي نەمكەتتى كوز سالدى، ەرنى جىبىر-جىبىر ەتتى، سونىمەن امان بول، تاعى دا الىس قيىرعا قادالدى. باسىن ءسال قيسايتقان قاراشاش بولسا، قىزدىق اۋزىنا ءالى قاراپ تۇر. شاماسى، باعاسى باقانداي ءجۇز وتىز سوم، التى اي قىسقا الدىرمايتىن، ءارى جەتى-سەگىز جىل توزىپ بەرمەيتىن قالىڭ پالتونى ساتۋشى ءالى دە ماقتاسا دەيدى. ول ءۇمىتى اقتالمادى. تۇردى، تۇردى دا پالتونىڭ ەتەگىن، جاعاسىن نۇسقاپ، اۋىز اشا بەرىپ ەدى، يىعىنان اسا قاراعان ساتۋشى وقتى كوزبەن بىردەڭە-بىردەڭە دەدى. قاراشاش شالقايىڭقىراپ بارىپ تۇزەلدى، پالتوسىنا جولاي كۇدىكپەن قاراپ، بەرى بەتتەدى. ءوڭى بوپ-بوز، كوزىندەگى جالتىل وشكەن.
— نە دەدى؟
— مۇنداي پالتونى شكولنيسا كيەدى...
— سوڭىندا، وسى جاڭا نە دەدى؟
— دەريەۆنيا...
— توسا تۇر! ءقازىر كەلەمىن.
ەلتاي تەپسىنىپ قىزعا بۇرىلدى. مەكتەپتە نە وقۋ وقىپ ماندىتپاعان، نە ينستيتۋتقا ءتۇسىپ، لەكسيا، سەمينار، ەمتيحانمەن باس اۋىرتقىسى جوق، امالسىزدان ساتۋشىلاردىڭ تورت-بەس ايلىق كۋرسىن ىلدەبايلاپ ءبىتىرىپ، قۇدايدىڭ قۇلاعىن ۇستاعانداي كوككە قاراپ تۇراتىن مۇنداي قىرسىق قىزداردى ول جاقسى بىلەتىن. ابىرالى ارقىلى بىلەدى. كۇنىگە بولىمگە مىڭ ادام كىرىپ، مىڭ ادام شىعادى، شەتتەرىنەن مايىسىپ-قايىسقان كىشىپەيىل، «راقىم ەتىڭىز، مىناۋ پالتو قالاي، ايتىپ جىبەرسەڭىز»، «جاڭا توۆار قاشان تۇسەدى، بىلۋگە بولار ما ەكەن؟» «الدا رازى بولسىن، راقمەت!»،— مۇنىڭ ءبارى اسقىنعان قۇلاققا كىل جالىنىشتاي ەستىلەدى، سونان سوڭ نەگىزى ونسىز دا تاياز بويجەتكەن ءقايتسىن، بولعان، تولعان ەكەنمىن دەپ قالادى. ال قارىنداسىن ەرتىپ، پلاشش، پالتو ىزدەي كەلىپ، ونىڭ ورنىنا قىز بويىنان جوعىن ىزدەي باستايتىن ءسۇر بويداق اسپيرانت، ستۋدەنتتەر قانشاما. دەفيسيت ىزدەگەن تۋعان-تۋما، كلاستاس دوستار، پىكىرلەس دوستار، قىدىرما دوستار... ونى قويشى، ەڭ تاماشاسى، وسى تۇرىستا ساتۋشى قىزدار وزدەرىن سان مىڭ جۇرتقا كورسەتە الادى. بۇ دا ءبىر، تەليەۆيزور ەكرانىنان كورىنگەن دە ءبىر. اكتريسالارىڭنان ەشبىر كەم ەمەس.
ەڭ جامانى، ساتۋشى قىز ەلتايدىڭ ءوزى دە وڭاشادا سان رەت ويلاسا دا سەنگىسى كەلمەي جۇرگەن كۇدىگىن راسقا شىعاردى. ساتۋشى تانىمايتىن قاراشاشتى ءبىر قاراعاننان «دەريەۆنيا!» دەسە، وندا دا ءبىر نەگىز بولعانى.
...— راقىم ەتىڭىز، ءبىر مينۋتقا كوڭىل بولسەڭىز. — ەلتاي اشۋ قىسقاندا مەيلىنشە كىتابي سويلەيتىن.
اسقاقتاعان ساتۋشى:
— ا چە؟ — دەدى.
— ءسىز اناۋ قىزدى جاڭا نەگە «دەريەۆنيا!» — دەپ سوكتىڭىز؟
— نە پومنيۋ..—ازدان سوڭ: — ۆاشە دەلو كاكوە؟ — دەدى ۇيقىلى-وياۋ ماناۋراپ.
— دەلو پرياموە. مەن وبحسس قىزمەتكەرىمىن. — رەداكسيانىڭ قان قىزىل كۋالىگىن قالتاسىنان سۋىرىپ الدى دا، قىزدىڭ كوزىنە تاقاپ، سارت اشتى.
از ساتكە ەسى اۋىپ قالدى ما، قىز كۋالىككە مەڭىرەيە قاراپ تۇرا بەردى. ال قايمىجىق ەرنى از-ازداپ اعارىپ بارادى...
— مەن... اقشا جەمەيمىن. بىزدە چەكتى كاسسادا سوعادى.
ەلتاي باستىرمالاتا ءتۇستى.
— وتە جاقسى. جەگەنىڭىز جەلكەڭىزدەن شىعار ەدى. تۇتىنۋشىنى نەگە تىلدەيسىز، مەن سونى سۇراپ تۇرمىن.
ساتۋشىدا ءلام-ميم جوق. كەلگىندەردى نەگە تىلدەمەۋ كەرەك، سوعان ميى جەتپەيدى، ءسىرا. ءبىر ۋاقىتتا باقىرۋعا جۋىق بارىلداق داۋىسپەن قازاقشا:
— قويىڭىزشى ءوزىڭىز! — دەپ، قولىن سىلتەپ-سىلتەپ قالدى. حالاتىنىڭ قالتاسىنان ورامال سۋىردى، كوزىنە اپاردى.— ىلعي ۇرساسىزدار... كەشىرىم سۇرايمىن... جۇيكەم ناشار... ءوزى دە قايتا-قايتا تاقىلداپ... مەن دە اۋىلدان كەلگەنمىن.
ەلتاي ودان ءارى تىزەلەمەدى. ءبىر جولعا سول دا جەتەدى. وبحسس قىزمەتكەرىنە لايىق ۇتىمدى، وتكىر ءسوز ىزدەپ تۇرعاندا:
— اينالايىن ەلتايجان، سالەمەت پە؟ جاي ءجۇرمىسىڭ؟ — دەگەن ايەل ءۇنى ەستىلدى.
بۇرىلسا... ءالفيا يۋلايەۆنا! ماڭدايى ما، جونى ما، تەرلەپ سالا بەردى. قىسىلا-قىسىلا سالەم بەردى. دەس بەرگەندە، وبحسس-تىڭ قازىمىر قىزمەتكەرىن مىنا ءبىر «پرەدستاۆيتەلنايا داما» سوزگە الداندىرىپ، سوعان قۋانعان قىز جىلىستاپ كەتە باردى.
— كەلىنىڭىز... قالىڭدىعىمدى ەرتىپ، دۇكەن ارالاپ ءجۇر ەدىم،— دەدى شاتىپ-بۇتىپ. كەلىن دەسە، وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن جاساپ قويعانعا ەسەپ ەدى. ول قىزىقتان ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ پەن ءالفيا يۋلايەۆنا قالاي قۇر قالادى، وسىنى ويلاپ، امالسىز «قالىڭدىق» دەدى.
ونداي تاقىستىققا تۋاسى جوق ءالفيا يۋلايەۆنا قۇراق ۇشتى.
— قاراعىم-اۋ، وندا مىنالارىڭ تاماشا قىدىرىس بولدى. ۆيكتور ۆيكتوروۆيچكە اپتەكادان ءدارى الىپ، ۋنيۆەرماگتىڭ سىرتىنان ءوتىپ بارا جاتىر ەم، شىداي المادىم. ايەل قاۋىمى ماگازين كورسە توركىنىنە كەلگەندەي بولادى. الاتىن تۇگىم جوق؛ سوندا دا باس سۇقتىم. ەلتاي قالقام، قولىڭ تيمەي ءجۇر مە، بىزگە حابارلاسپادىڭ. ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ كەشە: «كىشى قامباسوۆ قايدا جوعالىپ كەتتى؟ تاعى دا سەكرەتار ارقىلى شاقىرۋىم كەرەك پە؟» — دەپ وتىرعان. مەن نە دەپ مىلجىڭداپ تۇرمىن وسى؟ كەلىن قايدا؟
قاراشاش كۇلىمسىرەي جاقىنداپ كەلىپ قالدى.
— كەلىنىڭىز...— ەلتاي ابدەن ابدىراپ، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچتىڭ حال-جاعدايىن سۇراۋدى دا ۇمىتتى.— تانىسىپ قويىڭىز، اتى — قاراشاش،— بەتى دۋىلداپ، كەلىنشەگىنە بۇرىلدى.— ءالفيا يۋلايەۆنا شەشە... ە-ە... ءقادىرلى اپايىمىز.
— قاراشاش دەگەن اتىڭنان اينالايىن!— ءالفيا يۋلايەۆنا كەلىنشەكتىڭ ماڭدايىنان ءوپتى.— قوساعىڭمەن قوسا اعار، جارىعىم! ۋىلجىپ تۇر ەكەنسىڭ. ەرتەرەك تۇرمىس قۇرعان جوقسىڭ با؟ — دەپ تۋرالاۋ سويلەپ، باشقۇرتتىڭ عۇرىپ، سالت-ساناسىنان ەرتەرەك كەتكەنىن ءبىلدىرىپ الدى.
— ونىڭىز راس، اپاي. مىنا بالاڭىز قويمادى.— قاراشاش جارقىراي كۇلدى.
— جارايسىڭ، كەلىن، وتكىر ەكەنسىڭ. وزىمە تارتقانسىڭ. رۇقسات ەتسەڭدەر، ەلتايىمىز ءبىر ادەمى كەلىنگە ءجىپ تاعىپتى دەپ ۆيكتور ۆيكتوروۆيچكە بۇگىن جەتكىزەيىن. سىرقاتى مازالاپ ءجۇر ەدى، قۋانىپ قالسىن. زاتتارىڭ كانە، كوشەگە شىعايىق، اۋاسى تار ەكەن مىنا جەردىڭ.
ەلتاي اۋزىن اشقانشا، كەلىنشەگى الدىن ورادى.
— ىزدەپ كورىپ ەك، رەتى بولمادى. ءجۇرىڭىز، ءسىزدى اۆتوبۋسقا مىنگىزىپ سالايىق.
ۇشەۋى تومەن ءتۇسىپ، سىرتقا بەتتەدى.
قارت-قاريا، ادەتتە، قايعىعا بەرىك كەلەدى؛ ماقشار كۇنگە ىشتەي الدىن-الا ازىرلىك جاساپ، يمانىن ۇيىرە بەرە مە، ول كۇننىڭ قاسىنا قاراعاندا قالعان ۋايىم، ءزىل-زالا انشەيىن ويىنشىق بولۋ كەرەك. كەرىسىنشە، قۋانىش دەسە ەسى شىعىپ، دەگبىرى قالمايدى، قالعان از جىلدا كورەتىن سيرەك قىزىعى بولعاسىن سويتەدى. ادەتتە سابىرلى، سالقىن قاندى ءالفيا يۋلايەۆنا دا قاتتى تولقىدى.
— ءتۇۋ، كەلىن كورگەن قانداي جاقسى! ءوزىمنىڭ دە شەشەك اتىپ، جاپىراق جايعان شاعىم ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى عوي. قىزىق ءومىر كەشىپ ەك، شىجىعى دا كوپ بولدى. ۆيتيانىڭ يىعىنان ارميانىڭ كوك شينەلى تۇسپەيدى، كوزى كوك، ءوزى سارى، مۇزداي بولىپ سىقيىپ جۇرەدى. مەنىڭ ۇستىمدە كونەتوز دراپ پالتو. موسكۆا تۇبىندەگى سولنەچنوە دەگەن پوسەلكەدە پاتەر جالداپ تۇردىق. قوجايىنىمىز جالعىز ۇلى مايداندا شەيىت بولعان كەمپىر ەدى، ۆيتيا پەشىن جاعىپ، شوشقاسىن باقتى دا، مەن اس ءپىسىرىپ، كىر-قوڭىن جۋدىم — پاتەر اقىمىز سول. جىلاپ ايرىلىستى. كەيىن ەستىدىك، كوپكە ۇزاماپتى. ەل ەڭسەسىن جاڭا-جاڭا كوتەرە باستاعان شاق، شىت كويلەك تىكتىرسەك قۋانىشتان كوزگە جاس الامىز. باقىتتى ەدىك!..— كوشەگە، ال كوزبەن ەمەس، كوڭىلمەن ۇقساڭ، وزىڭە عانا بەلگىلى الىس تا بۇلدىر الەمگە ءۇڭىلىپ، ءۇنسىز تۇر.— كەيدە سول جىلدارى بۇلىنگەن ەل مەن جەردى كورگەندە، باقىتتى ەكەنىمىزگە قاراداي قىسىلۋشى ەك.
يۋلايەۆنانىڭ قولتىعىنا كىرىپ ۇلگەرگەن قاراشاش:
— اپاي-اۋ، اسىنا قاراي قاسىعى، ءار زاماننىڭ ءوز ءقاتتى-تاتتىسى بار، — دەپ، ازىلگە سۇيەپ جاتىر.
اپايى كەلىنىنە توقتالا قاراپ:
— تىقىلىقتاعان قىزىم-اۋ، ەندى قايتەيىن، ماعان مينۋت ساناپ ۇناپ بارا جاتىرسىڭ-اۋ ءوزىڭ. ەلتاي قاراعىم، ەسىڭدە بولسىن، مەن ۇناتقان ادامعا ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ تازا قۇلاپ تۇسەدى،— دەپ، ادەمى جازۋلارى ءالى وشە قويماعان ەركەبۇلان ساتتەرىن ەسكە الدى ما، ايەلگە عانا جاراساتىن كۇناسىز ماقتانىشقا تىزگىن بەردى.— سەن تابىلعاندا ءبىر قۋانىپ ەدى، كەلىن تاۋىپ، ەكى قۋاناتىن بولدى. اتتەڭ، جوقشىلىقتا وتكەن سول جاستىق شاق قايتا ءبىر ورالار ما!— سىرقات جۇبايىن ويلادى ما، قاباعىنا كولەڭكە جۇگىردى.
ەلتايدىڭ ءىشى ەلجىرەپ تۇر — اپايدىڭ مانا سىپايىلىق سالتىمەن «كەلىن» دەگەنى وزگە دە، مەيىرىم مەن شىن جاقسى كورۋدىڭ كۋاسىندەي «تىقىلىقتاعان قىزىم-اۋ» دەگەنى مۇلدەم باسقا ەكەن. كۇدىگى تەمەكى تۇتىنىندەي سەيىلە باستادى. ىشتەي قۋانعان، سول قۋانىشى شىداتپاعان جىگىت جول جيەگىنە جۇگىرىپ شىعىپ، قولىن شوشاڭداتىپ كوتەرىپ، تاكسي ۇستادى.
اپاي كابيناعا كىرە بەرىپ، مويىن بۇردى.
— كەلەسى اپتانىڭ جەكسەنبى كۇنى ۇيگە كەلىڭدەر، ءۇرىم-بۇتاعىمىز جينالىپ كۇتەمىز. ەلتايجان، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچكە ارنايى تەلەفون سوق، جاقسىلىقتى ءوز اۋزىڭنان ەستىسىن.
قاراشاش:
— اعانى ءبىز ءسۇيىنشى سۇراعانداي الدىن الا مازالامايىق، اپاي. ايتپاي بارايىق، كەنەت قۋانىش قاشان دا قىزىق بولادى، — دەدى جايراڭداپ.
«اعانىڭ قۇلاعىنا ازىرگە التىن سىرعا، جاقسىلىق جەردە جاتا ما، ءوزى-اق جەتەدى» دەگەن ءسوزدىڭ استارىن اڭعارعان ءالفيا يۋلايەۆنا كەلىسە كەتتى.
— ول دا ءجون ەكەن، قىزىم. ۇندەمەي شىداپ كورەيىن. كەلەر اپتاعا دەيىن: «ەلتايجان تەڭىن تاۋىپتى» دەپ وڭاشادا ءوزىم قۋانىپ جۇرەيىن. كورىسكەنشە، اينالايىندار!
قاراشاش تاكسي سوڭىنان جىلى ۇشىراي قارادى.
— نەتكەن تاماشا ادام! مىناداي ەنەسى بار كەلىندە ارمان بار ما! — ەلتايعا بۇرىلدى.— وسىنداي جاقسى تۋىستارىن جايلى ماعان نەگە ەشتەڭە دەمەگەنسىڭ؟
ەلتاي يىعىن كوتەردى دە قويدى. دەگەندە جاقسى تۋىستارمەن لايىقتى قارىم-قاتىناس جاساۋعا قاراشاش ءازىر مە؟ ءالفيا يۋلايەۆناعا كەلىنشەگى ازىرگە ۇنادى. ازىرگە عانا... ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ تە كەلىنىن ۇناتاتىنى ءسوزسىز. قاراشاش، جالپى، كارت، قاريالارمەن ىلعي دا امپەي-جامپەي. ارينا ستەپانوۆنا دا ونى وسى كۇندەرى ۇيىنە دەمىل-دەمىل شاقىرىپ، شۇڭكىلدەسىپ جۇرەدى. قولتىعىنا ۆارەنە مە، ساڭىراۋقۇلاق پا، سالەمدەمەسىن قوسا قىستىرادى. حوش. كەلىنشەگى قارت، قاريالاردىڭ سول ءبىر دەڭگەيىندە ءومىر باقي قالىپ قويسا قايتەدى — ونىڭ جۇدەيتىنى وسى. بۇگىنشە سويلەپ، بۇگىنشە ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ-تۇراتىن تارازى باسى تەڭ قۇربى-قۇرداستارى بار، ولار قايدا، قاراشاش قايدا؟ الدە انەۋگۇنگىدەي: «گەنەرال ۇلكەن بە، پولكوۆنيك ۇلكەن بە؟» دەپ، قاراپ وتىرا ما؟ وعان ەلتاي توزە بەرسە جاقسى، كۇندەردىڭ كۇنى تالاعى تارس ايرىلسا شە؟ ول وسىدان قورقادى، قاراشاشتان ەمەس، وزىنەن قورقادى.
تورىققان تۇستا ەسىنە ازەللا تۇسەدى. تەاتر الدىندا ەش قيمىجىقسىز ەركىن كەزدەسىپ، ارمانسىز اعىنان جارىلۋى، سۇيكىمدى قوشتاسقانى — ءبارى-بارى كوز الدىندا. سول ساتتەردى ەلەستەتكەن سايىن قاراشاشتىڭ ورنىنا ازەللانى قويىپ كورەدى دە، ويناقتاپ ءجۇرىپ، وت باسقانداي شوشىپ كەتەدى.
ال قاراشاش ەكەۋىن كوز كورىم جەردە نە كۇتىپ تۇر؟ جاڭاعىداي پالتو تاڭداپ، مۇرىندىقتان جەتەلەۋ، وعان نامىستانىپ، ءوز وتىنا ءوزى ىشتەي كۇيۋ مە؟ كەلىنشەگى ايتقانىن ەكى ەتكىزبەيدى، وبالى نە كەرەك، ايتسە دە كۇيەۋدىڭ جارىنان كۇتەرى سول ەكى ەتپەۋ عانا ما؟ بۇل توكار مەن ستانوكتىڭ اراسىنداعى جانسىز، جىلۋسىز قارىم-قاتىناس ىسپەتتەس بىردەڭە دە.
ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، اي ساۋلەسى سەبەزگىلەگەن كوشەدەگى ماحاببات انشەيىن ويىن ەكەن. ول شىركىن ءبىر ءتۇستى، جۇتاڭ ەكەن — ازىل-كۇلكىڭ جاراسسا بولدى، ارعى جاعىن كورگەن كينو، وقىعان كىتاپتان، ەستىگەن قۇلاقتان جيناپ تەرگەنىڭە تاپسىراسىڭ دا، وعان ءارقايسىنىڭ مىنەز-قۇلقىڭا، دۇنيە تانىمىڭا قاراي جۇقا بوياۋ جاعىپ الىپ، ءايدا، كوزدى جۇمىپ تارتا بەر. ال ءۇي بولعاسىن وزگەشە جىر، تىڭ حيكايا باستالادى. جىگىتتىڭ سەگىز سىرى، ءبىر قىرى، كەلىنشەكتىڭ سىر-سىمباتى، بار بولمىسى، جاقسى-جاماندى قاسيەتتەرى اياداي ۇيدە بارلىق قىرىنان جارقىراپ، كۇمىس، باقىر اقشاداي الاقاندا جاتادى. ال بۇلاردىڭ انىق-تانىق جاعدايلارى جاڭاعىداي — قاراشاش تا اڭكى-تاڭكى، ەلتاي دا مىڭعى-دىڭعى.
كەلىنشەكتىڭ سەنگەن كۇيەۋى دە ساۋ سيىردىڭ قيى ەمەس. مۇلدەم باسقا ولشەمدەگى — «كوپپەن بىرگە كورگەن ۇلى توي» دەگەن قاتقىل دا قاساڭ ورتانىڭ، بالالار ءۇيىنىڭ بوزباسى. اكە كورگەن وق جونار جىگىت ەلتايدان شىعۋى ەكىتالاي. بالا جاستان قانعا سىڭەتىن قاعيدالاردى ءقازىر عانا ءجىعىلىپ-سۇرىنىپ ۇيرەنىپ جاتىر. دۇمبىلەز باسى قازاقى ورتاعا نە ءوزىمسىنىپ ەركەلەي المايدى، نە بۇرتيىپ وكپەلەي المايدى. ۇزاق جىلدار بويى شەت جەردە ءوسىپ، ەندى ەس كىرىپ، ەتەك جاپقان كەزدە تۋعان اتا-اناسىنا ورالىپ، ورالسا دا ءسىڭىسىپ كەتە الماي اركىمگە جالتاقتاپ، كوزقاراقتى بولعان بالا ىسپەتتى. وكپەسىن دە، ەركەلىگىن دە كوتەرە المايتىنداي جالتاڭ، جالعىز.
جەتىم قوزى تاس باۋىردىڭ كۇنى كۇڭگىرت. اراسى الشاق ەكى تۇسىنىك، ەكى ءومىردى ەكى شالعايدان ايداپ اكەلىپ، اياعىڭدى اڭداپ باسپاساڭ، ماشيناسى قاعىپ كەتەتىن قالانىڭ قاق ورتاسىندا كەزدەستىرگەن، ونىمەن قويماي ەرلى-بايلى عىپ قويعان بۇل تاعدىردىڭ شەبەرلىگىن قويسايشى. بۇلار عانا ما؟ جاپار اعا، ءازيما اپاي، رابيعا، ايتپەسە ازەللا، ونىڭ اكە-شەشەسى... ءبارى دە — قاراشاش، ءوزى جانە جاڭاعىلار ۇزاق جول بويىنداعى الا شۇبار شاقىرىمدىق باعانالار سەكىلدى. بىر-بىرىنە ماڭگى باقي جاقىنداي المايتىن، ايقايلاساڭ داۋسىڭ بىر-بىرىنە جەتپەيتىن ءمىزباقپاس باعانالار...
...ترامۆايدان تۇسكەن ەكەۋى كوشەنىڭ وڭ جاعىن ۇڭگي ورنالاسقان سىراحانانى جاناي ءجۇردى. ساسكە ءتۇس. تەمەكى ءتۇتىنى بۇرق-بۇرق ەتەدى. دۋ كۇلكى... ەش دايىندىقسىز، بىرەۋ قىتىقتاپ تۇرعانداي دورەكىلەۋ، رابايسىز كۇلكىلەر.
قاراشاش ەلتايدىڭ قاباعىن سەزگەن. پالتو بولىمىندە بىردەڭەنى بۇلدىرگەنىن دە بىلگەن. سول كىربىڭدى قالاي جۋىپ-شايسام دەپ كەلە جاتقاندا، كوكتەن سۇراعانى جەردەي تابىلدى. سىراحاناعا قارادى دا، سونداي ءبىر بەيكۇنا ۇنمەن ساڭقىلداي جونەلدى.
— بەتىم-اي، ءسابيلا دا وسىعان كىرىپ باياعىدا...
ويعا مالتىققان ەلتاي بەي-جاي:
— قاشان؟— دەدى.
— وتكەن جىلى... ءيا، جازدا، جازدىگۇنى... وقۋعا بىرگە كەلگەنبىز، قاتيرا، ءسانيا، الماتتار، مەن. ءبىز جاتاقحانا الدىق تا، ءسابيلاعا ورىن جەتپەدى،— ەلتاي مىرس ەتتى — قاراشاش ىلعي دا الىپپەنى ەجىكتەگەن جاس بالاداي ايتار وقيعاسىنىڭ ءار ءارىپ، نۇكتەسىن قالدىرماي تۇگەل باياندايدى. ياعني كەرەكتى، كەرەكسىزىن سارالاي المايدى. ايتپەسە كورمەك تۇگىل اتىن ەستىمەگەن قاتيرا، ءسانيا، الماتتاردى ەلتايعا مۇرنىنان ءتىزىپ بەرە مە.— ۇلدار اقىرى جابىلىپ ءجۇرىپ، انەۋ رۋدنيەۆ كوشەسىنەن جالعىز باستى كەمپىردى تاۋىپ بەردى. ءسابيلا: «مەكتەپ-ينتەرناتتا ءبىر زالعا كلاسس بولىپ جاتۋشى ەدىك، پاتەردە جاپادان جالعىز ءوزىڭ، تۇندە تۇسىمە جىن-شايتاندار كىرەتىن بولدى... ءبىر جىگىتتەر تەرەزە تىقىلداتىپ... شوشىعانىم-اي. پالە-جالادان قۇدايىم ساقتاپ قالدى، ايتەۋىر»،— دەپ، جىلاسىن ەرتەڭىندە.
ەلتاي كىرجىڭ ەتتى — جاپ-جاس كەلىنشەگى كەيدە اسارىن اساپ، جاسارىن جاساعان قارياشا قالاي بولسا سولاي سويلەي سالاتىن. اۋىلدان قۇلاعىنا ءسىڭىستى سوزدەر...
— ەندى ايتسايشى...
قاراشاش كوزى باقىرايىپ:
— نەنى؟ — دەدى شىنىمەن تاڭ قالىپ.
— باسە، نەنى؟!
قاراشاش ءبىر ويدىڭ ىزىنە تۇسسە، جۋىر ماڭدا ول توڭىرەكتەن شىعا قويماۋشى ەدى، باستاپقى نيەت-ماقساتىن مۇلدەم ۇمىتىپ، تاستان تاسقا سەكىرىپ كەتە بەرەتىن.
— ە-ە، — دەدى كەلىنشەك جايباراقات.— سودان دوكۋمەنتتەرىمدى پريەمنىي كوميسسياعا...
— پريەمنىي ەمەس، پريەمنايا...
— ءيا، پريەمنايا كوميسسياعا دوكۋمەنتتەردى ارەڭ وتكىزىپ بىتتىك، ءسابيلا بارىمىزگە: «جۇرىڭدەر، پاتەرىمدى كورىڭدەر»،— دەگەسىن، تاستاققا بەتتەدىك. اڭقامىز كەۋىپ كەلەدى. اينالمادان شىعا كەلسەك انداعايلاپ، وسى سىراحانا لىقا تولى. ءسابيلا: «ىشپەيسىڭدەر مە؟» دەدى. «جوق». «وندا مەنى توسا تۇرىڭدار». «سۋسىن» ساتاتىن تەسىككە جۇگىرىپ باردى. ءبىر ساپتىاياق سىرانى كەزەكسىز الدى دا، ءبىز بىردەڭە دەگەنشە ءداس قويدى. قاسىمىزعا كەلىپ: «راحاتىن-اي! سۋىعىن-اي!» — دەپ قويادى. كابيرا: «نە كۇيگە ۇشىرادىڭ، ءسابيلا-اۋ؟» — دەپ جىلاپ قويا بەردى. «نە ءبۇلدىرىپپىن سونشالىقتى؟» «سىرا نەگە ىشەسىڭ؟ القاش بولاسىڭ عوي»، — دەيدى كابيرام. «وي، كەتشى ءوزىڭ! القاشى نەسى؟ اۋزىڭا جاقسى ءسوز تۇسپەيدى ەكەن، — دەپ ءسابيلا ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاپ ءجۇر.— كۇندە-كۇندە كىسىلەر نەگە جاپىرلاپ ىشەدى سۋسىن بولماسا؟»
«بۇل قىزىققا نە ايتاسىڭ؟»— دەگەندەي كەلىنشەك كۇيەۋىنىڭ بەتىنە قاراپ ەدى، قاراداي سەسكەندى. قولىن پالتوسىنىڭ قالتاسىنا سالىپ، توڭعانداي قۇنجيىڭقىراپ تۇر. كەلىنشەك ساسقانىنان ەلتايدىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— نە بولدى، نە بولدى؟
قولى مۇپ-مۇزداي ەلتاي:
— سەن ۇيگە جۇرە بەر،— دەدى.
— سەن شە؟
— بارا بەر.
— اقشاڭ بار ما؟
ەلتاي باسىن شايقادى.
قاراشاش سۋمكاسىن ۇزاق اقتاردى. ەلتاي رايىنان قايتار، سول تۋراسىندا بىردەڭە دەر دەپ ۇمىتتەنگەن، ول ءۇمىتى اقتالمادى. اقىرى يلەنگەن ءۇش سومدى الىپ، ەلتايعا تۋرا قاراماي تومەنشىكتەپ، الاقانىنا ەبەدەيسىز قىستىردى. كىلت بۇرىلىپ، قۇنجىڭداي باسىپ، پاتەرىنە بەتتەدى. ءون بويىن ىزعار الدى، جاعاسىن كوتەرىپ، سۋمكانى قارىنا ءىلدى، ەكى قولىن جەڭىنە سۇقتى. بۇرىشتى اينالا بەرە سوڭىنا ءۇمىت، وكىنىشى ارالاس كۇيدە ۇرلانىپ قاراپ ەدى، قۋىس كوشە قاڭىراپ تۇر.
...ەلتاي كەشكە تامان كەلسە، پاتەر ەسىگى تاس جابىق. تۇتقاسىنا جاپىراق قاعاز قىستىرىپتى. الىپ وقىسا: «التىنعا كەتتىم. تۇنگە قاراي كەلەمىن»،— دەپ تايراقتاعان ءىرى-ىرى ارىپتەر... بۇلت جاپقان اسپان سۇرعىلت. جەردە قىربىق قار بار. قولىن ءبىر سىلتەپ، كوشەگە شىقتى.
...باياعى بيىك كوك قاقپانى التىن اشتى. سىرا مەن سۋىق سورىپ تاستاعان ەرنىن زورعا جىبىرلاتتى. بەدىرەيىڭكىرەپ قاراعان التىن بىردەڭە دەدى. العا ءتۇستى. ەلتاي قاردى بىرت-بىرت باسىپ، سوڭىندا كەلەدى. ىشكە كىردى. التىن ىلگەرى وزدى: «تورلەت!»—دەدى، ءاي، دەمەدى-اۋ. ەلتاي ەسىك كوزىندە تۇرىپ قالدى.
اياعىن سوزىپ جىبەرگەن قاراشاش وڭ شىنتاعىن ۇستەلگە، سول شىنتاعىن ورىندىق ارقالىعىنا اسىپ وتىر. ۇستەلدىڭ ارعى بەتىندەگى دۇمدەي سارى قىز ەكەۋى ەزۋىن جيا الماي كۇلىپ قالىپتى: ەكى بەتى بال-بۇل جانىپ، قارا كوزدەرى جارقىراپ، شاشى قوبىراڭقىراپ كەتكەن. كەلىنشەگىن مۇنشالىقتى ادەمى دەپ كىم ويلاعان. اياعىندا كەبىس، ۇستىندە التىننىڭ ەسكى حالاتى، ەسىك سارت جابىلعاندا بەرى قارادى، قارادى دا، ەزۋى جيىلماعان كۇيى اڭىرىپ وتىردى-وتىردى، قاباعى ءتۇيىلىپ بارادى، كوزىندەگى جالتىل ءبىرتىن-بىرتىن وشكەندەي، ءسال تۇرىلگەن حالاتىن تۇزەمەك بولىپ ەدى، قالتىراعان قولى ىرىققا كونبەدى. ءۇنسىز سىلەيىپ تۇرعان ەلتاي كىرگەنىنە وكىندى، ءۇي ىشىنە الاۋىزدىق كىرسە، ودان قۇتىلار امالدى ءوزىڭ انىق ءبىلىپ تۇرساڭ دا، ءۇشىنشى سىرت ادامنىڭ اقىلى كەرەك، سونىڭ ءسوزى ۇشىققان اۋرۋعا ەم، وسى مينۋتتا ول اقىلشى التىن ەدى، ال ەرنىن قىمقىرعان التىنى تۇسكىر اۋزىنا سۋ تولتىرىپ العانداي، وت جاعىپ، قازان اسىپ كورمەگەن قىز نەنى ءبىلسىن. ەلتاي مىنا ءۇيدىڭ شىرقىن بۇزعانىن ءتۇسىندى، قاراشاشتىڭ قايعىسىز قارا سۋعا سەمىرگەن قىز كەزىن قايتا تاۋىپ، بولىپ-تولىپ وتىرعان كەزىن ءبۇلدىرىپ ەدى، ءومىر شىركىن پوەزداي زۋلاپ ءوتىپ بارادى، از ومىردە ىرىلىك كەرەك، تىرلىك كەرەك، پوەزد دوڭگەلەگىنىڭ تارسىلىنداي قاساڭ ۇنمەن:
— قايتپايمىز با؟— دەدى.
قاراشاش تومەن قاراپ، ەكى الاقانىمەن بەتىن باسا قويدى...
* * *
ەلتاي جۇمىسقا ساعات ون بىردە كەلدى. ءدالىز تىپ-تىنىش. قىل اياعى شىلىم شەككەن جان كورىنبەيدى. بولمەلەردەن جايشىلىقتاعى ءدابىر-دۇبىر ەستىلمەيدى. جارتىلاي اشىق بىر-ەكى ەسىكتەن ىشكە كوز سالىپ ەدى، جىگىتتەر كوزدەرىمەن قارا الا قاعازدى جەپ وتىر. تەلەفون تۇتقالارى ورنىندا، بۇراپ جاتقان ەشكىم جوق. الدا-جالدا شىرىلداي قالسا، تەك ءبولىم مەڭگەرۋشىسى الادى. بۇرىن قايسىسى قولدى ەرتەرەك سوزسا، سونىكى ەدى. رەداكسيادا ءبىر قاتىپ سەنۋ بار. ماشبيۋرو جاقتان جەتكەن بەرەكەسىز سارتىل عانا ءباز-باياعىداي.
«جامان ايتپاي جاقسى جوق، بىرەۋدىڭ تۋىسى قايتىس بولدى ما؟» ءوز بولىمىنە بەتتەدى. بەتىن سيپاپ ەدى، كيىز بىردەڭە. سيپاعانى ارەڭ سەزىلدى. كەشە گازەتتىڭ كەزەكتى سانىنا ابىرالى ەكەۋى كەزەكشىلىك ەتكەن. ابىرالى جاۋاپتى كەزەكشى. ونىڭ حات جانە حابار بولىمىنە مەڭگەرۋشى بولعانىنا، مىنە، اي. باستىقتاردىڭ ىشىنە كىم كىرىپ-شىققان، بۇعان باعىنىشتىلار اڭ-تاڭ. شولاق حابار بولماسا، دەنى دۇرىس وچەرك، ءيا رەپورتاج جازىپ كورمەگەن جىگىت قالاي جوعارىلادى — جۇمباق. بىرەۋلەر: «اڭقالاقتاپ ءجۇرىپ-اق ۇپايىن تۇگەندەدى قاسقاڭ. اڭقاۋ، اق كوڭىلىمىز «ماڭعىت، اۋزىڭا ساڭعىت»، — دەدى. الىپ كەل دە شاۋىپ كەلگە كونبىس ەدى، سونىمەن جاققان شىعار» — دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەرى: «سيىنعانىڭنان سۇيەنگەنىڭ مىقتى بولسىن» — دەپ اۋزى قيسايعان. ال باس رەداكتور: «حات بولىمىنە قىرعىن تالانتتىڭ قاجەتى جوق. كۇنىنە مايا-مايا حات كەلەدى. سولاردى رەتتەپ، بولىم-بولىمگە ءبولىپ بەرۋگە، ارىز-شاعىمداردى اياقسىز قالدىرماي دەر كەزىندە تەكسەرىپ، سىپايى جاۋاپ قايتارۋعا ءبىرىن ءبىر، ەكىسىن ەكى قاقشىپ تاستايتىن پىسىق ادام كەرەك. ىشتەرىڭنەن وسىعان ابىرالى ىسمەر»،— دەپ قورىتقان. باستىق وستىگەسىن قيسىق سوزدەر سيىرقۇيىمشاققا اينالىپ، اقىرى وسى دۇرىس سياقتانىپ، ءىز-تۇزسىز جوعالعان.
ازىرگە ابىرالى ءبولىم جۇمىسىن ديىرمەننىڭ تاسىنداي دوڭگەلەتىپ تۇر. ەسەسىنە كەزەكشىلىگى ماندىمايدى — ەكى رەت قاتە جىبەردى. ابىروي بولعاندا، جاۋاپتى سەكرەتار العاشقى قاتەنىڭ ۇستىنەن دەر كەزىندە ءتۇستى دە، روتاسيا ماشيناسىن توقتاتىپ، قالىپتى كايتا قۇيعىزدى. جاڭا باستىقتى ءا دەگەننەن جاۋكەمدەۋگە ءداتى بارمادى ما، ايادى ما، جاۋاپتى سەكرەتار بۇل ماسەلەنى اياقسىز قالدىردى. ەكىنشى قاتە اياعىن: «ابىرالى، ۋنيۆەرسيتەت ساعان قاتە جىبەرۋدى ۇيرەتكەن بە؟ ەسىڭدى جي!» — دەگەن باس رەداكتوردىڭ زىلىمەن بىتكەن.
ەلتاي بۇرىن: «وڭدى-سولدى قاتە جىبەرە بەرەتىندەي مۇنىڭ قاي جەرى بىتەۋ؟»— دەپ ارا-تۇرا ويلاپ قوياتىن. كەشە كوزىمەن كوردى. الىپ قاشقان اساۋ اتتاي جاڭا جۇمىس ەكەن. ابىرالىنى ءالسىن-الى تاستاپ كەتىپ جۇرگەن. اتقا تاقىمى بوس بالا ونسىز دا قۇلاۋعا ءازىر بولا ما، ابەكەڭ گازەتكە قول قويار ءسات جاقىنداي بەرگەندە، ابجىلانعا اربالعان سۋ جۇرەك قويانداي تىپىرشىپ توقتاي المادى. و باستا، وبالى نە كەرەك، قاتەنى جەلكەدەن باسىپ تۇزەتۋىن تۇزەتەدى-اق. سودان سوڭ ۇشقالاقتانا باستادى. ونسىز دا اپ-ايقىن انا-مىنانى سۇراپ، مازاسىن الا بەرگەسىن ەلتاي الايىپ قاراعان. ول قامشى ۇستىنە قامشى بولدى ما، كوررەكتور قىز-كەلىنشەكتەردى اينالشىقتاپ، بۇرالقى ءازىل ايتتى، ارنەنى مەڭزەيتىن سۋرەت سالىپ، اركىمگە كورسەتتى مە، وز-وزىنەن ءماز بولىپ كۇلدى مە-اۋ... ەلتايعا سالسا، وسىنىڭ ءبارى ىشكى سەنىمسىزدىكتەن: «بۇيتە بەرسەڭ، ابىرالىم، گازەت قاتەسىنەن گورى ۇلكەن بىردەڭەگە ۇشىراماساڭ يگى».
باسقاعا سىن قوياتىن، اقىل ايتاتىنداي جاعدايى جوق ەدى. سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن. جۇمىستان سوڭ ۇيگە قايتپاي ءجۇر. كەلىنشەگى ۇندەمەيدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇرىس-تالاس جوق، ءسوز جوق، تەك مەڭىرەيگەن ءتىلسىز قارسىلىق بار. نە قارسىلىق، ونى دا تالداپ، تاراتىپ جاتپايدى. تاراتا دا المايتىن ءتارىزدى — وعان ءالى باسى شيكى. كەشە دە تۇسكە دەيىن جۇمىستا مەڭ-زەڭ وتىردى. باسى لىق-لىق ەتەدى. تۇستەن كەيىن تيپوگرافياعا بەكىنىپ كىردى. ءوز-وزىن شەگەلەپ، قاتە اتاۋلىنى قاعىپ تاستاپ، تىستەي قاتتى. ەشكىممەن سويلەسپەدى. جۇمىس بابىمەن عانا بارىنشا دۇرىس، ناقتى، قىسقا تىلدەسەدى.
ساعات وندا بەتتەرگە قول قويىلدى. شارشادى ما، بويىن ەنجارلىق بيلەدى. بىجىناعان ارىپتەر كەيدە بيلەي مە، قالاي؟ ءسويتىپ وتىرعاندا، تەلەفون شىر ەتتى. جاڭادان رەسمي ماتەريال ءتۇسىپتى، ءبىرىنشى بەتتەگى ەڭبەك راپورتىن الىپ تاستاپ، ورنىنا سالۋ كەرەك. رەسمي ماتەريال جارتى ساعاتتان سوڭ تەرىلىپ، الدىعا كەلدى. كوررەكتور، كەزەكشى، اعا كەزەكشى، الەكەدەي جالانعان «سۆەجيي گلاز» كەزەگىمەن ارمانسىز وقىدى. ابىرالى اقىر اياعى قول قويدى. ءبارى ءبىتىپ، بەت-بەتىنە تارار كەزدە، ابىرالى اياق استىنان ءتىرىلدى. «قاتە كەتپەگەن ءاربىر كەزەكشىلىك مەن ءۇشىن توي. ءبىر ارىپتەن قاتە كەتسە، ءبىر وتار قوي جوعالتقانداي زارە-يمانىم ۇشادى. بۇگىنگى گازەت وڭ اياعىنان باسىپ كەتكەن سەكىلدى. ءجۇر، جۋىپ بەرەيىن...»
ۇيگە تاكسيمەن قايتتى. سودان باسى ىسكەنشە ۇيقتاپ كەلگەن بەتى وسى.
كابينەتكە كىردى. گازەتكە شۇقشيعان ءبولىم باستىعى ورنىنان تۇرىڭقىراپ كەتتى. ىستىعىن بىلگىسى كەلگەندەي قولىن جىبەرمەي بۇعان قادالا قاراپ، ءبىراز زەرتتەدى. شۇقشيعان گازەتىنە كوز قىرىن تاستاپ ەدى، قول قويعان كەشەگى سان... مەڭگەرۋشى ورنىنا جايعاسقاسىن دا قىزمەتكەرىنەن كوز ايىرمادى. ەلتاي ءۇستى-باسىنا ۇرلانا قاراپ ەدى، شۇكىر، اۋى مەن باۋى تۇگەل.
مەڭگەرۋشى ەلەگىزىپ:
— اۋىرىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟ — دەدى.
ىشتەي: «باسىڭا كەلسىن!» — دەگەن ەلتاي سىر بەرمەدى.
— و نە دەگەنىڭىز!
— كەلىن بالانىڭ حالى قالاي؟
— جاقسى...
— ۇيقىڭ قاندى ما؟
— قانعان سەكىلدى.
ءبولىم باستىعى ەلتاي قاتاڭ سوگىس العالى جىبىگەن.
ادىراڭباي بولعانمەن جۇمىسقا مىق قىزمەتكەرىنە شىن جانى اشي ما، مۇمكىن، ەلتايعا جابىسا كەتكەن جاماناتتان سوڭ: «ءبىر كۇنى ورنىمدى الىپ قويماسىن» دەگەن ءقاۋپى سەيىلدى مە، قايتكەنمەن دە، مىنە، ءبىر اي، ەكى ارا جايما-شۋاق. ەكى-ۇش رەت مىقتاپ كەشىگىپ ەدى، دابىرا ەتپەي كەشىرە سالدى. سويتسە دە باس يزەۋ، يەك قاعۋدان اسپايتىن. وسى جولى حال سۇراۋ تىم ۇزادى. گاپ بار مۇندا.
باستىق تەرگەۋىن بىتكەسىن يەگىن الاقانىنا سۇيەپ، ءبىر نۇكتەگە تەسىلىپ وتىردى دا:
— بەت-اۋزىڭدى سۋىق سۋعا شايىپ كەلشى، ەلتاي. ىسىڭكىرەپ تۇر. ءقازىر باس رەداكتورعا كىرەمىز. ىڭعايسىز بولار،— دەدى. جىگىت بىردەڭە دەپ تاستاماق بولىپ، جىم بولدى: مەڭگەرۋشى ءارى اياي، ءارى جانى اشي قاراپ وتىر. «ىشپەك تۇگىل، ولمەسەڭ ورەم قاپ!»— دەپ، اش پالە، اش پالەدەن قاش پالە دەپ ۇندەمەي قۇتىلسا تۇگى كەتپەس ەدى عوي.
ءدالىزدى بويلاپ كەلە جاتىپ، ءبىر پاقىردى قاقتى دا كەتتى. ول ارى شورشىپ ءتۇستى دە:
— ا، ءا؟ سەن بە؟—دەدى.
ابىرالى... بوپ-بوز.
— كەشىر... نە بولدى؟ — «اۋىرىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟» دەي جازداپ، ءتىلىن تىستەدى. باستىعى وزىنە ءسوي دەگەندە، «باسىڭا كەلسىن!»—دەپ، قارعاپ ەدى.
ابىرالى بىلاي دا بىدىق ەدى. بىدىقتىعى جولدا قالدى. بالدىر-باتپاقتاپ، الاي دا، بىلاي دا كەتتى باياعىسىندا.
— بىلمەۋشى مە ەڭ... زارە-قۇت جوق... كەشە قارا باسىپتى... شارۋا شالقايدى... ىرجالاقتاپ قىز-كەلىنشەكتەرگە دە... سور تۇرتكەن ەكەن.
ەلتاي:
— بىرەۋ ءولىپ قالدى ما؟—دەدى جايباراقات.
دانەڭەنى كورمەي تۇرعان دوسى:
— قاتە كەتىپتى.. ءبىرىنشى بەتتىڭ رەسمي ماتەريالىنان... تۇندە كەش تۇسكەن ماقالا. تاقىرىپتان... ساۋدا ءبىتتى.
تەڭسەلە باسىپ، كەتە باردى.
راسىندا دا، سورلارى سورپاداي قايناپتى.
ون ءبىر جارىمدا بولمە-بولمەدە تىگەرگە تۇياق قالمادى، تايلى-تاياعىنا دەيىن باس رەداكتوردىڭ كابينەتىنە كىردى. باسپاحانادان ايىنا، جىلىنا باس سۇعاتىن، وندا دا پاتەر، ەڭبەك دەمالىسىن سۇراپ كەلەتىن كوررەكتورلاردىڭ دا ءتورت كوزى تۇگەل. كەشە كەشكى كۇلەگەش، ءازىلقوي قىز-كەلىنشەكتەر كىل «بەسكە» وقيتىن وزات وقۋشىداي ەرىندەرىن جىمقىرىپ، تىزەلەرىن جىمداستىرا وقتاۋ جۇتقانداي قايقيىپ وتىر. جىگىتتەر جاعى، اسىرەسە، كىشى لاۋازىمدىلار باس رەداكتوردان الىسىراق جايعاسىپ، ءبىرىن-بىرى تورگە يتەرمەلەپ، ەستىلەر-ەستىلمەس ىسىلدايدى. ەلتاي مەن ابىرالى بوساعادان وزباپ ەدى، باستىققا جاقىن وتىرعان جاۋاپتى سەكرەتار ەكەۋىن كوزىمەن ىشىپ-جەپ، سىپايى عانا: «مۇندا-ا!» — دەپ جايلاپ ىسقىرىندى، قاق ورتاداعى ەكى ورىندىقتى نۇسقادى.
سول تويعاندارىمەن باقىرايىپ-باقىرايىپ، ءۇش مينۋتتاي ەستەرىن جينادى. باس رەداكتور باسىن سۇيەپ قىرىن وتىر. الدەن ۋاقىتتا «ۋھ!» — دەي بەردى دە، باستىقتىعى ەسىنە ءتۇستى مە، دەمىن ىشىنە جۇتىپ، كرەسلوسىمەن بەرى بۇرىلدى. ورىندىقتار سىقىرلاپ، باتەڭكە، ەتىك تاعالارى ەدەن بەتىن دىر-دىر سىزدى، تومىرىق ۇنسىزدىككە شىداي الماعان بىرەۋ جۇدىرىعىنا سىپايى جوتكىرىندى، قۇلاعىنىڭ قاقاسى بار مايدانگەر رەتۋشەر كارت بالداعىن ەدەنگە ءدۇرس ەتكىزىپ، نايزاشا تىگىنەن قويدى، جينالىس بىتكەنشە سودان اينىمادى. قينالعان باستىق حالقىن جاڭا كوردى. تومپيعان سۇيكىمدى جۇزدەرگە قىدىرا قاراپ ەدى، كەشەگى كەزەكشىلەر ەدەنگە ءۇڭىلىپ، بۇعا-بۇعا قالدى. «سۆەجيي گلاز» كەلىنشەك قول ورامالىن ەرتە باستان ازىرلەپ قويعان ەكەن، «مەن جىلاپ جىبەرەمىن، مىنە، مىنە، جىلادىم!» دەگەندەي كوزىنە اپارا بەردى.
جالپاق ۇستەلگە جاتىڭقىراپ قالعان ۇلكەن باستىق:
— بۇل نە؟ — دەدى كومەسكى ۇنمەن.
حالايىق توماعا-تۇيىق.
ارى قاراي كەشەگى گازەتكە قاتىسى بارلار ورىندارىنان تۇرىپ، ءارقالاي مىڭگىرلەپ اقتالعانسىدى.
ابىرالىنىڭ اقتالۋى مەن ارىلۋى قىزىق بولدى. كوپتەن بەرى بۇزىلىپ، ءۇنسىز قالىپ، كەنەت وز-وزىنەن ساڭقىلداپ سالا بەرگەن راديوداي بولمەنى باسىنا كوتەردى.
— قايتەمىز ەندى... بىزدە جازىق جوق، سىزدەردە ازىق جوق...— باس رەداكتورعا، ورىنباسارعا، جاۋاپتى سەكرەتارعا شاقشيىپ، تىكە قارادى،— قاربالاستا رەسمي ماتەريال جىبەرىپ تاعى... ەرىككەن ەشكىم جوق، كەشە. كوررەكتورلار كۋا... قارادىق، وقىدىق...
باستىق «جاقسى، ءا؟» دەگەندەي ورىنباسارىنا بۇرىلىپ مەنمەن قارادى.
— جۋىقتا ءبولىم باستىعى عىپ قويدىق. سەنىمدى اقتاعان ءتۇرىڭ وسى ما؟
ابىرالى تاقپاعىن ۇمىتقان بالاداي توبەگە قاراپ، ەرنىن جالاپ الدى دا:
— كوپسىنسەڭىزدەر الىپ تاستاڭىزدار. ءسىز... نەمەنە؟— دەپ، باستىققا تاعى اقيدى. قورىققان بۇرىن سوقتىعادىنىڭ كەرى.
باستىق قولىن ءالسىز سىلتەپ:
— وتىر!—دەدى كوڭىلى مۇلدەم قالعان داۋىسپەن. ابىرالى ەستىمەدى مە، دىڭكيىپ تۇرا بەردى. جەركومنىڭ پرەدسەداتەلى ەتەگىنەن تارتىپ ەدى، جانسىز قۋىرشاقتاي سىلق ەتتى.
باستىق جاي كەزەكشىگە نازار بۇردى.
— ال، ەلتاي، ساعان نە جورىق؟ اناۋ جولى ءۇي يەسىمەن شارماياقتاستىڭ. جاس، ماس دەپ، ۋھيت-سۋھيتتەپ قويدىق. كومانديروۆكاڭ اناۋ جەلگە كەتكەن. قاتەنى بيە، تۇيەسىمەن جىبەرەسىڭ. نە ىستە دەيسىڭ، جارقىنىم؟
ەلتاي تۇرىپ-تۇرىپ:
— كەتەيىن جۇمىستان،— دەدى سۇلەسوق.
ورىندىقتان ورىندىققا گۋىل جۇگىردى.
«كۇيسەگەنىڭە بولايىن» دەگەندەي، باستىق قولىن ءالسىز سىلتەدى.
— سەن دە وتىر!
ساعات جارىمعا سوزىلعان شۇعىل جينالىس ابىرالىعا قاتاڭ سوگىس، «قىراعى كوز» كەلىنشەككە سوگىس جاريالادى. ءوڭى كىرگەن «قىراعى كوز» ورامالىن قالتاسىنا تىعىپ قويدى. بۇرىننان قاتاڭ سوگىسى بار ەلتايدىڭ نە بۇك، نە شىك تۇسەرىن رەدكوللەگيا تۇستەن كەيىن شەشەدى.
ەلتاي تۇسكى اسىن قۇلىننىڭ كەپكەن تەرىسىن سۋعا سالىپ، مالشىپ جەگەندەي شانىشقىمەن تورت-بەس تۇرتكىلەدى دە، ىسىرا سالدى. قىل كوپىر ۇستىندە قالتىلداپ تۇر ەكەن، سونى جاڭا ۇقتى. ۇقتى دا جەتىمدىگى جايلى تۇڭعيىقتان وي تارتتى. اقىل قوساتىن جاقىن كىم بار توڭىرەگىندە؟ قاراشاش پا؟ ونىڭ ەزىنە اقىل كەرەك. جانە كۇنىگە. ابىرالى دا سولاي — وعان تەڭىزدىڭ سۋى توبىقتان.
رەدكوللەگيا جينالىسى باستالىپ بەرگەندە، ەلتاي وقۋ زالىنا بارىپ، كەز كەلگەن جۋرنالدى الدى دا، كەزىنە تۇسكەن ماقالانى ەجىكتەپ وقي بەردى.
كوپ ۇزاماي ەلتاي ىشكە شاقىرىلدى.
باستىق كوڭىلدى. شاماسى، ءوزىن دە، باسقالاردى دا مەيلىنشە قاجاعان داۋ-دامايلى جينالىستىڭ نەمەن بىتسە دە، اياقتالىپ تىنعانىنا رازى. باستىق قىزمەتكەرلەرىن بولە-جارىپ قارامايتىن. «وڭكەي قىلشىلداعان جاستار «جۇمىسىنان اعاتتىق جىبەرمەسە، كەشەدە بىردەڭەگە ۇشىراپ قالماسا» دەپ ىشتەي تىلەپ وتىراتىن. امالسىز ۇرىسسا، جازالاسا، ايىپتىدان گورى ءوزى قينالاتىن. شۋ اساۋ تايدى باسقا-كوزگە قامشىمەن ساباپ، ءجون ۇيرەتسەڭ نە بولار ەدى. جۇمىس بابى ماپەلەۋدى تاعى كوتەرمەيدى. ال مىنا جىگىتتىڭ جاعدايى تىپتەن ەرەكشە — كوڭىلى قاياۋ بالا، كەشەگى وتكەن سوعىس سىزى ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتكەن... قاياۋلىنى اياۋ، دۇرىسى، ايالاي ءبىلۋ كەرەك. قولدان كەلگەنشە... سوندىقتان كوڭىل-كۇيى يت تارتقانداي ىرىڭ-جىرىڭ بولسا دا، رەداكتور ەلتايدى جىلى قاباقپەن قارسى الدى. سوندىقتان دا اناۋ جولعى ءساتسىز كومانديروۆكانى جىلى جاۋىپ قويدى، سول سەبەپتەن دە ءبولىم باستىعىن اي بۇرىن شاقىرىپ الىپ: «شىمشي بەرمە، ول الاقاندا وسكەن ابىرالى مەن سەن ەمەس»،— دەپ، اپتىعىن باسقان. ءبولىم باستىعىنىڭ ەلتايعا ءجىبىپ جۇرگەنى دە سودان.
ونىڭ ءبىرىن دە بىلمەيتىن جىگىت ەكى بۇكتەلگەن قاعازىن قولىنا ۇستاي وتىردى.
— اناۋىڭ نە؟— دەدى باستىق يەگىن سوزىپ.
— ءوتىنىش...
— ؟
— جۇمىستان شىعۋعا ءازىر بولايىن دەپ ەم.
باس رەداكتور كۇلىمسىرەدى — ەلتايدىڭ مىنا باتىلدىعى ءوزىنىڭ جاستىق شاعىنىڭ اۋىتقىمالى-تولقىمالى كەزەڭدەرىنە ۇقسايتىن.
— ءاي، قۋ بالالار-اي... جۇمىسقا دا سولاي بولساڭدار...— دەي بەردى دە، كەمىك تاقىرىپتان ات باسىن الا قاشتى.— ابىرالى دوسىڭ تاۋىپ كەتتى. كوردىڭ بە، جينالىستا ءوزىن ءوزى ورنىنان الىپ تاستادى. مەن دە قاھارىمدى تىگىپ وتىر ەم، جىگىتتەر: «كىناسىن موينىنا الىپ تۇر، ەر ەكەن، ورنىمنان الىپ تاستاڭدار دەپ مىگىت ايتپايدى، ناعىز جىگىت ايتادى، ادال ەكەن»،— دەپ، مەنى جىعىپ بەردى. سەن دە، مىنە، ءوتىنىشىڭدى الا كەلىپسىڭ...— ميىعىنان كۇلدى.— شىعىپ كەتسەڭ نە ىستەيسىڭ؟
مۇنداي مىسىق پەن تىشقان ويىندى ۇقپايتىن ەلتاي:
— ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تابىلار. كەزىندە قۇرىلىستا بەتونشى بولعانمىن،— دەپ، كادۋىلگىدەي جاۋاپ بەردى.
باس رەداكتور كىرجىڭ ەتتى. «نە تاپساڭ دا وسى نوقايلىعىڭنان تاباسىڭ-اۋ، جىگىتىم،— دەپ ويلادى ەلتايعا قىرىنان قاراپ.— جايلاپ اينالىپ وتەتىن تاستى باسپەن سۇزگەسىن نە بولادى. تاس ەمەس، باس جارىلادى. مۇنى تۇسىنەمىن دەگەنشە شەكەڭ ءالى تالاي ىسەر».
رەداكتور باستىقتىعى ەسىنە ءتۇسىپ، بويىن جيىپ، تۇزەلىپ وتىردى.
— ءجا، ويناساق تا ءبىراز جەرگە باردىق، ەلتاي بالا. جاڭا رەدكوللەگيا ءماجىلىسى ءوتتى. جىگىتتەر سەن تۋرالى، جالپى، جامان پىكىردە ەمەس. تورت-بەس وچەركىڭدى ماقتادى. «كەيىنگى كەزدە كوشە سەرۋەنگە ءۇيىر، ءبىز بىلمەيتىن تەرەڭ سەبەبى بار ما، كىم ءبىلسىن. كەزىندە ۇقپاعان، اعالىق اقىل-كەڭەسىمدى ايتپاعان مەن كىنالىمىن، تاربيەلەيىك ءالى دە»،— دەپ، ءبولىم مەڭگەرۋشىڭ وتىر. ءبىز دە جاس بولعامىز... بۇگىنگى جاقسى جۋرناليست، جاس جازۋشىنى بىر-ەكى قاتەگە بولا يت جەمەگە تاستايتىنداي كادر بورداقىلايتىن فەرمەمىز جوق. اقىلىمدى الساڭ بىلاي ىستە، ەلتاي. كەزەكتى دەمالىسىڭدى سۇراپ ءوتىنىش جاز. ءبىر اي جاقسىلاپ دەمال. ءبىز تۇزەل، كۇزەل دەپ قانشاما قاقساعانمەن كىسىنىڭ اقىلى ەم بولمايدى. قايدان شىقتىڭ، قايدا بەتتەپ باراسىڭ، وڭاشادا ويلان، قابىرعاڭمەن كەڭەس. كەڭەس تە دەمالىستان سوڭ ماعان كىرىپ شىق. ەگەر وندا دا جۇمىستان شىعام دەپ تەپكىلەنسەڭ، ەركىڭ... قالام دەسەڭ كەتكەن قاتەڭدى، جىبەرگەن كەمشىلىگىڭدى ادال ەڭبەك، ماڭداي تەرىڭمەن تۇزەيسىڭ. قالاي؟
تابان استىندا ءوتىنىش جازدى.
دەمالىس اقشاسىن الدى دا، كەشكە تامان ابىرالىنى ەرتىپ، كافەگە كىردى. ابىرالى جاتىپ كەپ باس رەداكتوردى ماقتادى.
— ورنىمنان الىپ تاستاي ما دەپ سۇمدىق قورىقتىم. قورىققانىمنان اۋزىما كەلگەندى بۇتىپ-شاتىپ سويلەي بەرىپپىن. اقىرى سونىم دۇرىس بولىپتى،— دەپ، اڭقىلداپ كەپ كۇلسىن.
ەلتاي اشىلىپ جارىلمادى — ماقتاۋعا دا، داتتاۋعا دا شورقاق-تىن. دوسى تاعى دا يت بايلاسا تۇرعىسىز پاتەرىنە ەرتىپ اكەتپەك بولىپ ەدى، وعان كونبەدى.
ابىرالىنى ترامۆايعا مىنگىزدى، ايالدامادا از-كەم ويلاندى. قالتاسىنىڭ تەرەڭ تۇبىنەن ەكى تيىندىق قارا باقىردى قۋالاپ ءجۇرىپ تاۋىپ الدى دا، اۆتومات-تەلەفونعا اياڭدادى.
تيىن سىلدىر ەتكەندە، تۇيەدەن تۇسكەندەي:
— مەن ەلتايمىن، ازەللا! — دەدى.
ءۇن-تۇنسىز تۇتقا الدەن سوڭ:
— تىڭداپ تۇرمىن، ەلتاي! — دەدى.
— ساعان كىرىپ شىعايىن. بۇگىن... ءدال ءقازىر...
جىم-جىرت.
— شارشاپ ءجۇرسىڭ بە؟
— ءيا.
تۇتقادان قىزدىڭ العان تىنىسى انىق ەستىلدى.
— وندا... كەلە بەر.
***
سول جاتقاننان ءۇش كۇن شارشاپ مول جاتتى.
ءۇشىنشى كۇن جەكسەنبى ەدى. ءتۇس اۋا ازەللا جىگىتتىڭ شالبارىن ۇتىكتەپ جاتىپ:
— ەندى... ۇيىڭە قايت، ەلتاي،— دەدى ءار ءسوزىنىڭ اراسىنا اۋا جىبەرىپ،— ايتپەسە قال. مۇلدەمگە...
ديۆاندا ەتپەتتەگەن ەلتاي ءۇن قاتپادى: ەكى ۇسىنىسقا دا دايىن جاۋابى جوق: ول ايەل اتاۋلىمەن ارا جايىن ەشقاشان دا الدىن-الا كەسىپ-پىشىپ جوسپارلامايتىن، كوڭىل كۇيى سول مينۋتتا نە دەسە، سونى دەيتىن اق نيەت ەركەك ەدى، ونىڭ ءوزى اقىر سوڭى تاياق جەۋمەن تىناتىن. سول ءبىر قىسىلتاياڭ، تار قىلتاعا تاعى دا تاقادى...
ازەللا كوڭىرسىگەن ۇتىكتى تاعانعا قويدى دا، ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— مەن كىنالىمىن بارىنە. سول كۇنى مەن ەمەس، ساعان باسقا بىرەۋ «كەل» دەگەن. ءبارى دە ءوز ەركىمنەن تىس بولدى. «كەل» دەمەسەم بىردەڭەنى بۇلدىرەتىنىڭدى سەزدىم. ۇلكەن بالاسىڭ سەن!.. نەبىر جايسىز وقيعالار ساعان تاقاپ كەپ قالعانىن، جار جاعالاپ جۇرگەنىڭدى باياعىدا سەزگەنمىن. اڭگىمەڭنەن سەزدىم... مەن دە ءبىر وتقا قايتا-قايتا ۇمتىلاتىن جىندى كوبەلەكپىن. كاناتىم دا، اۋزىم دا كۇيدى... قويمايمىن. انادان ەرتە ايرىلىپ، وگەي شەشەنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ جاۋتاڭداپ وسكەسىن بە، سەن سەكىلدى سەرگەلدەڭدەرگە ءبىر بۇيرەگىم بۇرادى دا تۇرادى.
ءبىر بولمەلى كىشكەنە پاتەردە ەڭ قاجەت زاتتار عانا بار، الەمىش از، قىز جيناعان جاي ەمەس، قوناق ءۇي سياقتى اڭىراپ تۇر. جان دۇنيەسىنىڭ تەرەزەسىن ءجيى-جيى اشىپ، اۋاسىن اۋىستىرىپ وتىراتىن ادامنىڭ تۇراعى.
— مەنىڭ سۇيگەن جەرىمدە قارا تاڭبا قالادى. شىن سۇيسەڭ سويتەدى. قاشپاق بولساڭ زىمىرا مەنەن. قابىلەتىڭ بار، بولاشاعىڭ بار، ءوزىڭدى سۇيەتىن جارىن بار، سەن دە سۇيەسىڭ ونى.— ارى قاراي ويىلىپ كەتەتىن وپپالارعا اتتاپ باسقىسى كەلمەي، ءۇنسىز وتىر.
— از ەكەن... بىلگەنىڭ مەن سەزگەنىڭ.
— ول... ونىڭ حالى ساباق جىپكە ءىلىنىپ تۇر.— قاراشاش دەۋگە نە باتىلى بارمادى، نە اتاعىسى كەلمەدى، وراي شاپتى.— سەن ەكەۋمىز جامان، جاقسى بولسىن، قالادا وستىك، قالا اتتى ءوز ۇيىمىزدە تايراڭداپ ءجۇرمىز. ءوز ستيحيامىز اياسىندامىز. ءبىلىپ قوي، سەن ونىڭ ەكىنشى كۇيەۋىسىڭ...
— نە؟ — ەلتاي باسىن جۇلىپ الدى.
ازەللا كۇلىپ جىبەردى. تىعىلىپ شىققان كومىر كۇلكى...
— ءجا، قويدىم، قويدىم. جانىڭ شىعىپ كەتە جازدادى... اۋىل قىزى بەيتانىس، جات قالا بوساعاسىن اتتاسا، قالا شاڭىراعىنىڭ استىنا كەلىپ تىرلىك جاساسا، ول العاش كۇيەۋگە شىققانى.— ويلاندى. شاشىن ارتقا سىلكىدى.— قايت، ەلتاي. مەن، سەن، ول — ۇشەۋىمىزدىڭ ارامىزدا سەنىڭ كەلىنشەگىڭ ەڭ ءالسىز، ەڭ كۇناسىز جان.
— ال سەن قايتەسىڭ؟
— كۇيەۋگە شىعامىن.
— كىمگە؟
— جازۋشىعا.
— قاي؟
— ساعان رەسەنزيا جازعان ادامعا.
ەلتاي تۇرەگەلىپ وتىردى.
— ول ءوزى مە... ۇسىنىس جاساعان؟
— مىنە، ۇيىڭە ءۇستى-باسىڭا شاڭ جۇقتىرماي سىپتاي بولىپ باراسىڭ...— ازەللا كوستيۋمىن ششەتكامەن سىر-سىر تاراپ، جانىعا تازالاپ جاتىر.— ءبىراز كەپسىن. سۋ كۇيى كيسەڭ مىجىلىپ قالادى.— كوستيۋمى قۇرعىر يىق اعاشقا جۋىق ارادا ىلىنەر بولمادى.— جوق... ول وزىنەن وتىز جاس كىشى قىزعا قىرىندامايدى. مەنى قىزىنا سانايدى.— قۇرعاق كۇلكى.— ءارى اناسى، ءارى قىزى، ءارى ايەلى بولامىن... شاما-شارقىم كەلسە. كوپ جىلدان سوقا باسى، جالعىز... ول كىسىنى العاش كورگەندە: «كوپ ۇزاماي ولەدى»،— دەپ ەم. اپتاسىنا ەكى رەت ءۇيىن جيناستىرىپ، اسىن ءپىسىرىپ بەرىپ ءجۇردىم. ولمەدى. كوشىن تۇزەپ الدى. قالامىن قولعا قايتا الدى. سويتسەم، سويتسەم... وعان مەن سەبەپشى ەكەنمىن. ءوزى جارىتىپ ەشتەڭەنى ايتپايدى. ەركەكتى كوزىنەن وقي الماسام نەسىنە ايەلمىن. «ەندى ءبىر جيىرما جىل...»—دەپ، كۇلگەن بولادى. كۇلكىسىنىڭ ار جاعىندا جالىنىش پەن زىمىران قورقىنىش جاتىر. كەتىپ قالسام ىرگەتاسىنىڭ ەڭ كەرەكتى كىرپىشىن سۋىرىپ العان ەسكى مۇناراداي ءدۇر ەتە تۇسەيىن دەپ تۇر. ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى ەڭ ايانىشتى حالدەگى كىسى. بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق. ونسىز دا ەرتەڭ كەتەدى ماڭگىلىك تاس تۇنەككە...
— اقتالما!—دەدى پاركەتتى كوزىمەن تەسكەن ەلتاي.— ساعان ىلعي دا ەرلىك كەرەك. سەن دە ءبىر ىلعي قولى قىشىپ جۇرەتىن مازاسىز ءمۇسىنشىسىڭ. مەن سەكىلدى كەم-كەتىگى بار ءمۇسىن كەزدەسسە، دەرەۋ جەتىلدىرە باستايسىڭ. بىتكەسىن ولشەۋسىز راحات الاسىڭ، قاراڭعى بولمەگە لاقتىرىپ تاستاپ، باسقا مۇسىنگە اۋىساسىڭ.
— نە بۋد حانجوي...— ازەللا شاشىنا بەس ساۋساعىن سالىپ، ۇيپالاقتاپ تاستادى.— ساعان جاراسپايدى. جەتىلمەگەن مۇسىندەر تىم كوپ. وعان دا مەن كىنالىمىن بە؟ سەندەر تەك مىقتى ەكەندەرىڭدى دالەلدەۋ ءۇشىن باستارىڭدى بايگەگە تىگىپ، تەرەڭ سۋعا كۇمپ بەرەسىڭدەر. ال ءبىز، ايەلدەر، اۋزىنا سۋ كەتىپ، ءسىڭىرى تارتىلىپ قالعانداردى جاعاعا شاشتان سۇيرەپ شىعارامىز دا جۇرەمىز. عۇمىر بويى... سولاي جاراتقاسىن قايتەسىڭ. باقىتىمىز دا، سورىمىز دا وسى.
— ۇقتىم.
جىگىت كيىندى، ەسىك تۇتقاسىنا قولىن سالدى.
— راقمەت... جانە كەشىر!
ۇتىكتىڭ باۋىن شيىرشىقتاپ وراپ جاتقان قىز:
— داياشى بىرەۋدىڭ زاكازىن وزگە ادامعا قالاي قاتەلەسىپ اپارسا، ءوزىمدى سولاي سەزىنىپ تۇرمىن،— دەدى جىلىمشى كۇلىمسىرەپ. ەلتاي وزىنەن قىزدىڭ سەكۋند ساناپ الىستاپ بارا جاتقانىن سەزدى.
— ساۋ بول!— ەسىكتى تىقىرسىز اشىپ، تابالدىرىققا اياق ارتتى.
— ءسال ايالدا! — ازەللا جەدەل باسىپ كەلىپ، موينىنا اسىلا كەتتى. مانادان بەرى وستىمەۋ ءۇشىن ەلتايدى ادەيى سىرتقا تەۋىپ باققان، ەندى مىنە، ول ويى ورىندالىپ ەدى، ءوزى جۇگىرىپ كەلدى.— ساۋ بول! ساۋ بول! مۇمكىن، مەن بۇگىن باقىتىمدى ۇزاتىپ سالىپ تۇرمىن. ساۋ بول! ساعان مەنىڭ كەرەگىم جوق، وسىعان سەن! سەن كۇشتىسىڭ، كۇشتى بولعاسىن دا سانسىز قيىندىقتارعا شاتىلىپ، باسىڭدى تاۋ-تاسقا سوعىپ ءجۇرسىڭ! ءالسىزدىڭ باسىنا قيىندىق تۇسپەيدى، قيىندىق ولاردى مەنسىنبەيدى. ال سەندەرگە اسىق! كۇشتى بولعاسىن دا سەن قاراشاشقا قول بەردىڭ. ۇلكەن كۇشتىڭ اتاسى مەن اناسى — ۇلكەن جاناشىرلىق، ۇلكەن اياۋ. ساعان ۇشۋ كەرەك! اۋناپ-قۋناپ جاتقان مىنا ءۇش كۇنگە ەش وكىنبە! وزگە جەر ەمەس، مەنىڭ شاڭىراعىم استىندا ەسىڭدى جينادىڭ. ماعان العىسىڭدى ايت، ايت تا، ۇيگە قايت! قوش بول!— كىلت اينالىپ، بولمەگە كىرىپ كەتتى. ەسىك سارت جابىلدى.
«نە بۇل؟ — دەپ ويلادى ايالداماعا قاراي اياڭداپ كەلە جاتىپ.— ءبىر-بىرىمىزدى قولتىقتاپ سۇيەپ، ءتۇپسىز شىڭىراۋ ۇستىنەن قالىقتاپ ۇشىپ وتەمىز. ارعى جاعاعا تابان تيگەسىن-اق ەكى اجىراپ كەتە بارامىز. ءومىر سول ما؟ شىن ءومىر سۇرگەندەردىڭ جازۋى سول ما؟ ماقاڭ، ماحامبەت ايتپاقشى: «مەن تاستا ويناعان قارت مارال...» باياعىداعى باتىردىڭ دا، ءبىزدىڭ دە باستان كەشكەنىمىز ءبىر-اق تاعدىر ما؟»
* * *
اۋلاداعى قار كۇرەلمەپتى. اقشام وتىندە اق شاڭقان كوز سۋىرا كوگىس تارتادى. شىڭىلتىر اياز بەت شىمشيدى. قاردىڭ ءار جەرىن ايەل شوقايى ءجيى-جيى تەسىپتى... شىققان ءىز بار دا، كىرگەن ءىز جوق. ەسىك جابىق. كىلت ادەپكى ورنىنان، گاز جاشىگىنىڭ ىرگەسىنەن تاپتىرمادى. ىققا قاراعان تەرەزە قارا تۇنەك. «جۇمىسقا كەتكەن بە؟ بۇل اپتادا ءبىرىنشى سمەنا دەپ وتىرعان، ول قالاي؟»
كوڭىلىنە قارا ايرانداي كۇدىك قويىلدى. لەكىلدەپ كەلۋىن كەلىپ قالسا دا، اۋلاداعى قار، تەرەزە مەن تاس جابۋلى ەسىكتى كورگەندە ەسىن جيدى. «نە ىستەدىم، ياپىر-اۋ؟ نە بەتىمدى ايتتىم؟»— دەگەن وي ميىنا ساق ەتتى. زۋىلداپ وتكەن ءۇش كۇن كورگەن تۇستەي سەزىلدى. باسپالداق ۇستىندە قۇرعاق قاردى قاڭىلتىرداي قاتىر-قۇتىر باسىپ تۇر ەدى، ەسىك جاپسارىنا قىستىرىلعان تىلدەي قاعازدى كوردى. مۇزداي باستاعان ساۋساقتارىمەن قاتتاۋىن ارەڭ جازدى. «كىلت تەتيا اريشادا. قاراشاش» دەگەن ءتورت ءسوز تۇيەدەي تايراقتادى. اۋلادان جۇگىرە شىقتى، قابىرعالاس پاتەردىڭ ەسىگىن جۇدىرىقتادى. تىقىر ەستىلدى دە، قاراڭعى سەنەكتىڭ ار جاعىنان بىرەۋ سىرتقا ءۇڭىلدى. ەلتاي ەرىكسىز دەرەۋ كەيىن شەگىندى، ءاجىمى ەسەپسىز تەرەڭدەپ، كوز اڭعالاعىنا، ۇرتىنا قارا كولەڭكە ۇيىعان اريشا اپاي ءتىرى ارۋاقتىڭ ناق ءوزى ەكەن. ساسقانىنان:
— ارينا ستەپانوۆنا، مەن عوي، ەلتايمىن، — دەپ داۋىستاپ جىبەردى.
— كورىپ تۇرمىن، كوزىم بار...— ارينا ستەپانوۆنا ەسىك اشتى دا، ەكى بۇكتەتىلە قولىن ارقاسىنا اسىپ تۇرىپ، ۇڭىرەيە قارادى، جول بەردى،— قايدان سامعاپ كەلەسىڭ، سايىپقىرانىم؟
ءۇن جوق.
— كىرە بەر!
جايشىلىقتا اجىمدەرىنە دەيىن جىبىرلاپ كۇلىپ تۇراتىن ارينا اپاي بۇگىن قاساڭ، سۋىق. بۇرىن ەلتايدى «ەديك» دەۋشى ەدى، جاڭا «سايىپقىرانعا» تەڭەدى. «قايدان قاڭعىپ كەلىپ قالدىڭ؟» — دەمەسە دە، ودان كەم العان جوق. بەتىن كۇيدىرگەن ۇياتتىڭ اسەرى مە:
— راقمەت... كىلت سىزدە مە؟—دەدى. «كىلت» ءبىر ءجون، ال «راقمەتى» نەسى؟ ءبىر اياعى جەردە، ءبىر اياعى كوردە تۇرعان قارياعا سالەم دە بەرگەن جوق.
ارينا ستەپانوۆنا سەنەكتەن سىرتقا سامارقاۋ كوز سالىپ تۇرىپ:
— نەمەنە، كاتيا اۋلىنا كەتتى مە؟— دەدى.
— ؟..
— تاڭەرتەڭ تۇندە جاۋعان قاردى كۇرەيىن دەپ سىرتقا شىقسام، كوزى ىسىڭكى، قولىندا قارا چەمودان، جۇگىرىپ كەلەدى. كەلە كىلتتى تىقپالادى. «پوەزعا كەشىگىپ قالامىن. تاكسي كۇتىپ تۇر. كەيىن ەستيسىز. قوش بولىڭىز!» — دەدى جاۋ قۋعانداي. مەن پروتەز جاعىمدى اشىپ-جاۋىپ ءجون سۇراعانشا، كورگەن تۇستەي جوق بولدى سايتاننىڭ قىزى. جاماندىقتان ساۋ ما اۋىلدارىڭ؟
— ءيا...— دەدى ەلتاي تاماعى قۇرعاپ. ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، باسپالداقتى ساناپ تومەن ءتۇستى. كوپسىگەن قار جەلىم بە، اياعىن ارەڭ الىپ اۋلاعا كىردى. كىلتتى ۇياسىنا ال كىرگىزە السىن: ۇيا ەمەس، ەسىك جاقتاۋىنا تىق-تىق تيگەن كىلت كورىكتەن جاڭا سۋىرىپ العانداي ىپ-ىستىق، قالاي بۇراپ اشتى — ءوزى دە انىق بىلمەيدى، توپ-توپ باسىپ سەنەكتەن ءوتىپ، ىشكى ەسىكتىڭ دەرمانتين ماڭدايىنان يتەردى... كومىردىڭ كوڭىرسىگەن ءيىسى ارالاس جىلى اۋا بەتىن سيپادى، پەش وتى ءالى سونبەپتى، تەگى تاڭەرتەڭ قاراشاش ولتىرە جاعىپ كەتكەن-اۋ، قاقپاق استىنان بولماشى الاۋ قىزارادى، سىرت كيىمىن شەشپەستەن وڭ قولىن سوزىپ، قارا تۇيمەنى بىرت باسىپ ەدى، ەلەكتر شامى جارق ەتتى، بوتەن ۇيگە كىرگەندەي بولمەنى سەكەم كوزبەن ءتىنتتى. ءبارى ءوز ورنىندا... سورەدە رەت-رەتىمەن قىرىنان قويىلعان تارەلكالار كومەسكى اعاراڭدايدى، توڭكەرىلگەن كەسەلەر كۇمبەزدەي تومپايىپ-تومپايىپ جاتىر، اسىلى، قاراشاش وت جاعىپ، ىدىس-اياق جۋىپ، ورنىنا قويعان سوڭ، ەلتايدى كۇتە-كۇتە ابدەن شارشاپ، ءدال ءقازىر ءتور ۇيدەگى توسەككە جانتايىپ، دامىلداپ جاتقان ءتارىزدى. تارەلكالار مەن كەسەلەردەن كوز ايىرماعان كۇيى قولىن سوزىپ، ءبىر ۇمىتپەن كيىم ىلگىشتى سيپالاپ ەدى، ىزدەگەن ءتۇبىت ءشالى مەن تۇلكى جاعا تاپتىرمادى، باتەڭكەسىن شەشپەستەن اپىل-تاپىل باسىپ، ءتور ۇيگە وزدى. زىڭگىتتەي شيفونەر ەسىگىن سارت-سۇرت ايقارا اشىپ ەدى، ءالسىز قۇيىن سەزىلدى؛ بۇرىن نازىك ءيىس سۋ حوش ءيىسىن جەلپيتىن. كولدەنەڭ بىلىكتە كىل سۇرعىلت، قارا ءتۇستى ەركەك كيىمدەرى، جەيدە، شالبار، كوستيۋم اسۋلى تۇر. ايەلدىڭ قىزىل-جاسىل كويلەك-كونشەگىنسىز شيفونەردە ءسان بولمايدى ەكەن، ەسىكتى جابا قويدى. باتەڭكەسىن دۇرىلدەتە سۇيرەتىپ، ورىندىققا قۇيرىق باستى، ءوڭىرىنىڭ تۇيمەلەرىن سالعىرت اعىتا وتىرىپ، ارزان قول كلەەنكا جابىلعان ۇستەل ۇستىنە ەش ماعىناسىز بەي-جاي قاراپ ەدى... تانىس ءىرى-ىرى جازۋلار كوزىنە وتتاي باسىلدى. قولىن سوزدى، وقي باستادى. «ەلتاي! وسىلاي بولارىن سەزۋشى ەدىم. جامان ءتۇس كورەمىن، تۇسىمدە ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدى ىلعي قارا وزەن ءبولىپ جاتادى. مەن كىنالىمىن بارىنە. سەن كىم، مەن كىم، بىلمەپپىن. كەشىر! اكە-شەشەنىڭ اق باتاسىن اتتاپ، ەتەگىڭنەن ۇستادىم، سونىڭ كيەسى بۇل سوققان. مەنى ىزدەمە. اۋىلعا بارما، مەن وندا جوقپىن. جامان ويلاما. ىشتە بالا جاتقاندا، سىرتتاعى مەن ءتىرىمىن. جۇمىستان راسچەت العامىن. ول جەرگە بارما، قىزداردان ۇيات بولادى. باسقا جۇمىسقا اۋىسامىن دەگەنمىن. نەكەدە ونسىز دا جوقپىز. حوش. ايتپاقشى، راسچەتتىڭ اقشاسى مەندە. جولعا كەرەك قوي. راديولا الامىز با دەپ تيىن-تەبەن جيناپ ەم، پەنجاگىڭنىڭ وڭ قالتاسىندا. بوسقا شاشا بەرمەي، كەرەگىڭە جارات، بايقاپ جۇمسا. تەسىك قالتا ەكەنىڭدى بىلەمىن عوي. سەرۋەنىڭدى ازايت، ازايت. ەندى جالعىزسىڭ. كورشىلەردەن العان قارىزدى قايتارعانمىن. حولوديلنيكتە كولباسا، سەلەدكا، ەت، جۇمىرتقا، سوسيسكا بار. سوسيسكانى بۇگىن-ەرتەڭ قايناتىپ جە، ۇزاق تۇرسا بۇزىلادى. ەسكى شالبارىڭدى حيمچيستكىگە وتكىزگەنمىن، كۆيتانسيا قالتاڭدا، ەكى كۇننەن كەيىن بارىپ ال. التىن ون سوم، ابىرالى ون بەس سوم ساعان قارىز. ەلتايعا ايتپا دەپ انەۋگۇنى سۇراپ العان. باسقا نە دەيمىن. ءبىر ساعاتتان سوڭ پوەزد جۇرەدى. حوش!»
ەڭ اۋەلى قاعازدى ۇستاپ تۇرىپ، جىن قاققانداي قارقىلداپ كۇلدى. باياعىدا: «تەسكەن تاۋ ءوتىپ كەت، ءبىراق ءبىر جاپىراق قاعازعا ءجونىڭدى جازىپ كەتشى»، — دەپ قۇدايدىڭ زارىن ايتۋشى ەدى. ول كۇنگە، مىنە، قولى جەتتى. تەسكەن تاۋعا دا ءوتىپتى، قاعازىن دا قالدىرىپتى.
سونان سوڭ مەڭىرەيىپ وتىرىپ-وتىرىپ: «اقىماق!— دەپ سىبىرلادى.— ءبىر اۋىز سوزگە كەلسە ەتتى. بىرگە تۇردىق، ۇرىستىق، تاتۋلاستىق، سونىڭ ءبارى دانەڭەگە تاتىماعانى ما؟» قوس بەت قاعازدى ۋاقتاپ جىرتتى، ايتسە دە وتقا تاستاعان جوق، ۇستەل ۇستىنە ءۇيىپ قويدى. ۋىستاپ الىپ سەبەلەپ، ۋىستاپ الىپ سەبەلەپ وتىر. «اقىماعى» جايىنا قالدى، ساناسىنا ساۋلە سەبەزگىلەدى — مانادان بەرى تەك ءوز جاعدايىن ويلاعان ەكەن. قاراشاشتىڭ قازىرگى ءحالىن ەلەستەتىپ ەدى، اشۋعا ءمىندى. «قىراۋلى قىستا تۇرا قاشاتىنداي نە بولدى؟ قولىندا تاستاي اۋىر ەكى قارا چەمودان، ءوزى ەكىقابات. از اقشاسى قانشاعا جەتەدى؟ اكە-شەشەگە بارمايمىن دەيدى، سوندا قايدا بارادى. قاي ۇشپاققا شىعادى؟ كۇنى ەرتەڭ كۇنادان پاك بالا دۇنيەگە كەلگەندە قايتپەك؟»
وسىنى ويلاعاندا استىنان سۋ شىققانداي اتىپ تۇردى، پالتوسىن دا كيگەن جوق، سىرتقا جۇگىردى، پەنجاگىن اپىل-قۇپىل شەشىپ، بۇتاققا ءىلدى، كومىر ۇيىلگەن سارايعا دەدەك قاعىپ كىرىپ، جىلان باس جايپاق اعاش كۇرەكتى تاۋىپ الدى. سونسوڭ ءايدا سۇزىسەر بۇعىداي موينىن ىشكە الىپ، كوبىك قاردى الاي دا، بۇلاي دا بۇرقىراتىپ، اكەسىن تانىتىپ، وراي دا بوراي كۇرە دە كۇرە... قايدا، قالاي ءۇيىپ جاتىر، وندا شارۋا شامالى، ايتەۋىر، كۇرەك سىلتەپ، قيمىلداسا رازى، ءىشتى الاپ-جالاپ اكەتىپ بارا جاتقان جالىن ۇستىنە بۇرقىلداعان كار تاستاپ، پىش-پىش سوندىرسە بولعانى. قۇلاقشىنىن باسپالداق ۇستىنە لاقتىردى. ءسابي شاعىندا سوڭىنا تاقا تۇسكەن، سۇركىل قۋعىن بار ەدى، سول قۋعىن اكە-شەشەسىن جالماپ، شەشەسىنىڭ ءسىڭلىسى بولسا دا، جات بوساعاعا قۋىپ تىقتى، سوعىستان سوڭعى شاما-شارىقتىڭ ءوزى سول ەدى، التى اي قىستى باتەڭكە بولماي جالاڭ اياق وتكىزدى، قىلاۋ ۇسكىرىكتە ۇيدەن جالاڭ اياق جۇگىرىپ شىققاندا، ەسىك الدىندا ەكى كوزى ءتورت بولىپ، مۇنى توسىپ وتىرعان الگى سۇركىل قۋعىن سوڭىنا تاعى تۇسەتىن. قار بۇرقىراتا قاشقاننان قاشىپ وتىرىپ، كورشى ۇيگە جۇگىرىپ كىرەتىن دە، ۋىلجىپ پىسكەن بۇلدىرگەندەي قىپ-قىزىل تابانىن دۇرىلدەپ جانعان وتقا تىعىپ، قاقتاي قوياتىن. ءقازىر دە ون بويى سول قىز-قىز قايناعان قىزىل تابان سەكىلدى دۋ-دۋ ەتەدى، ءقازىر دە قالىڭ قاردى بىتىرلاتا باسىپ جۇگىرىپ بارا جاتقانداي، ويتكەنى عۇمىر بويى قىر سوڭىنان ەكى ەلى قالماعان سۇركىلدى وسىمەن نەشىنشى مارتە سەزدى. سوعان شىداماعان ەلتاي ءجۇن سۆيتەردى باسىنان اسىرا سىپىرىپ الدى دا، شيە اعاشىنىڭ بۇتاعىنا ارتتى، كوز الدى بۇلىڭ-بۇلىڭ قار، كوبىك قار، بۇكىل ازاپتى ويى مەن ءتۇڭىلىسىن، جالعىزدىعىن اق قارعا تەۋىپ-تەۋىپ، تەرەڭ قازىپ كومىپ، قايتىپ باس كوتەرمەستەي ۇستىنەن نىعارلاپ، تاپتاپ تاستاماق، سۇمەڭدەگەن ءتورت كوز توبەتتەي تاس ماڭداي جەتىمدىگىنە قارسى كۇرەگىن جالتىلداتىپ، سويقان سالماقشى ەدى، اتتەڭ، اتتەڭ، الدەكىم قارىنان تارتىپ قالدى، كىم بولسا دا تۇرعان جەرىندە تاپاسىن شىعارارداي قاتتى اشۋمەن باسىن كوتەردى: اق قاردىڭ ورنىن ارينا ستەپانوۆنانىڭ ءاجىم شيمايلاعان ءجۇزى الدى.
— مىنا تۇرىڭمەن قاتىپ قالاسىڭ، ەديك. قاي جەردى كۇرەپ جۇرگەنىڭدى قاراشى ءوزىڭ.
راسىندا دا، كۇرەگەننەن كۇرەپ، قاقپادان شىعىپ، ارينا ستەپانوۆنانىڭ جەرىنە ەندەپ كىرگەن، كەشە جاۋعان قاردى كۇرەگەنى قۇرىسىن، ءوز قولىمەن جارتى اي بۇرىن شوشايتىپ ۇيگەن قاساتتى جان-جاققا تۋ-تالاقاي شاشا بەرگەن بە، الاقانداي اۋلا كەسەك-كەسەك قار...
ەكى يىعىنان دەمالىپ:
— كەشىرىڭىز...— دەدى.
— ۇيگە ءجۇر، بورشش ءپىسىرىپ قويىپ ەم، كاتيا جوق، ءال شاقىرىپ ال.
كىرپىگىنە ىلىنگەن تامشىنى — جاس پا، ماڭدايىنان سورعالاپ كەلگەن تەر مە، جابىسقان قار ما، ءوزى دە بىلمەيدى، ساۋساق ۇشىمەن سىپىرىپ تاستادى دا، ءبىر قولىن ارقاسىنا سالىپ، العا تۇسكەن قارياعا ىلەستى.
— ە، بالانىڭ اتى بالا...
* * *
قازاقشا ايتقاندا: قاتىن قاشتى، قارىن اشتى.
«وتپەس پىشاق، شابان ات، جامان قاتىن، وسى ۇشەۋى جىگىتتى قارتايتاتىن»،— دەدى دە، ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ، جاتىپ الدى. كىتاپ وقىپ ەدى، دانەڭە قونبادى. دەتەكتيۆ پاراقتادى، وقىعاندا قىزىق كورىنگەنمەن، بىتكەسىن ەسىندە ەشتەڭە قالمادى. اقىلى از، سۇلۋ كەلىنشەكپەن سۇحبات جاساعانداي بىردەڭە. يلەنىپ جاتىپ-جاتىپ، اپتا وتكەسىن ەس جيناپ، ەتەك جاپتى. مۇزداتقىش بوساپ قالعان ەكەن، ىرگەدەگى دۇكەننەن ىشىپ-جەمىن ساتىپ اكەلدى. سۋ جىلىتىپ، سالپىلداتىپ كىر-قوڭىن جۋدى. ۇزارعان كۇن ءبۇيىرىن تەسىپ، ءجىپسي باستاعان قاردى كۇرەكپەن شارشىلاپ ويىپ، اعاش دۋالدان اسىرا كوشەگە لاقتىردى. قىستاعى قىربايلىقتان كەيىن پاتەرشىلەرىنەن كوش اۋلاق جۇرەتىن، اقشا الاردا عانا تەاترعا باراتىنداي جۋىنىپ-شايىنىپ، ساقال-مۇرتىن قىرىپ، شىت جاڭا كۇيى كەلەتىن دەميانىچ باس سۇقتى.
— مولودەس! — دەپ اۋەلى ماقتادى. از وتىرعاسىن جىپ-جيناقى، ايتكەنمەن ءبىر نارسەسى جەتپەي تۇرعان ءۇي ءىشىن سىپىرا شولىپ ءوتتى:— كاتيا قايدا؟ كورىنبەيدى عوي؟
پەش الدىندا بالتامەن تامىزىقتى تىق-تىق ۇرىپ، ۇساقتاپ وتىرعان ەلتاي كۇڭك ەتتى.
— اۋىلعا كەتتى.
ايەلى جوق ءۇيدىڭ ەركەگى تومەن قاراپ، مىڭق-مىڭق ەتسە، كۇيدىڭ قانشالىقتى ەكەنىن تالاي وتكەلەكتەن وتكەن كارىكەستى قۋ جاقسى بىلە مە:
— ا-ا...— دەدى اندەتىڭكىرەپ.— سەن شە، سەن بارمادىڭ با؟
— جازۋىم بىتپەي... باسپاعا تەزىرەك تاپسىرۋ كەرەك... جۇمىس بوساتپادى.
— دۇرىس... بايقا، جازۋ، جازۋ دەپ، ەڭ باستى جازۋىڭمەن اراڭدى سۋىتىپ الما.
— قايدا باراد...
«قايدا باراد...» — دەپ كۇشەيگەندە، قاراشاش اسپانعا ۇشىپ كەتپەي، جەر باسىپ جۇرسە، ءبىر حابارىن بىلدىرەر دەگەن مەدەۋى بار. اشۋ الدىمەن، اقىل سوڭىنان، اڭداۋسىزدا اسىعىس جاساعان بايلاۋىنا وكىنەر، وكىنەر دە اپاي-توپاي جەتىپ كەلمەسە دە، حات جازىپ، تىرلىگىن بىلدىرەر دەگەن.
ەكى اپتا ءوتتى، حات تا، حابار دا جوق.
انا باۋىرىندا وسپەگەن، الدىنا اپكە، ارتىنا قارىنداس سالماعان ەلتاي ايەل مىنەزىن ۇقپايتىن. كەلىنشەك كۇيەۋىن نەعۇرلىم جاقسى كورسە، سوعۇرلىم كەشىرمەيتىنىن بىلمەۋشى ەدى.
باياعىدان ويشا پىسكەن، تەك اق قاعازعا ءتۇسىرۋى قالعان اڭگىمەلەرىن ارەدىكتە قاعىپ تاستايىن دەپ ۇستەلگە ءمىنىپ ەدى، قالامى مىڭ سالسا ءبىر باسپادى. جەلپ ەتكەن جەلسىز، اۋەدە جۇزگەن بۇلتى جوق اشىق تەڭىز ورتاسىندا قالعان جەل قايىقتاي قالعۋ، مۇلگۋ بيلەدى. ويلانا قالسا، كوز الدىنا قاراشاش كولەڭدەپ كەلەدى. العاش تانىسقان ءتۇنى اسىرەسە ءجيى سۇرانادى. مىنە، شاڭىراق كوتەرگەلى تورت-بەس ايدىڭ ءجۇزى، كەلىنشەگى بەتىنە تىكە قاراپ، كۇيدىم-سۇيدىم دەمەپتى. ءۇنسىز سۇيگەن... ال ءۇنسىز جان سوزىنەن گورى ايقىن اۋىز سوزگە ۇيرەنگەن قاساڭداۋ جىگىت جالىنسىز، ىشتە قوزداپ جاناتىن تابى ىستىق سەزىمدى تۇشىنا بىلمەپتى. اينالاسى ات شاپتىرىم قالاعا قاراشاشتى جالعاعان جالعىز دا جىڭىشكە كىندىك ەلتاي ەدى، ودان دا ايرىلعان سوڭ، ۇيرەنگەن ورتاسىنا كەتىپ تىندى. ون سەگىز جاسار جاس قىزدى سالعان بەتتەن باسقا مىنەز، ءجۇرىس-تۇرىسقا سالماق بولدى، سارت تا ءسۇرت، ءار قادامى ساناۋلى، ءسوزى قاتتاۋلى قاراشاش سۇلەيەۆناعا اينالدىرۋعا تىرىستى. ەگەي بەرسە تەمىر دە توزادى. پولكوۆنيك پەن گەنەرالدى ايىرا المادىڭ دەپ وكپەلەدى. جۇردەك ءومىردىڭ جۇرەك قاسيەتتەرى — جار سىيلاۋ، شىدامدىلىق، جانى اشۋ تۇرعاندا پولكوۆنيك، گەنەرال دەگەن نە؟ اسكەري لاۋازىم ايىراتىنداي قاراشاش سوعۇرلىم كىشى سەرجانت پا ەدى؟
قالاي بۇلقىنسا دا كايتا بويداق بولا المادى.
ۋاقىت اتتى اشقاراق ايداھار اۋزىنا تۇسكەن استى قايتارا قۇسپادى.
شەت-شەكسىز ۇزىن جول ءبىتىپ بەرمەدى.
ادامدى ءومىر تولقىنى ايداپ اكەلگەن سان ءتۇرلى قۇبىلىستار مەن وقيعالاردى بالقىتىپ، قورىتىپ، التىنىن ىرىكتەپ الىپ قاپ، قيىرشىق، قۇم، ۇساق، تاسىن شىعارىپ تاستايتىن كىشكەنە كومبيناتتاي كورەتىن. كومبيناتىڭ دا بۇزىلىپ، توقتاپ قالادى ەكەن. قۇمى قالىپ، التىنى سۋمەن شايىلىپ كەتە باراتىن ساتتەر دە از ەمەس سىقىلدى.
بۇرىن ءوز باسىنا عانا جاۋاپ بەرەتىن بويداق ەدى. سوقا باستى جىگىت جەلىپ ءجۇرىپ-اق، كولدەنەڭ قيىندىقتاردان قارعىپ كەتە باراتىن. ەشكىمگە كوز ساتپايدى، ەشكىمگە بەرمەيدى دە. ول زامانعا ماڭگى باقي قوش ايتىپتى. بۇل كۇنگى جاعدايى وزگەشە. شاينەك تۇتقاسىنان قاراشاش ساۋساعىنىڭ تابىن كورەدى. كەسە شەتىن تىستەسە، وز-وزىنەن جۇمسارىپ، بالقىپ بارا جاتادى — قاراشاشتىڭ كەسەسى... توسەككە جانتايسا، ءدال قاسىنان زىمىراپ شىڭىراۋ اپان كورگەندەي جۇرەگى ءدىر ەتە قالادى — قاتارىندا قاراشاشتىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ بوس جاتىر. ءبارى دە قالپىنشا، جۋىلىپ-سۇرتىلگەن ىدىس-اياق سورە-سورەدە، ايتسە دە سولاردى قوزعاپ، سالدىرلاتىپ، كوڭىرسىتىپ ماي شىجعىرىپ، كۇيبەڭدەپ جۇرگەن ەشكىم جوق. ايەل قولى تيمەگەن ىدىس-اياق يتاياق ەكەن. ەلەكتر شامىن تاڭ اعارىپ اتقانشا وشىرمەيدى. العاشقى كۇندەرى ءسوندىرىپ ەدى، تاس قاراڭعىلىق قوزعالاقتاپ، قويۋ اۋاعا جان ءبىتىپ، ەلبەڭدەي باستادى. باسىن كورپەمەن تۇمشالاپ جاۋىپ الادى. تىڭ تىڭدايدى. بىرەۋ اقىرىن سىبىرلاعانداي. ىلگەك سىرت اعىتىلىپ، سىرتقى ەسىك سىقىرلاپ اشىلعانداي.
وي قورقىتادى... ويدىڭ تۋۋىنا سەبەپشى جاعداي ودان دا قورقىنىشتى. جالعىزدىققا قازاق كىندىك شىدامايدى ەكەن. جالعىزدىققا شىداماعان قازاق ءالميساقتان ايقايلاپ ءان ايتادى. جولعا شىقسا، كەلەسى اۋىلعا تەزىرەك جەتسەم دەپ اتىن بوربايلاپ شابادى. جاڭالىق جەتكىزەتىن قوناقتى قۇدايداي كورىپ، اتتان كوتەرىپ ءتۇسىرىپ الادى. جالعىزدىق جانىمنىڭ ساداقاسى دەپ كيىز ءۇيدى تولتىرىپ بالا-شاعا وسىرەدى. بارىنە كونبىس، تەك جالعىزدىققا شىدامايدى. ال قالاداعى جالعىزدىق قيامەتتىڭ قيىنى ەكەن. ءتورت تارابىڭ تۇگەل جۇرت، قارايعان حالىق. ءبارىبىر جالعىزسىڭ... ەشقايسىسىن توقتاتۋعا، ءتىل قاتۋعا قاقىڭ جوق، ولاردىڭ سەندە شارۋاسى شامالى، بەت-بەتىنە شۋ قارا قۇيرىق تارتىپ بارادى. اتى بار دا ءوزى جوق، بەينەبىر سوقىرتەكە ويناپ جۇرگەن بالا سەكىلدىسىڭ.
كۇندەردىڭ كۇنى ۆيكتور ۆيكتوروۆيچكە تەلەفون سوعۋعا بەل بايلادى. نيەتىنەن تەز اينىدى. «كەلىنىڭ كەتىپ قالدى»،— دەپ ءسۇيىنشى سۇراي ما؟ دەميانىچكە اۋىلعا كەتتى دەرسىڭ، قارتىڭ عۇمىر بويى ءبىر يىعىن وتىرىككە تىعىپ كەلە جاتىر، كۇناسى جەڭىل. ال اكەسىنىڭ كوزىن كورگەن، اكەسىنىڭ قانى تامىر-تامىرىندا بۇلكىلدەپ سوعىپ تۇرعان، اكەسىنىڭ ءسوزىن سويلەگەن ادامعا نە بەتىن ايتادى؟
جاقسى يت ولىگىن كورسەتپەيدى.
ويدان جۇدەپ، السىرەپ جاتقان ءبىر كۇنى تەرەزەگە ءتونىپ تۇرعان بۇتاققا پىر ەتىپ تورعاي قوندى. تۇيمە كوزدەرى جىلت-جىلت اعىپ، «بارمىسىڭ، ارمىسىڭ، ەلتايجان؟»— دەگەندەي موينىن قىلت-سىلت بۇرىپ، ىشكە شەكەلەپ قارايدى. قۇرتاقانداي نەمە ەسەپسىز قۋانىشتان شيق-شيق ەتەدى. قوس قولىن تاراقتاپ، جەلكەسىنە جاستاپ جاتقان جىگىت باسىن كوتەرىپ الدى — باياعىدا قاراشاشقا: «بۇگىن كەشتە نە ماعان ەر، نە قال!» — دەگەندە دە وسى تورعاي جەلدەتكىشتەن ىشكە ۇڭىلگەن. ول كەزدە قار قاپالاقتاپ تۇرعان، سۋىق ەدى، تورعاي شيقىلداماپ ەدى. وسىدان جاقسى نىشان تانىپ، ىرىمداعان ەلتاي تەز-تەز كيىنىپ، سىرتقا شىقتى.
تاس توبەدە كۇن دوڭگەلەنىپ، راحمان نۇرىن سەبەلەيدى. كوشەدە الا شابىر كوكتەم. اۋادان بۇكىل الەمنىڭ ءيىسى اڭقيدى. قارا قوجالاق لاس قار ىقتاسىن-ىقتاسىندا دۇڭكيىپ جاتىر. توڭ توڭىرەگى باتپاق، شالشىق. ەڭىس جاعى جاس بالانىڭ ەڭبەگىندەي بىلق-بىلق ەتەدى. تاۋ كوكپەڭبەك. قالانىڭ جۇنتتاي تازا توق يتتەرى تەگىس كوشەگە شىعىپ كەتىپتى: اسىل تەكتىلەرى ءبىر-بىرىن الىستان اڭدىپ، كەگجيىڭكىرەپ قاراسا، قالعان قارابايىرى بىلگەنىن ىستەپ، ماڭىپ ءجۇر. مويىن جۇندەرى ۇرپە-تۇرپە كوگەرشىندەر كۇركىلدەگەننەن كۇركىلدەپ، ناشوكىمدەرى شاتىردا، مىقتىلارى تەلەانتەننادا قوناقتاپ وتىر. اعاش بۇتاقتارىنىڭ ارا-اراسى قىم-قۋىت تىرلىك: تورعايلار ءدۇر ەتىپ قونادى، ءدۇر ەتىپ ۇشادى، شارىلداسىپ ۇيمە-جۇيمە توبەلەسىپ جاتقاندارى دا جەتەرلىك. قالالىقتار دا قىستاعىداي ءجۇنجىپ جۇرگەن جوق، پالتو، پلاششتارىنىڭ ەتەكتەرى دەلەڭدەپ، ءبىر ىسكە بەل بايلاپ، الدەقايدا اسىعىپ بارادى. ءۇي-ۇي اراسىنداعى قورىقتاردىڭ توبەسى تۇتىندەپ، مۇرتتارى ويىلىپتى. تورىنەن كورى جۋىق ارينا ستەپانوۆنا باسىن جوعارى كوتەرىپ، جالعىز ءتۇپ الما اعاشىنىڭ قۋراعان بۇتاقتارىنا قاراپ تۇر. سويلەپ قويادى.
— وكسانا، eh، وكسانۋشكا! ەكەۋمىزدىڭ كورمەگەنىمىز بار ما. الجا-الجا بولىپ، مىنە، مەن دە قاۋسادىم، سەن دە قارتايىپ، قۇرۋعا اينالدىڭ. قانشاما تىربانىپ كۇتىپ باپتاسام دا، بيىل ساعان الما جوق، ءسىرا. كەسىپ تاستاسام با، اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق دەپ؟ كەسەم دەسەم قيىن با، اتتەڭ، وزىمە قول كوتەرەتىندەي ءداتىم جەتپەيدى. جارايدى، تۇرا بەر! قۇلاساڭ قۇدايدىڭ دالدەپ جىبەرگەن اجالىنان ءىرىپ-شىرىپ، ءوز ەركىڭمەن قۇلارسىڭ.
ارينا ستەپانوۆنانىڭ بىلايعى ءومىرى وسى ەلدە وتسە دە، تۋعان جەرى — بەلورۋس ورماندارى. سوڭعى كەزدەرى سول بال بالالىق شاعىمەن قايتا قاۋىشقانداي قىزىق حالدە؛ سىڭسىعان قايىڭ مەن تەرەگىن، جەلبىر جاپىراق ولحاسىن ساعىنا ما، الدە قاي قيىردا جۇرسە دە «شۋلا، قارا ورمانىم، شۋلا» دەپ، وتەتىن سلاۆيان رۋحى ما، قالاي دەسە دە اريشا اپاي جالعىز ءتۇپ الما اعاشىمەن اڭگىمەنى كۇرت كوبەيتكەن. بۇعىنىڭ مۇيىزىندەي ايباق-سايباق قۋ بۇتاققا وكسانا دەپ الپەشتەپ ات قويىپ العان. پالەنشە جىل كارلەن كەسەدەي الما بەرىپ، پالەنشە جاننىڭ ۇرتىن تولتىرعان بۇتاقتىڭ ءماز ەمەس حالىنەن ءوز تاعدىرىن تاني ما، وكساناعا تىپتەن باۋىرمال.
انە، قاريا تاياعىمەن وكسانامەن جارىسا وسكەن جاس بۇتاقتى القىمنان نۇقىپ-نۇقىپ قويدى.
— قاراشى، ىنساپ جوق وزىندە! كارى اپكەڭنىڭ جاعاسىنا جارماسقانىڭا ۇيالسايشى. سەنىڭ ەكى-ۇش جاپىراعىڭ سەلكىلدەپ تۇرعاندا، وكسانا شەلەك-شەلەك الما توگۋشى ەدى. ەندى عوي قۋراعان كەزدە، تيەسىلى ءنار مەن ءسولىن جول ورتادان جىرىپ الىپ، جىلميىپ قانا بوي جەتىپ كەلەسىن. ەرەگەسكەندە وكسانانى ەمەس، تاپ سەنى قيىپ تاستايىن با؟ — دەپ كۇڭكىلدەيدى.— جارايدى، ءوس، وسە بەر! كۇندەردىڭ كۇنى اجەتكە جارايتىنىڭدى سەزەسىڭ، سەزگەسىن دە تالاسا-تارماسا، بۋلىعىپ ءوسىپ كەلەسىڭ.
— سالەمەتسىز بە، ارينا ستەپانوۆنا؟
قاريا ەلتاي تاقاپ كەلگەنشە تانىمادى. تانىعاسىن كوڭىلى قالعانداي تومەن قارادى.
— امان، امان... نە، كاتيادان حابار-وشار جوق پا؟ جوق، ارينە، قايدان بولسىن. بار بولسا ءبۇيتىپ جاعىڭ سۋالا ما. كاتيانى باعالاي المادىڭ، ەديك. كەتەرىندە كوزىنىڭ جاسىن كول قىلىپ، ماعان بار سىرىن ايتقان. ايەلدىڭ بايلىعى مەن شايلىعى — ادالدىق، سودان سوڭ جارىن ءسۇيۋ مەن ءتۇسىنۋى. كاتيادا وسىلار بار ەدى، باي ەدى. سەنىڭ قازىرگى جاعدايىڭدى كىم ۇعىپ، كىم ءبىلىپ وتىر؟ كەيدە وزگە تۇگىل، اكە-شەشەڭ دە جات. ءبىز ءبارىن دە كەشىرەمىز. سۇيسە ءبىتتى — قالعانى چەپۋحا! اراق ىشسە دە، ۇرسا دا كونە بەرەمىز. ال سۇيمەسە، الداسا، وندا بىتتىك... توتى قۇستاي قۇلپىرىپ كيىنۋ، ەرنىن ءبۇرىستىرىپ سانمەن سويلەۋ — ول نە؟ تەاترعا باراردا ساۋساعىڭا سالىپ، قۇلاققا ىلەتىن الپىنشاق-سالپىنشاقتار. ال ءومىر—تەاتر ەمەس. ول — ءۇي ءىشى، كوشە، كوك اسپان، قارا جەر. كاتيانىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن جان جومارتتىعى... ە-ە، سۇڭقارىم-اۋ، ونىڭ جارىعى بۇكىل ومىرىڭە جەتىپ ارتىلاتىن ەدى. جەتىمنىڭ باسى قاشان دا شالا پىسەدى. ەر بالا ءۇشىن اكەنىڭ ورنى اسقار تاۋداي، سول اكەدەن كەزىندە جەمەگەن قامشى عوي ساعان جەتپەگەن...— بۇجىر-بۇجىر ءدىڭدى تاياعىمەن ءتۇرتتى،— سەميا، ۇلىم، مىنا الما اعاشى دا. قانشا جاپىراعى مەن بۇتاعى بولسا، سونشاما ماسەلەسى بار. ەكى مىنەزدىڭ ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا سىيۋى وڭاي دەيسىڭ بە. تورت-بەس جىل بويى ءبىر-بىرىن ماشينا شەستەرنياسىنداي قاجايدى، و-و، قاجاعاندا قانداي، — دەدى سوعىس جىلدارى قاراعاندىدا لەبەدكا ءماشينيسى بولعان زامانىن ەسكە العانداي.— جاس كەزدە جاساعان تۇيمەدەي قاتەڭ قارتايعاندا تۇيەدەي بولىپ الدىڭنان شىعادى. مەنىڭ گريشكام دا سەن سەكىلدى ەدى. كەشىرە المادىم — جاس ەدىم، العىر ەدىم. كولحوزداعى كومسومول بەلسەندىسى ەدىم، قايدان كەشىرەيىن. ول كەزدەگى كومسومول كىم، ونى جاقسى بىلەسىڭ. جاساعان كۇناسى قۇلاعىما جەتكەن بويدا: «سول ۇشىپ-قونعان ساۋىسقانىڭمەن بول، سوۆەت سەمياسىن باعالاي بىلمەدىڭ، الدىڭنان جارىلقاسىن»،— دەدىم دە، ءايدا، ۇيدەن قۋىپ شىقتىم. توپىراعى تورقا بولسىن، سوعىستا قازا بولدى. مەن شە؟ ول سوعىستا ءبىر ولسە، مەن ءتىرى ءجۇرىپ ون ءولدىم. سوۆەت سەمياسىنىڭ جايىن بىلسە، وسى بىلەدى دەپ ءبىر جىلتىراق بەلسەندىگە ءتيىپ الدىم. ارينە، ەرەگەس تە بار. تۇزىمىز جاراسقان جوق. قورباڭداعان گريشكا قايدا جۇرسەك تە ەكى ارادا كولبەڭدەپ، كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتىپ الدى. سوعىستان سوڭ كوك شينەلدەن باسقا تۇگى جوق موندىباسقا ءدام قوستىم. بالا بولمادى. كوڭىلىم جات ەكەنىن سەزدى مە، جالىنداماي، لاپىلداماي سىعىرايىپ جانىپ-جانىپ ءجۇردى دە، ءۇن-تۇنسىز ءوشىپ كەتە باردى. قارتايعاندا سەرىكسىز، بالاسىز قۋ تىزەمدى قۇشاقتاپ قالعان ءتۇرىم مىناۋ. قۋ بۇتاق قانا سىر بولىسەتىن، جالعىزسىراتپايتىن جان جولداسىم. سولاي، بالام. ەسىڭ باردا كاتيانى تاۋىپ ال. تىزەڭدى بۇگىپ، كەشىرىم سۇرا. مەنىڭ ءسوزىمدى تۇگەل جەتكىز. تەتيا اريشا ايتتى دە. الداپ-سۋلاپ الىپ كەپ، كوزىمە كورسەتشى. ارعى جاعىن ەكەۋلەپ كورە جاتارمىز. اناۋ جولى دا جىبەرمەس ەدىم، ۇلگەرمەدىم. مەن الىستان وراعىتقانشا، تاكسيى تۇسكىر كەلىپ قالىپ، ءبىر-اق اتىپ كەتتى. شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا نەمەنى ۇستاي الماي قالعانىم...— ارينا ستەپانوۆنا قارتتاردىڭ ادەتىمەن اڭگىمەنى ەش سەبەپسىز بەل ورتادان ءۇزىپ تاستادى دا، تاياعىنا ەرىپ، ۇيىنە قاراي جىبىرلاي جونەلدى.
ەلتاي سوعىس بۇرقاعىن باسىنان وتكەرگەن وسى ۇرپاقتىڭ ءبىر تاماشا قاسيەتىنە بالا جاسىنان كۋا: جەتىم-جەسىر دەسە شۇرقىراپ ۇستىنە تۇسە قالادى. ونىڭ ىشىندە ورىس حالقى سولاي. وت پەن سۋداي شارپىسقان باتىس، شىعىس اراسىندا زۋىلداعان جەبە مەن وق وتىندە قالعان حالىقتىڭ جەتىم-جەسىرى دە جەتەرلىك ەدى، سوعان وراي ەڭ الدىمەن جەسىردىڭ كوز جاسىن ءسۇرتىپ، جەتىمنىڭ باسىنان سيپاۋ ورىس قانىنا مىقتاپ سىڭگەن-اۋ، زادى.
ول ەڭ قىمباتىنان ايرىلعانىن بۇرىن دا بىلەتىن. بۇل جولى كوزى انىق جەتكەندەي.
سىلبىر باسىپ كوشەگە شىقتى.
و باستا جازۋشىلار وداعىنا بارامىن با دەگەن. جول ورتادا جات تا اينىدى. ءار جازۋشى وزىنشە دۇنيە، تەڭىز ءتوسىن تىلگىلەگەن ءبىر-بىر لاينەر. ەلتاي بولسا جالاۋشاسى جەلبىرەگەن كىشى-گىرىم كاتەر، انا ءبىر لاينەرگە گۋدوك بەرىپ، قۇتىلدىم دەي بەرگەندە، ەكىنشىسى كەزدەسەدى، وعان دا ۇزاق-ۇزاق گۋدوك، سالەمدەسۋ، قىسقاسى، ون اداممەن كەزدەسسەڭ ون ءتۇرلى مىنەزگە كۇشەنىپ وزگەرۋگە تۋرا كەلەدى، «قالاي قولايىن تاۋىپ دۇرىس وزگەرەممەن» جۇرگەندە، جۇيكەڭ توزىپ، قالجىراپ قالاسىڭ. كوپكە ورتاق ءجۇرىس-تۇرىسقا ۇيرەنگەن ەلتايدىڭ قولىنان ءويتىپ توتىشا تۇرلەنۋ كەلمەيدى.
...شاشلىق ساتاتىن جەر گۋ-گۋ. كۇيگەن ەت پەن ءتۇتىن ءيىسى ماس قىلعانداي. تاس عاسىرىندا ۇڭگىر مەكەندەگەن اتا-بابانىڭ قايعىسىز قارا سۋعا سەمىرگەن ەركىن ءومىرى... قارقىل مەن تارقىل مەيلىنشە مول. قالپاق اتاۋلى شالقاق جاتىر. مەيىرىم-شاپاعاتىن مولىنان توككەن كوكتەم كۇنىنە، الدە شاشلىققا ءماز، ايىرىپ بولمايسىڭ. بوس، استارسىز سوزدەر. ءارقايسىسى، كىمگە ەكەنى بەلگىسىز، وزىنشە ەركەلەپ تۇر. مىندەت ارتپايتىن، ءوز موينىنا دا مىندەت المايتىن كىل سىباي-سالتاڭدار... ءبىر تال سيگارەت سۇراۋى ىقتيمال، ايتسە دە مىندەت سۇرامايدى. اۋزى اشىق جاراندى ەشكىم تىرنامايدى. قاقتىقپايدى، سوقتىقپايدى.
ەلتايعا كەرەگى سول.
ەكى شاشلىعىن كوتەرىپ، شەتكەرى شىقتى. ءالسىن-الى دۋ ەتكەن كۇلكى، ءازىل، قالجىڭ بۇعان دا جۇقتى ما، قالىڭ وي ءبىرتىن-بىرتىن سەيىلىپ بارا جاتقانداي.
تەگىندە كوگىلدىر كوكتەم ادامداردى بىر-بىرىنە يتەرمەلەپ، «ءاي، انە بىرەۋ جاقسى كىسى، قاپى قالما، سويلەس، تانىس، كوزىن كورمەيسىڭ بە، جىلتىراپ تۇر»، «ەڭسەڭدى كوتەر، كوتەرمەسە كوڭىلدى كىر باسادى» دەگەن ويعا ەرىكسىز جۇگىندىرە مە، ەلتاي جەكە تۇرعان ءبىر جىگىتكە قاراعىشتاي بەردى.
باكەنە بويلى، ودان دا الاسا، بالبال تاس سەكىلدى قيىق كوزدى قياپاتسىز-اق جىگىت. جاسى قانشادا، ايىرىپ بولمايسىڭ. جارىماعان بوي از بولعانداي، كيىمى دە جۇدەۋ. اياعىندا الپينيستەردىڭ قالىڭ تابان باتەڭكەسى، ۇستىندە ەرەسەك بالالار كيەتىن جۇقا بالونە كۇرتكە. باسىندا جاپىرايعان تەرى كەپكا. باتەڭكەسى جۇدەۋ-جاداۋمىن دەسە، تابىلا بەرمەيتىن تەرى كەپكاسى «كەزىندە بولىپ تا، تولىپ تا ەدىم» دەگەندى اڭداتقانداي.
ەلتاي قاسىنا باردى.
— سيگارەتىڭىز...
قۇلاعىنان كۇن كورىنگەن قاڭعاجاقتاي جىگىتسىماق قالتاسىنان ۋماجدالعان تەمەكى قورابىن شىعاردى.
— ەڭ سوڭعىسى...
— كەشىرىڭىز وندا.
— الىڭىز، الىڭىز. مەن، جالپى، شىلىم شەكپەيمىن. بۇگىن ءبىر جاعداي سەبەپكەر بولىپ...
ەلتاي ونىڭ بەتىنە توقتالا قارادى.
— مەن دە تارتپايمىن.
جىگىت جىميعان بولدى.
— ءىش قۇستا بولىپ ءجۇرسىز، ءا؟
ەلتاي باسىن يزەدى.
— سوقىر اتتى قوتىر ات تابادى. ءبىز سولاي ەكەمىز. تانىسىپ قويالىق، ايىپقا ساناماڭىز... بەلگىبەك!
— ەلتاي... شاشلىق قايتالايىق.
— مەن اناۋ اعاش تۇبىندەگى بەسەدكاعا بارا بەرەمىن...
جارتى ساعاتتان سوڭ جاعداي بەلگىلى بولدى. بەلگىبەكتىڭ الاۋ-دالاۋ بەتى جيىلىپ، ادام قالپىنا كەلە باستادى. كينورەجيسسەر. فاميلياسىن ەلتاي ۇزىنقۇلاقتان ەستىگەن. اۋىلدا ءوسىپتى. مەكتەپ بىتىرگەسىن جولى بولىپ، كينەماتوگرافيستەر ينستيتۋتىنا تۇسكەن. ءتورت جىل ادال وقىعان، تالماي ىزدەنگەن. قاجىماي-تالماي، جالىقپاي جيناپ-تەرگەنى ديپلومدىق فيلمدە اجەتكە جاراپتى. دۋالى اۋىزداردان ماقتاۋ العان، ءۋالى فەستيۆالدەردە جۇلدەگە يە بولعان. شەتەل جابىلا ساتىپ الىپتى. ديپلومىن قالتاعا سالىپ، وسى ابىرويمەن بەرى كەلگەندە، «تالانتتى جاس رەجيسسەر، قازاق كينوسىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەر مىقتى كادر» دەگەن دابىرا-دابىس وزىنەن بۇرىن جەتىپتى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، وسى قالانىڭ كوزى اشىق، قۇلاعى تۇرىك قاۋىمى بەلگىبەكتى قۇشاق جايىپ، قارسى العان.
— ال قازىرگى حال وسى،— دەدى سوزىپ سالعان الپينيست باتەڭكەلەرىنىڭ باسىن بىر-بىرىنە تىق-تىق سوعىپ.
ەلتاي دا قاراپ وتىرماي:
— ايەلىڭىز... كەتىپ قالدى ما؟ — دەپ جالپىلدايدى. ول ءوزىنىڭ ءحالىن ويلاعان ەدى.
— قىز حالقىنا ءوزىمدى قيماپ ەم.— بەلگىبەك كۇلدى.— سولاردىڭ وبال-ساۋابى جىبەرمەدى-اۋ دەيمىن.
ەلتاي ۇندەمەدى. وز-وزىنەن باستالعان اڭگىمە كوتەرمەلەۋدى كەرەك ەتپەيدى.
— قۇلاشىمدى ەرتە سەرمەپپىن. فەستيۆال جۇلدەسىن العاسىن كەۋدەمە نان ءپىستى. كينونىڭ بارلىق جانرىن شەكىلدەۋىكشە شاعامىن دەپ ويلاپپىن. ناتيجەسىندە قاتارىنان ەكى ءفيلمدى جاتقانىنان تۇرماستاي عىپ قۇلاتىپ بەردىم. ەكى فيلم دە ەرەسەكتەر ءومىرى ەدى، ءبىرى كومەديا دا، ەكىنشىسى گەس قۇرىلىسىنىڭ فونىنداعى ماحاببات ماشاقاتى. مەنىڭ قولىم بالالار، وندا دا ليريكالىق پلانداعى دۇنيەلەر ەكەن...
«ارينە، الدىمەن سەنىڭ ءوزىڭ بالاسىڭ، ءبىراق كارى بالاسىڭ»،— دەپ ويلادى ەلتاي. بەلگىبەك تەك ءوزىن كىنالايدى. ياعني ءوزىن ءالى جوعالتپاعان. ار جاعى بەلگىبەك سويلەي تۇسسە دەپ تۇر. ءوز تاعدىرى دا مىنا جىگىتتىڭ سوقىر سوقپاعىنا ۇقساي ما دەپ تۇر. نە دە بولسا:
— سونسوڭ...— دەپ سۇيكەندى.
— اكە-شەشەم كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاپ كورمەگەن، ءتىرى جانعا زيان ويلامايتىن اۋليەلەر ەدى. ادامعا شەكسىز سەنەتىنمىن. ەڭ جامانى — تالداپ-تالعاماي سەنۋشى ەم. ينستيتۋت قابىرعاسىندا كىشكەنە ادامنىڭ سەنىمى كىمگە كەرەك. تۋعان جەرگە فەستيۆال جۇلدەگەرى، پالەنشە سىيلىقتىڭ يەسى بولىپ ورالعان سوڭ، شىن ماقتاعانى، وتىرىك ماقتاعانى بار، ءبارى دە وزدەرىنە، تەك قانا وزىنە سەنۋدى تالاپ ەتتى. كينو ماڭايىندا قاشان دا سىرتقى جالت-جۇلتقا ۇمتىلعان جىندى كوبەلەك الەم-جالەم توپ بولادى. قىزدارى شەتىنەن توتى، جىگىتتەرى كىل قالتالى، ماشينالى. قىسقاسى، وڭكەي بالقايماق. ادەبيەت، ونەر، كينودان ءۇزىپ-جۇلىپ بىلەدى. تەك وقىعان-بىلگەنىن بايلانىستىرا المايتىن ءبىرقاقپاي ينفورماسيانىڭ ساۋاتتى قۇلدارى... ولاردا ءبارى دە بار، تەك اتاق جەتىسپەيدى، ونى ساتىپ الا المايسىڭ، ەندەشە، تىم بولماسا ادەبيەت، ونەر كوگىندەگى جاڭا جۇلدىزدىڭ جارىعىنىڭ استىنا ءتۇسۋى كەرەك. جۇلدىزىڭىز جاس جىگىت بولسا، تىپتەن جاقسى —ءتىل تابىسۋ وڭاي. ال جۇلدىز، ەڭ قىزىعى، كوبىنە كوڭنىڭ اراسىنان شىعادى. تالانتىنان باسقا بويىندا كىسى قىزىعار تۇگى جوق الگى پاقىردى بالقايماقتار قول-اياعىنان مىقتاپ ۇستاپ الىپ، ال قاقپاقىلعا سالسىن. تىرباڭداعان «جۇلدىزدى» اسپانعا الاي لاقتىر، بىلاي لاقتىر. «ويباي، باسىم اينالىپ بارادى، ءولدىم، تالدىم، قويا بەرىڭدەر!» — دەگەن جان داۋىسىڭدى ەشكىم ەستىمەيدى، داۋ-داماي، ايقاي-شۋ ەستىرتپەيدى. جابىلا ماقتاۋ، وندا دا جۇلدىزعا دا، ءتىپتى وزدەرىنە دە بىلدىرمەي تاپقىر، سىپايى ماقتاۋ، رەستوران، داچا، جاقسى تانىس... ايقاي شىركىن، شايقاپ باقتىق-اۋ دۇنيەنى. ارينە، كوبى سەنى جاقسى كورەدى، سىيلايدى. اتتەڭ، ساعان مىنا دۋ-دابىرا ەمەس، تىنىشتىق، ەڭبەك كەرەك ەكەنىن بىلمەيدى. قايتا جۇمىس قاجىتقان جۇلدىزدى سەيىلتىپ، سەيىلدەتىپ ءجۇرمىز دەپ ويلايدى. قىسقاسى، ۇزدىكسىز ىزدەنۋ مەن جۇمىستان باسقانىڭ ءبارىن تاۋىپ بەردى. مەنى سول سيقىر توپ اربادى. وعان قارسى تۋراتىن ىشكى تەتىك، تۇسىنىكتەر اۋىلدىڭ ماي توپىراعىن كەشىپ وسكەن مەنەن تابىلمادى. ال كينونىڭ قارا تابان، شارۋاقور جىگىتتەرىنەن كوز جازىپ قالدىم. ساۋىق-سايرانىم ۇزاپ بارا جاتقاسىن، ولار دا ىرگەسىن اۋلاق سالا باستادى. وسىلايشا ءبىر كۇن ساۋ، ەكى كۇن اۋرۋ كۇيدە كومەديانىڭ سەنارييىن قولعا الدىم. كومەديام كۇلمەگەن كۇيى ءولىپ كەتتى. سول ەكەن، توپ بىتىراي باستادى. قوشەمەت ازايدى. «قوي، سەندەرگە ەگەسكەندە قىسپاقتان جول تاۋىپ، جارىپ شىعايىن»،— دەپ، ەشكىم الماي، سۇرلەنىپ جاتقان گەس تۋرالى سەنارييدى موينىما سالپىلداتىپ ءىلدىم. وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويدى پىشاق كەستى تىيدىم. كەش ەدى. كينو الا جاز بويى كوبەلەك قۋعان مەنىڭ سازايىمدى مىقتاپ تارتتىردى، گەس اياعى كوكتەن كەلدى، قابىلدانبادى...
ەلتاي جەم جەگەن اتتاي اياعىنىڭ باسىنا قاراپ، سۇلق وتىر. ەگەر ادام تىم ءىرى سويلەسە، جولى بولماعان جان دەپ بىلە بەر، سەبەبى، ودان ونىڭ جوعالتارى جوق. بەلگىبەك شىلقىعان شىندىعىن ايتتى. كوڭىل ءۇشىن ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزىن شىندىققا باعا بولىپ جارىتپايدى. سوندىقتان، ەڭ دۇرىسى، ۇندەمەگەن.
— ءۇش بولمەلى داڭعىراعان پاتەرىمدە سۋلاپ جاتىپ، تاۋسىلا ويلاندىم، ىنىشەك. قاسىندا ءيىلىپ توسەك، جايىلىپ جاستىق ايەلىڭ بولماسا، قالتاڭدى قاقساڭ، اۋزىنان بوس اۋا اڭقىلداپ بەرسە، امالسىز ويلانادى ەكەنسىڭ. قارنىڭ اشسا، ويىڭ ۇشقىر دا، تەرەڭ تارتادى ەكەن. باسىندا بۇل قيسىنسىز حال، كەزدەيسوقتىق دەپ ءوزىمدى الدارقاتىپ كوردىم. كەلە-كەلە مەن ويدى ەمەس، وي مەنى جەڭدى. قيسىنى تۇسكىر بار، بار... جانە ول قيسىن كەتپەندەپ قازساڭ دا جەتىپ بولمايتىن جەتى قات جەر استىندا. بيىل، كەلەر جىلدارى دا. جەتە المايتىن سياقتىمىن. شاپقىلاعان كۇيى اتپەن قالاعا كيمەلەپ كىرىپ كەتكەن قازاقتىڭ حالى جاتىر مۇندا — ازىرگە تۇيگەنىم وسى.
ءسال بوگەلدى دە:
— ال ءوزىڭ نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ، ايىپ ەتپەسەڭ، سويلەپ كورشى، باۋىرىم،— دەدى.
پالاتالاس ادامدار بىر-بىرىنەن اۋرۋىن جاسىرمايدى. ءوز جاعدايىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن باياندادى. جەتىمدىگى، اۋمالى-توكپەلى جازۋشىلىق جاعدايى، قاراشاش حالى... ءبارىن مۇرنىنان ءتىزدى.
بەلگىبەك باس بارماعى مەن بالالى ۇيرەگىن بىر-بىرىنە ۋقالادى. ەلتاي اڭ-تاڭ.
— سيگارەتىڭ بار ما؟ شەكپەيمىسىڭ؟
ەلتاي باس شايقادى.
بەلگىباي:
— انە بىرەۋ شىن جۇرەگىنەن شىڭعىرا كۇلىپ تۇر، جومارت جىگىت بولۋ كەرەك،— دەدى دە استىڭعى ەرنى جەر، ۇستىڭگى ەرنى كوك تىرەگەن جىگىتكە بەتتەدى.
تەز ورالدى. ساۋساق اراسىنا ءبىر ەمەس، ەكى سيگارەت قىستىرىپتى. سوعان قاراعاندا سۇراي بىلەدى. كوك ءتۇتىندى اۋزى-مۇرنىنان بىردەي بۋداقتاتتى.
— ە، باۋىرىم، سەن دە ءبىراز ءشوپتىڭ باسىن شالعان ەكەنسىڭ. سەن توپىراعىڭنان الىس، ۇلتىڭنان قالىس وسكەنسىڭ دە، تۋعان ورتاڭا مىسىق تابانداپ، مىنە، جاقىنداپ كەلەسىڭ. كامەلەتكە دەيىن قالىپتاسىپ بىتكەن بەرىش مىنەز، تۇسىنىك، كوزقاراستى ۋاتىپ، باسقا ولشەممەن قايتا قۇيۋ وڭاي بولىپ پا. تۇرا تۇر، بۇل ۇزاق جولدىڭ باسى عانا. ءوز ومىرىڭنەن اسىپ، كەلەشەك بالا-شاعاڭا دا جەتىپ ارتىلادى. كەلىن، كەرىسىنشە، اۋىلدان قالاعا، جولدىڭ ەكىنشى ۇشىنان ساعان قارسى بەتتەپتى. بىر-بىرىڭە سوزعان ساۋساقتارىڭنىڭ ۇشى انە-مىنە تيە بەرگەندە، اياق استىنداعى تاعاندارىڭ جىلجىپ كەتە بەرگەن. حوش... نە اقىل قوساسىڭ؟
ەلتاي يىعىن كوتەردى. ءبىر ءتۇرلى جەڭىل ايتىلدى-اۋ وسى ءسوز. بىرەۋدىڭ تاعدىرى بىرەۋگە تاعدىر بولا ما؟ ەندەشە، ەكى اراعا اقىل جۇرمەيدى. ايتساڭ، قاتە شىعادى. ويتكەنمەن باسى قاڭعىپ جۇرگەن دەل-سال جانعا جىلى ءسوزىڭدى قيماساڭ، شولدەن ەرنى كەزەرىپ، قانى قويىلعان جولاۋشىعا قانجىعاداعى تورسىق اشىمالدان تامشى تاتىرماي، «جورتقاندا جولىڭ بولسىن!» — دەپ كولگىرسۋمەن تەڭ. ارى تارت تا، بەرى تارت حالدە تۇرىپ:
— اۋىلعا قايتىڭىز. ازىرشە... ەس جيناپ، ەتەك جاپقاسىن كەلەرسىز، — دەپ سالدى.
اناۋ ەكىنشى سيگارەتىن تۇتاتتى. قولى ءدىر-دىر ەتەدى.
— دۇرىس، دۇرىس، دۇرىس ايتاسىڭ. اۋىلعا بارىپ، بالالارعا ەكى-ۇش جىل ساباق بەرەمىن. ۋاقىت ەسكىرسىن، «ەكى ءفيلمنىڭ اجالى بەلگىبەك» دەگەن قوڭىراۋ شىلدىرى ءوشسىن. ۇيلەنەيىن. اۋىلدىڭ شارۋا تورى، جۋان قىزىنا ۇيلەنەمىن. ەڭبەك ەتۋدى ۇيرەنەيىن. دالا بالاسى قارشاداي كەزىنەن سيىردىڭ استىن شىعارىپ، وتىن جارىپ، شوپ تاسىپ دەگەندەي، ەڭبەكپەن جاعالاسىپ وسەدى. ەگەر ينستيتۋتتا جاتپاي-تۇرماي ىزدەنسەم، ديپلومدىق فيلمدە ويناعان جاس بالالار كاك ەتىپ قويسا، ارتىن ءسۇرتىپ، اكە ورنىنا اكە بولسام، ءساتتى ءبىر كادر ءۇشىن ون رەت ەرىنبەي-جالىقپاي تۇسىرسەم، ءبارى دە اۋىلدان، ەڭبەكسۇيگىشتىك ارقاسى ەكەن. ەڭبەكتەن ايرىلىپ ەم، بارىنەن ايرىلدىم. اۋىلعا ەڭبەك ىزدەپ بارامىن. اۋىل كوشەسىندە ءالى دە شاپقىلاپ جۇرگەن بالدىرعان شاعىمدى قايتا پىسىقتاپ، اۋىل شارباعىنا قالانىڭ پەنجاگىن قاعىپ-سوعىپ قايتايىن. ماڭگى باقي سوندا قالىپ قويۋىم دا ىقتيمال. ءومىر كورسەتەر.
ەلتاي بۇرىس تا، دۇرىس تا دەمەدى. نە دۇرىس، نە بۇرىس، ول مىنا جەردە انىقتالمايدى. بەلگىبەكتىڭ ءوزى ايتپاقشى، ءومىر كورسەتەر. جالپى، ول ءقازىر نە بۇرىس، نە دۇرىس دەپ باس قاتىرىپ جۇرگەن جوق. تەك قۇلاعى سالپيىپ، تىڭداعان ۇستىنە تىڭداي بەرگىسى كەلەدى. بۇل دا تىنىعۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. جالعىز قالسا، قاي-جايداعىلار ەسىنە تۇسەدى. ۇيگە دە بارعىسى جوق. سامساعان جانسىز زاتتار جاندى ادامنىڭ جەتىسپەيتىنىن جادىنا جازادى دا تۇرادى. بۇگىن لاشىعىنا قايتىپ بارىپ، ءتۇنى بويى كىرپىك قاقپاي، ويدى ويعا ۇرىپ، سال بولىپ جاتۋ كەرەكتىگى ەسىنە تۇسكەندە:
— بەكە!—دەپ جىبەردى. جالىنىش تا، قۋانىش تا ارالاس-قۇرالاس ءۇنى تىم تارعىل.— بەكە، ءسىز جالعىز، مەن جالعىز. ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولايىق. قولىڭىز بوس كورىنەدى، مەنى بۇگىن جالعىز قالدىرماڭىز. جالعىزدىق شارشاتتى. جاتا-جاستانا شەر تارقاتايىق. اڭگىمەگە تۇزدىق تابىلار. مەن دەمالىستامىن.
بەلگىبەك سيگارەتىن تابانىنا سالىپ ءوشىردى دە، قىسقا عانا:
— بولسىن!—دەدى.
* * *
ارى قاراي قالاي، قايتىپ ءومىر سۇرەدى — ول تۋراسىندا تولعانبادى، تولعاناتىنداي جاعداي دا ءپىسىپ جەتىلمەسە كەرەك. وقيعا پىسىپ-جەتىلۋ ءۇشىن الدىمەن وتكەن شاق تارازىعا سالىنىپ، قورىتىندىلانۋى قاجەت. توعىز تاراۋ جول تۇيىلىسىندە تۇر، ول تەك سونى ءتۇسىندى. ەندى قاتە جىبەرسە، ونىڭ اقىرى وڭدىرمايدى، ەندەشە، از-مۇز ايالداپ، دەمىگىن باسىپ، ءتورت تورابىن تۇگەندەۋى قاجەت اۋەلى. ەڭ تاماشاسى سول، اتالمىش اۋىر كۇندەرى بەلگىسىز ءبىر قۋانىش جۇرەگىندە تامىر جايىپ، بەكي باستاعانداي — قاراشاشتى سۇيەدى ەكەن. ماسەلەن، اي بۇرىن بىرەۋ: «قولدا بار التىننىڭ ءقادىرى جوق» دەپ كوسەمسىسە، ونى جۇرە تىڭدار ەدى، ويتكەنى جەتىمدەر وزدەرىن ادام بالاسىنان وزگە تايپا دەپ سانايتىن. كەلىنشەگى مۇنى ەرىكسىز سول ءبىر تولقىنى اسپانعا شاپشىپ، كۇن-تۇن دەمەي گۋىلدەپ جاتقان ۇلى مۇحيت — ادامزات قاۋىمىنا جاقىنداتا تۇسكەن ەكەن. قوعامنىڭ كىشكەنە ماكەت ۇياسى سەميا بولسا، سول سەميا باسى بولعان ەلتاي ەرىكسىز سول قوعام تىرلىگىنە ارالاسقان ەكەن. شيرەك عاسىرىن جاتاقحانالاردا وتكىزگەن ەلتايدىڭ ۇلكەن قاتەسى سول، كەلىنشەگىنە انشەيىن جاتاقحانالاس دوس-جاران دەپ قاراپتى. جاستايىنان سەميانىڭ قىزىق، شىجىعى قانىنا سىڭبەگەن جىگىت يىلسە دە سىنبادى. وعان جازۋ ۇستەل قوسىلدى. ءالى ەسىندە، ءبىر ءتۇنى ۇستەل باسىندا كوز مايىن تاۋىسىپ وتىردى. قاراشاش مانا پىس ەتىپ ۇيقتاپ كەتكەن. ءبىر ۋاقىتتا تالعان كوزىن كەلىنشەگىنىڭ جىلى الاقانى جاپتى، ومىراۋىنان ىستىق تاپ تەۋىپ تۇر، ۇستەل استىنان بىرەۋ تىڭ تىڭداپ وتىرعانداي سىبىرلاپ؛ «جاتپايمىسىڭ، ەلكا؟..» — دەگەن. الدىنداعى اق قاعاز بەتىندەگى تەنتەك كەيىپكەردى جونگە سالا الماي شيرىققان ەلكاسى تۇسكىر موينىنا ورالعان جۇمساق بىلەكتى جايلاپ جازدى، ءار دىبىسىن انىقتاي: «ەگەر مەن ساعان كۇيەۋ بولسام، مەنىڭ دە كۇيەۋىم بار، سونى ءبىلىپ قوي»،— دەدى. «قايداعى كۇيەۋ؟» ەلتاي يەگىن قاعاز، قالامعا سوزىڭقىراپ: «ول كۇيەۋ — مەنىڭ تۆورچەستۆوم»، — دەگەن. الدەن ۋاقىتتا ارقاسى مۇزداپ بارا جاتتى، كەلىنشەگى كەتىپ قالىپتى. تۋ سىرتىندا توسەك سەرىپپەسى سىقىر ەتتى، كوز قۇيرىعىن باتىلسىز تاستاپ ەدى، كەلىنشەگى بەتىن قابىرعاعا بەرىپ، تەرىس قاراپ جاتىر...
بەلگىبەك ەكەۋى ەكى ءۇيدى كەزەك جايلادى. انە، سوندا وسىناۋ ىڭعايدا ءسوزدىڭ قۇلاعىن قىلتيتىپ، قاجاپ كورگەن. سويتسە وتىزدىڭ جۋان ورتاسىنان اسقان ساقا جىگىتكە ايتقان ءسوزى دالاعا كەتىپتى. بەلگىبەگىم قىمس ەتسە دابدىرلەپ، مۇنى دا، قاراشاشتى دا قوستايدى، وعان سالساڭ، ادام جازىقتى ەمەس، جازمىش ايىپتى، «ساسپا، قايدا كەتەدى، نە ەدى، ءا، ءيا، «قاتىن اشۋلانسا قازان قايناتار»، كەلىنشەگىڭ سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى «تەسكەن تاۋدىڭ ار جاعىندا، بالقان تاۋدىڭ بەر جاعىندا جاتىرمىن، كەلىپ الىپ كەت» دەپ ءۇشبۋ حات جازباسا ارعى قولىڭدى بەرى اكەل»،— دەپ، ەلتايدىڭ ۋايىم-قايعىسىن جوققا شىعارىپ، ءبارىن اۋىزبەن وپ-وڭاي ورىنداي سالادى. امال جوق، سەنبەي تۇرسا دا ءىشى كوپ-كورىم جىلىپ قالادى، سونىمەن ءبىتتى، بەلگىبەك سيرەك تىستەرىن كورسەتىپ شيق-شيق كۇلەدى. كۋروساۆا، بەرگمان، تريۋففو سىندى رەجيسسەرلەردى تالداپ، قازا جونەلەدى. تاپ ءبىر جاڭاعى رەجيسسەرلەر ناعىز ءومىر سۇرەتىن جويقىن جان دا، قاراشاش پەن ەلتاي قۋىرشاققا تالاسىپ، توبەلەسىپ جۇرگەن بالا-شاعا سياقتى. اۋىلعا بارىپ ساباق بەرەمىن دەگەن ءسوزىن جاڭالاپ قوزعامادى، ونىڭ ءوزى قالتاسى قاعىلىپ، قارنى اشقان كەزدە تىسكە باساتىن اڭگىمە، شاماسى. باس قۇراپ، ءتۇتىن تۇتەتىپ كورمەگەن بەلگىبەك قاراشاش ەكەۋىنە ءادىل قازى بولا المادى. بۇل تاقىرىپتى ودان ءارى قاۋزاسا بەلگىبەككە ەكى قالپاقتى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن كيگەن مىجعاۋ، دەلىق ۇلى ادامداي كورىنگەندەي ەكەن، سونسوڭ بۇل اڭگىمەنى تازا دوعاردى. ەلتايدان تابانى كۇرەكتەي ون جاس ۇلكەن بولسا دا، ءالى بالا. قالتاسىندا ءبىر تيىنى جوق ادەتىنە دەيىن اڭعال-ساڭعال جاتاقحانالىق جىگىت. كۇن اسقان سايىن ءسوزى سۇيىلىپ بارادى. ۇيلەنەمىن، باس قۇرايمىن دەيدى، ءسوز بايلاسىپ جۇرگەن شوپجەلكەسى جوق. سەميانىڭ تەمىر تاقىمىنا ءتۇسىپ قالامىن دەپ قورقا ما، الدە باياعى بالقايماق توبىردىڭ ساۋىق-سايرانىنان ءقازىر شەت قالسا دا، نەگىزگى زاڭدارىن ءالى ۇمىتپاعان با، ۇي-كۇي بولۋ جاعىنا اتتاپ باسپادى.
ەلتايدىڭ ونسىز دا تاياز قالتاسىنىڭ ءتۇبى اپتادان سوڭ انىق كورىندى. تاس كەنەشە جابىسقان بەلگىبەك ارقاسىنان تۇسپەي، اقىرى قىزىل ماي قىلدى. جان قىسىلعاندا قارا تەر شىعادى، قۇلقىن سارىدەن ورازاسىن اشپاعان ەكەۋى ءبىر كۇنى ەكى پاتەردەگى بوس بوتەلكەلەردى جيىپ-تەرىپ، ريۋكزاكقا سالدى دا، قابىلداۋ پۋنكتىنە اپارىپ وتكىزدى.
...ەلتاي ۇيقى مەن وياۋدىڭ اراسىندا. تەمىر توسەكتە شىنتاقتاپ جاتقان بەلگىبەك شيق-شيق كۇلىپ:
— ءتۇن ورتاسىنان اۋىپ كەتىپتى،— دەدى،— قوي، اۆتوۆوكزالعا بارىپ، تاڭعى ساعات بەستەگى اۆتوبۋسپەن اۋىلعا جەتىپ الايىن. سەن ۇيىقتا. كىلتتى كورشىلەرگە تاستارسىڭ.
ەلتاي:
— شىعارىپ سالايىن...— دەدى بەيجاي.
— كەرەگى جوق. ماۋجىراپ قالدىڭ. دەمال.
— بايقا، جولىكتەر توناپ كەتپەسىن. كوشەگە تۇندە شىقپا.
— بەلگىبەك كوشەگە جولىكتەر ۇيىقتاعان كەزدە شىعادى.
تاعى دا كۇلكى.
— اۋىلدا شۇعىل شارۋاڭ بار ما؟
— اقشا كەرەك.
— ؟..
— تاتەم ەرتەڭ پەنسياسىن الادى...
ەلتاي جەلكەسىن ديۆان ارقالىعىنا جاستاپ، شالقالاپ جاتقان جەرىنەن باسىن كوتەرىپ الدى.
— نە دەدىڭ؟
— قۇلاق ەكەۋ، ءسوز بىرەۋ.
— قانشا سوم... پەنسياسى؟
— ەلۋ...
شىنى ما، ءازىلى مە؟ جوق، رەجيسسەر جىگىت قاپەرسىز؛ توسەك استىنا ەڭكەيىپ، باتەڭكەسىن الىپ جاتىر.
ەلتاي بىلەگىندەگى ساعاتىن سىپىردى دا، ۇستەل ۇستىنە تاستادى. توسەكتە قالاي بولسا سولاي جاتقان پالتوسىن، قۇلاقشىنىن كيدى.
— قوش بول! — دەپ، ەسىككە بەتتەدى.
بەلگىبەك ايران-اسىر.
— وۋ، باي پاتشا، جەتى تۇندە قايدا باراسىڭ؟
— ۇيگە. ءتورت-اق ايالداما. اۋا تازا عوي... تۇنگى ءجۇرىس بىلىنبەيدى، لەزدە جەتىپ بارامىن.
بەلگىبەك:
— ساعاتىڭدى ۇمىتپا! — دەدى. دانەڭە ۇقپاپتى.
— ساعات قالسىن، ساعان باسىمەن بەردىم.
— و نەگە؟
— شەشەيگە بارما. مىنانى سات تا، تالعاجاۋ ەت. قوش بول!
— وۋ، بولمايدى. ساعاتىڭدى ال. ەلەكترون ەكەن، ماعان كەرەك ساعات، ساعان دا كەرەك. اقشا تابىلادى. اپامنان الامىن دەپ ايتپادىم با.
ەلتاي بوساعانى ەكى قولىمەن كەرىپ تۇرىپ:
— بۇدان بىلاي ءبىز كورىسپەيمىز، بەكە! فيلم تۇسىرەسىڭ بە، جۇك تاسيسىڭ با، ەسەكتىڭ ارتىن جۋىپ، مال تاباسىڭ با، قايتسەڭ ءويت، تاتەڭنىڭ از پەنسياسىنا كوز ساتىپ، الاقان جايعانىڭدى قويعان كۇنى عانا مەنىڭ تابالدىرىعىمدى اتتا! وعان دەيىن مەنىڭ ەسىگىم سەن ءۇشىن تاس جابىق، — دەدى.
— ەلتاي...
كوشەگە شىعىپ ەدى، اۋا كۇندىزگى كوك الا گازدان ارىلىپتى، تۇنىپ تۇر. كوكىرەگىن كەرە دەم الدى. كوشە ۇستىندە كوزگە ارەڭ شالىناتىن كوگىلدىر سىزىقتار قالقيدى — دىڭكيگەن جارتاس ءۇيدىڭ يىعىنان سوقىر اي سىعالايدى. الىستان سۆەتوفور قىزارادى، نەون رەكلامالار اعارادى. ۆوكزال جاقتان تەپلوۆوز سوزالاڭداپ قىشقىردى.
باسى ءسال تازارعاسىن، اشۋى باسىلىپ، پەندەلىك ويلار ويلادى. «نەڭ بار ەدى؟ ءبىر قاريا، ءبىر بالا، ەكەۋى ەلبەسىپ-سەلبەسىپ، كۇن كەشىپ جاتىر... قۋ جانىڭدى قويارعا جەر تابا الماي سەندەلىپ ءجۇرىپ، باسقاعا ۇكىم ايتقان نە تەڭىڭ؟»
مەزەتىندە ءۇن ەستىلدى:
— ەلەكە! اۋ، ەلەكە! سەن قايداسىڭ؟ ەلەكە..
ون قادام جەردە بەلگىبەك وتىرا قالىپ، تۇرا قالىپ، سوقىرتەكە ويناعان بالاشا جەر سيپالاپ، قارمالانىپ ءجۇر. ەلتايدىڭ ساعاتىن ءتۇسىرىپ العان با، نەمەنە؟ تاياق تاستام جەردە تۇرعان ەلەكەسىن كورمەيدى. «الكوگوليكي جيست ۋپروششايۋت دو نيەۆىنوسيموستي...» — دەپ كۇيىنۋشى ەدى باياعىدا بريگادير ەليزار كەيبىر جىگىتتەر جۇمىسقا شىقپاي قالعان كۇنى. ەلتاي مىرس ەتتى، ءمۇيىس اينالدى.
***
ەرتەڭىندە تۇسكە تامان وياندى. سورە دە، مۇزداتقىش تا تىسكە باساردان تاپ-تازا. ىشىندە اناۋ-مىناۋ تۇرماسا مۇزداتقىش ەكەش مۇزداتقىش تا گۋىلدەپ، تىنىشتىق بەرمەيدى ەكەن، روزەتكادان ايىرىپ تاستادى. ەرتەڭ — جۇمىس... سىلبىر كيىنىپ وتىرىپ، بۇگىن رەداكسياعا كىرىپ شىعۋعا بەل بايلادى. جامانات جەردە جاتپايدى، قاراشاش جايى اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ، رەداكسياعا دا جەتكەن شىعار. قىزمەتكەرلەردىڭ كوبى ەلتايدىڭ قۇرداس، قۇربىسى، سەميا تاۋقىمەتىن وزدەرى دە ارقالاپ ءجۇر، ەندەشە، قارا قىلدى قاق جارىپ، ءدال ۇكىم ايتاتىن دا سولار. ءىس ناسىرعا شاپسا، ءوز وتىنىشىمەن جۇمىستان بوسانادى...
جازۋدى قويا تۇرادى. ءار كىتاپتان قاعىپ وقىعان، ءتاپ-تاۋىر مونتاجدالعان شالا-جانسار دۇنيەلەرى كىمگە ءدارى؟ الا-قۇلا ورتادا ءوستى، ال حالىق بولسا باسقا ورىستە. سول اۋىلدىڭ قالىڭ قويناۋىنان شىققان قاراشاشپەن ءدام-تۇزى جاراسپادى. قىستاعى كومانديروۆكا نەنى ىمدادى؟ قودار، قىتاندار نە دەدى؟ اياز، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل دەپ اۋزىن ارتىنا قاراتىپ جىبەردى. ولمەيدى. كۇرەك، سۇيمەن، ۆيبراتوردى ۇمىتا قويعان جوق. جاي-جاپسارىن جاقسى بىلەتىن ەتەنە ورتاعا كەتىپ، ۇيرەنشىكتى جۇمىسىنا جەگىلەدى.
...كوشە ازان-قازان. اعىلعان ءار ماشينانىڭ قۇيرىعى — كىلكىگەن شاڭ. كىر اۋا كەۋدەنى قابادى. قىس كەتسە دە اسىل-جاسىل كوكتەم ءالى كەلمەگەن ءولىارا كەز. اۋەلەگەن اعاش بۇتاقتارى شيماي-شيماي. ءولى جۇندەرى بۇرقىراعان يت، مىسىق انەۋگۇنگىدەي قاعىنبايدى، ىرىلداسىپ، شاپىلداسپايدى، قاقپا-قاقپا ءتۇبىن يىسكەلەپ، دۋالدا بۇك ءتۇسىپ، ماۋجىراپ وتىر. ادامدار دا قارا الا، تورى الا. قىسقى ءجۇن سۆيتەر، پلاشش، پالتومەن پىسىناپ جۇرگەندەر دە، سۇر شالبار، دجينسى، جەڭىل كۇرتكەلىلەر دە جەتەرلىك. قىزىل، جاسىل، سارى كيىمدى قىز-كەلىنشەكتەر ءار بۇرىشتان قىلتىلدايدى. كوشە دە ەلتايدىڭ كوڭىل كۇيىندەي نە باقا، نە بالىق ەمەس، ءارى-سارى ەكەن.
...رەداكسياعا ون ەكى جارىم شاماسىندا جەتتى. دالىزدە قارايعان جان جوق: تۇسكى ءۇزىلىس... «مەن بىلەتىن ابىرالى بولسا، باياعىدا-اق اسحانادا وتىر وڭكيىپ، وكىنىش بولماسىن، كوز سالا كەتەيىن». تۇكپىردەگى ءتىلشى حاتتارى بولىمىنە باس سۇعىپ ەدى، ءبولىمنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل. ءبارى دە جۇمىس ۇستىندە. ناق توردەگى ۇستەلدى ابىرالى كەڭ-مولىنان الىپتى؛ قوڭىر كوستيۋم، جول-جول اق كويلەك، توقپاقتاي گالستۋك، نە قىلاسىڭ، باسىن ءسال قيسايتىپ، سيپاقتاتىپ جازادى دەيسىڭ، جازادى. باسىن كوتەرگەن جوق:
— كىرە بەرىڭىز! — دەدى.
جۇمىستى قىرىپ تاستاماسا دا «وتىرامىن ون اي» جاسامىس ەكى ايەلگە باس يزەپ امانداستى، ابىرالىنىڭ قاسىنا كەلىپ، يىعىنا قولىن سالدى.
— جۇمىس كوبەيسىن، باستىق!
قاسىپ سويلەيتىن قىرشاڭقىلىعى جوق ەدى، بۇگىن ابىلەت باستى. ۇرىنىڭ ارتى قۋىس، ءبىر ايدا كەرىكتەي كەۋدەسى باسىلىپ-اق قالعان ەكەن، داۋسى جالعان شىقتى. ابىرالى دا وزگەرىپتى. ەرەپايسىز ۇلكەن گالستۋك بايلاعان ادام لىپاسىز، تىر جالاڭاش قارعىباۋمەن وتىرعانداي كورىنەدى ەكەن. اي بۇرىن استىندا قوزعالعان سايىن سىقىرلايتىن ەسكى ورىندىق بولۋشى ەدى، بۇل كۇندە ماڭعۇلدىڭ اتىنداي جاتاعان، اينالمالى كرەسلونى ەرتتەپ ءمىنىپتى.
جامان كوزىمەن تومەننەن جوعارى اتا قاراعان ابىرالىنىڭ ءوڭى ءسال عانا جىلىدى.
— ەسەن-ساۋمىسىڭ، ەلتاي؟ — دەدى ەرىن ۇشىمەن بىلق ەتكىزىپ. جىگىت باسقا سوققان اتتاي ماڭگىردى. ىرجىڭ ەتىپ، ورنىنان اتىپ تۇراتىن، مۇنى قۇشاعىنا الىپ، يىعىنان قاعىپ: «و، ەلتاي! و، قايدان ءجۇرسىڭ، ەي؟ نەگە كەلمەدىڭ، نەگە تەلەفون سوقپادىڭ؟ ءاي، ءجۇرشى ءوزىڭ، اڭگىمە بار»، — دەپ، ادامشىلىققا كەلىپ، الدىنداعى قاعازىن شالا-پۇلا جيىستىرا سالاتىن بۇرىنعى ابىرالى قايدا؟
ەلتاي ەسىن جيعاندا، دوسى قاۋعا باسىن قارا الا قاعازعا قايتا سالىپ جىبەرىپتى: ءبىراق ماناعى مارجانداي كۇلگىن جازۋلارى ءقازىر قيقى-جيقى، ءىرى-ىرى. جۇمىسقا جان-تانىمەن كىرىسكەن ەكى اپاي دا: «سويلەي بەرىڭدەر، ءبىز تىڭداپ وتىرمىز»، — دەگەندەي ءۇنسىز تىمىرايادى. جىنى قۇرىستاعان جىگىت:
— ابەكە! ولگەنبىسىڭ، نەمەنە، جۇمىستان؟ كۇيىپ بارا جاتسا دا تاستاشى انداعىڭدى. كورىسپەگەلى كوپ بولدى، ءجۇر، سىرانى ءبىر ارمانسىز سىڭعىتايىق، — دەپ، ادەيى قاڭعىر-كۇڭگىر ەتتى. وعان كەڭكىلدەگەن كۇلكىسىن قوستى.
ابىرالىنىڭ قالامى قالت توقتادى: ەسىنەن تانىپ وتىردى، وتىردى دا، كوزىنىڭ استىمەن ەكى ايەلگە كەزەك قارادى، گالستۋگىن تۇزەدى، سودان قۋات الدى ما، كرەسلوعا قوسا اينالىپ، باسىن كوتەردى.
— وي، سەن دە... نە؟ — ىلە اۋزىنان بىرەۋ وتىرتىپ جىبەرگەندەي جىم بولدى، ولگەن ۇنمەن:— شىعىپ سويلەسەيىك،— دەدى.
كۇيىك پەن كۇلكىگە تۇنشىققان ەلتاي العا ءتۇستى. ابىرالى تىم جاقىن كوكجيەكتەرگە بەت الىپتى: دۇرىس-اق دەسىن، شەلەگىنە قاراي پىسپەگى، مۇرتىنا قاراي ىسكەگى، ءبىراق ارا-تۇرا جەلە جورتىپ، ايانمەن قينالماي جەتەتىن كوكجيەك قۇرعىرىنا مۇنشالىقتى كۇشەنىپ، ءتورت اياقتاي ەڭبەكتەپ ۇمتىلعانى نەسى؟ سوناۋ كەزدەردە، كافەدە ايتۋشى ەدى: «باستىق الدىندا بەرەكەم قاشىپ، دىبىرلاپ سالا بەرەمىن، ءوزىمدى قالاي ۇستاپ، قالاي سويلەۋ كەرەك، ول جاعى كابينەتىنەن شىققاسىن عانا ەسىمە تۇسەدى، وسپەيتىن بالا سويتەدى، ماعان باستىق بولۋ ءتۇسىپ قالىپ پا». ءبولىم مەڭگەرۋشىلىگىنە قولى جەتكەن ابىرالى ءوزىن ۇلكەن باستىق قانا ەمەس، ءوز-وزىنىڭ الدىندا دا ۇستاي المايتىن ساسقالاق ەكەن.
بولمەدە باستىق بولعان ابىرالى وڭاشادا اياق استىنان وزگەرىپ، بۇرىنعىداي دوس بولۋعا تىرىستى. ونىڭ ءوزى دە سوڭعى وزگەرىستەرگە لايىقتاپ تۇزەتىلگەن، ۇستىرىكتەلگەن نيەت...
— ءاي، ءوزىڭ دە... داڭگىرلەپ! ەل قۇلاعى ەلۋ، «سىرا ىشەيىگىڭ» باس رەداكتوردىڭ قۇلاعىنا «اراق ىشەيىك» دەپ جەتپەي مە. سەن سياقتى ەرىگىپ جۇرگەن جوقپىز، قىزمەتتەمىز. سۋقانىمدى ۇشىردىڭ، پالەكەت...— دەپ، ءوز سوزىنەن ءوزى تابانى تايىپ، تياناقسىز ءبىتىردى. ەلتاي ءۇنسىز. «ءبۇيتىپ كاڭگىرلەپ جالعان سويلەگەننەن گورى بولىمدەگى قاتىپ-سەمگەنى دۇرىس ەكەن». دەمدە قۇبىلىپ، باعاسىن مۇلدەم ءتۇسىردى. ەڭ قىزىعى، مۇنى ءوزى ءبىلىپ تۇرعان جوق، باسقاعا دا ەلتايعا دا ەسەبىن تاۋىپ، جاقسى اتتى كورىندىم دەپ، مارە-سارە.
ەلتاي جىگىتتەر نە كۇيدە، نە پىكىردە، ونى سۇراعان جوق، ويتكەنى، قۇبىلمالى كىسى ءدال، ايقىن پىكىر ايتا المايدى.
تەز قۇتىلۋى ءۇشىن وتىرىك تە ايتا سالۋى ىقتيمال.
— كەلەر ايعا دەيىن وتىز سوم قارىز بەر،— دەپ، تىكەسىنەن سالدى. قولدان جاساعان بۋدان قاسيەتتەرى ءالى ساناسىنا ءسىڭىپ ۇلگەرمەگەن بە، ابىرالى بوگەلمەدى.
— مىنە!— اقشانى ەلتايدىڭ الاقانىنا قىستىرىپ تۇرىپ: — سەن ءوزىڭ... ەرتەڭ جۇمىسقا شىعامىسىڭ؟ — دەدى. «الدە مۇلدەم شىقپايمىسىڭ؟» دەگەن ولاق ىم... الاڭعاسار ابىرالى ەكەش ابىرالى جۇمىسقا قاشان شىعاتىنىن بىلسە، ەلتاي حاقىندا اجەپتاۋىر اڭگىمە قوزعالعان. «شىعامىسىڭ، شىقپايمىسىڭ؟» — دەپ سوزباقتاپ تۇرسا: «نە ىستەسە سونى ىستەسىن»، — دەپ، قولدارىن سىلتەگەن. سويلەسەر ءسوز قالماپتى.
— ساۋ بول! — دەدى سىرت اينالا بەرىپ.
— توقتاي تۇر! — بۇرىلدى. ابىرالى سالقىنداۋ سىعالاپ قاراپ تۇر.— قاراشاشتىڭ وبالىن ماعان ارقالاتىپ كەتتىڭ-اۋ. ەكەۋىڭدى تانىستىرعان مەن ەدىم. — باستىق، دوستىق كادەسىن جاساپ بىتكەن ابىرالى ەندى ايىپتاۋشىعا اينالدى.
— كەتسە ءوز اياعىمەن كەتتى.— بەتىنىڭ ءبىر جەرلەرى سۋىپ بارادى.
— ەستى جىگىتتەن كەلىنشەك ءوز اياعىمەن كەتە مە؟
بەتىنە دۋ ەتىپ، قان تەپتى.
— ەستى كەلىنشەك قۇرىعاندا الدىدان ءبىر ءوتىپ كەتەر ەدى، ورامالىن قولىنا الىپ قاشپاس ەدى.
— سەنبەي تۇرمىن...
— سەنبەسەڭ باسىڭا كەلسىن. ساۋ بول!
بۇرىلدى دا، كورە-كورە ادىمداپ، كەتە باردى.
...باسپا ۇيىنە باراتىن اۆتوبۋسقا ءمىندى. ەكى يىعىنان جۇك تۇسكەندەي، ءوزىن جەڭىل سەزىندى — جاعداي بەلگىلى. كەتەۋى كەتكەن ءومىرى كەلىنشەگى قاشقاسىن قوجاناسىردىڭ بەيىتىندەي تۇزەلمەسكە بەتتەپتى. اۋەلى باسپادان قولجازباسىن الىپ، قوش ايتادى. ەرتەڭ رەداكسياعا كەلىپ، جۇمىستان باسىن ازاتتايدى. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس، قۇرىلىسقا بارادى. ارعى جاعىن كورە جاتار. ەڭ باستىسى، «كىم نە ويلاپ ءجۇر؟» — دەگەن شيە شەشىلدى، و دا بىلگەن جانعا ۇلكەن تابىس.
كوشەنى كەسىپ ءوتىپ، ەرنەۋگە تابان ىلىكتىرگەنى سول، ءدال قاسىنا قارا «ۆولگا» سىر ەتىپ توقتادى. «بۇل قارا سۇلىكتى قايدان كوردىم؟» — دەدى دە، ارى قاراي دامىتپادى. ەلتايدان جۇيەلى وي قاشقالى قاشان، ىلعي دا اراسى بايلانىسپاعان ۇزىك-ۇزىك بىردەڭەلەر... ەڭكەيىپ شالبارىنىڭ بالاعىن قاقتى دا، ارى قاراي قايقايا بەرگەن.
— سىپاتايىچ!
قولباڭداۋ بۇرىلىپ، سوڭىنا قاراسا، «ۆولگا» ىشىنەن ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ باس قىلتيتادى. ميىنىڭ ءبىر جەرى شىق ەتتى. ەكى ويلى كۇيدە اڭتارىلىپ تۇر.
— بەرى كەل!
امالسىز ماشيناعا بەتتەدى. جولاي ەكى-ۇش كۇن ۇستارا تيمەگەن يەگى مەن جاعىن سيپاپ ەدى، تىكەنەكتەپ كەتىپتى. دومبىعىپ ىسكەن بەتى ۇستاسا كولك-كولك ەتكەندەي.
— تانىمادىڭ، ءا، سىپاتايىچ؟ بەرمەن جاقىندا، سوندا شىرامىتاسىڭ...— كابينادان قويقالاقتاپ ارەڭ شىققان حاتشىنىڭ كوزى كۇلمىڭ-كۇلمىڭ ەتەدى.
ۆيكتور ۆيكتوروۆيچتى كورمەگەلى نە زامان... ودان بەرى باسىنان نە الەمەت وقيعا ءوتتى. ەگەر بىرەۋ جارتى ساعات بۇرىن: «جوعا، ول كىسىگە وتكەن كۇزدە كەزدەسىپ، سۇقباتتاسقانىڭ تۇپ-تۇگەل وتىرىك»، — دەسە، ويلانباستان باس يزەر ەدى. ءبىر مويىندىعى سول عوي، تەلەفون شالىپ بولسا دا حال سۇراۋعا جاراعان جوق. «ۆولگانىڭ» قاسىنا كەلگەسىن عانا وتكەن جىلى جەلتوقساندا مىنا سۇلىك قاراعا مىنگەنى، شالدىڭ ءۇي-جايىن كورگەنى، شىن جۇرەكتەن اقتارىلعانى ميىنا كىرە باستادى.
ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ:
— امان با، باتىر؟ — دەپ، قولىن سوزعاندا بارىپ، جۇزىنە تىكتەپ قارادى. ەرىن ۇشىنداعى زوردىڭ كۇشىمەن شىققان قايمىجىق كۇلكىنى جيناپ الدى. تانىماسا، ءجونى بار ەكەن. اناۋ كۇزدەگى تورسىق شەكە، كەڭ كەۋدەلى ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ كوزدەن بۇلبۇل ۇشىپتى. سىلىپ العانداي جۇدەگەن. قالىڭ پلاششى قولقىلداپ تۇر، بەت اجىمدەرى تەرەڭدەپ، ۇرتى، كوز اڭعالاعى بىلەم-بىلەم، مۇرتى سالبىراپ، اۋزى ۇلكەيە تۇسكەن. ادام قارتايسا دا، كوز قارتايمايدى ەكەن، جاھۇت تۇستەس جانارى ءباز-باياعى، «ءوزىڭ بىلەتىن ۆيكتور ۆيكتوروۆيچپىن»، — دەپ، ءسونىپ جانادى، ءسونىپ جانادى. مىنەزى دە سول مىنەز، ءىسسىز بوس وتىرىپ قالعان جان تىرلىككە ارالاسسا، قولى اياعىنا تيمەي الىپ-ۇشۋشى ەدى، مىنا كىسى دە قۋناق، تىڭ.
ەلتاي:
— كەلۋىڭىزبەن! عافۋ ەتىڭىز... — دەپ، مىڭگىرلەي بەرىپ ەدى، سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە سىنى كەتە مە، الپامساداي حاتشى:
— ەربيىپ تۇرعان جەرىندە ۇرىپ الايىن با وسى؟ — دەپ، كادۋىلگى ەڭ جاقىن جانعا وڭاي اينالا سالدى. ەلتايدىڭ جۇرەگى ورنىعا باستاعانداي. ءوڭى كىرىپ، ەركىنسي باستادى.
— ەرىك سىزدە... ايىپ مەنەن.
— جارايدى، ءبىز كوشەدە ەمەس، كابينەتتە ۇرسامىز. اسىعىس جۇمىسىڭ جوق پا؟
— مىنا باسپاعا...
— ءا، وندا باسپاعا قولىڭدى ءبىر سىلتە دە، كەل، ماشيناعا ءمىن. باسپا ەشقايدا قاشپايدى. عۇمىر بويى وسىنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ وتەسىڭ، ەرتەڭ دە ۇلگەرەسىڭ.— كابينانىڭ ارتقى ەسىگىنەن ىشكە ءوزى باستاپ كىردى. ەلتاي دوڭعالاققا باتپاق ءتۋفليىن ەكى-ۇش رەت قاعىپ الدى، قىسىلىپ-قىمتىرىلا جايعاستى. ۆيكتور ۆيكتوروۆيچتىڭ جولىققانىنا قۋانباسا، رەنجىمەدى. ەلتاي ەس بىلگەننەن بەرى جاقسىلىقتى كوبىنە جەكە ادام ەمەس، ۇكىمەت، قوعامنان كوردى. ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ، ءوزى ايتپاقتايىن، بۇل ءۇشىن اكە ەكەنى راس. الايدا ول ەڭ الدىمەن الگى جاقسىلىقتاردىڭ قاينار بۇلاعى — پارتيانىڭ ادامى ەدى. پارتيانىڭ نە ماسەلەگە دە ايقىن، انىق كەسىممەن كەلىپ، ءسوز بۇيداعا سالماي تەز، ءادىل شەشەتىن، بويىن جاسىرماي، بيىكتە بار مىنەز-قۇلقىمەن قۇلپىرىپ تۇراتىن ەسكى كوز كادرلارىنىڭ ورنى ەرەكشە بولەك ەكەنىن ءبىراز ءۋالى اۋىزدان ەستىپ ەدى. وعان قوسا ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ وققا كەۋدەسىن توسەپ، قان كورگەن ارداگەر، بۇل ومىردە نە قىمبات، نە ارزان، ونى جاقسى بىلەدى، ارزاننان الىس جۇرسە، قىمباتىن قادىرلەي بىلەدى. انا جولى تەگىننەن تەگىن: «الدىمەن اكەڭ سىپاتاي، سودان كەيىن سەن قىمباتسىڭ»،— دەمەگەن شىعار. ەندەشە، كۇيزەلگەن ەلتايدىڭ ەمىن ءبىر تاپسا، وسى ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ تابار.
ارتقى جاق ورتەنىپ جاتسا دا شارۋاسى شامالى، جۋان مويىن شوفەرىنە حاتشى:
— قاسىم، ۇيگە تۋرا تارت! — دەدى. ويلاندى. ءبىر ۋاقىتتا:— جاعدايىڭ قالاي، ەلتاي؟ — دەدى ەلەۋسىز عانا.
— ورتاشا.
— ازىڭقىراپ كەتىپسىڭ. مەن بىلسەم، كەپ بار، ءا؟..
— بار.
— قىس ورتاسى اۋا ءبىزدىڭ ۇيدەگى شەشەڭ: «كەلىندى كوردىم»،— دەپ كاۋكەلەكتەپ قۋانىپ ەدى. «بەت مونشاعى ۇزىلگەن كەلىستى بالا، ەلتاي جارادى!» — دەپ، ەكەۋىڭدى كەزەك-كەزەك ماقتاسىن. كەلىن ۇيدە مە؟ نەگە حابارلاسپادىڭدار؟ ءبىز كۇتتىك...
جىگىت بوگەلدى. ءسۇيىنشى سۇرايتىنداي سەبەپ بولسا، حابارلاسقانعا نە جەتسىن. ولقىلى-تولقىلى مىناۋ جاستىق كەشۋلەرى، ارينە، جاماندىق ەمەس، ءبىراق جاقسىلىققا دا جاتقىزبادى. نە بوتا، نە تۇيە دەۋگە كەلمەيتىن ءدۇبارا، ولەز كۇيىن نە بەتىمەن جاقسىلىق دەيدى؟ كەشەگى سوعىستا سىپاتايدى تەك بيىكتەن كورگەن حاتشى بۇگىن ەلتايدى ويىقتا كورسە، ول قالاي — وسىنى ويلاپ ەدى.
ولسەڭ دە شىندىق كەرەك. ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ — سول شىندىعىڭ. دەمىن تەرەڭنەن العان ەلتاي:
— كەلىنىڭىز... ۇيدە جوق،— دەدى اپ-انىق عىپ.
حاتشى قازبالامادى.
— وندا اڭگىمە ۇزاق ەكەن. شەر تارقاتايىق بۇگىن. مەنىڭ دە ايتارىم كوپ. قاپ-قاپ حيكايا. ۇلكەن قاپتار!— دەپ، باس بارماعىن شوشايتىپ، كوزىن ەجىرەيتتى.— ءالفيا يۋلايەۆنا ۇيدە، پەنسيادا. شىققىسى كەلمەي، قىرسىعىپ باقتى، «كەزىندە ايانباي ەڭبەك ەتتىك، بارىمىزدى قوعامنان اياعان جوقپىز، قايراتتى، ءبىلىمدى، العىر جاستارعا جول بەر، ويباي-اۋ، ەكەۋمىز قارتايىپ قالدىق قوي، سونى بىلەمىسىڭ؟»— دەپ، مەن دە تىقاقتاپ قويمادىم. «قىزمەت قالسا دا، قوعامدىق جۇمىسىمدى تاستامايمىن»،— دەگەن اپاڭ كونبەدى، ىرگەدەگى مەكتەپتە پەدسوۆەت مۇشەسى، جاسوسپىرىمدەر كوميسسياسى دەي مە، ايتەۋىر، دامىل جوق. پەنسياعا شىعىپ، دەمالا ما دەسەم، جۇمىسى مۇلدەم كوبەيدى. قالعان از جىلدا جۇمىس-جۇمىس دەپ شانشىلا بەرمەي، كوز كورەتىن، قول سوزسا جەتەتىن جەردەن تابىلايىق دەگەن تۇپكى ەسەبىم جايىنا قالدى.— كۇلدى.— بيۋللەتەندەمىن، ەمحانادان شىعىپ كەلە جاتقان بەتىم. قىس بويى كەلىن ەكەۋىڭە دەپ ساقتاپ قويعانىن ءبىر جايپايىق بۇگىن. «ءبىر كۇن اشىققاننان قىرىق كۇن اقىل سۇراما» دەي مە قازاقتار، ءا، ەلتاي؟
جىگىت: «مەنىڭ توزىق حالىمدى ايتقىزباي ءبىلىپ، سونى مەگزەي مە مىنا سۇڭعىلا شال؟»— دەپ، كوزىنىڭ استىمەن باعىپ ەدى، جوق، العا قاراپ، قاننەن-قاپەرسىز اعىلىپ وتىر.
— ...بايبىشە، ا، بايبىشە، قوناق كەلدى، قارسى ال!
ۆاننا ىشىنەن:
— ۆيتياسىڭ با؟ ءقازىر، ءقازىر! — دەگەن ءۇن كومەسكى ەستىلدى.
— ال، شەشىنىپ، ءوز ۇيىڭدەي كورىپ...— حاتشى ءتىلىن تىستەدى، سوڭعى ءسوز ەلتاي ءۇشىن ارتىق ەكەنىن كەش سەزدى.— جايعاسا بەر. مەن بەتى-قول شايىپ، ەمحانانىڭ ءيىس-قوڭىسىن كەتىرەيىن.— لىپ ەتىپ، ۆانناعا كىردى.
ەلتايدىڭ قۇرىس-تىرىسى جازىلايىن دەدى. شالعا ءدان ريزا: التى اي قىس حابار-وشارسىز جوعالىپ كەتكەنى، قاراشاشتى اكەلىپ تانىستىرماعانى جايلى ءتىس جارمادى. «ءبىز كۇتتىك»،— دەدى، سونىمەن ءبىتتى. «بيۋللەتەندەمىن»، — دەپ، ەمەۋرىن عانا بىلدىرسە دە، ىشتەي ءقاۋپى كۇشتى، ساقارعا سالعانداي اپپاق بولىپ جۇدەپتى، اۋرۋى حاقىندا اۋىز اشپادى، ادام قورىققان نارسەسىنەن قاشادى عوي.
ۆاننادان شىققان ءالفيا يۋلايەۆنا ماڭدايىنان ءوپتى.
— امانسىڭ با، قالقام؟
قاراشاش تۋرالى اڭگىمە قوزعامادى، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ ءبىراز جايدى ەسكەرتىپ ۇلگەرگەن، ءسىرا.
ءوزى دە جيناقى، باسقانىڭ بويىنان دا سونى ىزدەپ، سىن كوزبەن قارايتىن ءالفيا يۋلايەۆنا وسى جولى جۇدەۋ ەلتايعا ءمان بەرمەدى، جانە دە بۇل تالىم-تاربيەلى جاننىڭ سىرتقا سىر الدىرمايتىن سىپايىلىعىنان گورى باسقا ءبىر كۇپتى كوڭىلدى بايقاتقانداي. قىستاعى تولىقسىعان بايبىشەدەن اينالاسى ءۇش-تورت ايدا شوگىپ، كەمپىرگە اينالا سالىپتى، ءجۇرىسى قاريالاردىڭ كادىمگى تىپىڭ-تىپىڭ جىبىرلاعى... ەلتايدىڭ ماڭدايىنان وپكەن ەرنى دە كەبەرسىگەن قۇپ-قۇرعاق، اق مولىنان كىرگەن شاشى بوبىراڭقى، قالاي ايتسا دا تىم اسىعىس قارتايۋدىڭ ىزدەرى سايراپ جاتىر. اۋىزبىرلىگى مىقتى، شاڭىراعى شايقالىپ، بوساعاسى تەڭسەلمەگەن باقىتتى ەرلى-زايىپتىلار كەلە-كەلە كىرىگە، تۇتاسا كەلىپ، ءبىر ادامعا اينالادى، شالىنىڭ قاۋساپ قالعان حالى بۇل كىسىنى دە مەڭدەتىپ ءجۇر، شاماسى. قىستا عانا دۇكەن ارالاپ، اپتەكا بارىپ، زىر جۇگىرىپ جۇرگەن اپاي دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى. ءسوز ءراسىمى دە قۋناق ەمەس، بۇگىنگى حالگە قايتا-قايتا اينالىپ سوعىپ، شاتاسا بەردى.
— كەلىندى ەرتىپ كەلمەدىڭ عوي، ەلتايجان. ۆيتيا ۇلىن ۇياعا قوندىرىپ، قىزىن قياعا باياعىدا ۇشىرىپ، توي-تومالاقتى ساعىنىپ قالعان با، اكە-شەشەلىك كادەمىزدى قاشان جاسايمىز دەپ، قۇلاعىمنىڭ قۇرىشىن جەپ قويدى. پارتيانىڭ ناقتى، جىلدام جۇمىسىنا ۇيرەنگەن، بىردەڭەنى شەت جاعالاپ ەستىپ قالسا، قاشان كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعانشا دەگبىرى قالمايدى. — دەدى دە، ەرنىنە سۇق قولىن اپارا بەرىپ، قاتتى دا قالدى؛ جۇبايىنىڭ ۆانناداعى؛ «قاراشاش ماسەلەسىنە جولاما» دەگەن ەسكەرتپەسى ەسىنە ءتۇستى، بىلەم. كەلىن، توي دەگەندە قاي ايەل شىداۋشى ەدى، اپاي دا سىر بەرىپ الدى. ارى بۇرىلا بەرىپ:— ءوز دەنساۋلىعىنا دا ءوستىپ كوڭىل بولسە...— دەپ، قوجىراڭقىراپ بارىپ، — دوم سوۆەتتەرىنە وتە بەر، ەلتايجان. تۇسكى اس ءازىر، ماقتاپ جۇرەدى ەكەنسىڭ، جاقسى كەلدىڭ،— دەپ، اۋعان كوشىن تۇپكىلىكتى تۇزەدى.
Ac ۇستىندە اڭگىمە قوپارىلىپ قوزعالعان جوق. قاريالار الىستاعى بالالارىن، ءجيى-جيى تەلەفون سوعىپ تۋراتىن نەمەرەلەرىنىڭ شولجاڭ ءتىلى مەن قىزىق قىلىقتارىن تىلگە تيەك ەتتى. تۋعان، وسكەن ۇيالارىنا جىل ون ەكى ايدا ءبىر كەلەتىن بالالارىنا وكپە، وكىنىش تە ەمىس-ەمىس سەزىلگەندەي. ءالفيا يۋلايەۆنا كەسەلەر بوساي بەرە: «قاراشاش كەلىن...» — دەي بەرىپ ەدى، ەرى جاي عانا قاراپ ەدى، جىم بولدى، پەدسوۆەت جايىن قازعىلاپ كەتتى.
داستارقان جيىلا بەرە، «سارىاعاشتى» قولتىعىنا قىسقان حاتشى كوزىمەن ەكى فۋجەردى نۇسقادى.
— كەتتىك!
ءالفيا يۋلايەۆنا داستارقاندى جينال جاتىپ:
— مەن مەكتەبىمە بارىپ كەلەيىن. بۇگىن پەدسوۆەت بولۋشى ەدى. جولاي كوك بازار، دۇكەندەرگە سوعىپ، ۇيگە كەش كەلەمىن، — دەدى.
— و، جاقسى ءسوز... كوك بازارىڭ ماعان جاعادى. پەلمەنگە قوساتىن اششى-تۇششىڭدى ۇمىتپا. قاسىمدى ۇيىنە جىبەر. بالاسى تىماۋراتىپ قالىپتى، دارىگەرگە اپارسىن.
ەلتاي قىس بويى ەزى تۇگىل، كولەڭكەسىن كورسەتپەدى، بۇگىن قولعا تۇسكەن ەكەن، بالەم، ەندى تىرپ ەتىپ كورسىن.
— ءوزىم دە سول ويدامىن. دەنساۋلىعىڭا اباي بول، ۆيتيا...— دەپ، ءسوزىن كارى پەداگوگتىڭ ادەتىمەن كىتابيلاۋ باستاعان يۋلايەۆنا اياعىن كادىمگى قام كوڭىل كەمپىردەي بوساڭ اياقتادى.
وتكەن كۇزدە قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي جىپ-جيناقى كابينەت ءقازىر اشىق-شاشىق، سورەدەگى كىتاپتاردىڭ ءبىرازىنىڭ جازۋلارى تەرىس تۇر، لاتىن ءارپى مە دەپ قالاسىڭ، گازەت-جۋرنالدار الاسا ۇستەل مەن ورىندىق ۇستىندە ىبىرسىپ جاتىر. ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ كىتاپتى كوپ وقيدى، شاماسى، اۋرۋ-سىرقاۋ بولسا كىتاپ وقىماعاندا نە بىتىرەدى، ال كىتاپتى شىن سۇيەتىندەر شاشىپ وقيدى، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، سىرالعى كوز بولماسا، سىرت ادام بايقاي بەرمەيتىن كوڭىلسىزدىك، سامارقاۋلىق بولمەنى جايلاپ العان: الىس جولعا اتتانار جولاۋشىنىڭ ءۇي ءىشى ءوستىپ ىبىرسىپ جاتاتىن.
ەلتايدىڭ قاباعىنداعى كىربىڭدى بايقاپ قالدى ما، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ بوساعادا تۇرىپ ءپاس سويلەدى.
— كوپ جىل تۇتىنعان زاتتار دا يەسىنە ساي بولا ما، بىلمەيمىن، يۋلايەۆنا ەكەۋمىز بۇگىن تىربانىپ جيناپ قويساق، ەرتەڭ شاشىلىپ جاتادى. تاپ ءبىر سيقىرلى مەكەن-جايدا تۇرىپ جاتقاندايسىڭ... ءتۇن ورتاسىنا قاراي الدەكىم تاس ەدەندى جارىپ شىعىپ، ءۇي ءىشىن اپتەر-تاپتەر ەتىپ ويناپ-ويناپ، تاڭ اتا جەر استىنا قايتا ءتۇسىپ، جوق بولاتىنداي،— دەپ بۇلدىراتىپ اياقتادى.
جىگىت ۇندەمەدى، ۇندەسە بولدى، اياۋسىز شىندىقتى دۇڭك ەتكىزىپ ايتىپ سالاتىنىنا كامىل سەنىمدى.
ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ كابينەتكە كىرىسىمەن سايابىر تارتىپ، ءار ءسوزىن باياۋ، باپتاپ سويلەيتىن يمانتارازى شالعا اينالدى؛ داستارقان باسىنداعى ءازىل-قالجىڭ جايىنا قالدى. و باستا ەلتاي: «اتتىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم، بۇل كىسىگە جۇمىس كابينەتى نە، ءۇي نە، ءبارىبىر، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ حاتشىلىعىنا باسقان شىعار»، — دەپ ويلاپ ەدى. قالاي بولسا سولاي جاتقان گازەت-جۋرنال، كىتاپتاردى كورگەسىن باسقا ويعا تابان تىرەدى: جو-جوق، سىرداڭ ءازىل-قالجىڭ يۋلايەۆنانىڭ كوزىن الداۋ ءۇشىن ايتىلعان ەكەن، كەمپىرى سارى ۋايىمعا سالىنباس ءۇشىن: «كورىپ تۇر، كوڭىل كۇي جاقسى، ءوزىڭ بىلەتىن باياعى داۋدىراعان ۆيتيامىن، ءتانىم كارى بولسا دا جانى جاس اداممىن»، — دەپ كوز الداعان قىر ەكەن.
وي كەمەسىنە مىنگەن جىگىت: «شالدىكى نە دەرت، نەگە ايتپايدى؟» — دەدى ىشتەي. حاتشى دا وعان كۇدىك ارالاس جاسقانشاق كوزبەن قارادى: شاماسى، ەلتاي الدەنەنى سەزىپ وتىر دەپ ۇيعاردى. جانى قاياۋلى كىسىنىڭ سەزىمى ۇشقىر كەلەدى.
ەلتايدى دا، ءوزىن دە اڭگىمەگە الداندىرعىسى كەلدى-اۋ، اسىلى، حاتشى جاڭا كىتاپتارىن تىزبەلەدى. ءسۇت پىسىرىمنەن سوڭ جىگىت ابدەن بالبىراپ، ەتى بوساڭقىراي باستادى. قارتىڭ دا اڭگىمە باعىتىن كىلت بۇرىپ، وكپە تۇستان تاپ بەردى.
— ءجا، ەلتاي، ءبىز كورىسپەگەلى، مىنە، بەسىنشى ايدىڭ ءجۇزى. ساناتورييدەن ساناتورييگە شاپقىلاپ، تىنىم تاپپاعان مەن ەكىباستان كىنالىمىن. اڭگىمە وندا ەمەس. اڭگىمە — سەن تۋرالى. بىلتىر كۇزدە ءوزىڭدى كورگەنىمدە: «تۋماي تارتپاعىر، سىپاتاي قايتا ءتىرىلىپ كەلدى مە؟» — دەپ، قۋانىشىم قوينىما سىيماعان. وڭىڭدە شىراي، كوزىڭدە وت بار ەدى. ءجۇرىسىڭ قۋناقى بولاتىن. ال مانا كوشەدە... ارەڭ تانىدىم. سەنى ءبىزدىڭ ماشينا قاعىپ كەتە جازداماعاندا تانىمايتىن دا ەدىم. باسىڭدا باسقاعا بىتەۋ، وزىڭە ايان كەپ بار سەكىلدى. اكەڭ ەكەۋىمىز قانداس باۋىر ەدىك. باۋىردان دا جاقىنبىز. بار بولساڭ كورە المايتىن، جوق بولساڭ بەرە المايتىن باۋىردىڭ بەتى ارى. بۇگىن قارسى الدىڭدا اقىل سوعىپ وتىرسام، ول ەڭ الدىمەن اكەڭنىڭ ارقاسى. تامىر-تامىرىمدا سىپاتايدىڭ ىستىق قانى لىپىلداي سوعىپ تۇر. ەندەشە، اكەڭنىڭ ءسوزىن بۇگىن مەن سويلەيمىن، سەن دە تۋعان اكەڭنىڭ الدىندا ەسەپ بەرىپ وتىرمىن دەپ ەسەپتە. — ەلتاي انتەك جايىلىپ كەتكەن قول-اياعىن جيناپ الدى.— ءسوزىم ءسوز بە؟
جاۋاپ كىدىرىپ بارىپ قايتتى.
— ءسوز...
— ەندەشە، ادالىڭدى ايت، اعىڭنان جارىل.
ەلتاي ەر ەدى — از سويلەيتىن. وسى جولى ايانبادى، ارمانسىز كوسىلدى. «تامىر-تامىرىمدا اكەڭنىڭ ىستىق قانى لىپىلداي سوعىپ تۇر»، — دەگەن ءسوز ميىن قوزعادى. اۋەلگىدە ءجيى ءمۇدىرىپ، ءبولىپ-بولىپ ايتىلعان ءسوز تامشىلارى كەلە-كەلە بۇلاققا اينالدى، ودان ارناسى كەڭەيە ءتۇسىپ، كەن جازىققا شاپقىلاپ شىقتى، كول-كوسىر وزەنگە اينالدى. كوڭىلىندە كىر قالدىرعان جوق، سىر ساندىعىنىڭ اۋزىن اشتى، سەبەبى، جيىرما سەگىز جاستى جيعان قىسقا دا ۇزاق عۇمىرىندا تۇڭعىش رەت اكەمەن جۇزدەسىپ وتىر: كرەسلوعا شالقايا ءتۇسىپ، كوزىن جۇمعان ءارى ورىس، ءارى ۋكراين، ءارى قازاق قانداس شالدىڭ تۇلا بويىنان اق قاعازداي ادال باۋىر عانا سەزىنەتىن جىلى شۋاق توگىلىپ تۇر، جاقتان باستى ايىرمايتىن اق نيەت جاناشىرلىعى مۇنىڭ ۇستىندە، بۇل اق نيەت پەن جاناشىرلىقتى بۇعان دەيىن ۇزىنا جول بويىندا كەزدەسكەن جانداردىڭ ءسوزى مەن كوزىنەن ەمىس-ەمىس سەزىپ جۇرسە دە، مىنا كابينەتتە انىق ۇقتى، ۇقتى دا بار دىلىمەن سەندى. بۇل سەزىمدى بۇدان دەيىن تەك قاراشاشپەن العاش كەزدەسكەندە عانا باستان كەشىپ ەدى. قاراشاش جايىن، ءوز جاعدايىن، جۇمىسىنداعى كىربەڭدى، ءومىر تانىمىنداعى ءازىر ءتۇبى كورىنە قويماعان ءيتىس-تارتىس كەرەعار ۇعىمداردى، بالالار ۇيىندەگى كەشەگىسى مەن بۇگىنى قايشى كەلىپ، ءار تاراپقا تارتىپ جۇرگەنىن قىرىندىسىنا دەيىن قالدىرماي ساعات بويى جىلىكتەدى. تاق-تۇق قيسىندى سوزگە جۇگىنگەن جان ەدى، ءبۇيتىپ شاشىلىپ-توگىلۋ ناردىڭ جۇگىن كوتەرۋمەن تەڭ ەكەن، سامايى سولقىلداپ، مەڭ-زەڭ باسىن كوتەرە الماي، ەكى قولىن تىزەسىنە قويعان كۇيى سۇلق وتىرىپ قالدى.
ءسوز اراسىنا قىسقا-قىسقا سۇراقتار قىستىرىپ، ءيا بوگەلگەندە دەمەپ جىبەرىپ، قۋاتتاپ وتىرعان ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ تە سۇق ساۋساعىمەن كرەسلو جيەگىن تىقىلداتىپ، ويعا شومدى. الدەن ۋاقىتتا جۇمعان كوزىن اشىپ، تۇزەلىپ الدى.
— وت پەن سۋدان وتكەن ەكەنسىڭ، ەلتاي. قينال، جازۋشىلىقتىڭ باستى شارتى دا قينالىس، مەن بىلسەم. قولىنا قالام ۇستاعان جان ەلدىڭ سىرقاتىن دوپ تاباتىن تامىرشى ىسپەتتەس. ۇلت وكىلى بولعاسىن ءوزى دە اۋىرادى. ۇلكەن ويعا ۇلكەن كۇيزەلىس، مەحناتپەن جەتەسىڭ.— حاتشى وي تولقىنى كوتەرىپ كەتكەندەي جۋرنال ۇستەلىندە جاتقان سىرىڭكە، سيگارەتكە قول سوزىپ قالدى.— ءجا، تۇيتكىلسىز، باسى اشىق اڭگىمەڭە كوپتەن كوپ راقمەت. ۇلكەن وقيعالاردى باستان كەشەتىن، پارمەندى شەشىمدەر جاسايتىن ازاماتتىققا اياق ارتىپسىڭ. ال بەس ايعا سوزىلعان تاعدىر تالقىسى ساعان قانداي وي سالدى، نەندەي پىكىر ءتۇيدىڭ، سارالادىڭ با، جوق پا؟
باسە، نە ءتۇيىپ ەدى؟ پالەندەي اۋىز جارىتارلىق ەشتەڭە جوق سەكىلدى.
— انىق بىلمەيمىن، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ. قاراشاش، ازەللا، قودار، قىتان، ابىرالى، قارت جازۋشى بار، ءبارى-بارىمىز اسپانمەن تىلدەسكەن سەكسەن قابات ءۇيدىڭ ارا ۇياسىنداي كوپ پاتەرىندە جالعىزدان جالعىز تۇرىپ جاتقان سياقتىمىز... ايقايلاساق بىر-بىرىمىزگە داۋىسىمىز جەتپەيدى، بەتپە-بەت كەزدەسسەك ءسوزىمىز قابىسپايدى، كەيدە قاباعىمىز كەلىسپەيدى. قالانىڭ شىم-شىتىرىق كوشەلەرىن كەزىپ، العا تارتىپ كەلەمىز. سوسىن ءبىر ءۇيدىڭ بۇرىشىنا ماڭداي سوعامىز... توقپاقتاي بولىپ ىسكەن شەكەنى سيپالاپ؛ «قاپ، بايقاماپپىن، جۇرەر جولىم باسقا ەكەن-اۋ»، — دەپ، تروتۋارعا ارەڭ تۇسەمىز.
قارت ورنىنان نايقالا تۇردى، اياعىن اۋىر باسىپ، ارلى-بەرلى ادىمداي باستادى. ول قات-قابات ويىن ادىمداپ ولشەپ جۇرگەندەي.
— ۋاقتى جوعالتساڭ جوعالت، ءبىراق ۋاق ۇعىمداردى ىزدەۋدەن ساقتان. باسپادا سۇرلەنىپ جاتقان كىتابىڭ ۇپايىن تۇگەندەپ، اناۋ ازەللا دەگەن قىزعا بولا كەلىنىڭىز ات كەكىلىن كەستى دەسەڭ مەن نانباعان بولار ەدىم. مىنا اڭگىمەڭ مەنى قوزعادى. ءيا، ءجۇز اۋىز ءسوز ايتتىق. ءجۇز اۋزىڭدى ءبىر سوزبەن تۇيىندەپ كورشى، نە شىعادى، كورەلىك.
شال كوپە-كورىنەۋ شىمىر تارتتى. ادەتتەگى «سىپاتايىچ»، «ەلتايجان» دەگەن باۋىرمالدىقتى جىلى جاۋىپ قويدى، ءارى اۋىر، ءارى ەكەۋىنە دە كەرەكتى، ەكەۋىن دە كوپتەن بەرى مەڭدەتىپ جۇرگەن حيكايانى باستاپ كەتكەن ءتارىزدى.
— ءولىارا...— دەدى ەلتاي. دەدى دە تاڭ قالدى: بۇرىن اۋزىنا تۇسپەگەن تىڭ ءسوز. اسىلى، جاڭا ءوز-وزىن قارت الدىندا قالىڭ داپتەر بەتىندەي بىرتىندەپ اشىپ وتىرعاندا قايناپ پىسكەن ويدىڭ ءبىر ءتۇيىرى-اۋ.
— ءولىارا دەيسىڭ بە؟ ۇشقارى، ۇشقارىلاۋ... ەل ىلگەرى ۇدەرە كوشىپ بارادى. ۇلى دا سالقار كوش، ادەتتە، ارا قونىپ، قوس كوتەرىپ، كەلەر ساپارعا كۇش جينايدى. سەنىڭ نۇسقاعانىڭ وسى از تىنىس، ءسال دامىلداۋ. ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىنگى دالا جاعدايىن سەن سۇراما، مەن ايتپايىن. كوشپەلى قازاق اتقا ءمىنىپ، ارلى-بەرلى شاۋىپ-شاۋىپ الاتىن، ءبىراق تاۋسىلىپ بىتپەيتىن كەن جازيرانىڭ شەت-شەگىنە جەتە الماي تىزگىن تارتاتىن. تىنىق مۇحيتتاعى الاقانداي اتولل مەن كورالل ارالدارىن ىزدەپ تاپقان مازاسىز الەم جارتى ەۆروپاداي ەلدى ەلەمەدى. سويتكەن دالاعا اۋەلى جەتى جۇت بوران مەن اياز باتىر ەدى، قالعان شارۋانى شىڭعىسحان، اقساق تەمىر، جوڭعار باسقىنشىلارى ءبىتىرىپ جاتتى.
— نە سەبەپ وعان؟
— ءوزىڭ ايتىپ كورشى.
ەلتاي بوگەلدى. ەرتە زامانعى كوشپەلىلەر تۋرالى ءبىراز كىتاپتى قاعىپ وقىعانى بار ەدى.
— نەوليت داۋىرىندە، وسىدان ءتورت مىڭ جىل بۇرىن مالشىلىق-ەگىنشىلىكپەن قوسا جوعارى دامىعان مەتاللۋرگيا قالىپتاستى... كوشپەلىلەر ادامزات الەمىنىڭ ەڭ قۇدىرەتتى كۇشتەرىنىڭ ءبىرى بولدى. الەكساندر ماكەدونسكيي وسى دالادان شەگىندى، داريي تاۋى وسى دالادا شاعىلدى، ونىڭ كەگىن قۋىپ كەلگەن كير پاتشا قانعا تۇنشىقتى... كۇنشىعىستاعى جۇڭگو يمپەرياسى بايتاق دالادان ۇلتاراقتاي جەر جاۋلاپ الا المادى...
— ءسال توقتاپ تۇر... كانە، ءادىل تورەشى كىتاپقا ءۇڭىلىپ كورەلىك.— ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ سورەدەن بىرنەشە قالىڭ كىتاپتى سۋىرىپ الدى. اراسىنا بەلگى قاعاز سالىنعان بەتتەرىن تەزدەتىپ اشتى.— تاريح اتاسى گەرودوت سكيفتەر تۋرالى بىلاي دەپتى: «بۇل ەلدە مىس پەن التىن اتكوپىر.
ولاردىڭ نايزا، جەبە، ايبالتا سياقتى قارۋ-جاراقتارى جەزدەن سوعىلعانىمەن، ونىڭ ەسەسىنە باس كيىمدەرى مەن بەلدىك، كىسەسىنەن باستاپ، ات ابزەلدەرىنە دەيىن التىنمەن اپتالعان». كۇنى كەشە ەسىكتەن تابىلعان التىن كيىمدى ادام ەسىڭدە شىعار؟
جىگىت باسىن يزەدى.
— ال، جارايدى، گەرودوتقا كۇدىكپەن قارايىق. ال بەلگىلى گەولوگ س. X. بولل ءبىر عانا جەزقازعان توڭىرەگىندەگى كەن-قازبا قالدىقتارىن زەرتتەي كەلىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ميلليون توننا كەن وندىرىلگەنىن، ودان ونداعان مىڭ توننا جەز الىنعانىن انىقتاپ وتىر. مىنا ءبىر جازۋشى ءوزىنىڭ «كۇڭگىر-كۇڭگىر كۇمبەزدەر» اتتى كىتابىندا اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ «ورتالىق قازاقستانداعى بەعازى-داندىباي» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىنەن ءۇزىندى كەلتىرىپتى: «ورتالىق قازاقستان ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ماعلۇماتتارى بۇل جەردە قولا داۋىرىنەن كەيىن، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى XIII—XII عاسىرلاردا-اق تەمىردىڭ مولىنان ەندىرىلە باستاعانىن سپەكترالدى تالداۋ انىقتاپ بەرىپ وتىر... ۇلكەن ءوندىرىس — ءارقاشان دا ۇلكەن مادەنيەتتىڭ ايعاعى».
— سول ۇلكەن مادەنيەتىمىز قالايشا، قاي زاماندا قۇرىپ كەتكەن؟
— ۇلى كارل ماركس ونى دا تۇيىندەپ ايتىپ بەرگەن... مىنە، قارا: «كوچيەۆوە حوزيايستۆو نە پودداەتسيا، نە پودلەجيت سوۆەرشەنستۆۋ...» كوشپەلى ءومىر سالتى تىم-تىم ۇزاققا سوزىلدى. ويتكەنى، ول جەرگىلىكتى جەردىڭ گەوگرافياسىنا، كليماتىنا ابدەن لايىقتالعان شارۋاشىلىق بولاتىن. ەسەسىنە ۇلكەن مادەنيەت قالدى بىزگە. «كۇڭگىر-كۇڭگىر كۇمبەزىمىز» تاعى بىلاي دەيدى: «تاريح ساحناسىندا ءۇش مىڭ جىل شاماسىندا تاسى ورگە دومالاعان وزىندىك ءبولمىس-بىتىمى بولەك كوشپەلىلەر يمپەرياسى بۇگىنگى ۇرپاقتارى ءۇشىن بايلىق تا، باك تا قالدىرعان جوق. سويتسە داعى ويسىز كوزگە شالىنا بەرمەس اسىل مۇرا — تىرشىلىك سالتىنىڭ بولمىس-بەدەرى ءبىزدىڭ كىندىگىمىزدى الىس زامانالارمەن جالعاستىرىپ جاتىر. سونىڭ ءبىر سالاسى — ونەردەگى ءداستۇردىڭ ساباقتاستىعى»...
— ول — باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق دەگەن ۇلى ەركىندىك... ماحامبەتتىڭ جاڭگىر حانعا: «حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ، قاس الباستى باسقىرسىڭ»،— دەپ بەتىن ءتىلىپ ايتىپ سالۋى، ول — ءسابي تۋعان كەزدە، ادام ولگەن كەزدە ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، ۇجىم كورسەتۋ، ول—بۇكىل الەمدىك ارحيتەكتۋراعا كۇمبەزدىك ۇلگى سىيلاعان كيىز ۇيلەر، ول — بۇگىندەگى قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلت اسپاپتار وركەسترى، «وتىرار سازى»، ول — اقساقالدى، انانى، ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىگە قامقورلىق كورسەتۋ، ول — نەشە سان تومدىق باتىرلار ەپوسى، ول — «بەس عاسىر جىرلايدى»، ول — وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويعا سوزىلاتىن ۇلتتىق ويىندارىمىز، اقىندار ايتىسى... ريم امفيتەاترىندا ون ءۇش جاسار پاتريسيي قىزى ساۋساعىن تومەن شوشايتىپ: «ءولىم! ءولىم!» دەپ، گلادياتورعا اجال تىلەسە، كازاك، دالاسىندا تۇرمە بولمادى، قۇلدىق ءداۋىردى باستان كەشكەن جوقپىز. بيلىكتىڭ ءبىر تىزگىنى ايەل قولىندا بولدى. قىپشاق ءتاڭىر قىزى قول باستاپ، باسقىنشى كير پاتشانىڭ باسىن الدى. كەشە عانا جوڭعارعا قارسى شاپقان شايگۇل قىزدىڭ مولاسى ماڭىراق تاۋىندا جاتىر...
— بۇل ايتقاندارىڭ تەك كوشپەلىلەر مادەنيەتىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا ءۇزىلىپ-تامىپ جەتكەن جۇرناقتارى،— دەپ، قايتا سەرپىلدى حاتشى.— سونان كەيىن ءوق-دارى شىقتى، مىلتىققا يە ادام جەر جۇزىنە بيلىگىن جۇرگىزدى. ءورىس تارىلدى — بۇرىن تۇمەن، وب جەرىن جايلاپ، شۋ مەن تۇركىستاندى قىستايتىن قالىڭ ەل ەرتىستىڭ جاعالاۋىن جاعالاپ، جايىلىم ىزدەدى. اۋەلى ءتورت تۇلىك مالدان، سونان كەيىن ەلدەن كۇي كەتتى. جوڭعار باسقىنشىلىعى تۇسىندا سول ۇلى مادەنيەتىنە قوسا ءبۇتىن قازاق حالقى قۇرىپ كەتە جازدادى. بۇلىنگەن، شابىلعان ەل روسسيا يمپەرياسىنا قول سوزدى. ونىڭ پروگرەستىك، رەگرەستىك سيپاتىن ەكەۋىمىز جاقسى بىلەمىز. ىبىراي، شوقان، اباي سەكىلدى جارىق جۇلدىزدار قازاق كوگىندە ءسونىپ-جانىپ، ءسونىپ-جانىپ تۇرىپ، بىرتىندەپ اعىپ جاتتى. تۋراسىنا كەلسەك، ىشكى-سىرتقى ۇستەم تاپ بار، دەمىل-دەمىل ورالىپ سوققان جۇتى بار، حالىق قۇرۋعا اينالدى. وعان دالەل رەتىندە، ەكەۋىمىز مىنا ءبىر قارابايىر ەسەپكە ءۇڭىلىپ بايقايىق. وتىرىقشى مەن كوشپەلىنىڭ ايىرماسى قانداي؟ وتىرىقشى قارا شارۋا كوكتەم تۋا تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن ماڭداي تەرىن بەس رەت سىپىرىپ، جەر جىرتادى، جازدىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا ەگىنىن باپتايدى، كۇزدە پىسكەن استىقتى ورىپ، باۋلاپ، باستىرىپ، ىشىپ-جەمنەن قالعانىن بازارعا اپارىپ ساتادى، پۇلعا ايىرباستايدى، قىستا دا قاراپ جاتپاي اتىن جەمدەپ، اربا، ابزەلدەرىن جوندەيدى، سوقاسىن قايرايدى، قامباسىن ازىرلەيدى. ءار كۇنى، ەسەپتەۋلى، ساعاتى ساناۋلى. ماسەلەن، ءوزىن كوك بازارعا بارىپ، كوكونىس ساتىپ الىپ كورشى. ەڭ الدىمەن قاپتاعان قالىڭ ادامدارعا قاقتىقپاي-سوقتىقپاي، ءوزىڭدى ءوزىڭ دۇرىس ۇستاپ، ءتارتىپ ساقتاۋىڭ كەرەك. ودان كەيىن ۋكروپ، پياز، پوميدور ساتىپ تۇرعان باقالشىمەن جىلى-جىلى سويلەسكەنىڭ ءجون؛ ول بىرەۋدىڭ ەڭبەگىڭ ەمەس، ءۇي ىرگەسىندەگى اياداي جەرگە ماڭداي تەرىن توگىپ ەسىرگەن ءوز ەڭبەگىن ساتىپ تۇر. ولاردىڭ اراسىندا ساۋدا ساقال سيپاعانشا دەپ قالتاڭدى باعىپ تۇرعاندار، جاسىرمايمىز، جوق ەمەس، ياعني جەلىنىپ قالماس ءۇشىن ەسەپ كەرەك، ساۋات كەرەك. كوردىڭ بە، ءبىر كوك بازاردىڭ توڭىرەگىندە قانشاما پسيحولوگيا، ءتارتىپ پەن ەتيكانىڭ توعىسىپ جاتقانىن. وتىرىقشى مەن قالا ادامى مۇنى بىلۋگە ءتيىس، بىلمەسە ۇيرەنەدى. ال كوشپەلى اۋىلداعى جاعداي بۇدان گورى باسقاشاراق. ولار كۇن، ساعات ەمەس، جاز - جايلاۋ، كۇز -كۇزەۋ، قىس - قىستاۋ، كوكتەم — ءتول ماۋسىمدارىن ساناپ، ۇزىن ەسەپپەن كۇن كەشتى. مىڭعىرعان ءتورت تۇلىك مالدى ون شاقتى جىلقىشى، سيىرشى، تۇيەشى، قويشى باعىپ-قاعاتىن. ياعني بۇتكىل اۋىل جاڭاعى ون شاقتى ادامنىڭ ەڭبەگىن ساۋادى دا، قالعانى جيىن-توي قىزىقتاپ، ات ۇستىندە كۇن وتكىزگەن. الگى مىڭعىرعان مالدى جالعىز-اق جۇت قىرىپ تاستادى، كەشە عانا ءتورت قۇبىلام ساي دەپ كۇپىنگەن اۋىل اق تاياعىن ۇستاپ، ەل اقتادى، ەسەبى بىر-بىرىنە جالعاسپاي، ولگەنى تىرىلمەي، وشكەنى جانباي وتالىپ وتىردى. بۇل وتارلاۋ زامانىن ارىدا اباي اتاپ، بەرىدە مۇقتار اعاڭ جەرىنە جەتكىزە قازا ايتىپ، جازىپ كەتكەن. وسىنى باستان وتكىزگەن شاعىن عانا حالىق الەم ادەبيەتىنىڭ ساپىنان لايىقتى ورنىن العان ولەڭ، باتىرلار جىرىن، شەشەندىك سوزدەردى، ەرتەگى، حيكايالاردى قالدىردى. حالىق، مىنە، وسىنداي اۋمالى-توكپەلى ەكونوميكا، سوعان ىڭعايلانعان مىنەز-قۇلىق، رۋحاني ءومىر، پسيحولوگيامەن جيىرماسىنشى عاسىر تابالدىرىعىن اتتادى.
سوۆەتتىك زامان بۇكىل ەل ومىرىنە، قازاق حالقىنا تۇبەگەيلى سىلكىنىستەر، وزگەرىستەر اكەلدى. ءبىر قاتار اۋىل اتتان ءتۇسىپ، وتىرىقشىعا اينالدى. باي-تورەدەن قۇتىلىپ، توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى بىرىككەن جاماعات اۋىل-اۋىلىمەن توپتاسىپ، ۇجىمداستى. قولىنا قايلا الدى، پارتاعا وتىردى، ەل بيلىگىن ۇستادى. جەر ۇستىنەن باقىت تابا الماعان حالايىق ەجەلدەن اسپانعا ءۇمىت ارتىپ، كوز تىككەن. ۇشار قاناتى بولماعاسىن قيال پىراعى — تايبۋرىل، كەرقۇلانى زەڭگىر كوككە اۋەلەتىپ، سورعالاتقان. تىكتەپ تيگەن تۇياعى تاس يلەگەن كەشەگى سول تايبۋرىلدار بۇگىن كوسموس كورابلدەرىنە اينالىپ، عارىشقا كوتەرىلدى. رەسپۋبليكا سان عاسىرلىق تاريحتى الپىس-اق جىلدا اتتاپ ءوتىپ، باس اينالاتىن، كوز بۇلدىرايتىن كوسموستىق جىلدامدىققا كوشتى.
قالاي ويلايسىڭ، وسى مىڭ جىلدىق جولدى نە بارى الپىس جىلدا باسىپ ءوتىپ، ارتقا تاستاۋ وڭاي ما؟ عايىپتىڭ كۇشىمەن ەشتەڭە جاسالمايدى. ەندەشە، بۇل ەردىڭ ەلى شىدايتىن ۇزاق تا قيىن ساپار.
كوسموس كورابلى عارىشقا سامعاعان كەزدە، كوسموناۆتقا عالامات كۇش تۇسەدى. زور جىلدامدىقتىڭ اعىنىنا ىلەسكەن ءبىزدىڭ پسيحولوگيا، مىنەز-قۇلىق، رۋحاني ومىرىمىزگە سونداي سالماق ءتۇسىپ وتىر. جىلاندى جەتى رەت كەسسەڭ دە كەسىرتكەلىك ءالى بار، باسىن شاپساڭ دا، جەر سوعىپ، شيىرشىق اتقان قۇيرىعى بۇگىنگى ۇرپاقتى قىزىل اسىقتان شىپ-شىپ قاعادى. كومانديروۆكادان سەن كورىپ، جيرەنىپ كەلگەن قىتاندار «اباي» ەپوپەياسىنداعى جىلىم، كولگىر ءازىمبايدان نەسى ارتىق؟ تۇپتەن كەلگەندە ول جىلمىڭىڭ ءازىمبايلاردان گورى ءقاۋىپتى، ايلالى. فەودال ءازىمبايلار اشىق قيمىل جاساسا، قىتانىڭ جەر استىمەن سوعىسادى. ۇستىندەگى كوستيۋمى، باسىنداعى قالپاعى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ءسوز ساپتاسى، كورشى-قولاڭمەن قارىم-قاتىناسى ءسىز بەن بىزدەي. ايتپەسە قالانىڭ قاق ورتاسىن ويىپ وتىرىپ، ەكى بولمەلى پاتەرگە بولا قىزىن ساعان قوساقتاعىسى كەلگەن ءازيما اپايىڭ دا قىتاننىڭ قالاداعى سىڭارى. ماسەلەن، ءوزىڭ دە قاراشاشتىڭ باسىنا قانداي تاۋقىمەت سالىپ وتىرسىڭ. بالا جاستان تاربيەلەگەن اكە-شەشەڭ بولسا، لاپ ەتكەن سەزىم جەتەگىمەن بۇلدىرشىندەي جاس قىزعا ۇيلەنەر مە ەدىڭ... دالادا بوي جەتىپ، تاعدىردىڭ بۇيرىعىمەن ويدا جوقتا قالادان شىعىپ قالماسا، قاراشاش سالعان بەتتەن سەنىڭ ەتەگىڭنەن ۇستار ما ەدى؟ ىڭ-جىڭنان ەسى شىعىپ، ەس تۇتاتىن ادام ىزدەپ جالتاقتاپ جۇرگەندە، سەن جولىعا كەتكەنسىڭ. اۋىلدا جۇرسە اۋەلى جاستايىنان بىرگە وسكەن قۇربىلارىنا، جەڭگەلەرىنە، سوڭىنان اكە-شەشەسىنە اقىل سالار ەدى. اششى دا بولسا شىندىق كەرەك، ولار ەسىڭ بار بولسا، بۇل جىگىتكە جولاما دەر ەدى، ويتكەنى ەكەۋىڭنىڭ اراڭدا البىرت سەزىمنەن باسقا بايلانىس از.
ەل شابان دا شارداق ات ۇستىنەن ءتۇسىپ، ايشىلىق الىس جەردى ءبىر-اق كۇندە الاتىن اۆتوموبيل، پوەزد، سامولەتكە ءمىندى. ءمىنىپ قانا كويماي، قۇيىنداتىپ بولاشاققا بەتتەپ بارا جاتىر. الگى اۆتوموبيل، پوەزد، سامولەتتىڭ باسىنا يە بولۋ كەرەك، ال ول ءۇشىن ۇلكەن ونەر، بولاتتاي بەرىك مىنەز، العىر ءبىلىم قاجەت. وتكەن قايتىپ كەلمەيدى. بولاشاقتى ويلاۋ كەرەك، ناۋبەتى. جاڭاعى ايتقان جامان قاسيەتتەردەن جيرەنىپ، ۇلى مادەنيەتتىڭ التىن سىنىقتارىن جيناۋ كەرەك. ونىڭ ءبارى بىردەن ءۇيىرىلىپ كەلە قويمايدى. كەيدە ءجون بىلمەسەڭ، تەمىر كولىكتى جۇرگىزە الماساڭ، ءبىر بۇرىلىستا اۋدارىلىپ تا قالاسىڭ. ەسكى مەن جاڭانىڭ كوزگە كورىنبەس نازىك، ءبىراق بىتىسپەس كۇرەستەرى بارلىق بۋىندا، ءتىپتى ءبىر سەميانىڭ ىشىندە دە قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. ءبىر اياعىمەن اناۋ زاماندا، ەكىنشى اياعىمەن بۇگىنگى زاماندا تۇرعانداردىڭ ىشكى دۇنيەسىندە دە وسى تايتالاس.
— وعان كەلىپ سوعىس كيلىكتى...
ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ ورنىنا وتىردى.
— سوعىس حالىقتىڭ ەڭ سانالى بولىگىن الىپ كەتتى. ەسەسىنە ەل باسىنا تۇسكەن قيىندىق ينتەرناسيونالدىق رۋحىمىزدىڭ ىرگەسىن بەكىتە ءتۇستى. ولار اكەڭ سىپاتاي، ول مەن، ول ءالفيا شەشەڭ، ول — سەندەرسىڭدەر. ال ءازيما اپايىڭ، قىتان، دەميانىچتار — ولار قولدىڭ كىرى. جەتى اتاسىنان بەرى قالالىق قازاق جوقتىڭ قاسى، ولار قالاعا كەيىننەن كەلە باستادى. دالادان قالاعا كەلۋ وڭاي شارۋا ەمەس. قالانىڭ ءزاۋلىم سارايلارىنا كۇپى، تىماق، ساپتامامەن كىرۋ قيىننىڭ قيىنى. بۇعان شىداي الماعاندار جەڭىلدىڭ استى، اۋىردىڭ ءۇستىن تاڭدايدى. سەن سولارعا كەزىككەنسىڭ. ال بۇل وتكەلەكتەن وتكەن، وي-تۇسىنىگى ورنىعىپ بولعان مىقتى قازاقتارعا سەنىپ قىسقا قولىڭ ازىرگە جەتپەي جاتىر.
قينالعانىڭ جاقسى. تەك قينالىستىڭ سەبەبىن كورشىڭنەن، كەلىنشەگىڭنەن ىزدەمە، تابان استىنداعى جەر استىنان، تەرەڭنەن ىزدە.
ىرعالاقتاعان ەلتاي:
— راقمەت... بۇكىل عۇمىرىما جەتەتىن ءسوز ايتىلدى، مەن بىلسەم. راقمەت! — دەپ كەلدى دە، ەڭ قاراپايىم، ەڭ كەرەكتى سۇراعىن قابىرعادان قويدى.— نە ىستەۋ كەرەك؟
— الدىمەن ءوزىڭ ايتشى؟
— ەڭ الدىمەن قاراشاشتى ىزدەيمىن، — دەدى ايقىن، انىق ۇنمەن، — جەتىم ءوستىم. ىشتە جاتقان پەرزەنتىمدى جەتىم قالدىرا المايمىن.
حاتشى ورنىنان تۇرىپ جەلدەتكىشتى اشتى. تۇنىپ تۇرعان تەمەكى ءتۇتىنى سەلدىرەپ سالا بەردى. كوك ءيىسى شىم-شىم سەزىلدى.
— اعاشتار ءبۇر جارىپتى،— دەدى ەلتاي.
ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ تە سىرتتاعى كوكتەمگە تەرەزەدەن ۇزاق قارادى.
— سەنىكى ءجون، سىپاتايىچ. بولاشاققا بەتتەر جولىڭدى كەلىن مەن بالاڭنىڭ قاسىنان باستا. سىرتتاعى ءبىز جىبەرگەن قاتەلىكتەرگە ىشتە جاتقان بالا جاۋاپ بەرمەيدى. «بالانىڭ جانارىنان اعىپ تۇسكەن ءبىر تامشى جاستىڭ قاسىندا بۇكىل الەمنىڭ قايعى-مۇڭ، زارى تۇككە تۇرمايدى» دەگەن فەدور ميحايلوۆيچ دوستويەۆسكيي. اشۋ الدىمەن، اقىل سوڭىنان. باياعىدا تابانىمدى تۋعان جەردىڭ توپىراعى تارتىپ ءجۇر دەگەنسىڭ، قاتەلەسپەسەم. قاراشاش بۇل كۇندە سول تۋعان جەرىڭدە... قاراشاشتى تاۋىپ ال، اتا-ەنەڭە ءجۇز كورسەت، ارمانسىز سىرلاس، اعات ىستەرىن ءۇشىن الدىنان ءوتىپ، كەشىرىم سۇرا، جاماندىعىڭدى جاسىرما، جاقسىلىعىڭدى اسىرما. وسىدان شىعا بىلسەڭ، بۇل ساپاردان قوساعىڭمەن قوسا اعارىپ قايتاتىنىڭا شاگىم جوق.
ەڭ باستىسى — ەل تانيسىڭ. از قايعىنى تۋىس، كوپ قايعىنى ەل باسادى. جاماندىق ىلعي دا جەر بەتىنە جاقىن، جاقسىلىق اناۋ-مىناۋدىڭ زەيىنى جەتە بەرمەيتىن تەرەڭدە جاتادى. سول جاقسى قاسيەتتەردى كەلىن ەكەۋىڭ قول ۇستاسا ءجۇرىپ ىزدەڭدەر. الىس جولعا بەتتەگەن ەل كەرۋەنىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى، قارا نارلارى دا سول ەڭبەكقور دالا. وسەر ەل انا مەن بالانى توبەسىنە كوتەرەدى، ويتكەنى ەكەۋى دە ۇلتتىڭ بولاشاعى، قارتتار سەنى سىرتقا تەبە قويماس. رەتى كەلسە جاتسىنباي، جاتىرقاماي، تىرلىگى مەن بىرلىگىنە بىلەك سىبانىپ ارالاسىپ كەت. قارۋىڭ مەن قايراتىڭ جەتپەسە تۇك قايعىرما، اق نيەتىڭە ولار رازى. ەتى ءتىرى ازاماتسىڭ، ەڭ الدىمەن ەڭبەگىڭدى، سونان سوڭ شىندىقتى ساۋ. بۇدان بىلاي وسى ەڭبەك پەن شىندىق — ساعان اكە مەن شەشە.
ەلتاي ولقىلى-تولقىلى. بۇل كەسىم سوڭعى كەزدە ءوزىن دە ءجيى مازالاپ ءجۇر ەدى. قارتتىڭ دا بۇعان سايما-ساي كەلگەنىنە ىشتەي قۋانىشتى.
— جۇمىستى قايتەمىن؟— دەپ، تىزگىن ۇشىن حاتشى اكەسىنە تاستادى.
— ەرتەڭ باس رەداكتورىڭا كىر دە، ءبىر ايعا كەزەكتەن تىس دەمالىس سۇرا. بەرمەسە ءوتىنىش جاز دا، جۇمىستان بوسانىپ جۇرە بەر. ايتپەسە مەن تەلەفون شالايىن، ول كىسىمەن ءجۇز تانىستىعىم بار ەدى. اۋىلداعى ەڭ باستى شارۋاڭدى تىندىرىپ قايتساڭ، جۇمىس تاۋىپ بەرۋ قيىن ەمەس. تۋعان جەر تابانىڭنان تارتىپ، سول ولكەدە قالىپ قويارسىڭ، — دەپ جىميىپ قويدى، — ورىستىڭ تارلان جازۋشىلارىنىڭ كوبى كەزبە بولعان، قىسقاسى، ەلدەن كىندىگىڭدى ۇزبە. بۇل ساپاردان ماعىناسى ۇلكەن-ۇلكەن ۇعىمداردى تاۋىپ قايتاتىنىڭا مەن كەپىل. قاراجات جاعىنان قىسىلما. بۇگىن بىزگە قوناسىڭ. قونا جاتىپ قانشا سوم كەرەك، ويلان دا تاڭەرتەڭ ايت. سالەم-ساۋقات، جولىڭ بار، كەم الىپ جۇرمە ەسەبىڭدى. قالاي؟ — دەپ، ەلتايعا بار دەنەسىمەن وشارىلا قارادى.
— بولسىن! — دەدى ەلتاي. ورنىنان تۇرىپ، تەرەزەگە جاقىندادى. اقشام جامىراپتى. اۋا تازا. قاسىنا كەلگەن حاتشى تەرەزە جاقتاۋىن ەكىگە ايىرىپ اشىپ تاستاپ ەدى، تاۋ جاقتان سامال لەكىپ تۇر ما، كەۋدەلەرى كاۋسار اۋاعا تولىپ، تىنىستارى كەڭىپ سالا بەردى.
— ءتىلىمدى الساڭ، باراردا دا، قايتاردا دا سامولەتكە جالىنبا، — دەدى ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ تەرەزە كەنەرەسىنەن قىس بويى شوگىپ قالعان شاڭدى قىل ششوتكىمەن سىرتقا سىپىرىپ ءتۇسىرىپ جاتىپ.— اسىلى، پوەزد، اۆتوبۋس، اتى بار، جەردەن باۋىرىن ايىرماعان كولىككە اياق ارت،— دەدى.
«قارت ادامنىڭ جانى اياۋلى، سامولەتكە سەنە بەرمەيدى. سوعان باسىپ تۇر-اۋ».
— نەگە ولاي دەدىڭىز؟
— حالىقتىڭ قايناعان قالىڭ ورتاسىنا بارا جاتىرسىڭ. كورسەم، بىلسەم، قانىقسام دەگەن جاقسى نيەتىڭ بار. سوندىقتان سامولەتكە ءمىنىپ كەرگىمە، باسىڭدى يە بارىپ، ۇلكەن تابالدىرىقتى كىشى پەيىلمەن اتتا. حالىقتى تانيمىن دەسەڭ، اسپانداما، قارا جەردەن كۇس تابانىڭدى ايىرما. ساعان كەرەك حالىق پوەزد، اۆتوبۋس ىشىندە تەڭسەلىپ وتىر، ات ۇستىندە ميتىڭ-ميتىڭ جورعالاتىپ كەتىپ بارا جاتىر. ىزدەنىمپاز كوز سولاردىڭ وزىنەن-اق ءبىراز قىر مەن سىر تانىپ، اجىراتىپ الادى. قىز جىبەكتەي اپاڭدى ءبىر كورۋ ءۇشىن تولەگەن اعاڭ ايشىلىق الىس جەر شالىپ كەلىپ، ەرىنبەي-جالىقپاي قىرىق كوشتى بىر-بىرلەپ ارالاعان. قازىرگى قىرىق كوشىڭ حالقىڭنىڭ سالقار كەرۋەنى. ال كەلىن شىراق سەن ءۇشىن كىم، ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ.
ەلتاي جىميدى.
— ءسوز بار ما...
ءۇشىنشى ءبولىم
— ادامزاتتى قورعاي ءجۇرىپ، قان باستىق،
ادامزاتتىڭ ازعىنىمەن ارباستىق.
الاساپىران ارپالىستان امان قاپ،
ادامزاتتىڭ ومىرىمەن جالعاستىق.
بۇل ءداۋىردىڭ بەتىن بىزدەر اشقانبىز،
بولاشاققا سولاي قادام باسقانبىز.
...بىزدەر — ءالى جان باسپاعان اسقارمىز،
بىزدەر — ءالى جازىلماعان داستانبىز.
ءبىز جاراتتىق مىناۋ عاجاپ عاسىردى،
تاريحى ونىڭ بىزدەرمەنەن اشىلدى.
ءبىزدىڭ مىنا قولتاڭبامىز باسۋلى،
قۇرمەتتەڭدەر، جيىرماسىنشى عاسىردى!مۇقاعالي ماقاتايەۆ. «قۇرمەتتەڭدەر، جيىرماسىنشى عاسىردى».
***
تىمىرايعان ەكى جىگىت كابينا ىشىندە ۇندەمەس ويناپ وتىر.
بۇل ويىن باقانداي ءۇش ساعات بۇرىن سوۆحوز ورتالىعىنان شىعا باستالعان. باستاعان — ءسارال.
...ەگەۋدەي قاتتى سەلەۋ شاشى جاپىرايعان كەپكى استىنان شاشىراعان قوڭقاق مۇرىن، قالاقتاي عانا شيكى سارى جىگىت جۇك ماشيناسىنىڭ ءتورت دوڭگەلەگىن ءتورت تەۋىپ، كابيناعا كىرە بەرگەن. سول كەزدە كەڭسە جاقتان:
— ءسارال، ءاي، ءسارال، توقتاي تۇر! — دەگەن مىلتىق زاتۆورىنداي شاقىلداعان داۋىس ەستىلدى. مويىن بۇرسا، كىسى ەرتكەن سوۆحوز ديرەكتورى ەكەن.
سول اياعىن تەمىر تەپكىشەككە، وڭ اياعىن ىشكە، وڭ قولىن رۋلگە، سول قولىن ەسىككە ارتقان شوفەر اڭتارىلىپ تۇر. ديرەكتور تۋ سىرتىنداعى كىسىگە بۇرىلىپ، ءالسىن-الى بىردەڭە دەيدى. «اۋداننان كەلگەن ۋاكىل مە؟— ول كۇدىگى تەز تارقادى.— ديرەكتوردىڭ قارا «ۆولگاسى» تۇرعاندا ۋاكىل مۇنىڭ شارقىش ماشيناسىن ءقايتسىن». ديرەكتور ورتادان جوعارى بويى بار، مۇرىندى كەلگەن اق سۇر جىگىتكە قاراپ تۇرىپ، شوفەرگە قاراتىپ سويلەدى.
— ءسارال، مىنا كىسى سۇكەڭە قوناق. جولاي ماشيناڭدى بايقاپ، بايقاپ، باستى شايقاپ... الىستان كەلگەن مەيماندى جول سوعىپ تاستاماسىن. ال، ەلەكە، ءسات ساپار! قايتار جولدا بىزگە سوقپاي كەتپەڭىز!— ءسوزىنىڭ سوڭىن جىپىلداتىپ جىبەرگەن ەل اعاسى «ەلەكەسىنىڭ» قولىن قىستى ما، جوق، الدە انشەيىن جەڭىنە ساۋساق تيگىزە سالدى ما، قوشتاسۋدىڭ ىرىمىن جاسادى دا، كەڭسەسىنە قاراي دومالاپ بەردى. ءسارال ءتىل قاتپادى، كەپكىسىنىڭ استىنان سەمىز پورتفەل سۇيرەتكەن جىگىتكە تۇزداي كوزىن قادادى، ىشتەي: «ءبۇيتىپ اسپەنسىتەتىندەي قاي اۋليەسىڭ؟»— دەپ تۇر. قوتىر اتقا سوقىر ات ءۇيىر، بۇل قۇدايدىڭ كەرەمەتىن قويسايشى، «اۋليە» دە قىزىل سوزگە جوق ەكەن، بيىك قاباعىنىڭ استىنان سارالگە: «قاقاڭداعان شارۋاشىل سارى شال ءتۇبى سەنەن شىعار»، — دەگەندەي تۇنجىراي كوز تاستادى، ىشكە كىردى. شوفەر ەسىكتى سارت جاپتى. الگى شاقپاق دەنەسىن بىلعارى ورىندىققا ەگەپ-ەگەپ، نىعىزدانىپ الدى دا، كۇنقاعارى ءبىر ەلى كەپكىسىن كوزىنە ءيتيتىپ ءتۇسىردى، جاعاسىن تىك كوتەرىپ تاستاپ، شەكەسىمەن ارقالىقتى ۇيكەلەپ ارى قيسايدى. ءسارالدىڭ ءبىر قولى بارانكادا، ەكىنشى قولى جىلدامدىق اۋىستىرعىشتا، وتىرىڭقىراپ قالدى. وتالدىرعىش كىلتكە قول سوزا بەرىپ:
— سۇكەڭە كىم بولاسىز؟ — دەدى.
ارى قاراعان اناۋ؛
— ا؟— دەپ، باسىن جۇلىپ الدى.— سالەمەتسىز بە؟
شوفەر مىرس ەتتى: «امان بول...» تورە بولسىن، قارا بولسىن، سالەم كەرەك:
— ەسەنسىز بە؟ سۇكەڭنىڭ...— دەپ سوزا بەرىپ ەدى، جىگىت: «سۇكەڭى كىم؟ نە شاتىپ وتىر؟»—دەگەندەي كوزى ۇلكەيە بەرىپ، بىرەر مينۋتتان سوڭ ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي، كىرپىگى جىپىلىقتادى.
— ا-ا... كۇيەۋ بالاسى بولامىن...
شوفەردىڭ شىقشىت ەتى بۇلك ەتكەن. ماڭداي اينەكتىڭ دەدەگەسىنەن سالبىراعان قىزىل تۇمسىق امۋلەت مايمىلدى ءبىر كىجىنىسپەن ءتۇرتىپ ەدى، قولدى-اياققا تۇرماي بيلەي جونەلدى. ال سودان ەسكى سالداماسىن جاۋ قۋعانداي اڭىراتا ايداسىن. ديرەكتوردىڭ «جاي ءجۇر» دەگەن تىلەگى ايدالادا قالدى. العاشقى ساعاتتا اق سۇر جىگىتتىڭ جاتىسى جايلى بولدى؛ قيىرشىق تاس توسەلگەن، اتقان وقتاي ءتۇزۋ جول اسفالتىڭنەن كەم ەمەس، «شارقىشىڭ» قولتىعىنا قانات بىتكەندەي سورعىدى دا وتىردى. اقىرىن ىرعاتىلعان مايمىل دا مازالى. تەك تاس جول تاقتايداي تەگىس دالادان قىرقا-قىرقا تاۋ اراسىنا سۇعىنىپ كىرىسىمەن بەلىنە قامشى تيگەن جىلانداي يرەڭدەي باستادى، سول مۇڭ ەكەن، العا ءبىر، ارتقا ەكى لوقۋ باستالىپ بەرسىن. شوفەردىڭ ەكى قولى مەن ەكى اياعى رۋل، جىلدامدىق اۋىستىرعىش، پەدال، تورموز اراسىندا تىنىم تاپپاي سارت تا سۇرت. ورگە قاراي ىرىلداپ ورمەلەگەن ماشينانىڭ ءىشىن كوك ءتۇتىن مەن بەنزيننىڭ ساسىق ءيىسى الدى، جولاۋشى جىگىت باسىن كوتەرىپ، كەڭسىرىگىنە جىلجىعان كەپكىسىن ماڭدايىنا اسىردى، شىلىم شەكتى، ءبىر قىزىعى، سيگارەتتەن بوساعان قوراپتى تەرەزەدەن ىتقىتىپ جىبەرمەي، جۇمارلاپ-جۇمارلاپ قالتاسىنا سالدى، قارادان قاراپ جىميدى. جىميتقان امۋلەت مايمىل ەدى. قىزىل تۇمسىق قارا مايمىل كابينا ىشىندەگى كىشكەنە اۆتوينسپەكتور سياقتى، ماشينا ويقىل-تويقىل شۇقىرلاردان قارعىتىپ، سەكىرتىپ وتە شىقسا، قولدى-اياققا تۇرماي بيلەي جونەلەدى، ونى ايتاسىڭ، «بايقا! كوزىڭە قارا!» دەگەندەي ماڭداي اينەكتى، ودان شوفەردىڭ كەپكىسىنىڭ كۇنقاعارىن تەۋىپ، سارت-سۇرت سوعىلادى، ال جول تۇزەلىپ، ماشينا جۋاسىپ سالا بەرسە، جۋساننان الاسا، بەتەگەدەن بيىك موپ-موماقان، كوشە ورتاسىندا تۇرعان اۆتوينسپەكسيا سەرجانتىنداي ءوز وسىنەن جايلاپ اينالىپ قويادى.
قوراپ سىرتىنداعى «قازاقستان» دەگەن قىزىل جازۋ كوزىنە وتتاي باسىلعان شوفەر الايا قارادى: «قوراپتى قالتاسىنا سالىپ قويۋىن... قالانىڭ قالپاقتى قاراتاياعى ەكەن. باسە، كيىمى دە، ءبيتتىڭ قابىعىنداي جۇقا. گازەت بەتىن بەرمەيتىن ءبىر مىقتىعا ءتيدى دەپ ەدى. قارنى سالپيعان دوكەي مە دەسە، جاپ-جاس ەزى». گازدى باسقان ۇستىنە باسا ءتۇستى. ماناعى ماناعى ما، ماشينانىڭ ءىشتى تۇيگەن لوقىلى مۇلدەم جيىلەدى. «قازاقستانداي» شىلىم شەككەن قالانىڭ قاراتاياعى ول سۇركىلدى بۇيىم قۇرلى كورمەدى، جەر تۇبىندەگى الماتىدان وسى ءۇشىن ادەيى كەلگەندەي ارقالىققا تاستاي سالعان باسىن الاي دا، بىلاي دا بۇلعاڭداتا كەلىپ، اقىرى شوفەردىڭ يىعىنا سۇيەدى. قۋشىق تاناۋ جىگىتتىڭ پىشاق جانىعانداي جاعى مەن جۇدەۋ جۇزىنە كوزى تۇسكەن ءسارالدىڭ جۇرەگى ازداپ جىلىدى. جول ازابىن ول جاقسى بىلەتىن. گازدى ازايتتى. سىرتتان قاراعاندا ءبىر-بىرىنىڭ يىعىنا باس سۇيەگەن جان جولداستاي، شىنداپ كەلگەندە، تۇستەپ بولماسا اتتارىن دا بىلمەيتىن ەكەۋى ارى تارت تا بەرى تارت قىزىق قالىپتا ءتۇس اۋا كەرەگەتاسقا اۋپىرىممەن جەتكەن.
ماشينا قوپاڭ ەتكەندە، ءسارال ءبىر بۇلقىنىپ ەدى، شوفەردىڭ ماي سىڭگەن يىعىنا شەكەسىن ارمانسىز ەگەگەن جۇمباق جىگىتتىڭ باسى تومەن ءتۇسىپ كەتتى، جالما-جان كەزىن اشتى، تىزەسىندە شەلپەكشە جاپىرايىپ جاتقان بىلعارى كەپكىسىنە جارماستى. ونىسىن توبەسىنە ەلپىلدەتىپ اپارا بەرىپ، ۇيقىلى-وياۋ قالىپتا كابينانى ماعىناسىز شولىپ شىقتى، كەپكىنى تىزەسىنە كەپتەپ كيگىزدى، مىقتاپ ەسىنەپ الىپ، قول ورامالىن سۋىردى، ەزۋ ۇشىن، كوز اڭعالاعىنىڭ الدىن سيپادى. جۇك ماشيناسى كەڭ اينالىپ بارىپ پىس توقتادى، لەزدە بەنزين ءيىسى تاناۋ جاردى. ۇزىنا جول بويى ۋىلدەپ سوققان جەل ءيىس-قوڭىستى جولاتپاعان ەكەن، سونىڭ باسىرەسى ەندى ەسەلەپ قايتىپ جاتىر.
شوفەر قۇلاشىن جازىپ كەرىلە بەردى دە، جالعىز ەمەس، ەكەۋ ەكەندىگى ەسىنە ءتۇستى مە، ارقالىققا جاي انشەيىن تاستاي سالدى. تالعان كوزى ءسال-پال جاساۋراي:
— سۇكەڭ قىستاۋى وسى! — دەدى.
ورتالىقتان سۋىرىلىپ شىققالى ءبىر تىنباعان ۇزاق گۋىل مەن ءىشتى تۇيگەن سانسىز سۇركىل ەستەرىن تاندىرىپ تاستاعان داڭقۇرداس جىگىتتەر العا ەڭكەيە ءتۇسىپ، ماڭداي اينەكتەن سىرتقا بەي-جاي ءۇڭىلىپ، ءۇنسىز وتىر. تىنىش... جەل ۋىلدەيدى. بەلىنەن شويىرىلىپ، كيرەلەڭدەپ جاتقان الاسا دا ۇزىن قورا، سۋ مەن كوڭگە بوگىپ بىلشىعان قارا قوشقىل قوتان، اعاش قورشاۋ جانە سىلاعى تۇسكەن شيفەر شاتىرلى قارا قوجالاق ءۇي... سيگارەت تالىنداي اپپاق، تەك ۇشتارى كۇيەلەش-كۇيەلەش بەتون مۇرجالار شاتىردان شوشايادى: بىرەۋىنەن قۇلاعان ءتۇتىننىڭ ءبىر ورامى ءۇي ىعىنا جىعىلىپ، جەر باۋىرلاي شۇبالاڭداپ، سايعا قاراي قاشىپ بارادى، جاس ەتتىڭ توق ءيىسى تاناۋدى دەمىل-دەمىل قىتىقتايدى. ءۇي ىعىنداعى كەرمە اعاشتا ەر-توقىمى الىنباعان كوك دونەن مۇلگىپ تۇر: قۇيرىق-جالىن سۋىلداعان جەل تارايدى. تاس لاقتىرىم جەردەن جارقاش-جارقاش جارتاس ورە تۇرەگەلىپ، اسپانعا تىكە ورمەلەي جونەلىپتى.
استىنداعى ماشينانىڭ جىل ون ەكى اي ءدۇرىلى مەن موڭكۋىنە ەتى ءولىپ كەتكەن ءسارال ەسىن ەرتەرەك جينادى، باسىن سىلكىپ تاستاپ، مايمىلدى ءتۇرتىپ قالدى.
— تۇسەيىك...
دەگەنشە ءۇي اينالىپ شىققان شال ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، بەرى جاقىنداي بەردى، ەلتاي دا كابينادان اپىل-قۇپىل ءتۇسىپ، جەدەل باسىپ قارسى سالعان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، «تۇسەيىك...» دەپ جەدەلدەتكەن ءسارال ىشتە كۇيبەڭدەپ قالدى. شاماسى، قايىن اتا مەن كۇيەۋ بالانىڭ توسكە ءتوس تيگىزىپ، جىلى-جىلى كورىسۋىنە بوگەت، كوزگە تۇرتكى بولمايىن دەسە كەرەك.
جۇقا پلاششىنىڭ جەل جۇلقىلاعان ەتەگى ەلتايدىڭ قارا سانىن سارتىلداپ سوقتى؛ جىلى كابينادا بايقاماپتى، قۇبىلادان اڭىراپ سوققان ىزعىرىق ەتتەن ءوتىپ، سۇيەككە جەتكەندەي ەكەن. مۇزداي سۋىق الدەنە جاۋىرىن تۇسىندا نە تومەندەمەي، نە جوعارىلاماي، قارىپ تۇرىپ الدى.
ايتسە دە نامىس كەرەك، كەلىپ قالعان سارى شالعا:
— اسسالاۋماعالەيكۋم!—دەپ، كوتەرە ۇندەپ ەدى، سالپىلداتىپ ءدۇربى تاققان قارتىڭ وعان قۇلاق قاقپادى، سالەم العان ءتۇرى مە، بوقتاعانى ما، جىپتەي جۇقا ەرنى جىبىر ەتتى، كوزى شاتىناپ قاسىنان وتە بەردى. ءبىر جاپىراق بەتىنەن قاراشاشقا ۇقسايتىن نىشان، بەلگىنى تابا المادى. «سول ما، ەمەس پە؟» — دەگەن كۇدىك ميىنا سارت ەتكەن ەلتاي قالت تۇردى دا قالدى. ساپتاماسىنىڭ ساۋىرىنا تەبىنگىنىڭ تەرى ابدەن سىڭگەن شالىڭ سول العان بەتىنەن تانباي، كاپوتتى كوتەرىپ تاستاپ، سىرتقا لاپ بەرگەن بۋداق-بۋداق بۋعا بەت شارپىتا الدەنەنى شۇقىلاپ جاتقان شوفەردىڭ جانىنا تالتاقتاپ باردى. بالا قىزدىڭ تۇلىمشاعىنداي شاشاعى بار بۇزاۋ ءتىس ىرعاي ساپ قامشى قونىشتا. شوفەر شىركىن جاتا قالىپ ات ۇركىتەتىن تاز نەمە مە، الدە اۋەلى تاۋ اسىپ، تاس باسىپ، جەم اكەلگەن ەڭبەگىن وتكىزگىسى بار ما، سالەم بەرمەدى. ەلتاي قاراپ تۇرىپ ايدالادا قالدى. ونى كوڭىلىنە دىق العان جوق، ەكى سالەمىنىڭ بىرەۋى جاۋاپسىز قالاتىن جەتىم عوي. شارۋا شالعا جەل وتىندە قالتىراعان سىباي-سالتاڭ جىگىت ءدارى مە، تاۋىقتىڭ تانيتىنى تارى، قارتتىڭ بىلەتىنى كوكتەمنىڭ كوك وزەگىندە ارىق-تۇراققا قۇراما جەم اكەلگەن وركەنىڭ وسكىر شوفەر جىگىت.
شال اعىنان اقتارىلدى.
— جول ورتادا باتپاي، شاتپاي، امان-ەسەن جەتتىڭ بە؟ ەكى كوزىمىز ءتورت بولىپ، ۇزىن جولعا كەشەدەن ءۇڭىلىپ ەك.
قالىڭ بۋعا باسىن كومگەن ءسارال قارياعا مويىن بۇرمادى:
— نەشە توقتىڭىز ءولدى؟— دەپ، كۇڭك ەتتى.
شال ەكى بۇكتەگەن بۇزاۋ تىسپەن ماشينا دوڭگەلەگىن پەرىپ قالدى.
— نيەتىنىڭ جامانىن... ولەر ەدى، سارىبۇلاقتىڭ اسۋىنان وتە الماي، ءيتىنىپ-تارتىنىپ، كوك تايعاقتاپ جاتساڭ. سونان سوڭ ەل-جۇرت الدىندا باسىڭمەن جاۋاپ بەرەر ەڭ.
ىققا بەتىن بەرىپ، بۇرسيىڭكىرەپ تۇرعان ەلتاي اڭ-تاڭ: «مىنالارىڭ قايتەدى؟ قازاقتىڭ اقساقالى مەن بالاسىنىڭ سالەم ءسوزى وسى ما؟ ءار اۋىلدىڭ ءيتى قارا قاسقا، سالتى باسقا-باسقا ما الدە؟ سارىبۇلاعى نەسى؟ مانا قالعىپ-شۇلعىپ وتىرعاندا ىڭىرانىپ وتە شىققان ەكەمىز...»
ءسارال سول تويعانىمەن توقتالدى. كاپوتتى جاۋىپ، ماي-ماي قولىن شۇبەرەككە ءسۇرتتى.
— سۇكە-اي! — ەلتايدىڭ ءىشى قىپ ەتتى — «سول ەكەن!» — ۋداي ءتىلىڭىز-اي، ءتىلىڭىز... شاعىپ العاندا كوردە جاتقان ارۋاق اۋناپ تۇسەدى. «اكەسى» دەپ جەم اكەلسەك، قامشىڭىزدى شوشايتىپ: «جولىڭ، انە!» — دەپ شالقاياسىز. ەگەسكەندە تارتقاننان تارتىپ جاپەكەڭە اسىپ كەتسەم، مەنى شاۋىپ الار ما ەدىڭىز.
شال تايسالعان جوق:
— قاتقانىڭنىڭ باسى!— دەپ، ءسارالدى مۇردەم كەتىردى.— ساقالىمدى سىيلاپ كەلگەنىڭ جامان قاتتى. جاپپارقۇلدا جان بار ما، سەنى كەرەگەتاسقا مەن ايداپ اكەپپىن بە؟ ءجۇنباس ديرەكتورىڭنىڭ: «سۇلەي شالعا سوقپاي كەتپە! ەرتەڭ ەل ارالاعاندا قىستان قالعان كارى جىلىگىن اسىپ بەرىپ، ءدۇيىم جۇرتقا تابا قىلار»،— دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى دە.
جىگىت جارقىراي كۇلدى.
— قويدىق، سۇكە! ساۋىر-سايحان وڭىرىندە ءسىزدى كىم سوزدەن جەڭگەن، — دەپ، ىعىنا وڭاي جىعىلىپ، استىنا كوپشىك تاستادى. ءسويتىپ سارت تا سۇرت سايىسقان شال مەن ءسارالدىڭ ءسوزى سۇيىلدى. تەكە تىرەستەن سەسكەنىپ، ءىش جيىپ قالعان ەلتايدىڭ دا ءوڭى كىردى. مىناۋ قوتيىن مىنەز — ءوزارا دوس، سىرت كوزگە قاس شوپان شال مەن شوفەر جىگىتتىڭ قانعا سىڭگەن كۇندەلىكتى ءازىل-قالجىڭدارى ءتارىزدى.
— ە، باسە، بوران، شاماڭدى ءبىل، جەل، باعىتىڭدى ءبىل...— دەپ، شال تاقپاقتاي بەرىپ ەدى، ءسارال قايتا شالقىدى.
— ويبۋ، ءسىز جەڭىلگەنىڭىزدى بىلمەيدى ەكەنسىز، سۇكە! ءدال بۇگىن جەر بولىپ جەڭىلمەسەڭىز ارعى قولىڭىزدى بەرى اكەلىڭىز. ءسىزدى سوزدەن استىنا بۇراپ سوعاتىن ءتىلماردى ءجۇنباس ديرەكتورىڭىز سوناۋ الماتىدان ادەيى الدىرىپتى. «سۇكەڭدى وڭدىرماي ءبىر جىعىپ بەرمەسەڭىز، بىلتىردان بەرى ىشكەن اسىم بويىما باتپاي ءجۇر»، — دەپ، ماعان ەرتىپ جىبەردى.
— ونىسى كىم تاعى؟— وز-وزىنە اڭداۋسىزدا رابايسىز سۇراق قويعان شال قۇنجىڭداي بەرى بۇرىلىپ، ەلتايعا جالت قارادى.
— كىم، كىم؟ قۇداي قوسقان كۇيەۋ بالاڭىز! — ءسارال قىزدى-قىزدىمەن ادەپتەن اتتاعانىن كەش اڭعاردى، الدە اتا مەن بالا اراسىندا ارتىق ەكەندىگىن سەزدى مە، دەرەۋ ماشينا اينالىپ كەتتى.
جەر تۇبىندە جاتىپ ءبىر-بىرىن جاقسى بىلسە دە، بەتپە-بەت جۇزدەسىپ كورمەگەن اتا مەن كۇيەۋ بالا وسىلايشا وقىس كەزدەستى. سۇكەڭدى كىم ءبىلسىن، قىسقا عۇمىرىندا قايىن اتا الدىنداعى سىن-سىناقتى باستان وتكەرمەگەن ەلتاي قاتتى ساستى. قۇشاق ايقاستىرايىن دەسە، جىگىت باسىنا جاراسپايتىن ۇشقالاقتىق بولا ما دەيدى، قاققان قازىقتاي تۇرا بەرەيىن دەسە، كىشىنى الدىنان كولدەنەڭ وتكىزىپ كورمەگەن ەسكى كوز قارت كوڭىلىنە الۋى ىقتيمال. ال، جاڭا سارالمەن قۇرداس-زامانداستاي سوزبەن قاعىسىپ، ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىققان اۋەيىلىگىن نەگە ساياسىڭ؟ ويى ون تاراۋ. بوتەن مەكتەپتەن كەلگەن ءدۇبارا بالاداي تىم جاسقانشاق. توقىراعان كۇيەۋ بالانىڭ ءحالىن سەزدى مە، شال بەرى بەتتەدى. قىزىل جيەك كوزىن تۋرا قاداپ:
— ات-كولىك امان با، قاراعىم؟ — دەدى. ءۇنى جىلى. سوعان بوي الدىرىپ قالعان ەلتاي العا قادام باسىپ ەدى، بۇكتەگەن قامشىسىن اركاسىنا سالعان سۇكەڭ ءدال تۇمسىعىنىڭ استىنان جايلاپ باسىپ، جايباراقات وتە بەردى.— اتتەگەنە، اكەسىز وسكەن ەكەنسىڭ... بەرگەن سالەمىڭنەن تانىدىم. ۇيگە ءجۇر!
امال جوق، كىبىرتىك باسىپ، شىرپىنىڭ قورابىنداي شارشى دا شاعىن شالدىڭ سوڭىنان ەردى. قالادان كەتكەن قاراشاش نە اۋىلدا، ايتپەسە وسى ماڭايدا، قۇرىعاندا اتا-اناسىنا ءبىر سوعىپ كەتكەن. ەلتاي وسى تۇيىنگە تىرەلدى. شالدىڭ مىنا قاس-قاباعى ەكەۋىڭنىڭ اراڭداعى قيعىلىقتى بىلەمىن دەيدى. سىرتقا تەپپەدى، ءىش-باۋىرى دا ەزىلمەدى. ءبىر ەسەپتەن، ەلتاي بۇعان ىشتەي قۋانىشتى. كەلىنشەگى الىسقا شىعانداماي، تۋعان ۇياسىن تاۋىپتى، ورنىنان باساتىن بولدى. سوعان قوسا قوبالجىپ تا كەلەدى — قالاي قارسى الار ەكەن، ۇيگە ساۋ ەتىپ كىرىپ بارعاندا، ىدىس-اياق توڭىرەگىندە قاراشاش كۇيبەڭدەپ جۇرسە، بۇل نە دەيدى؟
وڭ قولىندا قانت-كامپيت سالىنعان زىلدەي پورتفەل. تۇبىندە اۋىستىرىپ كيەتىن ءبىر قابات كيىمى جاتىر. توق ءبۇيىر قورجىن ەمەس، توماشاداي پورتفەل جايىن شوپان شال شامالاسا جاقسى. پورتفەل اۋزىن اشقاندا بۇكىل اۋىل جيىلسا قايتەدى؟ بەس-التى كامپيتى بالا-شاعانىڭ قولىندا كەتىپ، شال مەن كەمپىر ۇياتقا قالماي ما؟ كەز كەلگەن اۋىل دۇكەنىندە جاشىك-جاشىگىمەن تىرەلىپ تۇرعان قانت-كامپيت كىمگە تاڭسىق... ۇلت كيىمدەرى دۇكەنىنەن سۇكەڭە كىسە بەلبەۋ، ەنەسىنە ءپۇلىش كامزول الا سالسا، قولى سىنىپ قالار ما ەدى. قويدى باعا بىلمەگەن قۋىپ ءجۇرىپ ولتىرەدى... كوزى شيفەر شاتىرلى جالعىز ۇيگە تۇسكەندە بارىپ كوڭىلى كونشىدى، جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى: اۋىلى جالعىز ءۇي بولاتىن.
سۇكەڭ ەسىك الدىندا ساپتاما ەتىگىن جەرگە تورس-تورس ۇردى، قۋراي سىنىعىمەن جيەك-جيەگىنە قاتقان بالشىقتى سىپىرىپ ءتۇسىردى. سونان سوڭ قارتتاردىڭ ادەتىنشە ءبىر، ەكى باسىپ، ەبەدەيسىزدەۋ بۇرىلدى، وندا دا ەلتايدى ەلەمەدى، بۇزاۋ ءتىس قامشىمەن قوتان قاقپاسىن ايقارا اشقان ءسارالدى ەمەس، قاڭقيعان ماشينانى نۇسقاپ:
— اي، سارسەنبىنىڭ سارقىتى، اكەلگەنىڭدى ءتۇسىر، وت الا كەلگەن جوقسىڭ، ۇيگە باس سۇعا كەت. الگى شەشەڭ شيكىلى-پىسىلىنىڭ كوبىگىن الىپ جاتقان،— دەدى جەل قاماعان قارلىعىڭقى داۋىسپەن.
— اسىعىسپىن، سۇكە! جەمنىڭ جارتىسى بۇگىن جاپەكەڭە جەتۋى كەرەك. ايتپەسە قۇلاعىمنان جاراپازان كەتپەيدى. و كىسىنىڭ مىنەزىن بىلەسىز. سينوپتيكتەر اۋا رايى بۇگىن-ەرتەڭ بۇزىلادى دەيدى. قارلى بوران اياق استىنان ۇرىپ كەتسە جولدا قالارمىن، نە دە بولسا جەرىمە جەتىپ جىعىلايىن...
اقساقال ءسارال جاققا ەندى بۇرىلدى — الىستى كورمەيدى ەكەن. قوي ەمەس، باتالون اسكەر باققانداي سالپىلداتىپ ءدۇربى تاعۋى دا سول سەبەپتەن بولدى.
— ەندەشە، قايتار جولىڭدا. سوعىپ كەت. كۇزەۋدەن بەرى جامان اكەڭ جاڭا تۇسكەن كەلىنشەكتەي بەت كورسەتپەدى، ءبىر بوقتاي الماي ءجۇر ەدىم. سارى التىنداي «گۇت-گۇت» شەشەڭە دە ارناپ ايتار سالەمىم بار. بولماعاندا سونى ەستىپ كايت.
— تاك توچنو، سۇكە! بەرى شىعاردا ءبىزدىڭ ۇيدەگى قۇداڭىز...— دەگەندە كىلت توسىلعان شوفەر ارى قاراي جۇرەمەلەتە ايقايلادى،— جامان اكەمىز سىزگە دە ناق سولاي دۇعاي سالەم جولداپ ەدى.
— قاپ! — شال كەڭك-كەڭك كۇلدى.
اۋەلدە قاجاسۋ قايتادان ۇشىقتى ما دەپ سەكەم العان ەلتاي مىنا كەڭكىلدەن كەيىن سۇكەڭ مەن شوفەر جىگىتتىڭ اكەسى — سارسەنبىنىڭ ءتوس قاعىسقان دوس ەكەنىن ۇقتى. توننىڭ ىشكى باۋىنداي دوستار، ارالارىنان قىل ەتپەيتىن شىن دوستار اياۋسىز قالجىڭداسادى. ەكى شالدىڭ سول قاياۋسىز قارىم-قاتىناسى جاستارى الشاق جاتقان سۇكەڭ مەن ءسارالدىڭ اراسىنا دا ساۋلەسىن تۇسىرگەندەي. تەك كوڭىلىنە كاك العانى ءسارالدىڭ «قۇداڭىز...» دەپ قالۋى. سارسەنبى اقساقال قۇدا تۇسەتىندەي سۇكەڭنىڭ قاراشاشتان باسقا قاي قىزى بار؟ ءارى ءسارال قاراشاشقا تەتەلەس سەكىلدى. مانا ورتالىقتا بۇل: «سۇكەڭنىڭ كۇيەۋ بالاسى بولامىن»،— دەگەنسىن-اق ءسارال قاباعىن قارس جاۋىپ، گازدى اياماي باسىپ ەدى. ماسەلە قايدا! شالدىڭ «قۇراما جەمنىڭ قانشاسىن كەرەگەتاسقا، قانشاسىن جاپابايعا توگەسىڭ، ءوزىڭ ءبىل» دەگەندەي شوفەرگە تاپسىرىپ، ەش قامسىز ۇيگە بەتتەۋىندە دە، اڭعارسا، گاپ جاتىر. ادەتتە، ارالارىنان قارا مىسىق ەتپەگەن جاقىن دوستار سۇيەك جاقىن بولۋى ءۇشىن تەتەلەس ۇل-قىزدارىن بەسىكتەن اتاستىرىپ، باس جەسەدى دەگەندى وقىعان. مىناۋ سول ەكەن. انە بىردە قاراشاشتىڭ چەمودانىنىڭ تۇبىنەن سىرتىندا «وت سارسەنبينا س.» دەگەن ايداقتاعان ارناۋى بار، قارا ماي جۇققان كونۆەرتتى كورگەن. قاراشاش ەشكىم قىستاماسا دا: «كلاستاس دوسىم»،— دەپ، ءسال قىزارىپ كۇلىپ ەدى. سول سارسەنبين س. جاڭاعى سەلەۋ شاشتى شيكىل سارىڭ.
ومىردە نە بولمايدى.
اۋىز ۇيگە ەنە بەرگەندە، جاس ءتولدىڭ كۇلىمسى ءزارى كەڭسىرىك جاردى. قارا قوجالاق اعاش ەدەندە تالتىرەكتەگەن تورت-بەس قوزى بۇرىشقا بايلانعان ۋىس-ۋىس ءشوپتى كەرەناۋ تالمايدى، تەمىر شىعىرشىقتى دوعا، قامىت، جۇگەن، قۇيىسقان، تەمىر تورلى شام، قالايى شەلەك، تاعى باسقا كودي-سودي، الپىنشاق-سالپىنشاق قابىرعادا سىڭسىپ تۇر. سوعان قاراعاندا قوي باعۋ تورى شولاقپەن وتار سوڭىندا قۇر تەپەڭدەۋ ەمەس، ودان باسقا دا ات كوپىر بەينەت-مەحناتى جەتكىلىكتى سياقتى.
شال قامشى، ءدۇربىنى ءىلدى دە، ءتور ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتى. سول مۇڭ ەكەن، لاپ بەرگەن جىلى اۋا جاس ەتتىڭ حوش ءيىسىن جەلپىدى. قامىت، دوعا، قۇيىسقان، جۇگەن قويشىنىڭ كۇندەلىكتى كورگەن بەينەتى بولسا، حوش ءيىس — زەينەتى. اۋدانداعى اۆتوستانسياداعى بۋفەتتەن ەلەڭ-الاڭدا ەكى ستاقان جىلىمشى شاي عانا ىشكەن تۇلكى قۇرساق ەلتايدىڭ قارنى شۇرىلدادى.
ساپتاما ەتىگىن بوساعا جاققا تاۋدان تاس دومالاعانداي ءدۇرس-دۇرس تاستاعان شارۋا شال تورگە بايپاقشاڭ وزدى. پورتفەل سۇيرەتكەن ەلتاي ەسىك كوزىندە داعدارىپ تۇر. ۇستىندەگى قارا تونىن شەشىپ، توردەگى قات-قات جۇككە ارتا سالعان سۇكەڭ ءتۇرلى-تۇستى ماتادان شاقپاقتاتا سىرىعان قۇراق كورپەگە قۇيرىق باسا بەرە: «بەرى كەل!» — دەپ ىمدادى. باتەڭكەسىن شەشىپ، قاسىنا تىزە بۇككەن كۇيەۋ بالاسىنا:
— تورلەت!— دەپ، جوعارىنى نۇسقادى. ەلتاي: «و نە دەگەنىڭىز، اقساقال، ءتور سىزگە، مەن جاسپىن، ماعان مىنا ورىن جاراسادى»،— دەپ، سىزىلايىن دەپ ءبىر ويلادى دا، قوناعى ىلگەرى وزباسا ءۇي يەسىنىڭ كوڭىلى كونشىمەيتىنى، جاتىپ كەپ وكپەلەيتىنى دەر كەزىندە ەسىنە ءتۇستى. ىركىلمەدى. قۇيرىق باستى دەگەن اتى عانا. قالانىڭ تىك باقاي ورىندىقتارىنا ۇيرەنگەن ەكى اياعى ال سىيسىن الدىنا. مالداس قۇرىپ بايقاپ ەدى، اينالىپ تۇرعان پلاستينكانىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتكەندەي تەپە-تەندىگىن ساقتاي المادى: كولدەنەڭ اعاشتا قالعىپ وتىرعان جاس اتەشتەيىن ءبىر ەڭكەيىپ، ەكى شالقايىپ يت اۋرەگە ءتۇستى. شوشايعان تىزەلەرى يەگىنە جەتە جازداي ما، قۇيمىشاعى سىرقىراي ما، ايتەۋىر، بەرەكەسى بەك قاشىپ، جاعدايى جوندەلمەدى. ابىروي بولعاندا، ءدال قولتىعىنىڭ استىنا جۇك ۇستىنەن كۇمپيگەن قۇس جاستىق قۇلادى.
— جانتايىپ جاتىپ دەمال، قاراعىم!
ەلتايعا جاساعان جاقسىلىقتى شال وزىنەن دە ايامادى؛ جاستىقتى قولتىعىنا قىسا باۋىرىنا باسىپ، كۇيەۋ بالامەن باس تۇيىستىرە، اياعىن بوساعا جاققا سوزىپ جىبەردى. الماتىنىڭ «قازاقستان» ماگازينىنەن ەلتاي سان رەت كورگەن مىس جيەك، شىنجىر باۋلى ءمۇيىز شاقشانى سۋىرىپ، الاقانىنا توتيايىن ناسىبايدى شىم-شىمداپ توكتى؛ ونىسىن مۇرنىنا اپارۋى مۇڭ، قارت الەمتاپىرىق وزگەرىسكە ۇشىرادى، تاناۋى ءيىس تارتقانداي اسپانداي بەردى، اۋزى اشۋلى، كوز جۇمۋلى، كوڭىل ماس، جيىرىلعان بەتى ءبىر ۋىس؛ «اھا-ھالاپ» تۇرىپ، كەلەر ساتتە تۇشكىرىپ قالعاندا، ەسىك ايقارا اشىلدى. شال: «جارەكىماللا! دەنساۋلىق بولسىن!» — دەپ، ءوز-وزىن جارىلقاپ جاتقاندا، نۇرى تايماعان قارا كوزدەرى باداناداي-باداناداي، شاشى اپپاق قۋداي، ات جاقتى، قۇبا قاريا جاي باسىپ كىردى. ءون بويى ءدىر ەتكەن ەلتاي الاقانىمەن جەر تىرەپ، ورنىنان تۇرا بەردى. ءۇستى-باسىنا شاڭ جۇقتىرمايتىن كەربەز، ساڭلاق كىسى ەكەنى تۇيمەلەرى تۇگەل سالۋلى جاسىل ءپۇلىش بەشپەنتى، توبىعىنا تۇسكەن كەڭ، مول پىشىلگەن قوڭىر كويلەگى مەن اق جىپتەن ويۋ جۇرگىزىلگەن قىزىل قوڭىر ساقتيان ەتىگىنەن بەسەنەدەن بەلگىلى: سىرتتان كوڭ مەن بالشىق كەشىپ كەلسە دە ەتىك تۇمسىعى جىلتىراپ تۇر، تاپ-تازا. سوندا عانا ەلتاي مانادان بەرى قوي قۇرتتاپ، قويىرتپاق ىشكەن مالشىنىڭ ۇيىنە كىرگەندەي نەگە جيىرىلىپ، كىرجىڭدەمەگەنىن ۇقتى: تاپ-تۇيناقتاي جينالعان ءۇي ىشىندە ارتىق-اۋىس زات جوق، بوتەن ءيىس-قوڭىس تا سەزىلمەيدى. دانەكەرشىنىڭ جاپىراق-جاپىراق تەمىردى ادەمىلەپ كەسىپ، جىمداستىرعان شەبەر قولىنان شىققان قول توقپاقتاي پەشتىڭ — ءداۋ دە بولسا قۇنى قۇنان قوي — ەكى كوزىنىڭ بىرىنە قونجيعان قارا قازان بۋ مەن سۋدى كەزەك ۇرلەپ، بۇلك-بۇلك قاينايدى. ال ەكىنشى تەسىكتە الگى قارا قازاننىڭ سۇلۋ دا سىلقىم قىزىنداي اق قالايى مەسكەيدە ءسۇتتىڭ جيەگى جىبىرلايدى. پەش الدىندا تورت-بەس تامىزىق جاڭقا جايراپ جاتىر، باسقاداي ىبىرسىعان كولدەنەن قيقىم، ءشوپ-شالاڭنان ادا. جاس ءتول، ابزەل-سايمانعا اۋىز-مۇرنىنان شىققان كىرەر ءۇي سۇكەڭنىڭ ۇلەسىنە ەركىن تيگەن دە، تورگى ءۇي بيپاز كاريانىڭ بيلىگىندە. تەك كوڭىلىنە ءبىر-اق نارسە قونبادى: كورەم بە دەپ ويلاعان قوشقار ءمۇيىز ويۋلى تەكەمەت، اق كيىز، قارا كيىز سىرماق، قۇس جاستىق، قابىپ تىگىلگەن تۇيە ءجۇن كورپە سەكىلدى قولتۋما، قازاقي جيھاز بۇل ۇيدە اتىمەن جوق تا، ساپتاعى ساربازداي تىرەلگەن مىنا زاتتار الگى «قازاقستان» دۇكەنىندەگى فابريكالىق دۇنيەلەر... قاريانىڭ كيىمى دە سول سورتتان. ەلتاي بەينەبىر تالاي جىلدى ارتقا تاستاعان قوس قارتتىڭ ەسكى كوز مەكەنى ەمەس، كەشەلى-بۇگىن شاڭىراق كوتەرىپ، كەرەك جيھازدى دۇكەننەن اسىعىس ساتىپ العان وتاۋ ۇيگە كىرگەندەي ولقى كوڭىلدە.
ءتور سەكىلدى تاعىنان تۇرەگەلىپ، ورتادا تىكەسىنەن تىك تۇرعان ەلتايدىڭ جۇزىنە قاريا ەش سەزىمسىز جايباراقات سىدىرا قارادى دا، پەشتىڭ وڭ جاعىندا ىدىس-اياعى جىلتىراعان جەر سورەگە قاراي ىعىستى: اڭىرعان جىگىت سالەم بەرىپ تە ۇلگەرمەدى. دەس بەرگەندە شىنتاقتاي كوتەرىلگەن سۇكەڭ دەمەدى.
— اي، سارقىت، الىستان ات شارشاتقان قوناق كەلىپ وتىر!
— ە...— دەدى سورەگە بەتىن بەرگەن قاريا،— ايشا كەلىن: «شاي ءىشىڭىز دە ءىشىڭىز، جالعىز وزىمە باتپاي وتىر»،— دەپ قىلقىلداعان سوڭ...— سۇكەڭ ءسوزى ساڭىلاۋىنا جاڭا جەتكەندەي بەرى بۇرىلدى. ەلتاي دا اپىل-قۇپىل سالەم بەردى، انا كىسىنىڭ ەرنى بولار-بولماس جىبىر ەتتى، ارى بۇرىلىپ، قازان قامىنا كىرىستى.
— ورنىڭا جايعاسا بەر، قاراعىم! سالەمىڭ قابىل! — دەگەن شالدىڭ جالعىز اۋىز ءسوزى ەلتايدى ەتەگىنەن باستى.
جىگىت دەل-سال: اۋىل داستارقانى قانشا كەڭ بولسا، جاس-كارىسى دە كوڭىلگە، جىلى سوزگە سونشاما جومارت دەپ ەستىپ ەدى. ال كەرەگەتاسىڭ الدىمەن قۇدايى قوناق قالدى العاش كورىسكەن كۇيەۋ بالاعا قىرىس قاباق تانىتقان ءتارىزدى. ەڭ جامانى، الالاۋ بار. سۇكەڭ ءسارالعا كەلگەندە ءازىلدىڭ ءتۇبىن ءتۇسىرىپ، ارقا-جارقا بولدى دا، ەلتاي دەگەندە تارامىسىنا تىرتىسىپ، ساراڭ دا ساناماق سوزگە كوشتى. «كۇل بولماساڭ بۇل بول، كەلسەڭ ءوز اياعىڭ، كەتسەڭ ءوز اياعىڭ، ءبىزدىڭ شارۋا الدىنا اس، ەكى قولىڭدى بوس قويۋ، قالعانىن ءوزىڭ ءبىل، شىراعىم» دەگەن سىڭايدا كولدەنەڭ ءتۇسىپ، جايباراقات جاتىر. وعان وكپەلەپ، تونىن تەرىس كيىپ وتىرعاندا، ءپۇلىش بەشپەنت قاريا ارناپ بەرگەن سالەمىن سۋعا جىبەردى. قاراپ وتىرىپ ءتۇڭىلدى. الىستاعى الماتىدان ات شارشاتىپ كەلگەندە بۇلاي قارسى السا، قوشتاسۋ قالاي بولماق؟ ويدان وي تۇزەي كەلگەندە، كەنەت ءىشى قىپ ەتتى — جامان ايتپاي جاقسى جوق، وسى قاراشاش نە كۇيدە؟ وقىس جاعدايدان امان با ءوزى؟ امان بولسا كوزى قايدا، ءوزى قايدا؟ كورشى ۇيدە مە، الدە تۋعان-تۋما اسىپ قىدىرىپ كەتتى مە؟ ءوزى كەرەگەتاستىڭ توپىراعىن باستى ما، جوق پا — اڭگىمە قايدا. قاشىپ كەتكەن كەلىنشەگىن كۇن تۇبىنە كۇڭىرەنىپ ىزدەپ كەلىپ، ءوزى تۇگىل كولەڭكەسىن كورە الماعان ەلتاي بولات سەرىپپەدەي شيرىقتى. قولتىعىنا جاستىق ەمەس، تاس باسىپ جاتقانداي ارلى-بەرلى دوڭبەكشىپ، ەكى قارتتىڭ اۋزىن كەزەك باعۋلى.
كوپ كۇتتىرگەن لەبىز بۋى مەن ءيىسى بۇرقىراعان ەتتى قازاننان تاباققا اۋدارىپ الىپ جاتقان قاريانىڭ اۋزىنان شىقتى.
— بۇگىن قانشا قاپ اكەلدىڭ، قارا باتقام؟
«قارا باتقاسى كىم؟» — جىگىت جان-جاعىنا الاقتاپ قارادى. سەلدىر ساقالى سەلكىلدەگەن شالدىڭ كۇن جەگەن شالبار-شالبار بەتى جىبىرلاپ، كۇلىپ جاتىر.
— ورىستە اتتان اياعى سالاڭداعان جاپاباي كەزدەسكەن. سودان ساۋعا سۇراپ، ءبىر قابىن الىپ قالدىم. مىنا بەلدىڭ استىندا كارىباي تراكتىرىس ءشوپ دەستەلەپ ءجۇر ەكەن، ول دا ءبىر قابىن تەگىن بەردى. ءوزىڭ شە، ءوزىڭ نە ءبىتىردىڭ؟
ءتور الدىنا الاسا ۇستەلدى دوڭگەلەتىپ اكەلگەن اپاي جاۋاپ قايتارمادى. «قابى نەسى؟ ديرەكتور مانا تاۋ ىشىندەگى اۋرۋ، ارىق-تۇراقتار ءتىسىن سورىپ، اش تۇر دەگەن. سۇكەڭ سوعان وراي ارتىنا قاپ تەڭدەپ، كورشى-قوڭسىلاس مالشىلاردان جەم جينادى ما؟» وعان سايايىن دەسە، ەسىك الدىنداعى كوك دونەننىڭ قانجىعاسىنان قاپ كورمەدى.
وڭ قولىندا قىلپىلداعان وتكىر شاپپا باكى، سول قولىندا اسىق جىلىك، سۇكەڭ كەزەگىمەن قاقپاقىل ويناپ، كوز ىلەستىرمەي شاپشاڭ-شاپشاڭ ەت تۋراپ وتىر. ەلتايدىڭ قولىنا ەتى سىلىنىپ ىرسيعان جاۋىرىن ۇستاتىپ:
— قومسىنباي ءمۇجي بەر، شىراعىم. سىباعاڭ ساقتاۋلى. وقىس كەلدىڭ دە وتىرعان ورنىمىزدا ومالىپ قالدىق. قازاق ەتتى ەل جاتا الدىنا الۋشى ەدى، تال تۇستە تاباق تارتقانى قالاي دەمە. اۋىق-اۋىق ءىشى بۇرەتىن كاستريتىم بار. بىلگىش دوعدىرىم: «ەتتەن جەرىڭىز، قۇرىعاندا جاتار كەزدە جەمەڭىز، ايتپەسە جۋىق ماڭدا مۇردەم كەتەسىز»،— دەگەسىن، ءوستىپ تالما تۇسكە كوشكەمىز. كەشكە دەيىن اناۋ-مىناۋ شارۋانى تىندىرعانشا سۋداي ءسىڭىپ، تاستاي باتادى.
جۇقا نان مەن بۇيرا كارتوبى ارالاس تاباقتىڭ شەتىن الا قاريا تىزە بۇكتى. كارلەن كەسە تۇزدىقتى اعاش قاسىقپەن ساپىرىپ وتىرىپ:
— مەن دە اي قاراپ جاتقامىن جوق. ايشا كەلىننىڭ ماڭىنان ءبىر قابىن جيناپ قويدىم،— دەپ كۇڭك ەتتى.
داستارقان شەتىندەگى ورامالعا باكىسىن استى-ۇستىنە كەزەك جىلماڭداتىپ سۇرتكەن سۇكەڭ:
— جارادىڭ، بايبىشە! — دەدى دە، تاباققا ءتوندى.— بەرمەن جاقىندا، قاراعىم! الىس جولدان شارشاپ كەلدىڭ، قارنىڭ دا اشتى. ۇيالما، ال، ال.— وڭ تىزەسىنە شىنتاعىن تىرەپ، قارياعا بۇرىلدى.— قاي قاپتىڭ اۋزىن شەشەيىك، ايتشى، كانە!
ۇيەمە تاباق ۇستىنە شەڭبەر سىزا تۇزدىق قۇيعان بايبىشەسى:
— قۇزعىن سارىدەن تاۋ-تاس اسىپ، ارىپ-اشىپ كەلدىڭ. ازىرشە سەن اكەلگەن قاپتىڭ اۋزىن شەشەيىك،— دەي سالدى.
باكىسىن تاباققا سۇعىندىرىپ سۇيەگەن سۇكەڭ ماي-ماي ساۋساقتارىن تاربيتا جازىپ، تاق الدىندا ايقاسىپ جاتقان قوس بالتىرىنا اپارا بەردى دە، ورتا جولدا توقتادى، بوساعا تۇبىندەگى ساپتامانىڭ جىلتىر ساۋىرىنا كوزىنىڭ استىمەن قارادى، سول ساپتاما قونىشتارىن ون ساۋساقپەن وڭدى-سولدى مىجعىلاپ سىلايتىن اتامزامانعى ءبىر ىستىق ادەتتەر ەسىنە تۇسسە كەرەك، قاباعىن ءسال شىتىپ، بايبىشەسىنە بۇرىلدى.
— ورامال قايدا؟
ورامال قول سوزىمدا ەكى بۇكتەلىپ جاتقان، بايبىشەسىنەن ادەيى قادالىپ سۇرادى. قاتال كورىنگىسى كەلە مە، وڭ كوزىن سىعىرايتىپ قىسىپ الىپتى. قىسقاسى، شالىڭ قوساعىنا ءارى ەركەلەپ، ءارى داستارقان باسىندا ءوزىن باي پاتشا رەتىندە ۇستاعىسى بار. قاريا ورامالدى ءىلىپ الىپ، ساۋساق ۇشىمەن ۇسىنعاسىن: «ە، و باستان سويتپەيسىڭ بە؟!» دەگەندەي قاباعى اشىلدى، قولىن اسپاي-ساسپاي ءسۇرتىپ جاتىپ:
— حوش، قاپتىڭ اۋزىن شەشسەك شەشەلىك. مەنىڭ اكەلگەن قانار قابىم مىنا ەلتايدىڭ قولتىعىنىڭ استىندا، — دەگەندە شوشىپ كەتكەن جىگىت ورنىنان تۇرىپ كەتە جازدادى.— ءجا، ءازىل، قاراعىم. يەن تاۋ ىشىندە ماڭىراعان قويمەن سويلەسەتىن ەمەس، شەشەڭ ەكەۋىمىز جوقتان وزگەنى ءسوز ەتىپ، ءوستىپ قالجىڭداسىپ الامىز. جاڭاعى قابىمىز اركىمنىڭ اۋزىنان قاقشىپ تەرگەن ءسوز، كەشەلى-بۇگىن جيناعان جاڭالىعىمىز. ال، جاقىن وتىر.— قارت باسىن بۇرىستىرگەن بەس ساۋساعىن ەتكە ءبىر سالعاندا، مول سالدى. اۋەلى باستا مىقتاپ قارپىعانىمەن، كەيىن ۇساقتاپ سالا بەردى. باكىمەن كەرتىپ-كەرتىپ، اۋزى بۇلتىڭداپ وتىر. ءداۋ دە بولسا گاستريتكە جاتقىزعان دارىگەرلەر قارتقا: «ءوستىپ جە!» — دەسە كەرەك. Ac ءپىسىرىپ ءجۇرىپ، يسىنە تويىپ قالعان با، قاريا تاباققا وقتا-تەكتە قول سوزادى. جىرتا قارىس ەتكە ساۋساعىن ەلى باتىرىپ، شوپشەڭدەگەن ەلتاي دا انا ەكەۋىنەن وزا المادى. نان ارالاس ەت قۋسىرىلىپ، تاباقتىڭ ارعى بەتىنە قاشىپ بارعاندا، قارت ەڭسەسىن كوتەردى، ورامالعا ەكىنشى قايتارا قول سوزدى، اس قايىردى، ماي-ماي شانجاۋ مۇرتى سالبىراعان كۇيى توعايىڭقى ۇنمەن:
— الىپ كەتە بەر! — دەدى.— شايىڭ قايدا؟
ءسۇت پىسىرىمنەن سوڭ سۇكەڭ بۇيىرىنە جاسىل بامبۋك سالىنعان كەسەنى الاقانىندا اينالدىرا ويناتىپ وتىرىپ — ەلتاي العاشىندا كەسەنى ءسان ءۇشىن سەكىرتە مە دەپ ەدى، جوق، شايدىڭ ىستىق تابىنا جاساعان امالى ەكەن — بايبىشەسىنە بۇرىلدى.
— ءبىز بۇگىن قويا تۇرالىق. اڭگىمەنىڭ تەڭىن ەلتاي شەشسىن. قاراشاشتى بىلەسىڭ عوي، بۇل سونىڭ قوساعى؛ قۇدايدىڭ زورلىعىمەن تاپقان كۇيەۋ بالامىز، — دەپ، جانى جاي تابا بەرگەن جىگىتتى تاعى شىمشىدى. قاريا دا: «ە، قاراشاشتى نەگە بىلمەيمىز، بىلەمىز» دەگەندەي كەسەنى ەرنىنەن الا بەرە انتەك باس يزەدى. قارت شالقي ءتۇستى.— سول قاشقىن قىزدىڭ قاسىنان بالا ات شارشاتىپ كەلدى. قانار-قانار اڭگىمە وسى جىگىتتىڭ قانجىعاسىندا. الپىس جاستاعى اتام قازاق الىستان كەلگەن التى جاسار بالانىڭ الدىنان شىعىپ، سالەم بەرگەن. وعان قۇلدىق ۇردىق. سوسىن جولاۋشىعا استىنداعى تاعىنداي ءتورىن بەرىپ، الدىنا اس قويعان، ەكى قولىن بوس قويعان. ونى دا ىستەدىك. ودان كەيىن شاي بەرىپ، كەپكەن كونىن ءجىبىتىپ، ءشولىن باسقان. تەرىڭ كەڭىپ، كوڭىلىڭ جايلاندى، بالام. سوڭىندا ارشامەن ءتىس شۇقىپ وتىرىپ،—دەپ، الدىنا ارشا شىرپىسىن تاستادى،— تەبىنگىگە تەر قاتقان ساپاردىڭ ءجون-جوباسىن، جولاي كورگەن-بىلگەنىن سۇراعان. ال، اۋزىن، باردا سويلەپ قال، اينام! — ەلتايدىڭ «جولاي كورگەن-بىلگەندەرىنىڭ» ءبىر ءتۇيىرىن جەرگە تۇسىرمەي ەستىپ الايىن دەگەندەي باسىن بەرى بۇرىپ، جاستىق قولتىقتاپ قيسايا كەتتى. بايبىشەسى دە: «ە، جولاۋشى بالا سەن بە ەدىڭ، ە، وقاسى جوق، كەڭ وتىر، ي-يي، مونتيعان تۇرىڭنەن!» — سىپاتتا ەلتايعا توقتالىپ قارادى، موينىن ءارى سالدى، كوزىن بوساعادان الماي شايىن سوراپتاپ تارتا بەردى.
ەلتاي: «وسى كىسىلەر مەنىمەن ويناپ وتىر ما؟» — دەپ ءبىر كەتتى. سول ويعا ات باسىن تىرەپ، قازىق باۋ شالايىن دەسە، ەكى قاريانىڭ جۇزىندە مىسقىل، كۇلكى ءىزى جوق، بايىپتى. ءوستىپ باسى قاتىپ، دوربا-دوربا بولىپ وتىرىپ، قوجاناسىردىڭ قىزىق تا اۋليە قىلىقتارى، تازشا بالا، مۇقاڭنىڭ قىرت جۇمانى، «قان مەن تەردەگى» اتاقتى سۋايت ەسىنە ءتۇستى. «ءالميساقتان دالا كەزىپ، اتتان تۇسپەي مال باققان قازاق تەرى كەڭىگەن وسىناۋ شاقتا ءبىر-بىرىن ءتۇرتىپ ويناماسا، سيرك، كينو، كونسەرتى جوق ەلسىز، قۇلا دۇزدە ءىشى پىسىپ ولمەي مە؟»—دەپ قويدى. ايتكەنمەن وزىنە ەڭ كەرەكتى جاۋاپتى ەستي الماي، دىمى قۇرىپ وتىر — كەلىنشەگى نە جايدا، قانداي كۇيدە؟ قايىن اتاسى قىرشىپ سويلەسە، قاراشاش باسىنداعى، تھە، تھە، باستان اۋلاق، جاعدايسىز الدەنەنى مەڭزەپ وتىرعان جوق پا؟
ساناي بەرسە وي قالىڭ. سونان سوڭ ويدىڭ وزىنەن قاشتى. قامالاعان كۇدىكتى جيىپ تاستادى دا، بەلدەن باسىپ سويلەپ بەردى.
— جەتىممىن، وتاعاسى. بالالار ۇيىندە ءوستىم...
بەسىكتەن بەلى شىققان كەزدەن باستاپ، ەس جيىپ، ەتەك جاپقان بۇگىنگى كۇنىنە دەيىن جەتتى. و باستا اياعىنا جەم تۇسكەندەي ءجيى كىدىردى. اسىرەسە قاراشاش ەكەۋىنە بايلانىستى تۇستاردا ينەسى مۇقالعان پاتەفونداي مۇدىرگەن ەلتايعا، ابىروي بولعاندا، ارشامەن ءتىسىن شۇقىپ، كوزىمەن جەر سۇرگەن سۇكەڭ يەسىگە شىعاسى، باسشىعا قوسشى بولدى. شىنى ما، كەكەسىنى مە: «ءيا»، «سونان...»، «اپىراي، ءا!»، «ە، سولاي عوي!»،— دەپ، كوتەرمەلەپ وتىردى. ەلتاي دا ارمانسىز اقتارىلدى، قىزا-قىزا كەلە:
— قامباسوۆتاردىڭ سوعىس وشىرگەن ءتۇتىنىن كايتا تۇتەتتىم دەپ ەم. اياق استىنان قيىن جاعدايعا دۋشار بولدىم، وتاعاسى. قاراشاشقا كەت دەمەپ ەم، مەن جوقتا كەتىپ تىنىپتى. بولاشاقتان ءۇمىتتىمىن. ماملەگە كەلەيىن، ايىبىمدى موينىما الايىن، ارىلايىن، سىزدەرگە سالەم بەرىپ، ءجۇز كورىسەيىن — نيەتىم وسى كەرەگەتاسقا كەلگەندە. قاراشاش سىزدەرگە قىز بولسا، مەن بالاڭىز بولامىن. تەنتەكتىك جاسادىق. قارتتار كەشىرەر، كەشىرەر دە باتاسىن بەرەر، — دەپ كوسىلدى.
«وسى ءبىر كەلىستى دە كوركەم اڭگىمەنى مەن ايتتىم با، باسقا ما؟»—دەگەندەي جىگىت كوزىمەن داستارقان شەتىن شۇقىپ، مەلشيىپ وتىر. قىسىلعاننان قىز بولدىق دەگەن وسى. جازۋ بولماسا اۋىزەكى قىزىل سوزگە جوقپىن دەپ جۇرگەن باقىر باسى بۇل جولى وتقا سالسا ماي بولىپ ەرىدى، سۋعا سالسا مۇز بولىپ قاتتى. يتجاندى ەكەن ءوزى. ادامنىڭ ءبىر سەرىگى ءۇمىت، ەكىنشى سەرىگى كۇدىك، كوزىنىڭ استىمەن داستارقاننىڭ ارعى شەتىندەگى قارياعا قاراپ ەدى، جەلكەسىنە ءبىر ءشومىش سۋ قۇيا سالعانداي تىتىركەندى: ماناعى جايما-شۋاق قالپىن مىسقال بۇزباعان و كىسى شايدى قىزارا ءبورتىپ سوراپتاپ، ءتۇبىت ءشالىنىڭ شەتىمەن ماڭدايىنا شىپ-شىپ شىققان تەردى ەش قاپەرسىز جەكە-جەكە باسىپ سۇرتەدى.
شىنتاقتاي تۇرەگەلىپ، مالداس قۇرعان سۇكەڭ:
— مىناۋ ءبىر جاقسى اڭگىمە بولدى،— دەپ، ەلتاي مۇشكىل ءحالىن ەمەس، ءيىر-شيىر قىزىق ەرتەگى ايتىپ بەرگەندەي-اق ريزالىق ءبىلدىردى. بايبىشەسىنە تەسىلە قاراپ وتىردى، وتىردى دا، شال سەرپىلە سويلەدى.
— قاراعىم، جاعدايىڭا قانىقتىم، قانىقتىم دا ۇققانداي بولدىم. باسقانىڭ اۋزىنان وسىپ-ونگەن وسەكتەن ەمەس، وزىڭنەن ەستىگەنىمە ءدان ريزامىن. اناۋ الماتىدان ساداعىڭا سارى شىركەي ۇيالاپ كەلىپ، الدىمىزدان وتكەنىڭە شۇكىرشىلىك. جاسىراتىن نە بار، الىپ قاشتى يۋ-قيۋ ءسوز كوپ ەدى. كوڭىل كۇپتى-تىن. قاراشاشتان اي بۇرىن حات الدىق. حات سىرتىنا مەكەن-تۇراعىن جازباپتى. الاي دا بىلاي دا سىعالاپ قاراپ ەك، «وسكەمەن» دەگەن باتتيتىپ باسقان قارا ءموردى كوردىك. حاتى دا ءبىر تۇتام قىسقا. سونداعى كيىم تىگەتىن جەرگە ورنالاسىپتى. جاتاقحانا دەدى مە، ارانىڭ ۇياسىنداي قۇجىناعان جەردەن ورىن العان. قىسقاسى، ول بالانى ازىرگە قاسقىر جەمەيدى. ايىپ-ايبانانى ءوز موينىنا الادى، مەنىڭ ۇعۋىمشا. «ىزدەپ كەلمەڭدەر، كۇنىم تۋدى وڭىمنان، ايىم تۋدى سولىمنان دەگەن كۇنى ءوزىم تابامىن» دەگەن بۇيرىق-جارلىعى بار. ءوز كوزىڭمەن كورمەي، ءوز قۇلاعىڭمەن ەستىمەي ءۇشبۋ سالەمگە سەنەتىن زامان با؟ قارا قاتقاق كوكتەم ءبىتىپ، زاۋزا قوڭىز ۇشا باستاعاندا، قويدى اۋەلى كومەكشىگە، سودان كەيىن قۇدايعا تاپسىرىپ، وبلىس قايداسىڭ دەمەك ەم.— ءسال بوگەلدى.— قاراشاش قايدا كەتەدى. وسكەمەن جەر شەتى ەمەس، اۆتوبۋسپەن ىزعىتىپ بەرسەڭ، كۇنشىلىك جەر. ول كەلمەسە، سەن جەتەرسىڭ. باتا جاساپ، وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن توي قىزىقتاپ، ەكەۋىڭدى ءبىز قوسقامىز جوق. ايدالادا نە ءبىلىپ، نە قويدىڭدار، بىزگە جۇمباق، كىسىنەسىپ قوسىلىپ، شۇرقىراسپاي جاتىپ ايرىلىستىڭدار. اناۋ توبە بي ورىس شالىڭ تۋرا جولدى نۇسقاعان ەكەن... ەندەشە، بۇل ىسكە ءبىزدى شاتپاڭدار. بۇگىنگىنىڭ ءسوزى ەرتەڭگە، شالدىڭ ءسوزى جاسقا جۇرمەيدى. وزدەرىڭ باستادىڭدار، وزدەرىڭ اياقتاڭدار. شايناپ اس بەرەتىن ەمەس، ءبىرىڭ بالا سۇيەتىن، ەكىنشىڭ قازان-وشاق كوتەرەتىن جاستاسىڭدار، الدارىڭنان جارىلقاسىن. ءبىزدىڭ تىلەك: قايدا جۇرسەڭدەر دە امان-ساۋ بولىڭدار! — دەپ، شامىرقانا، شيراي كەلىپ، داستارقان شەتىن قايىردى، ەتەگىن قاعىپ، ورنىنان تۇردى. ەلتاي دا ىلەسە تۇرەگەلدى. ساپتاماسىن تارتىپ كيگەن شال تونىن تۇيمەلەپ، بەلبەۋىن بايلادى.— ال بايبىشەنىڭ كوزىنشە ساعان ايتار، ۇقساڭ تىلەگىم، ۇقپاساڭ كەسىمىم مىناۋ: سەن بىزگە قۇدايى قوناقسىڭ. الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى شال الدىنان شىعىپ، سالەم بەرەدى دەپ جاڭا ايتتىم. اتا سالعان جولدان سۇيەم اسپايمىز، قىلاۋداي كەمىمەيمىز. توق ەتەرى، بەرىسى اپتا، ارىسى اي وسى اۋىلدا قوناقسىڭ. كەرەگەتاستان تابان اۋدارماي اۋناپ-قۋناپ جاتاسىڭ. قويشى تىرلىگى ەشكىمنىڭ ەركەلىگىن كوتەرە المايدى، بەينەت، زەينەتىمدى كور، قوسا باستان كەش. جىلقى كىسىنەسكەنشە، ادام تۇسىنىسكەنشە. ارتىن كۇتەيىك. كۇيەۋ بالاسىڭ با، جاي بالاسىڭ با، ۋاقىت تورەشى. ال تىسقا شىعايىق، ورىستەن قايتقان مالدىڭ الدىن توسايىق.
شەتى قايىرىلعان داستارقان باسىندا بەس ساۋساعىنىڭ باسىندا كەسەنى دوڭگەلەتىپ قاريا قالا بەردى. سىرتقا بەتتەگەن ەكەۋگە نازار اۋدارمادى: قىزىق كينو كەرگەندەي بولمەنىڭ الىس بۇرىشىنان كوز الماي، تىم-تىرىس، ەش قوزعالىسسىز، مەلشيگەن كۇيدە. اۋزى اشىلماعان پورتفەل وڭ بوساعادا قيسايىپ جاتىر.
ءبارى دۇرىس. سۇكەڭنىڭ بەتى وڭعا قاراماسا دا، قازاقتىڭ قارا شالىنىڭ ءبىر قيمىلىن ىستەپ سالدى. كۇيەۋ بالام دەپ شۇرقىرامادى، دەسە دە «قاراعىم» جاعىن قاتىردى. «اتا» دەپ بۇل وزەۋرەمەدى. سان قيلى مىنەز بەن تاعدىردىڭ قايناعان قارا قازانى — بالالار ۇيىندە ەر جەتتى، ودان بەرى دە كورگەن قۇقايى از ەمەس. شىدار، شىدار دا، شال ايتپاقشى، ارتىن باعار.
ازىرشە ءبىر-اق نارسەنى كوڭىلىنە الادى؛ ول — شەشەيدىڭ الابوتەن مىنەزى. قاراشاشتاي موينىنا بۇرشاق سالىپ، قۇدايدان تىلەپ العان جالعىز قىزىنىڭ اتى اتالعاندا دا، سۇكەڭ «كۇيەۋ بالاڭ كەلدى» دەپ ەلتايدىڭ ءتۇسىن تۇستەگەندە دە، قۇلاق قاقپادى. وسى ءۇيدىڭ كۇيىنىش-سۇيىنىشىنەن بەيحابار، تەك ەدەن سىپىرىپ، اس ءپىسىرۋدى بىلەتىن كۇڭ كەمپىردەي قازان-اياق توڭىرەگىندە كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ الدى... قىل اياعى سۇكەڭ ەكەش سۇكەڭە دە شۋاق مىنەز تانىتپادى. قاراشاش پەن ەلتاي تۋرالى قۇلاش-قۇلاش اڭگىمە قوزعالدى، وندا دا سەلت ەتپەدى. بۇل نە قۇپيا سوندا؟
ازىرگە قوناق قويدان جۋاس...
***
— قاراساڭ، ءما، ءدۇربى!
ەلتاي انىق بايقادى: شالدىڭ كوزى جاسىل سارعىلت ەكەن. قازاقتا از كەزدەسەتىن كوز. جاھۇت كوزدەر قادالعان جەرىنەن قان الاتىن شاقار، قولعا العان ءىسىن اپتەر-تاپتەر ەتىپ، نە وڭعا، نە سولعا شىعارىپ تاستايتىن تاباندى دەۋشى ەدى. بۇگىندىككە سۇكەڭ ول ۇدەدەن شىقتى. ءقازىر دە قىزعىلت ساۋلە قىدىرعان، دوڭەس، قىراتىنان قار كەتىپ، ال وزەك، قولات، سايلارى ءالى دە تارعىل-تارعىل ولكەگە كوز تىگىپ تۇر. كەرەگەتاس دەسە، كەرەگەتاس ەكەن. جان-جاعىن اق باس قوڭىرقاي تاۋلار قورشاعان كەڭ جازىق بوتەلكەنىڭ اۋزىنداي قۋسىرىلا كەلىپتى دە، قىستاۋعا ۇمتىلاتىن سول تار وڭەشتىڭ ەكى بوساعاسىن جارقاش-جارقاش قان قىزىل جارتاستار قالعىماي قاتىپ-قاتىپ كۇزەتىپ تۇر. تاۋ اسىپ، جازىقتى جيەكتەي كەلىپ، قوتاندا بىتەتىن يرەك جول سول كەرەگە تاستاردىڭ القىمىنان ءوتىپتى. ىزىنداعان جەل قىستاۋ ورنالاسقان قازان اۋزىنداي شاعىن ويپاتتى باسىپ، وراي دا بوراي سوعاتىن سياقتى: مانا ءۇيدىڭ ىعىنا قاراي قيسايىپ جىعىلعان مۇرجا ءتۇتىنى ءقازىر ءور سەرپىپ، كەرى شالقيدى. كوز ۇشىنداعى بىدىرقاي بەلدەردىڭ باۋىرىنان باستالاتىن جازىق كەرەگەتاسقا دەيىن جاي باسىپ، جايىلىپ كەلەدى دە، ودان ءوتىپ، قىسپاقتان شىعا تاعى كەڭگە سالىپتى. سودان سۇكەڭنىڭ ساپتاما ەتىگىنىڭ ۇشىنان تۋ سىرتتا شالقالاپ جاتقان تاۋعا ورمەلەپ كەتە بارادى.
جەل اپ-ساپ تىنعان. سالقىن سامال بەت-اۋىز سيپالايدى.
جىگىت ءدۇربىنى جازىققا سالىپ ەدى، شەڭبەر ءىشىن ءتورت تۇلىك مال كەرنەدى. وپتيكالىق ساقينا اينەكتەردىڭ ساۋلە سىندىرعان سيقىرى ما، الدە كۇندىز قىزعان جەردەن كوتەرىلگەن بۋ جازىقتىڭ بەتىمەن بەت بولىپ بوگىپ تۇر ما، قالىڭ مال سارعىلت جاسىل مۇناردىڭ اراسىمەن جىبىر-جىبىر قوزعالىپ، قاپتاي جايىلىپ كەلەدى. جايشىلىقتا مال تۇياعىنان كوتەرىلىپ، وتار سوڭىنان كولبەپ كەشەتىن سەلدىر شاڭ بۇگىن كورىنبەيدى. باستى باۋىرعا الىپ، جەر تىستەپ تومپاڭداعان قوي ۇستىندە ساۋىسقاندار سىپ-سىپ ۇشادى؛ الىپ كەت تە، قاعىپ كەت ۇشقالاقتاردىڭ ەسەبى بىرەۋ ەمەس، الدەنەشە؛ قىستان ازىپ شىققان قويدىڭ باۋىر جۇنىنەن بۇرگە، سىركە ىزدەسە، سانسىز تۇياق ايداپ تاستاعان ىلعال توپىراق اراسىنان وتكەن جىلعى قۇرت-قۇمىرسقانىڭ ولىمتىگى مەن تىرىلە باستاعان، جەر بەتىنە، كۇن قىزۋىنا ۇمتىلعان جۇمىرتقالارىن قوسا ۇپتەيدى. كوكتەمگى قىزىق ءالى الدا، انە، سول قانبازاردان قالماۋ ءۇشىن كۇنى بۇگىننەن قابىرعا جابۋ كەرەك. سەكيىپ تۇرا قالعان ساقالى سالا قۇلاش كوكسەركەنىڭ ايىر ءمۇيىزىنىڭ ۇشىنا قوناقتاعان بوزتورعاي ەڭكەيىپ-ەڭكەيىپ قالعاندا، ۇشكىر قۇيرىعى اسپان بەتىن پىسكىلەيدى. قۇيمىشاق پەن قىر ارقاسىنا ۇزاق قارعالاردى قوندىرىپ العان ون شاقتى سيىر مەن جىلقى قارا قايىقتاي ءۇن-تۇنسىز جىلجىپ كەلەدى. جان-جاندىك اتاۋلى ءۇردىس قوزعالىسقا كوشىپ، جەر-انانىڭ ەمشەگىن جاپپاي جابىلا سوزعىلاپ جاتىر. سەكپىل بەت قويتاس ۇستىندە ءسۇزىسىپ ويناعان ەكى لاق قانا الاڭسىز. جورتاقتاعان ەكى الىپ سوقتىڭ قايقيعان قۇيرىقتارى وتار شەتىن سىزادى.
ءدۇربى الماس دەمىمەن الىستان تارتىپ، قول سوزىمعا جاقىنداتقان بەۋ دۇنيە جىم-جىرت، ءتىل-قۇلاقسىز — قوي ماڭىرامايدى، كوك سەركە باقىلدامايدى، بوزتورعاي شىرىلدامايدى. وتار سوڭىنان وتار، بۇكىل جازىق قاراڭ-قۇراڭ مىڭعىرعان مال... قايناعان ۇلى اعىن، ءۇنسىز اعىن كوز ۇشىندا ەمەس، وق، دىبىس وتپەس قالىڭ اينەكتىڭ ار جاعىندا، ماقاۋ دا قاتال دۇنيەدە سەلدەي اعىلىپ، شال مەن جىگىتتى ماڭدايعا الا ۇدايى شابۋىلداپ كەلە جاتقانداي تىم سۇستى. ءالسىن-الى كەكىلىك بۇلدىراي ۇشادى. لەكىگەن مىلقاۋ قالىڭ توبىر جوتا باسىندا قالقيعان ەكەۋدى ارى-بەرىدەن سوڭ بۇيىم قۇرلى كورمەي تاپتاپ وتە شىعاتىنداي. ەلتايدىڭ كوكىرەگىنە سەزىك كىردى، ءدۇربىنى كوزىنەن الا قويدى.
قىزىل كوز شال تىسىنە سالعان تال ءشوپتىڭ ءدامىن تالماپ، قاپەرسىز تۇر. ۇستىنەن وتار تۇگىل، تابىن تاپتاپ وتسە دە، قىڭق ەتپەيتىن ءتارىزدى.
— وسى مالدىڭ ءبارىن وزدەرىڭىز باعاسىزدار ما؟
ىلە بەتى دۋ ەتتى. بۇل شاتقانى قاي شاتقان؟ مانا كابينا ىشىنەن قىستاۋعا كوز سالعاندا-اق قايتار-قايتقانشا ءبىراز قاتەگە ۇرىناتىنىن ءىشى سەزگەن. ايتسە دە سول قاتەلىك ءبۇيتىپ تەز باستالادى، اتتاماي جاتىپ سۇرىنەمىن دەپ ويلاماعان.
قىرشاڭقى شال مال دەگەندە قيقارلىعىن بىلاي قويا ما، بۇل جولى ءتىل بەزەمەدى. شيماي-شيماي اجىمدەرى عانا: «تۇزى جەڭىل بالاسىڭ-اۋ!» — دەگەندەي ءۇنسىز كۇلدى.
— ءوزىمىز،— دەپ شولاق قايىردى. اناداي جەردەگى تاي قازانداي شۇبار تاستى نۇسقادى.— كەل، قولداسىپ اۋدارىپ تاستايىق.
«ايدالادا جاتقان تاستى اۋدارعانى قاي ەرىككەنى؟»
تۇسكەن جەرىن ويىپ جاتقان تاس ارەڭ قوزعالدى. قارت قامشىنىڭ ىرعاي سابىن استىنا سالىپ، بۇل يەگىنەن كوتەرىپ، باۋىرىن جەردەن ارەڭ ايىردى دا، تىگىنەن قويدى.
— سۇيەي تۇر، ىلديعا دومالاپ كەتپەسىن. بىرەۋ-مىرەۋ جۇگىرە شىقسا، مايىپ بولادى. قورا-قوپسى دا تاقاۋ، كۇيرەتىپ كەتسە قايتەمىز.
ەتەگىن قايىرعان شال الاقانىمەن ەكى تىزەسىن تىرەي جەرگە ءۇڭىلدى. تاس استى جەل-كۇن تيمەگەن قارا توپىراق، ونىڭ ءار جەرى جانە شۇرق تەسىك. قۇمىرسقانىڭ كۇرىش دانىندەي اپپاق جۇمىرتقالارى ءار جەردە شاشىلىپ جاتىر. سۇكەڭ قامشىنىڭ سابىمەن ورىپ-ورىپ تاستاپ ەدى، استىدان ۇستىگە شىعىپ قالعان قۇمىرسقالار جانتالاسىپ، وڭدى-سولدى جۇگىردى-اي. قارت قاباعىن شىتتى.
— جارايدى، ورنىنا قويا سال!
كوڭىلسىز.
— سەزىپ ەم... مىنا كۇننىڭ سىقپىتىن كوردىڭ بە؟ — دەپ، ەكى بۇكتەگەن قامشىنى شوشاڭداتىپ، كوكجيەكتى باسا دىرىلدەي دوڭگەلەپ تۇرعان قان قىزىل شاربولاتتى نۇسقادى.—«ەرتەڭ شات-شالەكەي بۇلىنەمىن، ساق بول، مالشىم، اباي بول!» — دەپ شاتىناپ تۇر. باسە، شۋاق توگىپ، تىم جادىراپ كەتىپ ەدى. بىلگەم، بىلگەنمىن...— ساۋساعىنىڭ باسىن كەزەكپەن بۇگىپ، الدەنەنى كۇبىرلەپ سانامالادى.— مەرزىمى دە بولعان ەكەن. بىلتىر دا وسى شامادا بۇرقاقتاعان.
— تۇك ۇقپادىم، سۇكە...
— وتامالىنى ايتامىن. مىنا تاستى نەگە اۋداردىق دەيسىڭ. كۇنى بويى كۇن ەتىندە جاتقان تاس ابدەن قىزادى دا، قىستان ىلدەبايلاپ ارەڭ شىققان اش قۇرت-قۇمىرسقالار ءتىرىلىپ، قايناپ سالا بەرەدى. جەم ىزدەپ، ىندەرىن تەرەڭدەتە تارام-تارام قازىپ، تاستىڭ قىزۋى باسىلعانشا تىنىم تاپپايدى. ال كۇندىز مىقتاپ قىزعان تاستىڭ تابى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن بارادى. كوردىڭ بە، بۇگىن قۇمىرسقالار كەش تۇسپەي جاتىپ ۋاقىتىنان بۇرىن تەرەڭگە كەتىپتى. تۇستە قاراعانىمدا قارا قازانداي قايناپ جاتىر ەدى. ياعني، الدامىش اۋا رايى بۇگىن تۇندە، ايتپەسە ەرتەڭ بۇزىلادى. وتامالىنىڭ الىستان ايداھارداي تارتقان لەبىن بۇلار كۇنشىلىك جەردەن سەزەدى. قارعا-ساۋىسقاندار نەگە قارا شىبىنداي كوبەيىپ كەتتى دەپ ەم، ولار دا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن قايتپاي سوعاتىن وتامالىعا دەپ جانتالاسا قور جيناپ، قۇرت-قۇمىرسقا، بۇرگە، سىركە تەرەدى. بۇكىل ولكەنى ءبۇرىستىرىپ، قان قاقساتادى بۇل وتامالى. قىستان ءولىم-جىتىمسىز امان شىققان تالاي مالشى وسى وتامالىدا قويىن قىرىپ الىپ، قاپى قالادى.
— بوران-شاشىن با، سوندا وتامالى؟
— قوي، اۋىز اۋىرتپايىق. امان بولساق اۋسەلەسىن ءالى-اق كورەسىڭ. ساتىمەن كەلگەن جەم دە داتكە قۋات. ءجۇر، مال كەلمەي تۇرعاندا قوراعا تاسىپ، جايعاپ الايىق.
شارۋا شال جول سوقتى جولاۋشى جەم تاسۋعا قالاي، ونى سۇراپ، باس قاتىرعان جوق. ۇشى جەر سىزعان قامشىسىن سۇيرەتىپ، قيالاي ءبىر، ەكى باسىپ، ىلديلاي جونەلدى. سوڭىنان ەرگەن ەلتاي: «دات، تاقسىر!» — دەمەدى. ءار ادام توڭىرەگىنە ءوزى تۇرعان توبەدەن قاراپ، باعا بەرەدى. سۇكەڭ ءوز ستيحياسىنىڭ ورتاسىندا، ءوز تىرلىگىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ ءجۇر. ونداي ادامنىڭ ءامىرى كۇشتى، مىسى مىقتى. ەلتايدى مانادان بۇرعىزباي سوعىپ جۇرگەنى دە سول مىقتى مىس. قالاعا بارسا، كوشە تانىماي ۇلتان بولاتىن سۇكەڭدەر — دالادا سۇلتان.
ءسارال جەمدى قورا ىعىنداعى قاشانىڭ تۇبىنە ءۇيىپ كەتىپتى. كوپ ۇزاماي سۇكەڭ ۇيدەن ماقتاسى تۇتە-تۇتە ەسكى كۇپايكى مەن كومبينەزوندى قولتىعىنا قىسا شىقتى. قولىندا ءتورت بۇكتەلگەن ەكى قانار قاپ. كيىم، قاپتى قاشاعا ارتا سالدى.
— انداعى ءبيتتىڭ قابىعىنداي سۋلىعىڭدى شەش تە، كۇپايكى، كامبينزون كي. ءقازىر جەم قارشا بورايدى. قاپتىڭ اۋزىن سەن اش، مەن جەم سالايىن. كەلمەي جاتىپ زورىقتىرىپ الساق، وبالىڭا قالارمىز.— ءيا، جىميدى، ءيا، تىستەندى، سەلدىر مۇرتى جىبىر ەتتى. جەمدى جالپاق باس كۇرەكپەن ارالاستىرىپ، ءبىر شىمشىمىن تىلىنە تاستاپ تالمادى، باسىن شايقادى.— بورى تىم كوپ... بور بەرەتىندەي بويداق قويدى سۇيەگى قاتپاعان جاس قوزى دەي مە، ءپاتشاعارلار. مىنا بەيشارالارعا،— دەپ قاشانى جاعالاي، سيراقتارى اعاشتاي قاتىپ-سەمىپ، سەكيىپ تۇرعان جالاڭاش قارىن، اش ءبۇيىر ارىق-تۇراقتى يەگىمەن نۇسقادى،— بوپىراعان بور ەمەس، ۇن، كەبەك، ارپاسى باسىم قۇنارلى جەم عوي كەرەگى. جاتا-جاتا جامباستارى تەسىلگەن ماي باستار الىستاعى كەرەگەتاستىڭ ارىق-تۇراعىن، ءيا، ويلار! اپاش-قۇپاشتا قويعا ءبارى جارايدى دەپ، ءتولدىڭ جەمىن تيەي سالىپتى، — دەپ، بۇل جەردە جوق الدەكىمدەردى ءبۇرىپ الدى دا، كۇپايكى مەن كومبينەزوندى تىرىستىرىپ-بىرىستىرىپ كيىپ العان ەلتايعا قاراپ، ءجۇزى ءسال جىلىدى.— ال، قاپتىڭ اۋزىن كەڭ اش، قاراعىم. مەن ساپكوۆايعا مىقتى بولايىن، سەن قورانىڭ تۇبىندەگى قاشاعا اپارىپ توگىپ تۇر. العاشقى قاپتى اناۋ ۇزىن ناۋاعا جايمالاپ توك، مىنا پاقىرلار بور بولا ما، تاس بولا ما، وزەك جالعاسىن.
العاشقى كۇرەك قاپ تۇبىنە سالق ەتكەندە، ىقتا تۇرعان ەلتايدىڭ بەت-اۋزىن بۇرق ەتكەن ۇلپا قاپتى. سودان اق مۇرت، اق مايدان قالىڭ بۇرقىلداق باستالسىن. جەم توگىلگەن ناۋاعا ارىق-تۇراقتار ادەپتى وقۋشىلارداي بىر-بىرلەپ جىبىرلاي باسىپ كەلىپ، تۇمسىق تىقتى. بىرت-بىرت كۇيسەۋگە قۋات جوق پا، تەك شىقشىتتارى بۇلكىلدەيدى. ءبىراق باستارىن دا المايدى.
قويدىڭ سارى وڭەز قۇمالاعىنا تايعاناقتاعان ەلتاي قوراعا كىرىپ ەدى، ول شىركىن ارقاسىنداعى قانار قاپ سەكىلدى ۇزىن بىردەڭە ەكەن، اشقىلتىم يىسكە تۇنشىعىپ ءجۇرىپ، تۇكپىردەگى تاقتاي قورشاۋدى قارمالاپ ارەڭ تاپتى. ارى قاراي قورادان قوتانعا، ودان قوراعا دەگەندەي ءسۇرىنىپ-قابىنعان جاياۋ جارىس... سەكسەۋىل بۇتاعىنداي ءيىر-يىر ساۋساقتارى كۇرەكتىڭ سابىن قايىستاي يلەگەن سۇكەڭ جەمدى سارتىلداتىپ سالىپ تۇر.
شاي قايناتىمنان سوڭ ارقا، ماڭدايى بۋسانىپ، تيتىقتاي باستادى.
— اقىرى، ىشكە كىرەتىن جەم... قورا اۋزىنا توكپەي مە؟— دەپ كۇڭكىل باستاپ ەدى، شال:
— سىدىك، قۇمالاققا ارالاسىپ، ءراسۋا بولادى. قويدا دا قاسيەت بار، بىلعانعان جەمگە قايماق شىلاپ بەرسەڭ دە، تۇمسىق تيگىزبەيدى،— دەپ قالادان كەلگەن جىگىتتى جەرگە قاراتتى.
قالىڭ قوي قىستاۋ شەتىنە ىلىگە، جارتى ماشينا جەمنىڭ ءتۇبى دە اقىر-تاقىر كورىندى. سۇكەڭ قوي سۇيكەنگەن قۋ اعاشى جىپ-جىلتىر، شارباق قاقپانى شالقاسىنان تاستاپ، قوراعا كىردى. ەلتاي وكشەسىن باسا ەردى؛ قىستاۋدىڭ ءار ىڭعىل-جىڭعىلىن، ءار ساڭىلاۋىن كوكەيگە جازىپ الام دەسە، شارۋا شالدان ەكى ەلى قالماۋى كەرەك. قورشاۋدىڭ بەل ورتاسىنا ەركىن جەتكەن جەمدى الاقانىمەن جايمالاپ، تەگىستەگەن سۇكەڭ:
— زاۋزاعا دەيىن جەتسەڭ جارار،— دەپ كۇبىرلەدى. قورشاۋ ىشىنەن ىستىك كۇرەكتى سۋىرىپ الدى دا، سام جارىعى ەلبەڭدەگەن اۋىزعا بەتتەدى. ەسىككە جەتەعابىل جارىقتاۋ جەرگە كۇرەكتى تۇسپالداي سالىپ، ءتورت ىرعاپ ەدى، ماناعى ماناعى ما، وتكىر دە اششى ءيىس كەۋدە قاپتى. قيدىڭ بەتى قوشقىل قارا دا، استى التىنداي سارى ەكەن.
— سيپاشى...
قي ەمەس، جانىپ جاتقان ورىس پەشىن سيپادى. التى اي قىس بويى قالىڭ قويدىڭ قارىن ىستىعى تام-تۇمداپ سىڭە بەرگەن بە، قيدىڭ استى جىپ-جىلى.
— قالاي؟
— قىزىپ تۇر...
— ەرتەڭ قي ويامىز. وتامالىدا قويعا قوتان پانا بولمايدى. قوراعا قامايمىز. قىزىق پەن شىجىقتى سوندا كورەسىڭ. قىزعان قيعا قوي ءتۇنى بويى باۋىرىن توسەپ جاتادى. ەرتەڭىندە قىزىپ تۇرعان جالاڭاش قارىننان ساپ بەرگەن كوكتەمگى ىزعار جەتى ومىرىنەن زىر ەتىپ وتە شىعادى. ءالتامان نە سۋعا، نە شوپكە قۇلقى جوق وڭكەي كۇركىلدەك كوكجوتەل قويلاردى جيناي الماي قالامىز. قاشان جايلاۋدىڭ شاعىرماق كۇنى توبەسىن تەسكەنشە، بىر-بىرلەپ تىرايىپ ولەدى دە جاتادى. نە ءدارىڭ، نە بەلدەن كەلەتىن كوك قۇراعىڭ وعان سەپ ەمەس،— دەي كەلدى دە، ەلتايعا تىكتەپ قارادى.— قول قايراتقا قالايسىڭ؟
— جەتى-سەگىز جىل بۇرىن بەتون قۇيعانمىن...
— ءاپ بارەكەلدە! ەرتەڭ الشاعىر ەكەۋىڭ ەكى ەتەكتى بەلگە ءتۇرىپ، قي وياسىڭدار. كۇرەكتەرىڭدى جاتا-جاستانا قىلپىلداتىپ قايراپ قويامىن. ەرتەڭ قاس قارايعانشا قيدى ويىپ بىتىرمەسەك، كۇن قاراڭ. كەلىن دە حال-قادارىنشا كومەكتەسەر. مال كەلىپ قالعان سياقتى، كانە، الدىنان شىعايىق.
ايىر ءمۇيىزى جالت-جۇلت ەتكەن كوك سەركەنى العا سالا بارقىراپ ماڭىراعان وتاردىڭ الدى قوتانعا كىرگەن ەكەن. كومەكشى شوپان با، قاپساعاي ءداۋ جىگىت جاتاعان اتىن ءۇي الدىنداعى كەرمەگە بايلاپ جاتىر.
اعا شوپان:
— ءاي، الشاعىر، بەرى كەل!— دەدى قاتقىل ۇنمەن.
قامشىسىن سۇيرەتە تالتاڭداعان — كۇنى بويى توڭقىلداپ جەلگەن ات سوعىپ تاستاعان-اۋ — كەۋدەسى ءبىر قۇشاق، شەكەلەتە كيگەن قۇلاقشىن شەتىنەن قارا شاشى بۇرقىراعان قاۋىن بەت جىگىت تاقاي بەرگەندە سۇكەڭ:
— قالاي جايدىڭ، مەن ايتقانداي ما؟ كوكوزەك امان با؟— دەپ، دىگىرلەي جونەلدى. وسقىرىنىپ جاناسقان جەلكە شاشى وسىڭكى جىگىتتىڭ يەگىنىڭ استىنان بىرەۋ پەرىپ قالعانداي كەگجەڭ ەتىپ، مۇرنىمەن كوك تىرەي قالدى. تاناۋىنان يەگىنە ءالسىن-الى جەل جىبەرىپ، كەرەناۋ سويلەدى:
— اقساقال، جاي سويلەسەڭىز قايتەدى؟ ال، باقتىق-قاقتىق، نەمەنە؟ ارتىم جەر يىسكەمەدى، تۇگە. بۇگىن باعىپ جۇرگەن ءتورت اياقتى مال ەمەس... تاڭەرتەڭ ءوشى قالعانداي وڭمەڭدەپ... كۇنى بويى تەپكىلەنىپ، ءيتىم شىقتى...
— امان با كوكوزەك؟
— امان... قاسقىر جەمەيدى كوكوزەكتى.
— بارا بەر! مەن مالدى تۇگەلدەيمىن.
قالىڭ قاباعى تۇكسيىپ، ماڭدايى ەتىكتىڭ قونىشىنداي قاتپارلانعان الشاعىر: «ءوزىم دە كەتكەلى تۇر ەدىم» دەگەندەي، ءىسىنىپ ۇيگە بەتتەدى. قوس بۇيىرىنە تەڭسەلە باسقان ءجۇرىسى، بەلىنەن بىرەۋ يتەرگەندەي شالقاق كەۋدەسى كىمگە دە بولسا: «بايقادىڭ عوي، قايمىقپادىق، قىستىرمادىق! انە، سولاي؟!»— دەگەندەي.
سۇكەڭ ول ەرەۋىلگە ەلپىلدەمەدى. الدە ەكەۋىنىڭ اراسىندا قاشاننان قالىپتاسىپ، ەتتەرى ءولىپ كەتكەن جاعداي ما، كىم ءبىلسىن. قوي ارالاپ كەتتى. الشاعىردىڭ سوڭىنان اۋىز ءسوز قوسپادى. دۇرىسى سول ەكەن. قوسسا قارت باعاسى ەلتاي الدىندا ءبىر مىسقال كومىر ەدى. ويدى وي قوزعايدى. ورىستەن تالىپ كەلىپ، مۇلگىپ تۇرعان قويلاردىڭ جاناي كەلگەنىن سانىمەن، تۋرا كەلگەنىن تىزەسىمەن سوعا قاق جارىپ كەلە جاتىپ: «مال تۇگەندەگەنى قالاي؟ قويدى قوتاننان قايتا شىعارىپ، باسىنان ۇرىپ، بىر-بىرلەپ قاشاعا كىرگىزبەك پە؟ ونى جاڭا نەگە ىستەمەدى؟»— دەپ ويلادى. ايت-ايتپا، شال شىعانداپ بارادى. كوشەدە كەزدەسىپ، تىلدەسە قالسا، ترانزيستور سەكىلدى ساڭقىلداپ سالا بەرەتىن قالانىڭ قارتتارى جايداقتاۋ كورىنەتىن. سۇكەڭ كەرىسىنشە — بارعان سايىن تەرەڭدەپ، جۇمباقتالا تۇسكەندەي. ەلتاي دا ءبىر كىسىدەي تاكاپپار ەدى، بۇل جولى ودان اينىدى. ءسوزى بەت-بەتىنە بىتىراپ، ەبەلەكتەپ قالىپ ءجۇر. سول رايدا:
— سۇكە، الشاعىردىڭ تاڭەرتەڭ قۇبىلاعا، ءتۇس اۋا شىعىسقا قاپتاتا جايعانى نەسى؟ وندا نە گاپ بار؟ — دەپ قالدى.
اعا شوپان: «نە دەپ تۇرسىڭ؟ بۇرىسسىڭ با، دۇرىسسىڭ با ءوزىڭ؟» دەگەندەي كوزىمەن اتىپ قارادى. ءبىرتىن-بىرتىن ەلتاي كومەكشى ەمەس، قالادان كەلگەن اق جەلكە، قاراتاياق كۇيەۋ بالاسى ەكەنى جەتەسىنە جەتتى مە، ناۋمەز كوڭىلمەن ارى بۇرىلدى. قىستان سىڭىرىنە ءىلىنىپ شىعىپ، كوكتەمگە قاراي كوتەرەمگە جۋىقتاعان ءحالسىز مال باس شوپاننان دا ىقپاي ما، شەتىنەن جول بەرمەيتىن كەرەناۋ. سول تارتىپسىزدەۋ مالدى كىش-كىشتەپ:
— ەسى دۇرىس قوي كۇنگە ماڭدايىن ەمەس، قۇيرىعىن بۇرىپ جايىلادى. ونىڭ نەسى جاقسى دەيسىڭ عوي؟ قىستا كۇنگە شاعىلىسقان اق شاڭقان قار كوزىن قارىمايدى — ءبىر، شىتاداي جۇقا ماڭدايىن ىزعىرىق ۇرمايدى — ەكى. ال جازدا، شاعىرماق كۇندى تۋ سىرتىنا سالىپ، وتتىڭ ءتاۋىرى — سونىعا جايىلادى — ءۇش. قاراعىم، قوي دا سەن سياقتى شىلدەدە ىستىقتاپ، قىستا توڭادى، تەك ايتاتىن ءتىلى جوق. الشاعىرعا قويدى قالاي جايدىڭ دەپ قاقساپ تۇرعانىم سوندىقتان. ءاي، كەبەنەك كەلگىر، شەك بىلاي! ال كوكوزەك امان با دەپ قاقىلداسام، ونىڭ دا مىقتى سەبەبى بار. كوكوزەگىم اقىرعان ايازدا بۇيەنگە سالىپ ساقتاپ، كوكتەمگى كەز قارايعان قارا وزەكتە شايعا ساپىرىپ سالاتىن سارى مايىم عوي. جۋان جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكە ۇزىلگەن شاقتا تالاي قۇتقارعان ول قۇتقاناما قىستا مال تۇسىرمەيمىن. تاۋلى جەردىڭ اۋمالى-توكپەلى اۋا رايىنا سەنىپ بولمايدى. الدا — وتامالى. ويدا قارلى بوران ءبىر سوقسا، تاۋدا ەكى سوعادى. انە، سونداي قىسىلتاياڭ كەزدە ءتىلىن تىستەگەن وتاردى كيىزدەي تۇتاسقان كوكوزەكتىڭ قالىڭ نۋىنا تابان اۋدارتپاي سالىپ قويامىن. ءارى ىق، ءارى تۇمسىعى بۇزىلماعان سونى وت،— دەي كەلدى دە، ءسوز سوڭىن:— مال، شۇكىر، تۇگەل،— دەپ قايىردى.
باستالىپ كەتكەن سۇراق-جاۋاپتىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قالعان جىگىت:
— تۇگەل ەكەنىن قالاي ءبىلدىڭىز؟ بىر-بىرلەپ شەكەدەن ءتۇرتىپ، ساناعانىڭىزدى كورمەدىم. ىعى-جىعى پالەنشە ءجۇز قويدى قالاي شاتاستىرمادىڭىز؟ — دەپ ءۇش سۇراقتى ۇستى-ۇستىنە جۇردەمەلەتە قويدى.
قالاداعى جىلى ورنىن سۋىتىپ، ويدا جوقتا دالاعا كەلگەن الاڭعاسار بالادان ءۇمىتىن ابدەن ءۇزدى مە، سۇكەڭ بۇل جولى الايعان جوق.
— مالمەن بىرگە ءورىپ، قوسا جۋساپ كەلە جاتقان شالمىن عوي.— سودان قاشانىڭ ەسىگىن جاۋىپ، سىم تەمىرمەن شاندىپ بايلاعانشا، جاق اشپادى. اقىر اياعى كەلتە جاۋابىنا مىنانى قوستى.— قالاي تۇگەندەدىم، ونى مەن ايتپايمىن، سەن سۇراما. ايتقانمەن قوي قۇرتتاپ، قويىرتپاق ىشپەگەن ادامنىڭ قۇلاعىنا كىرمەيدى.
بىلاي شىعا سوڭىنا قاراعان ەلتاي تاعى ءۇزىلتتى.
— قورانىڭ ەسىگىن جاپپادىڭىز...
— ادەيى اشىق تاستادىم. قوراعا كىرە مە، قوتانعا تۇنەي مە، قولايى ءبىلسىن.
ءتۇن ۇڭىرەيە جەرگە ءتونىپ، تاۋلار تەز-تەز بيىكتەپ بارادى. ال قارا كەك اسپان تەرەڭدەي تۇسكەن. تاۋ اسپانى جۇلدىزدارعا ساران، با، تورت-بەس ۋىسى تاس توبەدە ۇركىپ ءجۇر. ەسەسىنە سول ازدىڭ ءوزى مىڭنىڭ ىشىنەن تاڭداپ العان بىرەۋدەي ءسونىپ جانىپ، سەنىپ جانىپ، جالت-جۇلت ەتەدى: تاۋ شىركىن جۇلدىزدارعا ءبىر تابان جاقىن با، الدە تاۋ اۋاسىنىڭ كاۋسار تازالىعى ما، ايتەۋىر، لاعىل تاستاي تازا دا شىڭىلتىر. جەل جەلپ ەتپەسە دە، بوي قالتىرايتىن ىزعىرىق استىندا تاۋلار مەن جارتاستار قويىنداسا بۇعىپ-بۇعىپ، ءوز دەمىنە وزدەرى جىلىنىپ جاتىر. سۇكەڭ مەن ەلتاي اتتاردى جابۋلاپ، قوراعا بايلادى، الدارىنا ءشوپ، استارىنا ساعدار تاستادى. وقتا-تەكتە جەر، سۋ، اۋا رايى، مال جايى قاداۋ-قاداۋ ءسوز بولدى. ادەيى قاشقاقتادى ما، شال قاراشاش بۇل دۇنيەدە جوقتاي، بار بولسا وتكەن جىلى كۇيەۋگە تيمەگەندەي، ونى بىلاي قويعاندا، قاتاردا كەلە جاتقان ۇندەمەس جىگىت بوتەن ادامداي قىزى حاقىندا ءتىس جارمادى. ەلتاي كورشى سوۆحوزدان، ياكي كورشى اۋداننان سۇلەي شوپاننان ىس-تاجىريبە ۇيرەنۋگە كەلگەندەي، ەكەۋارا اڭگىمە قوي توڭىرەگىنەن اسپادى. بىرەۋىنە قىز، ەكىنشىسىنە كەلىنشەك قاراشاش حالى قوزعالسا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ساباق جىپكە ءىلىنىپ ارەڭ تۇرعان الدەنەلەر ءۇزىلىپ جۇرە بەرەتىندەي، ول تۋراسىندا جۇمعان اۋىزدارىن اشپادى. سۇكەڭدى قايدام، ەلتاي اڭگىمەنىڭ ەڭ ۇلكەنى الدا ەكەنىن سەزەدى، سەزەدى دە، ىشتەي ءمىناجات ەتەدى. جىرتىق ءۇيدىڭ قۇدايى بار، وعان دەيىن قاراشاش تۇستان كوكتەم شۋاعىنا ىلەسە جىلى حابار جەتىپ قالار... بۇگىنگى كۇنگە بەك رازى. اتاسى مەن ەنەسى قۇراق ۇشىپ، جالپىلداپ قارسى الماسا دا ءدان رازى. كوڭىلى — كوكوراي. قاراشاشتىڭ ءىزى قالعان كەرەگەتاستى كوردى، اكە-شەشەسىمەن تانىستى، كەلىنشەگىنىڭ ەرنىنىڭ تابى قالعان كەسە شەتىن تىستەدى. قاراشاشتىڭ ورنىن سيپاپ قالسا دا، جارىنىڭ وتكەن ءومىرىن بايانداعان كىتاپتى قولىنا العانداي، وعان جاقىنداي تۇسكەندەي ءبىر ءتاتتى سەزىم ءبۇيىرىن قىزدىرىپ كەلەدى. وشە جازداعان ءۇمىتى كايتا تۇتاندى — بۇگىنگى ەڭ ۇلكەن ۇپايى سول.
...كەشكى شاي كولدەنەڭ ءسوز، ارتىق اڭگىمەسىز ءىشىلدى. جۇككە ارقاسىن بەرگەن سۇكەڭ ەلتايعا ءتيىپ-قاشىپ، ەكى-ۇش سۇراق قويدى دا:
— ەسكى تامىر بۋىن-بۋىنىمدى سىرقىراتىپ اكەتىپ بارادى... اۋا رايى بۇزىلماسا جارار،— دەپ، كەسەسىن توڭكەردى. «ەسكى تامىرىڭىز كىم؟» — دەگەندەي اڭتارىلىپ قاراعان ەلتايعا: — وق تيگەن ەسكى جارانىڭ ورنى، — دەدى.— ەرتەڭ مالعا مەن شىعامىن. ەرتە جاتىپ، ەرتە تۇرايىق. جىگىتتەر قي ويادى، بايبىشە. قازانىڭدى قامدا. استى ادام ەمەس، جۇمىس جەيدى.
توسەك سالعىزىپ جاتىپ قالدى. بۇگىن كەلگەن قوناعىن ەرتەڭ تابانىن ءتىلىپ، قارا جۇمىسقا قوسپاق. «بۇعان قالايسىڭ؟»— دەمەك تۇگىل، قالانىڭ جىگىتى بۇرىن قي ويدى ما، جوق پا، سۇرامادى. ءيا، كەرەگەتاس كۇيەۋ بالاسىن كەرگىتپەدى...
الدە كۇندى تۇنگە، ءتۇندى تاڭعا ۇرعان مالشى تىرلىگىنىڭ ءتۇرى وسى ما؟
قاريا كۇندىزگى قالپى — تىكەلەي سۇراق قويىلسا، باس-اياعىن ىقشامداپ، ناقتى جاۋاپ بەرەدى. قويىلماسا وعان دا وكپە جوق، ءۇنسىز. ءۇي شارۋاسىن ءبىتىرىپ، ەرسىلى-قارسىلى ەكى بولمەگە توسەك سالدى دا، تون جامىلىپ سىرتقا بەتتەدى. قاراشاش تۋرالى جاق اشپادى. ەلتايعا دا سامارقاۋ. تاڭعى الاڭ-ەلەڭدە زىمىران اسپاننان سورعالاپ ءتۇسىپ، وسى ءۇيدىڭ كۇيبەڭ شارۋاسىن بىتىرگەسىن، ەل جاتا-جاستانا تون جامىلىپ شىعىپ كەتەدى، سونان سوڭ كەرەگەتاستىڭ سۇڭگى قۇزىنا ورمەلەپ، ۇشار باسىنا كوتەرىلەدى. كوتەرىلگەسىن قارا توننىڭ ەكى جەڭى ەكى قاناتقا اينالىپ، تۇنگى اۋەدەگى بۇل دۇنيەدەگى ءپاني ادام بىلۋگە جوق، بەلگىسىز مەكەن-ۇياسىنا قالبالاقتاپ ۇشا جونەلەتىن قارا قۇستايىن بەيۋاق، جۇمباق جان.
* * *
ويانا كەلسە، ءۇي ءىشى جارىق، كوز ۇيالتاتىن شاعىرماق ساۋلە ەمەس، اق سۋ ءتارىزدى بوز جارىق. ەدەننىڭ كەزىندە سۋ كۇيى قالانعان تاقتايلارى كەيىن كەۋىپ، ارا-اراسى ارىق ادامنىڭ قابىرعاسىنداي ىرسيىپ كەتىپتى. شىلدىر شۋمەن سىيىپ كەتەتىن سول جول-جول جارىقتار كيىزبەن نىعىزدالىپ بىتەلگەن. ەسىك-پەردەسىنىڭ قيىعىنان اندا-ساندا جاسىل بەشپەنت كولەڭدەيدى، اياق-تاباق سىلدىرى مەن جانعان پەشتىڭ گۇرىلى ەستىلەدى. اشىق جەلدەتكىشتىڭ اياداي اۋىزى: «ءاي الشاعىر، بەرى، بەرى تامان قايىر!»، شايت-شايتتاعان سۇكەڭنىڭ شىڭىلتىر داۋسىن، كوك سەركە پەرىنىن باقىلداعان تىم جاعىمسىز ءۇنىن، قويدىڭ پىسقىرىنعانىن ىشكە دەمىل-دەمىل جەتكىزەدى.
ءۇي ءىشى ۇياداي جىلى. سابىن، ورامال، ءتىس ششەتكاسىن ىزدەپ، پورتفەلىن اشىپ ەدى، كونفەت وراعان ماگازيننىڭ سارى قاعازى، ونىڭ سىرتىنداعى ايباق-سايباق «سپاسيبو زا پوكۋپكۋ» دەگەن كوك ارىپتەر كوزىن قارىدى. تاۋەكەل دەپ تاس جۇتىپ، كەشە اشۋ كەرەك ەدى اۋزىن. ءبىر ەسەپتەن، پورتفەل تۇبىنەن سىرتقا شىقپاعان مىنا شاي-شاقپىت، كونفەتتەر سۇكەڭ قاريا، ەلتاي اراسىندا ءالى دە جاپىراق جايا الماي جابۋلى قازان كۇيدە جاتقان تۋىستىق سەزىم سەكىلدى ەكەن. پورتفەلدى اياق ۇشىمەن توسەك استىنا ىسىرا سالدى.
ورامال اسىنىپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ ەدى، تۇنگى اسپاننان تان سارىدە قايتا جەرگە تۇسكەن شەشەي شاينەككە شاي شىمشىپ سالىپ تۇر. باسىن كوتەرىپ، ەلتايعا مويىن بۇردى: تاس ءمۇسىن ءجۇزى ءسال جىلىپتى. اياق استىنان نە دەرىن بىلمەي ساسىڭقىراعان جىگىت ۋاتىلعان اينەك باسقانداي تىپىرشىپ تۇردى دا، قايدان شىقسا ودان شىقسىن:
— سۇكەڭنىڭ ۇيقىسى قاندى ما، اپا؟ ءوزى قايدا؟— دەپ، بەتالباتى لاقتى. اعاتتىعىن كەش سەزىپ، بوساعاداعى قولجۋعىشقا ۇمتىلدى. سىرىن بەرمەس سابىرلى جىميىستىڭ لەبى ءجۇزىن ءسال جالاپ وتكەن ەنەسى:
— جاقسى جاتىپ، جاي تۇردىڭ با، قاراعىم؟ ول كىسى سىرتتا، مالدا. شاي ءازىر. جىلى سۋ قۇيىپ قويدىم، سابىن، ورامال، انە، جاقسىلاپ جۋىنىپ، سەرگىپ ال. تاۋدىڭ، تازا اۋاسىن جۇتقان ادامنىڭ ۇيقىسى قاتتى بولادى،— دەپ، اپ-ادەمى، جارتىمدى جاۋاپ بەردى. تەك سۇكەڭدى جات جانداي «ول كىسى» دەپ، سىرتقا تەپكەنى قىزىق بولدى. پالتوسىن جالاڭاش ەتىنە جەلەڭ جامىلىپ جاتىپ، كوز قۇيرىعىمەن ۇرلانىپ قاراسا، ەنەسى كەشەگى قوڭىر ءتۇبىت ءشالىسىن تاستاپ، كەمەرىنە يرەك-يرەك جاسىل كەستە سالعان شاڭقان اپپاق كيمەشەك كيىپتى. كەشە قارتتار ءىشىن بەرمەسە دە، جاتا-جاستانا ەكەۋارا: «قالاساق تا، قالاماساق تا كۇيەۋ بالا ەكەنى راس، ەندەشە، سىر بەرمەيىك، جاقسى جاقتان كورىنەيىك»،— دەسە كەرەك. ەلتاي قۇنتىڭداي باسىپ، سىرتقا شىقتى.
مۇزداي اۋا كەۋدە، مويىن، بەتىن سالقىن الاقانىمەن سيپالادى. اۋزىن ارانداي اشىپ ەسىنەپ ەدى، تۇمسىعىنىڭ ۇشىن سەلدىر بۋ الدى. پالتوسىن قاۋسىرىندى. ۇيقى شايداي اشىلدى. جەر دۇنيە اپپاق قىراۋ. كۇن ساۋلەسىنەن التىن ءتاج كيىپ، تالىستاي كەۋدەنى كولەڭكەگە مالعان تارعىل شوقىلار، بەتكەيدەگى سيدام قاراعايلار ۇلكەيتكىش شىنى استىنا تۇسكەندەي اپ-انىق. قارسى الداعى شورتان جون جوتانىڭ يىعىنان جىپ-جىڭىشكە كۇمىس ساۋساقتار قىلتيادى.
قارعالار ۇيىر-ۇيىرىمەن قاراعاي ارالاپ، قارقىلداپ ۇشادى. ۇلار تاڭداي تاقىلداتادى اندا-ساندا. ويعا باتقان ەكى دۇرەگەي توبەت قاشا تۇبىندە شوقيىپ وتىر. قورا قابىرعاسىنا كەزىندە جاعىلعان قارا بالشىقتا سىلاقشى قىزداردىڭ بەس ساۋساعىنىڭ ىزدەرى جول-جول بوپ جاتىر. ەرتتەلگەن كوك بەستىنىڭ باسىنا جەم دوربا ءىلىنىپتى. دوربانى سىلكىپ قاپ، لاقتىرىپ-لاقتىرىپ تاستايدى دا، بۇرىش-بۇرىشتا قالعان از سۇلىنى تۇمسىعىنىڭ استىنا جيناپ الادى. تۇياقتارى، الدە بۋىندارى سىرتىلداعان ون شاقتى ءىرى قارا ءىلبي باسىپ، جازىققا قۇلديلاپ بارادى. ەڭ سوڭىندا بىرەر بۋاز بيە مەن ەكى-ۇش سيىر كەرەناۋ اياڭدايدى؛ سارى ۋىز ىشەتىن كۇن جاقىن قالعان ءتارىزدى. ساي قاباعىنداعى تومپاق كۇرەسىنگە بيداي ءوڭدى بورتە كەلىنشەك بۇرقىلداتىپ كۇل توگىپ ەدى، ءار تۇستان قارعالار دالباقتاي ۇشىپ كەلدى دە، قاناتتارىن جيماستان جۇگىرە تالاسىپ، قانبازاردى قىزدىردى. اياعى اۋىر ما، شاپانىنىڭ ەتەگى دەلديگەن كەلىنشەك ەلتايعا ماناۋراي، توق پەيىل كوز سالدى، نايقالا باسىپ قابىرعالاس ۇيگە كىردى. الشاعىردىڭ كەلىنشەگى... ال قارا بوجبان الشاعىردىڭ ەكى قولى شالبارىنىڭ قالتاسىندا، قاۋسىرىنىن العان كۇپايكەسىنىڭ ەتەگى ىسىرىلا كەلە كىندىگىنە شاق جەتپەي قالىپتى. قوتانداعى قويلاردى تىزەگە سالا يتەرىپ، سۇكەڭنىڭ كوزىن الا بەرە كەيبىرىن قۇيرىقتان تەبىڭكىرەپ جىبەرىپ دەگەندەي، ۇيقى تىعىلعان كوزىن اشا الماي ءجۇر. قاشا اۋزىندا تۇرعان شال الدىنان ەكى-ۇشتەن وتكەن قويعا: «كۇن اشىقتا جاقسىلاپ جايىلىڭدار! ءبىراق ەلىرمەڭدەر، قاراداي قاعىنىپ، كوكوزەكتىڭ وتىنا وڭمەڭدەپ ۇمتىلماڭدار!» — دەپ، جەكە-جەكەلەپ، ءبىر كۇنگە جەتەرلىك ءامىر، بۇيرىق بەرگەندەي، ەرنى تىنىمسىز جىبىرلايدى. سالەم بەرگەن ەلتايعا باسىن ءسال يزەدى. بالا جاستان كورگەن مەحنات پەن بەينەت بۇگىن تاڭدا بەتىنە قايناپ شىعىپ كەتكەندەي شيماي-شيماي ءجۇزى تىم سۇرقاي.
...وتاردىڭ الدى جازىققا قاراي ساۋلاپ بەرگەندە، كوزدەرى بوزارعان جيىرما شاقتى ماڭقا قوي قوتاندا قالىپ قويدى. وعان ەش وكپەلەمەيتىن سياقتى، تىرسەكتەرى دىرىلدەپ، ءار جەردە تالتيەدى. كوكساۋلارى ىسقىرىنىپ-پىسقىرىنىپ، مۇرىندارى بىتەلىپ تۇر.
قاشانىڭ ەسىگىن جاپقان شال قامشىسىن بۇلعادى.
— بەرى كەلىڭدەر!
الشاعىر ەلتايعا:
— پريۆەت! — دەگەندە، كەرزى ەتىگىنىڭ ءسىرى ساق ەتىپ، شالا ءبۇلىندى.
شال ونى ميزەمەدى.
— ال، الشاعىر، ەلتاي، ىسكە ءسات! بۇگىن قي وياسىڭدار. انەۋگۇنى توبەدەن كار سۋى تامشىلادى، ودان جاۋىن-شاشىن جيىلەدى، قىسقاسى، قورا بازدانا باستاپتى. جامان قويدى كەشەگى جەمگە كومىپ الىڭدار. ودان كەيىن شوپكە قويىڭدار، ءتۇس كەزىندە سۋاراسىڭدار. قيدى قورا سىرتىنا شاشىپ تاستاماي، اۋا، كۇن شالاتىنداي عىپ شوشايتا قالاڭدار، كەبۋىنە جاقسى. قويشىعا قىستان گورى كوكتەم جاۋ، ەستە ۇستاڭدار وسىنى.
وڭ اياعىنا سالماعىن سالا بوكسەسىن بۇلتيتقان الشاعىر شوقىتا جەلگەن سۇكەڭ سوڭىنان مىسقىل ارالاس كەكەسىنمەن قاراپ تۇر. سامايىنا تۋرا تارتىلعان قيىق كوزىنەن سىر تارتۋ قيىن. ىلعي دا بەلىن بەكەم بايلاپ، شابىنىپ تۇراتىن جان ەلتايعا ۇنامايتىن ەدى، كەتە بەرىپ ەدى، تۋ سىرتىنان الشاعىر داۋىستادى.
— ءاي، كورەش! سەن نە، گورودسكويسىڭ با؟
مىرس ەتىپ، بۇرىلا توقتادى.
— گورودسكويمىن.— بالالار ۇيىندە سالعان بەتتەن: «قاسپىسىڭ، دوسپىسىڭ!» — دەپ سوقتىعاتىن ونداي ادىراڭبايدىڭ تالايىن كورىپ العان. انا اياعى اندا، مىنا اياعى مىندا كەتكەن كومەكشى شوپان بەرى جاقىندادى. باس-اياعىنا كەمسىتكەن شىرايدا شەكەلەي قاراپ:
— ەھە-ھە!— كۇلدى. از تۇرىپ:— مەن دە گورودسكويمىن،— دەپ جانە قوستى. ەلتاي بۇل بايلام بەكەر ايتىلمادى، ەندى نە بولار ەكەن دەپ سوڭىن توسىپ ەدى، بوسقا دامەتىپتى. قايىقتاي كەرزى ەتىگىن كۇرپ-كۇرپ سۇيرەتكەن الشاعىر ۇيىنە بەتتەدى.
شاي ۇستىندە ەنەسى كەشەگى توماعا-تۇيىق مىنەزىنىڭ قارۋىن قايتارعىسى كەلدى مە: «الىپ وتىر، قاراعىم، كۇن قۇلاقتانىپ تۇر، توڭىپ قالارسىڭ، ىسىتقان سورپادان ءىش»،— دەپ، ەسەلەپ قۇيىپ، باۋىرساق، قانتتى الدىنا ىسىرىپ، حوشىن ءبىلدىردى. ايتكەنمەن مۇنىڭ ءبارى ەرىن ۇشىمەن نەمقۇرايدى ايتىلدى، كەيدە قاريا داستارقان باسىندا ەمەس، جاھان تۇزدە جالعىز قالعانداي كوزىن كەڭ اشىپ، ءتۇپسىز تۇڭعيىق ويعا اۋىق-اۋىق شومىپ كەتەدى. اۋىلدىڭ قارابايىر اڭگىمەسىنە ەلتاي و باستان جوق ەدى، ايتسە دە؛ ەنەسىن وي يىرىمىنەن شىعارسام دەگەن ۇمىتپەن:
— مىنا جىگىت كىم، اجە؟ كوپتەن بەرى كورشى مە؟— دەپ، جاپسارلاس ەكى ۇيگە ورتاق قابىرعانى شەكەسىمەن نۇسقادى.
كەمپىر سەلت ەتتى. ەلتايعا ءسۇزىلىپ قارادى دا، كوڭىلى قالعانداي بەتىن ارمەن بۇردى.
— جۋىقتا كوشىپ كەلدى. بۇرىنعى كومەكشىدەن برۋسەللەز تابىلعان. بەلى شويىرىلىپ، اتقا مىنە المادى دا، ورنىنا وسى بالانى جىبەردى.— اجەي «برۋسەللەز»- ءدى بۇرمالاماي، اكسەنتسىز ايتتى. كەسەگە شاي قۇيىپ، قايماق قاتىپ:— ءوزىڭ قاي بالاسىڭ، قاراعىم؟ تۇستەپ تاني المادىم. قي ويۋعا كەلدىڭ بە؟ — دەگەنى.
ەلتاي شايعا شاشالا جازدادى. سوزدەن تازا قالعان. «ياپىراۋ، سۇكەڭ مۇنىڭ كۇيەۋ بالا ەكەنىن كەشە، ءدال وسى داستارقان باسىندا ايتپادى ما؟ نە، بۇل سوندا؟ مازاق پا؟ قاراشاشتى قالاعا سىيعىزباي سەن قۋساڭ، سىيعا سىي، سىراعا بال دەگەن موشقاۋ ما؟» كەرتوقاي جەگەن بالاداي ماڭگىرىپ وتىردى، وتىردى دا، امال جوق، تۇتىعىپ ءسوز باستادى.
— سۇكەڭ... دەپ ەدى... مەن تۋرالى. كەشە... ۇمىتىپ قالىپسىز. الىستان، الماتىدان كەلدىم. سىزدەردى ىزدەپ كەلدىم.— قارت-كارىلەردىڭ بۋىنىن قورعاسىنداي بالقىتاتىن، قانداي ءبىر وكپە كوڭىلدىڭ ءوڭىن اشىپ، كىرىن كەتىرەتىن «اپا، اجە، ەنە» اتتى جىلى سوزدەر، نەگە ەكەنىن قايدام، اۋزىنا تۇسپەدى.— بىلەسىز بە، بىلمەيسىز بە، قاراشاش ەكەۋمىز باس قوسىپ، ءۇي قۇردىق. جەر اياعى الىس، الدارىڭىزدان ءوتىپ، انالىق، اتالىق اق باتانى سۇراي المادىق. ارينە، ايىبىمىز اۋىر،— دەپ، كوسەمسي بەرگەندە، كەسەنى ەرنىنە اپارعان كەمپىر:
— ە-ە...— دەپ، نەمكەتتى سوزا سالدى. «ە، سول ما قينالعانىڭ؟ ونى نەمەنەگە ءسوز قىپ وتىرسىڭ؟»— دەگەندەي شايىن سوراپتاي بەردى. ءدال كەشە كەشتەگىدەي سەزىم-تۇيسىكسىز تاس ءمۇسىن...
ودان ءارى سال بوكسەلەنىپ وتىرۋعا ءداتى جەتپەدى، كەسەسىن توڭكەرىپ، كيىندى دە، دالاعا شىقتى.
شاربولات كۇن جوتانىڭ يىعىنان قىستاققا سىعالاپ قانا قىزىل كوزىن سالادى. ساي، جۇلگەدەگى كولەڭكەلەر قۋسىرىلىپ بارادى. قالىڭ قىراۋ ما، بەتكەي اتاۋلى جىلت-جىلت. كوكپەڭبەك بيىك تاۋلار اۋاعا ارالاسىپ، قاتىپ-قاتىپ تۇر. تاڭعى تازا اۋا جازىق جاقتان سۇكەڭنىڭ: «ءىريت-ىريت!» دەگەنىن قۇلاق تۇبىنە اكەلەدى. الىس، جاقىن بەل-بەلەستەردىڭ استىنان با، مۇمكىن، وركەش-وركەش تاۋلاردىڭ ارعى بەتكەيى بولار، الدە اتام زاماندا قيا جارتاستان ۇشىپ، جەتى قات جەر استىنا ءتۇسىپ كەتكەن كەرۋەن-كەرۋەن كوش پەن ولگەن ادامداردىڭ كۇن شۋاعىن ساعىنىپ، زار جىلاعان قارالى گيمنى مە، ماسا ىزىڭىنداي عانا ءالسىز گۋىل، سىڭسىعان ءۇن ەستىلىپ-ەستىلمەي بەبەۋ قاعادى.
ىردۋان اربانىڭ سىقىرىنان بويىن جينادى. قىزىل وگىزدى مۇرىندىقتاپ جەتەكتەگەن الشاعىر ايقارا اشىلعان قاقپاعا كىرىپ بارادى، كوپ ۇزاماي ۇڭىرەيگەن قورادان قورىققانداي قولىن بۇلعادى.
«سەن نە، گورودسكويسىڭ با؟» — سىقپىتتاس رابايسىز تەرگەۋ تاعى دا باستالىپ كەتە مە دەگەن ەلتاي بۇل جولى تىزگىندى ەرتەرەك قولعا الدى. جالپى، الشاعىردىڭ تاڭەرتەڭگى تەپسىنۋى ءدوڭايبات ەدى. كومەكشىنىڭ سىرتى ءبۇتىن دە، ءىشى ءتۇتىن ءتارىزدى. قورىققان ادام بۇرىن شابادى، نەبىر تەمىر تەپسە تەمىر ۇزەر تەكەباي تەنتەكتەردىڭ ىشىنە كىرىپ شىقساڭ، كوبى قاياۋ كوڭىل، جارىمجان، جارتى ساندار. اتتەڭ، ولار كىرگىزبەيدى، سەنىڭ دە كىرگىڭ كەلمەيدى — جان تىنىشتىق كەرەك. قىزىل وگىزدىڭ قىرتىس-قىرتىس موينىن مىتىعان ەلتاي:
— سۇكەڭ ناشار قويلاردى قالاي ىرىكتەپ الدى، سوعان تاڭمىن. جيىرما شاقتى قوي انشەيىن سۇكەڭنىڭ ويىن وقىعانداي وز-وزىنەن ەكشەلىپ، قوتاندا قالا بەردى،— دەپ ءسوز ءتۇزدى.
ۇشكىر كۇرەكتەردى قوراپتان جەرگە سالدىر-گۇلدىر لاقتىرعان الشاعىر:
— قايىن اتاڭنىڭ استىنا ءويتىپ كوپشىك قويما، ءپاتشاعار! — دەدى توبەدەن تۇسكەندەي.— سو دا ءسوز بە؟ اتتىعا ەرگەن جاياۋدىڭ تاڭى ايرىلادى. تالتىرەكتەگەن اۋرۋ قوي ءبىر-بىرىن قاعىپ-سوعىپ، قاقپاعا ساۋلاعان ساۋ قويعا ىلەسە الا ما. ەرىكسىز باسقانىڭ قۇيرىعىن يىسكەپ، ەڭ سوڭىندا ءجىپ ەسە الماي قالىپ قويادى. انە، سول كەزدە سۇلەي شال قاقپانى سارت جابادى. قويعا كوزىمەن كوماندا بەرەتىندەي سيقىرشى دەيمىسىڭ ول شال،— دەپ، ەلتاي شەشە الماعان جۇمباقتى وپ-وڭاي جوققا شىعاردى.— سەن نە، قاراشاشتىڭ كۇيەۋىمىسىڭ؟
ەلتاي دەمىن ارەڭ جۇتتى.
— ءيا...
— ءيا بولسا، قاتىنىڭ قايدا؟ گورودسكويلار قارعا ادىم ۇزاپ شىقسا، شوپجەلكەلەرىن جەتەكتەپ جۇرمەۋشى مە ەد، — دەپ، قالالىقتاردى ىرەپ-سويا باستادى.— ءوي، ءوزىڭ دە... ەسالاڭ بولماسا قىلشىلداعان جىگىت قالاعا جاس قاتىنىن كونترولسىز تاستاپ كەتە مە. جاعاتىن وتى، تاسيتىن سۋى جوق، ويناپ قويسا قايتەسىڭ؟ — دەپ، ەلتايدىڭ اۋزىن باقاداي اشىردى.— مالمەن الىسقان كەرەگەتاسقا قارا قاتقاق كوكتەمەدە سالاڭ ەتىپ تۇسە قالىپتى عوي... كەلگىش بولساڭ ەل جايلاۋعا شىعىپ، ارقا كەڭىگەندە كەلمەيمىسىڭ؟ قىمىز ءىشىپ، باعلان جەر ەدىك، قارىنىڭدى سيپاپ، كوك شالعىندا اۋنار ەدىڭ. اۋىزعا قارعا تىشقان مىنا قاربالاستا قايداعى قىمىز، قايداعى باعلان؟ بۇل كەزدە سەن تۇگىل باستىقتار دا قاشادى قويشى اۋىلدان. سولاردان ۇلگى ال... بىلاي! قارا جۇمىستان اكەسى ولگەن شال سەنى اياي ما؟ جۇمىسقا سالپىلداتىپ سالىپ، جون تەرىندى سىپىرىپ الادى. ءجۇر ەندى قي ويىپ، قوي سوڭىندا سالپاڭداپ. حە-حە...
جىگىت جاۋاپ قايتارمادى، جىميىپ قويىپ، تۇرا بەردى. تارپ-تۇرپ ءسوزدىڭ ارتىندا ەش ءزىل، استىرتىن وي جوق بولاتىن. «مەن دە گورودسكويمىن»، — دەپ، قالاعا ءوزىن قانشاما تىقپالاسا دا، قىردا ءجۇزىن كۇن ءسۇيىپ وسكەن ازاماتتىڭ اشىق-شاشىقتاۋ ەركە مىنەزى ەدى بۇل. ەركەلىك تە سان قيلى. مىناۋ جويداسىز ەركەلىك تۋعان جەرگە تابانى يىق تيگەن ازاماتتىڭ باسقا تۇگىل، ءوز ىرقىنا دا كونە بەرمەيتىن، باسىنا جۇگەن كيمەگەن، جونىنا قۇرىق تيمەگەن ساپپا اساۋ ەركەلىگى ەدى.
سوندىقتان دا ول باسىلا سويلەدى.
— وتپۋسكىنىڭ رەتى سولاي بولدى. قاراشاشتى جۇمىسى جىبەرمەدى،— دەدى وتىرىككە باسىپ. كەلىنشەگىمدى قۋا كەلدىم دەسە، سايقىمازاققا اينالادى. ارتى قۋىس ادام امالسىز جالعان سويلەيدى ەكەن.
الشاعىر اربادان قارعىپ ءتۇسىپ، الاقانىن سارت-سۇرت قاقتى دا:
— اناۋ شيكى سارىدان ساق بول. وڭاشادا اۋزىڭدى ارتىڭا قاراتىپ جۇرمەسىن،— دەپ، تاعى زارەسىن الدى.
— شيكى سارىڭ كىم؟
— كىم، كىم... كەشەگى جەم اكەلگەن نەمىس شە؟ كەزىندە قاراشاشتى ولەردەي جاقسى كورگەن. بايعا تيسە دە، بۇل ومىردەن قاتىنسىز وتەمىن دەپ قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ ءالى ءجۇر.— الشەكەڭ بۇل تۇستا «شيكى سارى نەمىستىڭ» ءسوزىن ەمەس، ءوز ءسوزىن ايتىپ تۇر.— بايقاپ وينا ونىمەن. ويىنىڭدى وسىلتىپ جىبەرەدى. سەنى ءبىر كورسەم دەپ ءتىسىن قايراپ جۇرەتىن، قۇداي ايداپ ءوزىن، كەلدىڭ. ەكى كۇننىڭ بىرىندە جەم، تۇز، ءشوپ، كور-جەر دەپ وسى وتارعا سوقپاي كەتپەيدى، سوعان قاراعاندا ءالى دە دامەسى بار-اۋ ءوزىنىڭ. بايقاماعان بولىپ، ماشينامەن قاعىپ كەتسە نەتەسىڭ؟
ەلتاي ىقپادى، شيكى سارىدان ەندى قورىقپايتىن — دۇرىس جىگىت ەكەنىن كەشەگى ۇزىن جول دالەلدەدى. «ءبىراق نەمىسى قالاي؟ جەر شەتىندەگى تاۋ ىشىندە نەمىس نە ءبىتىرىپ ءجۇر؟»
— كەشە ورتالىقتان بىرگە كەلدىك. قازاقشا سايراپ تۇر. ەكەۋمىزدەن گورى جاقسى بىلەدى. شيكى سارىلىعى بولماسا بەت-بادەنى اۋماعان قازاق، ونىڭ قاي جەرى نەمىس؟— دەپ، بەرىسپەي جاتىر.
— وي، مەن نە دەيمىن، دومبىرام نە دەيدى؟ ساعان ونىڭ شەشەسى نەمىس دەپ تۇرمىن.— الشەكەڭ وپ-وڭاي ماسەلەنى قيىنداتقان ەلتايعا كەيىپ الدى.— اكەسى كادىمگى بوجبان قارا قازاق. سوعىس كەزىندە اۋىپ كەلگەن نەمىس قىزىنا ولەردەي عاشىق بولىپتى. ءقازىر ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ون شاقتى بالاسى بار، اقار-شاقار تۇرىپ جاتىر. شەتىنەن پىسىق، وقۋدى جاقسى وقيدى. جۇمىستى جالماپ جىبەرەدى. تاك چتو، سەنىمەن ۇستاسقان ءسارالىڭ ءدۇمدى جىگىت، اناۋ-مىناۋىڭا بوي بەرمەيدى.— كەزەكتى ءۇريت، سوق-سوقتىڭ شەتىن تاعى قىلتيتتى. سوندا بارىپ سۇكەڭنىڭ كەشە سارالگە: «سارى التىنداي «گۇت-گۇت» شەشەڭە دە ارناپ ايتار سالەمىم بار» دەپ ازىلدەگەنى ەسىنە ءتۇستى. شالدىڭ «گۇت-گۇت» — ءى نەمىستىڭ «گۋت» — «جاقسى» دەگەن ءسوزى-اۋ.
— ءسارال... مۇنداي قىزىق ەسىمدى قازاق اراسىندا العاش ەستۋىم،— دەدى، اشىق كۇندە شوفەر جىگىت پەن ەلتاي اراسىنا مايدان اشىپ بەرگەلى تۇرعان الشاعىردىڭ بەتىن تۇزۋگە سالۋعا تىرىسىپ. ىشتەي: «الشاعىر دەسە الشاعىر... مۇنداي الاس اتقان ادۋىن مىنەز، اناداي اتپەن ايدالاداعى اق وتاۋ، اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋ قىستاققا قالاي سىيىپ ءجۇر ەكەنسىڭ؟»
— اكە-شەشەسى ويلاپ تاپقان. تۇلا بويى تۇنعىشتارى وسى ءسارال. اكەسىنىڭ اتى سارسەنبى دە، شەشەسى — ەلزا. سارسەنبىدەن «ءسار» - ءدى، شەشەسىنەن «ەل» بۋىنىن الساڭ ءسارالىڭ — سول. وتتاي جانىپ قوسىلعامىز، ماڭگى باقي جۇپ جازباي جاراسىپ وتەمىز، تۇڭعىشىمىزدىڭ ەسىمىن دە سوعان ىرىمداپ قويدىق دەپ تۇر ەمەس پە؟ اعامىز بەن جەڭگەمىزدى ايتامىن دا، ماحابباتتارى بەتون عوي، ءا؟ لاقتاي سەكىرىپ، قوزىداي جامىراعان ون بالا دۇنيەگە وڭاي كەلدى دەيمىسىڭ...— ارقىراپ كۇلدى. تاس تىنا قالىپ، ءۇنسىز تۇردى دا باسىن شايقادى.— بەت قاراتپاي قاقاپ تۇرعان ماحاببات!
ەلتاي:
— ونداي شاتاق مىنەزىن كەشە بايقامادىم...— دەپ، ءسوزىنىڭ سوڭىن سۇيرەتە سالدى. اۋزى سولاي دەسە دە تۇيگەنى باسقا. قۇرعىر كوڭىل ءبىر كىلتيپاندى سەزگەن. باسە، كەشە ءۇش ساعاتتىق ۇزىنا جول بويى اۋزىنا مارجان سالعانداي ءتىلىن تىستەپ ەدى. ال سۇكەڭە جولىعۋى مۇڭ، جانى جادىراي ازىلدەپ، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بولدى دا قالدى.
— وي، سەن ويناپ ايتقانعا سەنىپ تۇرسىڭ با؟ — الشەكەڭ مىنەز شىركىندى جان قالتاسىنان سۋىرىپ شىعارا بەرەتىن باي دا جومارت جىگىت ەكەن، وسى جولى دا بۇلتالاققا سالىپ، اداستىرىپ كەتتى. نە قۋ، نە جىندى ەمەس، قول-اياعى جوق ءبىر پالە.— قورىقپا، ءسارالىڭ قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن بالا. تەك جۇمىسقا ولەرمەن. ساۋىر-سايقاندى قىستاعان جيىرما وتاردى شىر اينالا شاپقىلاعان وزاتىمىز. ويبۋ، كۇندى قاراپ قوي، تۇسكە تارماسقان. كانە، ال قولعا كۇرەكتى! اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەر، بۇزاۋ تاياق جەگىزەر. سۇلەي شالدان قورقامىن... كوزى جامان.
سوزگە جۇيرىك الشەكەڭ ىسكە دە الىمدى ەكەن، دەرەۋ اپىرىپ-جاپىرا باستادى. ونىڭ بويىنان «گورودسكوي» قاسيەتتى تابا الماعان ەلتاي كوپ ۇزاماي ءوزىنىڭ قالالىق ەكەنىن ءبىلدىرىپ الدى. قارا جۇمىسقا ءبىر ادامدايمىن دەۋشى ەدى. بەتون قۇيۋ باسقا دا، قي ويۋ وزگە ەكەن. ىستىك كۇرەكتى قانشا ىرعاپ سالعانىمەن ويعان قيى الاقانداي-الاقانداي. الشاعىردىڭ ويعانى قازاننىڭ قاقپاعىنداي كىل جالپاق قي. جۇمىس دەسە ءسوزى ارتىن قىسا ما، الشاعىر جالتىلداعان كۇرەگىن ءۇن-تۇنسىز قارشىلداتىپ جاتىر. تەك كورۋگە كوز كەرەك — اۋدارعانى ات كوپىر. ارى-بەرىدەن كەيىن الشاعىردىڭ شاڭىنا ىلەسەمىن دەگەن ەلتاي ىرسىلداپ جولدا قالدى. تەر ودان دا، بۇدان دا كەتتى: ەگەستىڭ ەكپىنىمەن ءبىر مەزەتتە قيعا كۇرەكتى الشاعىرشا بويلاتا سالىپ، باسىپ قالىپ ەدى، اعاش ساپ موينىنان شارت سىندى. الشاعىر سىنعان كۇرەكتىڭ ءجۇزىن بارماعىمەن ءبىر سيپادى دا، بىلاي لاقتىرىپ تاستادى.
— سەن قي ويىپ جارىتپاسسىڭ. ودان دا وگىزدىڭ باسىنا يە بول. مەن ويىپ تۇرايىن، سەن ارباعا تيەپ تۇر. سوسىن دالاعا، قورا سىرتىنا اپارىپ توگەسىڭ. جولاي ارىق-تۇراققا ءشوپ تاستاپ، سۋارا سال.
العاشقى اربانى ەكەۋى قولداسىپ تيەدى. ونىڭ دا ءادىسى، ءجون-جوباسى جەتكىلىكتى ەكەن. الشاعىر اۋەلى جالپاق قيدى قوراپ جيەگىنە قاز-قاتار تىگىنەن قويىپ، ورتاسىنان قازان شۇڭقىر جاسادى. سىنىق جارىم-جارتى، ۇساقتارىمەن سول شۇقىردى ءبىردىنى عىپ تولتىردى. دوڭگەلەگى قيقالاقتاي سىقىرلاپ ىڭىرانعان اربانى قوتانعا جەتەكتەپ شىعاردى دا:
— ورتاداعى ۇساق قيدى اربا ۇستىنەن لاقتىرا بەر، ەشتەڭە ەتپەيدى. بيداي مەن سۇلىعا تىڭايتقىش بولادى ەرتەڭ. ال جيەكتەگى ىرىلەرىن بىر-بىرلەپ قولداپ ءتۇسىر. قويشى تاس جاقپايدى، قىسى-كوكتەم قي جاعادى. ال، مەن كەتتىم، — دەپ، قول-اياعى وڭدى-سولدى ەربەڭدەپ، قوراعا قاراي ارباڭداي جونەلدى.
كۇپايكە سىرتىنان برەزەنت كومبينەزوندى كەپتەپ كيگەن ەلتاي جارتى ساعاتتا قيدى ءتۇسىرىپ ءبىتتى. بەلى تالىپ، باستىرماي بارا جاتقاسىن باسىن كوتەرىپ ەدى، قاي مەزگىل، انىق اجىراتا المادى. كۇن كوزى اق شەل كىرەۋكە... تازالانباعان ماقتاداي ىرتىك-ىرتىك بىردەڭە. جەلپ ەتكەن جەل جوق، مەڭىرەۋ دۇنيە ماي توڭعىسىز جىلى. تاڭەرتەڭگى ارقاش-جارقاش جارتاستاردىڭ بەتىن سىزىپ ۇشقان الا قانات ساۋىسقاندار زىم-زيا. قارعالار دا قاراسىن جوعالتقان. مانا ات قيىنا تالاسىپ، شىر-پىر توبەلەسكەن سۋىق تورعايلار دا اللاۋاكپار.
ەكى ادىم ىلگەرى، ءبىر ادىم كەيىن قىزىل وگىزدى «سوپ! سوپ!» — تاپ، قوراعا بۇردى. ەسىك الدىندا شىلىمىن قۇلاشتاپ تۇرعان الشاعىر ءتۇتىنىن اسپانعا ۇرلەدى.
— كۇننىڭ رايى بۇزىلايىن دەدى. سۇلەي شال وتامالى جاقىن، قيمىلدا، قاراعىم، قيمىلدا دەپ قۇلاق ەتىمدى جەپ ەدى، سول ساندىراعى راسقا اينالدى. ءبىزدىڭ باعاتىنىمىز بويداق قوي، قىرعاندا وتار ىعار، ۇسىگەن بىرەر ساۋساعىمىزدى كەسىپ تاستار، ال مىنا بەلدىڭ استىنداعى جاپاباي شال قايتەر ەكەن؟
«قاراپ قوي، مۇنىڭ دا ەمەشەسى ەزىلىپ، ادامعا جانى اشيدى...»
— كەشە ءسارال قۇراما جەمنىڭ قاق جارتىسىن سوندا الىپ كەتتى. سول جەتپەي مە؟
— ويبۋ، دومبىرام نە دەيدى، سەن نە دەيسىڭ؟— ۇرىسقىسى كەلىپ تۇردى دا، رايىنان قايتتى،— ءسارال جۇرگەن جەردە جەمنىڭ جاراسى جەڭىل. قالتاسىنا كيلوگرامداپ سالىپ تاسىسا دا بىق دەگىزبەيدى. جەتى اتاسىنان حان. الشاعىر اتاممەن ولە-ولگەنشە جاعالاسقان قاراقىپشاق قوبىلاندىنىڭ سارىعى ەمەس پە،— دەپ، كىجىندى.
— سول قوبىلاندى-اۋ الشەكەڭنىڭ باسىن العان،— دەدى ءتىلى قىشىعان ەلتاي.
— Coلاي ما؟ بىلمەپپىن ونى...— الشاعىر كوزىن سىعىرايتىپ، كادىمگىدەي جاۋىعا قارادى،— قوبىلاندىعا قابىرعاڭ تىم قايىسىپ تۇر، سەن ءوزىڭ جىمپيىپ ءجۇرىپ، قارا قىپشاق ەمەسسىڭ بە؟
— مەن — قازاقپىن...
الشاعىر باسىن شايقادى.
— ءاي، بىلمەيمىن، بىلمەيمىن... جەتپىس جەتى باباڭدى تەكسەرەتىن بالا ەكەنسىڭ. ءتۇبىڭ شيكى،— بۇل اڭگىمەدەن ءسۇت شىقپايتىنىن ۇقتى ما، كىلت وزگەردى.— قوي، ءشوپ تە ولەڭ، شوڭگە دە ولەڭ. قيدى قاۋسىرىپ تاستاماساق، كەشكە باسىمىزعا اڭگىر تاياق وينايدى،— ساۋساق ۇشىمەن شەرتىپ، ىرعىتىپ جىبەرگەن شىلىمى اۋادا دوڭگەلەك اينالدى.
قوراعا كىرگەن جىگىتتىڭ سوڭىنان قاراعان ەلتاي ءۇنسىز: ىشكى دۇنيەسىنەن سەكەم، ايتا بەرسە، سەسكەنىس بەلگى بەرگەندەي. كۇرەگى قولىنان تۇسپەيتىن الشاعىرىڭ شالقىعاندا بەت شارپيدى، الدا-جالدا، جامان ايتپاي، جاقسى جوق، جاماندىققا بەل بايلاسا قايتەدى؟ ءيا، جەر شەتىندەگى كەرەگەتاسىڭ دا ادامزاتتىڭ جاقسىلىق-جاماندىعىنان شەت ەمەس سياقتى.
رۋ، ءجۇز دەمەكشى، بۇل ۇران ەلتايدىڭ ميىنا كىرگەن ەمەس. اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن ۆيكتور ۆيكتوروۆيچتىڭ اۋزىنان جۋىق ارادا ەستىدى — رۋ قايدا، ءجۇز قايدا، بۇل قايدا؟ «كىمسىڭ؟»—دەگەن جىمسىما شەت پۇشپاق سۇراققا: «مەنىڭ ءجۇزىم — قازاق، رۋىم — جەتىمدىك»،— دەپ تاستاپ، قايقايىپ جۇرە بەرەتىن. رۋى قۇرعىر قىزمەتكە ورنالاسقاسىن قاسقىر قۇلاعىن قىلتيتتى. بايقاسا، رۋدىڭ ۇپايىن تۇگەندەۋشى جىبىرلاقتار، شۇكىر، بار ەكەن. ولار قاي رۋلاس اعاسى قاي قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىر، استىرتىن مالىمەت جيناي جۇرەدى. كىم تۋعان جەرىن قانجىعاسىنا بايلاپ ءجۇر. شاۋ تارتقان سايىن ادامدى تۋعان توپىراعى تارتا بەرەدى. الگى قۋلار ونى جاقسى بىلەدى. سارسەنبىنىڭ ساتىندە «اعانىڭ» الدىنا بارىپ، تۋعان جەردىڭ ىستىق سالەمىن ءتاتتى تىلمەن مايمىلدەتىپ جەتكىزە قويادى. باستىق اعا: «راقمەت، جانىم! ەل مەنى ۇمىتپاعان ەكەن. مەنىڭ دە ەسىمدە. كانە، قانداي بۇيىمتاي، شارۋاڭ بار؟» — دەيدى ىنتاسىن سالىپ. ارعى جاعى بەلگىلى. دەمەيتىندەر دە بار... ونىڭ وزىندە الگى جىلپوس جەتپەگىر بىلاي شىققاسىن «دەدى» دەيدى. ول باسقالارعا ايبات، سەس، نوق.
وزدەرى كىل وقۋ وقىپ جارىتپاعان، ىشتەرىندە يت ءولىپ جاتقاندار. اعا-جاعا، رۋ، ءجۇز-مۇز ساعالاماسا، ءبىلىمدى، ەڭبەكسۇيگىش جىگىتتەردىڭ شاڭىن جۇتىپ قالاتىنىن جاقسى بىلەدى.
ولاردىڭ قاسىندا الشەكەڭ انشەيىن ايتاققا ەرىپ، ايدالاعا دالباقتاپ شاپقىلاعان بىرەۋ. سويتسە دە تەرەڭدەگى تامىرى ورتاق، ءتۇبىرى ءبىر. كورمەيسىڭ بە، رۋ ۇپايى ءۇشىن الدىمەن حالقىنىڭ، قالدى ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتى — قوبىلاندىنىڭ ۇزەڭگىسىنە جارماسىپ، تايبۋرىلدىڭ تىزگىنىنە قول سالعانىن...
...تۇسكە دەيىن قورا سىرتىنا بەس اربا قي اۋدارىلدى.
الشاعىر جالاڭ جەيدە، جالاڭ ءتوس. باتىرىڭ بار ەكەن، جەيدە ىشىنە كىم كىرىپ شىققان، قار، ءتوس ەتى بىلەم-بىلەم.
جاعا، جەڭىنەن بۋ بۇرقىرايدى. كۇرەكتى شىم قيعا قارش شانشىدى دا، ەكى يىعىنان دەم الىپ تۇرىپ، ويىلعان قارا تولقىن قيعا قاراپ:
— قالاي؟— دەدى.
قورا سىرتىنداعى اشىق-شاشىق اڭگىمەدەن كەيىن مىسىق تابان ادىسكە كوشكەن ەلتاي:
— ءبىراز قيمىلدادىق...— دەي سالدى. ەستى جىگىت بەنزين ساۋىتتىڭ قاسىندا شىرپى جاقپايدى.
— كەشكە دەيىن بىتىرە الساق... جارايدى، كەتتىك تۇسكى اسقا.
كيىمدەرىن قاعىپ-سىلىكتى. ماناعى بوزعىلت بۇلتتار تۇتاسا كەلىپ، تاس توبەدە اق ايرانداي ۇيىپ تۇر. جەلكەم جەل ساماي، جەلكە شاشتى دىرىلدەتەدى. تاۋ باسى اق مۇنار. قىزىل وگىزگە ءشوپ شاشقان ەلتاي سۇكەڭ ۇيىنە قاراي سالىپ ەدى، الشاعىر زىرك ەتتى:
— قايدا باراسىڭ؟
— ۇيگە...
— ءبىزدىڭ ءۇيدى ءورت الدى ما، نەمەنە؟ الدە قويشىنىڭ جىرتىق ءۇيىن مەنسىنبەيسىڭ بە؟
— ؟..
— وت قىزىق! قوناق دەپ قازان كوتەرگەن ايشا ادام با، سايتان با؟ ءبىز نە، سوندا اسقان ەتىمىزدى يتكە تاستايمىز با؟
ارىنداعان الشاعىرعا بۇگىن داۋا جوق ەدى.
— ەندەشە، اجەيگە ەسكەرتىپ شىعايىن.
— بىلق ەتپە، ايشا ەسكەرتكەن.
ەلتاي جىميدى.
— الديار تاقسىر، جازدىق، جاڭىلدىق.
— ءاپ باسە!
الشاعىر اياعىن ەسىك الدىندا جاتقان شارشى كەلگەن شارباق تاقتايعا ءبىر، سەنەكتەگى الاشاعا ەكى ءسۇرتتى. سۇرتپەي مە دەپ قورىققانداي ەلتايدىڭ دا اياعىنا قاراپ، باقىلاپ تۇردى. دالىزدە ىبىرسىعان ارتىق-اۋىس زات جوق، ءبارى تاپ-تۇيناقتاي، جۇرەر جولعا كەنەپ توسەلىپتى. قوتيىندىعىن سىرتقا تاستاپ كەتكەندەي تىم تەز وزگەرە باستاعان الشاعىر ەلتايعا:
— اياعىمىزدى شەشىپ كىرەمىز،— دەدى، ەتىگىن سىپىرىپ، بوساعا تۇبىنە ادەمىلەپ قويىپ كەتتى.
ۇيگە كىرگەن ەلتاي شىرشا قىلقانىنىڭ تازا ءيىسىن، قاراعاي شايىرىنىڭ شيپالى ءيىسىن سەزدى، شاماسى، اۋزىنان شىرت-شىرت ۇشقىن شاشىراعان پەشتەن تاراپ تۇر-اۋ، تورگى قابىرعاعا ارشانىڭ جاسىل بۇتاقتارى ايقاسا ءىلىنىپتى، ورتاداعى بيىك ۇستەل بەتىنە تور كوز داستارقان، ونىڭ ۇستىنە جۇقا اق پلاستماسسا كلەەنكا جابىلىپتى، ال ۇستەلدىڭ ءتورت قۇلاعىنا ءتورت ورىندىق يە. وڭ جاق قاناتتا ءتۇرلى ءتۇستى تەليەۆيزور تاناۋىن كوتەرىپ، تالتايىپ تۇر. جالپى، قالا تۇرمىسىنا ءىش تارتۋ بايقالادى. «تورلەت!» — دەگەندەي ورىندىقتى نۇسقاعان الشاعىر جامان كيىمىن شەشىپ، ءتور ۇيگە كىردى. ىلە قايتا كورىندى، ۇستىندە كونەلەۋ بريدج. سوڭىندا — انا قازداي مامىرلاپ باسقان اق بورتە كەلىنشەك. الشاعىر:
— ءبىزدىڭ بايبىشە... ايشا! — دەپ ساڭق ەتتى دە، بايبىشەنىڭ قولىن سولاڭ ەتكىزىپ، جوعارى كوتەردى.
— ا-الشەكە-ە!
جاي عانا سوزا اندەتكەن كەلىنشەك الاسى مول جانارىن توڭكەرە تاستاپ ەدى، كۇيەۋى جىم بولىپ، سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ءۇي يەسىنە لايىق سالماقتى كۇيگە كوشكىسى كەلدى مە:
— بايبىشە، مىنا جىگىت سۇكەڭنىڭ كۇيەۋ بالاسى. كەشەدەن بەرى...— دەپ ەدى، ءبىر مىنەزدەن ەكىنشىگە اياق استىنان وزگەرۋ وڭاي بولىپ پا، كوپە-كورىنەۋ دىبىرلاپ، پىشىراي باستادى. كەلىنشەك ەرىن ۇشىمەن:
— بىلەمىن،— دەدى جايباراقات.— ال، ەلتاي اعا، ءۇيىمىز وسى. تورلەتىڭىز!
ارى قاراي قازان-وشاق تۇرعان اۋىز ۇيگە ءوتتى.
ۇستەل باسىنا جايعاسقان الشاعىر تاماعىن كەنەپ، بايىپتى دەگەنگە كەلەتىندەي اڭگىمە باستادى. وتكەن جازدا ۇيلەنىپتى. ايشامەن ءبىرىنشى كلاستان بىرگە وقىعان، قۇلىن-تايداي تەبىسىپ وسكەن. «اناداي مىق كەلىنشەك قۇلىن-تايداي تەبىسىپ ءوسىپ، ساعان تيسە، ءتۇبى جامان جىگىت بولماسسىڭ»،— دەپ ويلادى ەلتاي. ءسوز بار ما، الشاعىر ايشاعا جۋىقتاسا، جىنى باسىلا بەرەتىن سياقتى.
كەلىنشەك ءبىر شارۋامەن تىسقا كەتتى.
سول مۇڭ ەكەن، الشاعىر وز-وزىنەن وت الىپ كەتكەن موتوسيكلدەي تاڭقىلداي سويلەپ، تۇندىگى ال جەلپىلدەسىن.
— مەن باياعىدا الماتى بارىپ، گورودسكوي بولا جازدادىم عوي...—«الماتىدا سەن سەكىلدى گورودسكويدى كورسەم كوزىم شىقسىن»،— دەپ ەلتاي وتىر.— وسى ساۋىر-سايحاننىڭ وقۋعا تۇسە الماعان ءجۇن جاق، ءتۇبىت باستارى اركىمنەن تاياق جەپ، ءار كوشەدە باس ساۋعالاپ ءجۇر ەكەن. قالاي «سمۋ-15» - كە جۇمىسقا ورنالاستىم، سولاي اتوي سالىپ، شىرق ءيىرىپ، زەملياكتاردى ءبىر تۋدىڭ استىنا جينادىم باياعىسىندا. نانعا تويعاسىن ءان ايتۋعا كىرىستىك. كوكتەم تۋا ءبىراز اۋساردى جاتاقحانادان جاتاقحاناعا بىقپىرت تيگەندەي قۋىپ، ءتاۋباسىنا كەلتىردىم-اۋ، اقىرى. سول قاي جىلى، ءا، ءدال ءۇش جىل بۇرىن، الماتىدان ەكەنسىڭ، پاركتە شالقىپ جۇرگەن ءبىزدى نەۋجەلى كورمەدىڭ، ا؟— دەپ، ەلتايدى قىستى.
— دند - دا بولعانسىڭ عوي؟— دەدى. ول قاننەن قاپەرسىز. رەداكسيانىڭ قىز-جىگىتتەرى ميليسيا بولىمىندە ايىنا ءبىر كەزەكشىلىك ەتەتىن، سول ەسىنە تۇسكەن.
الشاعىر اڭىردى.
— دند - ىڭ نە پالە؟
— ەرىكتى حالىق جاساقشىلارى...
شالقايىپ تۇرىپ، «حا-حا» - لاپ كۇلدى.
— بەتى اۋلاق، بەتى اۋلاق. ويباي-اۋ، دند كىم، الشاعىر كىم؟! ولار ءتارتىپتى ىزدەسە، ءبىز تارتىپتەن قاشىپ جۇردىك قوي.
— اۋسارلاردى جونگە سالدىق دەگەسىن...
— ايتادى ەكەنسىڭ! جۇدىرىقپەن ءتارتىپ ورناتامىز دەپ ويلاپپىز عوي، پاتىرەكەسى. جاساقشىلارىڭ ءبىزدى دە اينالدىرىپ باققان.— كەنەت ەلتايعا ۇدىرەيە قارادى.— ءاي، سەن ءوزى دند ەمەسسىڭ بە؟ دند دەپ قاقساۋىڭ جامان.
— بولساق بولارمىز.
— ءاي، بولا بەر! — قولىن سىلتەدى.— ءبىز دە ءبىر جىل بويى شيمپانزەدەي سەكىرىپ قاشىپ، بەرىسپەي باقتىق. ميليسيا توبەلەستىڭ ۇستىنەن شىقپاعاندا... ۇشەۋى بىردەي قولىمدى قايىرىپ، قىزىل بەلبەۋ ىسىك توبە ماشيناعا نىعاپ جاتقاندا: «ساۋ بول، ساۋىر-سايحان!» دەپ اتتانداپپىن.. ارتىمنان پەرەداچا اكەلگەن جىگىتتەر ايتتى،— دەپ قوستى.
ۇيمە تاباق ەتتى دىرىلدەتىپ الىپ كىرگەن ايشا سوڭعى ءسوزدى ەستىپ قالعان با، مىرس ەتىپ كۇلدى.
— باسە، باسە...— دەدى تاباقتى ورتاعا قويىپ جاتىپ.— ىزدەپ بارسام، اعا، مىنا باتىر ءىنىڭىز قارا كوزى كوگەرىپ، كاتالاجكىدە وتىر ەكەن، كورە سالا: «اي-شا-شاجا-ان! اينالىپ كەتەيىن، قۇتقار مەنى پالەدەن! كورمەگەنىم قالا بولسىن!»— دەدى جىلامسىراپ...— ارعى جاعىن جالعاستىرمادى، ورنىنا وتىردى. يەگىنە دەيىن قىپ-قىزىل بولعان الشاعىر كەلىنشەگىنەن قورعانعانداي ەكى الاقانىن بىردەي جايىپ توسا قويىپ:
— قويشى، قويشى قايداعىنى قوزداتپاي، بايبىشە!— دەدى ايقايعا جاقىن جان داۋىسپەن.— ەلتاي، شىنىندا دا، سولاي دەپ قالار...
— ەندەشە، ءوزىڭ تىنىش وتىر اۋزىمدى قىشىتپاي!— كەلىنشەك الشەكەڭدى تازا بۇقتىرىپ تاستاعاسىن تۋرالعان، تۇزدىعى قۇيىلعان ىستىق ەتتى قاسىقپەن ارالاستىردى.— الىپ وتىرىڭىز، اعا!— باسەڭ، ايتكەنمەن نىق ۇنمەن ءسوزىن جالعاستىردى.— الشەكەڭدى ول جولى قۇتقارا المادىم، اعا. ءبىر جاعى، قولىمەن ىستەگەنىن موينىمەن كوتەرسىن دەدىم. قايتەيىن، تەمىر تورعا ءتۇسىپ قالعان ارىستانىمنىڭ ءجۇنى جىعىلماسىن دەپ، ماقتا-ماتا كومبيناتىنا جۇمىسقا ورنالاستىم، جاتاقحانا الدىم. اپتاسىنا ەكى رەت دالدەپ الشەكەڭە تاماق اپارامىن. جىگىتىمىز تۇندىك، ەسىگى جابىق ۇيدە تابانى كۇرەكتەي جىل جايلادى. تاماق جاقتى ما، جۇنتتاي سەمىرىپ الدى. ءتىپتى كەزدەسۋگە الىپ بارعان ميليسيونەر اعايلاردان ۇيالادى ەكەنسىڭ. مەرزىمى ءبىتىپ، بوساعاسىن: «قالادان ۇزامايىق»،— دەيدى. «قالساڭ، قالا بەر، مەن كەتەمىن»،— دەپ ەم، زىر قاقتى. «قالاسى قۇرىسىن»،— دەيدى. باتىردى پوەزعا مىنگىزىپ وبال جاسامايىن، وسى جاراسار دەپ سامولەتپەن الىپ قايتتىم. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى وسى ما، الشەكە؟ — ايشا كۇلىمسىرەدى. ەلتاي كەلىنشەككە توقتالا قاراپ ەدى، جۇرەگى لىق ەتىپ تومەن تارتتى. ايشانىڭ ەرنى كۇلسە دە، قاباعى قاتقىل. كەزىندە تاۋعا دا، تاسقا دا تۇسكەن ءداتى بەرىك كەلىنشەكتىڭ قات-قات سىرى وسى قاتقىل قاباققا سىيىپ تۇر. ءقازىر دە ايشا قيىن كۇندەردى باستان وتكىزىپ جاتىر، ىشتە ءبىر بالا، سىرتتا ءبىر بالا — الشاعىر...
وسىنى... جىگىت تۇسىنە مە؟
تۇسىنەدى ەكەن... قانى بەتىنە تەۋىپ، بارتيىپ وتىردى، وتىردى دا:
— الماتىداي دجۋنگليدە قارعىپ-سەكىرىپ ءجۇرىپ، پاپۋاس بولىپ كەتكەنىم راس...— دەدى. تەز سەرپىلدى.— جارايسىڭ، بايبىشە!— كۇرەكتەي الاقانىن كوتەرە بەردى، كەلىنشەگىن جاۋىرىنىنان انا ءبىر كەزدەگىدەي قاعىپ قالماق، ايتكەنمەن ايشانىڭ جەردىڭ جارتى شارىنداي تومپايعان ىشىنە كوزى تۇسكەسىن قولىن يىعىنا جاي انشەيىن ارتا سالدى.— قاتىردىڭ! اعىلدىڭ عوي مۇلدەم. ەلتايعا ءوزىم دە ايتايىن دەپ ءجۇر ەم.
ەلتاي شىدامادى، كۇلىپ جىبەردى.
كەلىنشەك تە جىميدى.
— دات، الشەكەم! بۇرىن ءتىرى جانعا ءتىس جارماسام، سەنىڭ ۇياتىڭدى ويلادىم. ال ەل اعاڭا اعىلسام، بوتەن ەمەس، جازۋشىعا سىر اشتىم. سەن سويلەگەنمەن ايشاداي تىگىسىن جاتقىزىپ ايتا الماسسىڭ. قىزىل ءسوزدىڭ قيۋى كەلىسپەسە، جۇرەك تۇگىل، قۇلاققا جەتپەيدى. اڭگىمەنى ءۇزىپ كەتسەم، كەشىر، الشەكەم. ءسىز دە، ەل اعا!
ايشاعا ابدەن ريزا بولعان ەلتاي عۇمىرىندا ىستەمەگەن قىلىق جاسادى، ورنىنان تۇرىپ، كەلىنشەككە باس ءيدى.
ەلتاي اس قايىرعاسىن، ايشا:
— اتانى مالدان بوسات، تۇستەنىپ، بىرەر ساعاتقا كوز شىرىمىن السىن،— دەدى.
الشاعىر لىپ ەتتى.
— ابدەن، ابدەن، بايبىشە. ال، ەلتاي، دان پريكاز، مى ۆ زاپاد...— اۋزىن اسىعىس-ۇسىگىس شايىپ، ىلگىشتەگى تونىنا جارماستى.
...ەلتاي قىزىل وگىزدى مۇرىندىقتان جەتەكتەپ كەلە جاتىپ: «كەرەگەتاسىڭ قىزىق ەكەن!— دەپ ويلادى.— ەڭبەكتورى ءسارال... «بالام» دەسە دە، ودان گورى جاقىن «كۇيەۋ بالام» - نان سىرعاقتاعان قاتال سۇكەڭ... جۇمباق اجەي... الدىنا كەلگەندى تىستەپ، ارتىنان كەلگەندى تەۋىپ، سىگاننىڭ اتىنداي ويناقتاعان الشاعىر... كەلىنشەگىنىڭ ءوزى قانداي، ءسوزى قانداي! ال قاراشاش شە...—ءوز-وزىن جەرلەدى.— مەن دە الشاعىر سياقتى پاپۋاس بولا جازداپپىن. گەنەرالدى پولكوۆنيكتەن ايىرا المادىڭ دەپ تونىمدى تەرىس كيدىم. قاراشاش ەمەس، قالاعا ءالى سۇعىنىپ كىرە الماعان دالاعا وكپەلەۋ كەرەك ەدى. قالاڭ بار، دالاڭ بار، ەكەۋىنىڭ دە كىندىگىن ءاستىلى-ۇستىلى تارتىلعان مىڭ ميلليون جىپتەر قوسىپ جاتىر. ونىڭ اتى — ءومىر ورنەگى. سول ورمەكتىڭ شىرما-شاتۋ نازىك جىپتەرى قاراشاشتىڭ، الشاعىر، ايشا، ابىرالى، التىن، قىل اياعى سۇكەڭ، سارالدەردىڭ جۇرەگىن كوكتەي ەتكەن. قىل اياعى مەنىڭ دە. سول مىڭ ميلليون جۇيكە تالشىعىنىڭ بىرەۋىنە عانا الدەكىمنىڭ قولىنداعى ينەنىڭ ۇشى اڭداۋسىزدا ءتيىپ كەتسە، جەر باسىپ جۇرگەن ءيا قالالىق، ءيا دالالىق بىرەۋدىڭ جازىم بولعانى. ماسەلەن، ءوزى... كۇنگە قولىن سوزىپ، جاپىراق جايعان جاس جاندى جارالاپ الدى.
قايتكەنمەن قاراشاش جاراسىن اۋلاقتا جالاپ جازعىسى كەلگەن. الدە... ەلتاي جاقتان جىلى حابار كۇتە مە؟ ەلگە سول ىڭعايدان دا دابىرا ەتپەۋى ىقتيمال».
سوڭعى وي كۇشىنە كۇش، جۇرىسىنە ءجۇرىس قوستى. تىزەسىن سالپ-سالپ سوققان برەزەنت الجاپقىش پەن سۇكەڭنىڭ اۋىس-ساۋىس شاپانىن شەشىپ تاستاپ، جەلە جورتىپ قي تيەدى. جاعا، جەڭىنەن بۋ بۇرقىراپ، ەگىز جەتەكتەپ سىرتقا شىقسا... قار قاپالاقتاپ تۇر. تىم-تىرىس! ەبەلەكتەگەن ۇشپا قار ەمەس، تىك سورعالاعان جاپىراق قار... جەردە كوپسىپ، قىپىقتانىپ جاتقان جوق. بىركەلكى اق الاڭعا اياق باسساڭ، استىنان سۋ شىلقىلداپ شىعا كەلەدى. ىز-ىزدە ەتىكتىڭ ءار ءبۇر، قىشىرى باداناداي بولىپ سايراپ جاتىر. اق قالپاعىن باسا كيگەن اق ايعىز دۇنيە ءۇنسىز.
قاپالاق قاردى قىزىقتاپ تۇرىپ بايقاماپتى: قورباڭداعان سۇكەڭ... جوق، قورباڭ قاپساعاي شالعا جاراسادى، سۇكەڭ دومالاپ ات باۋىرىنا ءتۇسىپتى. تىماق جيەگى، سيرەك ساقال-مۇرتى، كىرپىگى قىلاۋلاپ تۇر. ءۇي ىعىندا، قۇرعاقتا جاتقان تەڭبىل قارا الىپسوقتىڭ ازۋ تىستەرى قاتىرلاپ، سۇيەك ءمۇجيدى.
كوك دونەنگە جابۋ جاۋىپ، باسىنا جەم دوربا ىلگەن سۇكەڭ بەرى اياڭدادى. قارتىڭنىڭ اياق الىسى اۋىر، سالبىراتا ۇستاعان قامشىسىنىڭ قۇيرىعى قار بەتىن سىزادى. تاقاي بەرە:
— Ac ءىشتىڭ بە، قاراعىم؟ - دەدى ءتۇسىپ جىلىتىپ. شارشاعانى عوي، جاتتاندى ءسوزدى نەمكەتتى ايتا سالدى، ايتپەسە قازىمىر شال الشاعىردى ورىستە تەرگەمەدى دەيمىسىڭ.
— راقمەت... الشاعىر ۇيىنە شاقىرىپ...
— ءا، مەيلى.
قوراعا سىلبىر كىردى. بۇرىش-بۇرىشىن ورمەكشى تورى تۇتقان ۇزىن قورانىڭ قاق جارتىسى ويىلىپتى. قيدىڭ جارتىسى تىسقا تاسىلعان، قارا جەرى تاڭق-تاڭق ەتەدى. سۇكەڭ ءالى ويىلماعان تىڭ قيدى استىندا ات باسىنداي التىن تىعۋلى جاتقانداي ساپتامامەن تاپتاپ، قامشى سابىمەن نۇقىپ ءتۇرتىپ، ەڭكەيىپ الاقانىن باستى. قولىن ايقاستىرىپ ارقاسىنا سالىپ، ەسىك الدىنا شىقتى. قاباعى كىربىڭ.
— قاپ، اتتەگەنە! — دەدى جاپالاق قار كولەگەيلەگەن جازىققا كارىن تىگىپ. شالىڭ جازىقتا بۇتا، شي باسىن شالىپ، بۇرسەڭ-بۇرسەڭ جۇگىرگەن وتاردى ويلاپ تۇر.— بۇيىرتسا وتامالىڭ وسى، قوينى-قونىشىنان قار بۇرقىراعاي... قالىڭ بوران كوز اشتىرمايدى ەندى.
«نە دەيدى اقساقال؟ قالىڭ بورانى كانە؟» — دەپ ويلادى ۇيقىسى كەلىپ ەسىنەپ-قۇسىناعان ەلتاي.
— كوكتەم كوزى جىلىسىمەن قيدى اپالاس-توپەلەس ويىپ جىبەرسەك، قۇدا دا، قۇداعي دا تىنىش ەدى. قىس بويى زاۆفەرمەگە جاراپازاندادىم، مىڭق ەتپەدى سابازىڭ. تەرىسى تالىستاي ءيتتىڭ. كومەكشى كوشىپ كەلگەلى اي جارىم عانا، اۋى مەن باۋىن تۇگەندەمەگەن بالانى تابانىن ءتىلىپ، قارا جۇمىسقا قالاي سالاسىڭ. قاپ! قاپ! بۇيتپەسەڭ جىندى سۇرەي وتامالى اتانارمىسىڭ! — كوزگە كورىنىپ، قولعا تۇسپەگەن وتامالىنى سۇكەڭ ءوستىپ جاتىپ كەپ سوكتى.— ويعان قيدى كەشكە دەيىن ءبىتىرىپ تاستا. ارى قاراي دەمال. ءتۇس اۋا قار قان كوبەلەك ويناپ، بوران الاقانشىقتاي باستايدى. ىشىمە ەل قونعاسىن مەن الشاعىرعا بەتتەيمىن. ەكى جاقتان قاۋمالاپ اكەلمەسەك قايىرۋ بەرمەي ىعىپ كەتەدى.
قار كوبەلەكتەرىن جەل ۇشىرتىپ اپارىپ، ساي-جىراعا ۇستى-ۇستىنە نىعىزداپ جاتىر.
— وتامالىسى نەسى؟ نەگە ءويتىپ اتاعان؟
— نەگە دەرىڭ بار ما. اڭىز ايتادى: ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، ەشكى قۇيرىعى بورتەدە ءتورت قۇبىلاسى ساي باي بولىپتى، بايدىڭ بەينەتقور دا اقىلعا كەنىش، اۋا رايىن اي بۇرىن جەر، سۋ، اسپاننان وقىپ بىلەتىن وتامالى اتتى قويشىسى بولىپتى. سول وتامالى اۋا رايى مەن جان-جاندىككە قاراپ وتىرىپ، ءساۋىر ايىنىڭ ناق ورتاسىندا: «بايەكە، ءتىلىمدى الساڭىز، بۇگىن قويدى قوتاندا ۇستايىق، تۇستەن كەيىن ادام كورمەگەن قار باسىپ، ەل ەستىمەگەن بوران باستالادى»،— دەپتى. شەكەسىنەن كۇن ءوتىپ، جەلبەگەي جامىلعان شاپانىن شەشىپ تاستاي جازداپ تۇرعان باي: «وتتاما دەگەندە، وتتاما! جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاعىر، ودان دا جاز كەلدى، جايلاۋعا قامدان دەمەيسىڭ بە؟ ايدا بار، قويدى اكەت جانىڭ بارىندا»،— دەپ اقىرسىن. «ولىمگە ايداما!» — دەپ جالىنىپتى قويشى پاقىر. «ولىمگە ەمەس، ورىسكە ايدايمىن!»— دەپ ەكىلەنىپتى باي. باي اقىرسا، جاپپارقۇلدا جان بار ما، وتامالى وتار سوڭىندا قارا شەكپەنى قاۋدىرلاپ كەتە بارعان. ايتقانى ايداي كەلىپ، تۇستەن كەيىن قار جاۋىپ، كەشكە تامان ات قۇلاعى كورىنبەيتىن سۇمدىق بوران باستالادى. قويمەن ىققان وتامالى ايدالادا ءۇسىپ ولەدى. سودان بەرى قازاق جىل ون ەكى ايدا ءبىر قىزىل بۇرىشتاي قۋىراتىن سۇستى جۇتقا وتامالى دەپ ەڭ تاققان.
سۇكەڭ ءۇيدى ماڭدايعا الدى. كەشە ءار ءسوزىن شەگەلەپ، تاڭدايى تاقىلداعان شال بۇگىن جابىرقاۋ. باسپالاپ كەلىپ، بوساعادان مونتانى اتتاعان كارىلىك حابار بەردى، الدە اپشىنى قۋىرا بۇرقاقتاپ كەلگەن وتامالى كۇيزەلتتى، ايتەۋىر، اعا شوپان ناۋمەز، نالىس كۇيدە.
...ەلتاي ەكىنشى اربانى ىڭىرانتىپ قورادان شىعارعاندا، كوز ىلەستىرمەي قيالاي زۋلاعان قار جەر بەتىن سىرا تەۋىپ تۇر ەكەن. قالا كوشەلەرىندە كولبەڭدەپ قانا جۋاس جاۋاتىن قاردى قىزىقتاپ ۇيرەنگەن جىگىت الاقان توسىپ ەدى، قاتقىل قار تەبەندەي تەپشىدى. بەتىنە، شارقاتسىز جالاڭاش موينىنا دا تەمىردەي تيەدى. قي تۇسىرگەندە بايقادى، سۋىق سورعان ساۋساقتارى سوسيسكاداي قىزارىپ، باربيىپ تۇر. «مىناۋىڭ قايتەدى، ەي؟!» جىندى وتامالىدا بەس بەرەسى، التى الاسىسى جوق شابان ەگىزگە اياق استىنان جىنى كەلىپ، بيشىكپەن شىقپىرتىپ جىبەردى.
ءۇشىنشى رەت قورادان تۇمسىق قىلتيتقاندا، قاۋدىرلاق الجاپقىشقا جان ءبىتتى: قاتىرلاعان ەتەگى بەلىنە ورالدى. شاپان ەتەگىنىڭ استىنان سۋماڭداپ كىرگەن سۇپ-سۋىق ابجىلان جاعاسىنا قاراي ەرلەدى. اعال-جاعال دۇنيەنىڭ استى ۇستىنە كەلىپتى. تاۋ تابيعاتى اپ-ساتتە وزگەرەتىن اينىمالى ەكەن. جاڭا عانا قار بىلشىپ جاتىر ەدى، ءقازىر اياق استىنا تاقتاي توسەپ تاستاعانداي قاتىر-قۇتىر ەتەدى. ۇيتكىپ ءۇيىرىلىپ، قولدى-اياققا تۇرماي شىر كوبەلەك اينالعان اق شىركەي، شىبىندار، بيلليون شىركەي، شىبىندار... سۇكەڭ اتتانىپ كەتكەن بە، ءۇي ىعىندا ات تا، يت تە كورىنبەيدى. وڭ قولىندا سۋى ءالسىن-الى شالپىلداپ، سىرتىنا اسىپ توگىلگەن شەلەك، سول قولىمەن شاپاننىڭ ءوڭىرىن شىمشي قىمتاپ جاپقان اجەي تىپ-تىك كۇيى ساي قاباعىنان بەرى اسىپ كەلەدى. جىلما-جىلعى جىندى سۇرەي بورانعا بويى ۇيرەنىپ، ەتى ءولىپ كەتكەن بە، سەلت ەتپەيدى. ايشا دا كۇيەۋىنىڭ وزگە مىنەزىنە كۇدىكپەن قاراسا دا، اق بوراندى قۇلاقتان باسىپ، الىپ سوعاتىنىنا كامىل سەنە مە، جاۋلىعىن قولىنا الىپ جۇگىرىپ شىققان جوق، ونىسى ابدەن دۇرىس تا، ول الشاعىردان گورى قىمباتىراق، ءارى ەسەپسىز ءالسىز كىشكەنە ومىرگە كۇن، ساعات، مينۋت، سەكۋند سايىن جاۋاپ بەرەتىن انا ەدى.
قيدى تاسىپ بىتىرگەسىن ءمىنىس ات جوق بولسا دا، وگىزگە ەرشىك سالىپ، ورىسكە بەتتەسەم دەپ ءبىر تۇردى. قىستاۋ يەسىز. كەرەگەتاستىڭ تىرلىگى مەن تىنىسى — اتپال ازاماتتارى، ءتورت تۇلىك مالى، ەكى ءمىنىس اتى، ءۇش توبەتى — ءبارى-بارى ورىستە. قىستاقتا كۇش-قايراتىنان گورى ماڭدايداعى جازۋىنا سەنگەن ءالسىز جاندار — ءبىرى كارى، ەكىنشىسى جاس — ەكى انا جانە ءوزى بار. وزىمەن ءوزى قاريا قارا اسپان قۇلاسا دا قىڭق ەتپەيدى. ايشا، ىشتە جاتقان شارانانىڭ تىرشىلىك تىنىسىن تىڭداپ اۋرە، ال اق تۇتەك كىشكەنە قىستاقتى قارعا وراپ، دومالاتا ويناپ، ساق-ساق كۇلەدى. قالانىڭ قۇلاق ساسىتار ۋ-شۋىنا ۇيرەنگەن ەلتاي ساۋ ادامدى جىندى قىلاتىن جالعىزدىققا شىدامادى، سىر بەرىپ الدى. وگىزدى دوعاردى دا، قورا ىشىندەگى جۋان دىڭگەككە باس جىبىنەن شالا-شارپى، قازىقباۋ شالىپ بايلاي سالدى، جۇگىرە باسىپ، الشاعىردىڭ وتاۋىنا دۇسىرلەتە باسىپ كىردى. قاريا وتىرعان ۇيگە باس سۇعۋعا باتىلى جەتپەدى، وعان كىردىڭ نە، ءتىرى كولەڭكەدەن پانا ىزدەپ باردىڭ نە، ەكى ەسەپ، ءبىر قيساپ. ءارى ايشانىڭ جاسى، جۇكتى جاعدايى، كەيبىر مىنەزدەرى قاراشاشتى ەسكە تۇسىرگەندەي ەكەن. اشقان ەسىگىن سارت جاۋىپ ەدى، كەرەگەتاس، كەرەگەتاسىڭ نە، وركەش-وركەش ساۋىر-سايحان تاۋلارىن وراي دا بوراي سوعىپ، تۇتەگەن وتامالى ساپ باسىلدى، بۇلت اشىلىپ، كۇن جىلىدى، قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورنادى، ويتكەنى ەكى قولىن الدىنا سالىپ، شىرت-شىرت جانعان وتقا كوز تىككەن ايشا قىستاققا دا، الاي-دۇلەي بورانعا ەش قاتىسى جوق باسقا ءومىر، پەرىشتە پەرزەنت تۋرالى تەرەڭ ويعا باتىپ وتىر. وزىنە ءمالىم، باسقاعا جۇمباق دۇنيەنى ساياحاتتاعان كەلىنشەك ەسىك سارت جابىلعاندا، سەلك ەتىپ، ەسىن جينادى، مۇنار العان ەرىنشەك كوزبەن تابالدىرىق باسىپ، دىڭكيىپ تۇرعان جىگىتكە سامارقاۋ قارادى.
— جاي ما، ەلەكە؟
بۇل جولى «اعا» دەمەدى، ەكى ءومىردى بىردەي ارقالاعان كەلىنشەك مىنا مينۋتتا قۇدايدان دا ۇلكەن ەدى.
ويناپ وتىرعان ەكى بالانىڭ شىرقىن بۇزعانداي ابدىراپ قالعان ەلتاي:
— مالدىڭ الدىنان شىعايىن دەپ... ەرشىك قايدا ەكەن؟— دەدى اپالاقتاپ. «قاراشاش ءقازىر قاي جەردە ءوستىپ بالبىراي ماناۋراپ وتىر ەكەن؟ — جۇرەگى تومەن تارتىپ قويا بەردى.— بالبىراپ وتىر ما، الدە جۇدەپ-جاداپ سالبىراپ وتىر ما؟ ايشانىڭ الشاعىرى بار، ال ونىڭ قاسىندا كىمى بار؟!»
ءبىر ەزۋىنەن سىپايى جىميعان كەلىنشەك:
— قايتەسىز...— دەدى جاي، سايابىر سويلەپ.— وتىرىڭىز، دەمالىڭىز. مەن بىلەتىن الشەكەم بولسا، ساقىلداي كۇلىپ، وتاردان شاشاۋ شىعارماي، شىرق ءۇيىرىپ ءجۇر. الشاعىر وتامالى جەتى اينالىپ كەپ بورانداتسا دا بەرىسپەيدى، ونىڭ سۇرىنەتىن جەرى بۇدان گورى نازىكتەۋ نارسەلەر... ءدال بۇگىن توقتىلاردى بىرىندەپ ارقاسىنا سالىپ اكەلسە دە، كەرەگەتاسقا تۇگەل جەتكىزەدى. الشاعىردان باسقا ادام بولسا، سىزگە بارىڭىز دا جەتىڭىز دەپ جالىنار ەم. جىلى ءسوز بەن ىستىق كوڭىلگە عانا ءزارۋ ول... وزىندە بار اقىلدى باسقانىڭ اۋزىنان ەستىگەندى ءتاۋىر كورەدى.
— ويباي-اۋ، قاسقىرلار قاماسا...— دەپ قالدى قويشى، جۇت، قاسقىرلار جايلى كارلى وچەركتەردى كوپ وقىعان ەلتاي ەلپىلدەپ.
ايشا كۇلدى. بەتىن وتقا شارپىتا ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەدى:
— الشاعىردان قايتا قاسقىر قورىقسىن. قولعا العان ءىسىنىڭ قابىرعاسىن سوگىپ جىبەرەدى. اتتەڭ، سول ءىسى كەيدە بۇرىس، كەيدە دۇرىس... ال ءسىز، ەلەكە، پەشكە جاقىنداپ، وتقا الاقان قاقتاڭىز. ۇشىپ كەتىپسىز، بايقايىم.
ەلتاي پەش اۋزىنا ورىندىق اكەپ، قۇيرىق باستى. جەل سۋىرعان پەش كومەيى تولاسسىز دۇرىلدەيدى. الاقانىن گۋلەپ جانعان وتقا توسقان كۇيى وي ويلادى. اپتا وتە مە، اي بولا ما، ايشا دۇنيەگە اتوي سالىپ، ايقايلاپ كەلەتىن تۇمسا تۇڭعىشىن وبەر، جو-جوق، پايىمداپ كورسە، بولاشاق پەرزەنت كەلىنشەكتىڭ تۇمسا تۇڭعىشى ەمەس، ەكىنشى بالاسى، ايشانىڭ الشاعىر اتتى تۇڭعىشى ءدال وسى مينۋتتا اياعى ات باۋىرىن سوعىپ، اق بوراندا ايقايلاپ، قوي قايىرىپ ءجۇر، تۋرا ءسوز بەن وقىس قيمىلعا ۇستا دا، الىستان بولجايتىن وي مەن اقىلعا شابان بولسا، بالا ەمەي نەمەنە، جو-جوق، قاتەلەسىپتى، ايشا ءۇش بالاعا شەشە، ەگەر اكە-شەشەنى جورگەگىندە جالماعان ەلتاي ەكەش ەلتاي دا ايشا وشاعىنىڭ قىزۋىنا الاقانىن قاقتاپ وتىرسا، وسى ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قازان بۇزارىنا اينالىپتى.
بۇل وي تىم ۇشقارى بولۋى، ايتكەنمەن انانىڭ جىلى لەبىزى تۇگىل، انادان شاپالاق جەپ كورمەگەن جەتىم ەلتايعا ايشانىڭ شەشە ەمەس، شەشەدەن كەم دە ەمەس جاڭاعى ءبىر جىلى-جىلى سوزدەرى بىلاۋداي جاعىپ، مايداي ەرىتىپ بارادى. اسىرەسە، اۋزىنان قارا سۋى اقتارىلىپ وتىرعان بولاشاق انانىڭ جۇرەك ءسوزى جارىم كوڭىلگە مامىقتاي جۇمساق جاناسىپ، وتتاي ىستىق تيە مە، جىگىت ءقازىر سىرتتان ويناپ-ويناپ توڭىپ كەلىپ، قازاندىق استىنا ءيتىنىپ، كىرىپ كەتە جازداعان ون جاسار بالانىڭ ءحالىن كەشىپ وتىر.
بالا قاشان دا انا الدىنا اق جۇرەك، تۋراشىل، ەلتاي دا ءتىلىنىڭ تۇساۋىن شەشىپ، ءبىر سەنىستىك جايما-شۋاق رايداعى اڭگىمە باستادى.
— لام-ميمىڭىزگە قاراعاندا الشاعىر ەكەۋىڭىز سان حيكمەتتى باستان وتكىزىپسىزدەر.
ايشا ەلتاي توندىرگەن «سان حيكمەتتى» ەمەس، نەبىر قىزىقتى ەسكە تۇسىرگەندەي كوزى كىلميە ءتۇسىپ، بولىمسىز كۇلىمسىرەدى.
— وتكىزدىك قوي، ەلاعاسى، وتكىزبەگەندە. جەلىپ كەلە جاتقاندا، ءتۇسىپ كەتتىم اپانعا دەگەندى قۇلاعىنا ىلمەي بارادى ءبىزدىڭ جىگىتىمىز. ەر جەتپەي-اق ءجۇر... ارعى اتامىز قازاق پەن تۇركىمەن اراسىنان شىققان بۋدان دەپ وتىرادى. ەجەلدەن ات ۇستىنەن تۇسپەگەن ەكى ۇلتتىڭ ءتولى بولعاسىن با، تەنتەكتەۋ،— دەگەندە ايشا تاعى جىميدى.— بالا كەزدەن بىرگە وستىك، ەكى ءۇي قوڭسىلاس، قويى قورالاس ەدى. كىشكەنتاي كەزىنەن تەكەباي تەنتەك، ۇر توقپاق... تەك ماعان تيىسپەيتىن، ءتىپتى جاسقانۋشى ەدى، ءالى ەسىمدە، الگى شاتاقتاردان سوڭ كەيدە جەلكەدەن نۇقىپ تا قالۋشى ەدىم. الا كوزىمەن ءبىر اتادى، سونىمەن ءبىتتى. ماعان شاڭ جولاتپادى، ايتەۋىر. بىردە ارازداسىپ، كەيدە تاتۋلاسىپ ءجۇرىپ، ول ەر جەتتى، مەن بوي جەتتىم. ارامىز تۇسكە دەيىن كيىز، تۇستەن كەيىن ءمۇيىز. توعىزىنشى، ونىنشى كلاستا ماعان بوزبالا جىگىت جۋىماي قويدى. كۇن سايىن ءبىر جاساپ، بۇلىقسىپ وسكەن قىزعا مۇنىڭ نەسى جاقسى: وڭاشا مۇڭايىپ وتىرىپ، ايناعا كوپ قارايمىن: «ەل بەزەتىندەي سونشالىقتى كوزىم قىلي ما، الدە تاناۋىم تاڭقى ما؟»
شار اينا شىركىن: «تۇڭىلمە، ايشا، قاتار قۇربىڭنان ارتىق بولماساڭ، ەش كەمدىگىڭ جوق»،— دەيدى. كەيىن ءبىلدىم... ماعان ماڭايلاماق بولعان جىگىتتەردى الشاعىر تۇندە اڭدىپ ءجۇرىپ، ۇستاپ الادى دا، قورقاعىنا نوق جاساپ، قورىقپاعانىن كوك الا قويداي عىپ سابايدى ەكەن. اۋىل بالالارى مەنەن ءوستىپ ۇمىتتەرىن ءۇزىپتى. ال ءوزى ماعان ءسوز سالىپ كورگەن ەمەس، رەتى كەلسە كينوعا بارامىز، بىرگە قايتامىز، سونىمەن بولدى، ءبىتتى. كوڭىلى جىبىگەندە: «تەكەباي تەنتەكتەر تيىسسە ايت، ءىشى-سىرتىن مەس قىلايىن»،— دەيدى. ونىسىن كورشىلىك حاقىعا ساناپ، كۇلەمىن دە قويامىن.
ونىنشى كلاستان سوڭ وقۋدىڭ ىزىنە تۇسە المادىم، اۋەل باستان قىز بالانىڭ جولى جىڭىشكە، قارت اكە-شەشەمە قارايلاپ، اۋىلدا قالدىم. الشاعىرلار انداعايلاپ اسكەر كەتتى. اماندىق-ساۋلىق سۇراسقان حات-حابارىمىز ۇزىلگەن جوق. تەك جارتى جىل وتكەسىن، جازۋى تۇيەدەي تايراقتاعان ءبىر بەتتىك ارسىل-گۇرسىل قىزىق حات كەلدى. «وسىلاي دا وسىلاي، التى جاستان ساعان عاشىقپىن، بولساڭ بول، بولماساڭ بورداي توزىپ اسىلىپ ولەمىن، نە جان بىلمەس جەر تۇبىنە كەتىپ، كوزىمدى جوعالتامىن»،— دەپتى، بەلىنەن باسىپ. نە كۇلەرىمدى، نە جىلارىمدى بىلمەدىم. الشاعىردىڭ نە ءتۇرلى قويانشىق قىلىقتارىن ويشا جىپكە تىزە كەلىپ، «مىناۋ دا سول» دەدىم دە قويدىم.
ارادا اپتا وتپەي، ەكىنشى حات كەلىپ تۇر. ادرەسى — الشاعىردىڭ اسكەري ءبولىمى. ءبىراق جولداعان ادام — موگيلا يۋ... اشىپ قالسام، ورىسشا حات...
«قۇرمەتتى ايشا! اليك تەك ءسىزدى ويلايدى جانە سۇيەدى. اسكەري قىزمەت وڭاي ەمەس. سوندىقتان اليككە «سەنى توسامىن» دەپ ۋادە بەرىڭىزشى. قۇرىعاندا اسكەري قىزمەتتىڭ اياعىنا دەيىن... ونىڭ نوق مىنەزىن بىلەسىز، ۋادە بەرمەسەڭىز بىردەڭەنى ءبۇلدىرۋى ىقتيمال. اليك ۇزدىك جاۋىنگەر، جاقسى دوس. وعان بۇل حات تۋرالى ءتىس جارماڭىز، ول مۇنى بىلسە ماعان قاتتى رەنجيدى. سولداتتىق سالەممەن — يۋريي موگيلا».
مەن دە جىندىمىن، وڭاشادا ەكى حاتتى — الشاعىر مەن موگيلانى كەزەك وقىپ، جىن قاعىپ كەتكەندەي سىقىلىقتايمىن كەپ، اقىرى كۇلىپ بولىپ: «جارايدى، كوندىم» دەپ جاۋاپ قايتارىپپىن. ونداعى ويىم — اسىلىپ قالماي، سلۋجباسىن دۇرىستاپ اتقارسىن، كەلگەسىن باسقاعا كۇشتى، ماعان ءالسىز باياعى الشاعىر، باجايلاپ تۇسىندىرەمىن، موگيلانىڭ دا حاتىن كورسەتەرمىن، كونەر دە ءبىرتىن-بىرتىن كوندىگەر دەگەن شولاق ەسەپ. وزىمە سالسا، الشاعىر ۇنايدى دا، ۇنامايدى دا. ەكى حاتقا كەيدە سەنەمىن، كەيدە سەنبەيمىن. ءسويتىپ ارى تارت تا بەرى تارت بولىپ، باس قاتىپ جۇرگەندە، وقۋ بىتىرگەن ءبىر جىگىت كورشى سوۆحوزدان ءبىزدىڭ فەرماعا زووتەحنيك بولىپ كەلە قالسىن. كەلە ماعان جات تا جابىس. ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، قول-اياعىمدى ابدەن شىرمادى. شىركىننىڭ ءىشى-سىرتىن مەس قىپ ساباپ سالاتىن الشاعىرىم قاسىمدا جوق. اكە-شەشەمە اق جەلكە، قاراتاياق جىگىت، نەسىن ايتاسىڭ، ۇناپ تۇر. جەمە-جەم ىرعاسۋعا كەلگەندە: «ءبىز دەسەڭ وسى بالانىڭ تاۋىن شاقپا، استىرتىن سۇراستىرىپ بىلدىك، اتا-اناسى دا جاقسى كىسىلەر ەكەن، ۇسىنعان قولىن قاقپا دەگەن سوڭ قاقپا»،— دەگەندى كەسىپ ايتتى. بار سۇيەنىش، مەدەتى، تىرەگى، ۇلى دا، قىزى دا جالعىز ءوزىم، ون ويلانىپ، ءجۇز تولعانا كەلە كوندىم. دۇرىلدەتىپ توي جاسادىق، وتاۋ ءۇي بولدىق. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، الشاعىرعا ەشتەڭە وزگەرمەگەندەي حات جازىپ تۇردىم. قولدارى سىنىپ قالعان جوق، مەن جازعان حاتتى باسقا دا جازادى. ءدال اسكەردەن قايتار ايدا ۇزىنقۇلاق حات ءبارىن مولدىرەتىپ جەتكىزىپتى. اينالايىن، مەنى سۇيگەنى راس ەكەن، بەر جاعى تەكەباي تەنتەك تە، ارعى جاعى كەز جاسىن بەتىنە جاعىپ، جىلاپ تۇرعان جاس بالا عوي، مەنىڭ جانىمدى پىسپەكتەپ، جارالايتىن ءبىر اۋىز ءسوز قوسپاپتى، ارىپتەرى مارجانداي تىزىلگەن: «قوساعىڭمەن قوسا اعار!» — دەگەن قۇتتىقتاۋ اشىق حات جولداپتى. سودان قايتىپ اۋىلعا قاراسىن كورسەتپەدى. جارتى جىل وتكەسىن، الشاعىر الماتىدا ءجۇر، وقۋعا تۇسە الماي، جۇمىسقا ورنالاسىپتى، سەنبى، جەكسەنبىدە پاركتى بەرمەيتىن توپتى بالانىڭ اتامانى ەكەن دەگەن حابار ەستىدىك. جەر تۇبىنە كەتىپ، كوزىمدى جوعالتامىن دەپ ەدى، ۋادەسىندە تۇرىپتى. وڭاشادا ءسال مۇڭايىپ، ءسال جىلادىم دا: «اۋمالى-توكپەلى مىنەزى بار، جامان ادامدارعا جولىقپاسا ەتتى. جورتقاندا جولى بولسىن!» — دەپ، ىشتەي ءمىناجات ەتتىم. ايەل تىلەگىن اياق استى ەتە بەرەتىن تاعدىر شىركىن دە تالكەكشىل، جارتى جىل ءوتتى، وتپەدى، الشاعىردىڭ شىنىندا دا، ناشار كىسىلەرگە كەزىككەنى، ءىستى بولىپ، سۋىق ۇيدە سامالداپ جاتقانى جەتتى. جىلى سوزگە ءجىبىپ سالا بەرەتىن زاڭعار باتىر، باتىر دەگەنگە، بۇت كوتەرىپ كەتسە كەرەك. وسىلاي دەپ ءوز-وزىمدى جۇباتسام دا، مۇنىڭ سەبەبى تەرەڭدە ەكەنىن، ءبىر ۇشىعى مەندە جاتقانىن جۇرەك قۇرعىر سەزەدى. ويلانا-ويلانا باسىم قاتتى. سودان نە تۇلەن تۇرتكەنىن، قانداي اۋليە ايان بەرگەنىن قايدام، ەلاعاسى، ءبىر كۇندە جيىلىپ-تەرىلىپ، كۇيەۋ مەن اكە-شەشەمە تىلدەي-تىلدەي ەكى حات قالدىردىم دا، تۋرا الماتى تارتتىم. قالعانىن جاقسى بىلەسىز...
كەنەت قاباق شىتقان كەلىنشەك، ءوزى دە اڭعارمادى، ءسىرا، كويلەك سىرتىنان تومپاق ءىشىن سيپادى. قۇرساقتاعى بالا جاڭاعى اۋىر اڭگىمەنىڭ سىرتتاعى اناسىنا دا، ىشتەگى وزىنە دە وڭاي تيمەگەنىن سەزدىرىپ، ال كەپ تەپكىلەنسە كەرەك. ءام ۇيالىس، ءام ريزا كەلبەتتە كۇلىمسىرەگەن ايشا:
— تەنتەك... الشاعىرعا اۋماي تارتقان...— دەدى ءۇزىپ-ۇزىپ. ويعا شومدى.— العاش تۇرمىس قۇرعان جىگىتىم قايعىدان قان جۇتىپ، قۇسا بولمادى. كورشى سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ وڭ جاقتا وتىرىڭقىراپ قالعان قارىنداسىن الىپتى. جەردە قالماس قايراق تاس ەدى، ىشتەي باقىت تىلەدىم.
قۇرداسىڭىزدى كوردىڭىز... ادامنىڭ كىم ەكەنى سەميادا ەش بوياماسىز انىق كورىنەدى...
ەلتاي كەلىنشەككە ىشتەي ريزا. بەيۋاقتا ىشكە سىيماعان شەرىن سىرتقا شىعارسا، ەلتايدى جات ساناماي جاقىن تارتقانى. الىستاعىنى الماستاي تارتاتىن زەردەلى كەلىنشەك ەلتايدىڭ سەڭ سوققان بالىقتاي مەڭ-زەڭ ءحالىن سەزىپ، سوعان قوسا: «اسپاي-ساسپاي سوڭىن توسىڭىز، مىنە، ءبىز دە سونداي سەرگەلدەڭگە ۇشىراعامىز، كوڭىلدەرىڭىز حاق بولسا، ءتۇبى قايىرىمەن بىتەر، قوسىلارسىز، قاۋىشارسىز»،— دەگەندى مەگزەيتىن ءتارىزدى. كوڭىلى جارىم جان سىرت اۋىزدىڭ دەگەنىن ەڭ الدىمەن ەزىنە بالاپ، ءوز جاعدايىمەن سالىستىرا قابىلدايدى.
— باقىتتى ەكەنسىزدەر!
— راس ايتاسىز...
قارا كۇڭگىرت كەشتە ۇيقىلى-وياۋ حال ۇيىقتاي تارتقان كەلىنشەك ىرعالىپ قويىپ، ماناۋراپ سالا بەردى. ورنىنان تىقىرسىز تۇرعان ەلتاي اياق ۇشىنان باسىپ، ەسىكتى سىقىرسىز اشتى دا، سىرتىنان جايلاپ جاپتى.
ءۇي ىعىنداعى ۇرمە قاردىڭ جالى تۇتىندەپ جاتىر. ۇيتقىعان جەل جاپپاي ماڭىراعان قويدىڭ حور ءۇنىن قۇلاعىنا اكەپ تىقپالادى. ءوڭىرىن جۇرە تۇيمەلەپ، قوراعا قاراي دەدەكتەدى. كۇلپارالى اق شەكپەن كيگەن سۇكەڭ ءتۇسى سۋىق وتامالىنىڭ وزىندەي ەكەن. الدى قايسى، ارتى قايسى، ايىرۋ قيىن. قاشا قاقپاسىنا ۇيمە-جۇيمە كىرگەن قويدى استىڭعى ەرنى جىبىرلاپ، ۇستىڭگى ەرنى قىبىرلاپ ساناپ تۇر. ىزعىعان جەلگە شىداماي ىققان مالدى قايىرمالاپ، ەكىنشى شەتتە ءسۇرىنىپ-جىعىلعان الشاعىر دا اق سۇلبا. جانىنا جەتكەن ەلتايعا جات جانداي شاتىناپ قارادى.
— شالدىڭ ايتقانى اينىماي كەلدى. كورىپكەل ەكەن قاسقا. سەگىز كوزىم سىرقىرايدى، كۇن بۇزىلادى دەپ ەدى. سەگىزكوزىنىڭ ءبىر تەسىگىنە بارومەتر ورناتىپ قويعانداي... كەلمەي جاتىپ شايداي اشىق كۇندى ءبۇلدىردىڭ... جولىڭ اۋىر ەكەن...
قويدى قوراعا كىرگىزىپ، قاقپانى جاۋىپ، سىرتىنا سىرىق وتكىزگەنشە، سۇكەڭ نە ەلتايعا، نە الشاعىرعا تىكتەپ قارامادى، الدەكىمدى كۇڭكىلدەپ سوگىپ-مىنەپ، جوقتاۋىن اسىرىپ ءجۇر.
— تاز نەمەگە قۇدايدىڭ زارىن ايتىپ ەم: «پۋنكتكە ەرتە اپارما، ەتەكتە قىستايتىندار قويىن شاعىلىستىرسىن اۋەلى، كوكتەمدە ولار ساۋلىقتارى ەرتە قوزىلاسا دا، قىڭق دەمەيدى، جەمشوپ ىرگەدە، كەك تە ەرتە قىلتيادى، ەتەكتە وتامالى دا تاۋداعىداي سالبۋرىن بولىپ جاتىپ المايدى. ال تاۋ ءىشىن قىستايتىن سەنىڭ كورەر كۇنىڭ باسقا، ءساۋىردىڭ جىلىمىعى تاۋعا كەش كەلەدى، وتارىڭدى ەلدىڭ ەڭ سوڭىنان شاعىلىستىر، ساۋلىقتارىڭدى وتامالىنى وتكىزىپ بارىپ، كەش تولدەت»،— دەپ. ادامشا ايتقان اقىلدى وسىراڭداپ ارتىنا قىستىردى ما. «ەرتە ۇرىقتاندىرسام ەتەككە ەلدەن بۇرىن جەتىپ، كۇزەۋدىڭ سوڭى، قوڭدى جەرىن ويىپ الام»،— دەپ قاسارىسسىن. ءول دە ماعان! الدى بار دا، ارتى جوق تازعا قوي باققان، ونىڭ ىشىندە ساۋلىق باققان قاشان جاراسقان!
ەلتاي اڭ-تاڭ. ءىشى-سىرتىن سوزبەن مەس قىپ سابايتىنداي «تازى» كىم؟ قاسىندا قاسى-كوزى ويناقتاپ، كۇلمىڭ قاعىپ تۇرعان الشاعىرعا:
— كىم ول؟— دەپ يەك قاعىپ ەدى، ءىشىن تارتقان جەل جەتكىزدى مە، شال جالت قاراپ:
— جاپاباي تاز،— دەپ، سارت ەتتى.— مىنا جوتانىڭ ارعى بەتىندەگى سۋىقسايدى جالعىز جايلاپ جاتقان ساباز.— باسىن ءبىر كوتەرىپ، ءبىر تومەن سالعاندا كوزى قوسا جىپىلىقتادى.— كەشەلى-بۇگىن ساۋلىقتارى جاپپاي تولدەپ جاتىر. كەلەدى دەگەن ساقىمانشىلارىن جەر جۇتىپتى، ءالى جوق. ارسىل-گۇرسىل اۋىرعان كومەكشىسىن ءسارال كەشە ورتالىققا اكەتىپتى. قازاق اۋرۋحاناعا تەك ءولۋ ءۇشىن بارماي ما. مانا ورىسكە كەلىپ، كەز جاسىن كول ەتىپ، قۇلاق ەتىمدى جەدى.
ەلتاي:
— نەگە؟ — دەپ ەدى، شال ودان ارمەن شالقىدى.
— نەگە، نەگە؟ اتاسىنىڭ قۇنىن سۇرايدى، نەگەسى سول. جەم كەرەك، ءشوپ كەرەك، قولعابىسقا ادام كەرەك. كەرەگە تاستا مەن قاردان ادام سوعىپ جاتقانداي ساقمانشى سۇرايدى،— دەپ، بورانمەن جارىسا شارپىستى،— ءجا، كەشكى استارىڭدى ىشىڭدەر دە اتقا قونىڭدار. سۋىقسايعا جەتىڭدەر، جەتكەسىن باسىن تىرناعان تازعا بىلاي دەڭدەر: «تاق اكەڭنىڭ...» توقتا، توقتا، اكەسى جاقسى كىسى ەدى، وبال بولار، مىنە، بىلاي: «جەردى قۇرتقان تاز جاپاباي، سەنى ەمەس، سوۆحوز مالىن ايالاعاندىقتان ەكى بالانى قاراماعىڭا جىبەردىم. ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى. از ميىڭدى قۇرت جەپ قويماسا، پايدالان، پايدالان دا ات-شاپانىڭدى جاۋىپ، قايتار وزىمە!» دەيسىڭدەر مە؟
— دەيمىز، ءسىز ايتقان سوڭ دەمەگەندە...— الشاعىر سۇكەڭنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ جاتىر.
شالدىڭ قىبى ابدەن قاندى، اسىلى، ويتكەنى كەلەر ءسوزىنىڭ ءجىبى ءتۇزۋ بولدى.
— دەڭدەر، ءبىراق بۇيرىق-جارلىعىن ەكى ايتقىزباي ورىنداڭدار. اندا-ساندا اقىلىنان الجاسىپ قالعانىمەن، مەن سەكىلدى بايا ەمەس، جاقسى شال. سۇلەي ەكەنىم راس بولسا، بۇل وتامالى ەكى كۇن، ەكى ءتۇن بوزدايدى. ءۇش-تورت كۇن از سوۆحوزدان ساقمانشى دا، جەم، ءشوپ تە كەلمەيدى، اتتىلى ادامنان باسقانى سارىبۇلاقتىڭ كوك تايعاق اسۋى وتكىزبەيدى.
ەلتاي وي ۇستىندە. سۇكەڭدى تاۋ مەن دالا ومىرىنەن حابارسىز جان تىڭداسا عوي، وتامالى شىركىندى جۇرەتىن اياعى، سويلەيتىن ءتىلى بار ءتىرى ادام دەپ قالار ەدى. قورشالاعان تاۋ، تابيعات مىنەزىمەن بىتە قايناسىپ، سونىڭ ءبىر توبەشىگىنە اينالعان شال تاۋ مەن اسپانعا بىتكەن قۇبىلىستاردى بەس ساۋساعىنداي ءبىلىپ، جاتقا سوعىپ وتىر.
— ءسىز قايتەسىز؟
— مەنى قاسقىر جەمەيدى. قىستان قالعان از ءشوپتى شىجىمداپ شاشىپ، تالعاجاۋ ەتەمىن. بوران باسىلىپ، كۇن كوزى اشىلسا، قۇبا-قۇپ. قىس بويى سارى مايداي ساقتاعان كوكوزەكتى ولگەندە باسىما قويام با، قويدى قاپتاتىپ جىبەرىپ، ءبىر توبەنىڭ باسىنان قىزىعىنا قارايمىن دا وتىرامىن. تۇمسىعىن تىرەي تىعىپ، تىرپ ەتپەي جاتىپ السىن. ال، قوزعالىڭدار!
* * *
اپشىنى قۋىرىپ، اينالا جۇگىرگەن الاعاي دا بۇلاعاي اق بوران... سۋىقسايعا اسىپ تۇسەتىن ءدوڭ ءۇستى ۇتىك باسقانداي تاپ-تاقىر، قارا جەرى كورىنىپ جاتىر: ازىناعان ۇسكىرىك جەل قار اتاۋلىنى سىپىرا جالاپ-جۇقتاپ، ايداپ اكەتكەن. ەتەك-جەڭى جايىلىپ، قالبيعان ەلتاي سابالاعان كار قارىپ بارا جاتقاسىن بەتىن اتتىڭ جەل ساپىرعان جالىنا كەمىپ، تۇمسىعىن تەردىڭ كوڭىرسىك يىسىنە تىعىپ، جاتىپ الدى. كوزى جۇمۋلى، كوڭىلى وياۋ... سۇكەڭنىڭ ىزعان اق كەندىر جىپپەن كوكتەپ تابانداتقان قارا پيماسى اياعىن قىز-قىز قايناتقانمەن، توننىڭ شولتيعان ەتەگىنەن جەل اڭقىلداپ، قالتىراپ بارادى. سۇكەڭنىڭ: «ءبيتتىڭ قابىعىنداي شالبارمەن ۇشىپ ولەسىڭ، سۇلۋىنان جىلۋى، مىنا قىرىق جىلعى ماقتا شالبارىمدى كيىپ ال»،— دەگەن ءتىلىن الماعانىنا ولەردەي وكىنىشتى. شالدىڭ كونە تۇلكى تىماعى باسىن بورانعا بەرمەسە دە، بەتىنىڭ سۋ-سۋ ۇشى مەن يەگى تىزىلداپ اكەتىپ بارادى. تون، تون سىرتىنان سۋلىق، تىماق، ساپتاما كيگەن الشاعىر ءبىر ەمەس، جەتى وتامالى قاماسا دا قىڭاتىن ءتۇرى جوق؛ باسىن كەگجيتىپ الىپ، بورس-بورس جەلگەن ات ۇستىندە قاققان قازىقتاي تىپ-تىك وتىر. ونىمەن قويماي ءبىر كوڭىلدى اۋەندى ىڭىلدايدى، اندا-ساندا بۇكىل تۇلعاسىمەن بۇرىلىپ: «بارمىسىڭ، ەي؟»—دەپ داۋىستايدى، وندا دا ەس ءۇشىن عانا، جاۋاپ كۇتپەستەن ارى قاراي تارتا جونەلدى. ايتەۋىر، قوقايىپ، ءتىرى كەلە جاتقان ەلتاي: «جوقپىن!»—دەمەيدى، نە ەكەنىن ايىرىپ بولمايتىن بىردەڭەنى مۇرىن استىنان مىڭگىرلەي سالادى. كيتىڭ-كيتىڭمەن اسۋدان ارى قۇلاي جونەلەتىن تىك قاباققا ارەڭ-پارەڭ تىرناق ىلىكتىردى. سۋىقسايى باۋىزدار تاماقتا بۇيىعىپ جاتقان ويماقتاي قىستاق ەكەن، مۇرجالارى تەلەگەي-تەڭىز قاردان ارەڭ قىلتيىپ، تەرەزەلەرى ازەر جىلتىرايدى. وتاردىڭ قوتانعا كىرگەن شۇبىرىندى ءىزى بار دا، شىققان بەلگى جوق، نە الەمەت بولسا دا قورا اياسىنان اسپاي، بۇلك-بۇلك قايناپ، بۇعىپ جاتقان سەكىلدى.
ات تۇمسىعىن شاتىرلى ۇيگە تىرەپ، اۋىر اۋدارىلىپ، جەرگە ءدۇرس-دۇرس تۇسكەن ەكەۋىنە قۇرىعاندا يت تە ۇرمەدى. تەك اق شىمىلدىقتىڭ ارعى بەتىندەگى قورادان جاپپاي ماڭىراعان بەرەكەسىز ءۇن اۋىق-اۋىق تالىپ جەتەدى. ءۇيدىڭ ەكى قاناتىنان ىققا قاشىپ كىرگەن قار قۇيىندارى تاسادا ءسۇزىسىپ قالىپ، دەرەۋ ۇيىرىلە قۋالاسپاق ويناپ، وتاۋ ورنىنداي كىشكەنە بوران جاسالىپتى. شىركەي قار تۇمسىق استىنا ۇيمەلەپ، كىرپىك اراسىنا تىعىلىپ، مويىنعا قۇتىلادى. مۇرجادان سۋ-سۋ ورامالداي ءۇي ىعىنا سۇيرەتىلە قۇلاپ، قار ۇستىمەن تۇتىلگەن ءتۇتىننىڭ شايىر ءيىسى — قاراعاي، جاڭقا ءيىسى مىنا الاي-دۇلەيدە جۇپارداي سەزىلەدى.
قاعىنىپ-سوعىنىپ سەنەككە كىرگەن ەكەۋى جەر ەدەندە تالتەڭدەپ، سەڭدەي سوعىلىسىپ جۇرگەن جاس قوزىلاردى باسىپ كەتە جازدادى: كەشە تۋعان-اۋ، تىقىر ءجۇنى كەبىڭكىرەگەن كەيبىرى تۇياقتارى تىقىلداپ، سەكىرىپ قويسا، قالعاندارى كور شەگەگە اسىلعان ۋىس شوپكە موينىن جالقاۋ سوزىپ، كەرەناۋ تالمايدى، ال ءۇستى-باسى ىلجىراعان شارانا، ەدەننەن باۋىرىن كوتەرە الماي قۇمالاقتاپ، استىن ىلعالداپ جاتقاندارى قانشاما. كەشەلى-بۇگىن ۋىز ءسۇت ەمگەن ۇش-تورتەۋى اپالاس-تەپەلەس كىرگەن ەكى جالاۋشىعا كىلەگەي كوزدەرىن تىگىپ، ءالسىز ماڭىرايدى.
— روديلنىي دوم عوي مىناۋىڭ... بارىنە بىرتىلداتىپ كىندىك اكە بولايىق، اكەڭ!
بويىن بۋىپ تۇرعان كۇلكىسىن الشاعىر «ۆزۆود-ۆزۆود» عىپ جىبەرگەنشە، ەسىك اشىلىپ، تورگى ۇيدەن قالاقتاي قاتپا، قاعىلەز كەمپىر شىعا بەردى. ءسۇت قۇيىلعان ەمىزىكتى «ەكسترا» بوتەلكەسى قولىندا. كوزىلدىرىگىنىڭ اينەگى جارقىلداپ:
— الشاعىرمىسىڭ، اپىرىم؟ — دەگەنشە، بۇل دا قوشۋاق بولا قالدى.
— امانسىز با، اپا؟ دۇركىرەپ كومەككە كەلدىك، قارسى الىڭىز!
قارياعا الشاعىردىڭ كومەگىنەن گورى ەڭ الدىمەن اماندىعى كەرەك پە، العان بەتىنەن جاڭىلمادى.
— بار ەكەنسىڭدەر، بار بولعىرلار! كەلىن قالاي، دەنى-قارنى ساۋ ما؟ سۇكەڭ، سارقىتتار،— ەلتاي سەلت ەتتى، قايىن ەنەسىنىڭ ەسىمىن بۇل تاۋدىڭ توپىراعىن باسقالى العاش ەستىدى،— نە تىرشىلىك جاساپ جاتىر؟ — قولاقپانداي ەكى جىگىت كەرەگەتاستاعى وشارلى جاننىڭ جاعدايىڭ ءقازىر ايتىپ، ءقازىر قايتا اتتاناتىنداي، ۇستى-ۇستىنە باستىرمالاتتى. سوزگە دە، ىسكە دە شاپشاڭ با، سويلەي ءجۇرىپ، جەر باۋىرلاعان جاس قوزىنى سىپ كوتەرىپ، قولتىعىنا قىستى. باس بارماق، بالالى ۇيرەگىمەن قوزىنىڭ شىقشىتىن سىعىپ قالىپ، ولەۋسىرەگەن ءحالسىز قوزىنىن اۋزىن باقاداي اشىردى. قاريا ەمىزىكتى اۋەلى ءوزى سورىپ كوردى دە، ءتولدىڭ اۋزىنا سالدى. قوزى سورپىلداتىپ سورا باستادى.
الشاعىر ەكىلەندى.
— ە، ءبيبىش اپا، بويداق قويدىڭ زاۆفەرما مەن قاسقىردان باسقا جاۋى بار ما؟ ءبىزدىڭ حال قاتقان. جاپەكەڭنىڭ التى قىردىڭ استىنان «جۇت كەلدى!»—دەپ اتتانداعان داۋسىن ەستىپ، جابىلا اتقا مىندىك. مىنا قارقىنعا قاراعاندا،— جۇرەلەي قالىپ، بىردەڭەنى ۇققانداي جىلتىراپ قاراعان قوزىنى سيپادى،— بيىل جۇزىنەن ءجۇز ەلۋ قوزى ەرتەسىزدەر. دوپ ويناعان توزار، اسىق ويناعان ازار، بارىنەن دە قوي باعىپ، كوتەن جەگەن وزار، اپا،— دەپ جارىلقاپ تاستاپ ەدى، بۇل بولجام اپاسىنا اياق استىنان جاقپاي قالدى.
— تەك، ءتىلىڭ تاسقا! اۋەلى وتامالىدان باس امان، مال تۇگەل شىعايىق.— ەكىنشى قوزىنى جەردەن كوتەرىپ العان قاريا ەلتاي جاققا اينەگىن جالت ەتكىزدى.— مىنا بالا قاي بالا؟
جىگىت كۇلە جازداپ، وز-وزىنە سابىر تىلەدى — ءبيبىش اپانىڭ كوزىلدىرىگى جالعىز اينەكتى ەكەن. ادەتتە، كوزىنىڭ. الماسى قايتقان قارتتار كوزىلدىرىكتى ەڭ قىمباتىنا بالايدى، نەمەرە ەكەش نەمەرە قولىنا بەرمەي قورعاشتاپ، قوراپقا سالىپ، بارقىت شۇبەرەكپەن ءجيى سۇرتەدى، وتىرا قالسا اڭگىمەسى سول. سويتكەن ءقادىرلى زاتقا وسىنشالىقتى ءجۇردىم-باردىم قاراعان كىسىنى العاش كورۋى. ءبيبىش اپا، زادى، بولعان، تولعان، ءتورت قۇبىلاسى ساي ادام بولسا كەرەك. ويتكەنى سونداي جاندار عانا ءتۇسىپ قالعان اينەك سەكىلدى ۋاق-تۇيەككە ءمان بەرمەيدى.
ەلتاي اۋزىن اشقانشا، الشاعىر تاعى كيىپ-جارىپ، ەكەۋىن سوزگە سەمىرتە باستادى.
— ە، اپا، وتامالى دەگەن سوڭ، ءتۇۋ الماتىدان ساقىمان الۋعا كەلىپتى. قالانىڭ تورەسى بويداق قويدىڭ تۋمايتىنىن بىلە مە، سالىپ وتىرىپ سۇكەڭنەن شىققان. سۇكەڭ كەلگەن بالا قۇر قايتپاسىن دەپ، بەتىن بەرى تۇزەپ، سىزدەرگە جىبەردى.
جالعىز كوزىن جارقىلداتقان قاريا:
— ءجا، قويا قوي. اۋىل وزىمدىكى دەپ العا تۇسە بەرمەي، سوزگە قوناق بەر. سىپايى مىنەزى-اق سۇكەڭە كۇيەۋ بالامىن دەيدى،— دەپ، ۇرسىپ تاستادى. ەمىزىك، قوزىنى جەرگە قويىپ، سوستيعان جىگىتكە جاقىندادى.— ەلتايمىسىڭ، اپىرىم اللا! ءتاۋبا، ءتاۋبا، ەندى قايتەيىن! — ەلتايدىڭ قولىنىڭ سىرتىنان ءوپتى. — ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن! باقىتتى بولىڭدار، شىراقتارىم! سۇكەڭە كۇيەۋ بالا بولساڭ، بىزگە دە بوتەن ەمەسسىڭ. ۇلكەن تويعا تالاسپاساق تا كىشىسىن قولدان بەرمەۋشى ەك. قۇدايدىڭ كۇنى ويدا جوقتا كارىن تىگىپ، مويىن بۇرا الماي جاتىرمىز.
— مەنى قايدا تاستايسىز، اپا؟ سۇيەك قۋا كەلسەك، سىزگە كۇيەۋ بالا مىنا مەنمىن. الماتى دەسە قالپاقتاي تۇسە قالاسىزدار...— الشاعىر بىردەڭەلەردى تاقاتا بەرىپ ەدى، ءبيبىش اپا ساۋ اينەگىن «ناعىز» كۇيەۋ بالاسىنا تۋرالادى.
— الشاعىر قاراعىم، قول سوزىمداسىڭ، ەشقايدا قاشپايسىڭ. الدىمەن الىستان ات شارشاتىپ كەلگەن كۇيەۋ بالانى سىيلايىق. قۋ سوزدەن قۋىرداق قۋىرعانشا انا شالعا بارسايشى. قورادا مۇرنىنا سۋ جەتپەي ءجۇر. سويلەس. كەشكى اس دايىن، كەلىپ ىشەرسىڭدەر. ال، بالام، تەرياەت!
ەلتاي قىسقا قايىردى.
— اپا، راقمەت، ءۇي قاشپاس، اۋەلى اعاعا سالەم بەرەيىن...
— مەيلى، و دا اقىل ەكەن.
...قابارما قار قاتىر-قۇتىر ەتەدى. جەلگە اياز ۇستەپ قوسىلىپتى. ەكەۋى «پ» ءارپى سەكىلدى ەكى اشا قورانىڭ ورتاڭعى ۇزىن بەلىنە كىرىپ ەدى، قاراڭعىدا تۇك كورمەي، قابىرعا سيپالادى. تۇكپىر جاقتا شام جارقىلداتقان بىرەۋ:
— مىندا كەلىڭدەر! — دەپ داۋىستادى.
قاقالىپ، جوتەلىپ، جول بەرمەگەن ساۋلىقتاردى قاق جارىپ جەتكەنشە، شاپان ەتەگى، شالبار شىلقىپ شىعا كەلدى: ساۋلىقتاردىڭ ءۇستى اپپاق قار. شامعا شاعىلىسقان كەزدەر توتيايىنداي جاپ-جاسىل.
تاقالا بەرە الگى داۋىس:
— كىمسىڭدەر؟—دەدى.
— مەن، الشاعىرمىن. موبيليزاسيامەن كەلىپ قالدىق. تۋار كوبەيسىن، اعا!
جەردە تىپىرلاپ جاتقان سۋ-سۋ الدەنەگە شامىن ۇيىرە ۇڭىلگەن شال:
— جاعىڭ قارىسسىن، كاپىر! — دەپ سالدى.— تۋعانىن قايدا قويارىمىزدى بىلمەي قارا تەر بوپ جاتساق... جاقىندا بەرمەن!
ءۇستى-باسى شىرىش قوزى كيرەڭدەپ تۇرا الماي تالپىنادى. شال قوزىعا قول سوزعان سايىن، تىرسەگى دىرىلدەپ، اياعىنان ارەڭ تۇرعان سەڭ سوقتى ساۋلىق ۇمتىلعانسىپ قويادى. قارت الدىڭعى اياقتارىن قوساقتاي قىمقىرا ۇستاپ، ءتولدى كوتەرىپ الدى دا، الشاعىرعا ۇستاتا بەردى.
— ال، اكەت! قۇلاق-مۇرنىن ۇرلەپ، ءۇستى-باسىن ەنەسىنە جالاتىپ الدىم. ەسىن جيناسىن ازىرگە. كۇش السىن. ال ساۋلىعىنا سەن يە بول! — دەپ، شامدى ەلتايدىڭ بەتىنە جاقىنداتتى.— اۋ، اق قاعازداي ەكەنسىڭ، قالادان كەلگەن بالامىسىڭ؟
— اسسالاۋماعالايكۇم!
— امان بول. ەستىگەنمىن. سۇكەڭ بۇگىن ورىستە ايتقان.
جارايدى، سەنىمەن اڭگىمە كەيىن. جاس كەلسە — ىسكە. مىنا ساۋلىققا يە بول. ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان جۇرەسىڭ. قوزىعا قوسىپ قۇرعاق، تازا ۇيشىككە اپارايىق.
كەشەدەن بەرى قويشى بەينەتىنە كۋا ەلتاي مال شارۋاشىلىعىنا شىن نيەتىمەن قولعابىس جاساعىسى كەلىپ، بارا ساۋلىقتىڭ باسىنا جارماستى. الدىنا شىعىپ، موينىنان قوس قولداپ تارتتى، قوزعالمادى، موينىن قولتىعىنا الىپ، ىرعاپ-ىرعاپ يتەرىپ تە كوردى، قارعىس اتقىر ساۋلىق ءمىز باقپادى. تاپ-تۇپ شاتقالاقتاعانى بولماسا، العا جىلجۋ جوق. ماڭىراي بەرەدى. بار كۇشىن سالىپ، ساۋىرىنان يتەرگەنى سول، وڭ جاعىنا قىڭىرايا تارتقان ساۋلىق قالىڭ قويدىڭ ىشىنە كىردى دە كەتتى.
ۇياتتى جيىپ قويىپ:
— اعا، ساۋلىعىڭىز جەتەككە جۇرمەيدى،— دەدى الىس تاپ بارا جاتقان شالعا.
شايقالاقتاعان شام بەرى بەتتەدى.
— ءيسى قازاق بولساڭ دا قالادان ەكەنسىڭ-اۋ. قوزىلى ساۋلىق ولىمىندە جەتەككە جۇرە مە؟ ءاي، الشاعىر، قايداسىڭ؟ سەن بە، سەن جۇرگەن جەرگە ءشوپ شىقسا نە دەيسىڭ. قاراشى، ەلتايجاندى ساۋلىقپەن كۇرەستىرىپ قويىپ، قاراپ تۇرعانىن. كانە، سوڭىمنان ەر!
قوزى قۇشاقتاعان الشەكەڭ كۇلكىگە بۋلىعىپ، ءولىپ تۇر. ەلتايدىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ سىبىر ەتتى.
— وي، ءولدىم-اي! جارايد، ايتپايم، ايتپايم ەشكىمگە. اقىسىنا ءبىر جارتىلىق! ايتتىم — ءبىتتى، كەستىم — ءۇزىلدى.
قوزى كوتەرگەن الشاعىر العا ءتۇسىپ ەدى، قىرسىق ساۋ لىق سوڭىنان ماڭىراپ، شاپقىلادى دا وتىردى.
ۇزىن قورادان ءوتىپ، قايىرماسىنا كىرسە، ورتاداعى جۋان دىڭگەككە تەمىر تورلى شام ءىلىنىپتى: كوردىم-كورمەدىم دەيتىندەي بۇلىڭعىر. بەلۋاردان كەلەتىن شارشى-شارشى ۇيشىك ىشىندە — تولعاق ازابىنان سوڭ اياق-قولىن باۋىرىنا العان انا اتاۋلى تاس كەمىرەدى دەپ ەدى، سول راس بولماعاي — اش كوزدەرى مازداعان وتىز شاقتى ساۋلىقتىڭ ءبىرى تۇرىپ، ەكىنشىسى جاتىر، ال ءۇشىنشى بىرەۋ باۋىرىنا كەنەشە جابىسقان قوزىنىڭ شولتاڭداعان قۇيرىعىن مەكىرەنە يىسكەيدى. ابدەن ەسەڭگىرەپ، جاڭا بوي جيا باستاعان ساۋلىقتار ما، ەكى-ۇشەۋى ناۋاداعى جەمگە، ۇيشىك ىرگەسىندەگى شوپكە قاراماي، تەك شەلەكتەگى بۋى بۇرقىراعان جىلى سۋعا تۇمسىق تىعىپ قويادى.
مىنا ساۋلىق تا تولىمەن شەتكى ۇيشىككە قامالدى.
ءۇستىن قاققان جاپاباي شال سويلەدى.
— ال، بالدار، بۇگىن تۇندە قۋ جانىمىزدا تىنىشتىق جوق. ساۋلىقتار كوبىنە تۇندە تولدەيدى، مەن مال ىشىندە جۇرەمىن. جاڭا تۋعان جاس قوزىلاردى قولما-قول تەرىپ وتىرماسا، قاراڭعىدا قوي تاپتاپ تاستايدى. اۋزىن، تۇمسىعىن ۇرلەپ، شاراناسىن دەر كەزىندە سىپىرماساڭ، تۇنشىعىپ ءولىپ قالادى. ال سەن ەكەۋىڭ ۇيشىككە اكەپ كىرگىزىپ، وسى توڭىرەككە باس-كوز بولاسىڭدار. جىلى سۋ مەن ەمىزىكتى اپالارىڭ مەن داريعا كەلىن ازىرلەپ تۇرادى. ءقازىر، ايدا، ۇيگە بارىڭدار، ىشتەرىڭە ەل قوندىرىپ كەلىڭدەر...
... الشاعىر قوزى تاسىدى، شام ۇستاعان ەلتاي جول باستايدى. بىر-بىردەن قاتىرلاتىپ الجاپقىش بايلاعان. ۇيشىك ماڭىندا دا قىبىر-جىبىر شارۋا كوپ-اق: شۇلەڭكى ساۋلىقتىڭ قوزىسى تىم ءالسىز تۋادى ەكەن، ءبىرازى ءوز بەتىمەن اۋىزدانۋعا جاراماي، باستارىن جەرگە سالىپ، سۇلق جاتىپ الادى، وندايدا، امال جوق، ەكىنىڭ ءبىرى — قوزىنى قولمەن ەنەسىنە جاناستىرادى، نە ساۋلىقتى سەرەڭدەتىپ الىپ سوعىپ، قوزىنى ەمشەگىنە سالادى. سارى بالداي ۋىزعا تويعان قوزى ەكى-ۇش ساعاتتان سوڭ ءوزى-اق ەنەسىنىڭ سوڭىنان تالتىرەكتەپ قالمايدى. ال ساۋلىقتاردىڭ الدىنا جىلى سۋ قويىپ، جەم، ءشوپ شاشۋ دا ءبىر قيىن ءىس. سۋدى كەشە ءبيبىش اپا جىلىتپالاپ بەرگەن ەكەن، بۇگىن كۇندىزگى قيساپسىز كۇيبەڭدى كوتەرە الماي، جاتىپ قالدى. ءقازىر پەش ۇستىندەگى لەپىلدەتە سۋ قۇيىلعان تاي قازان مەن ءسۇت شىپىلدەگەن جاي قازاننىڭ قۇلاعىنا داريعا جەڭگەي يە. سۋ اعاش پىشىلداپ جانباي، اششى ءتۇتىن تىعىلعان كوزىنەن جاس پارلايدى. ءالسىز تۋعان ەكى قوزى دا قازاندىق تۇبىندە تۇمسىقتارىن باۋىرىنا تىعىپ بۇيىعىپ جاتىر — ولاردىڭ دا كۇتىم-باعىمى سول كىسىنىڭ موينىندا. جەڭگەي التى قۇرساق كوتەرىپتى، التاۋىنىڭ بەسەۋى سوۆحوز ورتالىعىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتتا جاتىپ وقيدى دا، تورت-بەس جاسار قارا دومالاعى وتامالىدا شارۋاسى شامالى، توسەكتە تاناۋى شۋىلداپ، ۇيقىنى سوعىپ جاتىر. التى بىردەي كوگەن كوز بەن مالدىڭ ۋ-شۋىنان قۇلاعى تۇنىپ قالعان با، داريعا جەڭگەي مانا شايدى ءۇنسىز ءىشتى، شالا تۋعان قوزىلاردى دا ءۇن-تۇنسىز اۋىزداندىرىپ ءجۇر. وقتا-تەكتە ۇيشىككە باس سۇققان جاپەكەڭ دە شولاق ءسوز، قىسقا بۇيرىقتان اسپادى. وقىعان كىتاپتارىندا قويشى قاۋىمى وتكەن-كەتكەن قوناقتان اڭگىمە سۇراعىش ەدى، ازىرشە ونداي ونەر مەن ىنتانى سۋىقبۇلاق، كەرەگەتاستان بايقاي المادى. كوپ جۋاستىڭ ىشىندەگى جالعىز تەنتەك الشاعىر عانا سەكىلدى.
التى اي قىس بويى قورانىڭ ىرگەسىندەگى تەسىك-ساڭىلاۋدان ۋىلدەپ سوعاتىن ىزعار ەتتەن ەتىپ، سۇيەككە جەتكەن بە، الدە ءبىر-بىرىن ءبۇيىر، دەمىمەن جىلىتا ما، قوي اتاۋلى، ايتەۋىر، قاق ورتاعا ۇيمەلەگىش. كەيدە ساعات، مينۋتى جەتكەن ساۋلىقتار سول سىعىلىسقان ورتانى بۇزا الماي، ۇيەلەپ تە قالادى. جاپەكەڭ نەگىزىنەن سولاردى ىزدەيدى.
شام جارىعىندا تىم مازداپ، قۇبىلىپ تۇرعان كوزدەرىنەن-اق تاپ باسىپ، تاۋىپ الادى دا، شەتكە جەتەكتەپ شىعارادى. جانە قىزىعى، ساۋلىق ىرگەگە ەكى ءبۇيىرىن سوعىپ جاتا كەتىسىمەن قالعان قوي — ولار دا بۇگىن بولماسا ەرتەڭ قوزدايدى — ىعىسىپ، وڭاشا قالدىرادى. مال دا بولسا سىن ءساتتىڭ القىمنان الىپ، ەكى دۇنيە حالدىڭ تۋعانىن ينستينكت ارقىلى سەزەدى، شاماسى.
ءوز قوزىسىنان ءوزى جەرىپ، الماعاندار دا تابىلدى. اسىرەسە قالاق باس جاس ساۋلىق قينادى. اپاق-ساپاقتا تۋعان قوزىسىن ءيسىنىپ كەتكەن باسقا قوي جالاپ قويىپتى. ونىڭ ءوزى تىم ايانىشتى سۋرەت ەكەن: تۇرتىنەكتەگەن قوزىدان قاشقان ساۋلىق ۇيشىك بۇرىشىنا وسقىرىنىپ تىعىلسا، ءالسىز ماڭىراعان جاس ءتول التەك-تالتەك باسىپ، سوعان بەتتەيدى. ءولدىم-تالدىم دەگەندە باۋىرىنا تۇمسىق تىعا بەرسە، انا شىركىن اتقىپ كەتىپ كەلەسى بۇرىشقا قاشادى. اقىرى ءسۇت پەن ەنەسىنىڭ ەكەۋىنەن دە مانسۇق بولعان ءتىرى جەتىم اسپانعا بەلى شىعىپ، باسىن تومەن سالا ايانىشتى ۇنمەن ماڭىرايدى-اي كەپ. وندايدا ەلتايدىڭ ەسىنە ءوز باسىنان وتكەن ءبىر جاعدايلار ءتۇسىپ كەتەدى دە، دەرەۋ ءسۇت قۇيىلعان ەمىزىككە جارماسادى. شاي قايناتىمنان سوڭ ءتولدىڭ ءبۇيىرى جەل ۇرلەگەن رەزەڭكە ويىنشىقتاي تومپايعانىمەن، شىنى بوتەلكە شەشە بولا ما، ەمىزىكتى اۋزىنان شىعارىپ جىبەرىپ، ماڭىراپ جىلاپ، تۇمسىعىمەن ەلتايدىڭ تىزەسىن تۇرتەدى. ەنەسىنىڭ ەمشەگى دەپ سانايدى-اۋ. كەسىپ السا قان شىقپاس ونداي تاس جۇرەكتى مالشىلار دا ءيتتىڭ ەتىنەن ارمەن جەك كورە مە، جايشىلىقتا قارىزعا ءسوز سۇراساڭ بەرمەيتىن داريعا ەكەش داريعا دا كىرگەن سايىن ساۋلىققا: «ءاي، سۇقسيعان تۇرىڭنەن! سۋالىپ قالعىر!»— دەپ تۇيىلەدى.
تاڭعى ەلەڭ-الاڭدا كىلبيگەن كوزدەرىن ارەڭ اشقان ەلتاي، الشاعىر ساۋىس شاپاندارىن سىلبىر شەشتى دە، تور الدىنداعى قۇراق كورپەگە كيىمشەڭ قۇلاي كەتتى. جاپەكەڭ، كەرىسىنشە، كىرپىكتەرىنە ينە تىرەپ قويعان با، كوزىنىڭ جيەگى قىزارسا دا بىلتەسى دە، جانار مايى دا تاۋسىلۋعا جاقىن شامىن سۇيرەپ قورادا قالدى. ماس ادامداي تەڭسەلىپ: «دەم المايسىز با؟» — دەپ ىڭىرانعان الشاعىرعا: «بارا بەر، ءوز ءجونىڭدى جوندەپ ال، مەنى قايتەسىڭ؟» سىپاتتا قولىن سىلتەيدى.
ءتۇنى بويى قازان-قازان سۋ مەن شوڭكە-شوڭكە ءسۇت ىسىتپالاعان داريعا قۇلاۋدىڭ از الدىندا ەكەن، بۇلار كىرگەندە پەش قاسىندا قۇس ۇيقىمەن قالعىپ-شۇلعىپ وتىر. ەسىك سارت جابىلىپ، اق جىلان بۋ اياعىنا ورالعاندا عانا كوزىن اشتى، وندا دا تۇك كورمەدى، بىلەم، كەلەر مەزەتتە باسى كەۋدەسىنە قۇلاي بەردى.
* * *
ەكى كۇن، ەكى ءتۇن تولاس تاپپاي توپەلەگەن وتامالى تاڭ اتا سولىقتاي كەلىپ، تۇسكە تارماسا تازا ءۇزىلدى. ەكى سوتكەلىك وتامالى قاسات-قاسات ءۇرىندى قارعا اينالىپ، ساي، ىقتاسىنداردا جەل ۇشىرعان گازەت جىرتىندىسىنداي اعاراڭداپ جاتتى. ايتكەنمەن اسپان ءالى اق ايران، اندا-ساندا قىلتيعان كۇن قۇلاعى قىزىل. قار قۇرسانعان شوقىلار كوگەرىپ-سازارىپ جاتىر. قۇبىلادان ەلىرىپ سوققان ىزعىرىق ماس ادامدى ايىقتىرعانداي. جاپەكەڭ قورا ەسىگىن ايقارا اشىپ ەدى، ءتۇنى بويى قويدىڭ دەمى مەن زارىنەن جينالعان ىستىق بۋ لاق ەتىپ، ماڭدايشانى جالاي اۋەگە كوتەرىلدى.
قورادان ساۋلاي شىعىپ، قوتانعا يىرىلگەن وتاردىڭ ۇسقىنى جامان. بۇيىرلەرى ويىلىپ، بوكسەلەرى قۋشيىپ تۇرعاندارى قانشاما. بۇگىن بۇلار قىستاقتان قارعا ادىم ۇزاي المايدى: جەر بەتىن تەگىس جاپقان كىلەگەي مۇز لەزىمدە قىزىل اسىقتى قان عىپ قيىپ جىبەرەدى. ساۋىس-ساۋىس مۇز، شي، توبىلعى، قاراعان تالشىق بولمايدى. بىلاي تارتساڭ اربا سىناتىن، الاي تارتساڭ وگىز ولەتىن ەكىتالاي كۇن... ءسارال توگىپ كەتكەن جارتى ماشينا جەم تولدەگەن ساۋلىقتاردىڭ اۋزىنان اسپايدى. ال قىستان قالعان شيرەك مايا شوپكە وتاردى قويا بەرسەڭ، جارتى ساعاتتا ۇيپاپ، تاپاسىن شىعارادى. ازىرگە قارىن قۇرىشىندا كەشەدەن قالعان جوق-جۇقاناققا سۇيەنىپ تۇرعان ساۋلىقتار اشتىڭ الدىندا. بويداق قوي ءبىرسارى، ال بۋاز ساۋلىقتار اۋىز قيمىلداتپاسا توپىرلاتىپ ءىش تاستاي باستايدى. قىس بويى ءبىر ۋاق شانامەن شاشقان شوپكە داندەگەن وتار جاپەكەڭ قاشاعا جۋىپ كەتسە، پولكوۆنيگىن كورگەن قالىڭ قولداي ماڭىراپ قويا بەردى. ءبىر-بىرىنىڭ جۇنىنە اۋىز سالعان شىدامسىزدار دا بار.
سەلدىر ساقالىن جەل تاراعان جاپەكەڭ اق ايراننىڭ اراسىنان قىلت ەتكەن كۇنگە قولىن قالقالاي قاراپ تۇر. ول كۇنى دە كىرپىك قاققانشا ساحنادان شىعا بەرگەن سىپايى ارتيستەي بۇلتقا كىرىپ، تۇسكە اينالدى. تۇندە قورادا، شام جارىعىندا جاپەكەڭ ءبىر كىسىدەي ەڭسەلى ەدى، شارپىسقان كولەڭكە مەن جارىقتىڭ كەز الداۋى ما، مۇمكىن، ءوز ستيحياسىندا جۇرگەن جان سىرت كوزگە ايدىندى دا كەۋدەلى كورىنۋى، ال مىنا جاپەكەڭ انشەيىن شۇناڭداعان قىزىل يەك قارا شال... قاشان كوز شىرىمىن العانى بەلگىسىز: ەلەڭ-الاڭدا قورا اۋزىندا قالىپ ەدى، تاپ ازىردە تاعى قورادان تابىلدى.
كۇنسىز اسپاننان كوڭىلى قالعان قويشى شال تىماعىن شەشىپ، قىلشىعىنا جابىسقان ءشوپ-شالامدى شەرتىپ ءتۇسىردى، ماڭدايىنا تۇسكەن تاقياسىن وڭداپ كيدى؛ تىماعى مەن تاقياسى تۇزەلسە ويى دا تۇزەلە مە، شاپشاڭ-شاپشاڭ سويلەدى.
— ءجا، ءۇش كۇن سوققان وتامالىنىڭ قىرىق كۇندىك قىرسىعى بار، قاراقتارىم. جاپاباي ەكەنىم راس بولسا، سارىبۇلاقتىڭ قايقاڭى جۋىق ماڭدا ماشينا تۇگىل، «بەلارۋس» جولاتپايدى. سەكسەن شاقىرىم جەردەن جىلانباۋىر «دت» ءشوپ سۇيرەپ جىلبىراپ جەتكەنشە، قويدى قىرىپ الامىز. ەكى-ۇش كۇننىڭ بەتىندە بىزگە جەم دە، ءشوپ تە، ساقمانشى دا جوق. ءسوزدىڭ قىسقاسى بىلاي: اربا، انە، قىزىل وگىز، مىنە، ەكەۋىڭ كەشەگى كەلگەن ىزدەرىڭمەن كەرى قايتىڭدار. سۇكەڭە دۇعاي-دۇعاي سالەم: «اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى قىرىق جىلدا اۋىزدان كەتپەس. دوس ەكەن، قىستالاڭ كەزدە قول ۇشىن بەرسىن، قۇتقارسىن توتەن كەلگەن زاۋالدان»،— دەپ، جايىلا بەردى دە، كەنەت اۋزىنا اڭداۋسىزدا ميا ءتۇسىپ كەتكەندەي تىجىرىندى.— جوق، بىلاي دەڭدەر: «ءىشى بوق، سىرتى ءجۇن بويداق قويدى مايلاپ بەرسە دە كۇداي المايدى. قىس بويى كورىنگەن قۋىسقا تىقپالاپ، جيناپ-تەرگەن ءشوبى مەن جەمىن اياماسىن. اكەمنەن قالعان مال ەمەس، ءبارى مەملەكەت پەن حالىققا تيەسىلى. جونشىلىكپەن قولىنان بەرمەسە، جولىنان تارتىپ الامىن. كەرەگەتاسقا كوكوزەكتىڭ قالىڭ وتى دا جەتەدى». وسىنى ۇقسىن، ۇقسىن دا قىرسىقپاي، ايتقان ءتىلدى السىن. شىرعاسىن شىعارماي تۇگەل جەتكىزىڭدەر. ەستى شال، ارعى جاعىن ءوزى بىلەدى. بەرگەنىن الىڭدار، بەرمەگەنىنە وكپەلەمەڭدەر، تۇنگە قاراي سۋىقسايدان تابىلىڭدار...
الشاعىر شەشىپ العان قۇلاقشىنىن ۋماجداپ تۇرىپ؛
— جاپەكە، ءسىز سالەمىڭىزدى قاعازعا ءتۇرتىپ بەرسەڭىز قايتەدى؟— دەدى، ونەر شىعارىپ.
— نە دەيدى؟
— ەندى... ەكى تۇيەنىڭ اراسىندا شىبىن ءولىپ جۇرسە... سۇكەڭ كىدى كىسى... مىنەزى ونشا جاقسى ەمەس ءوزى.
جاپەكەڭ كۇلدى.
— ءاي، بۇيتپەسەڭ قىرشاڭقى الشاعىر بولامىسىڭ... ول انتۇرعان ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزعا حات جۇرمەيدى، ءدىل جۇرەدى. ال، تۇرماڭدار!
الشاعىر ۇيقىسىن ابدەن قاندىرىپ، ءتىرىلىپ ويانىپ ەدى. ءقازىر دە تىپ-تىڭ، قۋناق، قۋتىڭ قاعادى. قالجىڭىنا قارىمتا تىلەپ، ەلتايدان دامەتىپ ەدى، قالالىق جىگىت قوتانداعى قالىڭ قويعا تەسىلە قاراپ تۇر. وڭكەي توقال ساۋلىقتاردىڭ ۇستىمەن ءيىر-يىر اي ءمۇيىز ءجۇزىپ بارادى.
اي ءمۇيىزدىڭ يەسى قوشقارعا كەلىڭكىرەمەيدى — تۇرقى بيىك، دوڭەس تۇمسىق، اق قۇيرىق كوك شۋلان جانۋار...
ەلتاي ءىشىن تارتتى.
— ارقار ما؟
— ارقار، ارقار...— الشاعىر ەلتايدىڭ بەلىنەن وراي تارتىپ ارباعا سۇيرەدى،— ءجۇر، جولدان قالمايىق. قىزىلقۇلاق كۇنىڭ انە-مىنە دەگەنشە قىلپىلداپ باتىپ كەتەدى، تەز بارىپ، تەز كەلمەسەك، قاراڭعىدا اربانى اۋدارىپ الامىز. ارپا ىشىندەگى ءبىر بيداي ارقاردىڭ جايىن جولشىباي مەنەن سۇرا، سەن تىڭدا، مايىن تامىزىپ ايتىپ بەرەمىن.
الشاعىر قىزىل وگىزدى قاقپالاي جولعا سالعاسىن، ارباعا سەكىرىپ ءمىنىپ كوسىلە وتىردى، كوسەمسىپ اڭگىمە باستادى.
وتىز-قىرىق جىل بۇرىن ساۋىر-سايحاننىڭ قىرات، ءدوڭ، ساي، جۇلگەسىن ارقار مەن ەلىكتىڭ سانسىز سوقپاعى شيمايلاپ جاتادى ەكەن. كەيىن ءتورت تۇلىك مىڭعىرىپ، ءورىس تارىلادى، تاعى اڭ اتاۋلى ەتەكتەن قۇزار شىڭعا شىعىپ كەتكەن. وت پەن وق تۇكىرەتىن كوسەۋ قارانىڭ جەتپەيتىن جەرى جوق، اقىرى، قۇز، شىڭداعى كۇن دە قاراڭعا اينالعان، اي ءمۇيىز، سەركە سان ارقار قىرىلۋعا بەتتەگەن. جۇت جاعادان السا، قاسقىر ەتەكتەن تارتادى. وتكەن جىلدىڭ جازىندا، قايدان ۇشىپ كەلگەنى بەلگىسىز، وسى تاۋعا زىرىلداۋىق كوك ۆەرتولەت تونەدى. بىرەۋلەر تاۋدى شارلاپ، جەر شۇقىعان گەولوگتار دەستى، باسقالارى دۇمدىلەردىڭ سايلاپ مىنگەن تەمىر كولىگى دەستى. كىم مىنسە دە، اينالىپ ۇشقان كوك ۆەرتولەت ءبىر ۋاقىتتا ساتىرلاتىپ وق جاۋدىرادى. ساي پانالاپ، جارتاس اينالىپ قاشقان ارقارلاردى سايگەل تيگەندەي قۋالاپ، بىر-بىرلەپ قالپاقتاي تۇسىرە بەرگەن، قىرا بەرگەن... ۆەرتولەت اينالاسى جارتى ساعاتتا تاۋدى الاي ءبىر، بىلاي ەكى جايقاپ ءوتىپ ەدى، كۇنگەي بەتكەيدە ون شاقتى، تەرىسكەيدە بەس ارقار سەرەڭدەپ جاتادى. تەڭكيگەن ون بەس ارقاردىڭ قاسىنا ون بەس قونعان زىرىلداۋىق كوپ ۇزاماي تىرقىلداي تىك كوتەرىلىپ، كوگىلدىر اسپانعا ءسىڭىپ كەتە بارادى. قايدان ساپ ەتە قالعان پالە، انىق-قانىعىن ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم بىلمەيدى. ءبىر نارسە انىق — كوك ۆەرتولەتتەن سوڭ ساۋىر-سايحان قاڭىراپ قالدى. شوشىنعان ارقار، ەلىك ۆەرتولەتى جوق ارعى بەتكە اسىپ كەتىپتى.
اربا ۇستىندە اياعىن سالبىراتىپ، يەن شوقىلاردى جىپكە تىزگەن ەلتاي:
— جاڭاعى ارقار...— دەپ ماقامداپ ەرى، قىزىل وگىزدى شىقپىرتىپ جىبەرگەن الشاعىر ءىلىپ كەتتى.
— سوزگە قوناق بەر، اكە. كەلەسى كۇنى ويداعى ۇيىنەن ورالعان ورمانشى ەكى-ۇش قويشىنى كۋا عىپ، اكت جاسايدى. اكت ارقار بولا ما، اكەڭ... ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ۆەرتولەت قونعان جەردى رۋلەتكامەن ولشەپ، قىزىل ماي بولىپ جۇگىرەدى دەيسىڭ. انە، سوندا كۋاگەر جاپەكەڭ ارقاردىڭ بۇتا تۇبىندە ءبۇرىسىپ جاتقان لاعىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. تۋعانىنا اپتا تولماعان، اۋىزبەن ءۇرىپ سالعانداي سۇيكىمدى ءتولدى قوينىنا سالىپ، اۋىلعا الىپ كەلەدى. ماناعى ءيىر ءمۇيىز ارقارىڭ وتكەن جازداعى قاساپ قىرعىننان قالعان سول جەتىم قوزى. قويمەن بىرگە ورەدى، قويمەن بىرگە جۋسايدى. تاۋ بالاسى تاۋعا قاراپ وسەدى دەي مە الگى ءبىر ءان؟ سول ىڭعايدان سوڭعى كەزدە ارقار وتاردان شەت جايىلادى-مىس، جارتاستان تاس دومالاسا، باسىن جۇلىپ الىپ، ەلەڭدەي ۇدىرەيىپ تۇرىپ قالادى ەكەن. كەيدە ارعى بەتتەن شاتقال قۋالاپ، جەل سوقسا، تۇمسىعىن تىرجيتا كوتەرىپ، ءيىس اۋلايتىن كورىنەدى، ارقار كورسەم قوسىپ جىبەرەم دەپ الاقانىن ۋقالاپ جاپەكەڭ ءجۇر. ال ول قۇرعىلار ءبىزدىڭ تاۋدىڭ سۋى ۋعا، ءشوبى شوڭگەگە اينالعانداي جولايتىن ەمەس. زووپارككە وتكىزۋگە الماتى الىس. ارقار تۇگىل ءوزىڭ التى ايدا ارىپ-اشىپ ارەڭ كەلدىڭ، — دەپ، تىنىش جاتقان ەلتايدىڭ قۇيرىعىن باستى.— سويىپ الۋعا قولى دا باتپايدى، ءداتى دە جەتپەيدى.
— ارقار بار جەردە قاسقىر بار...
— ءوي، قاسقىرىڭ نە، بال مەن بۇلدىرگەنگە جاۋداي تيەتىن ايۋ، قورىلداعان مىسىق مۇرت سىلەۋسىندەرىڭ ءورىپ جۇرەتىن بالا كەزىمىزدە. وسى كۇندە ەكى قويشىنىڭ ءبىرى شىلىمكەش. الدىڭعى جىلى قالىڭ ورتتە بەتكەي-بەتكەيدە سىڭسىپ تۇراتىن قالىڭ قاراعايلار شىرپىشا شىتىرلاپ جاندى. تۇگەل كۇيىپ كەتتى. وبال-اي دەسەڭشى! اۋدان بولىپ، وبلىستان كومەك كەلىپ، ارەڭ وشىردىك. سىر جالاڭاش قالعان تاۋدا اڭ جوق. اسپانعا ۇشتى، جەر استىنا ءتۇسىپ كەتتى، جان ادام بىلمەيدى. لەسحوز ءار بەكتەرگە ءبىر شىبىق شانشىپ كورگەن. كوبى قۋراپ قالدى. قاراعاي شىركىن توبىمەن، توبىرىمەن جارىسىپ وسەتىن، جالعىزدىققا شىدامايتىن ايانشاق كورىنەدى. قىلتيعاندارى ءجۇز جىلدان سوڭ اعاش بولار-بولماسى نەعايبىل. بۇرىن مىناۋ سايلاردىڭ بۇلدىرگەنى بالاق بوياپ، بودەنە، بۇلدىرىعى جىرتىلىپ ايرىلاتىن.
— بۇل تاۋىڭىز كويلەك-ىستانىن شەشىپ العان ولمەلى شال بولدى عوي...
موينىن ارى سالعان الشاعىر كۇڭك ەتتى.
— ساۋىر-سايحانداعى سوڭعى ارقاردىڭ جاي-جاعداياتى وسى.
ىردۋان اربا كەشە ەكەۋى اسىپ كەلگەن كەزەڭگە بەتتەي المادى. سوندىقتان الىس تا بولسا سەنىمدى اينالما جولمەن اياڭداي تارتتى. اسپان شاڭىت. بۇلىڭعىر كۇن تۇستىكتەگى شوقىلاردىڭ يىعىن باسا سەكەكتەي جۇگىرىپ، ىلەسىپ كەلەدى. الا شابىر تاۋ اراسى كۇڭگىرت، قارا كولەڭكە. سالپاڭ قۇلاق دوڭگەجات ارنەنى يىسكەلەي ساۋكەلەكتەپ سوندا كەلەدى. تاناۋىنا قار كىرسە، پىرس-پىرس ەتىپ الەك-شالەگى شىعادى. يەگىن شەكپەننىڭ تەمىردەي جاعاسىنا ەگەتىپ، شىنتاقتاپ جاتقان ەلتاي بەيۋاقىتتاعى بولمە ىشىندەي كۇڭگىرت ويعا باتقان. كەشەدەن بەرى نە كوردى، نە ءبىلدى؟ كۇندى تۇنگە، ءتۇندى تاڭعا ۇرعان تولاسسىز ەڭبەكتى كوردى. ءوزى دە ونىڭ اششى، تۇششى ءدامىن تاتتى. سۇلەي، جاپاباي قارت، سارقىت شەشەي، ءبيبىش اپا، داريعا جەڭگەي، ايشا، الشاعىرلار مىنەز-قۇلىق، تۇسىنىك، جاس جاعىنان ءۇش قايناسا سورپالارى قوسىلمايدى. ءبىراق ءبارىن بۇلتارتپاي ۇستاپ، ءبىر جەلىگە كوگەندەيتىن ورتاق قاسيەت جانە بار — ول ەڭبەك، ول الدىنداعى مالدى شىعىنسىز باعىپ-قاعۋ، يەن تاۋدا ەلىرگەن وتامالىمەن الپارىسىپ كۇش كۇرەسۋ، بالا ءوسىرۋ، تاربيەلەۋ... كەشەدەن بەرى جامباسى جەر يىسكەمەي زىر جۇگىرگەنى مەن جۇمساعان كۇش-قۋاتىن، قىمبات ۋاقىتىن ەلتاي قالانىڭ تاڭەرتەڭگى توعىزدان كەشكى التىعا دەيىنگى كەسىمدى ۋاقىتىنا شاعىپ، شوتقا سالسا، تابانى كۇرەكتەي ءۇش كۇنگە تاتيدى ەكەن. ەلتايدىڭ جاراسى جەڭىل، بۇگىن شارشاسا، ەرتەڭ اۋناپ-قۋناپ تىنىعادى، بۇرسىگۇنى قالاسىنا كەتەدى. قالعان جۇرت شە؟ ون عاسىر بۇرىن اتا-بابالارى قويدى قالاي باقسا، سولاي باعىپ، كوڭدى بۇرقىراتا كەشىپ قالا بەرەدى. ال وياۋ جاتقان ويدى قايتەدى؟ كوللەكتيۆتەندىرۋ جىلدارىن، بالعاسىن سولقىلداتىپ سوققان بەسجىلدىقتاردى، وت-جالىن سوعىستى ارتقا تاستاپ، كوسموس، كيبەرنەتيكا زامانىنا جەتكەن سۇكەڭ، جاپەكەڭدەردى بىلاي قويعاندا، از دا بولسا استانا ءومىرىن شەت-پۇشپاقتاپ كورگەن ايشا، الشاعىرلار اي سايىن الاتىن ۋىس-ۋىس اقشاعا ريزا بولىپ، ساي-سايدا باۋىرساقشا شاشالىپ قالا بەرە مە؟ ءاي، قايدام... ولاردىڭ بالا-شاعاسى قايتپەك؟
ءجۇز جىل بۇرىن ساۋىر-سايحاندى قىس قىستاعان، جاز جايلاعان كوشپەلى قالاي ءومىر ءسۇردى، بىلسە... بىلەتىن نەسى بار؟ بۇگىن باققان مالىن ەرتەڭ سويىپ جەدى. جاپىرايعان قىستاۋى مەن دۇڭگىرشەك ءۇيىن جەل جىعىپ كەتپەسە بولدى، شۇكىر. ايدالادا اق وتاۋ، اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋ جەكە پاتشالىق... بوتەن مال كورسەڭ قوسىپ ال، جوق ىزدەگەن جان تاقىمداپ بارا جاتسا، سويىلمەن ۇرىپ، جالمانىنان ءتۇسىر، سوت تا سول، ار دا سول. اۋزىن سول قولىمەن، قۇلاعىن وڭ قولىمەن جاپقان «ءوزىم دۇرىس، باسقا بۇرىس» ءومىر... ساحارا دالا، سايىن دالا... ايتۋعا جاقسى-اق! كونتينەنتتەر قۇرىعاندا مۇحيت تولقىندارى ارقىلى بىر-بىرىنە سالەم جولداسا، دالا مىزعىمايدى. سوندىقتان دا قازاق قوناق كەلسە، بارىن توسىپ، الدىنا اس قويعان، ەكى قولىن بوس قويعان. سونداعى اڭديتىنى — جاڭالىق، ۇزىنقۇلاق... كىر باسقان كوڭىلدى كوتەرەتىن ءانشى، جىرشى، سەرىلەردى قوزىكوش جەردەن قارسى الىپ، كيىزگە سالىپ كوتەرىپ اكەلگەن. كورشى اۋىلعا ءوزىم جەتپەسەم دە، داۋسىم جەتسىن دەگەن قۇسا قازاق ءاندى ايقايلاپ ايتتى.
ءقازىر جاعداي باسقاشا... ءسارال تۇز، بور، قۇراما جەم توگىپ كەتەدى، اۆتودۇكەن، كينو، كونسەرت، باستىقتار، ماماندار كەلەدى، مال سانايدى، ەمدەيدى، ولگەن مالعا اكت جاسايدى، باس جەيدى. ايشا مەن الشاعىر از دا بولسا الماتىدا تۇردى، سويلەمەسە دە تەردە مىلقاۋ تەليەۆيزور تالتايىپ تۇر. ارينە، قىرىپ سال ۆەرتولەت ارقاردىڭ ۇركىتكەنىن ۇركىتىپ، قالعانىن تەڭدەپ تيەپ الىپ كەتكەن. ارينە، جۋىنىپ-شايىناتىن مونشا، كىتاپ، جۋرنال وقيتىن قىزىل بۇرىش وتىز شاقىرىمدىق قاراۇڭگىردە ەكەن... وسىنىڭ ءبارى وزۋ، العا باسۋ. ءبىراق قانشالىقتى العا وزدى — گاپ وسىندا! وق بويى ما، كوش ىلگەرى مە؟ الدە تاياق تاستام جەر مە؟
تون جاعاسىن تىك كوتەرىپ تاستاعان الشاعىر بارتيعان قىپ-قىزىل بەتىن بەرمەن بۇردى.
— ءاي، الماتىدا نە ءبىتىرىپ جۇرسىڭدەر وسى؟
ساسىپ قالعان ەلتاي:
— قىزمەت ىستەپ ءجۇرمىز،— دەدى كۇمىلجىڭكىرەپ.
— نان سوعارمىز دەشى،— توعارىلىپ وتىردى، وتىردى دا، مۇلدەم باسقاداي قوڭىر ۇنمەن باسەڭ سويلەدى.— سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا قىرۋار كىتاپ وقىدىم. ءۇرىم-جۇراعاتىمىزدا جوق ادەت ەدى. سۋىق ۇيدە نە بىتىرەمىن، كىتاپحاناسىن اقىل-تاقىل تاۋىسىپ كەتتىم. ءقازىر قويۋدىڭ ورنىنا قۇنىققان ۇستىنە قۇنىعىپ بارامىن. سوندا دەيمىن دە، مىڭعىرعان قويدى ءبىز سەندەرسىز دە باعىپ جاتىرمىز. شۇرقىراعان بالانى دا شۇبىرتىپ ءوسىرىپ بەرەمىز، ولارعا دا اق تاياقتى ۇستاتىپ كەتەمىز، وعان بىق دەمە. ودان دا سەن مىنانى ويلاپ كور. الشاعىردى عوي، ارميادان كەيىن اكە-شەشە، تۋعان-تۋىسقاندارى ەكى كوزى ءتورت بولىپ كۇتىپ وتىردى. وندا نەسىنە قىزىعىپ قالاعا قاشتىم؟ قاشقان ەكەنمىن، وقۋ ەمەس، تۇرمەگە نەگە ءتۇسىپ قالدىم؟ ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەگەن كەرەگەتاسقا نەگە يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاپ كەلدىم؟ وعان جانە تۇك وكىنبەيتىنىم قالاي؟ ويلاپ-ويلاپ، ميىم جەتپەدى. جازۋشى بولساڭ، وسىنىڭ ەسەبىن شىعارىپ، جاۋابىن تاۋىپ بەرشى.
ەلتاي ءمۇدىردى. بۇل دۇنيەدە اق نيەتپەن قويىلعان قاراپايىم سۇراققا جاۋاپ تابۋ قيىن. ءوزىڭ دە اق نيەت بولۋىڭ كەرەك ول ءۇشىن. وتىرىك سۇراقتىڭ ەمى وڭاي — وتىرىك ايتىپ، قۇتىلا سالاسىڭ. «جازۋشىنىڭ» دا قىجىلى وسى ەكەنىن الشاعىر قايدان ءبىلسىن.
كوردىم دەگەن كوپ ءسوز... سەلكىلدەگەن اربا ۇستىندە قالتىراعان جان جارتىمدى نە جاۋاپ ايتادى.
— ءومىر عوي...— دەپ، سيپاي سوقتى.
الدەكىمنەن كوڭىلى قالعانداي، تىستەلەگەن ءشيىن لاقتىرىپ تاستاعان الشاعىر تاۋسىلا سويلەدى.
— ونى ءوزىم دە بىلەمىن. مەن جاساعان اعاتتىقتاردىڭ ار جاعىندا ءبىر پالەلەر بۇعىپ جاتىر. ول نە، سەن دە بىلمەيسىڭ، مەن دە سەزبەيمىن، تەك قىلتيعان قۇلاعىن كورەمىز. بىلەتىنىم، اڭعال، اق كويلەك جان شالقاسىنان اشىق جاتقان كىلتسىز اۋلا ەكەن، ماسكۇنەم بىرەۋلەر ءتۇن ورتاسىندا بۇرىشىنا جاتا كەتىپ، قورىلداپ تۇرىپ ۇيىقتايدى، ۇيقىسى قانعاسىن الگى جەرگە كىش ەتەدى...
ەلتاي باسىن شايقادى.
— جاڭساق، جاڭساق... ادامنىڭ ءبارى بىردەي ەمەس.
— ساعان ايتۋعا جەڭىل. ال مەن باسىمنان كەشتىم. الماتىدا «گورودسكوي» بولىپ سەكەكتەپ جۇرگەندە، كورشى قالادان كەلگەن ءبىر جىگىتپەن تانىستىم. تەز جاراسىپ كەتتىك. بۇل دۇنيەدە بىلمەيتىنى جوق. ءسوزى سىپايى، ءيى جۇمساق. سونىڭ قىزىنا تالاسقان جىگىتتى ساباپ، ءىستى بولدىق. تۇرمەگە تۇسكەسىن، الگى سىپايىم قاراسىن دا كورسەتپەدى. جاقسى كورۋشى ەدىم ءيتتى. مەنى قويشى، سوڭىمنان ەرىپ، سوتتالىپ كەتكەن بەس جىگىتتى ايايمىن. وبالدارىنا قالدىم، اكەڭ... ماعان ادام دەپ ەردى عوي. ال مەنىڭ ءتۇرىم مىناۋ. ايشا بولماعاندا قاي كوشەدە قوڭىز تەرىپ جۇرەتىنىمدى يت ءبىلسىن. ال اناۋ بەس جىگىتتە بەس ايشا بار دەيمىسىڭ. كەيىن ەستىدىم، بىرەۋى سالىنىپ ءىشىپ كەتىپتى، ەكىنشىسى تۇرمەگە كايتا ءتۇسىپتى. ۇشىنشىسىنە جاتا قاپ حات جازدىم: «قۇر بوسقا سەندەلگەنىڭدى قويىپ، ماعان كەل. وزىڭە لايىق قىز تاۋىپ بەرەمىن، ۇيلەنەسىڭ. بىرىگىپ وتار الىپ، قوي باعامىز»،— دەپ. ءتىلىمدى الا ما، جوق پا، قايدان بىلەيىن.— از-مۇز ۇنسىزدىك ورنادى. جىگىت ىشكە لەبىن جۇتىپ، بىلىنەر-بىلىنبەس كۇرسىندى.—«ۇيلەنەسىڭ...» مۇمكىن، مەنىكى تەرىس تە شىعار. بىرەۋدىڭ تاعدىرى بىرەۋگە تاعدىر بولا ما.
ەلتاي وي ۇستىندە. ايشا ما ەدى كەشە: «بەرگى جاعى تەكەباي تەنتەك تە، ارعى جاعى كوز جاسىن بەتىنە جاعىپ، جىلاپ تۇرعان جاس بالا...» — دەگەن. ءدال، ءدال، اينىمايدى... ونى ءوزى بىلە مە؟ ءاي، قايدام. سەزسە ۇلكەن قاتەگە ۇرىنباس تا ەدى. بىلسە، جاڭا-جاڭا ءتۇسىنىپ كەلە جاتىر.
الشاعىردى تىزگىندەگىسى كەلگەن ەلتاي:
— وعان تۇك وكىنبە، الشەكە. الگى قۋىڭنىڭ الدىندا تەرەڭ ور جاتىر. ءتۇپتىڭ تۇبىندە جىعىلماي تىنبايدى. ناعىز ادام كوپ ازاپ شەگىپ، قينالۋعا ءتيىس. ءالىمساقتان، ادام اتا، حاۋا انادان بەرى سولاي. جاقسى كىسىنىڭ كۇنى عۇمىر بويى اۋىردىڭ استىمەن وتەدى. ال قۋ، جالتاقتار جەڭىلدىڭ ۇستىمەن جۇرەدى. ولاردى سولايسىڭ دەپ ءولتىرىپ تاستاي المايسىڭ، قايتكەنمەن دە اڭ ەمەس، ەكى اياقتى جان امال جوق، اسىرايسىڭ، كيىندىرەسىڭ، ىشىندىرەسىڭ، توق ەتەرى، قارا جەرگە كىرگەنشە سۇيرەپ وتەسىڭ.
قويشى جىگىت ءۇنسىز. ەكەۋىنىڭ بىرەۋى — نە ۇقپادى، نە قۇپ الدى.
تەك ەلتاي تەمەكى تۇتاتىپ، كوك ءتۇتىندى اۋزى-مۇرنىنان قوس-قوستان لاقىلداتقاندا عانا دۇرسە قويا بەردى.
— اكەتشى انداعىڭدى بورسىتپاي! كەڭسىرىگىم قىشىپ، باسىم اينالىپ اكەتىپ بارادى. اقى بەرگەندەي بولىپ تاستاعانىما، مىنە، ءبىر اي... العاش قىستاعاندا شىداي الماي، شىعا قاشاتىن قىرسىق قويدى ساباپ تاستاۋشى ەم. جالپى، قويعان جاقسى. كەۋدەم تازارىپ، كوڭىل كۇيىم بەك جاقساردى. كەي شاقتا سول تاماشا كوڭىل كۇيدى كوتەرە الماي ەلىرىپ كەتەمىن دە، بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الامىن.
ونىسى دا راس.
وي جالعاسا بەردى.
ايتىپ-ايتپا، الشاعىردىڭ كۇنى بۇعان قاراعاندا كوش ىلگەرى...
قامشى سابىنداي قىسقا ومىردە ءبىر رەت قاتەلەسىپ ءتيىستى جازاڭدى الاسىڭ. ەكىنشى رەت قاتەلەسۋگە سەن، جازالاۋعا باسقالار ۇلگىرمەيدى. سول اعات باسقان قادامدى تۇزەتۋگە قالعان جىلىڭدى سارپ ەتەسىڭ. الشاعىر اۋعان كوشىن تۇزەگەن ءتارىزدى. ەڭ قىستالاڭ تار جول، تايعاق كەشۋىن ارتقا تاستاپتى. ايشاسى قاسىندا، توبەسىندە شاڭىراعى، الدىندا شارۋاسى بار. ال ەلتاي قولمەن جاساعان قاتەسىن ءالى تۇزەگەن جوق. كەلەشەكتە الار سول جازانىڭ سۋىق لەبى الماتىدان ايداپ شىعىپ، كەرەگەتاسقا الىپ كەلدى. قاراشاشتىڭ قاي قالادا ەكەنىن ءبىلدى، ەندى نەگە كەرەگەتاستى اينالشىقتاپ كەتپەي ءجۇر؟ نەگە قاراشاش قايدالاپ، وبلىس ورتالىعىنا ءۇردىس اتتانبايدى؟ ەڭ عاجابى، وسىلاردىڭ ايداعانىنا ءجۇرىپ، ايتقانىنا كونىپ، شالقايعان شارۋالارىن جوندەسىپ، شالا شابىلىپ ل ءجۇر. شاماسى، الار رۋحاني جازاسىن وسى جەردە وتەپ، كەلىنشەگىنە ارىلىپ بارعىسى كەلە مە؟ قاراشاشتىڭ قولىنان جازالاۋ كەلمەيدى — مۇنى جاقسى كورەدى.
«ەلتاي كىم؟» — دەگەن پەندە اۋەلى بالالار ءۇيىن ىزدەسىن. قاراشاش دەسە كەرەگەتاستى زەرتتەۋى كەرەك. كەلىنشەگىنىڭ جاقسى، جامان قاسيەتتەرىنىڭ قاينار كوزدەرى وسىندا، وسىندا. قالاعا اتتانۋعا ءالى ەرتە. كەرەگەتاستاعى كوپ كومبە ءالى اشىلعان جوق.
...ءسۇت پىسىرىمنەن سوڭ بوزعىلت كۇن باتۋعا اينالدى. تاۋ اراسى قارا كولەڭكە، بەتكەي-بەتكەيدە ۇلار تىرىلدايدى. كەكىلىكتەر قار بەتىن سىزىپ بارادى. قىزىل وگىز قۋىقتاي قولاتقا تۇمسىق سۇعىپ ەدى، جەل اپ-ساپ تىندى. قولات تابانى سىرەسكەن شي، سىڭسىعان تال، بۇرگەن. سيدام كەلگەن يتمۇرىن، قىزىلقات، كوك بوياۋ، توشالا تۇبىنەن جىمسىما سۋ جىلانكوزدەنەدى. جەر دۇنيە اق مۇرت، اق ەزۋ قار، شىلدىرلەگەن بۇلاق جاعاسىنا قابىرشاق مۇز كىلەگەيلەنىپ قاتىپتى. سول جىلىم دا جۋاس بۇلاق جاعاسىن الا قالىڭ قوي باس كوتەرمەي بىرت-بىرت جايىلادى. قويشى كورىنبەدى. ەسەسىنە تايىنشاداي ەكى يت وتاردىڭ ەكى شەتىندە شوقيىپ وتىر. جاقىنداي بەرە شىرامىتتى، سۇكەڭ اۋىلىنىڭ توق، جۇندەس، دۇرەگەي توبەتتەرى. بۇلاققا سالدىر-گۇلدىر قۇلديلاي قۇلاعان وگىز ارباعا باعىشتاپ، جالقاۋ ءۇردى دە: «ءا، ءوزىمىز ەكەمىز، سالعان بەتتەن اجىراتا المادىق، عافۋ وتىنەمىز» دەگەندەي، قۇيرىق بۇلعاڭداتىپ، قۇلاق جىمىرىپ، قىڭسىلاپ قويدى.
— سۇكەڭنىڭ قىس بويى سارى مايداي ساقتاعان كوكوزەگى وسى قۇيقا،— دەدى اربادان قارعىپ تۇسكەن الشاعىر. ەڭىسكە قاراي ەمپەڭدەپ جەلە-جورتا باستاعان قىزىل وگىزگە جاناسا جۇگىرىپ، مۇرىندىقتان تارتىپ جايلاتتى دا، سانامالاپ باستىرىپ، ساي تابانىنا تۇسە بەردى.
اۋىزدىعى الىنعان، ايىلى بوساتىلعان كوكبەستىنى شاۋجايلاي سۋعارعان سۇكەڭدى ەكەۋى يتمۇرىن تۇبىنەن تاپتى. اياعىنىڭ استىنداعى مۇز قوزعالعان سايىن بىرت-بىرت ەتەدى. ارا-تۇرا جايلاپ ىسقىرىپ قويادى. جىگىتتەر وگىز اربانى بەرگى جاعاعا قالدىرىپ، بۇلاقتى اتتاپ-بۇتتاي قارعىپ، شالدىڭ قاسىنا باردى.
— جاپابايدا جان بار ما، ايتەۋىر؟ — دەدى سۇكەڭ امان جوق، سالەم جوق.
يەسىنىڭ سىرىنا جەتىك الشاعىر بوگەلمەدى، جاۋابىن سارت دەگىزدى.
— ءولى تۋعان تورت-بەس قوزى بولماسا، باسقا شىعىن سيپانسكيي. سىزگە دۇعاي-دۇعاي سالەم ايتتى...— دەپ، وڭكەي جۇمىر سوزدەردى مايعا بوگىپ، ءپىسىپ جاتقان باۋىرساقتاي بىتىرلاتىپ ەدى:
— سەنسىز دە بىلەمىن سالەمىن، — دەپ اۋزىنان قاقتى.— جىلداعى جاراپازانى. اۋىلعا بارىڭدار دا، سۇراعانىن تىك كوتەرىپ الىپ كەتە بەرىڭدەر. كوكوزەك امان — سۇلەي امان. قاشان بوسسىڭدار دەگەنشە سۋىقسايدان تابان اۋدارماڭدار. جولدارىڭ بولسىن!
قوس ءبۇيىرى شەرميىپ شىققان كوك بەستىنىڭ اۋىزدىعىن سالىپ، وتار جاعالاپ كەتە باردى.
...قاس قارايىپ، اسپان شىڭىلتىر تارتتى. ەكەۋى قايتا ءشوپ تيەدى، باستىرىقتى ارقانمەن ىلمەكتەپ، قوراپ قۇيرىعىنداعى ساقينا تەمىرگە جالعادى. ەلتاي باستىرىققا قوس قولىمەن اسىلىپ، بار سالماعىمەن ىرعاپ باسسا، الشاعىر ارقان ۇشىنا يە. قارا كۇشكە بار-اق ەكەن سابازىڭ، الاقانىنا تۇكىرىپ قويىپ، شىرەنە تارتقاندا اربا سىقىر-سىقىر سولقىلدادى. ىردۋان ارتىنا ون شاقتى قاپ جەمدى جانە تاستادى.
ايشانىڭ سۋىتقان ەتىن ارپاشا اساپ، شاي ءىشىپ، جان شاقىرىستى. سۇكەڭنىڭ سىنىق ءمۇيىز قوڭىر وگىزىن قىزىلعا پارلاپ جەگىپ، جولعا شىقتى. دەس بەرگەندە كۇندىزگى قار ەرىمەپتى، تاقتايداي جول تاڭقىلداپ جاتىر. ءشوپتى ءبىر اۋدارىپ الا جازداپ، ساعات ونعا تامان سۋىقسايعا اۋپىرىممەن ارەڭ ىلىكتى. جەمشوپتى جايلاعاسىن قاتارلاسا جاتىپ، كوز شىرىمىن الدى. قاتىپ قالعان ەكەن، بىرەۋ ءتۇرتىپ وياتىپ جىبەردى. سارقىت شەشەي... ساعاتقا قاراسا، تۇنگى ءبىر... ايشانىڭ سىي-سىياپاتىنان حابارسىز قاريا: «تاڭەرتەڭنەن بەرى ءنار تاتپادىڭدار، قارىندارىڭ اشتى»،— دەپ، داستارقان جايدى. ءقالعىپ-شۇلعىپ وتىرىپ، شاي ىشكەن، ەت جەگەن بولدى. سىرتقا شىعىپ، قۇرىس-تىرىستارىن جازا بەرىپ ەدى، استاپىراللا، اسپان تاپ-تازا! تەڭگە-تەڭگە، ىسقىلاپ سۇرتىلگەن كىل كۇمىس تەڭگەلەر... ۇيقىلارى شايداي اشىلدى. قوراعا كىرسە، وتارعا كۇنى بويى جالعىز ءوزى باس-كوز بولىپ، سىڭىرىنە ءىلىنىپ جۇرگەن جاپەكەڭنىڭ كوزى ىشىنە كىرىپ، تالتىرەكتەپ قالىپتى. قويار دا قويماي قولتىعىنان الىپ، «بارىڭىز، دەمالىڭىز، قارايلاماڭىز، قويعا دا، قوزىعا دا ءبىز يەمىز»،— دەپ اكە-كوكەلەپ، ۇيگە تۋرالادى. اياعىن سۇيرەتىپ جۇرگەن داريعا جەڭگەلەرى دە جولىن تاپتى. ودان ارعى جاي — اينا-قاتەسىز كەشەگى تىرلىك.
كۇنى بويى قوتان مەن قورادا ءيىرىلىپ، قورادا تۇياق قىبىرلاتپاي تۇرعاسىن با، بۇگىن تۇندە ون شاقتى ساۋلىق قانا قوزدادى. تاڭعا قاراي تۇرىپ ۇيقتاپ، تۇرىپ ۇيقتاپ ءجۇرىپ، بۇلدىراعان كوزدەرىن ءبىر اشسا، قورا اۋزىندا جاپەكەڭ ەربيىپ تۇر.
قۇلقىن سارىدە جەلكەلەرى جاستىققا ءتيدى.
* * *
ويانسا، تالما ءتۇس... باسىن كوتەرىپ ەدى، قاڭعاجاقتاي جەپ-جەڭىل. ساناسى سايراپ تۇر. قول-اياعىن قوزعاپ كوردى، وي، اللا، بوتەن بىرەۋدىڭ المالى-سالمالى مۇشەسىن سۋىرىپ اكەپ، سالىپ قويعانداي شەتىنەن ءزىلماۋىر. شويىرىلعان بەلى وتىرسا تۇرعىزبايدى، تۇرسا وتىرعىزبايدى. ەڭ تاماشاسى، بۇل پالەكەتكە زارەدەي تاڭ قالمادى. سىلەسى قاتىپ شارشاۋدىڭ نە ەكەنىن قۇرىلىستان جاقسى بىلەتىن. توسەك ۇستىندە ومپيىپ وتىرىپ، ءۇي ءىشىن بارلادى. الشاعىردىڭ جەرگە سالىنعان كورپە-جاستىعى تورگە جينالىپتى. اۋىز ۇيدە سىبىس دىبىس ەستىلمەيدى، ەشكىم جوق. تىنىشتىق... كۇننىڭ تەرەزەدەن كولبەي قۇلاعان اپپاق ساۋلەسى قوشقىل ەدەندى ويىپ تۇسكەن. شاعىرماق ساۋلە وتىندە ۇپ-ۇساق توزاڭ كەرەناۋ قالىقتايدى. زوردىڭ كۇشىمەن قوزعالىپ، سىلبىر كيىندى. شالبارىنا اياعىن سۇعا بەرىپ ەدى، الدەقايدان ىزىڭ كەلدى. قالت توقتاپ، قۇلاق توستى. العاشىندا سىرتتا اسپاندى سىزىپ وتكەن سامولەت پە دەدى. جوق، ءداۋ قارا شىبىن... ساۋلەنىڭ كولبەۋ باعاناسىن كەسىپ ءوتىپ ەدى، ءداۋ قاراڭ مەزەتىندە كۇمىس شىبىنعا اينالدى. شىبىن كوڭىل كۇيىن بەك كوتەردى. شىبىن تىرىلسە، ونىمەن قويماي گۇجىلدەپ ۇشىپ جۇرسە، وتامالىنىڭ ولگەنى، شۋاقتى كوكتەمنىڭ كۇشىنە كايتا كىرگەنى. شىبىن ۇشسا، جۋىق ارادا كۇن جىليدى، كوك قىلتيادى. الشاڭداعان اياعىن اندا ءبىر، مىندا ءبىر تاستاپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ ەدى، كەشەگى بەس-التى ناشار قوزى باستارىن قولتىققا تىعىپ قويىپ، قالعىپ جاتىر. ۋىز بولسىن، بوتەلكەدەن ەمگەن ءسۇت بولسىن، مەلدەكتەپ تويىپ العان شالا ماس جاتىس.
...اسپان استى — التىن شاتىر! بەۋ دۇنيە بۋعا ورانىپ، تولعاتىپ جاتىر. كوزىن راحاتتانا جۇمىپ، قيمىلسىز قىبىر ەتپەي تۇر.
ەسىك الدى — كول جايساڭ. ىرگەدەگى ءۇرىندى كار ءپىش ەتىپ قويىپتى، استىنان جىلاپ اققان تىلدەي سۋ ەڭىسكە قاراي ەڭكۋ، ەڭكۋ جەر شالىپ، يرەڭدەپ بارادى. قورا ماڭايى، قوتان، ءۇي توڭىرەگى توقتاۋ-توقتاۋ لاي سۋ. كەشە عانا جارتاستار مىس ماڭدايلارىن وزبىر وتامالىعا توسەپ، قاسقايىپ تۇر ەدى، بۇگىن جىلتىراي ءتۇسىپ، تەرشي بۋسانادى. ەل-سەل تاۋلار ەكىقابات ايەلدىڭ بەتىندەي قارا الا، تورى الا. اپپاق شاعىرماق كار مەن كۇن ساۋلەسىنىڭ شارپىسقان شاڭى ما، الىس-الىس شىڭ، شوقىلاردى پىشاق جۇزىندەي جۇقا كەمپىرقوساق ادىپتەپتى. بۋى بۇرقىراعان ەكى-ۇش سيىر مەن بەس-التى تايىنشا، تورپاق تومەندە شاشىراي جايىلىپ ءجۇر. ارقا مەن ساۋىرىنا قونعان ساۋىسقان، قارعاعا قۇلاق قاقپايدى. ەسىگى شالقاسىنان جاتقان قوتاننان بۋ شيراتىلىپ ۇشادى. تۇندە قوزىلاعان ون شاقتى ساۋلىق تىپتەن پاڭ: ناۋاداعى جەم، شەلەكتەگى سۋ مەن شاشىلعان شوپكە پىسقىرىپ قاراماي، ءتورت اياقتاپ تۇر. يتتەر كوزىن جوعالتىپتى. قىزىل ەگىزدەن باسقا بۇت ارتار كولىك كورىنبەيدى. وتار ورىستە ەكەن: قوتان قاقپاسىنان تاراعان كوپ شۇقىرشاق قالىڭ ءىز جازىققا قاراي جول-جول شۇبىرىندىعا اينالىپ، جالپاعىنان جاتقان الاقاناتپەن ۇشتاسىپتى.
بۋىن-بۋىنى بوساپ، مۇلگىڭكىرەپ قالعان جىگىتتىڭ شىرقىن ەكى قوزىنى ەكى قولتىعىنا قىسقان داريعا بۇزدى.
— قاينىم، ۇيقىڭ قاتتى بولدى، قاي قارا كوز تۇسىڭە كىردى؟
بەت ۇشىنا شۇقىرشاق جيناپ، ەرىن ۇشىمەن جىميدى.
— كەشەگى وتامالى عوي تۇسىمە كىرگەن.
جاۋابى جاتىق بولمادى، شالت شىقتى. ەل دە، جەر دە ءجىپسىپ، اق كوز بوران-شاشىننان قۇتىلدىق پا، جوق پا دەپ ەسىنەپ تۇرعاندا، وتامالى دەپ ساندالعانى نەسى؟ نىساناعا سىرت-سىرت تيەتىن جاتىپ اتار، استارلى قازاقى ازىلگە شورقاق ول ءوستىپ ەتەگىنە سۇرىنەتىن. كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيگە جايداق قالجىڭ دا جاراسا ما، كەلىنشەك ءۇنسىز كۇلدى. ساعدار شوپكە اياعىن سۇرتە باستادى.
ۇندەمەس كىسى كوز دە، وي دا تارتپايدى. جەڭگەي حاقىندا باسىندا بەلگىلى ءبىر پىكىر جوق ەكەن. وسى جولى جۇزىنە تىكتەپ قارادى. سۇيكىمدىلىگى ءبىر وزىنە جەتەرلىكتەي قىزىل شىرايلى، تولىقشا ايەل. كەشە كادىمگى ساۋىس ءوڭىر، سارى قارىن ايەل سياقتانىپ ەدى. ادامنىڭ تابيعاتىن ءدال انىقتايتىن لاكمۋس قاعاز — كۇلكى. داريعا جەڭگەيگە كۇلكى جاراسادى ەكەن. ەلتاي ءوزىن ورتان قولداي جىگىت سەزىندى.
سول ادەمى كۇيگە ەلىككەن ول سىپايىلىق سالتىمەن جەڭگەسىنە ەسىك اشىپ بەرگىسى كەلىپ ەدى، ەلبەڭنەن كۇنى قالعان ەكەن، ەلتاي جەتكەنشە كەلىنشەك ىشكە كىرىپ تە ۇلگەردى. ەشتەن دە كەش جاقسى، وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق ءحالىن جاسىرىپ-جاپقىسى كەلىپ:
— شىنىمدى ايتسام، جەڭگەي، ءۇش كۇن ىشىندە قوي بوپ كەتە جازدادىق ەمەس پە؟— دەدى.
— كوتەك! — ەلتاي ادەپسىز الدەنە ايتقانداي كەلىنشەك جيىرىلا قالدى، ەرنىن قىمقىرىپ، تەز-تەز ىشكە كىردى.
بۇلدىرگەنىن ءبىلدى. مانەرلەپ ازىلدەيمىن دەپ ءبۇلدىردى. مانەرى اناۋ بولدى. بالالار ۇيىندەگى سان ۇلتتىڭ «كوكتەيل» ازىلىنە ۇيرەنگەن اۋزى ءالى دە يكەمگە كەلمەي جاتىر. بۋىنسىز جەرگە بۇرىن ءوزى دە پىشاق ۇرمايتىن، ۇندەمەي قۇتىلۋشى ەدى، وسى جولى لەپىرگەن سەزىمنىڭ جەتەگىمەن لاك ەتىپ، سىر بەرىپ الدى.
تاسىعان كوڭىلى كەمەرىنە ءتۇسىپ، قاشاعا بەتتەدى.
قورا ءىشى الا كولەڭكە. ۇيشىك ورتاسىندا ءبيبىش اپا جۇرەلەپ وتىر. ءسۇت قۇيىلعان بوتەلكەنى جىعىلىپ تۇرعان، جىعىلىپ تۇرعان جاس قوزىنىڭ اۋزىنا سالىپ اۋرە. بۇرىشتاعى ساۋلىق كەگجيگەن باسىن وڭ-سولعا بۇلعاپ قالادى. ەزۋىنەن قان ارالاس سىلەكەي شۇبىرادى. كوزى اينالىپ كەتىپتى.
— ي-ي، ءتۇرىڭ قۇرىسىن! ءوز تولىنەن ءوزى جەرىگەنى نەسى! ءبۇيتىپ ازاپ شەككەنشە جاقسىلىقپەن الا قويسايشى.
كۇڭكىلدەگەن ءبيبىش اپا جاي باسىپ كىرگەن ەلتايدى سالعان بەتتەن بايقامادى.
— اپا، مىناعان نە بولعان؟— دەگەندە، باسىن كوتەردى. ساۋلىق بىلاي قالىپ، ەلتايعا كوشتى.
— قالاي ۇيىقتادىڭ، قاراعىم؟ جۇمىس باتىپ كەتتى مە، ءتۇنى بويى ۇيقىسىراپ سويلەپ شىقتىڭ...
«تاڭ اتقانشا كوز ىلمەپتى...» وسى ويعا ىلەسە ەلتاي مىناداي بايلام جاسادى — قىر ادامدارى قالالىقتار سەكىلدى شاپپا-شۇپ كەلىپ، اڭگىمەنىڭ توق ەتەرىنە بىردەن ۇمتىلمايدى. توپان سۋ قاپتاسا دا الدىمەن ساۋلىعىڭدى سۇرايدى. سونسوڭ بارىپ قالعان شارۋاعا مىسىق تابانداپ جاقىندايدى. اعىلشىنداردىڭ ءالقيسسانى اۋا رايىنان باستايتىنى سياقتى سىپايى، جاراسىمدى يشارات. ەسەبى، ادام ءۇشىن ەڭ باستى بايلىق — دەنساۋلىق، ەكىنشىسى — اق جاۋلىق، ودان قالعانى ءبىر شايلىق ەكەنىن مەگزەپ باعادى. ءوستىپ تۇرعاندا ادامنىڭ اپىگى باسىلادى، جايما-شۋاق قالىپقا كەلىپ، ساليقالى، سابىرلى اڭگىمەنى قوزداتا باستايدى.
— جايسىزداۋ جاتىپپىن، اپا. ءوز حالدەرىڭىز قالاي؟
— ە، ءبىزدى قويشى. مال امان بولسا، ءبىز دە تۇگەلمىز. الشاعىر ورىستەگى شارشاعان شالعا تەپەڭدەپ كەتتى. ارسىل-گۇرسىل، ءدىنى جاقسى بالا. مەن مىنا نەمەگە كارىمدى تىگىپ وتىرمىن. قۇداي اتىپ، قوزىسىنان جەرىپ تۇر. تۇندە عانا مەكىرەنىپ، جالاپ-جۇقتاپ ءولىپ قالىپ ەدى. تاڭەرتەڭ سالساق تەپكىلەنىپ المايدى. داريعا كەلىنگە: «ءۇستى-باسى كەپكەنشە، جاس قوزىلاردى بىر-بىرىنە قوسپا» دەپ قۇدايدىڭ زارىن ايتىپ ەم. كوزىنە ۇيقى تىعىلىپ ءجۇرىپ، تاس ۇمىتىپتى. تاڭ ازاندا قاراسام، جاس قوزىلار ارالاس-قۇرالاس ايقاسىپ جاتىر. زاتى جۋاس دەمەسەڭ قويدا دا مىنەز بار، جات ءيىستى جولاتپايدى. بوتەن قوزىنىڭ كەپپەگەن شاراناسى مىنا بەيشاراعا جۇعىپتى — ساۋلىققا ءارى جەك كورە، ءارى اياي قارادى.— سىم تەمىرىن الىپ تاستاشى، ەلتايجان. سىلەسى قاتىپ، ولەتىن بولدى، تۇگە. از تىنىقسىن.
ەزۋلەپ سالعان سىم تەمىردى كەرە تارتىپ، جەلكەسىنەن ءتۇيىپ تاستاپتى. شيەنى بۇراپ شەشىپ، قان مەن سىلەكەي شۇبىرعان سىمدى اناداي جەرگە لاقتىردى. اۋزى اق كوبىك ساۋلىق باسىن تەمەن سالا ەسەڭگىرەپ تۇر. ءبيبىش اپا الگى اق كوبىكتى الاقانىمەن جيىپ الدى دا، قوزىنىڭ قۇيرىعى، شوندانايى مەن توبەسىنە سىلاپ جاقتى.
— مىناۋ ەندى وتتاي الا ما؟
— ولمەيدى. شوق، شوق، سول كەرەك وزىڭە. ادام بولسىن، مال بولسىن، بالاسىنان جەرىگەن ەنەگە كەشىرىم جوق. الشاعىر مانا باس سالىپ بايلاپ كەتكەن امالى عوي. ەسىنەن ابدەن اداستىرىپ، سىلەكەيىن قوزىعا جاقسا، الىپ قالۋى دا. ەنەسى جەرىگەن جەتىم قوزىنىڭ كۇنى قاراڭ. ۋىز ەمبەگەن قوزى ەندى قايتىپ وڭالمايدى. انا ساۋلىقتى، مىنا ساۋلىقتى تۇرتىنەكتەپ، ۇرلاپ ەمىپ، ءوزىنىڭ دە، باسقانىڭ دا بەرەكەسىن بەك الادى. مايەگىنەن جارىماعان قوزى كۇنى ەرتەڭ جايلاۋعا بەتتەگەندە، شاڭ قاۋىپ، ۇزاق جولعا شىداماي ءولىپ تە جاتادى. ولمەگەن كۇندە قوي بولىپ جارىتپايدى. كەيىن قوزىسىن ءولى تۋادى، ءتىرى تۋعانىن سۇتكە جارىتپايدى. جەرىگەن ساۋلىققا كارىمىزدى توگەتىنىمىز دە سول. كانە، تۇر كەرگىمەي!— ەكى وكپەسىن سوعىپ، جاتىپ قالعان ساۋلىقتى بۇيىردەن نۇقىپ ەدى، اناۋ جارتى قاپ جانسىز ەتتەي بىلق ەتتى.
— دەمەپ جىبەرشى، ەلتايجان!
جىگىت الاقاندارىن ساۋلىقتىڭ جىپ-جىلى باۋىرىنا سۇقتى دا، كوتەرىپ، ءتورت اياعىنان دىك قويدى. مەڭىرەيگەن مال دەل-سال. باۋىرىنا سالىنعان قوزى ەرىنىمەن ەمشەگىن ۇيپالاپ بەرگەندە دە سەلت ەتپەدى.
ورنىنان اھىلاپ-ۇھىلەپ تۇرعان اپا:
— ۇيگە ءجۇر، ەلتايجان. تۇننەن قالعان سورپانى جىلىتىپ، شاي قويىپ بەرەيىن. داريعا كەلىن كوز شىرىمىن السىن، تىنىقسىن. اعاڭ دا بەرى بەتتەگەن شىعار. كۇنى بويعى قويدىڭ سۇرگىنىنە شىداسا دا، اسقا شىداماۋشى ەدى، وزەگى تالىپ، تۇتەپ كەلە جاتىر ءقازىر. مىنانىڭ بەتى بەرى قاراعانداي، الاتىن ءتۇرى بار،— دەپ، ەكى قولىن ارقاسىنا ايقاستىرىپ سالىپ، ەسىك جاققا جىبىرلاي جونەلدى. قۇيرىعىن شولتاڭداتقان قوزى ەنەسىنىڭ باۋىرىنا تاس كەنەشە جابىسىپتى. ساۋلىق ۇستىنە تۇسە قويماسا دا مۇنار كوزىن تولگە قاداپتى.
جىگىت جىميدى. «بەۋ دۇنيە! موننا ليتتا دا تىراعايلاپ ويناعان بۇيرا باس سابيگە ءوستىپ قاراعان شىعار».
* * *
داستارقان شەتىن قايىرعان جاپەكەڭ ەلتايعا يەك قاقتى.
— ءجۇر، قاراعىم، سىرتقا شىعىپ، توق باسايىق. ال، كەمپىر، داريعا كەلىن ەكەۋىن. قازان-اياق قامداڭدار. كۇن جىلىدى. سارىبۇلاقتىڭ قايقاڭى، مەن بىلسەم، سىز بەردى. ورتالىقتان ءبىر حابار بولار. بالالارعا جۇمىس ءوتىپ كەتتى، قويدى جايلاعاسىن وتىرىس كەرەك، كۇڭكىل-شۇڭكىل اڭگىمە كەرەك. قاپى قالما، كەمپىر، قاپى قالما.
كەشە تۇندە ەلتاي مەن الشاعىر قورا سىرتىنا تۇسىرگەن ءشوپتىڭ ءبۇيىرى ويىلىپ، ۇڭىرەيىپ قالىپتى. قارتىڭ جۇرە سويلەپ كەلەدى.
— ءشوپ ىرگەسىنە قۇيرىق باسىپ، ءبىراز شۋاقتايىق.
وتامالىنى بويعا سىڭىرەمىز دەپ شارشاپ قالدىق، بىلەم.
شومەلەدەن يمەك تۇمسىق تاياقپەن ءشوپ سۋىرىپ ەدى، نەشە ءتۇرلى حوش ءيىس تاناۋ جاردى. بالالار ۇيىندە قالا ىرگەسىندەگى سوۆحوزدىڭ ءشوبىن شاۋىپ، كومەك، قولعابىس جاسايتىن، سوندا كوك مايسانى تالاي رەت بەلۋاردان كەشىپ ەدى. سول تاماشا ءسات شىت جاڭالانىپ، قايتا بالا بولعانداي ما، ءسىرا؟
ەكەۋى استىعا ءشوپتى قالىڭداپ توسەپ، ارقالارىن شومەلەگە تىرەي جايعاستى. جىگىتتىڭ كوزى جۇمۋلى، كوڭىلى ماس. جاپەكەڭ تىماعىن شەشىپ، تىزەسىنە كيگىزىپ، تاقياسىن توبەسىنە قاراي ىسىردى، قالتاسىنان سۋىرعان ارشانىڭ سىنىعىمەن ءتىسىن شۇقىدى، تابان استىنا شىرت تۇكىردى.
— قاراعىم، ەلتاي! — دەگەندە، جىگىت ۇزارىپ كەتكەن اياعىن باۋىرىنا جينادى.
— ايتا بەرىڭىز، اعا.
— سۇكەڭ ەكەۋىمىز قانداس ەمەسپىز. ايتكەنمەن نيەت، ماقسات جاعىنان باياعىدان بەرى جانداس ىلىك-شاتىسپىز، ىشەك-قارىنىمىز باعزى جىلدارى ارالاسىپ كەتكەن، قويىمىز قورالاس، مالىمىز ارالاس. شورە-شورە قارعا تامىر قازاققا ءبىزدى قوسپا. كەم تۇسەسىڭ. شارۋاعا سۇكەڭ بالا جاستان تاستاي. ال مەن و باستان ءان ايتىپ، ەل ارالاپ جەلىگىپ ەدىم، سونىڭ شالىعى ما، تىرلىك، تىرشىلىككە سالدىر-سالاقتاۋمىن،— دەپ، سامايىنداعى جوق شاشتى ساۋساعىمەن سىلاپ، قۇلاعىنىڭ سىرتىنا ءىلىپ قويدى. ءوزى ايتقانداي «جەلىكتەن» قالعان سۇيەكسىڭدى ادەت...— سول رەپەتتە كەيدە قوڭقىلداپ ۇرسىپ تا الادى، ەكى-ۇش جاس ۇلكەندىگى بار، ءبىراق ءويتتىم دەپ سۇكەڭ وكىنبەيدى، سۇكەڭ ءسويتتى دەپ مەن تونىمدى تەرىس كيگەن ەمەسپىن. ەر ادام كەك، ءزىل ساقتامايدى. ءجا، نە دەگىم كەلدى وسى؟ ءا، ءيا، بىزگە دە قۇداي قوسقان كۇيەۋ بالاسىڭ. كەلگەنىڭدى ەستىپ، جۇزدەسىپ، تىلدەسسەم دەپ ىنتىعىپ ەم. ابىروي بولعاندا، سۋىقسايدان ءوزىڭ تابىلدىڭ. كەشەلى-بۇگىندى اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا، ارپالىس، كۇش كۇرەستە مۇرسات بولمادى. ەسەسىنە قايراتىڭدى، ىنتاڭدى كوردىم، كوردىم دە سەندىم. الدىمەن اللا، سوڭىنان مەن ريزا. قالانىڭ اق ساۋساعى ما دەپ ەم، جازدىم، جاڭىلدىم. الدىڭگۇنى ورىستە سۇكەڭنەن سۋىرتپاقتاپ سىر تارتقانىمدا: «قوناق... ەلدى، جەردى كورمەك...»— دەپ، بەت قاراتپاي، كەلتە قايىردى. اتتىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم، مەن دە قازبالامادىم. سۇكەڭ سولاي دەسە دە تۇسكە دەيىن كيىز، تۇستەن كەيىن ءمۇيىز ءساۋىردى الدىعا سالىپ، جەر تۇبىندەگى ۇلكەن شاردەن سەيىل ءۇشىن كەلمەگەنىڭدى ءىشىم سەزگەن. قاراشاش قارعام كۇيەۋگە حابار-وشارسىز قاشىپ كەتتى دەگەندە، ءبيبىش اپاڭ اۋەلگىدە: «و قۇتىرعان قىز، ۇمىتقان ەكەن ەمشەك ءسۇتىن! ءتۇبى الدىما ءبىر كەلەر، شاشىن جۇلىپ قولىنا بەرەمىن سوندا!»— دەپ، جەر توقپاقتاعان. سويتكەن ءبيبىشىم ءبىر اينالماي جاتىپ: «ءبىر قۋ شەشەك الدى-ارتىنا قاراتپاي دەدەكتەتىپ الىپ كەتكەن عوي. قايتەيىن، اق نيەتتى بالا ەدى، كىم دە بولسا قوساعىمەن قوسا اعارسىن، اينالايىن!»— دەپ، كوز جاسىن سىعىپ وتىر. ءجا، ول وتكەن اڭگىمە. بۇگىنگى حالدەرىڭ نەشىك، سوعان كەلەيىكشى. سۇكەڭ ۇزىن سوزگە جوق ادام. سارقىت شەشەڭنىڭ جايىن ءوزىڭ كوردىڭ. ءبىزدىڭ ۇيدەگى اپاڭنىڭ قالاي ايتقانمەن جولى جىڭىشكە، كيىپ-جارا المايدى. ەكەۋاراڭا قارا مىسىق جۇگىرىپ وتكەن — جۇرەك قۇرعىر سولاي دەيدى. جاسىرماي دا، اسىرماي دا اعىڭنان جارىلشى. ەڭبەككە جاقىن جىگىت تۋرا، ادال سوزگە دە جاقىن. جەتىمدىگىڭ مەن جالعىزدىعىڭدى ەسەيگەندە ەسەلەپ المايىن دەسەڭ، اشىل، قاراعىم، اشىل!
بۇل ءۋاج شالعا وڭاي تيمەدى، زادى، قالتاسىنان «بەلومور» سۋىردى، شىرپىسىن قىشىرعا ءۇش مارتە تارتىپ ارەڭ جاقتى. اۋزى-مۇرنىنان كوك ءتۇتىن شۇبىرىپ، قيمىلسىز وتىر.
شىنى كەرەك، شال جىگىتتىڭ قول-اياعىن ءجىپسىز بايلادى. ەلتاي ەكىۇداي. ۆيكتور ۆيكتوروۆيچتى ەسەپتەمەسە قارتتارمەن، ونىڭ ىشىندە اۋىل شالدارىمەن بۇرىن-سوڭدى جۇزبە-جۇز جۇگىنىسىپ، تۋرا ءتىلدى ماملەگە كەلىپ كورمەگەن. ارينە، ۆيكتور ۆيكتوروۆيچتىڭ ءجونى باسقا. ەلتايدان ۇلكەن بولعانمەن ۇعىم، تۇسىنىك، ءومىر تانىم جاعىنان ءبىر مەدالدىڭ ەكى بەتىندەي جان جاقىن، قانداس اعا. بالالار ۇيىندە وسكەن سوڭ با، ەلتاي ورىس اعايىندارمەن وڭاي ءتۇسىنىسىپ، قينالماي ءتىل تاباتىن. جاپەكەڭ اتقان وقتاي تۋرا تارتتى. اۋىل شالدارىنىڭ كورشىنىڭ قاباعى كىرتيسە، ءحالىن سۇراماي، سەبەبىن بىلمەي توقتامايتىنىن ءتۇتىن يىسكەمەگەن جىگىت قايدان ءبىلسىن.
جەتىم بالا كەرەك كەزىندە «تاۋەكەل» دەپ تاس جۇتادى. ەلتاي وعان دا بار-تىن. باياعىدا قاراشاشتىڭ كىرپىش چەمودانىن ارقالاپ، قىز پاتەرىنەن ءتۇن جامىلىپ شىعىپ كەتكەندە تاس جۇتتى. الماتىدان كەرەگەتاسقا كوز جۇمىپ كەلدى. ءارى مىنا جاپەكەڭ دوسى سۇكەڭە، سارقىت اپاعا، قىزىنداي بولىپ كەتكەن قاراشاشقا جانى اشىپ وتىر، سول ۇلكەن جاناشىرلىقتان قيىن سوزگە بارىپ وتىر. جەتىمنىڭ جەڭىلەر، جىعىلار جەرى دە جاناشىرلىق، ادال كوڭىلمەن قول سوزعان ادامعا رياسىز سەنەدى، ول ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا تۇسۋگە ءازىر. جايشىلىقتا تۇيىق، سوزگە ساراڭ ەلتاي وسى جولى كۇمىلجىمەدى، قىبىجىقتامادى، ەركىن سويلەدى.
تۇك قالدىرمادى، ىشتەگىنىڭ قىرىندىسىنا دەيىن ارمانسىز اقتاردى... جاپەكەڭ قۋرايمەن جەر سىزىپ، ءۇنسىز وتىر.
— ە-ە،— دەدى ءبىر ۋاقىتتا سوزىپ سالىپ.— ە... جەتىم جالعىز سەن ەمەس، تۇتاس ەل تەڭسەلگەن كۇنى كەشە... تۋىستان جاسىرعانىڭ وزىڭنەن جاسىرعانىڭ، مەن ايتايىن، سەن تىڭدا. تۇپتەپ كەلسەڭ، ءتۇتىپ قاراساڭ، سۇكەڭ مەن سارقىت تا جەتىمدەر... بىر-بىرىنەن كۇن جارىقتا اداسىپ قالعان ادامدار...
ماڭدايى تاسقا تيگەن ەلتاي قىلعىنا ارەڭ جۇتىنىپ، تاماعىن كەنەدى.
— نەگە ولاي دەيسىز؟
— كوز اشقالى سۇكەڭ ەكەۋمىزدىڭ ارا جىگىمىز اجىراعان جوق. ونىڭ مەن بىلمەيتىن سەگىز قىرى، ءبىر سىرى بار ما. باسقان ىزىنە دەيىن كارى كوكىرەكتە جازۋ-سىزۋلى. اكە-شەشەسىن جيىرماسىنشى جىلدارى وبا اۋرۋى قوسا قاباتىنان جالمادى. كوكەم مەن تاتەم كوز جاسىن كول ەتىپ، ءبىر كۇندە قوس ارىستى ارۋلاپ كومگەنى ەسىمدە. اركىمنىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ، كوز ساتىپ ءوستى. وسى سارقىت ەنەڭنىڭ اكە-شەشەسى تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن اتاقتى باي، تابانى تىلىك سۇلەي بالا اۋەلى سولاردىڭ ماڭىراعان قوي-قوزىسىن، سوڭىنان سۇلەي جىگىت ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسىن باقتى.
— سوندا...
— قاراشاش شەت جاعالاپ ايتپاپ پا ەدى؟ بەكەر، بەكەر... جەر تۇبىندەگىنى قاقشىپ ءبىلىپ، تاڭدايلارىڭ تاقىلداعاندا الدارىڭا جان سالمايسىڭدار... ال قايدان وندىڭدەر، جەتى اتاڭ كىم، ونىڭ جايىن بىلمەيسىڭدەر. ءاي، جاستار-اي! وسى بىلمەستىك قوي تامىردى جەگىدەي جەپ، قۋارتىپ جاتقان. كەزىندە قۇلاقتارىڭا قۇيا الماعان ءبىز ايىپتىمىز با، ورەگە قول سوزامىن دەپ، يەك استىنداعى التىندى كورمەگەن سەندەر كىنالى مە، ايىرا المادىم. قاندارىڭ ءبىر بولسا دا توسكەيدە باستارىڭ قوسىلمايدى... الدە قولدى-اياققا تيگىزبەي، اۋەگە كوتەرىپ، ۇشىرتىپ الا جونەلگەن جەلاياق زامان با كىنالى؟ ءجا، مەن نە دەپ كەتتىم وسى!
— سۇكەڭ جىلقى باعىپ...
— ءيا... سۇكەڭنىڭ جۇلدىزى وتىزىنشى جىلدارى جاندى. اۋەلى اۋىل اراسىنداعى كومسومول اتاندى. كۇندەردىڭ كۇنى مىلتىعى شوشايعان ميليسا بولىپ، ايۋداي اقىرسىن. قايدان قارا تانىپ، ساۋات اشقانى ەسىمدە جوق. مەن بولسام دوڭگەلەك داۋلەتى بار ورتا شارۋانىڭ بالاسىمىن، سونى مىسە تۇتىپ، گولايت سوعامىن. سارقىت شەشەڭ بولسا اتاقتى احمەت بايدىڭ ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان توتىسى، بايبىشەنىڭ بالا توقتاماي كەلىپ، قارتايعاندا كورگەن جالعىزى. سارقىت شىركىن اققۋدايىن سىلانعان قاس سۇلۋدىڭ ءوزى ەدى. جەل جاعىنان جىگىت جۇرگىزبەيتىن پاڭ قىز. قالاداعى تۋىستارىنىڭ قولىندا تۇرىپ، ەكى-ۇش جىل وقىپ كەلگەن، اياعىنا ادام وتىرعىزبايدى. مەن سەكىلدى اۋىلدىڭ التى اۋىز اقاقۋ-ساكاكۋلەرى الىستان كورگەنگە ءماز. ءسوز ايتۋ، قىرىنداۋ دەگەن ويىمىزعا كىرىپ شىقپايدى. ىشكەرى جاقتا وقۋ وقىپ، ءبىلىم تاۋىسىپ جاتقان وقىمىستى جىگىتى بار، اكە-شەشەسى اتاقتى ساۋداگەر، احمەت بايمەن سۇيەك قۇدا دەگەن الىپ قاشتى ءسوز دۇڭك-دۇڭك ەتەدى. حوش، كانفەسكە سايحان-ساۋىر وڭىرىنە كەشتەۋ كەلدى. ۇمىتپاسام، وتىزىنشى جىلى كامىسسيا احمەت بايدىڭ مال-جانىن كىنەگەگە ءتۇسىرىپ، ورتاققا الدى. اۋىل ءۇستى قالىڭ شاڭ... وكىرگەن، كىسىنەگەن، ماڭىراعان، بوزداعان مىڭ-مىڭ ءتورت تۇلىك مال. ءبىرى قايعىدان، ەكىنشى بىرەۋى قۋانىشتان جىلاعان، شۋلاعان ەل. بايدىڭ ءوزى سۇلەيدىڭ كوسەۋ قارا مىلتىعىنىڭ استىندا، قانى قاشىپ كەتسە دە، سىر بەرمەي الشاڭ باسادى. تاپال سارى سۇلەيىم سىرت كوزگە ونىڭ جان العىشى ەمەس، باس اماندىعىن كۇزەتەتىن تولەڭگىت نوكەرى سياقتى. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، سەگىز قانات اق وردانىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى. مىڭعىرعان مال قالىڭ كەدەيگە تاراتىلا كەلگەندە، تەڭىز شايعان قۇمداي جوق بولدى. بەس بيەنىڭ ساباسىنداي بايبىشەسىن، قايىڭداي قاتقان سىلىڭعىر قارا توقالىن ەرتكەن باي سىقىرلاعان كوتەك ارباعا قۇيرىق باسقانشا، وسى سارقىت سازارىپ، ءۇن قاتپادى. قۇددى اكەسى ەدى. كانفەسكە باستالا، اسىلى مەن جاسىلىن تال بويىنا جاپسىرىپ، جاڭا جاۋعان قاردا اۋناپ ويناعان التايى قىزىل تۇلكىدەي قۇلپىرىپ، تويعا باراتىنداي ءۇي اراسىندا سىلاڭداپ ءجۇرىپ الدى. سىقىلداپ كۇلىپ، ءازىلدىڭ ءتۇبىن ءتۇسىردى. «جۇت جىلدا قايلاقىنىڭ بۇل قاي قىلىعى؟»— دەپ، ەرنىن شىعارعاندار دا، «ءقايتسىن، بەيشارا بالا ىبىر-سىبىرگە ايدالار الدىندا تۋعان جەرمەن قوشتاسىپ، بوي جاساپ ءجۇر عوي»،— دەپ مۇسىركەگەندەر دە بولدى. كەيىن ويلاپ كورسەم، توپشىسىنا وق تيگەن اققۋ كول بەتىنەن كوتەرىلە قۇلاماي ما، سارقىت تا سوندا اقىرعى رەت تۇياق سەرپىپتى.
جاڭا نە دەپ ەم وسى؟
— احمەت باي بايبىشە، توقالىن...
— ءيا... نە كەرەك، باي مىنگەن كوتەك اربا سىقىر-سىقىر جىلجي بەرگەندە، احمەتتى ەمەس، ماڭدايىنا سىيماعان ارۋىن شىعارىپ سالىپ تۇرعان ەلدىڭ كوزىنشە ون جەتى جاسار سۇلۋ قىز كولىكتەن سىرعىپ تۇسە بەردى. اۋزىنا قاراعان تامام ەلدىڭ كومەيىنە ءبىر سوزبەن قۇم قۇيدى: «سۇلەيدىڭ ەتەگىنەن ۇستادىم». مىلتىعى شوشايىپ تەپەڭدەگەن سۇلەيدە ءۇن جوق، ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ، ات ۇستىندە قالشيىپ قاتتى دا قالدى. بايبىشە كوز جاسىن كول ەتتى، توقالدىڭ اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ، قارعاپ-سىلەي باستادى. سول كەزدە احمەت باي: «توقتاتىڭدار، تۇگە!»— دەپ قاتتى اقىردى. ەكەۋى جىم بولدى. باي اۋىر قوزعالىپ، ەلگە بەتىن بۇردى. جاي، نىق سويلەدى. «قىز جات جۇرتتىق. قيدىم سەندەرگە، قالىڭ توبىر! ورتالارىڭا تاستادىم ءيىر قۇيرىق، اق جىلانىمدى! ءايدا، تارتىڭدار سىبىرگە!» سارقىت قىز اكە-شەشەگە قايىرىلىپ قاراعان جوق، قالىڭ توپقا سىڭە بەردى. وكىمەت نازارىنا، ەل كوزىنە ىلىككەن جىگىتكە شىنىمەن قۇلادى ما، ايەلدىڭ قۋلىعى قىرىق ەسەككە جۇك، سىبىردەن قورىققان اياڭكەس قىز امال جوقتىقتان سۇلەيدىڭ ەتەگىنەن ۇستادى ما، وزدەرى قاشان ۋاعدا بايلاسقان، ول جاعىن ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىز... قانشاما سىرلاس، مۇڭداسپىز دەگەنمەن، سۇكەڭ دە جۇمعان اۋزىن اشپادى. تەك جىلدان جىل وتە كەلە الگى وقىمىستى جىگىتتىڭ كانفەسكە تۇسىندا: «تاپ جاۋىنىڭ قىزىن المايمىن»،— دەپ سارقىتتان جالت بەرگەنىن ەستىدىك. ادامنىڭ باسىن دوپ قىپ ويناعان تۋ-تالاقاي زامان-اي دەسەڭشى!
كەڭسىرىگىن قۇرت جەپ بارا جاتقانداي، شىلىمدى ۇستى-ۇستىنە تالماعان جاپەكەڭ ءسال شالقايا شوپكە ارقاسىن سۇيەي وتىرىپ قالدى. «جىر دا، سىر دا ەل اراسىندا... قارتىڭنىڭ كەۋدەسى التىن ساندىق ەكەن-اۋ». ەلتاي جامباستاپ جاتقان جەرىنەن اۋناپ ءتۇستى.
— ۋاقىت شىركىن ارعىماقتىڭ جىبەك جالىنداي قولعا سۋسىپ تۇرمايدى. سۇكەڭنىڭ تاسى ورگە دومالادى. اۋداندىق ميليسا باستىعى ول كۇندە. ەل ەسىن جيناپ، ەڭسەسىن كوتەردى. ءالى ەسىمدە، مىنا تاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى قاراۇڭگىرگە راديو ورناتقانى. ول كەزدە قاراۇڭگىرىڭ قالىڭ جىنىس نۋ ورمان، قۇيقالى جەر، جانادان ۇيىمداسقان كولحوزدىڭ وكىرگەن ورتالىعى. سام جامىراي، باعانا باسىنا شەگەلەنگەن اق شەلەك ساڭقىلداپ قويا بەرسىن. تامام ەل اۋزىن اشىپ، سونىڭ تۇبىنە جينالدى. سول كۇنى ورىستەن سيىر، تايىنشا-تورپاقتار اۋىلعا قايتپادى. يەلەرى ىزدەسە، قۇلاقتى جارا ساڭقىلداعان راديودان ۇركىپ، تاۋ اسىپ كەتىپتى. ەل جاتا توشالا سايدا جۋساپ جاتقان جەرىنەن ارەڭ تاۋىپ الدى. وشايدىڭ قارا تايىنشاسى سول بەتىمەن ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتتى. شىجىعى دا، قىزىعى دا قىرعىن ەدى ول جىلداردىڭ. جاڭا نە دەپ ەم وسى مەن؟
— سۇكەڭ اۋداندىق ميليسياعا باستىق بولدى...
— حوش. سارقىت بولسا ەكى قولىن جىلى سۋعا مالىپ قويىپ، ءاي، مالعانى دا شامالى، ىشىپ-جەمنەن كەندە بولماسا دا، قاشان بارساڭ ۇيلەرى ەسىكتەن تورگە دەيىن شاشىلىپ، ىبىرسىپ جاتاتىن. ول كەزدەگى باستىقتار جيھاز جيناپ، باس اۋىرتپايدى، ىشىپ-جەمى مەن كيىم-كەشەگى ءتۇزۋ بولسا، ءبىتتى، سارتىلداپ جۇرە بەرەتىن. جاسىنان بايلىق-شايلىقتان الىس وسكەن سۇكەڭ وعان مۇلدەم جوق ەدى. عۇمىرى قازاننىڭ قاسپاعىن قىرىپ كورمەگەن اق ساۋساق كەلىنشەككە ءۇي شارۋاسى ءدارى مە. ءدارى بولعان كۇندە قولىنان كەلە مە؟ سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن بولسا ءوزى بىلەدى، ءبىراق ءبىز كورگەن سۇلەي سول جىلدارى ءوز ومىرىنە بەك رازى ەدى. ەكى بالا ەدەل-جەدەل دۇنيەگە كەلدى. سىرتتا ايۋداي اقىراتىن سۇكەڭ، قانعا سىڭگەن سول مىنەزى ءالى دە بار، بايقاساڭ، ۇيگە كەلە كيتەلىن شەشىپ، جاس بالانىڭ قۇيرىعىن جۋىپ جاتقانىن تالاي كوردىم. كوزىنشە دەۋگە كۇش كەرەك، بىلاي شىققاسىن: «بۇيتكەن كۇنىڭ قۇرىسىن!» — دەپ، جەرگە تالاي تۇكىردىم. مەنىڭ گولايتىم بىتكەن، ۇيدە ءبيبىش شەشەڭ «ءالدي، ءالدي، ابايىم، اتقا توقىم جابايىن» دەپ تۇڭعىشىمىزدى تەربەتىپ وتىر. كولحوزدىڭ ءسۇت فەرماسى مەنىڭ قاراماعىمدا. قۇراق ۇشىپ، زىر جۇگىرگەن كەلىنشەگىمە قاراپ وتىرىپ، قالاداعى سۇكەڭ مەن سارقىتتى ويلايمىن: «ە-ەي، ەر جىگىتكە جايالىق جۋدىرعان يت ماحاببات-اي!»
حوش. وتىز جەتىنشى جىلدىڭ الاساپىرانىندا سۇكەڭ ءبىر تۇندە ۇستالدى. قانداي كورسەتىندى بولدى، كىم پالە جاپتى، بىلمەيمىن. «بايدىڭ قىزىن العانى ءۇشىن ۇستالىپتى»،— دەپ، ءبىر ەستىدىك. «جوق، سىبىردەن قاشقان احمەت باي ارعى بەتتە باندى جيىپ، بەرگى بەتتى شاپقان، ادام ولتىرگەن، سول ءۇشىن»،— دەپ، ەكى ەستىدىك. «ونى قويا تۇر، سۇلەي انا جىلدارى بىرەۋلەرگە جازىقسىز جاپا شەككىزىپ، كوز جاسىنا قالىپتى، شوق، شوك، وزىنە دە سول كەرەك، زاۋال، زاۋال!» — دەپ، ءۇش ەستىدىك. قويشى، توق ەتەرى، قۇلان قۇدىققا قۇلاپ ەدى، قۇلاعىندا قۇرباقا وينادى.
سۇكەڭ سول كەتكەننەن مول كەتىپ، سوعىس بىتكەن جىلى كەۋدەسى وردەن، مەدالعا تولىپ ورالدى.
جاقسى ادام تۇرمە مەن سوعىسقا دا كەرەك ەكەن. سۇلەي ەكەۋىن دە باستان كەشىپتى. تۇرمەدەن شترافنوي باتالونعا، ودان ەرلىك كورسەتىپ، جاي اسكەرگە، ودان گۆاردياعا دەيىن ورلەپتى عوي سابازىڭ.
ورلەگەنى بار بولسىن، قاتىن، بالانىڭ ورنىن سيپاپ قالدى. سارقىت سۇلەي ۇستالعان جىلى ەكى بالانى ەكى جاماعايىنىنا شاشىپ كەتكەن دە، قايدان شىققانى بەلگىسىز، كورشى اۋداننان سوپاڭ ەتكەن باياعى وقىمىستىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاعان. سودان نە كەرەك، قۋانىش دەپ قايعىعا جولىققان سۇكەڭ ەسىن جيىپ، اۋەلى بالالارىن ىزدەدى. ۇلكەنى ولگەن، كىشى ۇلى ءتىرى... ءوز بالاسىن باعا الماي وتىرعان جامان-جاۋتىك جاماعايىن ايدالىپ كەتكەن بىرەۋدىڭ شالاسىن ءقايتسىن. ەر جىگىتتىڭ باسىن تاۋ-تاسقا سوققان بۇل جۇرەك شىركىندى قويسايشى! سودان سۇلەيىم ءبىر قالادا وقىمىستىمەن تۇرىپ جاتقان، جوق، ايرىلىسىپ كەتكەن، ول اراسى بەيماعلۇم، سارقىتتى ىزدەپ تابادى عوي. ارعى جاعىن بىلمەيمىن، ارادا اي وتكەندە، سۇلەي سارقىتتى جارقىلداتىپ اۋىلعا الىپ كەلدى. پاي-پاي، دەر كەزىنە كەلىپ، تولىقسىعان كەلىنشەك سارقىتتى كورسەڭ-اۋ! ەكى بالانىڭ اناسى دەگەنگە... كىم سەندى سول كەزدە.
سونىمەن اقتالعان، وردەن، مەدال العان سۇلەيدى اۋىل سوۆەتكە ءتوراعا عىپ سايلاپ كەپ جىبەردىك. بۇرىنعى ۇزەڭگىلەس جورا-جولداستارى جەبەپتى دەدى ۇزىنقۇلاق. مەنىڭ بىلەتىنىم — كونتۋزيا الۋى سەبەپتى سۇكەڭ قارا جۇمىسقا جارامادى. فەرما باستىقتان تۇسكەن جاپاباي بۇل كەزدە ءبىر تابىن سيىردىڭ قۇيرىعىن بۇرايدى.
سوعىس سىزىن كينودان كورىپ، كىتاپتان وقىدىڭدار. جەر جىرتىپ، ەگىن سالامىز. باستىرعان استىقتى سوسىن كۇزدە شىپ-شىرعاسىن شىعارماي مەملەكەتكە وتكىزەمىز. ساۋىن سيىردىڭ ءار ەمشەگىنە جىلىنا ەكى كەلىدەن سارى ماي سالىق. كوك سۇتىنە دە ءتاۋبا دەيمىز. امالسىزدان التى اي قىستا بالا-شاعا تالعاجاۋ ەتسىن دەپ، قىرىق جەتى مە، قىرىق سەگىزىنشى جىلى ما، كوكوزەكتىڭ بويىن بورپىلداتىپ قازىپ، كارتوپ كومگەمىز. ماي ايىنىڭ اياعىنا قاراي باسقارما جيىلىسى ءوتىپ، اۋىلسابەت اعاسى سايراسىن. قاراعىم، ورىسشاعا جۇيرىكسىڭ عوي، وسى اتكەل دەگەن نە؟
— اتكەل؟.. «وتكەل» ورىستىڭ ەسكى ءسوزى، «ەگەر بىلاي بولسا» دەگەن ماعىنادا.
— مايدان ۇيرەتىپ جىبەرگەن بە، سۇكەڭ سول جىلدارى «اتكەلدى» ءسوز اراسىنا ءجيى قىستىراتىن. سونىمەن «اتكەل سۇلەي» دەپ كەتتىك ءوزىن. ءيا، سودان سۇلەي بىرەسە العا، بىرەسە ارتقا كەتىپ سويلەسىن. «پالەنشە بوروزدا كارتوپ سالدىق، ءار بوروزدادا تۇگەنشە ءتۇپ بار. كۇزدە ءار تۇپتەن، اتكەل، پالەنشە ءتۇيىر كارتوپتان جيناساق، تۇگەنشە قاپ ورتاعا تۇسەدى ەكەن. ال كولحوزدا وسىنشاما نان سوعار بار، مىنە، ءتىزىمى، ءتۇنى بويى ەسەپتەدىم. سوعان قازىپ العان كارتوپتى بولە كەلگەندە ءبىر كىسى اش قالادى. اتكەل، سەنبەسەڭدەر، مىنە، ەسەپ-قيسابى!»— دەپ، اۋزى-مۇرنى قيسايماي قاراپ تۇر. ەسەبىنە ۇڭىلەمىز، دۇرىس. قارايعان حالىق اڭ-تاڭ. «قاراپ ءجۇرىپ كارتوپتان قۇر قالعان كىم ول؟»— دەدى بىرەۋ. «ول — ءجانابىل!» — دەپ، سۇكەڭ تاعى قاسقايسىن. «قاي ءجانابىل؟» ساعان وتىرىك، ماعان شىن، «كولحوزدا نەشە ءجانابىل بار، مەنىڭ ۇلىم ءجانابىل، — دەيدى شىمىرىكپەي.— اتكەل، ەل ۇستىنەن كۇن كورمەۋى ءۇشىن ءجانابىل سۇلەيەۆ سەمەيدىڭ ەت كومبيناتىنا مال ايداسىن. كىم قارسى، كىم قوسشى، كانە!» ەل جاعاسىن ۇستادى. نە كەرەك، ون بەس جاسار ءجانابىل كوپ ۇزاماي شىنىمەن مال ايداۋشىلارعا قوسىلىپ، سەمەي كەتتى. ەلدە جوق، جەردە جوق، تال شىبىقتاي سولقىلداعان كوركەم بالا ەدى ءوزى دە. ءتىل ءتيدى مە، كوز ءتيدى مە، سول كەتكەننەن قايتپادى. جاس بالا نەنى بىلەدى، شىلىڭگىر ىستىقتا اپتىعىن باسپاي ەرتىسكە قويىپ بەرىپتى. قول-اياعى قارىسىپ قالىپ، شىم باتىپ جۇرە بەرگەن. مالشىلار سۇيەگىن دە تابا الماپتى. ال سۇلەيدىڭ ەسەبى ءدال شىقتى. كۇزدىڭ جۋان ورتاسىندا قازىلعان كارتوپ قىس بويى كولحوزشىلارعا ءدال جەتكەنى. ءدال جەتكەنى سونداي، ءجانابىل ەرتىس تۇبىندە جاتقان جەرىنەن تۇرىپ، ءتىرىلىپ كەلسە، كارتوبى بۇيىرماي، اشتان ولگەندەي ەكەن... سول جىلدىڭ قىسىندا اتكەل سۇلەي قاسكاباسوۆ ماي، ءسۇت، ەت، استىق جوسپارىن ورىنداپ، «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ناگرادتالدى.
ەلتاي مانادان بەرى ءشوپ تۇبىندە ىشىنە كەسەك مۇز ءتۇسىپ كەتكەندەي قالتىراپ قانا وتىر.
سۇق ساۋساقتاي «بەلوموردىڭ» كۇيىك باسىنان ۇشقان كوك ءتۇتىن جاپەكەڭ بەتىن مارعاۋ شيمايلايدى.
— زامان شىندىعى سول ەدى، قاراعىم...— ءوشىن سودان الارداي تۇقىلدى ساپتاما تابانىنا سالىپ، ۇزاق مىجعىلاپ ءسوندىردى. اۋادا سەيىلىپ بىتكەنشە شىجىم تۇتىنگە قاراپ وتىردى دا، اڭگىمەنى مۇلدەم تىڭ اۋەندە جالعاستىردى.— سۇكەڭ قايعى-قۋانىشقا امبەباپ سەكسەۋىل عوي. قايعىدان قان قۇسىپ جاتىپ قالمادى. قاقاقتاپ جۇمىسىن ىستەي بەردى. ءبىراق «اتكەلىن» تازا قويىپ كەتتى. شارت ەتىپ تەز اشۋلاناتىن بولدى. ال سارقىت... ونىڭ كوشى سول اۋعاننان قايتىپ تۇزەلمەدى. اس تا توك باي ءومىردىڭ جاڭا زامانعا جالعاسقان سۇلۋ سارقىتى، سارقىندىسى ەدى. ون ەكى مۇشەسىن سىرقىراتىپ جارىق دۇنيەگە اكەلەتىن وزدەرى عوي، بالا ولىمىنە شاشىن جايىپ قايعىرسا انالار قايعىرسىن، سارقىت جالعىز دا جالقىنىڭ قازاسىنان سوڭ بۇل ومىرگە تەرىس قارادى، بەتىن قايتىپ بەرمەن بەرمەدى. ەسكى زاماننىڭ سارقىتى جاڭا ءومىردىڭ بوداۋىنا جۇرە المادى. الدە احمەت بايدىڭ قارعىسى ءتيدى مە، كىم ءبىلسىن. بۇل دۇنيەگە ءىشى جىلىماي ءۇن-تۇنسىز تىستەنىپ كەتىپ بارا جاتىر.
— ءومىر زاڭى عوي،— دەدى ەلتاي تىم تاۋسىلا سويلەگەن شالدى قاقپالاپ.
— جاز گۇلىندەي جايقالعان كەرىمسال ايەل قايىڭنىڭ بەزىندەي قاتىپ قالدى. سىرت كوزگە جۇرەدى، تۇرادى، اس ىشەدى، سويلەيدى، ءۇي شارۋاسىن ىستەيدى. بۇرىن سالدىر-سالاقتاۋ ەدى، ەندى جوق ەرمەك تاۋىپ، ءۇي-ىشىن تىرناپ تازالاپ، شاڭقانداي عىپ ۇستايدى. ايتسە دە سالقىن قاباعىنان: «ماعان ءبارىبىر، قالعان كوڭىل قالعان، كەلدىڭ نە، كەتتىڭ نە؟» دەگەن سىز سىرتقا تەبەدى دە تۇرادى. كىرگەنىڭمەن شىققانشا اسىق بولاسىڭ. ونداي سىرتى بالشىق، ءىشى مۇز ۇيگە كىم جولاسىن. بۇرىن اۋداننان وكىل، باستىق كەلسە، ەڭ اۋەلى سۇكەڭ ۇيىنە تۇمسىق بۇرىپ، ەمەكسۋشى ەدى، ولار دا ات باسىن باسقا اۋلاعا بۇرا باستادى. وسى بۇرىلۋدان باستاپ تاعدىر دا سۇكەڭە تەرىس اينالدى ما، الدە كونتۋزياسى ما، اتكەل اتتان ءتۇسىپ، قوي سوڭىنا ەردى. بالا قازاسىنان سوڭ ونسىز دا توماعا-تۇيىق تارتا باستاعان سۇكەڭ سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن، بادىراق كوزدىڭ كەبىن كيدى. «ءاي، سەن، ءاي، جاپاباي!» — دەيتىنى مەن عانا. كەلىنشەگىنەن قالعان كوڭىل وسى تۇستا باسقادان دا قالا باستادى، بىلەم. ويلاپ وتىرسام، سارقىت شەشەڭنىڭ كوڭىلى بۇل دۇنيەدە ەشكىمگە اۋماعان ءتارىزدى. انا ءبىر وقىمىستى قاراتاياقتى قالاپ ەدى دەسەم، قىرىق بەسىنشى جىلى قاراتاياقتىڭ قاسىنداعى جىلى ورنىن سۋىتىپ، سۇكەڭە ەرىپ جۇرە بەرە مە. پەرزەنت دەسەم، باۋىر ەتىنەن جارالعان ەكى بالانى تۋىستارىنا تاستاپ، وقىمىستىعا قاشىپ كەتكەنى نەسى؟ كانفەسكە كەزىندە اتا-اناسىن زارلاتقانى اناۋ. وپات بولعان ءجانابىلدى ولە-ولگەنشە ازالاي ما؟ جاقسى جامان بولسىن، نە ءتۇرلى تار جول، تايعاق كەشۋدەن قول ۇستاسىپ وتكەن سۇلەيى بار ەمەس پە؟ كەي-كەيدە كۇپىرلىك تە ويلايمىن: ءبۇيتىپ ءوزىن دە، باسقانى دا اۋرەگە سالعانشا، باياعىدا سىبىرگە كەتىپ-اق قالعانى ءجون ەدى. ول جاقتا دا ايۋ ەمەس، ادامدار ءومىر ءسۇرىپ جاتىر...— تومەن قاراپ ويلانىپ وتىردى، وتىردى دا، جەر استىنان جەتكەندەي كۇڭگىرت ۇنمەن: — وسى كىسى جەر بەتى ەمەس، اسپان ءۇشىن جارالعان پەرىنىڭ قىزى شىعار،— دەدى.
— قاراشاشتى قارتايىپ بارىپ كورگەن ەكەن...— دەدى ەكى قولىن تىزەسىنەن اسىرا سالبىراتقان ەلتاي.
— باسپالاپ وتىرىپ، بار قوياڭدى اقتاراتىن قۋ بالا بولدىڭ سەن.— مانادان بەرى جەر سىزعىلاعان قۋرايىن لاقتىرىپ جىبەردى.— ايتسام با، ايتپاسام با دەپ وتىر ەم. اللانىڭ ءوزى اۋزىنا سالدى. كەلە-كەلە ءوزىڭ دە ەستىر ەڭ. قويعا شىققاسىن، قاراشاشتى ءسابي كەزىندە تۋمالارىنان باۋىرىنا سالعان. وسى بالادان باسقا ەكەۋارا الدانىش تا قالماپ ەدى.
وبالى نە كەرەك، سۇكەڭ قاراشاشتى ءوز قىزىنان ارتىق ساناماسا، كەم كورمەدى. قازاق ءناسىلى، ادام بالاسىن سىرتقا تەپپەگەن. قاراشاشتى جۇمىرتقاداي شايقاپ، ماپەلەپ ءوسىردى ەكەۋى. سارقىت تا وز-وزىنە كەلىپ، ەسىن جيعانداي ەدى. قاز باسىپ، تالتەڭدەگەن قاراشاشتى قۋىرشاقتاي كيىندىرىپ، ۇي-ۇيگە جايراڭداي كىرىپ ءجۇردى. ونى كورگەن ءبىز: «قۇلدىق، قۇلدىق! مىنا قارشاداي قىز ەكەۋىنىڭ باقىتىنا تۋعان ەكەن»،— دەپ، ءۇي باسى اتاپ قوناققا شاقىرىپ، كويلەك كيگىزدىك.
حوش، سويتكەن سۇكەڭدەر جەتى جاسقا تولعان قاراشاشتان ايرىلىپ قالدى.
— جاماعايىندارى الىپ كەتتى مە؟
جاپەكەڭ جامان كوزىمەن اجىرايا قارادى.
— وسى مەنى... ەسكى پاتەفونداي قۇلاعىمدى قايتا-قايتا بۇراپ، ويناتىپ قويىپ، قىلجاقتاپ وتىرعاننان ساۋمىسىڭ؟
ەلتاي ابدىرادى. اۋىلدىڭ الديار اقساقالى تۇگىل، قاراساقالىمەن اجىڭ-كۇجىڭ سويلەسىپ كورمەگەن باسى مىقتاپ شاتىلدى. وزىنشە سۇحباتتى دەمەپ، شالدى كوتەرمەلەگەن ءتۇرى ەدى. جاپەكەڭ دە تىنىش وتىرماي: «ە، مەن نە دەپ ەدىم وسى؟» — دەپ، ءتىلىن قىشىتىپ، اڭگىمەگە يتەرمەلەپ بولمادى. سىرىن بىلمەيتىن اتتىڭ سىرتىنان جۇرمە دەگەن. اقىرى، مىنە، كارى ايعىرعا ارقاسىن الدىردى. بويىن تىكتەدى دە، ماقتا كۇپايكەسىنە جابىسقان كارىقىزدى تىرناق ۇشىمەن قاعىپ، بىر-بىرلەپ سەكىرتە باستادى.
— ءوزىڭىز عوي... ايرىلىپ قالدى، ءبۇيتتى، ءسۇيتتى دەپ... تۋمالارى اينىپ قالعان شىعار دەپ...
دىبىر-دىبىر ەتتى دە تىندى. قاتتى قىنجىلدى. كەرەگەتاس تابالدىرىعىن اتتاعالى كوسىلىپ ءبىر سويلەمەپتى. قويلى اۋىلداعى ءۇش كۇنى وتامالىنىڭ اۋرە-الەگىمەن ءوتىپ بارادى، ونىڭ ۇستىنە كۇيەۋ بالا قويدان جۋاس، ءتىلىن تىستەگەن تۇيىق مىنەزى جانە بار. ايتكەنمەن باستى سەبەپ باسقا، باسقا... ءبىر جۇرەكسىزدىك بويىن بۋىپ، ءتىلىن كۇرمەيدى، اۋىل ءتۇتىنىن يىسكەمەك تۇگىل، كورمەگەن باسى كەرەگەتاس، سۋىقسايعا سىنالاپ كىرە المادى — ماسەلە قايدا! ارعى جاعى سايراپ تۇرسا دا، بالا جاستان كوكىرەگىن قارىعان «جەتىم ءسوزى — پارىقسىز» دەگەن ۇعىم توبىقتان قاقتى. بىلتىردان بەرى ايتسە دە جالعىزدىقتان ءسال الىستاعان سياقتى. قاراشاشتان باستالعان جان تارتۋ — جاڭا-جاڭا باستالعان جاقسىلىقتىڭ باسى. ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ پەن اكەسىنىڭ مايدانداعى دوستىعى، سارقىت شەشەي، سۇكەڭ، جاپەكەڭ، قاراشاشتاردىڭ شيە-شيە تاعدىر تۇيىندەرى... قايتكەنمەن دە ويشا بولسا دا ولاردىڭ جاقسىلىعىنا ءسۇيىنىپ، جاماندىعىنا كۇيىنگەندەي. بەس-التى جىل بۇرىن بۇل حيكايالار وڭ قۇلاعىنا كىرىپ، سول قۇلاعىنان شىعار ەدى. مۇمكىن، توڭىرەگىنە جانى اشيتىن، جۇرەك اۋىراتىن قىلداي نازىك، سوقپاقتى، سوقتىقپالى ەكىنشى ءومىرى باستالدى ما؟ مۇمكىن، بۇل ءالميساقتان تولقىنعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، ەندى عانا جاعاعا قول ىلىكتىرىپ، ەس جيناعان ۇلت حالىنىڭ ەلتاي ومىرىنە جىڭىشكەلەپ تۇسكەن سىزات ساۋلەسى مە؟ كوپ ماسەلەنى جىلىكتەي الماسا دا تۇيسىنە باستاعانداي. ايشىلىق الىس جول ۇستىندەگى حالىق الدى-ارتىن باعامداپ، كوشىن جاڭا تۇزەدى مە؟ ءبارى دە ازاپتى دا قاسيەتتى جول سورابىندا... جورگەگىندە جەتىم قالىپ، جاپەكەڭ ايتپاقشى، نە قازاق ەمەس، نە سايتان ەمەس، ءدۇبارا جاعدايى مىناۋ... قيان ەكى شەتتەن كەلىپ، باس قوسقان ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ پەن ءالفيا يۋلايەۆنا... سۇكەڭ مەن سارقىت شەشەيدىڭ شىم-شىتىرىق تاعدىرى اناۋ. كوزىن جىلتىراتىپ جاڭا اشقان قاراشاش تا ءبىراز سوقپاقتى شيىرلادى. العا اۋىر-اۋىر لەكىگەن سول تولقىننىڭ ءبىر تامشىسى — ءوزى دە بىلتىر، بيىل وڭ-سولىن ايىرا باستادى.
— جەتى جاسىندا مەكتەپ-ينتەرناتقا بارعان بالا، ويباي-اۋ، شالا ەمەي نەمەنە. بەينەت، زەينەتىمىزدى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاماعان بالا قوي باعىپ، قۇيرىق جەگەن وزار دەگەنگە ولسە سەنە مە؟ قوي باعۋدىڭ قاتتىسىن، قويىرتپاقتىڭ ءتاتتىسىن ءبىلىپ، سەزىنە مە؟ قايدام... ءبيبىش شەشەڭ ەكەۋىمىز قولدىڭ سالاسىنداي بەس ۇل وسىردىك، قايسىسى، كانە، قاسىمىزدا؟ مىناۋ سوۆحوز ورتالىعىنان سوناۋ الماتىعا دەيىن ءشىلدىڭ قيىنداي شاشىلىپ، كۇنىن كورىپ ءجۇر. قارشاداي قاراعىم قاراشاش تا اۋدانداعى مەكتەپ-ينتەرناتقا الىندى. جاز ايلارىندا عانا توبە كورسەتەدى، قالعان ۋاقىتتا ساندا بار دا ساناتتا جوق. بالا اكە-شەشەدەن، اكە-شەشە بالادان تىرىدەي ايرىلادى ەكەن... ۇل بالانىڭ جەڭى باسقا، و باستان ولار كۇنىن تۇزدە، ءتۇنىن ۇيدە وتكىزەدى. ال ۇيدەن ەرتە كەتكەن قىز بالا نە، ۇياسىنان ەرتە تالپىنىپ، جەرگە قۇلاعان قىزىل شاقا بالاپان نە، ءبارىبىر. ءوز ۇيىندە قالقايىپ جۇرسە عوي، شەشەدەن ادەپ ۇيرەنەدى، ءىس تىگەدى، جۇك جينايدى، اس ازىرلەيدى. كورشى-قولاڭ تۋىس-تۋمالارمەن قالاي قارىم-قاتىناس جاساۋ كەرەك، سونى كوڭىلگە توقيدى. شەشەنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، ءسوز ساپتاسى، مىنەزىمەن كەلىپ، قىز بالانىڭ قانىنا شىجىمداپ سىڭەتىن اسىل قاسيەتتەر قانشالىق. قاراشاش قاراعىم، مىنە، وسى ءومىر مەكتەبىنەن سىرت قالدى.
— بۇل دا رۋحاني جەتىمدىك...
شاڭىراق كوتەرگەن العاشقى ايلارى ەسىنە ءتۇستى. كۇندە-كۇندە كەشكە تامان الدىنا دوڭگەلەنىپ كەلە قالاتىن كولباسا مەن بالىق كوز جۇمىرتقا... تۇيمە قادايمىن دەپ بارماعىنا ينە تىعىپ العان، ساۋساعىنىڭ قانىن سورىپ، جىلارمان بولعان قاراشاش...
ءقازىر كۇلەدى، ال كەزىندە كەلىنشەگىنىڭ ءعارىپ حالىنە كۇيىپ كەتىپ، ميىنا قان قۇيىلا جازدايتىن. كىمگە كۇلكى، كىمگە ءتۇرپى...
— ايتقانىڭ التىن، ەلەكە. سۇكەڭ دە، سارقىت تا، مەن بىلسەم، جەتىمدىكتەن كوز اشپاعان بەيباقتار... سارقىت شەشەڭ شىلقىما ومىردەن ءبىر، وقىمىستىدان ەكى، ەكى ۇلدان ءۇش ايرىلىپ، قان قاقسادى. ال سۇكەڭە جار ماحابباتى بۇيىرمادى. سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن كۇيدە تىعىلا وكسىپ، ومىردەن ءوتىپ بارادى زاڭعارىڭ.— ءوز سوزىنەن ەزى قورقىپ كەتكەن جاپەكەڭ كىلت تىنا قالدى. «نە ويلاپ وتىر؟» دەگەندەي ەلتايعا كوز قۇيرىعىن سالدى. بۋىنسىز قىزىل ءتىل ەڭىسكە سالسا توسكە وزباي ما، قىزدى-قىزدىمەن تىم ءارى سىلتەگەنىن كەش ۇقتى. ۇقتى دا جاڭا ءوزى ايتقان اۋىر دا اششى شىندىقتان قاشىپ، باسقا تاسىلگە كوشتى.— جاڭا قاي جەرگە كەلىپ ەم وسى؟
— قاراشاش مەكتەپ-ينتەرناتقا الىنعان...
ەلتاي دا مىنا ءبىر قيىن اڭگىمەدەن اياعىن تارتىپ العىسى كەلىپ، تىپىرشىپ وتىر ەدى. مىناۋ ىزدەگەنگە سۇراعان بولدى. ءبىر جاعى، اڭداۋسىز سويلەپ قالعان جاپەكەڭە جانى دا اشىعانداي.
ەسىن جيعان شال ارى قاراي سىلتەدى.
— سوندا دەيمىن دە، سۇكەڭ ەكەۋىمىز شاي، قانت، كاكىر-شۇكىر شارۋا دەپ اۋدانعا جىل ون ەكى اي ءبىر بارامىز. بارعان سايىن ءسۇر ەت، قۇرت، سۇزبە، ىرىمشىك ارقالاپ، ەنتىرناتقا ەنتەلەپ جەتەمىز. ءبىزدىڭ دە بالدار سوندا. مۇعالىمدەرى مەن تاربيەشىلەرى كوڭىلى تۇسكەن كۇنى: «بالالارىڭىز وقىپ ءجۇر»،— دەپ، قۋانتادى. ءبىر كورمەگە ءبارى جاقسى. بالدار بالاپانداي شۋىلداپ، ساباق وقىپ جاتادى. ءۇستى-باستارى مۇنتازداي. كوش قۇلاش ۇزىن ۇستەلگە جاپپاي وتىرا قالىپ، ءازىر اسقا تىڭقيا تويىپ الادى. كورپە-جاستىقتارى دا تاپ-تازا. ۇلدارى دوپ قۋىپ، بيىك تەمىرگە اسىلادى، قىز بالالارى جىپتەن سەكىرىپ، ماز-مەيرام. مۇنى كورگەن ءبىز ەت جەمەسەك تە سورپا ىشكەندەي بولىپ، تاربيەشىلەرگە العىس جاۋدىرامىز، توق كوڭىلمەن ۇيگە قايتامىز. «وسى كۇتىمدى بالدار كەيىن قارابايىر ءبىزدى وگەيسىپ كەتسە قايتەمىز؟»— دەگەن قىجىل دا قانجىعادا.
قاي جىلى، ءيا، قاراشاش التىنشى كلاسقا كوشكەن، سارقىت پەن ءبىزدىڭ ۇيدەگى شەشەڭدى سايتان ءتۇرتتى. «قويىڭ قىرىلىپ قالسا دا قالاعا بارامىز، بالداردىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ قايتامىز»،— دەپ ءبىر كۇندە جينالىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ ءشار كەتتى. ەكى-ۇش كۇن جاتا-جاستانىپ ورالدى. سارقىت قالاي، ونى سۇكەڭ بىلەدى، ال ءبىزدىڭ بايبىشەنىڭ قاباعى سالىڭقى، ۇندەمەيدى، ۇھىلەپ كۇرسىنە بەرەدى. وندايدا تىنىش وتىراتىن جاپاباي ما: «نە قىزىق كوردىڭ؟ قالانىڭ شال-شاۋقانى قالجىڭعا قالاي ەكەن؟ اينالدىرعان جوق پا؟»— دەيمىن تۇرتكىلەپ. «جاقسى»،— دەيدى. «ەۋ، جاقسىڭ قالاي؟ ەندەشە، نەگە وكپەڭ ءوشىپ كۇرسىنەسىڭ؟ مىناۋىڭ بالداردىڭ باسىنان اۋلاق. نەنى كورىپ، نەنى سەزىپ قايتتىڭ، ايتساڭشى، قىز جىبەكشە كەرگىمەي»،— دەيمىن تىقاقتاپ. ءۇن جوق. كەلەسى كۇنى عانا تامىزىپ-تامىزىپ: «ءبىزدىڭ بالداردى قويشى، ەركەك كىندىك قوي، ايتەۋىر. ەرتەڭ ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ءوز جوندەرىن تابادى. قاراشاش قارعاما قيىن بولدى»،— دەپ قينالادى كادىمگىدەي. «ەۋ، قۋانىپ قايتا ما دەسەم، قارا اسپاندى قۇلاتقانىڭ قالاي؟» «بولاشاعىن ويلايمىن دا. سارقىتتىڭ بىردە كيىز، بىردە ءمۇيىز حالى مىناۋ. ەنتىرناتىڭ اناۋ...» «ە، ەنتىرناتقا نە بولىپتى؟ كويلەك كوك، تاماق توق، سالۋلى توسەك...» «مەن دە سول كوكتىك پەن توقتىقتان قورقىپ وتىرمىن، شال. استى وكىمەت پىسىرەدى، ىدىس-اياقتى، كورپە-توسەك، كىر-قوڭدى وكىمەت جۋادى. كيىمدەرىن دە ماگازيننەن اكەلىپ بەرەدى. كوڭىرسىتىپ اس پىسىرگەن، ساۋساعى مايىسىپ ءىس تىككەن قىز بالانى كورە الماي ارماندا كەتتىم-اۋ. «ءبىز پيونەر بالامىز، لاۋلاپ وتتاي جانامىز»،— دەپ شۋلاعاندا، ەنتىرنات تەڭسەلەدى. تاربيەشىلەرى وتىر، تۇر، ۇيىقتا، وقى، وينا دەگەنگە ءماستىر. شەشەنىڭ ورنى قىز بالا ءۇشىن بولەك قوي. وقۋىن وقيدى-اۋ، كۇنى ەرتەڭ بوي جەتىپ تۇرمىس قۇرعاندا استى كىم پىسىرەدى، جاماۋدى كىم جاسقايدى؟ كۇيەۋ بالا ما؟ ونداي كۇيەۋ بالا بار ما؟ ءۇپىر-شۇپىر بالالارىن ءقايتىپ بارادى؟» — دەپ قينالادى. مەن باياعىسىندا: «سەندەر نە بىتىرەسىڭدەر؟ ۇيرەتىڭدەر، تاربيەلەڭدەر»،— دەيمىن كەرى شالقىپ. «يت ارقاسى قياندا قي قوپارىپ، كوڭ بۇرقىراتىپ جاتقان ءبىز قالاي ۇيرەتەمىز؟ ويلاي-ويلاي ميىم جەتپەدى، شال. نە قىز ەمەس، نە اسكەر ەمەس، سارتىلداعان شوپجەلكەلەر ىلعي».
سولاي، سولاي، سوقىر قيقابايىڭ وسى. مۇنى ساعان نەگە تاپتىشتەپ وتىرمىن، بالام؟ سۇكەڭنىڭ سىرى ماعان ءمالىم. باياعى ءمىليسا كەزىندەي ەكى ءسوزدىڭ بىرىنە كەلمەي نوق دەۋى ىقتيمال. ءبيبىش اپاڭ جەر استىنداعىنى بىلەتىن جامپوز ەمەس پە، تۇيتكىل بار ەكەنىن باياعىدا شەت پۇشپاقتاپ ايتقان. اق قار، كوك مۇزداتىپ كەرەگەتاسقا كەلۋ سەبەبىڭدى دە سەزەمىز. ءبيبىش اپاڭ تاڭەرتەڭ: «ونسىز دا كوك جۇلىن بالانى جۇمىسقا سالپىلداتىپ سالا بەرمەي سويلەس بىلاي اشىلىپ. ونسىز دا قام كوڭىل بولىپ، تىعىلىپ ءجۇر. سارقىت سويلەمەيدى، سۇكەڭ سويلەمەيدى، جولىم جىڭىشكە دەپ مەن سويلەمەيىن، ەندى كىم سويلەسەدى. انشەيىندە اۋىز جاپپايسىڭ، توي دەگەندە ولەڭ تاپپايسىڭ. الىستان ات شارشاتىپ كۇيەۋ بالاڭ كەلدى، توي دەگەن سول»،— دەپ تىقىرتىپ جىبەرگەن. ءجا، قۇيرىق-جالسىز جەتىم ءوسىپسىڭ، اينام. جەتىم بالا نامىسشىل. نامىستى ەر مايىسپايدى، مورت سىنادى. جوقتىققا ەردىڭ ەرى شىدايدى. ەز ماڭايىن بىلعايدى. سەن ەرسىڭ. كىندىك قانىڭ قىرعا تامسا دا قالادا ءوسىپ، قالادا ەر جەتتىڭ. قالادا كۇن كەشىپ ءجۇرسىڭ. اۋىلدىڭ ءسوزى قالاعا جۇرمەيدى. قاراشاش قارعام كىناسىز دەمەيمىز. اۋىلدا وسكەن قىز بالانىڭ سىرى جەر استىندا، ءاپ دەگەننەن اشىلىپ، اعىنان جارىلمايدى. اراداعى كيكىلجىڭ، تۇسىنىسپەۋ سودان باس الادى. قىزىمىز قالاي ءوسىپ، قاي ۇيادان ۇشتى، ەندى بىلەسىڭ. قاراشاشتى اققۋدىڭ كوگىلدىرى دەمەيمىز، بۇ دا وزىنشە جەتىم، ءوز حالىنەن ءوزى بەيساۋات، ءبىراز نارسەدەن قۇر الاقان قالعان قام كوڭىل بالا — وسىنى ۇق، ۇق تا جاتا-جاستانا قابىرعاڭمەن كەڭەس. ءبىر بيدايدى جارىپ جەيتىن ءتاتۋ-تاتتى تۇرمىستىڭ تابالدىرىعى بيىك، تىم بيىك-ك — سونى ۇق. كەڭسەنىڭ نەكەسىنە تىركەلدىڭ، ال ءومىردىڭ نەكەسىنەن ءالى وتپەگەنسىڭدەر — وسىنى ءتۇسىن، ەلتاي قاراعىم.
— كىم كىنالى؟— دەدى شەپ تىستەگەن جىگىت.
— اتتان ءتۇسىپ، تەمىر كولىككە، ءسارالدىڭ ماشينەسىنە مىنگەن ءيىس قازاق كىنالى، قاراعىم. سايدىڭ تاسىنداي نەبىر جىگىتتەر مىنا تۇرعان ورتالىق پەن سۋىقسايدىڭ اراسىندا تالاي ماشينەنى توڭكەرىپ، سۇيەگىن شاشىپ الا جازدادى. ءسارال كەلگەسىن كوزىمىز اشىلدى. بوران دەمەي، شاشىن دەمەي، دىتتەگەن كۇنى جەم، تۇزدى سارىبۇلاقتان ۇشىپ وتە مە بىلمەيمىن، دىرىلدەتىپ اكەلەدى دە تۇرادى. ۇعا بىلگەن ادامعا وسىنىڭ ەزىندە كوپ ءفالسافا جاتىر...
ءسوز بار ما، اۋەلى باستى لاقسا كورىنگەن تورىڭنان تەڭسەلگەن جورعا شىقتى.
— ەر جىگىت بۇل دۇنيەگە قوناق ەمەس، قارا تابان ەڭبەككەر. ەلتاي قاراعىم، سەن سىي كۇيەۋسىڭ. قازاق سىي ادامىنا ءتۇسىپ اتىن بەرەدى. ال مەن جۇرەگىمنەن قايناپ شىققان اقىلىمدى سىيلايىن ساعان. بىلە بىلسەڭ، ەكەۋىڭ دە ءتۇبىرىڭ ءبىر، جاعدايىڭ شامالاس بالدارسىڭدار. سەن اكە-شەشەڭنىڭ بەت-جۇزىن كورمەسەڭ، قاراشاش جەتى جاسىندا تىرىدەي ايرىلدى. ونسىز دا اقىل-ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى سارقىت شەشەڭ كوزىنەن كەتكەن قىز بالانى كوڭىلىنەن دە وشىرگەن. ەندەشە، كوگەندەگى قوس جەتىم — ءبىرىڭ اكە، ەكىنشىڭ شەشە بولا بىلىڭدەر. الدىمەن وزدەرىڭە، قالسا بولاشاق بالالارىڭا. بىر-بىرىنە اكە-شەشە بولا الماعان ەر مەن ايەل كەلەشەكتە ەز بالاسىن تىزگىندەي المايدى. سۇكەڭ كەزىندە كەلىنشەك سارقىتتىڭ كوڭىلى قاي قيىردا جاتقانىن بىلمەدى دەيسىڭ بە. وتىزىنشى جىلدارى-اق بىلگەن، سەزگەن. سەزگەن دە كونگەن. كونبەسە ەسكىگە الاڭداپ، جاڭاعا جاتىرقاي قاراعان سارقىت قاي دالادا قاڭعىپ قالار ەدى، سونى اڭعاراسىڭ با؟ سول قىرشاڭقى سارى شالدىڭ، سۇكەڭنىڭ نەنى بولسىن، قاسقايىپ تۇرىپ قارسى الاتىن تەمىر ماڭداي تاباندىلىعىن ساعان جازسىن، كۇيەۋ بالا. سۇكەڭنىڭ بويىنداعى قاسيەت — حالىقتى وردەن-ورگە سۇيرەپ كەلە جاتقان اتا-باباڭنىڭ قاسيەتى.
قىزىل ءتىلدىڭ بۋىنا شىداماعان شال قولىمەن جەر تىرەي تۇرىپ، ۇستىنە جابىسقان ءشوپ-شالامدى قاققىلادى.
مەشەل بالاداي مىقشيعان ەلتاي سول قالپى، قورعاسىنداي اۋىر سوزدەر، كەرەك سوزدەر... كوپ بىلگەننەن ەمەس، كوپ كورگەننەن اقىل سۇرا. قاراشاشتىڭ نەگە الدىنان ەتپەي، ءۇن-تۇنسىز كەتىپ قالعان سەبەبىن جاڭا ۇقتى. ول دا ءتىرى جەتىم، ال جەتىم قوزى تاس باۋىر، سوندىقتان دا كەرەگەتاسقا كەلمەي، وبلىس ورتالىعىندا قالىپ قويعان. قاتە، قاتە، قىپ-قىزىل قاتە... نامىسقا بولا الەمدەگى ەڭ ءقادىرلى، قاتال دا ءادىل اكە-شەشە — تۋعان جەردەن نەگە بەزىندى؟ ەڭ اۋەلى ءوزىن ەمەس، ىشتە جاتقان كۇناسىز پەرزەنتتىڭ جايىن نەگە سالماقتامادى؟
مىرس ەتتى — كىمدى سىناعانداي؟ ويلاپ قاراسا، ءوز قاتەلىگى دە باستان اسادى. ايتكەنمەن ەڭ باستى باعىتتان قاتەلەسپەگەن، جاڭىلماعان. ول — قاراشاشتى ىزدەپ، كەرەگەتاسقا كەلۋى. ورنىن سيپاپ قالسا دا سۇكەڭمەن، سارقىت شەشەي، ءسارال، الشاعىر، ايشا، ءبيبىش اپا، داريعا، جاپەكەڭدەرمەن ءبولىستى، قيىندىقتى بىرگە كوردى. ەر جىگىت باستان ەتكىزۋگە ءتيىس وتامالىمەن ارپالىسىپ الىستى. الىس كوكجيەككە بەتتەگەن سالقار كەرۋەنگە جەتىم بوتا بۇگىن، بۇگىن بولماسا ەرتەڭ ىلەسەدى — وعان سەنىمدى. كوزگە تۇرتكىسىز تۇنەكتەن باستالعان جولدىڭ اياعىندا ءبىر ءۇمىت شامى سىعىرايىپ جانىپ تۇر. كەۋدەسىندە جانى، بويىندا نامىسى بار بولسا، ءالى-اق سول سىزات ساۋلە ءومىر باقي اداستىرماس جارىق ساۋلەگە اينالار.
وعان ءشۇباسىز.
***
قوي قوراعا كىرىپ، ەل اياعى باسىلعان كەز. شىڭىراۋ قۇدىق سۋىنداي تۇنىپ تۇرعان كەشكى ساۋمال اۋا كىشكەنە حرۋستال قوڭىراۋداي ەستىلەر-ەستىلمەس سىڭعىرلايدى: الدە ارعى بەتتەگى قويشى اۋىلدىڭ قىزى تۇنگە قاراي تاۋ باسىنا شىعىپ، سىڭسي ءان سالىپ تۇر: ايتپەسە ەرتە زاماندا وتامالىدا ۇشىپ ولگەن، سۇيەگى سايدا شاشىلىپ جاتقان مىڭ سان قويشىلاردىڭ ارۋاعىن ازالاعان تابيعات-انانىڭ ۇزاق-ۇزاق جوقتاۋى: مۇمكىن، ول دا، بۇ دا ەمەس، الىس-الىستا تاۋ بوكتەرلەپ، وتارعا بەتتەگەن تراكتور، ماشينالاردىڭ گۇرىلى، ايتەۋىر، اۋادا نە ۇزىلمەيتىن، نە كۇشەيمەيتىن سىڭسۋ بار.
اۋىل سىرتىنداعى ءدوڭ جەلكەسىندە تۇرعان ەلتاي زىقىلعا قۇنىعا قۇلاق سالادى. مانا مۇزداي تاسقا قۇيرىق باسىپ ەدى، ىزعارى سەگىزكوزىنەن ءوتىپ، ميىنا جەتكەسىن تۇرىپ كەتكەن. قىرقىلعان جيەك-جيەگى اپپاق ەسكى مالاقايىنىڭ — الشاعىردىڭ تاستاماسى — ءبىر قۇلاعى ءتۇسىرۋلى، ەكىنشى قۇلاعى ءتۇرۋلى. اق باس تاۋلاردىڭ اڭعال-ساڭعال كۇڭگىرت قويناۋلارىنان سالقىن جەل لەكىلدەيدى. جىگىت: «سىڭسىپ جىلاعان زىڭىل قويناۋ-قويناۋدا ءتۇتىن تۇتەتىپ، وتار-وتار قويعا قوسا ونداپ بالا باعىپ جاتقان قالىق بۇقارانىڭ كول-كوسىر بەينەتى مەن مەحناتى بولار»،— دەيدى ويشا. ءوزىنىڭ تۇلا بويى دا سىرقىراي زىڭىلداپ، ءان سالىپ تۇر. الدىڭگۇنى قي ويدى، الاقانى ءمۇيىز-مۇيىز، كەشە ءتۇن قاتىپ، ءتۇسى قاشىپ، كەرەگەتاستان سۋىقسايعا ءشوپ تاسىدى، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن شارانا قوزىلاردىڭ تۇمسىعىن ۇرلەدى، ءوڭىرى، مىنە، ساۋىس-ساۋىس، برەزەنت الجاپقىشىنىڭ ەتەگى تىزەسىن سوعىپ، تۇك ويلانباس، ەش تولعانباس، تەك ەكى قولعا ءبىر جۇمىس دەيتىن سيقىر حالگە ۇشىرادى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ەڭبەك ەتتى، بەينەت كوردى. مىڭ ەستىگەنشە ءبىر كورگەن ارتىق، مىڭنىڭ اتىن بىلگەنشە ءبىردىڭ ءتۇسىن ءبىل. شوبىر ەڭبەكپەن، شارۋا تورى ەڭبەك ادامدارىمەن بەتپە-بەت جۇزدەستى — تانىعان دەگەن سول. استانادا پالەنشە جىل وقىدى، قىزمەت جاسادى، جازدى، اۋى مەن باۋىن تۇگەندەيمىن دەپ ءجۇرىپ، جاقسىمەن دە، جامانمەن دە ىستەس بولدى، ءبارىن دە انىق-قانىق بىلەتىن ءتارىزدى، ءبىراق، ءبىراق جەكە، جەكە، قىزىل شەكەگە كەلگەندە سولارىڭ كىم، دوس پا، قاس پا، ونى ايىرۋ تىم ۇزاققا، جىلدارعا سوزىلىپتى. كوپشىلىگى بۇكىل تۇرپاتى، باردى-جوقتى مىنەزىمەن تانىلماپتى، بىرەر قىلاپ مىنەزىمەن قىلت ەتىپ كورىنىپ، لەزدە جىلپ ەتىپ جوققا اينالعان. ابىرالىنىڭ ءوزىن بەرى اتتاناردا، دىرىلدەگەن پىشاق جۇزىندەي اۋمالى-توكپەلى سىن ساتتە ارەڭ تۇستەپ تانىدى. كەرەگەتاس، سۋىقسايدى، كەرىسىنشە، تەز تۇستەدى. توتەن كەلىپ، ماتقاپىدا تۇرە تيىسكەن قيىندىققا قارسى ءبىر جەڭنەن بىلەك، ءبىر جاعادان باس شىعارعان ادامدار شىن قاسيەت-قۇنى، مىنەزىمەن جارقىراي كورىندى. باسقانى تاني ءجۇرىپ، ءوزى كىم، ونى دا ايىرا باستاعانداي. قىسقاسى، ءۇش كۇندە ىشتەرىندە ءبىر-بىر شام مازداپ جانعانداي بارلىعى دا شىن قاسيەتىمەن جارقىراي كورىندى. مالدى اۋىلعا، ەڭبەك اۋىلىنا تەك جاقسى قات تا، ارى تارت تا، بەرى تارت جاسىق، جوپشەڭكى قاسيەتتەر جات ەكەن. ادام پەندەسى سارى سولكەبايلارى ساۋدىراعان الدەكىمنىڭ ءقادىرلى كەۋدەسى ەمەس. كەمشىلىك، شۇكىر، كىمنەن بولسىن تابىلادى. ايتسە دە كەرەگەتاس پەن سۋىقساي الدىڭگۇننەن بەرى ەڭبەكشىل، بەينەتقور، ۇيىمشىل جاعىنان تابىلىپ، تاق تۇردى.
تالاي تالاپايدى باستان كەشكەن ەل، حالىق كەرۋەنىن اداستىرماي، جولدا قالدىرماي زاماننان زامانعا باستاپ كەلە جاتقان نار قاسيەتىڭ دە — ەڭبەك!
* * *
داستارقان باسى دىردۋ قانبازار.
القاقوتان يىرىلگەن كارى-جاستىڭ ورتاسىن ماي باس، سەمىز سارى جىگىت ويىپ وتىر. سوۆحوز جۇمىسشىلار كووپەراسياسىنىڭ باستىعى — قالي دەگەن جىگىت بۇل. قالعاندارى — جاپەكەڭ، ءبيبىش اپا، داريعا، الشاعىر، ەلتاي. ايتپاقشى، ساماۋرىننان سىلدىرلاتىپ شاي قۇيعان داريعانىڭ وڭ تىزەسىن ەدىرەيگەن مىسىق مۇرت، شاقپاق تاستاي شاعىن دا جۇدەۋ جان باسىپ وتىر. بۇل قاليعا ەرىپ كەلگەن كومەكشى شوپان، داريعانىڭ كۇيەۋى اكپار بولادى. قىستاق شەتىنەن يتتەردى شۋلاتا قوس شامىن جارقىراتىپ كىرگەن «گاز-69» - دان قۇنتيىپ تۇسكەلى امان-سالەمنەن باسقا سوزگە ارالاسپادى. سوزدەن ۇتىلسا دا ىشىپ-جەۋگە مىقتى ەكەن، قولىن بۋى بۇرقىراعان ەتكە ءجيى سوزادى. جىلىكتىڭ مايلى باسىن كەمىرىپ ۇيرەنگەن مالشىعا اۋرۋحانانىڭ بورششى مەن كوتلەتى جۇك بولماي، اشىعىپ قالعان، ءسىرا. ول كىسىنى، ءبىر جاعىنان، نامىس قىستاپ وتىر — جىل بويى سىر بەرمەي كەلىپ، ءدال وتامالىنىڭ تۇسىندا اۋرۋدى ادەيى سۇراپ العانداي ۇشىپ جىعىلدى. سونىڭ ۇياتى ءقازىر باس كوتەرتپەي، ەڭسەسىن ەزگەندەي.
قالي، كەرىسىنشە، ساباز، سابىرلى. ەرنىن قىمقىرىپ، سىر بەرمەيدى. ساۋدانىڭ ەسەپ-قيسابى، داۋ-دامايىنان موينى بوساعان. ءقازىر ول رابكووپ باستىعى ەمەس، ءقادىرلى قوناق. قويشىعا ەت، ءسۇت ەمەس، كويلەك-كونشەك، تون، ابزەل-سايمان، كىلەم قات. مۇنىڭ ءبارىن جەتكىزەتىن قالي، قاليدىڭ قول استىنداعى اۆتودۇكەن ساتۋشىلارى. كىسىدەگىنىڭ كىلتى اسپاندا. قاليدىڭ قالتاسىندا ونداي كىلتتىڭ ونى جاتىر. كوڭىلى تۇسكەندەرىنە ۇستاتادى، تۇسپەگەندەرىنىڭ قۇلاعىنا جاي عانا سىلدىرلاتىپ، قالتاسىنا قايتادان سالىپ قويادى. دەفيسيت تۇرعاندا، شۇكىر، قالي قاشان دا مايەكتى. ەل اراسى ول ءۇشىن التىن بەسىك، جۇمىس ىستەۋگە ەمەس، سەيىلگە شىعادى. ول بۇگىن رابكووپ قانا ەمەس، مال تولدەتۋ ناۋقانىنا بايلانىستى ءۇش كۇن بۇرىن اسىعىس قۇرىلعان كوميسسيانىڭ مۇشەسى، ءمۇيىزى قاراعايداي ۋاكىل. مىنا جاپەكەڭ سۋىقسايىمەن قوسا اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا. رابكووپقا جاپەكەڭنىڭ ساباقتى ءجىبى كەرەگى جوق. وعان تەك قۇرمەت كەرەك. سىيلاۋ كەرەك. باسقانىڭ ءبارى وزىندە بار. ايتسە دە قاليدىڭ جاپەكەڭە جاساعان جاقسىلىعى ات كوپىر. اۋرۋحانادان اكپاردى الا كەلدى — ءبىر، ساقىمان دەپ ءازىر وتىرعان ءتورت بىردەي توعىزىنشى، ونىنشى كلاسس وقۋشىلارىن قوسىپ الدى — ەكى، قۇراما جەم، دارى-دارمەك، تاعى باسقا كەرەك-جاراق تيەگەن ءسارالدىڭ ەرتەڭ سۋىقسايعا جەتەتىنىن جەتكىزىپ وتىر — ءۇش. سوعان وراي جاپەكەڭ، داڭعازالاۋ الشاعىر، اناۋ الا كوز اق سۇر جىگىت، قوناق دەدى مە ءوزىن، يە، ىشىمدەگىنى تاپ جاتىپ اتار جىگىت «الىڭىز، ءىشىڭىز»،— دەپ لەپىلدەپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ قالعانداي. ايتكەنمەن اسپاۋ كەرەك. اقىلدى پاتشالار حالقىنا وكتەم ەكەنىن استە سەزدىرمەيدى. ونىڭ ىشىندە ولە-ولگەنشە بيلىك قۇرىپ، قىزىق داۋرەن سۇرەتىن پاتشالار سويتەدى. ونداي پاتشالىقتان — ءتۇپتىڭ تۇبىندە اۋدان ساۋداسىنا باس-كوز بولۋدان قالەكەڭ قاتارداعى ساتۋشى كەزىنەن-اق دامەلى. كووپەراتيۆ تەحنيكۋمىن سىرتتاي وقىپ ءبىتىردى. ءۇش-تورت جىلدىڭ ءجۇزى، مىنە، سوۆحوز ساۋداسىنا يە. ينستيتۋتتىڭ سىرتتاي بولىمىندە وقيدى. ەندى اۋداندىق تۇتىنۋشىلار قوعامى پرەدسەداتەلى ورىنباسارىنىڭ كرەسلوسىنا سىرتتاي سىپايى كوز سالىپ ءجۇر. ساتۋشى شاعىنداعى بارماق باستى، كوز قىستى ادەتتەردىڭ ءبىرازىنان تازارىپ، ەل اعاسىنا لايىق قاسيەتتەرگە بوي ۇرعان. بيىل كىتاپتى كوپ وقىدى. ناتيجەسىندە «كىتاپتا عانا سولاي، ءومىر بۇدان باسقا» دەگەن قىزىق قورىتىندىعا كەلدى. سول پىكىردەن ءوزى ۇلكەن ءلاززات الدى. الايدا كىتاپتىڭ دا كىتابى بار ەكەن. اباي دەگەن اقىننىڭ ايتىپ كەتكەن اقىل، كەڭەستەرىن مويىنداۋعا تۋرا كەلدى. ءوزى باي، بولىس بولىپتى. العاشىندا «ءسوز تەرگەن ادام قالاي باي بولىپ ءجۇر؟» — دەپ، تاڭ قالدى. سويتسە كەمەڭگەر كىسى ەكەن. «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس»، «سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە، كەتىگىن تاپ تا بار قالان» دەپ باستالاتىن تاقپاقتارى قانداي! تازا ساۋدا سالاسىنا، ساتۋشىلارعا باعىشتاپ جازىلعان. الدەنەلەردەن ساقتاندىرعانداي. الگى تۇستاردى تۇشىنىپ وقىپ، كۇندەلىكتى ومىردە تۇتىنا باستادى. بۇگىن: «الىس وتارلاردىڭ جاعدايىن ءبىلىپ قايت»،— دەگەن سوۆحوز ديرەكتورى استىنداعى ماشيناسىن بۇعان كولدەنەڭ تارتقان. بىلگەن ادامعا بۇل جاقسى ىرىم. بىلعارى ورىندىقتا بىلقىلداپ كەلە جاتىپ، جول بويى مىقتاپ ويلاندى. بۇرىن اباي اقىننىڭ «سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە، كەتىگىن تاپ تا بار قالان» دەگەن ناسيحاتىن تىك كوتەرىپ، قۇپ الاتىن. كابينادا ول ويى نىلدەي بۇزىلدى. ساۋىرىنان سۋ توگىلمەس ماشينا اينىتتى. الگى كەتىككە جاي سامان كىرپىش ەمەس، كۇيدىرىلگەن قىزىل كىرپىش بولىپ قالانسام دەپ ويلادى. ول ءۇشىن جەڭىل اۆتوموبيل كەرەك. ماشينا جوق ەمەس، بار. جەكەمەنشىك ماشينا، «جيگۋلي». قاليعا كوشەدە جەكە ماشينالار ىعىسىپ جول بەرەتىن كەڭسە ماشيناسى كەرەك. ول ءۇشىن وسى باستان ءبىر ەلى اۋىزعا ەكى ەلى قاقپاق قويىپ، جۇرتقا جاعاتىن ءتاۋىر مىنەزدى، وتىرىستاردا جارقىراپ كوزگە تۇسەتىن اسىل قاسيەتتەردى بويعا قاسىقتاپ جيناي بەرگەن ءجون. جۇمىستى شەكىلدەۋىكشە شاعىپ تاستاي بەرۋ كەرەك. سول سەبەپتى دە ول بۇگىن بوتەن، بۇرالقى پىكىرگە اياق باسپادى، ءتىلىن تارتىپ، مايدا سويلەدى. Ac ۇستىندە ساقىمانشى بالالارعا جاپەكەڭنىڭ ماقتاۋىن اسىردى؛ اعا شوپاننىڭ سەنىمىن قالاي اقتاۋ قاجەت، سول ۋاعىزعا بەل شەشىپ كىرىسە بەرگەندە، جول سوعىپ تاستاعان وقۋشىلار كوزدەرى كىربيىپ، قالعىپ-شۇلعي باستاعان. جاپەكەڭ: «ۇيىقتاڭدار، ەرتەڭ، جۇمىس بار»،— دەپ، تورتەۋىن اكپاردىڭ ۇيىنە جىبەردى. قاليدىڭ تىلەگى وڭعارىلىپ، العاشقى ءسوز وزىنە بەرىلدى. داستارقانعا قۇيرىعىمەن جىلجي تونگەن رابكووپ تولقىپ، شالقىپ سويلەدى.
— ارىستانداي ايباتتى جاپەكە، سۇتتەن تازا ءبيبىش اپا! — قارت پەن قاريا اۋەلى اڭىرىپ قالدى. ەستەرىن جيناعاسىن «شىن با، ەي؟» دەگەندەي بىر-بىرىنە قارادى،— داريعا جەڭگەي، اكپار! — مۇشەل جاس ۇلكەن اكپاردىڭ استىنا كوپشىك قويۋ ءۇشىن ەسىمىنە «ەكە»، «اكا» بۋىنىن قوسايىن دەپ ەدى، اكپار «اكە» بولادى ەكەن، بۇل كۇندە باسقانى اكە، كوكەلەۋدەن كەتكەن قالي وعان قىڭبادى، بەلىنەن باسىپ، تىكە سالدى.— قوس باۋىر! — اق سۇر جىگىت ۇندەمەدى، الشاعىر: «مىناۋىڭ قايتەدى؟» دەگەندەي الا كوزىمەن قارادى — قالي وعان داڭ قۇرداس ەدى، بۇرىن «الشەكە» دەيتىن.— اۋزىنان كوك مۇز تۇكىرىپ، اق قار بوراتقان ءتۇسى سۋىق وتامالى اياعىن ساۋىر-سايقاننان جيناپ العان سياقتى، كەلمەسكە كەتكەن ءتارىزدى.— و باستا گەوگرافيانى سۋىقسايمەن شەكتەگىسى كەلىپ ەدى، ورىنباسارلىق كرەسلو ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ، اۋداندىق ماسشتابقا، بۇكىل اۋدان مالى قىستاتىلىپ جاتقان ۇلكەن-ۇلكەن تاۋلار مەن ۇعىمدارعا كوشكەنىن ءوزى دە اڭعارمادى. ەسەسىنە ۇشقالاقتاۋ لاپىلداق ءسوز جۇرتقا جاقپادى، سونى اڭعاردى. دەرەۋ ءتۇزۋ جولعا ءتۇستى.— باس امان، مال تۇگەل، كوڭىل ورنىقتى ەكەن. ادال ەنبەك، ماڭداي تەردىڭ ارقاسىندا سوۆحوز مالىن ۇلىعان بورانعا، تورىعان قاسقىرعا بەرمەپسىزدەر. ەڭبەكتەرىڭىز جانا بەرسىن! ەگىز بەن سەگىز قوزىلار كوبەيسىن!
جاپەكەڭە كەزەك كەلدى.
— ءومىر جاستارىڭ ۇزاق بولسىن! الشاعىر مەن ەلتايعا مىڭ دا ءبىر راقمەت! جاقسى حابار اكەلگەن، قالي، ساعان دا ريزامىن!
جۇرت كوپە-كورىنەۋ وزگەرە باستادى. دۇرىسىندا، كۇنكورىس ءۇشىن پايدالاناتىن ءپارانجى مىنەزدى سىپىرىپ تاستاپ، ءوز تابيعاتتارىنا مىسىق تابانداپ جاقىنداپ بارا جاتىر. ەلتايدىڭ پايىمىنشا، ەڭبەك ادامدارى ءبىر بەتكەي. جۇمىسقا كىرىسسە، تاس-تالقانىن شىعارادى. كوڭىل كىرىن اشۋعا كەلگەندە دە بارىنشا شىنايى، مەيلىنشە اق جارقىن.
شىرىقتى الدىمەن الشاعىر بۇزدى. ءىرى-ىرى سويلەدى. بىردەن عارىشقا سامعاپ، گالاكتيكانى كۇن تارتىبىنە قويدى. ۇشى-قيىرسىز گالاكتيكانىڭ الىس بۇرىشتارىندا تىرشىلىك بار... سول تىرشىلىك يەلەرى جەردى زەرتتەپ قايتۋعا ۇشپالى تارەلكالارىن جىبەرەدى. باعزى زامانداردا ولار جەرگە قونعان، قونعان دا پەرۋ جەرىنە اۋماعى ات شاپتىرىم بەلگى سالعان، بالبەكتىڭ بۇگىنگى كراندار كوتەرە المايتىن اۋىر تاستارىن قالاعان.
— ادام نەگە اتامزاماننان اۋادان باسقا تۇگى جوق اسپانعا كوز تىگەدى؟ مەن ءوزىم، ماسەلەنكي، جارتى ساعات سايىن اسپانعا قاراماسام، ىشكەن اسىم بويىما باتپايدى. ىلعي دا بىردەڭە سورعالاپ كەلە جاتقانداي. قىبىر-جىبىر تىرلىگىمە الدەكىم توبەمنەن ءتونىپ، قاراپ تۇرعانداي، ايتپەسە اۋانى بىرەۋ ناسوسپەن سورىپ اكەتەتىندەي تۇنشىعىپ كەتە جازدايمىن،— دەپ ءبىر قويدى.
جاپەكەڭ جاعاسىن ۇستادى.
— اللا، اللا، نە دەيدى؟!
قالي وقىس اڭگىمەدەن اياعىن تارتىپ الا قويدى. ول ساۋدا، الىس-بەرىستەن باسقا تىرلىكتى ەرىككەننىڭ ەرمەگى دەپ سانايتىن. سول ەرەجەلەردى تۇتىنا باستاعالى اعات كەتكەن جوق. الشاعىردىڭ مىنا قىزىل وڭەشى جاناعى وڭ قاعيدانىڭ قاسىندا قۇر شاتپاق. ەندەشە، پايداسى جوق بۇل ەرمەكتەن قالي اۋلاق.
شەشەيدى بۇيىردەن تۇرتەدى جاپەكەڭ. ماڭدايىنان شىپ-شىپ شىققان تەر مونشاقتارىن كيمەشەگىنىڭ شالعايىمەن سۇرتكەن اجەي:
— و، نە؟— دەيدى، جاپەكەڭ:
— بىلەزىگىڭدى ايىرباستايسىڭ با؟ مىنا باكىگە...— دەپ، قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتەدى.
— ءو نەمە كەرەك؟
— قازان ءتۇبىن قىرساڭ دا...
شەشەي بىلەزىگىن سىپىرىپ، شالىنىڭ الدىنا تاستايدى.
— مەيلى. جانىمدى قويماسسىڭ.
شال ايىرباستىڭ تىم تەز بىتكەنىنە جابىعىپ، ءجۇنجىپ وتىرادى. اقىرى شىدامادى، ءتوس قالتاسىنان شىنجىر باۋلى جالپاق ساعات سۋىرىپ، كەمپىرىنە تىقپالاي باستادى.
— كىل كۇمىس... الدىڭعى جىلى بازاردان ءجۇز سومعا تۇسكەن... سىرعاڭا ايىرباستا، نارقى ءبىر مە ءبىر...
قىلقىلداعان شالىن شەشەي بۇل جولى مەنسىنبەدى، قىزارا بورتكەن كۇيى:
— سالپىلداتىپ سىرعا تاعامىسىڭ، الدە ناقسۇيەرىنە سىيلايمىسىڭ مۇنى؟— دەپ كۇڭك ەتتى.
قىزىل يەگى وپىرايعان جاپەكەڭ:
— قايدان بىلەسىڭ... ەڭبەكتەپ جۇرگەمىن جوق، كەمپىرى ولگەن سەرىكباي دا جاپ-جاس كەلىنشەك الىپتى،— دەپ جىمىڭدايدى.
بۇل شەشەيدىڭ جاپىراعى جايقالعان كەلىنشەك تە، جاپەكەڭنىڭ ءسامبى تالداي سولقىلداعان جىگىت شاعىندا باستالعان ءازىل بولۋ كەرەك، اششى-تۇششى عۇمىر كەشىپ، ۇلىن ۇياسىنا، قىزىن قياسىنا قوندىرعان اتا مەن اپا اراسىنداعى ءتاتۋ-تاتتى ىنتىماقتىڭ ءبىر بەلگىسى: جاپەكەڭ قوناقتارعا كىشىگىرىم ءازىل كونسەرت قويىپ وتىر: قالاي دەسە دە مىنا ساقال ساۋدا شالعا جاراسىپ تۇرسا، ءبيبىش اجە دە بالالىققا بالاپ، رەنجىگەن جوق.
— ءاي شال-اي، كەميەك كەمپىرىڭنەن ارتىق تاپساڭ رۇقسات بەردىم، جولىن انە! — دەپ قاراپ وتىر.
ال ءۇش جىگىت قىزىل وڭەش. گالاكتيكانى قالي ىشتەي جاقتىرماسا دا، ەلتايدىڭ ءبۇيىرى قىزدى.
— اسپاننىڭ ءوزى گالاكتيكانىڭ جەرگە ماڭگىلىك ۇڭىلگەن ءتۇپسىز الىپ كوزدەرى عوي،— دەپ، قىبىن تاۋىپ، توتەدەن قوسىلدى. ول ايشانىڭ كەشەگى اڭگىمەسىنەن كەيىن الشاعىردى جاقسى كورىپ قالىپ ەدى، ال ءىش تارتقان ادامىڭ كىل بيىكتەن كورىنگەنى دۇرىس، سول رەپەتتە مىنا اڭگىمەنى جوسىنسىز باستاعان الشاعىرعا قول ۇشىن بەرىپ، كومەككە كەلگەن ءتۇرى.
الشەكەڭ ول نيەتتى ۇعا قويدى. تەك ءسال وزگەشەلەۋ ۇقتى. ەلتاي ءوزىن بار دىلمەن قۇپتاپ وتىر دەپ ويلادى. كورسەتىلگەن سەنىمدى اقتاۋ ءۇشىن:
— ۇشپالى تالەڭكەلەر كۇندەردىڭ كۇنىندە ساۋىر-سايقاننىڭ ءبىر تەرەڭ سايىنا قونۋعا ءتيىستى،— دەگەن تۇپكى قازىعى بىلق-سىلق ەتكەن ءدۇدامال ويىن ورتاعا تاستاي سالدى.
ۇشقان شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلمەيدى. قالي شەكەسىن قىسا قويدى. قامشى سابىنا قىزىل سىم وراپ، اشەكەيلەگەن اكپار ەكى يىنىنەن اۋىر دەم الىپ ىس-ىس ەتەدى. كومەكشى شوپان، رەتى، ويعا العان ىسىنە بار ىنتى-شىنتىمەن بەرىلەتىن ءبىر مويىن جان سياقتى.
— ءاي، نە دەپ وتىرسىڭ؟ — دەدى ەسىن جيعان قالي رابكووپ.— تالەڭكە قونادى نەسى؟ قالاي قونادى؟
مانادان بەرى قيسىنسىز حيكايانىڭ اياعى قايدا اپارىپ سوعادى، سونى بىلمەي دال. ءوزى شوتتىڭ ادامى بولعاسىن اڭگىمە تۇپكى ەسەپسىز ايتىلادى دەگەنگە سەنبەيتىن. داۋ-جانجالعا ءبىر يىعىن ىلعي دا تىعىپ جۇرەتىن الشاعىر ءبىر كەسەلدى ادەيى باستاپ، ساۋدا جاقتى مەڭزەگىسى كەلە مە؟ ول الىس-بەرىستى استىرتىن جاسايتىندىقتان، سول الىس-بەرىس تۋرالى اڭگىمەلەرگە ارالاسپايتىن. ساۋدا تۋرالى ءسوز قوزعالسا، ەگىنىنە شەگىرتكە تۇسكەندەي كىرجىڭدەپ قالاتىن. ۇشپالى تارەلكانى دا ىشتەي جاقتىرمايدى. قونسا باسقا اۋدانعا قونسىن، ال ساۋىر-سايقانعا جولاماسىن. سەبەبى ول ءوز قىزمەتى مەن ومىرىنە ريزا. ال ۇشپالى قۇرعىر ساۋىر-سايقانعا قونسا بىردەڭەنى بۇلدىرەتىن، بىردەڭەلەردى وزگەرتەتىن سەكىلدى. ماسەلەن... ءوزى ورنىنان ءتۇسىپ قالسا؟ ويباي، ويتكەنشە ۇشپالى تارەلكەسى قۇرىسىن! ميى اشىپ وتىردى، وتىردى دا، اقىرى ءوز-وزىن جۇباتۋ ءۇشىن: «تۇرەمشىكتەر اۋزىنا كەلگەندى وتتاي بەرەدى، ولاردان نە ءپاتۋا»،— دەگەن.
داۋ-داماي دەسە ءورشي تۇسەتىن الشاعىر، وكىنىشكە قاراي، قايدا، كىممەن قالاي وتىر، ايىرۋدان قالىپ ەدى.
— قوناد، نەگە قونبايد. كوسموناۆتتار جەزقازعاننىڭ ميداي دالاسىنا دا قوناد، ال قايتەسىڭ. دامىپ كەتكەن باسقا پلانەتاداعىلار شەتىنەن گۋمانيست، سوندىقتان ۇرەي تۋعىزبايىق دەپ ەڭ الدىمەن ەل شەتى — بىزگە قونۋعا ءتيىس، وندا دا بەتالباتى قونا سالمايدى، كوسموناۆتيكانىڭ اەروپورتى — قازاقستاندى تاڭدايدى.
بۇل ەرەۋىل سوزدەن كەيىن رابكووپ تىلدەن مۇلدەم قالدى. بۇگىن الشاعىردىڭ ماڭى تۇگىل شاڭىنا ىلەسە المايتىنىن ءتۇسىنىپ ەدى. ونىڭ ازىردەگى «تۇرەمشىكتەر اۋزىنا كەلگەندى وتتاي بەرەدى» دەگەن ويى دۇرىس-تىن. الشاعىردىڭ سۋىق ۇيدەگى ارىپتەستەرى ءبىر سارىندى ومىردەن جالىعا ما، كىلەڭ ۇشپالى تارەلكا، شاينەكتەي باس سۇيەكتى كەسەدەي كولەمگە كىشىرەيتەتىن امازونكا ۇندىلەرى تۋرالى نە عاجايىپتىڭ ءاستى-ۇستىن جەزدەي قاقتايتىن. تەك وزدەرىنىڭ قىزىعى شامالى مۇشكىل حالىنە اتتاپ باسپايتىن، ال قالعان پىكىر تالاستىڭ بارىنە دە ءازىر بەيباقتار ەدى. قۇلاعى تۇرىك الشاعىر اتالمىش حيكايالاردى قاعىپ الىپ، جادىنا جازىپ العان. سۋىق ۇيدەن تۇپكىلىكتى قۇتىلعاسىن بارلاپ بايقاسا... بوستاندىقتاعى ادامدار، ءبىر قىزىعى، الگى عاجايىپتاردان تۇك حابارى جوق، كۇندەلىكتى نان تابۋعا عانا مىقتى باكۇن-شۇكىندەر ەكەن. جۇدەپ قالدى. الگىلەر بەيشارا كورىنە باستادى. ال ءوزىن جەتپىس جەتى كەرەمەتتى كورىپ كەلگەن ساندىباتىرداي سەزىندى. كەرەگەتاسقا كەلگەلى سۋىق ۇيدەن الىپ كەلگەن ءىلىم مەن ءبىلىمىن ورتاعا سالا الماي، دىڭكەسى قۇرىدى — كەلىنشەگى اۋىزدان قاعادى، ايتپەسە تىزەسىنەن مىتيدى. بۇگىن ايشا الىستا. تەمىردى قىزعان كەزدە سوعۋ كەرەك. بالعانى سولقىلداتىپ سوعا بەر، سوعا بەر. ءارى بۇل كىجىنىستىڭ استارىندا ەلتايعا باعىشتاعان: «ءبىز دە ەل، جەر كورگەمىز. الماتى بارعانبىز، كەيدە وي ءورىس جاعىنان سىزدەن دە اسىپ تۇسەمىز»،— دەگەن سەس جاتىر.
— سەنبەيسىڭدەر مە، ا؟ — الشەكەڭ قىپ-قىزىل كوزىن كەڭ اشىپ، ەجىرەيىپ ەدى، تىكە قاراۋعا ءجۇزى شىداماعان جۇرت باستارىن تومەن سالا قويدى. جەز سىممەن ورىلگەن قامشى سابىن شىر اينالدىرىپ، ءوز ونەرىنە ءوزى ءتانتى بولعان اكپار عانا بەيعام.— وتكەن اپتادا، كەشكە تامان قويدى قاپتاتا ورگىزىپ كەلە جاتسام، شۇبالاڭداي سوزىلىپ باتىسقا قۇديعان الدەنەنى كوردىم. قىشقىرىپ تۇرىپ ايقاي سالايىن دەپ ەم، قاپى قالدىم، كىرپىك قاققانشا تاۋ يىعىنان ارى اسىپ كەتتى. بۇل نە، ا؟
— ۇشپالى تارەلكا ما؟— قالي رابكووپ ەسىن جيدى.
الشاعىر ءمىز باقپادى.
— باسىندا ۇقساۋى ۇقساعان. تاۋ يىعىنا ىلىنگەندە اتتىلى ادامعا اينالدى.
— قيسىنسىزداۋ ەكەن...—دەپ كۇمىلجىدى قالي. ودان ارى وربىمەدى. الشاعىردىڭ «تۇرەمشىك» ەكەنى كەزىندە ەسىنە ءتۇستى. ءارى بالاعا لايىق بۇل شاتتى-بۇتتى ونىڭ تاقياسىنا تار. كىم جۋىقتا ورلەيدى، كىم ورنىنان الىنادى، مىنە، اڭگىمەنىڭ كوكەسى. ەلتايدىڭ دىمى ىشىندە — قوناق قويدان جۋاس، ءتۇبى شيكى داۋعا ارالاسپاعانى جون، ابىروي اپەرمەيدى. قويشى اۋىلدىڭ ءىستى اپىرىپ-جاپىرىپ جىبەرەتىنىن كورسە دە، داستارقان باسى، كەڭ وتىرىسقا قالاي ەكەنىن بىلمەيدى. ۇزىنقۇلاقتان ەستىگەنى راس بولسا، قىرعي قاباقتى بىتىستىرەتىن دە، نەبىر امپەي-جامپەي دوستاردى ارازداستىراتىن دا ءارى قاسيەتتى، ءارى كەسىرلى داستارقانىڭ وسى. جاپەكەڭ، قالي، الشاعىر، اكپار ءبىر-بىرىن جاقسى بىلسە، ەلتاي ءۇشىن ولاردىڭ ارا-قاتىناسى جۇمباق، جۇمباق، جۇتىلدىم. وندايدا قۇيىسقانعا قىستىرىلساڭ، وت باساسىڭ.
قوينى-قونىشى، قالتاسى، قولىنداعى ۇساق-تۇيەكتى تۇگەل ايىرباستاپ بولعان جاپەكەڭ كوزىن جۇمىپ، قوس بۇيىرىنە كەزەك تەڭسەلىپ، سوزىڭقى اۋەندى ىڭىلداپ كەتكەن. الدەن ۋاقىتتا تەڭسەلگەن كۇيى:
— ە، جۇرەگى تۇكتى، بىلەگى كۇشتى قايران ارىستان اتامىز! — دەپ، وكپەسى تۇسە كۇرسىندى.
ۇشپالى تارەلكانىڭ ساۋىر-سايقانعا قونعانى دۇرىس پا، جوق پا، سوعان ميلارى جەتپەي اڭكى-تاڭكى بولعان الشاعىر مەن قالي ءدۇر سىلكىندى.
— ول قاي اتاڭىز؟
— باتىر دەيسىز بە؟
شالىنىڭ بەتىنە تومەننەن جوعارى كۇدىكتەنە قاراعان ءبيبىش اپا:
— ىشپەي-جەمەي ماس بولعاننان ساۋ ما؟— دەپ، قىجىرتتى.
جاپەكەڭ جاۋاپ بەرمەدى. دىردۋ پارىقسىز ورتانى تالاق تاستاعان شال باسقا الەمدە ەدى. ءسۇت پىسىرىمنەن سوڭ توكپەكتەتە جونەلدى.
— Ey-y!
سوندا بۋرىل گۋلەدى،
تابانى جەرگە تيمەدى.
ساداقتىڭ باۋى سارتىلداپ،
ماساتىداي شالباردىڭ،
سالا قۇلاش بالاعى،
التىندى زارمەن كومكەرگەن،
جەل سوققانداي جالپىلداپ،
بەلەڭنەن استى بىلقىلداپ.
ە-ەۋ!
توزاڭى شىقتى بۇرقىلداپ،
اتتىڭ جولى قازىلدى،
ۇمتىلعاندا قىسىلىپ،
بەس ءجۇز قۇلاش جازىلدى.
بۋرىل كوككە سەكىردى.
ومىراۋدا تەرى كوپىردى.
شابا-شابا جاتىلدى.
تابانى ءتيىپ ۇشقان تاس،
قىزىل باس مىلتىق وعىنداي،
اسپان، كوككە اتىلدى.
الشاعىر:
— ۋاي، قاسقاڭ! — دەپ ەكىلەنىپ ەدى، جاپەكەڭ اسپان، كوككە اتىلعان تايبۋرىلدىڭ تۇياعىنان ۇشقان تاس كوزىنە ءتيىپ كەتكەندەي تىرجىڭ ەتتى. ەكى كوزىن قىبىرلاتىپ:
— قۇرى! — دەپ جەكىدى.
الشاعىر جىم بولدى. ءارى قيسساعا ەلتەمىن دەپ اڭعارماپتى: «ۋاي، قاسقاڭ!» — دەپ ءوز باباسى الشاعىر حاندى ەمەس، ونىڭ اتا جاۋى قارا قىپشاق قوبىلاندىنىڭ تۇلپارى تايبۋرىلدى ماراپاتتاپتى. ءتىلىن تىستەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى سول. ايتكەنمەن الشاعىر قيسىق جول جازباسا دا، كەۋدەسى جىر مەن اۋەز اقىن ەدى. اتا-بابا نامىسى مەن پوەزياعا سۇيىسپەندىك — ەكى الىپ كۇش جىگىت ساناسىندا جەڭىسە الماي، ءبىر-بىرىن شاپتان تىرەپ، تۇرىپ الماسى بار ما. ال ەكىۇداي سەزىم كىسىنى جول ورتادا قالدىرادى، توق ەتەرى الشاعىر ايدالادا الاقتاپ قالىپ قويدى.
وقيعانىڭ ىزىنەن اداسىپ قالعان قالي مەڭ-زەڭ. «قوبىلاندى باتىر» اتتى سالا قۇلاش ۇزاق جىردى مەكتەپتە وقىدى ما، وقىمادى ما؟ ءا، ەسىنە ءتۇستى، وقىپتى، دالاقتاپ اندا شاۋىپ، مىندا شاۋىپ، تۇتقىنعا ءتۇسىپ، اكەسى مەن تۋعان باۋىرىنا نايزا سالعان قانىشەر قىزدىڭ كومەگىمەن قۇتىلعان انە ءبىر جىندىسۇرەي ەكەن. ەندەشە، قادىرمەندى جاپەكەڭ سۇيەگى باياعىدا قۋراپ قالعان سول الكەۋدەگە بولا نەمەنە جانىعىپ وتىر، تۇسىنسە بۇيىرماسىن.
اكپار بولسا، قامشى سابىن قىزىقتاپ ءبىتىپ، بۇلدىرگىگە قول سالىپتى. ەلتاي ەندى بايقادى: قىرىق جاسقا ەركىن جەتپەسە دە بەتى بىج-تىج ءاجىم، جاق سۇيەگى وپىرىلىپ كەتكەن. كوزى وتكىر ەكەن. دۇنيەگە قارتايىپ تۋاتىن، ءبىراق سول ءوڭى جەتپىسكە جەتكەنشە وزگەرمەي ولەتىن كىسىلەر بولۋشى ەدى، اكپار سول ەكەن. وزدەرى ەشكىمگە تيىسپەيدى، ال تيىسكەننىڭ قىلتاسىن قيماي قويمايتىن قيامپۇرىس بولىپ كەلەدى. ازىرگە اكپار اعا بەيبىت، تىنىش وتىر.
ءبيبىش اپا مەن داريعا جەڭگەي اۋىز ۇيدەگى قازان-اياق توڭىرەگىندە كۇبىر-كۇبىر.
جۇرىسىنەن جاڭىلعان جاپەكەڭ ىڭىلداي مۇلگيدى. ويشا جىردىڭ ءدامىن الىپ، كامپيتشە سورىپ وتىر. ىڭىلى ۇدەي كەلىپ، مەزەتىندە مارەدەن ىتقي جونەلگەن تۇلپاردايىن سىرعىدى.
ە-ەۋ!
بۇلاڭداعان بۋرىلدىڭ
ماڭدايىندا شاشاق بار.
مارال ىشسە تاۋسىلماس.
قۇلان ىشسە تاۋسىلماس.
ارانداي اۋزىن اشادى،
اياعىن توپ-توپ باسادى.
ءبىر توبەنىڭ توزاڭىن،
ءبىر توبەگە قوسادى.
ە-ەۋ!
كەشكە تامان تايبۋرىل،
جىن قاققانعا ۇقسادى،
قۇنان مەنەن قۇلجانىڭ،
ۇزاتپاي الدىن توسادى.
كول جاعالاي وتىرعان،
كوكقۇتان مەن قاراباي،
كوتەرىلىپ ۇشقانشا،
بەلىنەن اسىپ باسادى.
دۋاداق پەن جەك قالدى،
الدە وتىرىك، الدە شىن،
اقسۇڭقار مەن لاشىن،
ولگەن قۇستى جەپ قالدى...
شۋماق شۋماققا ۇلاستى. تايبۋرىل اسپانعا ۇشىپ، تەبىنگىسىنە تەر مەن قان قاتقان قوبىلاندى باتىر ەلىن جاۋدان قورعادى. اۋەلى ۇلارداي شۋلاپ جىلاعان قالىڭ بۇقارا، اياعىندا جاۋدان ازات بولىپ، ۇلانعايىر توي جاساپ، قۋانىشتان ەسى شىققان ەل...
ەلتاي مەن الشاعىر شىنتاقتاپ جاتقان كۇيى ويعا شومدى. جالعىز قالي سەرگەك ەدى. جىر وعان اسەر ەتپەدى ەڭىسكە سالسا توسكە وزعان جىندىلاردان كوڭىلى ابدەن قالىپ، قالاي دا مىنا جەردەن ۋ-شۋسىز، امان-ەسەن قۇتىلۋدى ويلاستىرىپ وتىر. جاستاردى جاس دەلىك، ال ساقالى بەلى نە تۇسكەن جاپاباي شالعا نە جورىق؟ باسى تاز...— دەپ ەدى، تازدىڭ جامانى جاتا قالىپ ات ۇركىتەدى دەپ ەدى، سول راس بولماعاي. قايداعى ءبىر جىر-مىر دەپ، ەكى جىگىتتىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ وتىرعانىن قاراشى! انا قازداي اۋىر ىرعالا ءتوردى ەگەپ، تەرەڭدەتىپ الدى دا:
— جاپەكە، جىرىڭىز جاقسى... ءيا... «قوبىلاندىنى وقىعامىز. كۇشتى اسەر ەتەدى. قوبىلاندى سوندا قاي زاماننىڭ باتىرى؟ باياعى القاكول سۇلامادا بوگەنباي دەدى مە، ابىلاي دەدى مە، ءبىر مىقتىلار بار ەد، سولاردىڭ بالاسى ما، نەمەنە؟ — دەدى نىعىزداپ.
جاپەكەڭنەن جەكۋ ەستىپ، كىمگە تيىسەرىن بىلمەي، قاعىنعان الشاعىر:
— وبيىپ وتىرعان جەرىڭدە سەسپەي قاتىرايىن با وسى، قوبىلاندىنى بىلمەسەڭ، قاي جەرىڭ قازاق، ەي؟ اۆتولاۆكىنىڭ اينەگىن جۋىپ مال تاپقان، قۋ، كەلشى، كانە، اۋسەلەڭدى كورىپ الايىن! — دەپ، شاق-شۇق ەتتى.
قالي ساسقان جوق. شوپان شال قوناعىن الشاعىرعا ساباتپايدى — ول ايدان انىق. اۋىتقا كەتكەنىن ءتۇسىندى، ءتۇسىندى دە، سول كەمسىندى تەز ارادا تۇزەۋدىڭ جوسپارىن سىزا باستاعان. قول استىنداعى ساتۋشىلاردى ءبۇرىپ-بۇرىپ العانمەن، رابكووپ شتاتىندا جوق ادامداردان قورقاتىن. ەرتەڭ، ارىز جازىپ، جەيدى، ىشەدى دەپ كورسەتىپ جىبەرسە قايتەدى؟ ەندەشە، الشاعىرداي اقكوزدەردىڭ شامىنا تيمەي، ىعىنا جىعىلا سالعان ءجون. ساتۋشىلارعا دا بەتالباتى تيمەيدى، ءىسى سوتقا كەتكەندەردى عانا ايامايتىن. ەل ىشىندە: «قالي ما، قالي وسەتىن جىگىت، زاڭعا ەشقاشان قايشى كەلمەيتىن ءلاپپاي جىگىت»،— دەگەن سۇيكىمى بار. سول سۇيكىمنىڭ ارقاسىندا ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى كوپ قينالماعان. وسى جولى ءسۇرىندى. ساۋدا بولسا ولمەنىندە جاڭىلماس ەدى. ءار اۋرۋدىڭ ءبىر ەمى بار، ونداي «اتتەگەنە-اي» - دى جۋىپ-شايىپ جىبەرەتىن ءادىس بارشىلىق. ىشتەي سول ءادىسىن سايلاي باستادى.
جاپەكەڭ شامىرقاندى.
— شاڭىراققا قارا، الشاعىر! ءتىلىمدى قىشىتپا دەگەن سوڭ قىشىتپا! قوبىلاندىنى بىلمەيدى دەسەڭ قازاقتىڭ تەڭ جارىمىن قىرىپ تاستا! ارعى باباڭ باتىر بولسا، تۇپكى اناڭ كەرەي قىزى، ال ەستىپ ال! مىنا وتىرعان قاليدىڭ ارعى اپاسى. ارعى اتاڭ ارقادان جوڭعاردى قان جالاتىپ قۋىپ، ساۋىر-سايقانعا كەلگەندە كەرەيدىڭ اپپاق ارۋىنىڭ شاشىنا شىرماتىلىپ قالىپ قويعان. ال شاۋىپ ال ءوز ناعاشىڭدى، مىقتى ەكەنىڭدى كورەيىن! و نەسى-ەي!
شاتىناعان الشاعىر ءۇنسىز.
بايىرقالاپ ۇلگىرگەن قالي قارتقا قاتتى رازى. الشاعىردىڭ زىركىلىنە پىسقىرمادى، دەبەتكە شىعارا سالدى، جىندىنىڭ ءوزى كىم، ءسوزى كىم؟ دەرەۋ الگى قيىننان قۇتقاراتىن ءادىس-امالىنا باستى. قۇلاعىن جاپقان شاشىن كوتەرە-كوتەرە جەلكەگە قاراي سىلاپ جىبەرىپ، قاسىن جىپىرايتا كەرىپ-كەرىپ تاستاپ، ءان سالدى.
جاز كەلسە جارقىرايدى كولدىڭ بەتى،
كوگەرىپ تولقىندايدى، ياپۋراي، الىس شەتى.
دىرىلدەپ تولقىن باسقان ءمولدىر بەتىن،
شايقايدى جاس بالاداي، ياپۋراي، جەلدىڭ لەبى...
تولقىن-تولقىن ءان جاي جىلجي لەكىپ كەلىپ جاعانى ۇردى دا، لىقسىپ كەيىن قايتتى. رابكووبىڭ سىزىق تۇسپەگەن تەنور ەكەن. تەنور ەكەنمىن دەپ، جەرگە تۇسپەي اۋەدە شىرىلداپ تۇرىپ المادى. اسىرەسە «ياپۋر-ا-ايعا» كەلگەندە، سىرشىل قوڭىر بارقىن باريتون كەتتى بوزداپ... قالي قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىردى، جو-جوق، قۇرىش-مۇرىشى نەسى، تۇپ-تۋرا جۇرەكتىڭ باسىن ءدىر ەتكىزدى. قاليدىڭ اتاقتى «ءادىسى» وسى ەدى. تالاي توي-جيىندا ۇرىس، تالاس قىزا بەرگەندە، ءوستىپ توتەننەن ءان سالاتىن. ءان دەگەندە كىمنىڭ دەلەبەسى قوزبايدى، ەلتىپ قالعان ەل: «پا شىركىن!»، «انىڭە بولايىن!» «تاعى بىرەۋىن!» — دەپ قولپاشتاپ، اسپەنسىتۋشى ەدى. قىزىلشەكە جايىنا قالىپ، اڭگىمە ءان مەن جىر ماسەلەسىنە اۋىساتىن. بالسىنبەي-سالسىنبەي تاعى ەكەۋ-ۇشەۋىن سالاتىن. سونىمەن بولدى. ارى قاراي ءولدىم دەسەڭ، اۋزىن اشپايدى. ويتكەنى داۋ-داماي دا بۇل كەزدە سارقىلىپ بىتەدى. انگە دە ساۋدا كەرەك. قاتارداعى ساتۋشى بولسا ءبىرسارى، ءجا دەگەن پرەدسەداتەل، ءاندى دە مولشەرمەن سالعانى دۇرىس.
جوق، بۇل جولى ءانى ەلدى تولقىتپادى. جۇرت تىم-تىرىس...
«قوبىلاندى باتىر» تۇسىندا قاليدان كوڭىل قاتتى قالىپتى. ءان مەن جىر ەجەلدەن ارا جىگى اجىراماس اعايىن. بىرەۋىن وكپەلەتىپ، ەكىنشىسىن جارىلقاي المايسىڭ. قىسقاسى، ءتورت ەركەك — ءۇنسىز-تىلسىز ءتورت توبە...
اۋىز ۇيدەگى ءبيبىش اپانىڭ:
— كوڭىلدىڭ كىرىن ءبىر اشتىڭ، قاراعىم! — دەگەن بەيعام ءۇنى عانا كوڭىلگە دەمەۋ.
تۇرىپ قالعان اعىن سۋدىڭ الدىن اشۋ كەرەك. ەلتاي وسىنى ۇقتى. قالي، الشاعىر، جاپەكەڭ داۋعا باستارىن شاتىپ الدى. ۇشەۋى دە بۇلدىرگەنىن سەزىپ، جابىل، قازانىم، جابىل دەپ قىپىلداپ وتىر. ەلتاي جوتكىرىنىپ، ورتاعا تامان قۇيرىعىمەن جىلجي بەرىپ ەدى، الشاعىر:
— اكەل دومبىرانى! — دەپ دىك ەتتى.
الدى قاتتى، ارتى جۇمساق، ءزىل، كەك ساقتامايتىن الشاعىر جاڭاعى ايىبىن جۋىپ-شايعىسى كەلىپ، قاۋىرت قيمىلعا كوشكەن.
جاپەكەڭ جۇك ۇستىندەگى دومبىراعا قول سوزىپ، جىگىت الدىنا كولدەنەڭ تاستادى.
الشاعىر:
— رابكووپتان ءبىز كەمبىز بە؟ اۋىلدىڭ التى اۋىزى امان بولسىن! — دەپ، كوزىن قيتۇرقىلانا قىستى. دومبىرانىڭ قۇلاعىنا كۇيكەنتايشا ءشۇيىلىپ، تىڭقىلداتا بۇراپ، كۇيىنە كەلتىرىپ وتىردى دا، شالت سابالاي جونەلدى.
— داريعا-اي، سىلاڭ قاعىپ بۇراڭدايسىڭ...
«داريعا» دەگەندە باسىن جۇلىپ العان اكپار انشىگە ەلەگىزىپ قارادى.
دۇنيە وتەر دەسەم ءتىل المايسىڭ،
داريعا-اي!
التايى قۇمنان قاشقان تۇلكىدەيىن،
قالقاتاي، قولعا تۇسپەي بۇلاڭدايسىڭ...
قامشىنىڭ سابىن قۇشىرلانا مىتىعان اكپاردىڭ قولىنىڭ تامىرلارى ادىرايىپ شىعا بەردى. كومەكشى شوپان كەلىنشەگىن كەرەمەت جاقسى كورۋشى ەدى. وزىنشە جاقسى كورەتىن — ارتىق اقاقۋ-ساكاكۋسىز ءۇنسىز سۇيىسپەنشىلىك ەدى. بۇل ءۇنسىز ماحابباتتىڭ ىشكى قىزۋىن باسقاداي ارالاس-قۇرالاس بىلە بەرمەيتىن. «تۇرىپ جاتىر، ايتەۋىر، اكپار قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن، انا داريعا عوي، سول ءۇيدىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، وتىن جاعىپ وتىرعان»، - دەي سالاتىن. ايتسە دە داريعا جەڭگەي ءبىر قاراعاندا كورنەكسىز تاپال قارا قوساعىنا ىشتەي شاڭ جۋىتپايدى. ورتالىقتا، مەكتەپ-ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن بەس بالل دەمالىس دەپ، ىركەس-تىركەس ساۋلاپ كەلە قالسا: «اكەلەرىڭ شارشاپ ءجۇر، بەتىن قايتارماي ءتىلىن الىپ جۇرىڭدەر»،— دەيتىن ءالسىن-الى پىسىقتاپ. اكپار دا ونى باعالاي بىلەدى، باعالاعانى سول عوي، شارۋاسىنا ۇسىناقتى، قاق-سوعى جوق. اناۋ-مىناۋعا كوتەرىلمەيدى، ەكى-ۇش جىلدا ءبىر رەت ەرەۋىلدەيدى، وندا ماسەلە قيىنعا اينالادى — شورت مىنەز! اۋرۋحانادا شىڭىراۋ قۇدىق تۇبىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي تىپىرشىپ، شىققانشا اسىق بولدى. «جاپەكەڭ قولعاناتسىز قالدى، مال تولدەي باستادى»،— دەپ، دارىگەرلەرگە ەرتە باستان قىڭقىلداپ، ادا-كۇدە ساۋىعىپ كەتپەسە دە باسىن ازاتتاپ الدى. سودان، مىنە، داريعانىڭ وڭ تىزەسىن باستى.
ءبىتتى، وز-وزىنەن كوبەڭسىپ، وعان ەت پەن شاي قوسىلعاسىن قۇرىس-تىرىسى تازا جازىلىپ، بالبىراپ وتىرعان.
وسىناۋ ءايبات كەزدە «داريعالاپ» سارناعان ءان قۇلاعىنا تۇرپىدەي ءتيدى. وزگە بولسا قىڭق ەتپەس ەدى. ءاندى الشاعىر سالدى، ماسەلە قايدا! قالانىڭ شپاناسى بولعان... تور كوز تۇرمەدەن شىققان الشاعىر! سول شپانا قۇداي قوسقان قوساعىنا قۇيقىلجي ءتونىپ، ەنەسىنەن ايرىلعان بوتادايىن: «داريعا! داريعا!» — دەپ، وندىرشەگىن ۇزەردەي بوزدايدى كەپ، بوزدايدى. تابان اۋدارماي ەكى كۇن قاتارىنان سۋىقسايدا جاتىپ الىپتى تاعى. بۇل نە سوندا؟
اكپاردىڭ باسى ابدەن قاتتى. قاتقان سايىن ار جاعىنان قىزعانىش شوعى جىلت-جىلت تۇتانىپ، قوزدانا تۇسەدى.
الشاعىردىڭ ويىندا تۇك جوق، ءار قايىرما سايىن جەڭگەسىنە كۇلمىڭدەي ءتۇسىپ: «داريعا-ا-الاعاندا» دومبىرانى باۋىرىنا قىسا بەبەۋلەتىپ بارادى. ءسال سارقىراڭقىراعان، سويتسە دە ادال كوڭىلدەن ايتىلعان ءان كەلىنشەكتىڭ دە جانىنا مايداي جاعىپ ەدى. الشاعىردى قوشتاعانداي قىزارا كۇلىمسىرەپ، تومەن قاراپ وتىر.
ءان قالىقتاي بەردى.
نۇرىسىڭ سەن دۇنيەنى اشىپ تۇرعان،
كۇيىگىڭ سەنىڭ مەنى زارىقتىرعان،
داريعا-اي!
قالقام-اۋ، سەزبەدىڭ، عوي سەنىڭ ءۇشىن،
كەۋدەمدە جالىن بارىن جانىپ تۇرعان.
داريعا-اي!
وزگەنىڭ دە «انشىلىك» تالانتىن تاني بىلەتىن قالي:
— ۋاي شىركىن! ايتقىشىن! — دەپ قالعاندا، داريعا قانى بەتىنە تەۋىپ، سىلق-سىلق كۇلدى. اكپار ايەلىنە جالت قارادى. تىركىستەنە ءتۇسىپ، قوڭىر كوزى قوشقىلت تارتتى. جۋاس شوپاندى ساناتقا قوسپاعان جۇرت بۇل شات-شالەكەي وزگەرىستى اڭعارمادى.
الشاعىر اتقا قامشىنى باسقان ۇستىنە باسىپ، وجەكتەي ءتۇستى.
داريعا-اۋ، قايدا جانارىم،
سەنى ىزدەپ قايدان تابامىن؟
جانىمدا جاقىن جۇرمەسەڭ،
وت بولىپ لاۋلاپ جانارمىن.
كەنەت اكپار جاقتان:
— وي، اكەڭنىڭ تاق اۋزىن! — دەگەن جان ازابىنا تولى اقىرعان ءۇن جەتتى. ەل ەسىن جيعانشا، قامشى ۇيىرگەن كومەكشى شوپان ورنىنان قوپارىلىپ تۇرا بەردى. كوزى اينالىپ كەتكەن، ءتىسىن قاشىر-قۇشىر قايرايدى، — داريعا، داريعا! سۇڭقىلداپ، زارلاپ... مەنىڭ ايالىمدا قاي اكەڭنىڭ قۇنى بار؟! باسىنعان ەكەنسىڭ! مەن ورتالىقتا اۋىرىپ جاتقاندا... سەنەن كەلگەن پالەنى كورىپ الايىن، شپانا نەمە! تۇتى-ەپ تاستايمىن-ن!
اسجاۋلىقتى اتتاپ-بۇتتاي ۇمتىلدى. جان دارمەن اتىپ تۇرعان ەلتاي اكپاردىڭ كەۋدەسىنە اسىلا كەتتى. دومبىرانى قىلىشتاي كولدەنەڭ ۇستاعان الشاعىر اكپاردىڭ بەتىنە بەدىرەيە قاراپ تاپجىلماي وتىر.
ءبىرى قولدان، ەكىنشىسى اياقتان تارتقان جۇرت اكپاردى اۋپىرىممەن كيىزگە ەتپەتىنەن جىعىپ سالىپ، باسىپ وتىردى. كوتەرىلىپ السا اكپارىڭ قيىن ەكەن، استىدا تىپىرلاپ جاتىپ:
— سۇيەككە تاڭبا سالىپ! قويا بەرىڭدەر، قولىندا ولەيىن! نە شارۋاسى بار؟ ءوز قاتىنىنا يە بولسىن! — دەپ، شابىلىپ جاتىر.
الشاعىر جاي-جاپساردى جاڭا ءتۇسىندى مە، شالقايىپ تۇرىپ، قارقىلداپ كۇلدى. كەسىرلى دومبىرانى ورتاعا ويناتىپ تاستاي سالدى، ورنىنان تۇردى، سىرتقا بەتتەدى. ەسىك سىرتىندا تۇرىپ، قاعىپ كەتكەندەي ەكىنشى قايتارا راقاتتانىپ كۇلدى.
داريعا جەڭگەي كۇيىپ كەتتى مە، تىزەرلەگەن قالپى كۇيەۋىنىڭ كوزىنە كوزىن قاداپ، اقىرىن عانا:
— جانىڭ بارىڭدا جاپ اۋزىڭدى! — دەپ ەدى، كەرەگى وسى ما، اكپار سۋ سەپكەندەي باسىلدى، ىسىلداپ-پىسىلداپ جاتىپ، ءبىر ۋاقىتتا مىرس-مىرس جىلادى.
ەركەك اتاۋلى دۇركىرەپ تىسقا شىقتى. ماي توڭعىسىز ءتۇن. اسپانداعى جارىق جۇلدىزدار تەڭگە، تەڭگە، كۇمىس تەڭگە... قارا كۇڭگىرت تاۋ اڭعارلارى ۇيقىسىراي ىڭىرانادى. سۇيەك-ساياققا تالاسقان يتتەر گۇرىلدەيدى، قورا جاقتان اندا-ساندا قوي ولىمسىرەي ماڭىراپ، ات پىسقىرادى. كۇرەسىن ماڭايىنان، ءۇي ىعىنان، ساي قاباعىنان بىرەۋ مۇز ۇستىمەن ەپپەن باسىپ، جايىمەن جاقىنداپ كەلە جاتقانداي — كۇندىز ەرىپ، كەشكە تامان قاتقان قار قابىرشاقتارى كەنەت جىلىعان ءتۇن ورتاسىندا سىتىر-سىتىر سىنىپ جاتىر. قورتىق تاۋلار توڭازي دىرىلدەيدى. ۇشەۋى دە ۇندەمەدى. ىشتەگى ءمانسىز وقيعاعا ءارقايسىسى ءوزى كىنالىدەي، سوزدەن قاشادى. سىعىرايعان تەمىر تورلى شام كوتەرگەن جاپەكەڭ جاعدايدى ناق ءتۇسىندى دە، جايما-شۋاق، جايمالاپ، تىگىسىن جاتقىزا سويلەدى.
— كۇن بەتىن تۇزۋگە سالىپتى، جارىقتىق. كوك شۇناق بولماسا ەندى ءقاۋىپ جوق. ەرتەڭ ءسارال بالا ماشينەسىن دودەتتەتىپ كەلە قالسا، ءبىزدى قۇداي المايدى.— ءيىرىلىپ تۇرعان ۇشەۋگە بۇرىلدى.— ال كەرەگەتاستان كەلگەن قوس ازامات، ەكەۋىڭە اللانىڭ راحىمى جاۋسىن! بەك ريزامىن. شارشاعان شالدى مىقتاپ دەمەپ، ازاماتتىق جاسادىڭدار. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ وتاندارىڭا قايتىڭدار. سۇكەڭ دە نامىسقا سالىپ، سىڭىرىنە ءىلىنىپ ءجۇر، مەن بىلسەم. دۇعاي-دۇعاي سالەم ايتىڭدار. جاپاباي ولە-ولگەنشە ەسكى دوسىنىڭ بۇل جاقسىلىعىن ۇمىتپايدى. شۇكىر، ساقىمانشىم دا، قوتيىن بولسا دا كومەكشىم تۇگەلدەندى. ءبارىن دە كولىگىنە تيەپ، تەڭدەپ الىپ كەلگەن، قالي بالام، ساعان دا راقمەت! ال، ەلتاي قاراعىم، قانشا جاتاسىڭ؟
— جۋىق ارادا قايتامىن.
— حابار جىبەرەمىز. توستىك جەگىزبەي، قورجىننىڭ ەكى باسىنا قوس قويدى مۇشەلەپ سالىپ بەرمەي الماتى قايتارمايمىن.— قالي: «مىنا شال نە دەپ تۇر؟ الماتىسى نە؟ ءاي، اق سۇر بۇيىعى جىگىت، جەردەن شىققان، ەكى قۇلاعى تىك شىققان قاي پالەسىڭ؟» — ورايدا ەلتايعا سىر تارتا قارادى.— وسىنى سۇكەڭە قاداپ ايت. بۇگىن ءتۇنى قوي كۇزەتەمىن. ەش الاڭداماي ۇيقى قاندىرىڭدار. تاڭەرتەڭ ويانعاندارىڭدا ۇيقتاپ قالىپ، قوشتاسا الماسام، ايىپقا ساناماڭدار.
قورا تۇستان قوي دۇركىرەپ ۇرىكتى.
— ارقار عوي. كوكتەم تۋا اڭگى بولىپ قۇتىرىپ ءجۇر. ءتۇز تاعىسى ەمەس پە، ساۋلىقتاردى ءسۇزىپ تاستايدى. قويا بەرەيىن دەسەم، قولعا ۇيرەنگەن نەمەنى كوك شولاق ەكى اساپ، ءبىر قىلعي سالادى.
شامى شايقالاقتاعان سايىن، كولەڭكەسى ۇزارىپ-قىسقارعان جاپەكەڭ قاشانى ماڭدايعا الدى.
تۇنگى تازا اۋانى سىمىرگەن ەلتاي بەيجاي. ەكى كۇن ىشىندە ءتانى دە، ويى دا قاجىعان با، باسىنان وتكەن وقيعالاردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر تۇيىنگە كەلە المادى. قالي، الشاعىر وڭاشا كۇبىر-كۇبىر... ىشتەگى ءتۇس شايىستى تازا ۇمىتىپ، اۋىز جالاسىپ تۇر. بۇلاردىڭ تەكەتىرەسى اكپار اپەندەنىڭ قاسىندا ءجىپ ەسە الماي قالدى ما، الدە مەكتەپتە قاتار وقىپ، جاستىق بازارعا بىرگە تۇسكەن جىگىتتەردىڭ اشۋى دا، اشۋدان قايتۋى دا تەز بە، ەكەۋى ەمەن جارقىن، قاڭعىر-كۇڭگىر ءسوز قاعىسادى.
قالي:
— ءاي، الشەكە، سەن عوي، باياعىدا قۇرالايدى كوزدەن اتقان مەرگەن ەڭ. كەرەگەتاس پەن سۋىقسايدان ارقار قاشسا، ءيىسىڭدى كەش جەردەن سەزگەن عوي،— دەپ تىق-تىق قۇرعاق كۇلدى.
ۇرىس-قىرقىس قاجىتقان الشاعىر باسەڭ، مامىراجاي.
— مىلتىقتى اۋىلعا تاستاپ كەتكەنمىن.
— تولەۋ مەن ۇكاننىڭ تويىندا اڭعا ەرتىپ بارامىن مىلتىق ۇيرەتەمىن دەپ بوسكەنىڭ قايدا؟ جىگىت ەكەنىڭدى بىلەيىن، سول ۋاعداڭدى ۇستا، سوزدەن تايما، الشەكە.
قالي كەڭكىلدەپ كۇلىپ تۇرىپ-اق بۋىنسىز جەردەن پىشاق ۇرىپ ەدى. الشاعىر وت باسقانداي ىرشىپ ءتۇستى.
— ءاي، بايقاپ-بايقاپ، باستى شايقاپ سويلە. الشاعىردىڭ سەرتتەن تايعانىن قاشان كورىپ ەڭ؟
— جوعا دا... بويداق كەزىڭدە سەرت جولىندا ءولۋشى ەڭ، ءقازىر قولاقپانداي قاتىنىڭ بار، اياعىڭا تۇساۋ ءتۇستى مە دەپ...
الشاعىر تۋرا تارتتى.
— ەرتەڭ قول بوس. تاۋ ارالايىق. وتكىر كوز بەن قالتىرامايتىن قول مەنىكى، قۇرىق بويلامايتىن قۋلىق سەنىكى. مىلتىق سەنەن، جولباسشىلىق مەنەن. تورعاي تۇسىرسەك تە قانجىعانى قاندايمىز، ءا، قاليىم؟ — دەپ، قارق-قارق كۇلدى.
— ءجۇر وندا، بىلاي شىعىپ سويلەسەيىك. توق باسايىق، ىشكەن-جەگەنىمىزدى تارقاتايىق.
قاراڭ-قۇراڭ ەكەۋ ءۇي اينالا بەردى. ارى قاراعان الشاعىر:
— ەلتاي، جۇرمەيمىسىڭ؟ — دەدى. «قالساڭ وكپەم جوق» دەگەن رايدى ەلتاي قايدان سەزبەسىن. اڭشىلىق قۇرماق تۇگىل، قولىنا مىلتىق ۇستاپ كورمەگەن باسى اناۋ ەكەۋىنىڭ قاسىندا شەت تىلدە سويلەگەن جات جانداي سەزىلەدى عوي. اڭ قۇمار كىسىلەر كاسىپتەرىنىڭ قىر-سىرىن سىرت قۇلاقتان قىزعىشتاي قوريدى، ونى دا ەپتەپ بىلەتىن.
— مەن جاتا بەرەيىن، ۇيقى قىسىپ تۇر.
— اۋ، قۇرداس، ەرتەڭ، ايتەۋىر، اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى دەپ جۇرمەسەڭىز بولدى.
قالي قولتىعىنا قول جۇگىرتىپ، قىتىقتاپ قويدى. الماتىلىق دەگەسىن-اق توماعا-تۇيىق جىگىتتەن اياعىن تارتا باستاعان. مىناسى قاشىرتقى. ايتپەسە كوپتىڭ ءبىرى، كوپشىكتىڭ كىرىنە ۇقسامايتىن قاراتاياققا جولاعىسى جوق.
قالي اۋدان ساۋدا باستىعىنىڭ ورىنباسارىن نىساناعا العالى، ايدىندى ادامداردان الىستاپ، ءوزىنىڭ مىسى باساتىن جىگىتتەردى قاناتىنىڭ استىنا تارتا باستاعام العىرلار ىشىڭدەگىنى رەنتگەندەي كورىپ قويادى، كۇندەردىڭ كۇنى قوياندى اكتارا سالسا قايتەسىڭ، ال السىزدەر ءاماندا زيانسىز. السىزدەردىڭ اقىلى ەمەس، قىزمەتى كەرەك. ماسەلەن، الشاعىر ۇر توقپاققا جاراپ قالادى. ال ەلتايدان ساقتانۋ كەرەك. ايتسە دە قانداي جىگىت، نە ىستەيدى، اجەتكە جاراي ما، جوق پا — بىلگەن دۇرىس. الشاعىردان وڭاشادا وسىنى دا سۋىرتپاقتاپ بىلمەك. قانداي كوزىر، كىرەش تۇز با، جامان-جاۋتىك التىلىق پا، ءبىلىپ العان ءجون، ارعى جاعىن كورە جاتار.
— بارا بەرىڭىزدەر...
* * *
ءتۇن تىنىش ءوتتى.
ەلەڭ-الاڭدا بۋىنى سىرتىلداعان بىرەۋ توسەكتەن تۇردى، اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ اۋىز ۇيگە ەتتى، شەلەك قىرىنا كەسە تىق ءتيدى، سۋىق سۋ كەپكەن وڭەشتەن قىلقىلداپ ءوتىپ جاتتى. دەمىن اۋىر الىپ كۇرسىندى. ەلتاي كورپە استىنان سىعالاپ قاراسا... الشاعىر. ىرگەگە اۋناپ ءتۇستى. سىلەسى قاتقان قالي ۇيقىنىڭ جاعىن ايىرىپ جاتىر.
...جەر دۇنيە ات كوپىر شاعىرماق ساۋلە. ءتۇپسىز اسپان كوك بوياۋ. جان-جاندىك، وسىمدىك اتاۋلى كۇنگە ۇمتىلعان. ساي تابانى جاسىل بۋ — ءشوپ قىلتاناقتاپتى. كەڭ جازىق ۋ-شۋ: وتامالىدان ادا-كۇدە قۇتىلىپ، ماڭدايىنان كۇن وتكەن قوي قىرعىن ماس. قول سوزساڭ كوش جەردەگى تاۋدىڭ ساۋلەگە شومعان ايعىز-ايعىز جۇلگەلەرى مەن قىرعىز قالپاق، شوقىلارىنا، ىستىك قاراعايلارىنا ساۋساق ۇشى تيەردەي. جۇندەس كەلگەن بەتكەي-بەتكەيدەگى بۇرگەن، توشالا، كوكبوياۋ، قىزىلقات، دولانانىڭ اراسىنان قارعا قارقىلدايدى، ساۋىسقان شىقىلىقتايدى. كاپوتى ەڭىستى يىسكەلەگەن «گاز-69» جايىمەن دىبىسسىز جىلجىپ بارادى. قوراداعى قوي ەرگەن — قاشانىڭ ەسىگى شالقاسىنان اشىق جاتىر. ايىر ءشوپتى قوس قولداپ كوتەرگەن ساقىمانشى ىشتەگى ەكىنشىسىنە: «ايعانىم، ءاي، ايعانىم، كەل بەرى، كومەك بەر!» — دەپ، قۇلاقتىڭ ءداپ تۇبىنەن ايقايلايدى.
داريعا قوتاننان ۇيگە بەتتەپ كەلەدى ەكەن.
— اكپار اعامىز قالاي، باسىلدى ما؟ — دەپ جارقىن-جارقىن سويلەگەن ەلتايعا كۇلە قاراپ، باس يزەدى.
— ە، اعاڭدى تاڭ اتپاي سيراعىنان سۋىرىپ الىپ، قويعا قۋدىم. ويانا كەتسەم، الدەكىم ارلى-بەرلى كەزىپ، بولمە ىشىندە جۇگىرىپ ءجۇر. كۇبىر-كۇبىر سويلەيدى. قاراسام، ءبىزدىڭ جىگىت... باسىن قوس قولداي قىسىپ ۇستاپ الىپ، بىرەۋدى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ ۇرسادى-اي دەيسىڭ. «سەنەن ادام شىقپايدى، اكپار، كور دە تۇر!» — دەپ، قويادى. گاليسيناسيا ما ەدى، سول جىن-سايتان مۇنى قاماعان ەكەن دەپ زارەم ۇشتى. «ءاي، ونىڭ نە؟» — دەپ، باسىمدى كوتەرىپ ەم: «ۇيات-اي، ۇيات-اي! كەشە سانىمدى نەگە ءۇزىپ شىمشىپ المادىڭ، ا؟ ماسقارا!» — دەپ، دۇرسە قويا بەرمەسى بار ما. قاعىپ جىبەردىم: «سانىڭدى شىمشىماق تۇگىل، مۇرنىڭدى قىرشىپ السام دا دىم بىلەتىن ءتۇرىڭ جوق». سودان جىگىتىم: «داريعاش، بۇگىن مەنى قويعا جىبەرسىنشى، انا جاپەكەڭە ايتشى»،— دەپ جاتا قالىپ جالىنسىن. «ە، نەگە؟»— دەيمىن ادەيى. «ۇيات. قارا ءجۇزىمدى بۇگىن جان ادامعا كورسەتپەيىن!» قايناتقان شايىمدى تەرلەپ-تەپشىپ ىشكەسىن ەسىن جينادى. «ءبۇيتىپ بۇلىنبەۋشى ەم، اۋرۋحانادان ۋىس-ۋىس ءدارى ىشكىزىپ ەد، سول قۇرعىرى ءوتىپ كەتىپ، ءبىر جەرىمە كەسەل كەلگەن جوق پا، بايبىشە؟» — دەپ قاراپ وتىر.
— ايتپاڭىز، اعامىز سەمياسىن سۇمدىق ساعىنىپتى.
— ءوي، ءويتىپ ساعىنعانى قۇرىسىن. وزىمەن قوسا مەنىڭ ابىرويىمدى ايرانداي توگىپ... عۇمىرى اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ كورمەگەن. دوعدىرلار توسەككە اتىپ ۇرىپ، انە جەر، مىنا جەرىن تەبەن ينەمەن پىسكىلەي جونەلگەندە: «ولگەن دەگەن وسى ەكەن»،— دەپتى. كەشە قالي پوچتانى قوسا اكەلگەن. گازيت-جۋرنالمەن بىرگە الاقانىما اۆيا حاتتى قىستىرا سالعان. سىرتىنا قاراسام، كاناتى سىنعان قارعانىڭ كار بەتىمەن شوقاقتاپ قاشقان ءىزى سەكىلدى قيقى-جيقى ءارىپ تەر... اينى قاتەسىز جىگىتىمنىڭ جازۋى. «مىنا تۇرعان ورتالىقتان اۆيا - لاتىپ حات جازاتىنداي الباستى باستى ما؟» — دەپ، وڭاشادا وقىپ ەم، قۇرىسىن... وسىدان ءولىپ كەتسەم، بالالاردى جەتىمسىرەتپەي اكە تاۋىپ بەر دەي مە، بىلتىر قاتىنى باسقا بىرەۋمەن قاشىپ كەتكەن انا ءبىر شوپىر اراق ىشپەيدى، شارۋاعا مىقتى، سوعان قالايسىڭ دەي مە... اۋەلى كۇلدىم، ودان كەيىن دادەسىن كوزىنە كورسەتتىم-اۋ ءوزىنىڭ دە. بالا عوي، تۇرعان بويى شيكى بالا. بالنيسەدەن ولمەي امان-ەسەن شىققانىنا قۋانىپ وتىرىپ، مولشەردەن اسىرىپ الىپتى،— دەگەن داريعا جەڭگەي ءتاتتى جىميدى. «جىگىتىنىڭ» جاڭاعى قىلىقتارىنا كۇيىنىپ تۇرعان جوق، قايتا سۇيسىنگەندەي رايدا.
— اعا ەش قىسىلماسىن. شىن كوڭىلىمەن اشۋلانادى ەكەن. شوق، شوق، الشاعىرعا دا سول كەرەك! — دەدى ەلتاي كۇلىپ.
— سەنسە ايتامىن عوي...
كوڭىلدى اۋەندى مۇرنىنىڭ استىنان ىڭىلداپ ۇيگە كىرسە، ىسقىرىنىپ-پىسقىرىنعان الشاعىر سۋ شاشىراتىپ جۋىنىپ جاتىر. قالي تىپ-تىڭ، ءسۇرتىنىپ تۇر. بۇعاعى بۇلكىلدەپ:
— باس قالاي؟ سەسپەي قاتىپ ۇيىقتادىڭىز، وتامالى ءسىزدى دە سانسىراتىپ كەتكەن-اۋ، شاماسى. الماتىنى ساعىندىڭىز با؟ — دەپ جان جىلىتاتىن لەبىز ءبىلدىردى.
— راقمەت... ءوزىڭىز جايلى جاتىپ، جاقسى تۇردىڭىز با؟— ەلتاي اق قاڭىلتىر قول جۋعىشتىڭ كىندىگىن ءتۇرتتى. الشاعىر تۇندە ءۇي سىرتىندا مۇنىن كىم ەكەنىن، نە ىستەيتىنىن ايتقان ەكەن.
— ءا، ءبىزدىڭ قاۋاشاق ونداي-مۇندايدى ەلەمەيدى، پىسكەن باس. قالانى قايدام، اۋىلدى جەردە بۇ دا ءبىر بىتكەن جۇمىس.— جىلىمشى جىميعان رابكووپ ءوزىمسىنىپ سىر اشقانسىپ قويدى.
بەتى دومبىعىپ ىسكەن الشاعىردىڭ كەنەۋى كەتىپتى؛ كولكىلدەگەن كوز الدى قالتا-قالتا، قاباعىنان قار جاۋادى، تۇستەپ تانىماعانداي ەلتايعا سۇزىلە قارادى دا، بوساعانى قاپسىرا ۇستاپ سىلكىندى، ەسىكتى ماڭدايىمەن ءبىر پەرىپ سىرتقا كەتتى، كوپ ۇزاماي قاقىرىنىپ-تۇكىرىنىپ جاتتى.
...كەشە تۇندە ءۇش جىگىت كەرەمەت ۇقساس ەدى؛ اۋىزدارى جالپىلداي باستىرمالاتا سويلەپ، كوزدەرى جانىپ، ءتىرى وتىرعان. بۇگىن كەرىسىنشە: تابيعي شىن مىنەزدەرىمەن تابىسىپ، جەكە-جەكە تومپيىپ وتىر. اۋزىنا مارجان سالعان ەلتاي شايدان ەسەسىن جىبەرمەدى، ءتۇبى تەز كورىنگەن كەسەنى ءبيبىش اپاعا ءدامىل-دامىل ۇسىنادى. الشاعىر دوڭگەلەنىپ كەلگەن كەسە شايدى: «وسى دا اس پا، ءتايىرى؟» رەتتە مەنسىنبەي، ەرىن ۇشىمەن ءۇرىپ ۇرتتايدى. تاباقتاعى سۋىق ەتتەن تاتىپ المادى، جاعىمسىز الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي جالپاق الاقانىمەن ۇزىن بەتىن يەكتەن سامايعا سيىرا ۋماجداپ سيپاي بەرەدى. سىر بەرمەگەن قالي عانا: تۇندە قانشا ساۋلىق تولدەدى، كەشە كەشتەن كىرپىك ىلمەگەن جاپەكەڭ كورشى اۋىلعا تاڭ سارىدەن اسىعىس اتتانىپ كەتكەنى نەسى، قاشان كەلەدى دەپ، مايدان تورتا ايىرعانداي سىزىلادى. سوعان قوسا شايدى دا، ەتتى دە قۋسىرىپ بارادى. ەلتايعا ىلتيپاتپەن كوز تاستاپ، قالا تىرشىلىگىنەن سىپايى ساۋالدار قويادى. ءبىر ۋاقىتتا الاسا ۇستەلدىڭ استىنا قول جۇگىرتتى.
— ءبىزدىڭ ۇيدەن كەلگەن بازارلىق... جولىم بولادى ەكەن، جاقسى جىگىتتەرگە بۇيىردى. — «جاقسى جىگىت، ارينە، ءوزىڭىز بولاسىز»،— دەگەندەي ەلتاي جاققا مانمەن قارادى.
ەلتاي ىرىمىن جاسادى، قالي مەن الشاعىر ىركىلمەدى. باستىقتىڭ ودان كەمىگەن تۇگى جوق: اعى اق، قىزىلى قىزىل. الشاعىر لەزدە ادام بولدى؛ قىرىس-تىرىسى جازىلىپ، جۇزىنە قىزعىلت رەڭ جۇگىردى، كوزى قۇبىلا باستادى. بىرەسە قاسىق ۇستاپ، ۇستاعانىمەن ەتكە سوزبايدى، تاباق شەتىنە سۇيەي سالىپ، كەسەگە جارماسادى، ونى دا ۇمىتىپ، جەر تاياندى، ۇيىپ قالعان بالتىرىن مىتيدى. سوزىندە تۇراق جوق، اينىمالى، ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالادى. ارى-بەرىدەن سوڭ سەبەپسىزدەن سەبەپسىز شالقايا قارقىلداپ كۇلدى دەيسىڭ، الدىن بوگەگەن سۋداي تەز كوتەرىلدى، جاعاسىن كۇرەك ۇشىمەن سىزىپ، جىرىپ جىبەرسە، الدى-ارتىنا قاراماي لاپ قويايىن دەپ تۇر.
قالي كوپ ۇزاماي تاعى ونەر باستادى. شاي دەمدەپ، اڭگىمەدەن شەت وتىرعان ءبيبىش اپاعا:
— ال، اجە، رۇقسات بولسا، بىزگە انا ارقاردى قيساڭىز...— دەپ، كىرپىگىن جالپىلداتىپ، تەز-تەز قارادى.
اجەي كەسەنى ەرنىنە اپارا بەرىپ، نە اندا، نە مىندا جوق، بەس ساۋساعىنىڭ ۇشىندا دوڭگەلەتىپ ۇزاق وتىردى. كۇمىس بىلەزىگىنە تەرەزەدەن سوزىلىپ تۇسكەن ساۋلە ءسونىپ جانادى، ءسونىپ جانادى؛ قولى قالتىراي ما، قالاي؟ قۇيرىعىمەن جىلجىپ، داستارقانعا ەمىنە تۇسكەن قالي وقتالىپ سويلەدى:
— تۇندە جاپەكەڭ رۇقساتىن بەرگەن. ءتۇز تاعىسى باققانمەن ءبارىبىر مال بولمايدى...
كوزىن قابىرعاداعى كىلەمنىڭ قالىنا تىرەگەن قاريا ءۇنسىز. جۇقالتاڭ ءجۇزى — مۇز. قاليعا جاپاق ەتىپ ءبىر قاراعان الشاعىر كوزىن تومەن سالىپ، بىدىڭداي جونەلدى.
— تاستان تاسقا سەكىرىپ، اق قار، كوك مۇز كوبەلەگەن ارقاردىڭ قوزىسى ويعا ءتۇسىپ وينامايدى، اپا. تەگىنە تارتادى. كەشە ورىستە باسىن قايقيتىپ الىپ، ەرگە قاراي تاناۋىن تارتتى. يە... ءيىس اۋلاعانى عوي. قۇز-قيادا وسكەن ارقاردىڭ تاڭدايىنا ساعدار ءشوپ پەن كەبەك تاتي ما. ىڭىرشاعى اينالىپ، كۇن سايىن ازىپ بارادى... تۇندە ەكى-ۇش ساۋلىقتى ءسۇزىپ تاستادى. كور دە تۇرىڭىز، بۇگىن سولار ءىش تاستاماسا. جاپەكەڭ بە، ءبىزدىڭ جاپەكەڭ وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-بىلىپ، ەسەپكە الىپ ءجۇر عوي.
ءيا، قالي اتىپ، الشاعىر قاعىپ وتىر، تۇندە وڭاشا كەتكەندە كەلىسكەن...
— قولدا ەسكەن ارقار تۇزدە ءومىر سۇرمەيدى. اتتان شىقپاي جاتىپ، قىستاۋداعى قويدى اڭدىعان قاسقىرعا جەم بولسا قايتەسىڭدەر؟— دەپ قالدى ەلتاي. دەسە دە دەرەۋ ءىش جيدى — قۇيىسقانعا قىستىرىلعانى نەسى؟
الشاعىر: «ساعان نە جوق؟ الماتىدا جاتىپ ارقاردىڭ جايىن سەن بىلەسىڭ بە؟» — دەگەندەي جالت قارادى. كاپىردىڭ كوزى قىپ-قىزىل.
— قاسقىرى نەسى؟ قاسقىر جۋىق ماڭدا ارىق-تۇراق ارقارعا پىسقىرىپ قاراسا، ارعى قولىڭدى بەرى اكەل. وعان وتامالىدا ولگەن-جىتكەن مال دا جەتەدى. ارقار تابىندارى ءقازىر تىسكە ىلىنەر كوك ىزدەپ، باۋىرعا تۇسكەن. دۇربىگە قاراسى ىلىكسە بولدى، قويا بەرەمىز.
الشاعىرىڭ وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي ەتتى.
— قاشان كوردىڭ... ەتەككە تۇسكەنىن؟
قالي:
— ءسوزىنىڭ جانى بار... مىنا ارقار بارقىراعان قالىڭ قويدىڭ اراسىندا قۇسادان ولەدى، — دەپ، جىلىمشىلاتىپ ەدى، ءبيبىش شەشەي ەرنىن جىبىر ەتكىزدى.
— شال ايتسا... الىڭدار!
ەكەۋى كەسەلەرىن توڭكەرە-موڭكەرە ورە تۇرەگەلدى. راقمەت دەمەدى، داستارقان شەتىن اتتاپ-بۇتتاي ەسىككە ۇمتىلدى. بولماستى ءسوز ەتىپ، كەڭكىلدەپ كۇلىپ بارادى. الشاعىردى العا جىبەرگەن قالي سوڭىنا بۇرىلىپ، وڭ شەكەسىمەن ەسىكتى مەگزەدى:
— جۇرمەيسىز بە، ەلەكە؟
كوڭىل ءۇشىن ايتىلا سالعان ءسوزدى ۇقپايتىنداي ەلتاي ءنادۇرىس ەمەس، ومپيىپ وتىرعان كۇيى كۇڭك ەتتى.
— بارا بەرىڭدەر... ۇيقىم شالا.
تابالدىرىققا اياق ارتقان قالي ارى قاراپ:
— سوڭىرا كەلەمىز... ارقار تابىنى تاڭەرتەڭ جازىقتى جاعالاي جايىلادى ەكەن. ەكەۋىڭدى كەرەگەتاسقا مەن جەتكىزىپ سالارمىن،— دەدى شاشىراڭقىراپ.
اجەي قورعاسىننان قۇيعانداي ءمىز باقپاي وتىر.
ەلتاي بۇيىردەگى بولمەگە كىردى، توسەككە كيىمشەڭ جانتايدى. ءدۇر ەتكەن ماشينا الىستاي بەردى دە، قۇمىعىپ بارىپ تازا ءوشتى. كوزى جۇمۋلى، كوڭىلى قاياۋ. كەشە تۇنگى لەپىرگەن سەزىمنىڭ ءىزى تۇگىل توزى جوق، قول-اياعىن جان-جاققا شاشىپ جىبەرىپ، شالقاسىنان جاتىر. باسى اپ-اۋىر. الدە ىشكەن شاي، جەگەن ەت بۋىنىنا ءتۇستى مە؟ مىرس ەتتى — ەندىگى ويلايتىن ويى وسى شاي، ەت پە؟ باسقا باسقا دا، الشاعىردىڭ قۇبىلعانى نەتكەنى؟ ەر جىگىتتىڭ وپ-وڭاي سىنعانى ما؟ سىندىرعان — قالي. ونىڭ قولىندا قانداي قۇدىرەت بار؟ كۇل بولماسا بۇل بولسىن، ەلتاي نەسىنە شالا بۇلىنەدى؟ كەشە كەلدى، ەرتەڭ كەتەدى. ەكەۋى ماشينامەن تىز ەتكىزىپ، تاۋ ەتەگىنە ارقاردى اپارىپ قويا بەرەدى، بولدى، ءبىتتى. جاپەكەڭ ءۇشىن اي ءمۇيىز، اق قۇيرىق ارقار جاراسىنا كۇيگەن كيىز باسىپ، الدىنا كەسەلەپ ءسۇت، اياقتاپ سۋ قويعان، قۇشاقتاي كوتەرىپ كوك قۇراق وتقا اپارعان باياعى جارالى لاق. ءوز قولىنان يەن تاۋعا قاڭعىتىپ قويا بەرۋگە ءداتى جەتپەدى، سول مىندەتتى ەكى جىگىتتىڭ موينىنا ارتتى — وندا تۇرعان نە بار؟
ءار قيىردى ءبىر شالىپ، ۇشارىن جەل، قونارىن ساي ءبىلىپ جاتىر ەدى، ەسىك اشىلدى. باسىن كوتەرىپ، تۇرەگەلىپ وتىردى. كۇپايكى كيگەن، شەلەك ۇستاعان ءبيبىش اپا... قاباعى كەلىسپەي تۇر.
— الگى بالدار جازىققا قاراي ۇشىرتىپ بارادى، ەلتايجان. تاۋ ەتەگىنە اپارامىز دەپ پە ەدى باعانا؟ جالپاق جازىقتان قانداي تاۋدى كورگەنىن...
— جاپەكەڭ قاشان كەلەدى؟
— كابەڭكەلەرىنە مىلتىق سالىپ الدى،— دەدى شەشەي ەلتايدى ەستىمەگەندەي.
بولمە ورتاسىندا ەربيىپ تۇرعان جىگىت:
— قويان اتپاسا...— دەدى سوقىر ۇمىتپەن.
— قويان اتسا، شالدىڭ كەڭ اۋىز وپىرماسىن الماي ما؟— ءبيبىش اپا كىلەم ۇستىنە كولدەنەڭ ىلىنگەن، ۇڭعىسىنا قوس بارماق سىيىپ كەتەردەي ون ەكىنشىنى نۇسقادى.— شەك دەي مە، گەك دەي مە، بۇرمە اۋىز جىڭىشكە ساباۋدى الىپ كەتتى. وعى بۇرشاقتاي عانا ۇندەمەس مىلتىق... شال قۇرعىرى نەعىپ كەشىگىپ جاتىر؟
— مەن ىزدەرىنەن قۋىپ بارسام قايتەدى، اپا؟
ءبيبىش اجە كوپە-كورىنەۋ قۋاندى.
— سونىڭ دۇرىس، قاراعىم. ۇسقىندارى جامان. نە دە بولسا، ءوز كوزىڭمەن كورىپ قايت. قورا سىرتىندا بۋاز بيە ارقانداۋلى تۇر. تۋار كۇنى جاقىن ەدى، بوشالاپ كەتپەسىن دەپ قولدا ۇستاپ وتىر ەك. ەر سال دا، جونەل. اياڭنان اسپاساڭ ءبىر جۇرىسكە شىداپ بەرەدى.
ەركەك شىركىن ايەل ءىسىن ءولىمىن سالسا دا ىستەي المايدى، ال ايەل ەركەك كىندىكتىڭ ورنىن باسا بەرەدى. وت باسى، وشاق قاسىنداعى ءبيبىش اپا مىنا مينۋتتا بۇيرىق رايدا قىسقا-قىسقا سويلەپ، مەڭگەرىپ اكەتىپ بارادى.
— بالام، تەزىرەك قيمىلدا. جۇيتكىپ تۇرعان تەمىر كولىكتەرى بۋازعا جەتكىزبەي كەتەر. ورنىنان باس!
* * *
الىستان-اق كوردى — باۋىرساقتاي دومالانعان ماشينا اينالاسى ات شاپتىرىم كەڭ جازىقتىڭ ءدال كىندىگىن باسىپ تۇر. توڭىرەگىندە قىبىرلاعان ەشكىم جوق. «ارقاردى جەتەكتەپ، بەل اسىپ كەتكەن بە؟» ۇزەڭگىگە تابانىن تىرەي، ەر ۇستىندە شىرەنە كوتەرىلىپ قاراۋىل قارادى. ماشينادان تاس لاقتىرىم جەردە مال ما، اڭ با، الدەنە سەلتيىپ تۇر. تەبىنە ءتۇسىپ تاقاپ ەدى — ارقار! ماشيناعا موينىن بۇرىپ، ۇردەگەيلەنە قاراپ تۇر. «قويا بەرىپتى شىنىمەن! — ەلتايدىڭ جۇرەگى تايداي تۋلادى.— ساۋىرعا ءبىر سالىپ قويا بەرگەن. جىگىتتەر جارادى! قولعا ۇيرەنگەن جانۋار ماشينانى قارا تۇتىپ، اينالشاقتاپ كەتە الماعان. اي، ۇيىرگە قوسىلعان كۇننىڭ وزىندە مىنا سىقپىتىمەن جالاما جارتاس جاعالاعان جەلاياق تابىنعا ىلەسۋى دە ەكىتالاي ەكەن. بەكەر شارۋا، بەكەر شارۋا...» جىگىت ماشينا توڭىرەگىن كوزىمەن ءتىنتىپ ەدى، تىرلىك بەلگىسىنەن ادا. «جەلىككەن ەكەن بۇ دۇنيەنى ۇمىتىپ، قويان، قارساق قۋىپ كەتتى مە، الدە ۇيقتاپ قالدى ما؟» دەگەنشە ماشينا تاساسىنان الدەنە تىرس ەتتى. سول مۇڭ ەكەن، قاڭقيىپ تۇرعان ارقار موڭكىپ، قارعىپ-قارعىپ كەتسىن. سوسىن الماتىنىڭ سكۆەرىندەگى شويىن ارقارداي-اق موينىن قايىرىپ سالىپ، ماڭقيىپ قاراپ تۇردى.
تىرسىل قايتا شىقتى. ارقار تاعى موڭكىدى.
«ياپىراۋ، بۇل نە عاجاپ؟»
مانادان بەرى ايالاپ، اياڭداتىپ كەلگەن شابدار بيەنى قوس وكپەدەن تەبىنىپ قالىپ ەدى، قارنى شەرميسە دە جانۋارعا جان كەرەك، ەڭكەڭدەپ-توڭقاڭداپ، ءتورت اياعى ءتورت جاققا كەتىپ، شابا جونەلدى.
ماشينا قاسىنا جەتە، شابدار ۇستىنەن سىپىرىلىپ جەرگە ءتۇستى. تىزگىندى بيەنىڭ باسىنان اسىرا قايىرىپ ەدى، جاڭاعى جارتى شاقىرىمدىق شابىسقا ەكى ءبۇيىرىن سوعىپ، ەنتىگىپ قالعان ەكەن. سونىڭ ارتىنشا:
— بۇ كىم؟— دەگەن بۇزىلعان داۋىس ەستىلدى، ماشينانىڭ قالقاسىنان قالي باس قىلتيتتى. بەلگىسىز ءبىر جان تولقىنىس، شابىتتان الابۇرتىپ تۇر.
— مەن، ەلتايمىن.
قويقالاڭداپ بەرى شىققان قالي قىزاراقتاپ كۇلە بەرەدى. قولىنداعى شي مويىن مىلتىقتىڭ تومەن قاراعان اۋزى جەر يىسكەيدى. ءبيبىش اپا ايتقان جاتىپ اتار گەك وسى. قۇمالاقتاي وعى كوز ۇشىنداعىنى قاعىپ تۇسىرەتىن قاندى اۋىزىڭ... رابكووپتىڭ ەكى تىزەسى باتپاق. ەلتاي ونىڭ ءسان، سىرداڭ كۇلكىسىنەن كەشەدەن بەرى جالىعا باستاپ ەدى، قىزاراقتاي كۇلگەنىن العاش كورۋى.
— ءسىز بە؟ شوشىپ قالىپ ەك... بوتەن بىرەۋ مە دەپ... ءبىز نەتىپ... ارقاردى... ءبارىبىر ارام قاتادى. ادام قولى، قاسقىر ءتىسى... ءبارىبىر ەمەس پە؟
ماشينانىڭ ار جاعىندا سۇلۋ كەلىنشەك تۇرعانداي كەس-كەستەپ جول بەرمەيدى.
قانىن ىشىنە تارتقان ەلتاي رابكووپتى جولىنان ىسىرىپ تاستادى، ول قارسىلاسپادى، وڭاي كيىلگەن كيىم وڭاي شەشىلە مە، كەشەگى ماڭعاز جىگىت لىپ ەتىپ شەتكە ويناقتاپ شىعا بەردى. ەلتاي «گاز-69» - دى اينالدى... و، عاجاپ! الشاعىر قۇبىلاعا، ارقار تۇسقا قاراپ، جەر تىزەرلەپ وتىر. اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن جان سەكىلدى كوزىنە اق شۇبەرەكتى شارتا بايلاعان.
ادام تىقىرىن سەزدى مە، الشاعىر:
— اپكەل! — دەدى قولىن سوزىپ.— دۇرىستاپ وقتا! الشاعىر ەكەنىم راس بولسا، ءبىر تارتقاننان قالدىرماي قالپاقتاي تۇسىرەيىن.
ەلتاي جاي عانا:
— تۇر ورنىڭنان! — دەدى.
الشاعىر بەتىن بەرى بۇردى. اق شۇبەرەگىن شەشكەن جوق.
— وۋ، تۇرىڭ نە؟ ءباس قايدا؟ كەزەك مەنىكى. اپكەل مىلتىقتى! ارقارىڭا جالعىز وق جالىنسىن. باسكە تىگىلگەن ءبىر جاشىك اراعىڭدى بۇگىن كەرەگەتاسقا تاستاپ كەتەسىڭ. بەر كانى! — نان سۇراعان قايىرشىداي تىزەلەي جىلجىپ، ەكى قولىن قاباتىنان سوزدى.
جىگىت تۇك اشۋلانبادى، ءتىس اراسىنان سىزدىقتاتتى.
— كوزىڭدى اشىپ قارا! مەن ەلتايمىن!
تىزەسىمەن جەر ەزگىلەگەن الشاعىر اڭىرىپ وتىر. اسىلى، ەلتايدىڭ ءسوزى كوكەيىنە قونا قويعان جوق. قۇلاعى سەنسە دە، كوڭىلى سەنبەيدى. جىگىتتىڭ كوزى قىلجيىپ جاتقان بوتەلكەگە ءتۇستى. تۇبىندە تامشى قالماپتى.
— ەلتاي دەيسىڭ بە، ەي؟ ەلتاي بولساڭ... قايتەيىن. جەتپەگەنى سەن ەدىڭ، دۇرىس كەلدىڭ. بىزگە سوت... سۋديا، تورەشى كەرەك ەدى،— دەپ، شالىق سويلەدى دە، تاقپاقتاپ كەتتى.
قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا،
تاستان تۇلكى تابىلار اڭدىعانعا،
جاقسى ات پەن تاتۋ جولداس — ءبىر عانيبەت،
ىڭعايلى ىقشام كيىم اڭشى ادامعا...
قولىمەن جەر تىرەپ اۋپىرىممەن تۇرەگەلدى. اپىل-تاپىل باسىپ، جەلكەسىندەگى شۇبەرەكتىڭ شيەسىن شەشە الماي الەك. ماڭدايىڭداعىنى بىرىستىرىپ-تىرىستىرىپ سىپىرىپ الىپ، اناداي جەرگە لاقتىرىپ تاستادى. كوزى يت كورگەن تەكەدەي.
— ءتۇۋ، ەسىم جاڭا كىردى عوي. ساۋ باسىما ساقينا تىلەگەنىم نە، ءباتىر-اۋ؟! — ۇمار-جۇمار ورامالعا ۇركە قاراپ، ىقىلىقتاپ كۇلدى.— باستىق قايدا؟
— مەن مىندامىن! — قالي ماشينانىڭ قالقاسىنان سىلاڭ ەتتى. مىلتىعى قولىندا. ەكى جىگىتكە جىلتىڭداپ كەزەك قاراپ، اڭىسىن اڭدىپ تۇر. «ءۇريت سوق، كىم جەڭسە، سول مەنىكى»،— دەگەن ەسەبى بەتىنە قايناپ شىعىپتى.
— وقتادىڭ با؟ اپكەل! جالپاسىنان تۇسىرەيىن.
رابكووپ كوسەۋ ۇستاتقانداي مىلتىقتى سوزا بەرىپ ەدى، ەلتاي گەكتىڭ موينىنان شاپ بەردى.
— ارقاردى مانا بوساتىپ قويا بەرەم دەگەنىڭ قايدا؟
الشاعىر كىسىنەي كۇلدى. العاشىندا ابىرجىسا دا، ءقازىر ەسىن جيىپ العان.
— ە، قويا بەرمەگەندە... الشاعىر ايتقان سوزىنەن قايتپايدى. تۇر، انە! تاس لاقتىرىپ قۋساق تا شىر اينالىپ كەتپەدى.
— سوسىن وققا بايلاپ، بىتىرلاتىپ اتىپ جاتسىڭ؟
— ەندى قايتۋشى ەك؟ ادام كورسە تۇرا جۇگىرەتىن ۇيىرسەك... ءبىر اقىماقتىڭ وعىنا ىلىگەدى، ايتپەسە قاسقىر تارتادى. قويمەن بىرگە كۇيسەگەن بۇل قاسقادا نە ارقارلىق قاسيەت قالدى. ادالىنان باققان مال... قاراشى ءوزىڭ، ارقارعا قاي جەرى ۇقسايدى؟ اۋماعان قوشقار! مىنا باستىق ەكەۋمىز ءبىر جاشىك اراققا باستەستىك. كوزىمىزگە ورامال بايلاپ اتامىز. كىم بۇرىن تيگىزسە، اراق سونىكى! ءوزىڭ قالايسىڭ؟
قاليعا بۇرىلعان ەلتاي:
— جاڭا كىم اتتى؟ — دەدى.
— مەن...
— ءداتىڭ قالاي باردى؟ سەندەردى ارقار ادام، يەم جاپەكەم دەپ تۇر عوي.
قالي باسىن قالت كوتەردى. تۇندە اڭعارماپتى، قاسى مەن شاشى قارا دا، كوزى تۇزداي ەكەن، سونداي وتكىر ءوزى، وڭمەنىنەن ءوتىپ بارادى.
— مەن سىزگە قوسىلا المايمىن. الشاعىر ءجون سويلەيدى.
«سەن تۇر، مەن اتايىندار» - عا ءسوز وتپەدى.
— ارقاردى باققان-قاققان ەكەۋىڭ ەمەس، جاپەكەڭ، ءبيبىش اپا، داريعا جەڭگەي، اكپار. ءايدا، انە ماشينالارىڭ، مىنىڭدەر دە قايقايىڭدار. ارقاردا جۇمىستارىڭ بولماسىن.
ەگەسكە ەلىككەن الشاعىر قۇلپىرىپ سالا بەردى.
— نە-ە؟! سەن ونداي شورە-شورەڭدى باسىڭا جاق! بايقايمىن، ءبىز كەتكەسىن ءوزىڭ اتايىن دەپ تۇرعان قاراعىمسىڭ...
— اۋىلعا بار دا، اۋەلى ايىعىپ ال. بۇگىن ساعان دەگەن ءسوز جوق،— دەپ ەدى، سىنىققا سىلتاۋ تابا الماي، ىزدەنىپ تۇرعان الشەكەڭ شيىرشىق اتتى. ەكپىندەپ كەلدى دە، ەلتايدىڭ جاعاسىنا تىكە قول سالدى.
— سەن ءويتىپ باسىنبا! كانە، ءتيىسشى، تيىسە قويشى ماعان. جاعىمنان ءبىر تارتىپ قال!
— تارتسام قايتەسىڭ؟
— تۇرعان جەرىندە تاپاڭدى شىعارامىن. تەك تەزبە-تەز تارتىپ جىبەر! الشاعىر ءبىرىنشى بولىپ قول جۇمسامايدى.
ەلتايدىڭ قانى باسىنا شاپتى.
الشاعىردىڭ قولىن بالالار ۇيىندەگى بىلەتىن ادىسپەن بىلەزىكتەن قىسىپ قالىپ ەدى، جاعاسىنان اجىراپ كەتتى. ول دا قاراپ قالعان جوق، ەلتايدىڭ قولىنداعى مىلتىقتى جۇلىپ الدى. قالي اراشاعا ۇمتىلىپ ەدى، ىشتەن تيگەن تەمىردەي تەپكىدەن ەكى بۇكتەلىپ، ەڭكەيدى دە قالدى.
— ولتىرەمىن! كوزىمە قان كورىنىپ تۇر!
قانى مۇزعا اينالعان ەلتاي ساسپادى. بالالار ۇيىندە مۇندايدىڭ تالايىن كورگەن. «نە جەڭگەنىن، نە جەڭىلگەنىن بىلمەيتىن جانمەن عۇمىرى الىسپا»،— دەپ ەدى قارت جازۋشى. اتاۋ كەرەسىنە تويىپ العان ادام سول ەكەن. ساۋ الشاعىر ءبۇيتىپ سەكىرمەس ەدى. قانى مۇز ادامنىڭ ءسوزى سارت-سۇرت ايقىن بولا ما:
— ءاي، ارعى اتاڭ الشاعىردى ارقار مۇيىزدەپ ولتىرمەگەن، قوبىلاندىمەن جەكپە-جەكتە ات ارتىنا مىنگەن، سونى بىلەمىسىڭ؟ — دەپ جىبەردى.
ونىڭ دا جاۋابى ساقاداي ساي ءازىر ەكەن.
— الشاعىر اتا ەگەسپەگەن، ەگەسسە كەزەگىن ولسە دە بەرمەگەن. قالي اتتى، ەندىگى كەزەك مەنىكى! تيگىزە السام، وسى ويىندى باستاعان قاليعا سەرت، تيگىزە الماسام ماعان سەرت. كەزەگىمدى بەرىڭدەر. شىققىر كوزىم شالت كەتسە نە قوشقار، نە ارقار ەمەس، قورادان شىقپايتىن سىلىمتىگىڭدى الماتىڭا الىپ كەت!
ەلتاي جەڭىلدى. ءسوز بار ما، الشاعىر شىلقىعان شىندىعىن ايتىپ تۇر. قالادان كەلگەن كەلىمسەك ەلتاي سوناۋ باتىرلار زامانىنان قالىپتاسقان قىر زاڭىنا، سالت-سانا، عۇرپىنا توتەننەن كيلىگىپ، نايزالاپ بۇزباق ەكەن. ارىستانداي الىسىپ، جولبارىستاي جۇلىسقان كەشەگى اتا-بابالارىنىڭ ءسوزىن بۇگىن سويلەپ، ءىسىن ىستەگەن الشاعىردا نە ايىپ، ءارى اڭعال، ءارى ادۋىن الشاعىردى وتقا يتەرىپ تاستاپ، اپاش-قۇپاشتا ءوز ۇپايىن تۇگەندەگەن قاليعا قانداي كىنا ارتاسىڭ؟ ەرتە، ەرتە، ەرتەدەگى التاۋى الا ءومىردىڭ ايقاس، بارىمتاسىنىڭ بۇگىنگى زامانعا سۇيرەتىلىپ جەتكەن جاڭعىرىعى... ەلتايدىڭ ارى تازا — قولىنان كەلگەن امالىن جاسادى. ودان ارتىق قيمىلعا ال-كۇشى جوق، شارشادى. كۇل بولماسا بۇل بولسىن.
ماشينا تەپكىشەگىنە التەك-التەك جاقىنداپ، قۇيرىق باستى.
— بولسىن! — دەدى.— كەزەك بىرەۋ دەگەن جاڭاعى سوزىڭنەن تايما!
باسى ىڭ-دىڭ. ەكى قولىن تەپكىشەككە سالىپ، باسىن شالقايتىپ، جەلكەسىن كابيناعا تىرەدى. قيمىلدارى كوپە-كورىنەۋ جىلدامداي باستاعان انا ەكەۋى مۇنى تازا ۇمىتتى. الشاعىر جۇرەلەپ، قالي ونىڭ كوزىن بايلاپ، مىلتىق وقتاپ، ۇيمە-جۇيمە. ءۇزىپ-ۇزىپ، تىعىلىپ سويلەدى.
— قاتتى تارت. سىزات ساڭىلاۋ قالماسىن. قارالىق جاسادىڭ دەپ پالە سالارسىڭ.
— ويباي-اۋ، ەندى...
— ويبايىڭدى قويا تۇر. بايلادىڭ با؟ كانە، ءبۇر مىلتىقتى ارقار جاققا!
قالي اۋزىمەن ەمەس، ارتىمەن سويلەگەندەي مىڭگىرلەيدى.
— بىلايىراق ال، وڭعا قاراي! ءسال تومەندەت! ە-ە...
— بول، ىبىلجىماي! ءبىر اڭعا ەكى وقتى شىعىندامان!
ەلتاي كوزىن اشتى. ەكى يىعىن قومداپ، قۇنداقتى يىعىنا تىرەي شۇيىلگەن الشاعىردىڭ ءوزى دە ۇزارا ءتۇسىپ، قارا ساباۋ مىلتىققا اينالىپتى. مەرگەن بولسا بولار.
— ال كەتتىم! ولەر جەرىڭ وسى دەپ، قاق جۇرەكتىڭ تۇسى دەپ...
— ءسال ايالدا، الشەكە، تاعى ءبىر تۇزۋلەيىن. اسىرا سىلتەۋ بولماسىن قارالىققا جول قالماسىن.
قالي الشاعىردىڭ تۋ جەلكەسىنەن كوزىن سىعىرايتىپ، قوسا قاراۋىل كوزدەپ تۇر. ەكى قولىن الشاعىردىڭ يىعىنا ارتىپتى. گەك بار، الشاعىر، قاليى بار، ۇشەۋى دە سوزىلا، ۇزارا ءتۇسىپ، ۇڭىرەيگەن اۋزى اۋا اۋلاعان ۇڭعىعا اينالىپ، جايباراقات تۇرعان ارقاردىڭ قوس وكپەسىنە تىرەلىپتى.
ءمولدىر اۋەدە جاي وعى جالت ەتتى دە، اۋانى جارعان زور زۋىل جەتتى. سەلەبەدەي جارقىراعان جاي وعى ارقاردى كوكتەي ءوتىپ، جەرگە ءسىڭىپ جوق بولدى.
قالي مەن ەلتاي كوزدەرىن كەڭ اشىپ، ارقار جاققا تەسىلە قاراپ تۇر.
الشاعىر شىنتاعىمەن قاليدىڭ ىشىنەن ءتۇيىپ قالدى.
— بولساڭشى ەندى! اتايىن با؟
— ارقارىڭ... سەنسىز دە تىراپاي استى!
شىنىندا دا، قاس قاعىم بۇرىن سەكيىپ تۇرعان ارقار تەڭكيىپ جاتىر.
مىلتىقتى لاقتىرىپ جىبەرگەن الشاعىر كوزىندەگى ورامالدى جۇلىپ الدى.
— نە دەيدى؟ ولگەنى نەسى؟ مەن اتقان جوقپىن! ويباي-اي، كەزەگىم كۇيىپ كەتتى! — دەپ، جەر توقپاقتايدى.— كىم اتتى؟
ءۇش جىگىت ءۇش جەردە ءبىر-بىر ەسەپسىز تاڭدانىسقا — لەپ بەلگىسىنە اينالىپ، ايدالادا تەڭسەلىپ تۇر.
* * *
ساۋەگەيسىگەن الشاعىردىڭ اتتىلى ادامدى كورگەنى راس بولاتىن.
زەڭگىر كوكتى سىزىپ، قۇيعىتا شاپقان اتتىلى ادام — قارا قىپشاق قوبىلاندى ارقاردى اتىپ جىعىپ ەدى.
سان عاسىردان بەرى قوبىلاندى باتىر قازاق اسپانىن اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن.
باعزى زاماندا ەلى مەن جەرىنە قىرعىنداي تيگەن الشاعىر حاندى باتىر ات ارتىنا مىنگىزىپ، نايزامەن تۇيرەگەن. كوپ ۇزاماي قازاق دالاسىندا قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان بەيبىت زامان ورنادى. بالا ەگىز، مال سەگىز، نەسىن ايتاسىڭ، كازان-وشاقتان كوتەرىلگەن كوك ءتۇتىن اسپان استىن ىستادى. ون جاعىندا قىز قىلىقتى قۇرتقا، سول جاعىندا جۇرەگى تۇكتى قارلىعا، سان سارساڭدى الامان تاسىر ارپالىستان شارشاعان، شالدىققان قوبىلاندى باتىر بەل شەشىپ، قارۋ-جاراعىن كەرەگە كوزىنە ءىلىپ، باقۋاتتى ءومىر قىزىعىن شەكەر-بالداي سورىپ جاتتى. ءبىراق بۇل بالقايماقتىڭ بەتىنە كوپ ۇزاماي قارامىق ءتۇستى؛ ءسابي كەزىندە ءار كۇن سايىن ءبىر جاسقا ەر جەتىپ، تەز جەتىلگەن، التى جاسىندا مەنمەنسىگەن قىرىق كەز قىزىل ەردىڭ كەۋدەسىنە اياق سالعان باتىرىڭ سول زاڭمەن كۇن اسقان سايىن ءبىر جاسقا قارتايىپ، شاۋ تارتىپ، داڭ قۇرداس، ءتۇي قۇرداس زامانداستارىنان تەز وزىپ، ەڭكەيىڭكىرەپ قالعان جايى بار. العاشىندا اڭعال باتىر ەشتەڭە ويلاماعان، كۇندەردىڭ كۇنى سالەم بەرگەن دوس-جاران، جۇگىنىسكە كەلگەم ادامداردىڭ كوزىنەن ءبىر ءسونىپ، ءبىر جانعان جىمىسقى وتتى كورىپ، كوڭىلىنە قاياۋ كىردى. قۇس جاستىقتا شىنتاقتاپ جاتقان جەرىنەن باسىن كوتەرىپ، الگىلەرگە انىقتاپ قىراپ قاراپ ەدى، استاپىراللا، كۇنى ءتۇسىپ كەلدى دەگەن جۇرتى داڭقى جەر جارعان باتىرىن اياي قاراپ قالىپتى. كەڭىنەن كوسىلگەندە تابالدىرىقتان شىعىپ جاتقان اياعىن دەرەۋ جيىپ الدى.
باتىر كۇن اسقان سايىن ناۋەتەك تارتسا دا، كادىمگى ول قۇرالپى جاساعان قۇرتقا مەن قارلىعا كۇمىس شولپىم سىلدىراپ، موينىن بۇرا تاستاپ، ىرعاڭ-ىرعاڭ باسىپ ءجۇر ەدى. اينالاسى بەس-التى ايدا مالكىلدەگەن شالعا اينالعان قوبىلاندى — اق ساماي قارتىڭ، اقىرى قوس كەلىنشەكتىڭ كوزىنەن دە الگى ءبىر سەنىپ، ءبىر جانعان سيقىر وتتى بايقادى.
شالدان مازا قاشتى، ىشكەن اسى بويىنا باتپادى، وت-جالىن توسەگى سۋىپ، مۇزعا اينالا بەرگەن... ءار تالى ساۋساقتاي-ساۋساقتاي بۋرىل قاسى كوزىن جاۋىپ، الىستى كورۋدەن قالدى، تابانىنان تارتقان قارا جەر بالانىڭ ەڭبەگىندەي بىلق-بىلق ەتەدى. يت جاسقاۋ ءۇشىن كەرەگەدەن سەگىز ورمە قامشىنى السا، گۇرزى شوقپارداي قولىن ۇزەدى.
جادىراعان جازدىڭ تەڭبىلسىز قارا اتتىڭ جالىنداي مەڭىرەۋ ءتۇنى توسەگىنە تاس توسەگەندەي قوس بۇيىرىنە كەزەك اۋناپ، كوز شىرىمىن الماعان باتىردىڭ تاڭعا قاراي كىرپىگى ارەڭ ءىلىندى: ءتۇس كوردى، تۇسىندە جامان ءىس كوردى. ادىم اتتاسا بولدى، تابان استىنداعى قارا جەر ويىلىپ، اۋەلى قىزىل اسىعىنان جەرگە كىردى، ابجىلانداي وبىعان قارا شۇبار جەر لەزدە قارا سانىنا جەتتى، وي، قۇدىرەتى كۇشتى يەم-اي، تىستەي قاتىپ ايرىلمايتىن نەتكەن قاسارىسپا، قالاي، نە بولدىم دەگەنشە بەلىنەن باتىپ، جۇرمەك تۇگىل قوزعالۋدان قالدى، تىپىرلاعان سايىن قۇمعا جاسىرىنعان تاسباقاداي كەلمەسكە كەتىپ بارادى، ءبىر باعامداسا، كۇن ءيىسى اڭقىعان توپىراق كەۋدەسىنە جىلجىپ جەتىپتى، كوكجيەك تارىلا كەلىپ، بەس قادام جەردە كىلكىلدەپ تۇر. ارانداي اشقان اۋزىمەن جانتالاسا اۋا اۋلادى. ەڭ سوڭعى كۇش-قايراتىن جيناپ: «قۇرتقا، قارلىعا، بارمىسىڭدار، بادالعىرلار، بۇل دۇنيەدە، جوقپىسىڭدار؟!» — دەپ، شىبىن جانى شىرقىراپ ايقاي سالىپ ەدى، ويانىپ كەتتى. الاگەۋىم ەكەن. قارا سۋعا ءتۇسىپ تەرلەگەن ون بويى دەل-سال. كەنەت كىسىنەگەن ءۇن اسپان استىن الىپ، قۇلاقتى جاردى. جەر تارپىعان تۇلپار تۇياعى جەر سولقىلداتادى.
قورقىنىش كۇش بەرە مە، اعاشتان شابىلعان بيىك توسەكتەن جاس جىگىتتەي لىپ ەتىپ، سەكىرىپ ءتۇستى، دامبالى اعاراڭداپ، بۋىندارى سىرتىلداپ، ەسىككە ۇمتىلدى، ىسىرىپ تاستاپ شىعا كەلسە، تان سىز بەرگەن الاكوبەڭ... ەسىك الدىندا موينىن قۋداي يىرگەن تايبۋرىل قىرىق كەز جالى مەن كەكىلى كوزىن جاۋىپ، جەر تارپىپ، وقىرانىپ تۇر. ءار تارپىعان سايىن جەروشاقتاي جەر قازادى.
و توبا، اجال القىمنان العاندا تالاي قىرعىندا تەبىنگىسىنە تەر مەن قان قاتقان تايبۋرىل مۇزدى مۇحيت تۇبىندەگى تۇمەننەن، كوك شالعىن جايلاۋدان شاۋىپ كەلىپتى. ەتەگىن باسىپ، ءسۇرىنىپ جىعىلعان شال قوبىلاندى تايبۋرىلعا اۋپىرىممەن جەتتى، جالىن قۇشىپ، ساقالىنان سۋ سورعالاپ، ەڭكىلدەپ تۇرىپ جىلادى. جىلاي-جىلاي كوز جاسىن سارىققاسىن، سەندەلەكتەي باسىپ ون التى كانات اق ورداسىنا كىردى. قىز قۇرتقا بىلەم-بىلەم قارا تولقىن شاشى توسەكتەن قۇلاپ، تاڭعى ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتىر. باتىرىڭ ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، جان جارىنا جاقىنداي بەرگەندە، تايبۋرىل تاعى دا جەر-دۇنيەنى جاڭعىرتىپ، شۇرقىراي كىسىنەدى، اس تا توك ءومىردىڭ ارۋى قۇرتقا ويانبادى، ەسەسىنە باتىر سەلت ەتىپ، ەسىن جينادى. قۇرتقانىڭ شاشىنا ساۋساعىن تيگىزسە، جىلى توسەكتىڭ ۇيىقتاي تارتىپ كەتەتىنىن ءتۇسىندى. «توقتاربايداي اكەدەن، انالىقتاي شەشەدەن باتىر تۋعان سوڭ، اجالدى قاتىن قۇشاعىندا ەمەس، تۇلپار ۇستىندە ۇشىرتىپ قارسى الايىن!» كەرەگە كوزىندەگى سەگىز كوزدى كوك بولات ساۋىت پەن توعىز ايرىق دۋلىعاعا قول سالدى، سەمسەردى بەلىنە ءىلدى، وڭ جامباسىنا ادىرناسى الا وگىزدەي موڭىرەيتىن سارى ساداقتى، سول جامباسىنا قىزىل جەبەلى قورامساقتى سالپىلداتىپ ءىلدى، كوك سۇڭگىنى جولاي ىلە كەتتى. بەس قارۋى بويىندا باتىر تابالدىرىق اتتادى، انە-مىنە دەگەنشە التى وگىزدىڭ تەرىسىن الپىس كۇن ءجيدىتىپ، تاسپالاپ ءتىلىپ جاساعان ەر-تۇرماندى تايبۋرىلدىڭ بەلىنە كوتەرىپ سالدى. ساقتيان ەتىگىنىڭ تۇمسىعىمەن اسپان يەگىن سىزىپ، تۇلپار ۇستىنە قونعاندا، كوكجيەكتەن كۇننىڭ قىزىل قۇلاعى قىلتيىپ ەدى.
تايبۋرىل قۋ مەديەن ساحارا دالاعا بەت تۇزەدى.
ءتورت اياعىن باۋىرىنا الىپ، ءۇڭىلىپ شاپقان قازانات تۇلپاردىڭ قولتىعى جازىلا ءتۇستى، جەل تاراعان جالى باتىردى بۇتىندەي كومىپ قالدى، تاڭمەن تالاسا ۇشقان قۇس سوناۋ، سوناۋ تابان استىندا... الدەن ۋاقىتتا ماڭدايدان ۇرعان جەل داۋىلعا اينالدى. ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلمەيدى. باتىر ات باۋىرىنا ەڭكەيىپ ەدى، قارا جەر الىستاپ بارادى... تۇلپار تاناۋىنىڭ پارىلى عانا تالماۋسىراعان تاڭعى تىنىشتىقتى بۇزادى.
اسپان استىن الا سىپىرتىپ ۇشقان تايبۋرىل كەڭ ورالىپ كەلىپ، اۋىل توبەسىنەن ءۇش اينالدى، قۇلىنداعى داۋسى قۇراققا شىعىپ، ءۇش رەت كىسىنەدى دە، كوك زەڭگىرگە كولبەپ كوتەرىلە بەردى. ون التى كانات اق وردادان شاشى بۇرقىراپ اتىپ شىققان قۇرتقا كەلىنشەك كۇننەن كوزىن قالقالاپ اۋەگە قارادى، تاپ-تازا اسپان بەتىنەن ەشتەڭەنى وقي المادى، تەك شۇرقىراعان قۇلىن كىسىنەۋ شىرقاپ بارادى. الپىس كۇن بويى كۇن مەن جەلگە تيگىزبەي اق كيىزگە وراپ، قۇلىقتىڭ ءسۇتىن بەرىپ باققان قۇرتقادايىن اناسىمەن تايبۋرىل وسىلاي قوشتاسىپ ەدى.
اۋىل-اۋىل اراسى قوسىلىپ، سايىن دالا ۇلتاراقتاي تارىلدى. سول مەزەتتە تايبۋرىلعا ءتىل ءبىتتى، استىڭعى ەرنى قىبىرلاپ، ۇستىڭگى ەرنى جىبىرلاپ، ءبۇي دەدى: «باتىر يەم، اجال القىمنان العاندا، كوككە ادەيى الىپ ۇشقانىمدى سەزدىڭ بە، سەزبەدىڭ بە؟ اجالداي الباستى مەن يرەڭدەگەن جىلانعا بۇل عۇمىردا اۋەگە كوتەرىلۋ جوق، كوك زەڭگىر كۇن مەن ايدىڭ، جىپىرلاعان جۇلدىزعا اينالعان باتىرلار مەن جايساڭدار رۋحىنىڭ مەكەنى، سول رۋحتاردىڭ ءتۇپسىز مولاسى مەن جەر اراسىندا ادام ماڭگى قارتايمايتىن، جەر بەتىندەگى قىبىرلاعان جان-جاندىك ءۇش ءجۇز جىل جاساعاندا ءبىر-اق جاسقا قارتاياتىن كەڭىستىك بار، ءبىز سول كەڭىستىكتىڭ قاقپاسىنا كەلىپ قالدىق. جىگىتتىڭ سۇڭقارى — سەن، دارا تۇياقتىنىڭ تۇلپارى — مەن كۇندەردىڭ كۇنى، جىلداردىڭ جىلى، عاسىرلاردىڭ عاسىرىنا دەيىن وسى كەڭىستىكتى اينالىپ ۇشىپ، ەل ءومىرىن الىستان باقىلايمىز. سەن كوزىڭ تىرىسىندە اڭىزعا اينالدىڭ. قايراتى كايتقان، سەمسەردى سالاڭداتىپ بەلىنە ىلسە دە، سىلتەۋگە ال-كۇشى جوق بيت كوز شال قوبىلاندىعا بۇدان بىلاي جەر بەتىنەن ورىن قالمايدى، سەنىڭ ورنىڭدى اڭىز باسقان، ادامزاتقا ءتىرى باتىردان گورى ونىڭ رۋحى مەن اڭىزى كەرەك. سول سەبەپتى سەنى جەتى قات اسپاننىڭ ار جاعىنا الىپ ۇشىپ بارامىن. اڭىز بەن جىرعا اينالعانىمىزدىڭ باسى وسى دەي بەر. بىزگە ولۋگە ەرتە، ءالى ەرتە... ماڭگى-باقي ات ۇستىندە وتەتىن بۇل تاعدىرىڭا تاۋەكەل دەيمىسىڭ، باتىر يەم؟»
شار بولات كۇن جارقىراپ تۇر، توعىز ايرىق دۋلىعادا توعىز كۇن، كوك بولات ساۋىتتىڭ سەگىز كوزىندە سەگىز كۇن، كوك سۇڭگىنىڭ ۇشىندا تاعى ءبىر كۇن، التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن ەردىڭ قاسى، ومىلدىرىك، قۇيىسقانعا ءبىر-بىر كۇن قونىپتى، نەسىن ايتاسىڭ، تۇلپار مەن باتىر جارقىراعان جۇلدىزعا اينالعانداي. تابان استىندا ۇلپەرشەك بۇلتتار كوشىپ بارادى، ەلپ ەتكەن جەل جوق، ناعىز پەيىشتىڭ ءوزى. قاپىلىستا جاتقان جەرىندە تارپا باس سالعان ارسىز اجالدان قۇتقارعان تۇلپارعا ەسەپسىز ريزا قوبىلاندى: «نار تاۋەكەل!» — دەپ سالدى.
«بولدى...— دەدى كىسىنەگەن تايبۋرىل.— قالعانىن مەنەن كۇت! ارعى جاعىنان كەزدىڭ كەزىندە ءوزىم ايان بەرەمىن».
قارا قىپشاق قوبىلاندى مەن تايبۋرىل قازاق اسپانىنان وسىلايشا ورىن الدى. ەكەۋى تاس توبەدەگى جۇلدىزدان القا مونشاق تاققان قارا كۇڭگىرت عارىشتا ءىسى جوق، ەكى كوزدەرى سايىن دالا ۇستىندە...
دالانىڭ ءتۇتىنى بىردە تۇزىك، بىردە قيسىق ۇشتى.
اۋەلى اقار-شاقار بالا ەگىزدەپ ءوسىپ، مال سەگىزدەپ كوبەيىپ، اراز ءبىتىسىپ، تۋىس قۇشاق جايىپ قاۋىشىپ، جالپاق جۇرتتىڭ ايدارىنان جەل ەستى. كەلەر ءبىر زامانداردا ەل ءىشى نىلدەي بۇزىلدى. اتقا مىنگەن ۇرپاق قىلىش جالاڭاشتاپ، جەتسە جاۋعا، جەتپەسە وزدى-وزىنە سىلتەستى. دالا قان ساسىدى. قۇيرىق-باۋىر جەسىپ، ءبىتىم سۇراعان حالايىق اۋىل شەتىنە شىقپاي جاتىپ، بىر-بىرىنە قايتا قامشى كوتەردى. اسپاندى استارلاي ۇشقان قوبىلاندى جاۋعا شاپقان پەرزەنتتەرىنىڭ قيقۋىنا قيقۋ قوسسا، الگى پەندەلەر كەلەر مەزەتتە ءبىر-بىرىنىڭ جاعاسىن جىرتىپ، بۋىندىرا باستاعاندا، كىمنىڭ سويىلىن سوعارىن بىلمەي ساستى: ىرعاسقان ەكى جاق تا باتىردىڭ ءوز نەمەرە، شوبەرە، نەمەنەلەرى ەدى.
وسىنىڭ ءبارى زاۋال زامانعا كورىنىپتى...
كۇن سوڭىنا ەرىپ قاپتاي شاپقان قاپتاعاي قالىڭ جوڭعار سايىن دالانى تۋ-تالاقاي ەتىپ، شاۋىپ الدى، قىز كۇڭ، ۇل قۇل بولدى، ەرلەر جەر جاستاندى. اسپانعا جەتكەن ۋ دا شۋ باتىردىڭ تۇڭلىكتەي قۇلاعىن تۇندىردى. اۋەگە كوتەرىلگەن بۋداق-بۋداق شاڭنان باتىر تۇك كورمەدى. ساقالىنان جاسى سورعالاعان يەسىنىڭ مۇشكىل ءحالىن تايبۋرىل ايتقىزباي ءبىلدى، تۇياعىنا شاڭ جۇقتىرماعان اسىل جانۋار تىزگىن قاعۋدى كۇتپەدى، كولبەي تومەندەپ، جەرگە قۇديدى...
كىلكىگەن شاڭدى جارىپ وتكەسىن-اق كوردى — قابىرعاسى سوگىلگەن ەلدىڭ جاۋ جۇرەك، نامىسقوي جىگىتتەرى سامساعان سارى نايزاعا قاراي قۇيعىتا شاۋىپ بارادى...
ايقاس باستالدى...
سامۇرىق قۇستاي دۇرىلدەپ ۇشقان تايبۋرىل شايقاس دالاسىن جايقاپ ەتە بەرگەندە، باتىر دا ارىستانداي اقىرىپ، اتتان سالسىن كەپ، ايقايمەن بولسىن، تاس تۇلەكتەي تۇلەگەن ساربازداردىڭ كوكىرەگىنە دەم ۇرلەدى، ايقاسقا ارالاسا الماي تىستەنگەندە ءتىسى سىنا جازدادى؛ جەر بەتىندەگى تىرلىكتەن كەتكەن باتىر مايدانعا بەل شەشىپ تۇسە المايتىن: تابانى توپىراق يىسكەسە ءبىتتى، مارعاۋ اسىپ كەتە باراتىن. امال جوق، ءبىر اعىپ وتكەندە نايزاسى قاق بولىنگەن ءبىر كوگەن كوزگە قىرىق كەز سۇڭگىسىن لاقتىردى، قايتا ورالعاندا قىلىشى مايىرىلعان سەن تۇر، مەن اتايىنعا قىنابىنان جاي وتىنداي جارقىراتىپ سۋىرعان سەمسەرىن تاستادى، ەندى ءبىر جالاڭ ءتوستىڭ ساۋىتىنان باسقا كەمشىنى جوق ەكەن، قولما-قول سەگىزكوزىن سىپىرىپ بەردى، قورامساداعى جەبەسى تاۋسىلىپ، الاقتاعان تاعى ءبىر جۇلىمىرعا شىرەنە تارتقاندا، جەتى قابات كيىزدى كوكتەي ءوتىپ كەتەتىن جەبەسىن ۋىستاپ شاشتى...
ەسىن جيىپ، اڭداپ بايقاسا، التى جىگىت قوسىلىپ تارتا المايتىن سارى ساداعى مەن جالعىز قىزىل جەبە قالىپتى، قارا قازان، سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن باستان قۇلاق ساداقا دەپ ساداعىن سىپىرا بەرىپ ەدى، ات باۋىرىنا قۇلاعان جاۋ بەت-بەتىنە جان ساۋعالاپ، تىم-تىراقاي قالىپ بارادى ەكەن.
ءىس ءبىتىپ، جاۋ كەتكەسىن تايبۋرىل دا تىكە اسپانعا سالدى. قاس قاعىمدا باتىرىڭنان ءالى كەتىپ، كوزى الاقتاپ، لەزىمدە ساقال-شاشى قۋداي اعارىپ بارادى؛ الماستاي تارتقان جەر جالماۋىزدان تەزىرەك الىستاماسا، ءولىم ساعاتى تىم جاقىن ەدى.
اتتان سالا-سالا باتىر دا، الا قۇيىن ۇشقان تۇلپار دا ابدەن قاجىپتى؛ جارقىراعان اق شاعىرماققا كوتەرىلگەسىن-اق، ەكەۋى دە قالىقتاپ ۇشقان كۇيى قالىڭ ۇيقىعا كەتتى.
باتىردىڭ ۇيقىسى جەر باسىپ جۇرگەندە التى كۇندىك ەدى، قارتتىعى مەن اشىق اسپان مەن كاۋسار اۋا، قيقۋدان قالعان قالجىراۋ بار، بۇل جولى عاسىردان عاسىرعا ۇلاستى.
قالعىعان باتىر الدەبىر عالامات شۋدان وياندى. و توبا! قاقتالعان كۇمىستەي ۇزىن ءسۇيىر سۇڭگى عارىشقا تىكە كوتەرىلىپ، زاۋلاپ باردى. الگى عالامات جارقىراعان جالىنى شۇبالا كىرپىك قاققانشا، جۇلدىزدارعا ارالاسىپ، جوققا اينالدى. باتىر جاعاسىن ۇستادى. سونان سوڭ الگى ءارى جالىن، ءارى كۇمىس سۇڭگى اتىلىپ شىققان جەر ۇستىنە كوز سالدى.
دالا شىركىن الاقانعا سالعانداي جارقىراپ جاتىر.
جەر ءۇستى تانىماستاي وزگەرىپتى. اۋەلى باستا بوتەن ەل مە دەپ ەدى، جوق، ءباز-باياعى الاتاۋ مەن قاراتاۋ، التاي مەن اتىراۋ... سولتۇستىككە قاراي كوسىلگەن ەرتىس پەن سىر، تۇستىككە مويىن سوزعان ەدىل، جايىق تۇلپاردىڭ جالىنداي كۇلتەلەنىپ لەكىپ بارادى. ەل ىرگەسى ءبۇتىن... ءبىراق تىرشىلىك ءتۇرى مەن ىڭعايى باسقا. ون التى قانات اق وردانى ون ورايتىن بيىك-بيىك ۇيلەر اۋەگە ورلەيدى. اينالاسى ات شاپتىرىم شاھارلار... شاھار-شاھاردىڭ اراسىندا شۋالشىنداي ۇپ-ۇزىن تەمىر كۇيمەلەر قىشقىرىپ قويىپ زاۋلاي زىمىرايدى. اۋىل-اۋىلدا تايىنشا تۇرپاتتاس ءتورت دوڭعالاقتى تەمىر جانۋارلار جوسىپ ءجۇر. اسپاندا گۇجىلدەپ ۇشقان تەمىر سامۇرىق قۇستار قايشىلاسادى، ءورىس تولى ءتورت تۇلىك مال. وزەن، كول تەڭىز بەتىن تەمىر قايىقتار تىلگىلەيدى. باياعى جىلاپ-سىقتاعان قازاق شىرقاپ ءان سالعانداي. اق قۇبا، سارى شاشتى ەلمەن قويىنداسىپ-ارالاسىپ كەتىپتى.
باتىر ايران-اسىر.
ات — ەردىڭ قاناتى، الايدا اتتان اسىپ تۋعان تايبۋرىل تۇلپار قوبىلاندى ءحالىن اينىتپاي ۇقتى. استىڭعى ەرنى جىبىرلاپ، ۇستىڭگى ەرنى قىبىرلاپ سويلەدى، سويلەگەندە ءبۇي دەدى: «دات، باتىر يەم، دات! اناۋ-اناۋ زاماندا: «قالعانىن مەنەن كۇت، ارعى جاعىنان كەزدىڭ كەزىندە ءوزىم ايان بەرەمىن» دەگەنىمدى ۇمىتپاعىن. حاق شىندىقتى اقتاراتىن كەز، مىنە، بۇگىن تۋدى. ەل وزگەردى، زامان وزدى. جاڭارعان ەل دە، جەر دە جاتىڭ ەمەس، باياعىدا جاۋدان ارىستانداي الىسىپ، جولبارىستاي جۇلىسىپ قورعاپ قالعان نەمەرە، شوبەرە، نەمەنەلەرىڭ... جايقالعان جالپاق جازيرا دا ءوزىڭ تالاي شاڭداتىپ شاپقان سايىن دالاڭ. بەسىكتەن بەلىڭ شىقپاي جاتىپ، قولىڭا نايزا الىپ، اتقا ءمىندىڭ، تۋعان جەرىڭدى جات كارىنەن قاسىق قانىڭ قالعانشا قورعاپ باقتىڭ. سونىڭ ءبارى زايا كەتپەدى، مىنە، تابان استىندا كۇن سۇيگەن دوڭگەلەك دۇنيە جايلاپ اينالىپ جاتىر. مەنىڭ دە ماڭدايىم اعىنان جارىلىپتى: تىكتەپ تيگەن تۇياعىم تاس يلەگەن ۇدەمەلى شابىسىم اناۋ جۇيتكىگەن تەمىر كولىكتەرگە دارىعان، ۇشقان قۇستى اۋزىمەن تىستەگەن سايىپقىراندىعىم كۇمىس قانات سامۇرىقتارعا قانات بولىپ بايلانىپتى. باقىتتى ۇرپاعىڭ قاس باتىرلارىن ۇمىتپاپتى، شىققىر كوزىم الداماسا، انە، اناۋ قوي كوزدەپ تۇرعان قارادومالاقتىڭ قونىشىندا قۇران كىتاپ قىستىرۋلى، كىتاپ مۇقاباسىندا سەن جاۋعا جاسانىپ ۇمتىلساڭ، تاناۋى پارىلداپ مەن اعىپ بارا جاتىرمىن. بۇل دۇنيەگە ايتار ەندى قانداي ارىز-ارمانىڭ بار، باتىر يەم، اق جۇرەگىڭنەن اقتارىلشى، كانە؟»
جەر بەتىن شولعان باتىر: «ارىز دا، ارمان دا جوق، تايبۋرىلىم!» — دەپ، كۇرسىنىپ سالدى.
«ارمانىڭ جوق بولسا، بۇل دۇنيەگە قارىزدار دا ەمەسسىڭ، قوبىلاندىم! ءبىزدىڭ مىندەت وسىمەن اقىر-تاقىر بىتكەن سەكىلدى. مىندەت بىتكەنى — ءدام-تۇزدىڭ تاۋسىلعانى. ءۇرىم-بۇتاققا بۇدان بىلاي ايقاي-سۇرەن، مايدان ەمەس، بەيبىت ءومىر كەرەك. بەيبىت ءومىردىڭ ۇلى جىرى ءبىز ەمىن-ەركىن جايلاعان اق شاعىر الەمگە دە جەتتى. ساداق پەن قورامسا، قيدالاسقان قىلىشتىڭ قيقاعىن جۇمىر جەر ەندى كوتەرە المايدى. ەندەشە، ەكەۋىمىز اقشاعىر دۇنيەنى تاستاپ، ودان دا جوعارى جۇلدىزدارعا بەتتەيمىز، اتى بار دا زاتى جوق رۋحقا اينالامىز. ءبىز كەتسەك تە ەڭىرەگەن ەر مەن توقپاق جالدى تۇلپار تۋرالى جەر بەتىندە ۇلى اڭىز قالادى، وكىنىش جوق، جوق، جوق... باتىرىم، ۇلى ساپار الدىندا ءسال تومەندەپ، كول-كوسىر تۋعان جەردى اقىرعى رەت اينالايىق تا، بەت-الپەتىن جۇرەگىمىزگە جازىپ، قارا كوزگە تۇندىرىپ الا كەتەيىك...»
«مىنا اس تا توك ومىرگە باتىرلار كەرەگى جوق پا؟ باتىر اتاۋلىنىڭ سوڭى مەن بولعانمىن با؟» — دەدى اق ساقالى ات جالىنا ارالاسقان شال تاماعىنا تاس تىعىلىپ.
«كەرەك، كەرەك بولعاندا قانداي! كەرەك باتىر، بەيبىت باتىرلار، انە، ويدا ەگىن ەگىپ، قىردا مال باعىپ ءجۇر. ولاردىڭ ءىزىن باساتىن، ولاردان گورى رۋحى بيىك بولاشاق باتىرلار شەشەلەرىنىڭ جاتىرىندا تۋلاپ جاتىر»،— دەگەن تايبۋرىل قۇيرىق-جالى سۋىلداپ، جەرگە جاقىنداي بەردى. جولاي كۇمىس قانات سامۇرىق قۇستىڭ ءبىرى تۇلپاردى قاعىپ كەتە جازداپ، قاڭعالاق ويناپ بارىپ، اۋپىرىممەن ارەڭ بوي تۇزەدى. ىعى-جىعى ءبىر قالانىڭ ۇستىنەن وتكەندە تۇنىپ تۇرعان شاڭ مەن قوڭىرسىق اۋاعا تايبۋرىل تۇنشىعا جازدادى. مىنە، سۇلۋ قىزدىڭ بەلىنەن بايقاۋسىزدا ءتۇسىپ قالعان كۇمىس بەلدىكتەي جارقىراعان ۇلى ەرتىس، ەرتىستى جاعالاي جاتقان بىدىرقاي-بىدىرقاي تارباعاتاي تاۋلارى... باۋىرساقشا شاشىلعان اقتىلى قوي... انە، كەرتەش-كەرتەش تاۋلار قورشاعان كەن جازىقتىڭ قاق ورتاسىندا ءتورت دوڭعالاقتى تەمىر كولىك كۇنگە ماڭدايىن توسا ماڭقيىپ تۇر. تاياق تاستام جەردە شابدار بيە قارنى شەرميىپ، كوزى شاتىنايدى، ءداۋ دە بولسا انە-مىنە تۋادى-اۋ... تەمىر كولىكتىڭ قامشىلار جاق قالقاسىندا قاراڭداعان ءۇش جىگىت ءبىر تۇرىپ، ءبىر وتىرىپ، جىڭىشكە قارا كوسەۋدى العا ءالسىن-الى سوزادى. اناداي جەردە اي ءمۇيىز، اق قۇيرىق ارقار جەز قارماقتاي يميە قالىپتى. «مەنىڭ زامانىمدا ارقار ادامنىڭ ىعىنان وتپەۋشى ەدى، بۇل ەلدىڭ تاعى اڭى قايتەدى، ەي؟» باتىر جايقاپ وتە بەرگەندە، جىڭىشكە كوسەۋدىڭ اۋزىنان تينامدەي جالىن جارقىلداپ، تاڭق ەتتى. تىنىش تۇرعان ارقار شورشىپ ءتۇستى. جەر باسىپ جۇرگەن كەزدە كۇن استىنداعى شىڭ جەرىندە ءبىر جوتەلگەننەن قالدىرماي الىستاعىنى مۇردەم كەتىرەتىن وت قارۋ جاسالىپتى دەپ ەستىپ ەدى، مىناۋ سول ەكەن. ول ول دا، قاشپاي تۇرعان ارقاردى مىنا ءۇش پاقىر نەگە وقتىڭ استىنا الادى؟ قولعا ۇيرەنگەن اڭدى اتقىلاۋ تۇگىل، يىلگەن باسقا قازاق قىلىش كوتەرۋشى مە ەدى؟ سويتكەنشە ارقار ۇشەۋىنە سانامالاپ باسىپ جاقىنداي بەرىپ ەدى، قارا كوسەۋ اتىلاتىن قارا شۇبار جىلانداي قاق شەكەسىنە ۇڭىلە قالدى. باتىردىڭ باسىنا قان قۇيىلا جازدادى. «ءزاۋزاتتارىڭدى! ادامنان پانا ىزدەگەن تاعى اڭدى وققا بايلاعاندى قاي اتاڭنان كورىپ ەڭ؟ تاۋ ەركەسىن سەندەرگە قور قىلعانشا، ءوزىم جەر جاستاندىرايىن».
باتىر قورامساققا قول سالدى، ءبىر سالعاندا مول سالدى، دارا قىزىل جەبەنى ادىرناعا تىرەدى دە، ارقاردىڭ قاق جۇرەگىن كوزدەپ تۇرىپ: «اڭ دا بولسا قاراعىم-اي، ەندى قايتەيىن، وبالىڭ اناۋ ءۇش مۇندارعا!»— دەپ، تارتىپ جىبەردى. باتىر تارتقان جەبەنىڭ كەرى سەرپىگەن تەپكىسىنەن تايبۋرىل تەڭسەلىپ كەتتى، جاي وعىنداي جارقىراعان قىزىل جەبە ارقاردىڭ جۇرەگىن كوكتەي ءوتىپ، جەتى قات جەر استىنا ءسىڭىپ جوعالدى. ارقار تىراپاي استى.
تايبۋرىل دا بۇل كەزدە تىكە اسپانعا شاپشىعان، تەمىر كولىك تە، تەڭكيگەن ارقارعا قاراي جۇگىرگەن ۇشەۋ دە كىشىرەيە كەلىپ، ميداي ارالاسىپ، بىتە قايناسىپ كەتتى. بۇلتتان وتە بەرە باتىر: «قاپ! — دەدى.— ءۇش مۇنداردىڭ قولىندا قايدا كوزدەسە، سوندا وت پەن ءولىم شاشاتىن قارا كوسەۋ قالىپ قويدى. اقىماقتىڭ قولىنا قارۋ تيسە، قاتىنىن قورقىتىپ ويناۋشى ەدى، ايتەۋىر، امان بولسىن پالە-جالادان قارايعان حالىق، وزدەرى دە جەر باسىپ ءجۇرسىن...— كۇرسىنىپ سالدى.— باتىر اتاۋلىنىڭ سوڭى مەن بولعانمىن با؟»
ءدال وسى كەزدە جازىقتىڭ شىعىس جاق قاناتىنداعى قىستاۋدان جاس نارەستەنىڭ ىڭگالاپ جىلاعان اششى داۋسى جەر جاردى. دەمدە بالا شىرىلى اسپان استىن شارلاپ بارا جاتتى. قوبىلاندى مەن تايبۋرىل بۇلتتان اسىپ، عارىشقا كوتەرىلگەن سايىن قۋاتتى داۋىس السىرەگەننىڭ ورنىنا كۇشەيە ءتۇستى. ۇيقى مەڭدەپ، قالعي باستاعان قوبىلاندى سالا قۇلاش اپپاق مۇرتى جىبىرلاپ، جايلاپ جىميدى: «داۋسىنىڭ اششىسىن جاماننىڭ! انالىقتاي اياۋلى شەشەم باياعىدا: «سەن جەرگە شىر ەتىپ تۇسە قالعاندا، تۋىرلىقتىڭ تۇندىگى داۋىل تۇرعانداي جەلپىلدەپ كەتتى»،— دەپ ەدى. مىنا باتىرىڭ ودان دا اسىپ ءتۇستى.— ويعا كەتىڭكىرەپ قالىپ، ءبىر ۋاقىتتا كۇبىر ەتتى.— ات تۇياعىن تاي باسار. كەلگەن ەكەن دۇنيەگە تاعى ءبىر باتىر بالا. باۋىڭ بەرىك بولسىن!»
جازىقتىڭ قاق ورتاسىندا قالعان شابدار بيە قۇلىندادى ما، سول تۇستان جاس قۇلىننىڭ شىڭگىرلەگەن ءۇنى جەتتى.
موينىن ەمىنىپ ىلگەرى سوزعان تايبۋرىل دا: «ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن، تۇياعىمنىڭ سىنىعى!—دەگەندە، استىنعى ەرنى جىبىر، ۇستىڭگى ەرنى قىبىر ەتتى.— ءبىز ولمەيدى ەكەمىز... ولمەگەن ەكەمىز...»
بيىكتەگەن سايىن كۇن كوكجيەككە قاراي دومالاپ، اسپاپ كۇڭگىرت تارتتى. قۇيرىق-جالى تارالعان تايبۋرىل تۇلپاردىڭ ۇستىندە تەڭسەلگەن قارا قىپشاق قوبىلاندىعا ەندى جەردەن گورى جۇلدىزدار جاقىن ەدى.
اتتىلى ادام جۇلدىزدارعا ارالاستى دا، قۇس جولىنا ءتۇسىپ، كەلمەسكە كەتتى.
* * *
ساقي سۇكەڭدى، سۇلەي شالدى ادام تانىعىسىز: سيرەن ساقال-مۇرتى جىلتىراپ، ەمەن-جارقىن كوڭىلدى وتىر، جول-جول تەرەڭ اجىمدەرى جازىلىپ، تايازداپ كەتكەن. ەلەكتر جارىعىنا شاعىلىسقان الماس باكىسى بىلبىراي پىسكەن باستىڭ شەكەسىنەن ءبىر، قۇلاق تۇسىنان ەكى شىعىپ، جالتىلداپ وينايدى، ال قوس قاناتىندا مولدادان ءدارىس العان بالاداي ەلتاي مەن ءسارال مونتيىپ-مونتيىپ وتىر.
— جەر تۇبىنەن ارىپ-اشىپ كەلگەن كۇيەۋ بالاسىڭ، ءما، توستىك!
ەلتايدىڭ الدىنا مايى ەكى ەلى توستىك اۋناپ كەلدى.
— ءسارالجان، اياق-قولىمىزدى ۇزارتقان بەل بالام سىن، سەن بولماساڭ كەرەگەتاس پەن سۋىقسايداعى شال-شاۋقان قالاي كۇنەلتەدى، ونى قويشى، قىل اياعى قاپ-قاپ جاڭالىق اكەلەتىن ۇزىن قۇلاعىمىز ءوزىڭسىڭ. ءما، شىراعىم!
ءسارالدىڭ قولىنا ەربيگەن كۇيىك قۇلاق ءتيدى.
— ال، بايبىشە، قارىنداس قاۋىمنان بويىما قۋات قۇيىپ، وزەگىمە ءنار بەرگەن باۋىر ەتىم ءوزىڭ بولاسىڭ، قۇر وتىرما.
جىلى-جۇمساق مايى ارالاس باۋىر ەت سارقىت اپاعا جونەدى.
اۋەلى مايى كىلكىگەن ىستىق سورپا، سوڭىنان كۇرەڭ قىزىل شاي كەلدى، شامادان كەيىن اۋىز، قول شايعان القا-قوتان جۇرت توق باسىپ، جۇكتەن قۇلاتقان ءبىر-بىر جاستىقتى قولتىقتارىنا باسىپ جاتىپ قالدى.
سىر كىلتىنىڭ سىلدىرايتىن ۇرىمتال تۇسى... ەلتاي وسىناۋ مارعاۋ شاقتا جاق اشتى.
— سىزدەرگە مىڭ دا ءبىر راقمەت! العىسىمدى ايتىپ جەتكىزۋ قيىن... بارىڭىزگە دە... مەن بۇگىن ەلگە قايتايىن. ەگەر رۇقسات بولسا...
سۇڭعىلا شال انىق سەزدى — دوعالداۋ، ايتسە دە جان جۇرەكتەن قايناپ شىققان تۋرا ءسوزدىڭ توركىنى ارىدە جاتىر، ءتۇن قاتىپ، ءتۇسى قاشىپ، قالاعا قايتقالى وتىرعان كۇيەۋ بالانىڭ تۇپكى نىساناسى — جاقىن دا بولسا الىس قاراشاش... تەكەمەتكە ءۇڭىلىپ جاتتى دا، تۇرەگەلىپ مالداس قۇرىپ وتىردى. اق باتانىڭ ايتىلار كەزى وسى — ونى دا ۇقتى. باسىن كوتەرمەستەن كۇڭك ەتتى.
— ەلىڭ، جەرىڭ وسى ەمەس پە؟— جالپاق جۇرتقا جاعالاي قارادى.
ەلتاي:
— اينالىپ كەلگەندە تابار تۇپكى قازىعىم دالا بولسا دا، تاس قايناتار جەرىم — دالا. و جاقتا دا ەل بار، ىزدەيتىن دوس-جاران... بار،— دەپ بوگەلدى. ەل، دوس-جارانعا قاراشاشتى ويشا قوستى.— ءسارال ءقازىر سوۆحوز قايتادى، جولدان قالمايىن.
سۇكەڭ دە بەرىسپەدى.
— كۇن استىمەن كەلىپ، ءتۇن جامىلىپ جورتاسىڭ با؟ نەگە اسىقتىڭ... وت الا كەلگەندەي؟
— اسىعاتىن جاستامىن، اتا،— وز-وزىنە تاڭدانىپ، ءسال توقتالدى — كەرەگەتاسقا كەلگەلى «اتا» دەگەن ۇلكەن ءسوز اۋزىنا العاش ءتۇسىپتى.— ءتۇن جامىلىپ، ءتۇس قاشىپ جورتاتىن شاق — جيىرما سەگىز جاستامىن. اق ساپار الدىندامىن!
اتاسى: «وسى... شىنىمەن توماعا-تۇيىق تومىرىق كەلىپ، ءۇش كۇن قاتارىنان ءۇنسىز تىستەنىپ ەڭبەك ەتكەن بالا ما، جوق پا؟»— دەگەندەي توقتالىپ قارادى. مۇرتىنىڭ ۇشىن تىستەلەپ، وي كەشتى. وي ارتى تولقۋ-تولقۋ ءسوز ءيىرىمى، تاماعىن كەنەدى، سابىرمەن سويلەپ كەتتى.
— نە دەيىن؟ نيەتىڭ دۇرىس دەيمىن. ازاماتتىڭ ءار كۇنى جىلعا ازىق، قايرات، كۇش باردا جول ءجۇرىپ، ەل كورىپ قال. قالما سارالدەن. تاعدىر تولقىنى قۋالاعان بالا ەكەنسىڭ، ەسەيگەن كەزدە تۋعان توپىراعىڭدى باستىڭ، ول دا، بىلە بىلسەڭ، ۇلكەن جىگىتتىك. كوردىڭ، ءبىلدىڭ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا اۋنادىڭ. تۇيگەن پىكىرىڭ ىشىڭدە. ەڭبەكتىڭ تور شولاعىن تەپەڭدەتىپ بارا جاتقان اتا، اجە، اعا، اپالارىڭدى، قۇربى-قۇرداستارىڭدى جولىقتىردىڭ. «ەڭبەكتىڭ باعى جانعان جەردە بولدىم، ەل شاڭىراعى بيىك، بوساعاسى بەرىك» دەپ بارعان جەرىڭە دۇعاي-دۇعاي سالەم ايت. جولىڭ قۇتتى جىگىت ەكەنسىڭ، ايشا كەلىن قول-اياعىن باۋىرىنا امان-ەسەن الدى، نەمەرەلىمىز، شابدار بيە قۇلىندادى، تۇلپارلى بولدىق. جاپاباي جامان نەمەگە قۇلىندى اتاپ تا قويىپتى. كوپ سويلەسەك تە، ومىردەن ءۇن-تۇنسىز كەتىپ بارا جاتقان قارتتارمىز، قيىس كەلسەك، كوڭىلىڭە دىق الما. كۇيەۋ بالاڭ بار دەگەندى ەستىسەم دە، كوزىم كورگەن جوق، ىشىڭە كىرىپ شىققام جوق، كوڭىل كۇپتى ەدى، كۇدىگىم سەيىلدى. وراي دا بوراي سوققان وتامالى سەيىلتتى. مانا ورىستە جاپاباي ءوزىن، تۋرالى ءبىراز سىر شەرتكەن. وكپەڭ وشكەنشە قولعابىس تيگىزىپ، قاماۋ تەرىڭدى الىپسىڭ. ريزامىن. ەڭبەكپەن ەگىز جان ەكەنسىڭ — بىزگە سول قاناعات.— دەمىگىن باسقانداي ءسال تىنىستادى دا، قايتا قارىشتادى،— كورشى-قولاڭ شاقىرىپ، توي، تىلەۋ جاسايتىن ءجونىم بار ەدى. وتامالىداي ءتۇسى سۋىق قوناعىمدى ءولىم-جىتىمسىز شىعارىپ سالدىق، سەنى ءبىز تانىساق، سەن ءبىزدى تانىدىڭ، توي دەگەنىڭ سول. كەرەگەتاستىڭ ۇلكەن تويى الدا. اناۋ قارشاداي قىز ەكەۋىڭ قول ۇستاسىپ كەلگەن كۇنى جاسىل جايلاۋدا وتەتىن ۇلان-اسىر توي... ءۇش ۇلدىڭ ورنىن تولتىرعان قاراشاشىم ءۇشىن، جەر استىندا جاتقانى، جەر باسىپ جۇرگەنى بار، ءتورت بالاما بەسىنشى بولىپ قوسىلعان سەن ءۇشىن جيعان-تەرگەنىم پيدا. كەمپىر!— سارقىت شەشەگە يەك قاقتى.— اكەل الگىڭدى!
ورنىنان باپپەن تۇرعان اجەي جۇك ارتىنان جول-جول الا قورجىن الىپ، ورتاعا قويدى.
— دوس-جارانىڭا، كەلىنشەگىڭە سالەم-ساۋقات. كەلەشەكتە ەكى اراعا جۇرەتىن ءدامنىڭ باسى وسى بولسىن.
ەلتاي ورنىنان تەز تۇردى — ۇلكەننىڭ رۇقساتى كەرەك ەدى، بۇل دا اتا كورمەگەن، وق جونباعان جەتىمدىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى. سەلدىر مۇرتى سەلكىلدەپ جىميعان سۇكەڭ وعان تۇك قىنجىلمادى، كۇيەۋ بالاسى سالت-سانانى بىلمەسە دە، تۋرا ءسوزدى، اق جۇرەك جىگىت —تىل-كوزدەن ساقتاسىن! ءتور ۇيگە اسىعىس كىرگەن ەلتاي توسەك استىنان پورتفەلىن دىرىلداتىپ سۇيرەپ الىپ شىقتى. ءۇش كۇننەن بەرى يەسىز قالعان پورتفەلگە پىشاق ءجۇزى شاڭ جۇعىپتى، جەڭىمەن وسىپ ءسۇرتىپ تاستايىن دەپ وقتالدى دا، وڭاي اينىدى — تۋعان جەردىڭ شاڭى عوي، وزىمەن بىرگە قالاعا كەتە بارسىن. ورتاڭعى ۇيگە كىردى دە، پورتفەلدىڭ تىستەسكەن جاعىن جازدى. سان الۋان قاعاز كامپيتتەردى اقتاردى.
— قالانىڭ قاتىرلاق ءدامى، اتا. وتامالىنىڭ دىردۋىمەن ءجۇرىپ ۇمىتىپ كەتىپپىن.
اعاشتىڭ تامىرىنداي ءسىڭىرلى ساۋساقتارىمەن كامپيتتىڭ قۇنداعىن ەبەدەيسىز اشقان سۇكەڭ تىسىنە باستى: كامپيتسىرەگەنى شامالى، كۇيەۋ بالانىڭ كوڭىلىن قيمادى.
— راقمەت، قاراعىم. ەسكەرگەنىڭە راقمەت! بالامدى تاۋىپ بەرگەن وتامالىعا مىڭ دا ءبىر العىس. جىل ون ەكى ايدا بارىمىزگە سونداي ءبىر بۇرقاق كەرەگى كەرەك،— دەپ، قويلى اۋىلدى تەڭسەلتىپ كەتكەن اق بوران تاپ ءبىر جولداسىنداي ەلجىرەي سويلەدى.
«بالام!»... ەلتاي تومەن قاراي قويدى. بەسىكتەن بەلى شىققالى ەكىنشى رەت ەستىگەن ءسوزى. وتكەن قارا كۇزدە ۆيكتور ۆيكتوروۆيچتىڭ اۋزىنان العاشقىسىن ەستىدى. «بالام» دەگەن مەيىربان ءسوز ارناپ ايتىلماعاسىن، كەيدە ءوزىن دۇنيەگە جىگىت قالپىندا سالاق ەتىپ كەلە سالعانداي سەزىنەتىن. جيىرما سەگىز جاسقا دەيىن اكەسىز ءوسىپ، ءوزى اكەلىكتەن دامەتىپ وتىرعان سالاۋاتتى شاعىندا ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي اتانى، ورىس پەن قازاق شالىن تاۋىپ الامىن دەپ ويلاپ پا.
— سوڭعى جىلدارى ادامداردان الىستاپ، جالعىزدىققا جاقىن ءجۇرۋشى ەم. قىز قالا كەتكەلى تىپتەن جۇدەدىم. بار ەكەنمىن، تامىرىم تەرەڭدە جاتىر ەكەن، ءبىر شەتى كەرەگەتاسقا، ەكىنشى شەتى الماتىعا تامىر جايىپپىن،— دەپ تەبىرەنگەن قارت قايتا شىمىر تارتىپ، تەمىر مىنەزىنە باستى.— قامشى سابىنداي قىسقا ءۇش كۇندە كەرەگەتاس پەن سۋىقسايدان كەلەشەكتە اجەتكە جارايتىن نە تاپتىڭ، بالام، سونى ايتشى؟
شالدىڭ بىج-تىج جۇزىنە قايمىقپاي تۋرا قاراعان ەلتاي باياۋ، انىق سويلەدى.
— تاپتىم... سىزدەردى تاپتىم، ەڭ ۇلكەن تابىسىم سول.
— ءاۋمين، جورتقاندا جولىڭ بولسىن! اتتان، بالام. جول الىس. بارار ساپارىڭ اۋىر بولسا، قايتار جولىڭ جەڭىل. دالادا ءبىز بارمىز، جەر باسىپ جۇرسەك بەرمەيمىز شەبىمىزدى. شارگە دە ەڭبەك قات، ول دا وتاننىڭ ءبىر كىندىگى، تارت قالاعا. اتاڭا نالەت ءتۇسى سۋىق سوعىستى سەندەر كورمەڭدەر، اق باتام وسى. جاماندىق بىزگە قالسىن، كۇتەر جاقسىلىق، توسار ءۇمىت سەندەردە. قوزعال، ءسارال!
شال جەر تايانا تۇرەگەلدى.
ەلتاي قوپارىلا تۇرەگەلىپ، سىرتقا اقتارىلعان ادامداردىڭ اعىنىنا ىلەستى. وڭ اياعى تابالدىرىق ۇستىندە، سول اياعى ىشتە، جەلبەگەي پلاششتى بالانى توڭ-تورىس قارسى الىپ، ەندى، مىنە، ۇلكەن ۇمىتپەن ۇزاق جولعا اق باتاسىن بەرىپ، شىعارىپ سالعان ءۇي ىشىنە — قاراشاش ۇشقان ۇياعا سوڭعى رەت كوز تاستاپ ەدى، ءدىر ەتتى: سارقىت شەشەي بولمەنىڭ قاق ورتاسىندا قوس الاقانىن جايا كەۋدەسىنە سالىپ، تىگىنەن تىك تۇر. ءۇنسىز جانار مۇنداي ۋىتتى بولار ما، ۇياتتىڭ ىستىق قانى بەتىنە دۋىلداپ شاپتى، كىلت بۇرىلىپ، ەنەسىنە تاقاي بەرىپ ەدى، ماڭدايىنا قاتقىل دا قۇرعاق ەرىن ءتيدى، ادام ەمەس، تاس سۇيگەندەي ءسال تىتىركەندى.
— ...پالە-جالادان ساقتاسىن!
قاريا تەرىس اينالا بەردى. شەشەك اتىپ، گۇل جايناعان ون جەتى جاسىندا تاعدىر شىركىن تونىن تەرىس كيىپ، كۇلكىسى كومىرگە اينالعان بەيباق سارقىت قىز... بەتىن ارى بۇرىپ، بۇل ومىردەن قانىن ىشىنە تارتىپ ءوتىپ بارا جاتقان سارقىت اجەي... مۇنى جازباي ۇققان ەلتاي كوڭىلىنە كىر المادى، ونداي وڭعاق حالدى ەكى جاستىڭ بىرىنە جەتپەي جاتىپ، ءوزى دە باسىنان وتكىزگەن، مۇنى ۇققان ادام باسقانى دا كەشىرە دە بىلەدى، ءوزى دە سول ءتۇسىنۋ مەن كەشىرىم ىزدەپ، ءتۇن قوينىنا كىرىپ جوعالعان ايداۋ قارا جولعا ءتۇسىپ بارا جاتىر.
تىستا قازاننىڭ قارا قاقپاعىنداي ءتۇن توسىپ تۇر، جو-جوق، بەكەر قورقىپتى، شالقاسىنان جاتقان ەسىكتەن قۇيىلعان ساۋلە بار، ماشينا شامى بار، ەسىك الدى جاپ-جارىق. «ال، قوزعالايىق!» — دەگەندە، ەلدەن بۇرىن سىرتقا پورتفەل مەن قورجىندى سۇيرەي ۇمتىلعان ءسارال، ءوز ىسىنە ادال دا تياناقتى ءسارال ماشيناسىن وت الدىرىپ، قوس فارىن سامالاداي عىپ جاعىپ قويىپتى. توپىرلاعان جۇرت تەمىر تۇلپارعا اعىلدى. جەر باسىپ كەلە مە، اۋەمەن ۇشىپ كەلە مە، انىق-قانىعى ەلتايدىڭ ەسىندە جوق، ويتكەنى وڭ قارىنان سۇكەڭ ۇستاعان، ال سول قولتىعىنان، قاشان ويانعانى بەلگىسىز، الشاعىر سۇيەمەلدەپتى. ول تاعى دا ولگەن اكەسى سىپاتايدىڭ، شەشەسى قىرمىزىنىڭ، ءتىرى اكەسى مەن شەشەسى ۆيكتور ۆيكتوروۆيچ دەن ءالفيا يۋلايەۆنا، ءبيبىش اپا، جاپەكەڭ، داريعا جەڭگەي، قامشى سابىنداي قىسقا تاعدىر جولىندا ازدى-كوپتى سەبىن تيگىزىپ، كوپتەپ كومەكتەسكەن ءولى، ءتىرى جانداردىڭ دەمەۋىن انىق سەزدى، سولار ارقىلى كۇڭىرەنىپ كۇن استىنا تارتقان جەتپىس جەتى اتا-باباسى، بۇگىنگى قارىنداس قاۋىم، ەل مەن جەر كوكىرەگىنە كۇش دارىتتى.
— باققانىم مال، مەكەنىم قوجىر-قوجىر تاۋ مەن تاس. تاۋدا ويناعان قارت مارالدىڭ ءدام-تۇزى تاۋسىلسا، سۇيەگى كوپ توبەنىڭ بىرىنەن تابىلار. بۇيىرسا ەكەۋىڭدى كەرەگەتاستىڭ تۇبىنەن تىك تۇرىپ قارسى الامىن، بۇيىرماسا ماقشار دۇنيەگە دەيىن قوش!
بۇل، ارينە، سۇكەڭ.
كابينا ەسىگى سارت جابىلا بەرگەندە ىشتەن:
— كەزدەسكەنشە كۇن جاقسى، اتا، اپا! كەزدەسكەنشە، الشاعىر، ايشا! — دەگەن ءسوز ۇمار-جۇمار اتىلدى.
...ساۋلى ىنگەندەي بوزداپ، اۋىر ىرعالعان ماشينا قىستاقتان ويپاتقا ىلديلاي بەرگەندە، سول جاعىنان:
— كەرەگەتاسقا جەتكىزىپ سالعانىمدى، كەرەگەتاستان الىپ قايتقانىمدى قاراشاشقا جەتكىزەرسىڭ، — دەگەن ولشەۋسىز شارشاعان قارلىعىڭقى داۋىس ەستىلدى. جالت قاراسا، ءسارال كوزىمەن جول سورابىن جەپ وتىر.
— ايتايىن، ءسارال، ايتقاندا قانداي...
ماشينانىڭ كەڭ جازىقتى شارلاعان جارىعى توبەلەردى تۇرتكىلەپ وياتتى، قاراعان، توبىلعى، شي باستارى جان بىتكەندەي جىبىرلادى. جول شەتىنەن بۇلىڭ-بۇلىڭ الدەكىمدەر قول بۇلعاي ما، قالاي؟ ەل مەن جەرگە ەندى ەندەپ كىرە باستاعان جاس ۇلانعا ءسات ساپار تىلەگەن ولىلەر مەن تىرىلەر...
قۇنداقتاۋلى بالا كوتەرگەن ايشا مەن الشاعىر...
جاس قۇلىن جەتەكتەگەن سۇلەي، جاپاباي اقساقال...
قوزى كوتەرگەن داريعا جەڭگەي، سارقىت، ءبيبىش اجەيلەر...
انە، اياعى جەر سىزعان ۇزىن بويلى، تەمىر تەلپەكتى، مۇزداي ساۋىتتى سەرى ات ۇستىندە قاراڭدايدى. قاسىنداعى ەسەك مىنگەن تاپال بىرەۋ قالپاعىن جۇلىپ الىپ، ءسات ساپار تىلەپ، بۇلعاپ تۇر. دون كيحوت پەن سانچو پانسا... ونىڭ بەر جاعىندا باس سۇيەككە ۇڭىلگەن بىرەۋ مۇڭعا باتىپ، تىزەرلەپ وتىر — دات ءپرينسى! قوزىنىڭ باسىن سۇيەپ، ەگىلگەن بايان سۇلۋ... وتىز جاسىندا وردا بۇزعان شوقاننىڭ شاشى جەلبىرەپ، الىستاپ بارادى. يساتاي، ماحامبەت، قۇرمانعازى ات ۇستىندە ەرەۋىلدەيدى. اباي اۋىر-اۋىر تەڭسەلەدى. جامبىل، مۇقاعالي جىر توگەدى. قول ۇستاسقان جاپ-جاس قىزدار — ءاليا مەن مانشۇك... اڭ تەرىسىنەن كەۋدەشە كيگەن، سابالاق شاش ادام، جاسقانا-جاسقانا ويلانعانداي... يسپان جەرىندەگى التاميرا ۇڭگىرىنە ادۋىندى كۇش-قۋاتقا تولى، عاجايىپ بۇقانى سالىپ كەتكەن العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستىڭ ءالسىز دە كۇشتى پەندەسى، سۋرەتشىلەردىڭ باباسى بۇل كىسى.
مىنە، ەسىك قورعانىنىڭ توبەسىندە التىن كيىمدى ادام ويعا باتىپ تۇر...
«ماڭداي الدىم بەلگىلى، ارتىم قالاي؟» — دەگەن سەكەممەن ەڭسەرىلە بۇرىلىپ، ماشينانىڭ ارتقى اينەگىنەن ءۇڭىلىپ ەدى، قاداۋ-قاداۋ جارىعى جۇلدىزدارعا ارالاسقان قىستاۋ اۋەگە كوتەرىلىپ بارا جاتىر... ول ءوزىن جيىرما سەگىز جاسار قىلشىلداعان جاس جىگىت ەمەس، مىڭ، ەكى مىڭ، ون مىڭ جىل جاساعان قاۋساعان قارتتاي سەزىندى. ادام اتا، حاۋا انا باستاعان تىرشىلىكتىڭ ءبىر جەتىم بوتاسى — ءوزى بوساندىق بىلدىرسە، سول ءبىر ايشىلىق الىس جولعا تەڭ ۇلى كەرۋەن ءۇزىلىپ تە كەتكەندەي ەكەن. ەلتايدىڭ ەشبىر ءىسى اياقتالعان جوق، تەك باستالدى، قاراشاش الىستا، قولىنا بۇدان بىلاي قالام الا ما، جوق پا، ول دا ازىرگە جۇمباق، تەك تۋعان توپىراققا تابان تىرەپ، اتقا ءمىندى — بار مازىرەتى مەن جۇبانىشى سول. جانە دە ماشينا مەن قىستاۋ اراسىندا كولكىگەن قاراڭعىلىق بەتىنەن مىڭ جەردەن ءبىر-بىرىن قيىپ وتكەن ميلليون ءىزدىڭ شيىرىن شالدى، سول ءىزدىڭ كەز كەلگەنىن ۇشىعىنان ۇستاپ، جازىپ كەپ جىبەرسە، اسپانداعى ايعا جەتكەندەي تىم ۇزاق-ۇزاق، ايشىلىق الىس جولدى ولشەۋگە بولاتىن ۇزىن ەكەن...
1982-84 جج. الماتى.
You Might Also Like
-
ءتۇۋ، كەش سالقىنداپ كەتىپتى. قالا سىرتىنداعى تاۋدىڭ تارعىل شىڭدارى قارا كولەڭكەلەرىن استىنا باسا جامباستاپ جاتىر. رەاكتيۆتى سامولەت كۇمىس قانجارداي زۋىلداپ، اسپاندى توقىم قۇرلى كورمەستەن ءتىلىپ بارادى.
-
تاڭات جۇمىسقا جارتى ساعات جاي كەلدى. ءبولىم باستىعى جوق ەكەن. ءبىراق الدىنداعى قاعازدارى قورس-قوپا - دالىزگە شىعىپ كەتىپتى. بۇعان دا شۇكىر دەدى. كەشىككەنى ءۇشىن ءسوز ەستىپ قالاتىن ەدى. تاڭات كوبىنەسە س...
