باقباق باسى تولعان كۇن
پوۆەست
— تۇر، زامانبەك، تۇرا عوي.
جۇمساق الاقان باسىمنان، بەتىمنەن سيپادى. بۇل كۇلاش، ۇزىن سيراق كلاسكوم قىز كۇلاش قوي. سەن قايدان ءجۇرسىڭ، كۇلاش؟ قايتادان دوس بولعىڭ كەلە مە؟ ال اناۋ جولى نەگە بۇرىلىپ كەتىپ قالدىڭ؟ تاعى اپ-اۋىر پورتفەلىڭمەن سوقپاقشى بولدىڭ. ەندەشە جولداستى باسقا جەردەن تاۋىپ ال، مەن سەنىمەن بىرگە مەكتەپتەن قايتا قويماسپىن. سولاي، قايتپايمىن دەگەن سوڭ قايتپايمىن.
سالتاناتتى مۋزىكا وينالدى. ول جۇرەگىمنەن شىمىرلاپ شىعىپ جاتىر.
— قايىرلى كۇن، جولداستار! بۇگىن كۇن جەكسەنبى. الماتى ۋاقىتى تاڭعى ساعات التى.
ءماسساعان، كۇلاشقا نە بولعان؟ سميرنو اعايدىڭ جۋان، تارعىل داۋسىمەن قاپشاعاي ەلەكتروستانسياسىنىڭ سالىنىپ بىتكەندىگىن ماڭىزدانا ناقىشتاپ ايتادى. مۇمكىن، اعايدى مازاقتاپ تۇرعان شىعار؟ وي، ءسىز بىلمەيسىز، كلاسكوم قىز سونداي تەنتەك بالا. انەكۇنى شاشىن جەلپ ەتكىزىپ، سونداي قاپ-قارا جانارىمەن كوزىمدى جىپىلىقتاتا بۇقتىرىپ تۇرىپ: «سەن اقىماقسىڭ!» — دەدى. اقىماق دەگەنى — توبەسىندەگى كوكپەڭبەك كوبەلەك لەنتاسىنان تارتىپ قالعانمىن.
Heگe ەكەنىن قايدام، كۇلاش ماعان قانداي اۋىر ءسوز ايتسا دا رەنجىمەيمىن. ادەيى وسى ءبىر اشۋلانىپ كورەيىنشى دەپ بەل بايلاعانىممەن، كەكىلدى قىز تۋرالى جامان ويلار باسىما قوناقتاماي-اق قويدى. سول جىلى دا ۇزىن سيراق قىزدىڭ قورلىعىنا قاشانعى شىدايمىن دەپ، بار شاقارلىعىمدى سالىپ ەدىم، تاعى تۇك شىقپادى. اشۋلانا المايدى ەكەنسىڭ، تىم بولماسا كۇلە ءبىلۋ كەرەك. بەتىنە قاراپ جىميىپ ەدىم، نە ايتتى دەيسىڭ عوي؟ «نەمەنەگە ءماز بولاسىڭ، ساعان ءالى اقىلدىسىن دەي قويعامىن جوق».
— مىناۋ تۇرا ما، ەي، جوق پا؟ — الۋەتتى بىرەۋ جاعامنان جۇلقىدى. «تۇرا ما ەيى» نەسى؟ قاسىمداعى كلاسكوم قىز كۇلاش قايدا؟ ايقاسىپ شىرما-شاتۋ ماتاسقان كىرپىكتەرىمدى ەكى جاققا مايىستىرىپ جازدىم، كوزىمدى اشتىم... قالىڭ قارا مۇرت بەتىمە تيە ءتونىپ تۇر. ءوي، مىناۋ كادىمگى كوكەمنەن اۋمايدى، سونىڭ تاپ ءوزى. كۇلاشتىڭ ورنىنا كۇندە كورىپ جۇرگەن كوكەمنىڭ ەمپەڭدەپ كەلە قالعانىنا كۇيىپ كەتىپ، تەرىس اينالدىم.
— زامانبەك، ەندى ەكى ايتقىزبا.
سەزىپ جاتىرمىن: كوكەم سوليدول اڭقىعان قايىرما قونىشتى ەتىگىن سالماقتاي سانمەن باسىپ ۇيدەن شىقتى. ەكى ايتقىزبايتىنىمدى ونسىز دا بىلەدى. اتىپ تۇرىپ شالبارىمدى اپىل-عۇپىل كيەتىنىمدى، ءسويتىپ، شوپكە ساقاداي ساي ءازىر بولاتىنىما دەيىن سەزىپ بارادى. كوكەمنىڭ ءدال وسى ورىنسىز بىلگىشتىگىنە ىزا بوپ كەتتىم.
كەۋدەمدە تۇمسىعىن باۋىرىنا تىعا ءيىرىلىپ اق مىسىق بىرىلداپ جاتىر. راقات-ەي وزدەرىنە. الگەبرادان ەسەپتەر شىعارىپ، نەمىس تىلىنەن ەرەجە جاتتاۋمەن شارۋاسى جوق. ال كەۋدەگە شىعىپ ۇيقى سوققانعا، وزدەرىنەن الدەنەشە ءالسىز تىشقان بايعۇستاردى قىناداي قانعا بوياپ قىرعانعا ماشىق.
يتەرىپ جىبەردىم، — كەتسىن اۋلاق. قۋ دەيمىن، ءتورت اياعىمەن دىك ەتتى دە، مۇرتى تىكىرەيە كوزىنەن ۋداي جاسىل جەككورىنىشىن شاشىپ قارادى. تىكىرەيتسەڭ، توسەكتەن سيراعىمنان تاڭ ازاننان سۋىرىپ العان كوكەمە تىكىرەيت. ايتپەسە، سەنى كەۋدەمنەن لاقتىرىپ نە جىنىم كەپتى. تىكىرەيت، نە تىندىرىپ تاستايتىنىڭدى كورەيىك.
ونىڭ سەنەن اسىرىپ تىكىرەيتە الاتىن سالا قۇلاش مۇرتى بار.
كيىنە باستادىم. ۇيقىلى-وياۋمىن. باسىم بۇلعالاقتاپ كەۋدەمە اۋا بەرەدى. ەندى عوي كۇنى بويى ىستىق كۇن استىندا توڭقاڭداپ شومەلە سالامىن. انەۋكۇنى اۋداننان كەلگەن كوزىلدىرىكتى دارىگەر اپاي نە دەپ كەتتى؟ ءيا، باسە، نە دەپ كەتتى؟ «جازعى دەمالىستا ۇيقىلارىڭدى جاقسىلاپ قاندىرىڭدار، تىرسەكتەرىڭدى مايىستىرىپ اۋىر جۇمىس ىستەمەڭدەر. بالىق اۋلاۋ، سۋعا سۇڭگىپ راقاتتانا شومىلۋ دەنساۋلىققا پايدالى». ال، بالىق اۋلاپ، سۋعا شومىل. سۋعا سۇڭگۋدى ءوزىمىز دە جاقسى كورەمىز. بۇلقىنتا قارماققا التىن باۋىر سازان ءىلۋ دە جاننىڭ راقاتى. سونى بوستان-بوسقا بىزگە سارناعانشا، كوكەمدى مەكتەپكە شاقىرتىپ الىپ نەگە تۇسىندىرمەيدى؟ اۋەلى دارىگەر اپاي كوزىلدىرىگىن تاپتىشتەپ ءسۇرتىپ، قاباعىن قارس ءتۇيىپ الۋى كەرەك. كوكەم ونىڭ قاتال جۇزىنە قايمىعا قاراپ، جۇدىرىعىنا جوتەلىپ وتىر. «جولداس زامانبەكتىڭ كوكەسى، كۇرك-كۇرك جوتەلمەڭىز. ودان دا مىناعان جاقسىلاپ قۇلاق سالىڭىز: بالاڭىزعا شومەلە سالۋعا بولمايدى. ول ومىرتقاسىنا زيان، ودان گورى اۋىل سىرتىنداعى ەكسكاۆاتور قازىپ كەتكەن شۇڭقىرداعى سۋعا كۇنى بويى شومىلۋ الدەقايدا ءتيىمدى». كوكەم ونىڭ ءسوزىن كوزىنىڭ استىنان ۇرلانا الايىپ قاراپ كۇدىكتەنە تىڭداسا دا، باسىن ۇستى-ۇستىنە يزەي بەرۋگە ءماجبۇر. يزەمەگەندە قايتەدى، اتا-انالار جينالىسىندا، مەكتەپتە سويلەگەن سوزدەردىڭ ءبارى دە ول ءۇشىن ءارقاشان داۋ-شارسىز دۇرىس.
قانداي تاماشا بولار ەدى، ءا؟
تۇننەن قالعان سورپانى قالعىپ-شۇلعىپ ازەر ءىشتىم. كەشەگى قاقپاق جاۋىرىن ەڭگەزەردەي ەتتەردەن دانەڭە قالماپتى، تەك جاپىراقتالعان جۇدەۋ تۋرامشىلار قالقىپ ءجۇر. مامام كەشە كۇرەسكەندە ۇشىپ كەتكەن شالبارىمنىڭ تۇيمەلەرىن قاداپ الەك.
— جىلاننان ساق بول، قۇلىنىم. تارتپاعا ءتۇسىپ قالىپ جۇرمە. باسىڭنان كۇن ءوتىپ كەتپەسىن.
ءتۇۋ، ەلدىڭ ءبارى نەگە بالاعا سانايدى؟ ەڭ اياعى مامام دا. نەمەنە، ەل شوپكە تەك جىلانعا شاققىزۋ ءۇشىن عانا بارا ما؟ لەرمونتوۆ ون ءۇش جاسىندا ءشوپ شاپپاق تۇگىل، ون بەس جاسىندا پوەما جازىپتى. ءبىراق مامامنىڭ قۇلاعىنا ول كىرە قويمايدى. لەرمونتوۆ تۇگىل، ءبىز وقيتىن بەيىمبەت، ساكەن اعايلاردىڭ كىم ەكەندىگىنەن حابارى شامالى. وتكەن كۇزدە اۋداندىق گازەتتەن زاۆكلۋب جىگىتتىڭ ءتورت جولدىق «استىق — قامباعا!» اتتى ولەڭىن وقىپ: «بولايىن دەگەن بالا ەكەن»، — دەپ، كوكەم ەكەۋى تاڭدايلارىن قاتتى قاعىپ، ريزاشىلىقتارىن بىلدىرگەن.
مامامنىڭ ايتقان اقىلى تاعى ەسىمە ءتۇستى. جىلان شاقپاسىن، باسىمنان كۇن وتپەسىن، تارتپاعا تۇسپەيىن، كەلىستىك. امان-ساۋ سەكىرىپ جۇرگەنگە، تەگى، قارسى ەمەسپىن. ولاي بولسا، ءشوپ شابۋعا بارماي-اق قويايىن. ونىڭ ورنىنا دوپ تەۋىپ، اسىق وينامايمىن با. شىن اياسا، ءسويتسىن. ويتە المايدى ەكەن، ىزامدى كەلتىرىپ، وتىرىك اياماسىن.
— كانە، كەتتىك! — كوكەم سوليدولمەن شىلقىتىپ سىلاپ تاستاعان ۇزىن بيشىكتى قابىرعاداعى شەگەدەن الدى. ماعان بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. باسقا، مەنىڭ ارتىمدا كورىنبەي تۇرعان بوتەن بىرەۋگە سويلەگەن سياقتى. نەمەسە قابىرعاعا. جانە ءبىر بۇل ەمەس، ىلعي دا سولاي. جۋىقتا پيونەر گازەتىنە «مەكتەبىم» اتتى ولەڭىم جاريالانعاندا، بەتىمە ەجىرەيىپ قاراپ وتىرىپ: «ءوي، يت!» — دەگەن. باسىمنان دا سيپامادى. كوكەم سونداي ادام: تەنتەكتىك جاساسام، بيشىكپەن تارتىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى، ولەڭىم شىقسا، مانەرلەپ تۇرىپ يت دەيدى.
بەشپەتىمدى كيدىم دە، سوڭىنان ەردىم.
— توقتاي تۇر، زامان! — مامام عوي. قولىندا قىزىل ورامال. — مىنانى باسىنا وراشى. ايتپەسە، مۇرنىڭنان قان كەتەدى. باياعىدا تويدا عانا كيگەنمىن، سوندا تارتقانمىن، سۋ جانا دەيمىن، شىت جاڭا.
ازاردا-بەزەر باسىمدى شايقايمىن. مۇنداي قىپ-قىزىل ورامالدى دارداي ۇل تۇگىل، قىزدار دا تارتپاس. بالالار كورسە، كۇلكىدەن قىرىلماي ما؟ وقاس... كۇلاش... ۇزىنسيراق قىز ەسىمە تۇسكەندە، ورامالدى باسىمنان جۇلىپ الدىم.
— ءاي، كي دەگەن سوڭ، كي. ايتپەسە... بولدى، ءبىتتى، تۇسىنىكتى. — كوكەمنىڭ قىمقىرا ۇستاعان بيشىگىنىڭ جىلان قۇيرىق ۇشى يرەڭدەي قالىپتى. بۇل — ءسوزىن ەكى رەت قايتالامايتىنىن ءتۇسىندىرۋ. ويدا جوقتا ءدال ۇشى اشىعان مۇرنىمدى قوستاپ تارتىپ، قارعىس اتقىر ورامالدى باسىما ورادىم. «كي دەگەن سوڭ، كي...» ءوز باسىنا اپامنىڭ ۇلكەن ءتۇبىت ءشالىسىن تارتىپ قويسا، قايتەر ەدى؟
توردەگى ايناعا كوز قىرىمدى سالدىم — ماسقارا! بەتى تەڭبىلدەنگەن، شومەلەتىپ ورامال بايلاعان ەبىل-دەبىل سارى بالا الدە، مۇمكىن، قىز دا بولار-اۋ، ايتەۋىر، قاي تۇقىمنان ەكەنىن ايىرعىسىز الدەكىم جىلامسىراي قاراپ تۇر. اياعىمدى قالاي، قاي جەرگە باسقانىمدى انىق
اڭعارماي، ساندالاقتاپ سىرتقا شىقتىم.
* * *
ەسىكتى اشىسىمەن جارقىلداپ كەپ قۇشاقتاپ العان كۇن كىرپىك-ساۋلەسىن تىكتەپ كوزىمە قادادى.
جاڭاعى اشۋ-ىزامنىڭ تۇتەسى شىعىپ، تۇگى قالماستان تاراپ كەتتى.
ابدەن تاڭقىلداپ پىسكەن ساپ-سارى قاۋىن — كۇن شەڭبىرەك اتىپ، قوقاي شالدىڭ الاسا ءۇيىنىڭ توبەسىنەن تابان ءۇزىپ، دومالانا كوتەرىلىپ كەلەدى. اۋىل تاڭعى ۇيقىدا تالىقسىپ، جىم-جىرت. مايلىاياق ۇرمەيدى: تۇمسىعىن باۋىرىنا تىعا شارباق قورانىڭ تۇبىندە دوڭگەلەنىپ، ۇلكەن و ءارپىن قۇراپتى. قوراداعى قوتيىن قىزىل اتەشتىڭ قاناتتارىن جىگەرلەنە قاققانى، شىبيلەردى باسىنىپ، «قو-قوق، قو-كوق» دەپ قويىپ، بۇگىنگە جەتەرلىكتەي قىسقا ءارى ناقتى امىرلەر تاراتقانى عانا شىرىقتى بۇزىپ تۇر. مۇزتاۋدىڭ كونۋس شوقىلارى تاڭقالارلىقتاي ايقىندالىپ، قيىلا قالىپتى. تۋرا تۇسقا ءىلىپ تاستاعان كىلەمدەي. مازداعان ساۋلەنى جايلاپ ءسىڭىرىپ، ماڭقيا بارتيىپ-بارتيىپ جاتىر.
تاماشا تاڭعى تىنىشتىق!
كارىمنىڭ كوكجوتەل «بەلارۋسى» دە ادەتتەگىسىنشە اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ دارىلدامايدى. ياعني كۇن دەمالىس، جان ادام جۇمىسقا شىقپاق ەمەس. قۋانىپ قالدىم. باسىمداعى وڭباعان ورامالدى ەشكىم كورمەيتىن بولدى.
— جەلكەڭ ۇزىلگىر، اكەل انا دوعانى! — ءجانيپا اپايدىڭ جىگەرلى داۋسى. بىرەۋدى قارعاپ-سىلەمەسە، ىشكەن تاماعى بويىنا سىڭبەيدى. انىق شوپكە جينالعان بەتتەرى. باسقا ايەلدەردەن ءۇنى، ۇرسۋىنىڭ سورتى بولەك. بالاسى وقاستىڭ لاقتىرعان تاسىنداي سوزدەرى، قارعىسى دوپ-دومالاق ءارى اۋىر. تيگەن جەرىن وڭدىرتپايتىن، ءبىر ويبايلاتپاي تىنبايتىن ءزىلدى. وسى جولى وقاستىڭ ءوزىن سىيلاپ جاتىر. وقاستىڭ جىپىلداعان قايىستاي ەرنى ەسىمە تۇسكەندە جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى: قىزىل ورامال بايلاعان بالانىڭ حيكاياسىنىڭ سان ساققا جۇگىرىپ، تۇرلەنىپ، كەشكە اۋىلدا جەلدەي ەسەتىنىن باسىڭداعى قالپاعىنداي كورە بەر. ي-يي، سول قارا بالانى جەك كورەتىنىم-اي.
— سەن بوسقا تۇرماي، قوقايدى شاقىرىپ كەل، — كوكەم عوي. قۇلدىراڭداپ جۇگىرىپ كەتتىم.
ساۋساقتارىم تەرەزەنىڭ شەكەسىندە وينايدى. تو-توقق... مەن تاپ وسى جەردە ويدا جوقتا جاڭالىق اشتىم: شەكەم مەن اينەك دىبىس شىعارۋ قاسيەتى جاعىنان ۇقساس ەكەن.
بالاقان، باسىڭ ءپىستى مە،
شەكەڭ، بالەم، ءىستى مە؟
قارا وقاس جىعىپ سالىپ، التىن باسىمدى قور ەتىپ، شەرتپەكتى ءوستىپ الدى عوي.
دەنەسى شىلبيگەن ارىق بولسا دا پىسىق، شيراق، ماسقارا سوعىپ تاستايدى. توبەلەسى ءقاۋىپتى، ويتكەنى ءادىسى وتە كوپ. تەبەدى، تىرنايدى، تىستەيدى، شاشتان جۇلادى، تاسپەن ۇرادى، قىسقاسى، ەركەكشە دە، قىزدارشا دا تاياق جەگىزۋگە جەتىك. شىركىن، سودان كەگىمدى قالاي قايتارسام ەكەن؟
پەردەنىڭ شەتىنەن سىعالاي قاراعان قاتيما اپامنىڭ ءجۇزى كورىندى دە، قايتا جوعالىپ كەتتى.
— شال، تۇر، بالا كەلىپ تۇر. — ارجاعىنان قوقايدىڭ: «اكەم-اۋ، سولاي ما ەدى؟» — دەپ سىڭسىعان داۋسى ەستىلدى.
اينالىپ ەسىككە كەلدىم. تيەك تىم جوعارى ىرشىپ، جاپساردان قوقاي كورىندى. جۇدىرىقتاي عانا شەكەسىنەن شەرتىپ جىبەرگىڭ كەلەدى دە تۇرادى. كوزى جىپىلىقتاپ، كۇننەن ۇيالىپ تۇر.
— اكەم-اۋ، كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ — مۇلدەم تانىماي قاپتى، — ە، ساۋىتبەكتىڭ شاڭىراعىنانمىن دە. ءشوپ شابۋعا بەت الماقسىڭدار ما، اكەم-اۋ؟ — بۇ دا وزىنشە تاۋىپ تۇرعان ايلاسى. نەعىلاسىڭ، دانەڭە بىلمەي قاپتى. تۇندە ءبىزدىڭ ۇيدە سورپانى ۇرتتاپ قويىپ، بىلەگىن سىبانا، ەرتەڭ قىرىپ شەپ شاپپاسام دەپ جۇلقىنعانى ەسىنەن شىعىپتى.
باسىمدى يزەيمىن.
— ءالى ەرتە، — جاۋاپ كۇتپەستەن، الاقانىمەن اۋزىن قالقالاي، ءسوزىن سىبىرعا كەشىرە قويدى، — ساۋىتبەك... انا اكەڭ قانشا بوتەلكە الدى؟ — قوقاي ۇياتتى ادام. اراقتى ابىرويسىز اتىمەن اتامايدى، بوتەلكە دەيدى. ەكى ساۋساعىمدى جوعارى كوتەردىم. ىرجىڭ ەتتى...
— ە-ە، بولدى. ءقازىر مىنە... ءبىز قاشاننان كومەك-پومەككە دايىن قوقايمىز. انە، سوندايمىز. — قايقى تۇمسىق قارا باتەڭكەسى جانتايىپ ەسىك الدىنا شىقتى، — hah، ھاھ، مىنا تامىزدىڭ كۇنى تامىلجىپ تۇر ەكەن. سارى مايداي-اۋ، سارى ماي. سوزىمە بەرەكە بەرگىر، مەن بىلسەم، بۇگىن ءشوپتى قىرقاي تۇبىنەن قيىپ جاپپاي سۇلاتاتىن قايىرلى كۇن.
ءۇي ارتىنا شىقساق، كوكەم اربالاردى جەگىپ، ايداۋ قارا جولعا شىعارىپ قويعان ەكەن. قىزىل بيەلىسىندە ءوزى وتىر. قارا اتتىلى ىردۋانعا قوقاي ەكەۋمىز مىندىك. سويتتىك تە اربا سوڭىنان دومالاڭداعان كۇندى ەرتە اۋىلدىڭ باتىسىنداعى شابىندىققا قاراي ءجۇرىپ كەتتىك.
* * *
كوكەم بار جەردە قوقاي شالدىڭ سالماقتانا قالاتىنىنا تاڭمىن. سىربازدانا سويلەپ، ساندەنىپ بىتەدى. مىنەزىنىڭ قاتقىلدىعىنان ىعا ما الدە؟ بىردە ساۋىتبەكتى جاناپ كەتسەم، مۇزداي سۋ ەتىمە تيگەندەي بولادى دەگەنىن اڭداۋسىزدا ەستىپ قالعانمىن. قايدام، ايتەۋىر قوقايدى كوكەمنىڭ تومىرىق مىنەزى قورقىتاتىنى انىق. سول ادەتىمەن تەمەكىنى بۇرق-بۇرق شەگىپ، ءقازىر دە ءۇن-تۇنسىز تىمىرايىپ وتىر. ءالسىن-الى يىعىن اسىپ كوگىلدىر ورامالدار قالقي ءتۇسىپ جاتقان ءتارىزدى. تەك وراۋعا كەلمەيدى، ۇستاي المايسىڭ، ال تاناۋىڭدى قىشىتىپ، قاقالتىپ-شاشالتۋعا بار. قارا اتتىڭ تاعالى تۇياعى كوشەنىڭ قالىڭ شاڭىنا كۇرپ-كۇرپ كومىلىپ، تۇياعىنىڭ ۇشىنان ءالسىن-الى سارى ساقينا-بىلەزىكتەردى جايلاپ ۇشىرادى. ۇرىسقاق ءجانيپا اپايدىڭ دا شارباعى ارتتا قالىپ بارا جاتىر.
بىلتىر بۇل ءۇيدىڭ قاشاسىنداعى تورعايدى اتامىن دەپ، قۇداي ۇرىپ توڭكەرۋلى قۇمىرانى قيراتىپ العانمىن. اپاي اياسىن با، قولىنداعى كوسەۋمەن جىبەرىپ ۇردى. جىلپوسپىن عوي، جالتارىپ كەتتىم. سودان بەرى ءجانيپانىڭ قولىنداعى كەز كەلگەن اۋىرلاۋ زاتتىڭ بارىنە ەرەكشە قۇرمەتپەن كوز سالىپ جۇرەمىن.
بالاسى وقاستىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى. سيدام ۇزىنتۇرا، ونىڭ ۇستىنە، قاراتورى دا ەمەس، مايقارانىڭ ءوزى. وتكەن جىلى ماماسىنىڭ ماعان باعىتتاپ لاقتىرعان كوسەۋىن ءبىزدىڭ اۋلاداعى قارا مايعا تولى بوشكەگە باس-اياعىنان باتىرىپ ال دا: وقاستى كور دە، كوسەۋدى كور. ەكى جىل اۋىرىپ، بىزگە جوعارى كلاستان اۋىسىپ كەلگەن ەرەسەك بالا. قيت ەتسە، شەتىمىزدەن بىقپىرت تيگەندەي ساباپ، ابدەن الىمجەتتىك جاساپ، جۇدەتىپ بارادى. اسىرەسە ماعان ءوش. ءوش بولاتىن ءجونى بار. سايتان ءتۇرتىپ، ول تۋرالى تاقپاق شىعارا قالعامىن.
سول ولەڭ جارىق دۇنيەگە كەلگەلى باسىمنان قيقۋ، قيقۋعا قوسا جۇدىرىق كەتپەدى. كەزدەسكەن جەردە الىپ سوعىن، تومپەشتەيدى دە تاستايدى. سەبەپسىز بە، سەبەپتى مە، ءبارىبىر. مەن دە شاقارمىن عوي، شاما-شارقىما قاراي تاباندى قارسىلىق كورسەتىپ باعامىن. ءبىراق مويىنداۋ كەرەك، كۇشتىنىڭ اتى كۇشتى. ءسويتىپ، بۇل كۇندە كۇلگە اۋناعان ول ەمەس، مەن بولىپ ءجۇرمىن. وزىمە دە وبال جوق، ولەڭ شىعارىپ ەنەرىم تاسىعانشا، تىنىشىممەن جايىما جۇرسەمشى.
سول وقاس ءقازىر ارباعا ايىر سالىپ جاتىر. باسىمداعى قىزىل ورامالدى كورمەسىن دەگەن ويمەن قوقايدىڭ ارتىنا بۇعا تۇسەمىن. ونىڭ تۇيە جاپىراقتىڭ كولەمىندەي جاۋىرىنى مەنى جاسىرا المادى.
— زامانبەك، قىز-قىز... — وقاس اتتاندى سالدى دەيسىڭ. سانىن شاپاقتاپ ماز-مەيرام. جۇدىرىعىمدى كورسەتەم الىستان. اربا ۇستىنەن، ارينە، قورىقپاي-اق سەس بىلدىرۋگە ابدەن بولادى.
— قۋ شەشەك، وماقاسىپ ولگىر، بىرەۋدىڭ بالاسىندا باسىڭ قالدى ما، ودان دا ءوز ءجونىڭدى جوندەپ السايشى.
ءجانيپا اپاي، جارايسىز! ايتقان ءسوزىڭىز دۇپ-دۇرىس. وقاس قۋ شەشەك، ءوز ءجونىن جوندەي المايدى، تەك ءسىز قارعاعانداي وماقاسىپ ولە قالمايتىنى وكىنىشتى-اق.
اپايدىڭ ايقايى كىلت ءۇزىلدى. جالت قاراسام، بەتىنە ءتۇسىپ كەتكەن شاشىن تۇزەي، اربانىڭ تاساسىنا بۇگەجەكتەپ بۇعا بەرگەن ەكەن.
قوقاي قايداعى جوق قايرات كورسەتىپ، قارا اتتى جازىقسىزدان-جازىقسىز قۇلاشتاي بيشىكپەن تارتىپ قالدى.
* * *
اۋىلدان باس العان ايداۋ جولدىن ۇشى جاساڭنىڭ شەتىنە يرەلەندەپ سۇعىنا كىرىپ جاتىر. جول تانابىنىڭ بىردەن قاتايعانىن اربانىڭ سالدىر-گۇلدىر بەرەكەسىز ءانىن باستاپ بەرگەنىنەن-اق بىلە قويدىم.
شابىندىق ۇلكەن، قانشاما شاپقىلاساڭ دا شەت-شەگىنە جەتە المايسىڭ. ءبىراق گەوگرافيالىق كارتادا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اتالىنباپتى. گلوبۋستى قانشاما ۇقىپتى اينالدىرىپ قاراسام دا، «جاساڭ» اتتى جەردى تابا المادىم. ال گەوگرافيادان ساباق بەرەتىن روزا اپاي بارلىق كولەمى ۇلكەن جەر كارتاعا تۇسىرىلەدى دەپ ەدى.
جاساڭنىڭ اۋىل ماڭايىنان ارتىقشىلىعى — ەڭكەي ءبىر كىلكىگەن كوك قۇراق. ءلۇپ ەتىپ جەل تۇرسا، بىلاي ءبىر، الاي ءبىر باس يزەپ، ىرعالادى دا قالادى. كلاسكوم قىز كۇلاشتىڭ «جايدارماندى» بيلەگەنىنەن اۋمايدى-اۋ، شىركىن! اۋىل توڭىرەگىندەگى تاقىرداعىداي تابانىڭا تىكەنەك كىرەدى ەكەن دەپ ءتىپتى دە ويلاما. جاساڭدا قۋراي، كارىقىز، شي وسپەيدى. ونىڭ ەسەسىنە گۇل وتە كوپ. سارى، قىزىل، اق، كوك... قىزدار قىدىرىپ ءجۇرىپ ەتەك-ەتەك تەرەدى وزدەرىن. ال بىزگە، ۇلدارعا، ودان گورى باقباق ۇنايدى.
اياعىڭمەن باسساڭ، بورت-بورت سىنىپ ەزىلە بەرەتىن مومىن وسىمدىك. ابدەن جەتىلىپ باس جارعاندا بۇكىل شابىندىق ىلعي اپپاق باقباقتان عانا تۇراتىن سەكىلدى. ءۇلپ دەپ اسپانعا ۇشىرىپ جىبەر دە، ءالسىن-الى ۇرلەپ قويىپ قۋا بەر، قۋا بەر. ول شىركوبەلەك اينالادى. كەيدە كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ كورىنبەي دە كەتەدى. وندايدا وكىنبە: توقتا دا توسا قال، ازدان سوڭ جىلت ەتىپ ءوزى-اق شىعا كەلەدى.
جاساڭدا قۇمارىڭ قانعانشا ەمىن-ەركىن سايرانداپ وينا، ەشكىم دە ۇرسىپ زەكىمەيدى. اۋىل، وعان قوسا قاتال اعا-كوكەلەرىمىز الىستا. قۇراق-قۇراق اراسىن بۇقپانتايلاپ پارتيزان وينايمىز، ودان جالىقساق، فۋتبول، تىعىلىسپاق بار. جايىلىپ جۇرگەن بۇزاۋلاردى ۇستاپ الىپ، باس ۇيرەتەمىز. وزدەرى مومىن جانۋارلار بولعانىمەن، توڭقالاڭداپ قاشىپ قۇتىلىپ كەتۋگە تىرىسادى. قاشقانمەن، جاساڭنىڭ تاڭدايعا بالداي تيەتىن ءشوبى مەن سۋىن قيىپ قايدا بارادى. وندايدا قۇيرىعىنان مىقتاپ ۇستاپ الساڭ بولدى، «ءبوو-بوو!» دەپ موڭىرەپ قويىپ، اينالا شاپقىلايدى. اقىرى شارشاپ توقتاعان كەزدە قارعىپ ءمىنىپ ال دا، ءايدا، جورعالاتىپ اۋىلعا قاراي قاسقايىپ تارت. وندايدا اۋىلداعى ۇساق بالالار، ياعني شىبىن-شىركەيلەر بۇلتتاي قاپتاپ، تاڭدانعانىنان اۋىزدارى اشىلا، كوشە اۋزىنان سەنى قارسى الادى. سۋ تەگىن بەدەل دەگەن وسى ەمەس پە. ءبىزدىڭ جاساڭ قانشاما توپىرلاساڭ دا سىنىن بۇزبايتىن سونداي جەر.
جولدان قيىستاپ، قاراسۋدىڭ بويىنا تۋرا تارتتىق. بەت الىسىمىز وزەننىڭ بەرگى بەتىندەگى شابىندىقتىڭ مايەكتى، ەڭ قالىڭ، قامىستان تازا كيىز پۇشپاعى. ىردۋان قۇراقتان ءوتىپ، قالىڭ قۋرايدى قاق جارا ءجۇزىپ كەلەدى. شوپتەردىڭ ۇساق سارى گۇلدى باستارى قوراپ ەرنەۋىنەن اسا شۇلعىپ سىرىلا قالىپ جاتىر. جاپىراقتارىنا جابىسىپ قوناقتاعان شىبىن-شىركەيلەر، كوبەلەك، ماسالار بۇرق-بۇرق اتىلا شاشىلادى دا، قاناتتارىن دىرىلدەتە قالىقتاپ قاتىپ، تىمىق اۋادا ىلىنە قالادى. تابان استى سىتىرلاپ سىنعان بىلتىرعى قامىس، قۋرايدىڭ اقسوڭكە سۇيەكتەرى. دجۋنگليدىڭ تاپ ءوزى. سونىڭ اتى «جىڭعىل-ايدان» شىقپادى ما ەكەن؟ بىلتىر ءبىر وقىعان كىتابىمدا الىس باسقا جەرلەردىڭ ءبىرتالاي ەسىمىن ءبىز قويىپپىز دەپتى عوي.
افريكا ءبىزدىڭ «قاپىرىق» ەكەن، ەندەشە، «دجۋنگليدى» «قالىڭ جىنعىل» دەگەن ماعىنادا كوكەمنەن ۇلكەن، مۇرتى كوبىرەك، ساقالى اقتاۋ اتالارىمىز اتاپ كەتكەن دە.
اربا توقتاپتى. وتكەن جىلعى جەر كوزىمە وتتاي باسىلدى. قىزىل بيە كىلت بۇرىلعاندا سىناتىن دوعا شەپ اراسىندا اعارىپ جاتىر. مامام شاي قايناتقان قازان-وشاقتىڭ ورنى قارايىپ، جاسىل ءنىل تۇستەن بولىنە قاپتى. الاقانىممەن سيپاپ ەدىم، وكىنىپ قالدىم، بىلتىرعى قىزىل شوكتىڭ قىزۋى ساقتالماپتى.
— ءاي، جەر سيپاپ ەرىككەنشە، اتتاردى تۇساپ كەل، — كوكەمنىڭ قاباعىنىڭ اشىلمايتىنى جامان-اق. تىم بولماسا جالعىز رەت كۇلىپ، جادىراسايشى. ءوز ەسىمىممەن استە شاقىرمايدى — تاۋسىلىپ بىتپەيتىن «ءاي، ءۇي». ايتا بەرسە، مەن «ءاي، ءۇي» ەمەس، زامانبەكپىن عوي.
كىبىرتىكتەپ باسىپ كەلىپ، قولىنان تۇسامىستى الدىم.
— قىزىل بيەنى ءۇش اياقتاپ شىدەرلە. جانىڭ بار ما، ىبىلجىماي، تەزىرەك ۇستاساي.
ءبىر بۇيىردەن قوقاي دا قوسانجارلاپ قوياتىن ەمەس:
— ءسويت، اينالايىن. قازانداتقىر قىزىل پالەنى بايلاپ-ماتاپ تاستاماساڭ، اۋىل قايدالاپ قاشىپ بەرەدى. كوكتەمگى قۇرتى ءتىرى، كوكىرەگىنە جەل لەبى تيسە، ەسىپ وتىراتىن ۇرعاشى تۇقىمنان بۇل جانۋار. سويتە عوي، ءسويت. اينالايىن، اقىلى بار ءوزىنىڭ.
اقىلىم بار ەكەنىنە ونسىز دا باياعىدا كوزىم جەتكەن. وسى قوقاي نەگە بىرەۋدىڭ ايتقانىن عانا قايتالاي بەرەدى جانە سوزدەردىڭ ىلعي ەستە تۇرمايتىن ۋاعىنان تاڭداپ الادى؟ ساباققا دايىندالماعان وقاستىڭ جاۋابى سياقتى. وقاس دەگەنىڭىز جىلپىپ تۇرعان قۋ عوي. ونىڭ ساباقتى بىلمەيمىن دەگەنىن، ەكى جىل قاتار وقىپ، ەشقايسىسىمىز ەستىگەن ەمەسپىز. تاقتاعا ادەتتە كوتەرگەن قولىن ءمۇعالىمنىڭ كوزىنە تىعىپ جىبەرە جازداپ، ءوزى سۇرانىپ شىعادى. سودان سوڭ، مىسالى، كونتينەنتالدى كليمات جونىندە ايتا باستايدى. «كونتينەنتالدى كليماتتىڭ قىسى قاتال، سۋىق. شەكە اپپاق بوپ ءۇسىپ كەتەدى، ال اۋىزدارىنان شىققان بۋعا ادامدار تۇنشىعىپ قالادى ەكەن. كوزدەرىنىڭ بوياۋى وڭىپ، بوزارادى». اپپاق قىراۋ تۇتقان اينەككە كوزىن قاداپ الىپ، ءارى قاراي وسى سارىنمەن سوعا بەرەدى، سوعا بەرەدى. ءبىر قىزىعى، روزا اپاي كۇلىمسىرەپ قويىپ، وعان ىلعي دا «ورتا» قويادى. جارايدى، وقاس وقاستىعىنان، قىرسىقتىعىنان ىستەپ وتىر. ول ساباقتى بىلە تۇرسا دا كىتاپتا جازىلعاندى بۇرمالاپ، مازاق ەتەدى. جالپى، ءوزى باسقالاردان ءبولىنىپ، ەرەكشە جۇرەتىن تۇيىقتاۋ بالا. ال قوقاي ەرەسەك، ۇلكەن ادام عوي. ەندەشە، ونىڭ سالماقتى بولعانى ءجون. الدە ول دا كوكەمدى ادەيى قايتالاپ، بۇرمالاپ، ءسويتىپ كەك الا ما؟ كوكەم عوي ونىڭ بەس مينۋت سويلەگەنىن بەس سوزگە وپ-وڭاي سىيعىزىپ ايتادى — تابانىم جەرگە تيمەي، دەدەكتەپ كەلە جاتقانىم سول كورعاسىنداي اۋىر سوزدەردىڭ قۋعىنى.
ءبارىبىر كوكەمنىڭ دورەكى سوزدەرىنەن گورى قوقايدىڭ قيسىق-قىڭىر قالجىڭى ادامعا الدەقايدا جەڭىل ءارى جاقسى تيەدى.
ءجانيپالاردىڭ تارتپا تۇسىرگەن جەرى تاپ جولدىڭ ۇستىندە. الىستان-اق كوردىم، اپاي شالعى سىلتەپ ءجۇر. وقاستى قاتارىنا ساپ قويىپتى. جەتەگىمدەگى اتتاردىڭ ىعىنا تىعىلىپ، كوزدەرىنە كورىنبەۋگە تىرىستىم. وقاس قۋ ءسوزدىڭ مايىن شىلقىتىپ قۋىرداق قۋىرعانعا عانا ءتاۋىر: قيمىلى ولاق، شابان، قۇلاشى كيتىڭ-كيتىڭ قىسقا. شالعىسىن تومارعا سوعىپ الدى. شوك-شوك، ساعان سول داۋا. تارتپاسىن بار كۇشىمەن تارتادى، تىستەسە كىرگەن بولات تەمىر قايدان شىقسىن. تەر شىققان ماڭدايىن ءسۇرتىپ قويادى. اياپ كەتتىم. ءوزى سونشالىقتى جەك كورە قوياتىنداي جامان دا بالا ەمەس؛ تەك بولماشىعا شارماياقتاسا بەرەتىن مىنەزىنىڭ قيتارلىعى بار.
ءالى تارتپاسىن شىعاراتىن ءتۇرى جوق.
— ءاي، وقاس! سەن شالعىنى تىك سۋىرما، ءبىلدىڭ بە؟ اكەل، كورسەتەيىن، — بەت-اۋزى تىجىرايىپ، ءبىر ۋىس بولدى دا قالدى. ونىمەن كويماي:
— زامانبەك... زامزاگۇل-اۋ، شوپ شابۋ قىزداردىڭ ءىسى ەمەس. ولاردىڭ شارۋاسى قىزىل ورامال تارتىپ، ناعىز ەركەكتەردىڭ اتىن جەتەلەۋ، — دەدى.
— ءوزىڭ ءبىل، وقاس — قارا ماي! شالعى تارتا الماي جاتقان سوڭ... ول شىڭكىلدەي اندەتىپ قويا بەردى:
كەتىك، كەتىك، كەكشەباي،
ەكى ءتىسىڭ بوقشاداي...
ءسويتتى دە تارتپانى تارتىپ قالدى، — تارتپا شىدامادى، موينى وپىرىلدى، وقاس شالقاسىنان تىراڭ قۇلادى. الاقاي، الاقاي! ءتيىمدى باسىپ، سايتانشا ساقىلداپ كەپ كۇل. كۇلكى كومەيىمە تولىپ، ءتىپتى قاقالىپ قالدىم. وقاستان ءوستىپ قانا ءوش الماسا بولمايدى. جاتا قاپ ەكى اياعىممەن كوكبەت كوكتىڭ كەۋدەسىن ءدۇرس-دۇرس تەپكىلەيمىن. كوپتەنگى قۇمارىمنان شىقتىم-اي، شىقتىم. كۇلكىنىڭ تۇيە-ەسەگى سەكىلدى كوكەلەرى اينالايىن جارقىن ءجۇزدى ءجانيپا اپايىم ايىر ءجۇزىن جارقىلداتا نايزاشا تىك كوتەرىپ، وقاستى قۋىپ بەرگەندە باستالدى:
— شالعىنى قۇرتتىڭ، قارا قۇرت. جوندەيتىن قونجيىپ اكەڭ وتىر ما، قۋ جەتىمەك!
وقاستىڭ تۇلا بويى تولعان قىرسىق. قاشىپ ءجۇرىپ داۋسىن شەشەسىنەن اسىرا ايقايلايدى:
— ءاي، زامزاگۇل، كلاسكوم كۇلاشتىڭ بايبىشەسى، سەگىزىنشى مارتتا قۇتتىقتاۋ جىبەرەمىن، توسىپ ال!
وسىندايدا جۇگىرىپ بارىپ اۋزىنا جۇدىرىقپەن قويىپ-قويىپ كەتۋ كەرەك ەدى. ول قورعاسىن قۇيعان اۋىر ساقامەن ويلانىپ-تولعانباي ءتۇزۋ، اپپاق كۇرەك ءتىسىمنىڭ جارتىسىن شىر-ر ۇشىرىپ ءتۇسىردى عوي. كەكشەباي كەتىك اتاندىردى. زامزاگۇلگە تەگىننەن-تەگىن يە بولىپ قالعانىم تاعى مىناۋ. وقاستىڭ قورلىعىنا وسى قاشانعى شىدايمىن؟ قاپ، بيىل مەكتەپتەگى بوكس سەكسياسىنا قاتىسىپ، كوزىنە كوك شىبىندى ۇيمەلەتپەسەم. كەكتى ول سياقتى ساقامەن اتىپ ەمەس، ودان الدەقايدا جويقىن، ادىلەتتى جولمەن الامىن. رينگتە بالەنشەباي بالانى جەڭىپ بولعان سوڭ، كوشەنىڭ ورتاسىندا وقاستى ۇستاپ الىپ، سىپايىلىقپەن جۇدىرىقتاسۋعا شاقىرامىن. ونىڭ قاتىن-قىز توبەلەسىنەن ءوزىم بوكسەر بولعان سوڭ قورقايىن با؟ وقاس تا، ءسوز جوق، شىعادى، شىعادى دا تاستاي جۇدىرىعىن باسىنان اسىرا بۇلعاي ءيىرىپ تۇرا ۇمتىلادى. ويى بەلگىلى: «كەكشەبايدىڭ بەتىن ەت ەتىپ، قالعان ءتىسىن ۇشىرىپ تۇسىرەيىن». ءيا، قولىڭنان كەلسە، ەت ەتەرسىڭ. باسىناتىن ادامىڭ با، بايقاپ قارا، ءبىر جاعىما جانتايا جالتارىپ قاپ: «كەكشەباي كەتىك ءتىس ءۇشىن!» — دەپ، تايپيعان قارا تۇمسىقتان وتىرتامىن. قايتالاپ سوقپايمىن. ويتكەنى بوكستىڭ ەرەجەسى بويىنشا، ول كەزدەگى جالعىز سوققى مۇرنىن قاناتۋعا ابدەن جەتىپ جاتۋعا ءتيىس. ايتقانىمداي، قان ءدىر ەتتى. وقاس وجەت بالا، وكىرىپ-باقىرىپ تاعى ۇشادى. سىلتەگەن جۇدىرىعىن قاعىپ قالامىن دا، شىرەنىپ تۇرىپ، ءتۇۋ-ۋ... تاعى تارتىپ جىبەرەمىن. شارۋا تىندى — وقاس ءىشى-سىرتى بىردەي مەس بولىپ قارا جەردى قۇشاقتاپ جاتىر. مەن بولسام، جۇدىرىعىمدى ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ قويىپ ورعيمىن با، سەكىرەمىن بە، بوكستىڭ جاتتىعۋلارىن جاساپ قويامىن. ەل اۋزى اڭقيا اشىلىپ قاراپ قالعان. كۇلاش قول شاپالاقتاپ، شارق-شارق كۇلەدى. ويتكەنى وقاس ونى دا مازاقتاعان. «كلاسكوم قىز كۇلاش- اۋ، ءجۇزىڭدى بىزگە بۇرسايشى-اۋ...» ءجا، ۇرۋىن ۇرىپ تاستادىق، ونى كۇلاشتان باسقا ادام كورمەي مە؟ ءوزى تاپا-تال ءتۇس ەكەن، تاعى كوشەنىڭ ورتاسى. مىسالى، الدىمەن كوكەم، وقاس، سميرنو اعاي... جۇرەگىم سۋ ەتە تۇسەدى. ءوش الۋدىڭ ءساتى تۇسپەيتىن شىعار، تۇسپەيدى.
الاقانىمنىڭ استىنداعى اتتىڭ جالىن دارمەنسىز ۋىستاپ تۇرىپ جۇلقي بەرىپپىن.
ايتپاقشى، كلاسكوم قىز نەگە سوراڭداپ ىلعي ەسىمە تۇسە بەرەدى؟ ۇزىن سيراعىن، جاسقانباي، ۇيالماي قارايتىن قارا كوزدەرىن، جەلپىلدەگەن شاشىن ەلەستەتۋگە تىرىسامىن. وسى كۇلاش بەككيگە الدە بەككي كۇلاشقا ۇقساس پا؟
ءبارى مارك تۆەننىڭ «توم سويەردىڭ باسىنان كەشكەندەرىن» وقۋدان باستالدى. كىتاپتاعى توم كورشى قىز بەككيگە عاشىق. توم دا، مەن دە ون ءۇش جاستامىز، بىلايشا ايتقاندا، قۇرداسپىز. ول سەكىلدى سۋدا جاقسى جۇزەمىن، ال مىسىقتاردى قۇيرىعىنان تارتىپ باجىلداتۋ ۇيرەنە كەلە ونشالىقتى قيىنعا تۇسپەيتىن ونەر سەكىلدى. ويلانسام، وعان تەڭەلۋ ءۇشىن ءبىر قاسيەت جەتىسپەيدى ەكەن: ول — تومعا ۇقساپ قىزعا عاشىق بولۋ. كلاستا قىزدار، قۇدايعا شۇكىر، ءورىپ ءجۇر، ەندەشە، دەرەۋ بىرەۋىن جاقسى كورۋ كەرەك — مىندەت سولاي. سوندا عانا توم قۇرداسپەن ۇپايىمىز تۇگەندەلىپ، تەڭەسەمىز. ونىڭ ەسەسىنە، تومدا جوق ءبىر قاسيەت مەندە بار: «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنە «مەكتەبىم» اتتى ولەڭىم باسىلعان اقىنمىن. سونى انەۋكۇنى الىستان قوناققا كەلگەن اعايىم وقىپ وتىرىپ:
— اقىن بولىپسىڭ، ەندى قىز قۋۋىن قالدى، — دەگەن. قىز قۋۋ جاقسى كورۋدىڭ، ال جاقسى كەرۋ قىزعا ساعاتىنا ەكى-ۇش مارتە سۇزىلە قاراۋدىڭ ماڭىنداعى ماعىنا ەكەنىن جاقسى بىلەمىن.
سونىمەن، نە كەرەك، جاعداي قىزدارعا قىرىنداماسقا امال قالدىرمادى. سوندا كلاستاعى قايسىسى عاشىق بولۋىما تاتيدى؟ قۇلاعىنان ءتىزىپ تاڭداي باستادىم. باتەستىڭ بەتى بەس تيىندىق باقىر سەكىلدى دوپ-دوڭگەلەك قىزىل بولعانىمەن، بالتىرلارى و ارپىنە ۇقساس، قيسىق، جىڭىشكە. شاپجاڭ-شاپجاڭ شاپىلدايتىنى بار. ءاسيا ادەمى، ۇندەمەيدى، اياعى ءتۇزۋ. الدا-جالدا ويناي قالساڭ، قاراپ تۇرادى دا، نەگە ەكەنىن قايدام، بەتىڭدى شاپ بەرىپ تىرناپ تاستايدى. بەت-اۋزىڭدى كۇندە قان-جوساعا بوياپ وتىراتىن قىڭىر قىز كىمگە ءدارى. كۇلاش شە؟ قيىپ قويعان شاشى ىلعي دا ماڭدايىنا سۋسىپ ءتۇسىپ تۇرادى. ءارى تاقپاعىم گازەتكە شىققاننان بەرى ارا-تۇرا بولسا دا كۇلىمدەي قاراپ قويىپ جۇرەدى. قوي، كوپ اۋرەلەنبەي، سونى جاقسى كورەيىن. ءوزى تاعى كلاسكوم، كورشى ەكەن، ۇمىتپاسام، بەككي دە تومنان الىس تۇرماپتى. «سەمىز قويماشى قاينىمنىڭ قىزى سۇيكىمدى، ادەپتى، سالەم بەرىپ جۇرەدى»، — دەپ مامام دا ايتىپ وتىرادى.
حوش، عاشىقتىقتى ءبىر ادام بىلگەنىمەن ءىس بىتپەيدى. جاقسى كورەتىندىگىمدى كۇلاشقا ءبىلدىرۋدىڭ امالىن ىزدەستىرە باستادىم. ول وڭاي ەكەن. وتىرعان پارتامىز بىرەۋ. حات جازىپ، قولىنا ۇستاتا سالمايمىن با؟ ۇلدار كورىپ قاپ، قىزدان تارتىپ الىپ وقىسا شە؟ باسقاسىن بىلمەيمىن، وقاستان ول شىعادى. نەمەسە، كلاسكوم قىز حاتتى وقىعان سوڭ، «دۇنيەجۇزى گەوگرافياسىنىڭ» اراسىنا ادەمىلەپ تۇرىپ ءتورت بۇكتەپ تىعىپ قويادى. ونى باتەس مەكسيكا بويىنشا ساباققا دايىنداماق بوپ سۇراپ الادى دەلىك. ارى قاراي... بىر-ر-رر. زامانبەك كلاسكوم قىزعا حات جازىپتى! ماسقارا! كوكەم ەستيدى. قاسىنىڭ اراسىن قوسىپ جىبەرىپ، سوليدولعا شىلقىعان جىلان قۇيرىقتى بيشىگىن قولىنا الادى. ارقام قارادان قاراپ دۋىلداپ اشىپ بارا جاتىر. الدە مۇلدەم عاشىق بولماي-اق قويسام با؟ ون ءۇش جاستاعىلارعا مىندەتتى تۇردە عاشىق بولۋدىڭ كەرەگى جوق شىعار. ءبىراق توم قۇرداس پىسىقتىعىن اسىرىپ كەتەدى عوي. ءارى ون ءۇش جاسىمدا حات جازباسام دا، ءبارىبىر كەيىن كۇلاشقا عاشىق بولۋعا ءتيىس ەكەنىمدى بىلەمىن.
بىلاي ىستەسەم شە؟ «3» ءارپىنىڭ ورنىنا «ا»، «ا»-نىڭ تۇسىنا «3»-نى قويىپ جازسام، قالاي بولار ەدى؟
ياعني 3-ا، ا-3؛
م-ن، ن-م؛
ب-ە، ە-ب؛
سوندا ەڭ سوڭىنداعى «ك» سىڭارسىز با؟ جارايدى، «ك» سول «ك» كۇيىندە قالسىن. سوندا «زامانبەك» «ازنزمەبك» بولىپ وقىلادى. ال بىلگىشتەر تانىپ كورسىن. مەيلى، مۇعالىمىنە اپارىپ كورسەتسىن. قالاي اينالدىرىپ قاراسا دا «ازنزمەبك». كۇنگە توسىپ قاراسىن «ازنزمەبك» سول «ازنزمەبك». ءبىز وسىلايشا ءبارىن الداپ سوعامىز، ءسويتىپ، جاڭا الفاۆيت جازۋدى اشامىز. مۇنداي قۋلىقتى ويلاۋ تومنىڭ ەسىندە دە بولدى ما ەكەن؟
سول كۇنى-اق قاعازدىڭ شەتىنە گۇل تىستەگەن كوگەرشىندى مانەرلەپ سالدىم. الدىندا اپايىم تىققىشتاپ كورسەتپەيتىن حاتتاردى ۇرلاپ الىپ، جاسىرىن وقىعانىمدا وسىنداي سۋرەتتەردى كورگەنمىن. اسىرەسە، كوكجوتەل «بەلارۋسى» بار كارىمدىكى قاتقان: كوگەرشىن استىنا جاڭاعى اشقان قۇپيا جولمەن: «كۇلاش، سەنى جاقسى كورەمىن. زامانبەك» دەپ ورنەكتەپ جازدىم دا سالدىم. كوگەرشىنىم ازداپ قارعانى ەسكە تۇسىرەدى. وقاسى جوق، جۇمباق جازۋ تۇرعاندا كوگەرشىن-قارعاعا قىز ولگەندەي قادالىپ قاراپ قالماس.
ەرتەڭىندەگى سوڭعى ساباق ادەتتەگى روزا اپايدىڭ «قۇرلىقتارى مەن مۇحيتتارى» ەدى. كوزىمنىڭ استىمەن بايقاتپاي كۇلاشتى بارلايمىن دا، قۋانعانىمنان شىڭعىرا جازدايمىن — ءيا، ءسات، كوڭىلدى وتىر. نەسىن ايتاسىڭ، كەشەگى كوگەرشىندى حاتتى ۇستاتا قويۋدىڭ دەر كەزى. دەمىمدى تەرەڭنەن تارتتىم دا، قولىمدى سوزا... شىنتاعىم الدىنداعى سيا ساۋىتتى قاعىپ كەتتى دە، ول ەدەنگە قۇلادى، ونىمەن كويماي، سونداي سەرگەكتىكپەن شورشىپ-شورشىپ ءتۇستى. شاشىراعان سيا قىزدىڭ اپپاق الجاپقىشىن اپ-ساتتە كوك تۇسكە بويادى دا سالدى. جىم-جىرت. كۇلاش كۇلىمسىرەگەن كۇيى بۇرشاق ءتۇستى تەڭبىل-تەڭبىل الجاپقىشىنا قاراپ تۇردى، الجاپقىشىنداعى كوك بوياۋ بىرتىندەپ بەتىنە جايىلدى، سودان، ءاي-شاي جوق، ەشتەڭەنى تۇسىندىرمەستەن، قولىنداعى 265 بەتتىك «دۇنيەجۇزىنىڭ گەوگرافياسىمەن» باسىمنان سالىپ قالدى. ەسىم اجەپتاۋىر اۋىپ قالدى. كلاسس قىران-توپان. كەپ قالعان كەز جاسىمدى جۇتا حاتتى ۇسىندىم.
— بۇل نە؟ — دەدى ول ەدىرەيىپ.
— حات...
— قايداعى حات؟
مەندە ءۇن جوق. نە دەيىن؟ قاعازدى قولىمنان جۇلىپ الىپ، اينالدىرىپ قاراي باستادى. بالالار باستارىن ءبىز جاققا فليۋگەرشە بۇرىپ، مويىندارىن قۇرىقتاي سوزا كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ وتىر.
— قارعانىڭ سۋرەتى... ول نەگە گۇل تىستەيدى؟ — كوڭىلسىز جۇزبەن الدىما تاستادى. سونىڭ وزىندە ماڭدايىنا تۇسكەن بىركەلكى قيۋلى كەكىلى كەرەمەت ادەمى.
— ول قارعانىڭ سۋرەتى ەمەس.
— ەندى نەنىكى؟
— قارعا ەمەس.
سىقىلىقتاپ كۇلدى.
— قارعا ەمەس، كوگەرشىن، كوگەرشىن... — بۇزىلعان مەمبراناداي جالعىز ءسوزدى قايتالاي بەرىپپىن. بەتىم دۋىلدايدى. كۇلاشتىكىندەي قىزىل شىعار دەپ ويلايمىن.
— ال مىناۋ جازۋى نەسى؟
— جازۋ... جازۋ دا.
— جازۋ؟ «كلۇشا»... — يىعىن كوتەردى. — قالاي وقىلادى الدە باسقا تىلدە مە؟
— وندا «كۇلاش، سەنى جاقسى كەرەمىن» دەپ جازىلعان.
كوزى ۇلكەن ەدى. ەندى مىنا مەنىڭ الاقانىم قانداي، سوندايعا جەتتى، جەتپەك تۇگىل، استى.
— كىم جازعان ءويتىپ؟ — قاتەلەسپەسەم، باقىردى ما، قالاي؟ بۇلدىرگەنىمدى ءبىلدىم، زىپ بەرىپ پارتانىڭ استىنا زىتتىم. كلاسكوم قىز ۇياتتى ۇمىتىپ، بار بەدەلدەن ايرىلا ەڭىرەدى. بەتى بەس تيىندىق باتەس ماز-مەيرام. قولىن شاپالاقتاپ، تاقتانىڭ الدىندا قوساياقتاي سەكەڭدەپ ءجۇر. پارتانىڭ استىنان بۇرالعان قيسىق بالتىرلارىن تىزەلەكتەن قيا كورىپ جاتىرمىن.
— كەكشەباي كۇلاشتى جاقسى كورەدى. اپايعا ايتام، وھ، وھ... — ال ايتا عوي، قيسىق اياق مايمىل! سەندە بار اۋىز مەندە دە بار. كورگەم، بىلەم. وتكەن جازدا وقاسپەن قول ۇستاسىپ، باقباق تەرگەنسىڭ. ۇل مەن قىز كلاستان تىس جەردە قول ۇستاسۋى كەرەك دەپ «مەكتەپتىڭ ىشكى ەرەجەسىندە» جازىلماعان. انە، سولاي!
ويىمدى تۋ جونىما سارت ەتكەن «دۇنيەجۇزىنىڭ گەوگرافياسى» ءبولدى. سوققى وتە ءجيى ءتيىپ جاتىر. بار بىتىرگەنىم — تومەن بۇعىپ، كىرپىكتەرىمنەن تامشىلاردى ءۇنسىز ۇزە بەرگەن.
روزا اپاي كىردى دە، بالالاردى تۇگەندەپ، وتكەن ساباقتى سۇراۋعا كىرىسكەنى سول ەدى، باتەس اق مانجەتى كىرلەمەگەن وڭ بىلەگىن بيازىلىقپەن ءارى اسقان باتىلدىقپەن پارتانىڭ دەڭگەيىنەن جوعارى كوتەردى. كوزدەرى جايناي ءتۇسىپ، بەتى البىراپ قاپتى. كۇلاش وعان جيىركەنىشىن كوزىنەن لاقتىرىپ تاستادى دا، تۋرا الدىنا تەسىرەيە قاراپ وتىرىپ الدى.
— ءيا، باتەسجان، مەكسيكا تۋرالى ايتا بەر. تابيعي جاعدايى، كليماتىنا توقتالۋدى ۇمىتپا.
باتەس بوگەلدى. باسى موينىنان سىنىپ، كەۋدەسىنە قۇلادى. ساۋساعىمەن تاباندى تۇردە پارتا بەتىن وسقىلاي بەرەدى.
— اپاي، مەن...
— بىرىنشىدەن، پارتا بەتىن سىزعىلاۋدىڭ مەكسيكاعا قاتىسى جوق. ەكىنشىدەن، ءوز ويىندى ەركىن ءبىلدىر، بوگەلمە.
— مەن كۇلاشتىڭ كەكشەبايدى... جوق، كەكشەبايدىڭ كۇلاشتى جاقسى كەرەتىنىن ايتپاقپىن، — ءسويتتى دە، باتەس بار سالماعىمەن سىلق وتىرا كەتتى.
— بىزدە كەكشەباي اتتى وقۋشى بار ما ەدى، بالالار؟
سۇيرەتىلىپ ورنىمنان تۇردىم. ساق-ساق، سىلق-سىلق كۇلكى، ياعني ات-بيەلەرشە كىسىنەسۋ. روزا اپاي جىميدى. سودان كەيىن ورنىنان تۇردى دا:
— بالالار، بىر-بىرلەرىڭدى اتا-انالارىن قويعان ەسىمدەرىڭمەن اتاعاندارىڭ ءجون. زامانبەكتىڭ ءتىسى كەتىلگەن ەكەن دەپ كەمىتۋ تەرىس. ەرتەڭ ءتىسى ءوسىپ شىعادى، سوندا قايتەسىڭدەر؟ — يە، سوندا قايتەسىڭدەردى تانىتىپ، جالقۇيرىعى جوق بولسا دا، جاڭا عانا جىلقىشا ارقىراعاندارعا اقىرايا قارادىم. — ال زامانبەكتىڭ كۇلاشتى نەمەسە كۇلاشتىڭ زامانبەكتى جاقسى كورەتىندىگىندە نە تۇر؟ — ەندى كۇلاش ماعان الايىپ قارادى،- ءبىر مەكتەپ، كلاستا وقيدى، پارتادا قاتار وتىرادى، ەندەشە، ولاردىڭ ءبىر-بىرىن ۇناتىپ، دوس بولعانىندا تۇرعان قيسىقتىق جوق. ءوز باسىم، ولاردى قولايسىز سوزگە ۇشىراتىپ، وسەكتەگەندەردىڭ ءوزىن جاقسى جولداس بولا المايتىنداردىڭ قاتارىنان سانايمىن، — دەدى دە، ساباعىن ءارى قاراي جالعاستىردى.
وي، رۇقسات بەرسە، روزا اپايدىڭ بەتىنەن جۇگىرىپ بارىپ ءسۇيىپ-سۇيىپ العان بولار ەدىم. قامىت اياق باتەس نوكاۋتقا وڭباي ءتۇستى. حات جازعانىم دۇرىس بولىپتى. توم سويەر بالا بەككيدى بىردەڭەنى ءبىلىپ ۇناتىپتى. ەرنى ەرنىنە تيمەي شوپشەڭدەگەن بوتەس مىڭ جەردەن ششوتكىلەنسە دە تازالانبايتىن ۇياتقا قالدى. كەشە كۇلاشتىڭ ورنىنا باتەستى تاڭداماعانىم قانداي جاقسى بولعان.
ۇيگە قايتاردا وزىپ كەتكەن كۇلاشتىڭ سوڭىنان زىمىراپ قۋىپ جەتتىم. بۇرىلىپ قاراعان جوق، تەزدەتە باسىپ بارادى.
— كۇلاش، ەندى ءبىز شىن دوسپىز، — ارسالاڭداپ قولىنان ۇستادىم. ءماسساعان، جۇلقا الاقانىن سۋىرىپ الدى دا، جاعىمنان تارتىپ قالدى. ءدال كينوداعىشا تارتتى.
— ماعان بۇدان بىلاي قارعاسى بار حات جازۋشى بولما، ۇقتىڭ با؟ — بەتىنە قاراپ ەدىم، «دۇنيەجۇزىنىڭ گەوگرافياسىمەن» سالىپ قالعان كەزدەگىدەن ءجۇزىنىن ەش اينا قاتەسى جوق ەكەن. ەرىكسىز شەگىندىم.
— جولداس بولۋعا اپاي رۇقسات بەردى ەمەس پە؟ توم سويەر مەن بەككي دە اۋەلى...
امەريكاندىقتى قىرسىققاندا ول دا وقىپتى.
— توم سويەرىڭ دە، بەككيىن دە ءومىر سۇرمەگەن، وتىرىك، ءبىلدىڭ بە! اپاي تاۋىپ بەرگەن باسقا قىزبەن جولداس بولا بەر، ال مەنەن اۋلاق ءجۇر. ايتپەسە بار عوي... — ءسويتتى دە كلاسكوم قىز كەكىلىن سىلكىپ-سىلكىپ تاستاپ جۇرە بەردى.
سۋايت امەريكاندىققا سول جەردە جاتىپ رەنجىدىم. كىتاپتار دا الدايدى ەكەن. مۇعالىمدەر سونى بىزگە الدىن الا نەگە ەسكەرتىپ قويمايدى؟ وندايدا كۇلاشقا حات جازار ما ەدىم. ءبۇيتىپ رەنجىسپەيتىن دە ەدىك.
ەس جيناپ، سوڭىنان جۇگىرىپ جەتكەنىم سول ەدى، سارى جەزدى پورتفەلىن جوعارى تىك كوتەردى.
— مەن ساعان جولاما دەگەمىن.
جولاما دەگەسىن، جولاماي تۇرىپ قالدىم. «دۇنيەجۇزىنىڭ گەوگرافياسىنان» پورتفەل الدەقايدا سالماقتى بولاتىن.
كۇلاش، انە، سونداي تاكاپپار قىز. ءمۇعالىم ايتتى دەپ ونى جولداستىققا كوندىرۋ كيىن. كەرەك دەسە، «توم سويەردىڭ باسىنان كەشكەندەرىندەي» قىزىق كىتاپتىڭ دەگەنىنە باعىنبايدى.
كەشىندە، ايتسە دە، كۇلاشتان روزا اپايدى، مارك تۆەندى سىيلاماعانى ءۇشىن كەك الۋدى ۇمىتقانىم جوق. باۋ-باقشاسىنا ۇرلانىپ كىرىپ، ءپىسىپ قالعان قاربىزدارىن پىشاقتاپ جاردىم. بۇل ءبىر. تەرەزەسىنە كارتوپ بايلاعان، ودان كەيىن الىستاعى اپانعا جاتىپ الىپ، ارباعاش جىپپەن ءالسىن-السىن تارتا اينەكتى توڭقىلداتىپ ۇرعان دا مىنا مەن — زامانبەك. كىمنەن قورقايىن، اپامنىڭ سەمىز قويماشى قايناعاسى اۋدانعا كەتكەن. ۇيدە كۇلاش جانە ماماسى ەكەۋى عانا. نە دەگەن باتىل قىز. سىرتقا شىعىپ، كارتوپتى جۇلىپ الدى دا، بار پارمەنىمەن لاقتىرىپ قالىپ ەدى، ءدال قاسىما توپ ەتە ءتۇستى. ءجىپتى تاستاي، جىرانى بويلاپ، ەڭكەڭدەي تۇرا قاشتىم. قورقىتقاننىڭ ورنىنا قورىقتىم.
ءالى دە بولسا كۇلاشپەن جولداس بولعىم كەلەدى دە تۇرادى. كورشىمىز روزا اپاي دا اقىلىن ايتتى. ەندەشە، قانداي بوگەت بار؟ تەگى، انشەيىن ەشكىمنىڭ اقىلىن العىسى جوق تەنتەك قىز. سونداي قىرسىق بالاسىڭ دەپ وزىنە تىم بولماسا ۇرسىپ-ۇرسىپ الۋ ەشكىمنىڭ ەسىنە تۇسە بەرمەيدى دە. دوس بولماي، ۇزىن سيراعىن سەرەڭدەتىپ جالعىز جۇرە بەرۋدەن، مۇمكىن، جالىعاتىن شىعار دەگەن ءۇمىتىم كۇشتى. ول كۇنگە ارناپ جازىپ قويعان ەكىنشى حاتىم دا ءازىر.
ءقازىر ول تاس بۇركەنىپ الىپ، جىلى توسەكتە ۇيقىنى سوقتىرتىپ جاتقان شىعار. سوعان قاراعاندا، قىز بولعان جامان ەمەس ءتارىزدى. تاڭنان تۇرىپ ءشوپ شاپپايدى، ۇلدارعا اۋرەلەنىپ حات جازىپ، ولاردان تاياق تا جەمەيدى. دوس بولعىسى كەلمەسە، بولماي قويادى.
كۇلاش جايلى ويلاپ تۇرعانىمدا، قوقاي مەن كوكەم جەر-دۇنيەنىڭ ءشوبىن شاۋىپ ۇلگىرىپتى. جالاڭاشتانا شەشىنىپ، قالىپپەن كەڭ سەرمەيدى. كوكەمنىڭ الىمى كەرەمەت. ءشوپ شاباتىن ماشينادان اۋمايدى. ءبىراق ونىڭ شارىلداعان داۋسى قۇلاقتى سارسىتادى عوي. ال كوكەم سىلتەسى ۇزدىكسىز تىنبايتىن جۇمساق، جاعىمدى سارىن. بۇلشىق ەتتەرى بۇلتىلداپ تۇر. ۇيدەگى اق مىسىقتىڭ كورپە استىن بۇلكىلدەتىپ ويناعانى سياقتى، كويلەگىن باسىنا وراپتى. سوڭىنداعى جانتايا سۇلاعان جاس دەستەنىڭ تۇنگى شىعى كۇن وتىندە سولعىن ساۋلە شىعارا جالتىلداپ جاتىر. ايىرمەن جيناي باستاعان ەدىم، كوكەم توقتاتىپ تاستادى:
— ءالى ەرتە، سۋ. ودان دا شالعىنى ال دا، ءشوپ شابۋدى ۇيرەنە بەر.
قۋانىپ كەتتىم. ۇلكەندەرشە ىرعاتىلا قۇلاشتاپ تارتپا تارتۋ... كىم ويلاعان؟ لىپي باسىپ، اربانىڭ قورابىنداعى شالعىنى سۋىرىپ الدىم.
— جوق، اربانىڭ استىنداعى كىندىك تەمىرگە بايلاۋلى كىشكەنەرەگىن شەشىپ السايشى.
الاقاي! سۋداي جاڭا، وزىمە شاق. ءجۇزى جالتىراي زىڭىلداپ تۇر. ءشوپتى سىلتەۋسىز-اق ءوزى شابا جونەلەتىن سەكىلدى. ادەيى ارناپ ساتىپ العان كوكەمە راقمەت. اسىعىپ-اپتىعىپ الان شەتىنە جۇگىردىم.
— توقتاي تۇر، زامانبەك، اكەل، شىڭداپ بەرەيىن، — كوكەم جىميا قاراپ تۇر. ەسىمىمدى اتاپ شاقىردى... موينىنان قۇشاقتاعىم كەلدى. قويشى، قىزبەن دوس بولۋعا دايىندالىپ جۇرگەن جىگىتكە ول ۇيات تا.
كوكەم شىڭىلداعان دىبىس شاشىراتا قايراق تاسپەن شالعى ءجۇزىن جانىدى دا، ءشوپ شابۋدى ۇيرەتە باستادى.
— وڭ اياعىڭدى العا تاستاپ، شالعى ءجۇزىن جەرگە جاناپ قانا قۇلاشتاپ تارتىپ كورشى. بەلدىگىن بىلعاڭداتپاي بەكەم ۇستاعايسىڭ. ويتپەسەڭ، تومارعا سوعىلادى.
قارىمدى جازا تارتىپ كەپ قالىپ ەدىم، شالقامنان تۇسە جازدادىم، كوكەم سۇيەدى — تارتپا ءشوپ باستارىن سيپاي زۋىلداپ وتە شىعىپتى. قاتتى ۇيالدىم.
— قۇلاشىڭدى تىم كەڭ الدىڭ. شالعى ۇشى شوپكە بويلاسىمەن وزىڭە وراي ىلە يكەمدەپ تارت.
قايتارا سىلتەدىم. ءشوپتى مولشەرسىز قامتىدىم با، تارتپا قاقالىپ جۇرمەدى. ءۇشىنشىسى ۋىس ءشوپ ءتۇسىردى. ءتورتىنشى، بەسىنشى... يت اۋرەمەن جارتى ساعات ءوتتى. ارتىما قارادىم، كوزىمدى الىپ قاشتىم — الىم-جۇلىم، ءشوپتىڭ ءبىرى شابىلعان، ەكىنشىسى سول كۇيى سەلتيىپ تۇر. قاباعىم ءتۇسىپ، وتىرا كەتتىم. بەس-التى كەز قۇيقالاعانعا قولىم سالدىراپ، شارشاپ قالىپپىن. مەنەن تارتپاشى شىعا قويۋى نەعايبىل-ۋ. وقاسقا اقىل سوققانىمدى ايتسايشى. كوكەم مۇندايدا نە دەۋشى ەدى... ە، جىعىلىپ جاتىپ سۇرىنگەنگە كۇلمەس بولار.
— قوي، سۋسىنداپ الايىق.
دوڭگەلەنە وتىرا قاپ سۋىق تارى كوجەنى ءسىمىرىپ-سىمىرىپ جىبەردىك. شەكەمىزدەن ءبىر-اق شىقتى. تاڭەرتەڭگىدەي ۇيقى قىستى. مىقتاپ ەسىنەپ تاستادىم دا، سايا بولارلىق پانا ىزدەدىم. اربا استىن ەز كولەڭكەسى سايالاپ جاتىر. بەشپەتىممەن بەتىن جاسىرا تىنىستاماق ەدىم، سىز وتەدى دەپ، كوكەم كەلىسپەدى.
قوقاي باتەڭكەسىن شەشىپ، اياعىن جەلدەتىپ وتىر.
كوكەم تۇقىلىنا دەيىن جۇتىپ قويارداي سورعىلاپ تەمەكىسىن تارتادى.
كۇن اسپاننىڭ شيرەك بولەگىنە كوتەرىلىپتى. ىستىق. ون قولىمدا كوكەم تەمەكىسىن وراعان گازەتتىڭ قالدىعى جاتىر. كولىما الدىم. العاشقى جولىنىڭ باسىندا ءىرى «نەاپول» جازۋى بار. نەاپول... توقتا، يتاليا اتتى ەلدىڭ قالاسى ەمەس پە؟ دۇرىس، يتاليا. گەوگرافيادان وقىعامىز. ەۆروپا كونتينەنتىندە، استاناسى — ريم. ارى قاراي وقىپ كورەيىك. تاسس... بۇل نە بولدى؟ نەاپولدەن كەيىن تۇر، الدە سونداعى كوشەنىڭ اتى ما؟ سوز بار ما، كوشەنىڭ اتى. كونۆەرتكە اۋەلى قالا، كەيىنگى كەزەكتە كوشە، اقىرىندا ءۇي، پاتەر سانى جازىلادى ەمەس پە.
«دارىگەرلەردىڭ پىكىرى بويىنشا، يتاليانىڭ اتاقتى ءانشىسى روبەرتينو لورەتتيدىڭ داۋسىن قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك تۋىپ وتىر». ە، ادەمى ءاندى ايتاتىن بالا عوي. ءاننىڭ اتى نە ەدى؟ سانتا... سانتا... سانتا-ليۋچيا. ءيا، سانتا-ليۋچيا-اا... سونى اتا-انالار جينالىسىندا وقاس ايتامىن دەپ بىلىقتىردى. كۇلاش بيلەدى. مەن تاقپاق وقىدىم. ودان سوڭ وقاس شىقتى. مەن قۇساپ قىزارمادى، قىسىلمادى، بار جۇرت ءبىر مۇنى كوزدەرىمەن ىشىپ-جەسە، بۇل بارلىعىن ىشىپ-جەدى. اۋدان ورتالىعىندا كونسەرت قويىپ كەتكەن قازاق ءسسر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى ا. بايتوعايەۆتاي سىرنايشىعا ءسال بۇرىلىپ، كەربەزدىكپەن يشارا ءبىلدىردى. باسىن ءتاۋىر باستادى. سودان كەيىن «سانتا-ليۋچيا-اا-عا» كەلگەندە قىپ-قىزىل بوپ شيقىلدادى دا قالدى. كوزىنەن جاس شىقتى. وقاس شىڭعىرۋىن تىيار ەمەس. جانىمدا وتىرعان مامام:
— ءتۇۋ، بايعۇس بالانىڭ جانى ابدەن قينالدى-اۋ، — دەپ، جانى اشىپ جاتىر.
سانتا-ليۋچيا — روبەرتينو! قانداي ۇيقاسىپ تۇر، ءا؟ ءسويتىپ جىمداسىپ، كىرىگىپ تۇراتىندار، ياعني سيممەتريالىلار عانا ادەمى ءان ايتپاقشى. سانتا-ليۋچيا — وقاس؟ حا-حا-حا! قايداعى سيممەتريا؟!
ەكەۋى ەكى جاققا الا قاشىپ تۇر. جاقسى ءاندى تىڭداپ وتىرىپ كەيدە مەن دە ونى ءدال ءسويتىپ سالاتىنداي بوپ كورىنەمىن. ال ايتىپ كورسەڭ، شيق-شيق. سۋىق تورعايدىكى سەكىلدى سۇيكىمسىز. ءاندى قايتەمىن، اقىندىق تۇرعاندا. مەيلى، سول جولى وقاس «سەنتا-ليۋچيانى» قاتىرىپ ايتسىن-اق، ونىسىن تەك اۋىلداعىلار عانا ەستىپ ماقتايدى. مەنىڭ ەكى اۋىز ولەڭىم «قازاقستان پيونەرىنە» شىعىپ ەدى، بۇكىل رەسپۋبليكاعا داڭقىم دۇرىلدەپ جايىلدى. كەز كەلگەن پيونەر وقىعان سوڭ: «مىنا زامانبەك اتتى بالا نە دەگەن جاقسى جازادى!» — دەپ ويلايدى. ويتكەنى جاقسى جازىلماعان ولەڭ گازەتكە شىقپايدى. داڭق، مىنە، قايدا جاتىر!
قالعانىن اياقتاپ تاستايىن. «ءقازىر ءانشى يتاليانىڭ وڭتۇستىگىندەگى ساناتورييدە ەمدەلۋدە. كوڭىل-كۇيى جاقسى، ءوزىن سەرگەك سەزىنەدى». ءاپ-ايبات داۋسىنىڭ اياق استىنان بۇزىلا قالعانى نەسى؟ قىستىگۇنى شاڭعى تەۋىپ، شولدەگەننەن كەيىن قار جەگەن شىعار. مەن دە بىلتىر ءوستىپ اۋىرعامىن. ەكى كۇن قاتار تاماعىم قىرىلداپ، سويلەي المادىم. مايرا دەسەم، ماع-عا شىعادى. وندايدا روبەرتيناعا ءان سالۋ قايدا؟ «روبەنتينو» دەپ، ءوز اتىن دا دۇرىستاپ اتاي المايتىن شىعار. سوندا مامام، كوكەم مەنى قاتتى جاقسى كورىپ كەتتى. بەتىمنەن ءسۇيدى، جاڭا پورتفەل، كۇندە كونفەت، ورىك ساتىپ اپەردى. سوعان قاراعاندا، اۋىرعان دا سونشالىقتى جامان ەمەس، تەگى. الدە روبەرتينو سونى ويلاپ، ادەيى ىستەي مە؟ وندا وقاس سەكىلدى قۋ بالا بولعانى. ءوزى ساناتورييدە ەمدەلىپ جاتقان ءتارىزدى. ساناتوريي جاقسى دەپ مامام راحمانوۆ بۇلاعىنا بارىپ ەمدەلىپ كەلگەندە ايتقان. ول جاقتىڭ تاۋى كوك، ۇيلەرى اپپاق، اعاشتارى جاپ-جاسىل بولاتىن كورىنەدى. وعان بارۋ ءۇشىن توسەكتەن تۇرماي، ارسى-كۇرسى ىڭقىلداپ اۋىرىپ قالۋ كەرەك شىعار. ال مەن ديۆانعا جاي ەكى-ۇش ساعات جاتسام، جامباسىم سىرقىراپ، جالىعىپ كەتەمىن. سوعان قاراعاندا، ساناتورييگە جاتۋ ازىرگە ماعان جوق سياقتى.
گازەتتىڭ قارسى بەتىن قارادىم. كۇلگىن ارىپپەن الدەقانداي لازەر تۋرالى جازىپتى. العاشقىسىندا ومارتاشى لازار شال ما دەپ ويلاپ ەدىم، جوق، لازەر. ۇقپاعان سوڭ، لاقتىرىپ تاستادىم.
تاس توبەدە سامولەت گۇرىلدەيدى. جوعارى قارادىم، كۇن ساۋلەسىن كوزىمە سۇعىپ الدى. اۋىرتپايدى، كۇيدىرمەيدى، تەك كىرپىگىڭدى جۇما بەرگىڭ كەلەدى. ءبىزدىڭ كلاستا كۇنگە تۋرا قاراي الاتىن كلاسكوم قىز كۇلاش قانا. سوندا بار عوي، ءوزىنىڭ كوزىندە دە كىشكەنتاي كۇن قايناپ كوشىپ جۇرەدى.
تەك كۇلاش مىنا زاڭعار اسپانداعى قالقىعان كۇندى كوزىنە كىشىرەيتىپ كەشىرىپ الۋعا قابىلەتتى.
تىمىرسىق اسپان داقتان ءدىن امان. كوگىلدىر ءتۇسى ءسال بۇزىلا شانىتىپ تۇر. كول جاقتان جىلقىشى قۇستىڭ تومەن قۇلديلاي ماڭىراعانى ەستىلىپ تۇر. بوزتورعاي داۋسى وشكەن. ارالار عانا قىسقا ۇشىپ، قاران-قۇراندى كوبەيتكەن. نە كوپ — گۇل كوپ. كەش جەتىلىپ، ءالى باس جارا الماعان بىجىناۋلى باقباقتاردىڭ سارى قاۋاشاقتارىنا قونجيا قونىپ، قۇنجىنداي ءنارىن سورادى.
— قوي، تۇرايىق. ءشوپ كەۋىپتى. زامانبەك، سەن دەستەنى شومەلەمە. جاڭبىرعا شىرىمەسىن، جالپايتپاي، تىكتەپ ءۇي.
شومەلە ءۇيۋ تارتپا تارتۋدان كوڭىلسىز. شالعى سىلتەسەڭ، ءشوپتىڭ تۇبىنەن قيىلعانىن، ءدىر ەتىپ قيسايا قۇلاعانىن كورەسىڭ. ال مىناۋ شە؟ ءار تالدى شوپشەڭدەپ قۋالاعان ونبەس قيمىل. ءبىر، ەكى، ءۇش، ون، جيىرما ايىر... ساناۋدان دا جالىقتىم. ونىمەن شومەلەنىڭ ءوسىپ جاتقانى شامالى. قايتا تاستاعان سايىن جايىلا ءتۇسىپ، جالپايىپ بارادى. بۇكىل الانداعى ءشوپتى جيناۋ... وي، قانداي كوڭىلسىز! كۇن جالىنداپ كۇيىپ تۇر. ابدەن قىزعان جالقىن سارى كۇن جەرگە مۇلدەم جاقىنداپ قالعان. ەلۋىنشى مە، ايتەۋىر ءبىر كوپ-ىنشى ايىر ءشوپتى كوتەرۋىم سول ەدى، باسىم اينالىپ، قۇلاي جازدادىم. وسى كينوداعى بالالار قانداي شىدامدى، جانى ءسىرى مىقتىلار. شومەلە ءسوز بە، مايا سالىپ تاستايدى. شارشاۋ قايدا، قاباقتارى جارقىن، ءماز-مايرام. شۋىلداپ ءان سالاتىنىن قايتەسىڭ. الدە كينوعا كىلەڭ مىقتى بالالاردى تانداپ الا ما؟
مەنى دە كينودا ويناتساشى. وندا دا، شومەلە سالىپ جۇرگەن بالانىڭ ورنىنا بارمايمىن. ايىرلاپ شوپ ۇيۋدەن گورى اينالىسۋعا تۇراتىن قىزىعىراق ماعىنالى ىستەر تولىپ جاتىر. ماسەلەن، سوعىس. اركاديي گايداردىڭ «مەكتەبىندەگى» بالادان مەنىڭ قاي جەرىم كەم؟ ءجا، استىمدا ويناعان ات. سوندا قايسىسى: قارا ات پا، قىزىل بيە مە؟ قارا انەۋكۇنى جارىسقاندا وزىپ كەتكەن. ولاي بولسا، قارا اتتى مىنەمىن دە، قولىما قايقى قىلىش الامىن، مىلتىقتى كۇمپىلدەتىپ اتىپ، جاۋدى تىرقىراتا قۋىپ بەرەمىن. دۇشپاندى وقاستان باسقا كىم ويناۋشى ەدى. ول ويبايىن سالا جىلاپ قاشادى. سميرنو اعايعا ەرتەڭ-اق وسىنىڭدى ايتامىن دەپ بوزداپ بارا جاتىر. ماعان دەسە، مىڭ جەردەن ايت. سميرنوڭدى قايتەيىن، مەنىڭ ءسوزىم قىسقا — وينا دەدى، وينايمىن. ءقازىر قىلىشپەن جاۋدى شابامىن، شابۋ كەرەكتىگى كىتاپتا جازىلعان. قۇيعىتىپ كەپ قىلىشپەن — اعاش ەكەندىگى تۇسىنىكتى — ۇزەنگىگە «تىنىق دون» كينوسىنداعى مۇرتتى گريگورييگە ۇقساپ تىك تۇرا قالامىن دا، تۋھ، راقاتىن-اي، قىلىشپەن وقاستىڭ تەمىر قالپاعىنان وسىپ وتەمىن. ەتپەتىنەن ءتۇستى، ەسىنەن تاندى. مەن ول كەزدە اتتىڭ ۇستىندەمىن، ون قولىمدا جەلبىرەگەن قىزىل تۋ، ەكىنشىسىندە جارقىراتا جوعارى كوتەرگەن قىلىش: «اق گۆاردياشىلارعا (وقاس قوي، ارينە) ءولىم! ريەۆوليۋسيا جەڭبەكشى!» — دەپ ايقايلاي بەرەمىن. ونى كەيىن كلۋبتا ساۋسىلداعان كوپ دوس قىزدارىمەن كۇلاش راقاتتانا كورەدى...
— ءاي، ايىردى نەگە اسپانداتىپ تۇرسىڭ؟ — كوكەم. قىلىشتىڭ ورنىنا ايىردى كوتەرىپ-اق قالىپپىن. ساسقانىمنان تازالانعان جەردى تۇرتكىلەي بەردىم.
— ويماي، بەلىم، — قوقاي شويىرىلىپ وتىرا كەتتى. داۋسىن سوزا ىڭقىلدايدى:
— جانىم، زامان، بەرى كەل!
جۇگىرىپ جانىنا جەتتىم.
— كويلەگىمنىڭ ەتەگىن جوعارى كوتەرشى، — ەتەگىن باسىنا قاراي تۇرەمىن،- بۇيىرىمنەن تومەندەۋ تۇستى بارماعىڭمەن باس. ابايلا، قالقام، تومەندەۋ تاعى. ءدال تاپتىڭ. دومالاق ءتۇيىن ساۋساعىڭا باتا ما؟ دوپ-دومالاق، جۇدىرىق... — ويلانىپ قايتا سويلەدى، — باۋىرساقتاي، ە، سولاي.
قوقايداي ۇلكەن ادام سەندىرگەننەن كەيىن، تەرىسىنىن استىنان الدەنە قولىما راسىمەن باتقانداي سياقتى سەزىندىم.
— بار، بار.
ول قولقاسى ۇزىلە كۇرسىندى:
— ۇلكەن بە؟
— كىشكەنە، تيتىمدەي.
قوقاي ريزا ەمەس:
— سەن بالا، كىشكەنە-مىشكەنەنى قويىپ، جونىڭە كوش. ادامعا ساناپ سۇراپ وتىرسا، قايتەسىڭ ءوزى؟ بارماق باسىنداي ما؟
— ءيا، ءيا، — قالاي قوستاعانىمدى اڭعارماي قالدىم.
— ە، باسە! اتاڭا نالەت، سوعىستان قالعان سارقىت تا. قاراعىم، جۇدىرىق... بارماقتاي وق فاشيست ءيتتىڭ قاداپ بەرگەنى. اۋىر جۇمىس ىستەسەم، شانشيدى. بەلىم-اي-ي... — اندەتىپ قويادى. الدەن ۋاقىتتا بەلىن قوس قولداي سىڭسۋعا باسىپ بەردى-اي. ولەيىن-اق دەپ قالسا كەرەك. ەسىم شىعىپ، ەكى جاعىنا كەزەك شىعىپ بايەكپىن.
كوكەم ءمىز باقپايدى. جوڭكىتىپ ءشوپتى قىناداي قىرادى. قارا مۇرتىنىڭ ۇشى قىبىرلاپ، كۇلە مە، قىزىق.
— ويبيۋ-ۋ...
ىزا بولدىم، ادام اۋىرىپ جاتسا، قاراماعانى نەسى؟ وسى كوكەم بەزبۇيرەك، قاتال. جۇگىرىپ بارىپ، شىنتاعىنان ءتۇرتتىم:
— قوقاي اعا اۋىرىپ قالدى.
— قوقاي اعاڭ اۋىرسا، دەمالسىن، — ءشوبىن سىپىرتا ءارى قاراي شاۋىپ بارا جاتىر.
سونى ەستۋى مۇڭ ەكەن، قوقايدىڭ اۋرۋى ساپ باسىلدى. وتىرعان جەرىنە جاتا كەتىپ، تەمەكىسىن بۇرقىراتىپ تارتادى. قاباعى جادىراڭقى. وقىس ۇستاعان اۋرۋدىڭ ىلدىم-جىلدىم بىتكەنىنە تاڭمىن. ءجانيپا اپام دا كەيدە كوگەرىپ-سازارىپ، قۇلاپ قالاتىن. كوپكە ەمەس، بار بولعانى ەكى-ۇش مينۋت. سوعان ۇقساس اۋرۋ، شاماسى.
ءشوپتى شومەلەپ ءبىتتىم. كوكەم ماڭايىنداعى جاڭا قۇلاعان جاس بالاۋساعا عانا ايىر ءجۇزى تيگەن جوق.
كوكەم شالعىسىن كوتەردى، تەرىن ءسۇرتتى.
— قايتايىق، مەن اتتاردى الىپ كەلەيىن. كوكە، ءسىز بالاڭىزبەن استىنى جۇمساقتاپ ارباعا ءشوپ سالارسىز. ارى قاراي تىنىعارسىزدار. ماقۇل ما؟
— بولسىن، ساۋىتبەك شىراق.
كوكەم شومەلەنى اينالا مەنى ساۋساق ۇشىمەن ىمداپ شاقىردى.
— زامانبەك، بەرى كەلشى. مىنا ايىردى ال، — قاسىنا تاقاعان ماعان ايىرعا قوسا بۇيىرلەرى سالقىن سىزدى ەكى بوتەلكەنى ۇستاتتى.
— مەن كەتىسىمەن اشىپ، كوكەڭە ۇستات. بىردەن ەكەۋىن اشپا، قىلجيىپ قالار. بىرەۋىن ازىرشە شومەلەنىڭ ىشىنە تىقساي، — ءسويتتى دە، قولىنا قوس جۇگەندى ۇستاعان كۇيى، كوكجيەكتى كەسكەن تىك سىزىقتانا شالعىندى تىزەدەن كەشىپ، وزەنگە بەتتەدى.
ورنىما كەلسەم، كاكەننىڭ كوزى شىراداي جانىپ، ايقۇلاقتانىپ وتىر.
— اكەڭ نە دەدى؟ ەشتەڭە قالدىرعان جوق پا؟
— قالدىردى...
— بوتەلكە مە؟ — جاۋاپ توسپادى، قولىن سوزدى، — كانەكي، شىعار!
داۋسى تەمىردەي شىڭىلدايدى. امالسىز ارقاما جاسىرعان بوتەلكەنىڭ بىرەۋىن ۇسىندىم. تۇقشىڭداپ سىرتىن سيپالاپ جاتىر.
— سالقىنىن جارىقتىقتىڭ. ءقازىر جايلاسا وتىرىپ... قولىن ىسقىلاي قيقىلداپ كۇلدى. كەنەت قاباعىن تۇيە ويلاندى. — اۋەل ءشوپتى ارباعا تيەپ تاستايىق پا؟ ءاي، ساۋىتبەكتىڭ مىنەزى شادىر دا، ايتپەگەندە... — ارتىنشا اۋزىم اڭقيىپ قالعان ماعان كوزى ءتۇستى دە، وتىرىك جوتكىرىنىپ جاتىر، — ساكەڭ ىسىنە ءتاستۇيىن جىگىت تە. سونى ايتامىن. بوتەلكە قاشپاس. بالا، اۋەلى كوكەڭ تاپسىرعان ءىستى تىندىرايىق.
* * *
ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن شەپتى قوراپتىڭ بەتىمەن بەت تولتىرىپ تاستاپ، قۇراقتا شالقادان ءتۇسىپ جاتتىق.
شالعىنىڭ دامىلسىز سىر-سىر داۋسى جاقىن ماڭنان بۇزىلماي جەتىپ تۇر. ىستىق قاق ماڭدايدان ۇرىپ، تىنىس الدىراتىن ءتۇرى جوق. ماناۋراپ قالعي باستادىم. جەل كەكىلىمدى جۇرەكسىنە جەلپي كوتەرە ەلپ ەتىپ، ىلە تىنىسىن توقتاتتى. قوياردا-قويماي شىرىلداعان شەگىرتكە... تۇمسىعىمنىڭ ۇشىنا بىرەۋى پىرىلداپ كەپ قونادى. ادەيى جاسقامادىم. تابان ءبۇرىنىڭ جىبىر-جىبىر قوزعالىپ، قىتىعىڭدى كەلتىرەتىنى قىزىق تا. انە، سەرۋەن سالۋىن قويا قويىپ، ەجەلگى اينىماس انىنە باستى-اي باتىرىڭ. شىرق-شىر-ع-عع... ۇيقىم اشىلىپ سالا بەردى. تىرپ قوزعالماستان تىڭدايمىن. اۋەلى ماعان شەگىرتكە «ىس-تىق! ىس-تىق!» دەپ شىرىلداعانداي بولدى. تىنباي اندەتتى. اقىرى و دا جالىقتىرىپ، جاسقاپ جىبەردىم. سودان سوڭ:
— اعا، — دەدىم اقىرىن.
كىرپىكتەرىم اراسىندا تۇنعان سىزىق ساۋلەلەر بەتىن ورامالمەن جاۋىپ شالقالاعان قوقايدىڭ سەلك ەتكەنىن كوزىمە جەتكىزدى. دەستەدەگى دەگدىگەن ءشوپتى سىتىرلاتىپ سىندىرا تۇرەگەلىپ وتىردى. دىبىستى ەستىگەن-ەستىمەگەنىن ونداپ اڭعارا الماي، توڭىرەگىنە كوز تاستايدى. ساعىمعا بوككەن جاسىل شالعىن اپتاپ استىندا كۇيىپ-جانا جايراپ قالعان. تاپ الدىندا جالاڭاش قارنىم تىنىمسىز تومەن-جوعارى كوتەرىلە مەن جاتىرمىن.
— استاھيراللا، ءوزىڭ قولداي كور!
بۋىن-توپشىلارى سىتىرلاي جەر تايانا تۇرەكەلدى، تۇرەكەلدى دە، بۇكشەڭدەپ شومەلەنى اينالىپ شىقتى. تىم-تىرىس. ءتىرى جان جوق. شىداي الماي، مىرس ەتە تۇسەمىن. سول ەكەن، تۋ سىرتىنان كۇن كورىنگەن جۇقا قۇلاعى ەدىرەيە قالدى. تىزەرلەي تەز-تەز ەڭبەكتەپ قاسىما كەلدى. كوكىرەگىنىڭ تىنىسى ۇستىمە ەڭكەيگەنىن ءبىلدىرىپ تۇر.
— زامان، و نە؟
— جاي، انشەيىن.
ءجۇزىمدى قارسى جاققا اۋداردىم. جەردەن تىك سۋىرىلا دۇرىس دوعا قۇرا ءيىلىپ كەپ بەتىمە تونگەن بالاۋسانىڭ ساباعىن كىرت-كىرت قىرشىپ جايباراقاتپىن. ول تۇسىلعاننان كەيىن، باسقا دۇنيەنى تۇگەل جاۋىپ جاسىرا ماعان تونگەن تۇيە جاپىراققا جابىسىپ، شەكە شاعار شىرىلعا ءايدا باسىپ تۇرعان شەگىرتكەنىڭ ساۋىرىنا دالدەپ شىرت تۇكىردىم. ءدال ءتيدى؛ ويدا جوقتاعى وقىس سوققى وڭدىرمادى، ءتورت اياعى اسپاننان كەلىپ قۇلاپ ءتۇستى. جىلپوس، ەي، ءوزى! قازديا قالدى دا، قۇراق اراسىنا قارعىپ كەتتى.
امالسىز قوقايدى اڭديمىن. باسى دومالاق، جۇمىر. شاعىن باسقا قۇنتيىپ كىشكەنە مۇرىن بىتكەن. دەنەسى قاعىلەز، ىقشام. وعان جيەكتەرىنە سۋ جۇگىرىپ قىزارعان، ون جاقتاعىسى وماندا تاپجىلماستان مۇنارلى كوكجيەكتىڭ كوكىرەگىن دالدەپ اتقان كوزدەردى قوسىڭىز. بىلگەندەر يتتىكىن سالعان ەكەن، قوقاي تۋرالى تىم جوعارى پىكىردەگىلەر قاسقىردىكى دەسەدى، ال كاكەڭ ادامدىكى دەپ انت-سۋ ىشەدى. كىم قالاي ايتسا دا، قوزعالىسسىز اقيما كوزدىڭ جاساندىلىعىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەيدى.
ءازى باعىپ-قاققان مالى جوق بولسا دا، ءشوپ شاپقىش. ونداعىسى تارتپا ۇستادى دەگەن دابىراسى، مالدىلاردىڭ اراسىندا توپ قارايتقان جاعىمپاز تىرلىك. شاۋىپ تا قىرمايدى، دابىر-دۇبىر، كۇلكى-ازىل كوبەيتكەنگە عانا ۇستا. ەسەسىنە كەشكى داستارقان باسىندا قوقايدان يىق اسىراتىن جان جوق. قاق ءتوردى ويىپ وتىرىپ، ارعى-بەرگى اڭگىمەنى سۋداي ساپىرادى. سوز توسۋ، كەزەك بەرۋ ول ءۇشىن قۇلاققا كىرمەيتىن دۇنيە. ءوزىنىڭ، باسقالاردىڭ باسىنان وتكەن-كەتكەندەردى ايتىپ تاۋىسقاندا وتىرىكتى سوعىپ جىبەرەدى. بۇل حيكايالاردى باسقا ايتسا، ەشكىم سەنبەس ەدى، الايدا قوقاي مىلجىڭىنا ەل-جۇرت يمانداي ۇيىيدى، ويتكەنى كاكەڭ ءوز وتىرىگىنە ءوزى شىن كوڭىلمەن سەنىپ قالادى. وندايدا جالعاندىعىنا دالەل ايتىپ قارا. جاتقان تاس تالقان شۋ، ارىلماس وكپە.
سونىمەن، جاتا-جاتا جالىقتىم دا، جايلاپ تۇرىپ كوزىمدى ۋقالادىم، دۇنيەنى جاڭا كورگەندەي توڭىرەككە بيپازدانا، ماعىنالى، ويلى-ويلى قاراپ الامىن. قولىمدى سامارقاۋ سوزىل، شومەلە استىنان بوتەلكەنى سۋىرامىن: كاكەڭنىڭ قايراتى ءبىر بوتەلكەلىك، ودان اسسا، كوزى قىليلانىپ قالاتىنى بەلگىلى. بۇيىرىندەگى جازۋدى ەجىكتەپ وقيمىن: «پورتۆەين». قايتا باستايمىن: «پورت-ۆەين، ورتۆەين، رتۆەين، تۆەين، ۆەين، ەين، ن...» كاكەڭ دە قالىسپاي، بوتەلكەنىڭ تۇبىنە ءۇڭىلىپ ءماز. قىرلى ستاكانعا قىزىلدى قۇيا باستادىم. شىلدىر-ر، شىلدىر-رر... قاباعىم قارس ءتۇيۋلى. بوتەلكە اۋزىن باپپەن ەڭكەيتەمىن؛ شالدىڭ تاعاتىن ءوستىپ تاۋىسپاسام، پورتۆەيننىڭ قۇنى دا، قىزىعى دا تەسىك تيىن. ءبارى كەشە كەشكىلىك قوناق شاقىرعاندا كوكەمنەن ۇيرەنگەن قيمىل عوي.
سارسىلتۋلى ستاكان مايمىلدەپ تولدى. قاسىمدى سانمەن جوعارى لاقتىرامىن. بۇل دا كوكەمنەن ۇرلاعان كوشىرمە. قوقاي مۇندايدا ءتىپتى تۇسىنگىش، ىمنان ىڭعايلانعىش. قولى جىپ بەرىپ، ستاكانعا جەتىپ... ودان بۇرىن وزىمە تارتىپ الا قويدىم. ال ياكي المانىڭ قايسىسىنا باعىنارىن بىلمەگەن بەيباقتىڭ الاقانى اۋادا ىلىنە قالدى. ماڭدايى لەزدە قاتپارلانا، كوزى شۇڭەيتتەنىپ، ونسىز دا شاعىن دەنەسى شوگىپ بارادى. ماعان كەرەگى دە سول — مانادان بەرگى تاعات تاۋىسىپ كۇتكەنىم انىق قولىمدا.
— مىنانى دەنساۋلىققا... — قولىنا ستاكاندى تىققىشتايمىن. شاراپتىڭ بۇدان بىلايعى تاعدىرى تىم قىسقا — سول لازىمدە ستاكاننىڭ ءتۇبى اسپانعا ارتىن توڭقايتا قاتىپ قالادى. قوقايدىڭ قول باسىنداي وڭەشىنىڭ جوعارى-تومەن جۇگىرگەن جان ۇشىرىس قيمىل-قوزعالىسى سۇيكىمسىز ءارى ءبىرقالىپتى. شارابى تاۋسىلعان ستاكاندى كەمىرىپ جۇتىپ تاستارداي ءبىراز اۋزىنا توسىپ تۇردى دا، بىردەن جۇلىپ الىپ، يىعىنان اسىرىپ تۋ سىرتىنا ىتقىتتى. قولىنىڭ سىرتىمەن ماڭدايىنىڭ سىرتىنا شىپىلداپ شىققان تەرىن ءسۇرتتى. شىلىم تۇتاتىپ، كوك ءتۇتىندى مۇرتىنا سۇزگىزە ۇرتىن قومپاڭداتىپ لاق-لاق اتقىلادى. سودان كەيىن قىزىل داق جايلاپ داري باستاعان كوزىن ەجىرەيتىپ، ماعان تەسىلە قارادى.
— وسى سەنىن اسكەردىڭ كىم ەكەندىگىنەن قانداي حابارىڭ بار؟ — Kip ساۋساعىن كەۋدەمە كىرگىزىپ جىبەرەردەي نۇقىپ سويلەيدى. ماناتى جىلماقاي. «زامانجان، زامان» جىم-جىلاس جوق. ەتەك-جەڭىن قىمتاي مالداس قۇرا، ءبىر شوك بوپ ءتىپتى قۋناق وتىر. ون قولى شيىرىلىپ كەپ تىزەسىنىڭ ۇستىنە جۇدىرىعىن تۇيە شانشىلىپتى.
— جاسىم جەتكەن جوق قوي.
— انە، سولاي دەپ ايت. سەن... سەن كادىمگى كوكەجاسىق بالاسىڭ. بىلسەڭ، ايتشى، اعاڭ قاي جەردە سلۋجيت ەتكەن؟
شەكەمدى قاسي ويلانعانسىپ قالدىم.
— ارميادا بولعان دەسەدى.
— وھ! — قارق ەتىپ شولاق باسبارماعىن جوعارى كوتەرە بەردى دە، موقالدىعى ەسىنە ءتۇستى بىلەم، قايتا ەتەگىنىڭ استىنا جاسىردى، — بالا، قوقاي شيبوربايلار جۇرگەن قازىرگى ارميادا ەمەس، دەيستۆۋيۋششايا ارميادا سوعىسقان. ول كەزدىڭ سولداتتارى سوقتالداي جىگىتتەر ەدى. ماسەلەن، ءوزىمىز... — ءسوزىن اياقتاماستان اۋزىن جيىپ الدى. وعان سەبەپ دەنەسىنىڭ شاعىندىعى. بۇل كۇي دە ۇزاققا سوزىلمادى. تەمەكىسىنىڭ كۇلىن قاعىپ، تاعى تاقىلداي باستادى:
— بالا، سەن ارميانىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دارمەنسىز جىپىلىقتاعان كوزىم دەنى دۇرىس جاۋاپتان ءۇمىتىن ءۇزدى-اۋ دەيمىن، ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ اكەتتى. — دەيستۆۋيۋششايا ارميا دەپ وكوپتا جاتقان ءجۇز، ەكى ءجۇز، ودان دا كوپ سولداتتى ايتادى. سولار كۇن-تۇنى سايلانىپ، ترانشەيالاردا كۇمپىلدەتىپ مىلتىق اتقىلاپ جاتادى دا قويادى. وكوپ جيەگىنەن تاياق تاستام كەرى باسساڭ، تىل باستالعانى دەپ ۇق. تىلدا كوكبولات تەمىرلەردەن قۇيىلعان تانك، زەڭبىرەكتەر ۇڭعىلارىن جوعارى كوتەرە سامساپ تۇرادى. تانك وعى قانداي، ايتشى؟
باسىمدى شايقايمىن.
— مىناداي!- بىلەگىن ءتۇرىپ تاستاپ، جۇدىرىعىن ىرعاپ-ىرعاپ سالماقتادى، — ءوزى ادامعا تيسە، تەگى، وڭدىرمايدى، تۋرا شاشلىق جاسايدى.
جاسىل شالعىنعا جاتا قاپ اۋناپ كۇلەمىن. وعان قىڭاتىن قوقاي ما؟
— ۇستىدەگى كيگەن فورمامىز جارقىلداپ، شەكاراعا دىك-دىك تۇسە قالدىق. يىعىمىزدا وڭكەي التىنداعان پوگوندار. سويتسەك، فاشيسپەن سوعىس جاڭا باستالعان ەكەن...
— ول كەزدە پوگون جوق-تى، اعا.
اۋەلى بەتىمە تاڭدانا قارادى. شىنىمەن بىردەڭە بىلەتىن بە ەدى دەگەن سۇراۋلى سىناي. ساسقانىنان تەمەكى تۇقىلىن تابانىنىڭ استىنا تاستاپ مىجعىلادى.
— بار عوي، ادام سويلەگەندە اۋىزعا قاقپا. ۇلكەندى سىيلاعان جون، انە، مەكتەپتەرىڭ سوعان ۇيرەتكەن، — ۇلكەندەردى سىيلاۋعا ۇيرەتكەن مەكتەپ اسپاندا ءىلىنىپ تۇرعانداي سۇق ساۋساعىن جوعارى شوشايتتى، — پوگون بولماعان، بولماي-اق قويسىن، وعان نەڭ كەتتى؟ ءار سوزدەن شاتاق ىزدەيسىڭدەر، سايتاننىڭ بالالارى. جاعا-جەڭدەرىمىز جۇلدىزعا جىپىرلاپ تولىپ، كومكەرىلىپ جۇرەتىنى شىن-تىن. اكەم-اۋ، سونى ايتپاق ەدىم، سودان شاتىسىپ... قاي جەرگە توقتاپ ەدىك؟ ءا، ساپ-سارالا كۇيى تۇسە قالدىق. مىنا كاكەڭ قاقىرايعان قاتارداعى سوۆەت جاۋىنگەرى. كوزگە كورىنسە، نەمىس ءيتتى جەرگە قازىقشا قاعىپ، قىرىپ جىبەرگىمىز كەپ-اك تۇرادى. ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇنگيدى — شابۋىلدى وزدەرى باستادى. ادامى كەلسە ءبىر ءتايىر، شتىككە شانشىپ، باستان اسىرا توپىلداتىپ لاقتىرا بەرەتىن، — قولىن سىلتەي بەرگەندە الدىنداعى شۇپىلدەمە تولى ستاكاندى قاعىپ قۇلاتتى. مولدىرەپ شامىرقانعان شاراپ شىمعا قارالتىم ءتۇس بەرە ءسىڭىپ جوعالدى؛ جىم-جىلاس. قوقايدىڭ قاباعى تۇسە قيسايىپ جاتا كەتتى.
— اعا، اڭگىمەڭىزدى اياقتامادىڭىز.
— ويباي، بەلىم... زامانجان، مەن ءقايبىر جەتىسكەن اڭگىمەشىلمىن. ويبيۋ، اكەتىپ بارادى. — دوڭبەكشىپ، كادىمگى بەبەۋگە باستى.
امالسىز سوڭعى بوتەلكەنى سۋىرىپ، قىرلى ستاكاندى قايتالاپ تولتىردىم.
— جۇتىپ جىبەرىڭىز، اعا.
— ءقايتتىم، قۇداي-اۋ!
— مىنا شاراپتى...
ول داۋىستاۋىن تىيدى، ابايلاپ كوزىن اشتى.
— نە دەيدى، سىعىر؟! شاراپ پا، اكەم-اۋ؟
ءۇنىنىڭ جارقىن-جارقىن شىققانىنان بۇيرەگى بۇلك ەتكەنىن سەزىپ، تاقىمداۋدى ۇدەتتىم.
— ءجۇز گرامم عانا...
قوزى قارىنى بۇلتيىپ تۇرەكەلدى. قاباعى جازىلىپتى، كوزى جىلتىڭداي جىلى ساۋلە تاراتا ءتىرىلىپ قاپتى.
— زامانجان، وسى اراق-شاراپتىڭ بەلگە ەمدىگى بار، ءا؟
— فەلدشەر قاتيرا اعامدى ءسويتىپ ەمدەگەن.
— ە، قاتيرا قىز ايتسا... ە، اللا، جەبەپ، قولداي كور. بىسمەلدا!.. — ستاكان ءتۇبى تاعى كوز ىلەسپەستەن اسپانعا قاراپ قوقايدىڭ اۋزىندا قاتىپ قالدى. ودان ارعىسى دا ءمالىم: يىعىنان اسا سىڭعىرلاي تراەكتوريا جاساپ كوك شوپكە توپ ەتە ءتۇسۋ. كوزىن راقاتتانا اشىپ-جۇمىپ، ساقالىن سابىرمەن ساۋمالايدى:
— اعاڭنىڭ قامىن ويلاپ جۇرەسىڭ-اۋ، زامانجان. سەنى ىنىمدەي، بالامداي...
— ءسىز نەمىستەرمەن سوعىسقانىڭىزدى ايتپادىڭىز...
— اكەم-اۋ، اۋزىڭداعى التىن دەدىم، ءالى سول التىن. دۇرىس، نەمىستەرمەن سوعىستى اياقتاعان جوقپىز. ءسويتىپ، انت اتقىرلار ادامىن ەمەس، ايىرپلاندارىن جىبەرىپتى. الگىلەرى اجىلداپ ۇستىمىزگە اپاي دا توپاي بومبالارىن اۋداردى. انا جەر دە گۇرس-گۇرس، مىنا جەر دە گۇرس-گۇرس. كوبى جەر تىرماداي بۇعىپ جاتىپ قالعان. تىكتەۋ تۇرعان مەن جانە ديۆيزيا كومانديرى پاۆلوۆ. ءوزى دە كەۋدەسى ەسىكتەي، بويى مىنا...- مىنا تۇرعان شومەلە شامالاس-تىن.
— شومەلەدەي؟!
— ءيا، ءبىز تۇرعىلاس ەدى.
سوزساڭ، ايىر ۇشى ارەڭ جەتەر شومەلەگە ءبىر، ونىڭ باۋىرىندا بۇتا ءتۇبىن ىقتاعان بالاپانداي بوپ وتىرعان قوقايعا ەكى قارايمىن دا، كوزىمنىڭ كوگەنىنەن جاس اعىتىپ كۇلەمىن كەپ.
وتىرىك ايتساڭ، اعاداي سوق، باسقاداي ايتپا. اۋزى-مۇرنى قۇيتتاي دا قيسايمايدى، كۇمان كەلتىرسەڭ، رەنجيدى. قۇداي بىلەدى، قوقاي اعا اڭگىمەسىن قىزىقتاپ، سىرلاپ ايتامىن دەپ، وتىرىگىنە ەزى دە بىرتىندەپ سەنىپ قالاتىن بولسا كەرەك. انە، شىنتاعىن جاماۋ اشەكەيلەگەن بەشپەتىن قۇنجىنداي كيىپ، ورنىنان تۇردى دا، شابىلماعان شالعىنعا سۇعىنا كىرىپ جوعالعان سوقپاق سورابىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، كوز كورىمدەگى سەلوعا تارتىپ كەتتى. قوقايدىڭ تۇرعان بويى وسى — جۇدىرىقتاي بويىندا اقيعان اقكوز اشۋ بار.
ىلە-شالا جانامالاپ كەلىپ شىنتاعىنان ۇستادىم.
— اعا، كەشىرىڭىز.
قايدا-ا... تىرپ-تىرپ تارتىپ بارادى. جۇقا قاباعى كەرىپ قويعاننان جامان تىرىسىپ، قىسقا مۇرنى ودان ارمەن تاڭقيىپ كەتكەن. قۋشىق كەۋدەسى العا شىتىپتى. باسقاسى باسقا، وسى جولى اشۋى ناسىرعان شىنداپ شاپقان.
— كەشىرىڭىزشى ەندى.
ۇندەمەيدى. جالىنساڭ، شالقايا، شىرەنە تۇسەتىن ەجەلگى ادەتى. ءسال ەڭكەيسە، سىنىپ تۇسەتىنىن بىلەتىن بوس بەلبەۋ شارتىق شالدار مىستى ءوستىپ قۇرتادى. ساقالدى اتاۋلىعا رەنجيمىن. ءبىزدى بالا دەپ كەمىتەدى، مىناسىنىڭ بالالىقتان نەسى اسىپ، ارتىپ تۇر؟ بالا اتتى تۇسىنىكتىڭ ءوزى قانداي ۇعىم؟ ول جاسىنا ما الدە اقىلدىلىعىنا قاراپ ايتىلا ما؟ ۇلكەندەر ەستىلىگىنە قاراي قولدانىلادى دەيدى. سول ۇلكەننىڭ ىستەپ كەلە جاتقانى مىناۋ. سوعان قاراعاندا، ەرەسەكتەردىڭ وزدەرى دە قاتەلەسپەيتىن، استە بۇرىس باسپايتىن اۋليە جاندار ەمەس-اۋ.
جانىم دا اشيدى. شاماسى جەتسىن، جەتپەسىن تىرتىڭداپ ءشوپ شابىستى. وتىرىك-شىنىن ارالاستىرىپ، اڭگىمەسىن ايتتى. تىرقىلداپ، جەتىسىپ كۇلدىڭ. سونداعىڭ مازاق ەتۋ مە؟ مازاق ەتۋدىڭ كوكەسىن ءقازىر اكەي كەلىپ، قوقايدىڭ قايدا كەتكەندىگىن سۇراعاندا كورەرسىڭ. جاقسى جاۋاپ: «كەتىپ قالدى». نەگە؟ قانداي سەبەپپەن؟ ءۇن جوق. اكەي ۇلكەندەردى شالدىر-شاتپاققا اينالدىرعانداردى جاقتىرتپايدى. قاباعىنان ىستىق كۇندە-اق قار قاپالاقتاتتىرىپ، جالعىز اۋىز ءسوز ايتادى. جالعىزى سومداپ سوققان ءمىردىڭ وعىنداي. ال شىدا!
— اعا دەيمىن... — داۋسىمنىڭ بەينەسى بۇزىلىپ، جىلامسىراعانىمدى اندامايمىن دا.
قوقاي بۇرىنعى كاكەن ەمەس. انشەيىندە ءۇش ءجۇز الپىس گرادۋسقا بىردەي ماڭايىنا الاق-جۇلاق قاراپ توقتامايتىن بۇراندالى باسى قاتىپ قالعان: تەك العا قاراپ سالىپ ءۇرىپ كەلەدى.
ءوزىمدى ەلەردەي جەك كورىپ كەتتىم. ەڭىرەپ جىلاعىم بار. جول ۇستىندە اعاراڭداپ الدەقانداي قاعاز قوراپ جاتىر. سىرتىنا ءسۇيىر تۇمسىق باتەڭكەنىڭ سۋرەتىن سالىپتى. التىنمەن ويۋلانعان ورنەكتى جازۋى بار. شەتەلدىك، تۇسىنىكسىز. اياعىڭا سۋرەتتەگىدەي باتەڭكە كيمەگەسىن، سۋرەتتىڭ ءوزى ىزاڭدى كەلتىرەدى ەكەن. كەرىلىپ تۇرىپ تەپتىم — اۋزىمدى باقاداي اشىپ باقىردىم. باقىردىم دا، ودان ارعى ساپارىمنىڭ ماعىناسىزدىعىن راستاپ، اياتىمدى ۇستاي جول جاعاسىنا توڭقايا كەتتىم. قوقاي قالبالاقتاپ قاسىما جەتتى. ەكەۋلەپ باتەڭكەمدى شەشىپ ەدىك، قورىققانىمنان كوزىم ادەتتەگى ورنىنان شورشىپ قاشىپ، ماڭدايىما شىقتى. ءىشى شىلقىعان قانعا تولى. باس بارماعىمنىڭ كوبەسى بىت-شىت، تاريح تىلىمەن ايتقاندا، بىرنەشە ۇساق كنيازدىكتەرگە ءبولىنىپتى. بۇرىنعىم انشەيىن ءازىلىم ەكەن، ەندىگى باقىرعانىمنىڭ جاڭعىرىعى اسپانعا اتىلىپ، بۇلت-بۇلتتى ارالاپ سەرۋەن سوقتى. باشايىمنىڭ اۋرۋىنىڭ باسىلماعانى ايقايدىڭ قۇداي قۇلاعىنا جەتپەگەنى ەدى، تەگى، داۋسىمنىڭ جاڭعىرىعى جۇماقتىڭ بيىك قاقپاسىنا سوعىلىپ، قيراپ سىنسا كەرەك. جوق-اۋ، قۇداي-سۇدايعا سايتانىمەن قوسىپ سەنبەيمىن، شىڭعىرۋىم — قوقايعا، وزىمە جانە التىن جازۋلى قوراپقا ارنالعان اشۋىمنىڭ مەنىڭ داۋسىمداعى دىرىلدەگەن كولەڭكەسى.
اناداي جەردە ارقاسىنان اۋدارىلعان جالعىز قوراپ جانە ودان بوستاندىق العان قولاقپانداي قىزىل كىرپىش جاتىر. قوراپتىڭ استىنا كىرپىش جاسىرعان قاي بانديت ەكەن؟ شەتەلدىك التىن جازۋ مەن ءسۇيىر باتەڭكە... ويباي، كەشە وقاس قۋ كۇلاش تۇراتىن كوشەدەن باتەڭكەسى سىقىلاپ شىقپاي ءجۇرىپ الىپ ەدى عوي. ەشكىم سۇراماسا دا، اۋەلى چەحتىكى، ودان كەيىن پولياكتىكى، سوڭىندا مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى اقش-تان اكەلىنگەن دەپ ءبوستى. كوردىڭىز بە، امەريكادان ەمەس، اقش-تان! سونىڭ ءىسى، ءدال سولاي. تاڭەرتەڭ اربالارى وسى جولمەن ءجۇرىپ وتكەن. ءىزى سايراپ جاتىر. مەنىڭ مەكتەپ فۋتبول كومانداسىنا كاپيتاندىعىمدى ولەردەي قىزعانادى. الدىمنان ۇشىراسقان تەبۋگە تۇراتىن زات اتاۋلىنىڭ ءبارىن ءتۋفليىمنىڭ تۇمسىعىمەن تۇرتپەي وتپەيتىنىمدى تاعى بىلەدى.
قوقاي وبەكتەپ جانى قالاتىن ەمەس. تەر مەن تەمەكى ءيسى اڭقىعان ورامالىن قاق ءبولىپ، بارماعىمدى ورادى. كوزىن جۇمىپ، ىشىنەن الدەنەنى كۇبىرلەپ وقىپ:
— سۋھ-ھ، سۋھ-ھ، — دەپ ۇشكىردى. ماناتى جىبىمەس وكپەسىن ۇمىتىپتى.
— اكەم-اۋ، ونىڭ قالاي؟ ولە جازدادىڭ-اۋ، بايعۇس بالا، — قولتىعىمنان دەمەي شومەلەگە باستادى. بۇكشەڭدەپ شوپتەن مولداپ جۇمساق توسەنىش جاسادى. قاتتى قۋرايلارىن تەرىپ تاستاپ ءجۇر. قۇتىنى الىپ وزەنگە بەتتەدى.
* * *
باشپايىمنىڭ اۋىرعانى ەپتەپ باسىلايىن دەدى. باسى عانا شىم-شىم ۇيىپ تۇر. وقاس قاسكۇنەم، انىق قاسكۇنەم-اۋ. كوكتەمدە ەكەۋمىزدىڭ بىرىگىپ كەشكى كينوعا بارا قالعانىمىز بار. اتى «كۇمىس كەرنەيلەر». فيلم «ر. ۆ. س.»، «تيمۋر جانە ونىڭ كومانداسى»، «چۋك پەن گەكتى» جازاتىن اۆتور تۋرالى. كورشى سەلودا كۇندىز قويىلسا، ءبىز كەشكە كورەمىز. ياعني سەلو ەكەۋ، كينومەحانيك جالعىز. ىمىرت جابىلا كلۋبقا بايگەلەتە سالىپ ۇرىپ جەتىپ بارساق، ەسىك اۋزىندا دەنە شىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى سميرنو اعاي — ساۋكەن سايرانوۆيچ تۇر. بۇرىن كورشى زاستاۆادا جەر-دۇنيەنى كوشىرە ايقايلاپ كوماندا بەرەتىن ستارشينا بولىپتى دەپ ەستىگەنبىز. قىرىق جاسقا تولعاندا كەنەت ۇستازدىق قۇرۋ ويىنا ءتۇسىپتى. ءبىزدى بىلتىردان بەرى جەتى سايىن ەكى رەتتەن سميرنوعا تىك تۇرعىزىپ، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، جەبە مۇرتىن ەدىرەيتە الدىمىزدان سەرپە باسىپ وتەدى: قۇداي بىلەدى، قاراپ تۇرىپ سۇيسىنەسىڭ — ناعىز ستارشينا! باقشاعا تۇسكەن، كينوعا رۇقساتسىز كىرگەندەردى تاپقىش، ءيىسشىل-اق. كەيدە بىزگە ساۋكەن — سميرنو اعاي ون-جيىرماعا كوبەيىپ، بۇكىل سەلونى تولتىرعان ءتارىزدى كورىنەدى. سول كۇنگى «كۇمىس كەرنەيلەردىڭ» جۋرنالدان بالالارعا ارناپ شىعارىلعانىن وقىعانبىز. ول ءبىراق سميرنو الدىندا ءبىزدى اقتايتىن دالەل ەمەس. ول كىسى ءۇشىن كينو كەشكە قويىلسا، ءبىتتى، وعان وقۋشىلاردىڭ كىرۋىنە بولمايدى، الدا-جالدا كىرە قالسا، قايتىپ ءتۇزۋ جولعا تۇسپەستەي بۇزىلىپ شىعادى.
سميرنو الدىمەن ارسالاڭداپ كىرگەن وقاستى دەرەۋ ساۋساق ۇشىمەن وزىنە شاقىردى. نەگە ەكەنى بەلگىلى، «سميرنوعا» تۇرعىزادى، راقاتتانىپ ۇرسادى، قۇلاقتى قۇشىرى قانعانشا بۇرايدى. مەكتەپتەگى جينالىسقا سالادى. ول سونداي — قاتال، قازىمىر، تىم كورگىش، بىلگىش. وقاس جالما-جان تابانىنان ءجۇز سەكسەن گرادۋسقا شىر اينالىپ قاشىپ بەردى. مەن دە قالىسپادىم. ارباڭداعان سميرنونى سوڭىمىزدان ەرتە بالاعىمىز جالپىلداپ كوشەنىڭ قاراڭعىلاۋ تۇستارىن قۋا زىتىپ كەلەمىز. بەس ءجۇز مەتردى مەكتەپ بويىنشا بەكەرگە ەڭ تەز جۇگىرىپ وتپەيتىنىمدى دالەلدەي سۋىرىلىپ العا شىقتىم. وقاس ارتتا. سول كەرەك وزىنە. ال بۇرىشتا كوك تۇتىنگە كومىلىپ تەمەكى تارت، وكپەنى كۇرت، تارپاعاندى مازاقتاپ شيقىلداپ كۇل.
وقاس كوشەنى باسىنا كوتەرىپ ايقاي سالدى.
— ءاي، زامانبەك، توقتا دەيمىن، اكەڭ... — جان قىسىلعاننان شىققان داۋىس. قاپ، قۇرىدىم، سۋ تۇبىنە كەتتىم. ءوزىنىڭ كولعا تۇسۋىمەن قويماي، مەنىڭ اتىمدى اتاپ، ۇستاپ بەرەدى-اۋ. جالت قاراسام، مەن اسا ەپتىلىكپەن ىرعىپ ەتكەن شارباقتان اسىپ تۇسە الماي جاتىر. شالبارىن قادا ءىلىپ قاپتى. كومەكتەستىم دە، ىزا بۋعاننان جەلكەسىنەن قۇديتا ءتۇيىپ جىبەردىم — تاقىلداعاندا ءتىلى تاڭدايىنا تيمەيدى، ال كەۋدەدەن كەلەتىن شارباقتان قارعىپ وتۋگە جوق.
اقىرى اۋپىرىمدەپ قاشىپ قۇتىلدىق. سميرنو قاراڭعى كوشەلەردىڭ بىرىندە قاڭعىپ قالىپ، قوڭىز تەرىپ كەتتى. اۋىلدىڭ شەتكى كوشەسىندە قابىرشىقتانىپ قاتقان قاردى قىرت-قىرت سىندىرىپ تۇرمىز. وقاس كلۋبقا قايتا بارايىققا سالىپ قىڭقىلدايدى.
— نەگە؟
— سول.
— ايتساڭ، بارامىن.
ويلانىپ قالدى.
— ءقازىر سميرنو كينوعا كىردى.
— ال...
— «الدى» كەيىن كورەرسىڭ، كلۋبقا ءجۇرشى.
بۇقپانتايلاپ كلۋبتىڭ قاسىنا كەلدىك. وقاستىڭ قايدان تاپقانىن بىلمەيمىن، قولىندا ەكى-ۇش قۇلاش جىڭىشكە سىمى بار.
— وسىندا مەنى توسا تۇر. مەن انا جاققا بارىپ كەلەيىن. — شەكەسىمەن كلۋبتىڭ قاقپاسىن نۇسقادى. كوزى الدەقانداي شابىتپەن جىلتىلدايدى. ءقازىر بىردەڭە ءبۇلدىرىپ قايتاتىنىنا كوزىم جەتىپ تۇر. ءبىراق سول بىردەڭەسى نە، ونى تۇسىنۋگە، وقاسشا ايتقاندا، باسىمداعى شاريكتەردىڭ بىرەۋى ءالى دە جەتىسپەيتىن سەكىلدى.
— نەگە؟
— نەگە، نەگە؟ وندا جۇمىسىڭ قانشا؟ توس دەگەن سوڭ، وزىڭە ءتيىستى نۇكتەگە تابانىڭدى تىرەپ توسۋ كەرەك. — شىرت اشۋلانا قالدى. تۇرعان بويى وسى. بولىمسىزعا بورداي توزادى. قۇنجىنداي كلۋبقا بەتتەدى.
وقاس كلۋب قاقپاسىنىڭ ماڭىندا قىبىرلاپ ەداۋىر ءجۇردى. ىزعىرىق ەتىمنەن ءوتتى، سۇيەگىمە جەتتى. سالدەن سوڭ قايتىپ ورالدى. كوڭىلدى. قولىنداعى سىمى جوق، مۇرنىنان ىڭىلداي ولەڭدەتەدى:
جاز كەلسە، ساياحات كوڭىلدى...
— كەتتىك پە؟
— ارينە. تەك دىمىڭ ىشىڭدە بولسىن.
— نەگە؟
— نەگە؟ — داۋسى بيشىك شارتىلىنداي شاڭق ەتتى، — ءاي، سەن وسىدان باسقا ءسوز بىلمەيسىڭ بە؟ نەگە دەپ مونتيىپ سۇراق بەرۋدەن گورى وعان جاۋاپ قايتارۋ الدەقايدا كيىن. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، ماعان بەلگىلىنى سەن تۇگەل بىلۋگە ءتيىس ەمەسسىڭ. ۇشىنشىدەن، ءدال تۇنگى توعىز ساعات جيىرما بەس مينۋتتان باستاپ، — تاباقتاي ەسكى ساعاتىنا ماڭىزدانا قارادى، — وسىدان باستاپ سەنىڭ اتىڭ «نەگە؟»، بادىراق كوز بالاقان.
ارتىق ەكى جاسىنا تۇشكىرگەنىم بار ما، تۋرا جاعاسىن جىرتىپ توبەلەسكىم كەلدى. اتتەڭ، جەر لايساڭ، قايتەسىڭ، كوكتەم... وقاس وسى نەگە شىرت ەتپە ىزاقور؟ مۇرنىن كوتەرەتىنى ايىنا بىر-ەكى كىتاپتى ارتىق وقيتىنى، سودان جاتتاپ العان اسەم سوزدەردى كوپ ايتاتىنى ما؟ ال سۋرەت سالادى، ال ءان ايتادى. سولاي ەكەنمىن دەپ، سويلەسكەننىڭ بەتىنەن تىستەپ الا جازداۋعا بولا ما؟ ماسەلەن، ولەڭىم گازەتكە شىقسا دا ەشكىمگە ماقتانبايمىن عوي...
قاپ، قارا وقاس، جىعىلا قالسام، جۇمساق توپىراعى مەن شالعىنىن توسەيتىن جاز شىقسىن، ونەرىڭدى سوندا كورەرمىز.
ءبىراق بىزگە جازدى توسۋدىڭ رەتى كەلمەدى...
ەرتەڭىندە ەكەۋمىزدى سميرنو كابينەتىنە جەتەلەپ اپارىپ، ءبىر ساعات بويى تىك تۇرعىزدى. «كينوعا كەشكە بارعان كەششەسىڭدەر، باستارىڭ تولعان سۋ مەن سابان»، — دەپ شەكەمىزدەن شەرتىپ ەدى، شىنىمەن ءىشى قۋىس كەڭىستىك پە، باسىمىز توڭق-توڭق ەتتى. كابينەتتەن ەسىمىزدىڭ بۇتىندىگىنە كۇدىك كەلتىرە، ءجۇن-جۇرقامىز ۇشىپ، جۇدەپ شىقتىق.
كوريدوردا وقاس ءىشىن باسىپ تۇرىپ كۇلدى.
— نەگە كۇلەسىڭ؟
— انە، تاعى «نەگە؟» نەگەڭ قاشان تاۋسىلادى وسى؟ اقىماق ادام! — ول سميرنونىڭ كابينەتىن نۇسقادى. — اقىماقتىق وزىنەن باسقانى اقىماق دەپ ساناۋدان باستالادى، ۇقتىڭ با، باس ارىپپەن نەگە پليۋس سۇراق بەلگىسى؟ — وقاستىڭ كەمەڭگەرلىگى، شىنىمدى ايتسام، العاشىندا جاعامدى ۇستاتقانى راس. وقاس ءبىزدى كەششە دەگەنى ءۇشىن سميرنونى جازعىرىپ تۇرىپ، ارتىنشا ونى نەگە اقىماق دەيدى؟ ەندەشە، باسقانى اقىماق ساناعانى ءۇشىن وقاس تا اقىماق. جاڭالىعىمدى جەتكىزۋگە اسىعىپ، يىعىنان تارتىپ ەدىم، قونىراۋ سوعىلدى.
روزا اپايدىڭ «قۇرلىقتارى مەن مۇحيتتارى» باستالىپ كەتتى. مۇعاليمانىڭ كوڭىلى كۇندەگىدەن ءپاس، اياعىن اقساپ باسادى. توبىعى داكەمەن تاڭىلىپتى. بىلدىرتپەۋگە تىرىسسا دا، قاباعىن ەرىكسىز شىتا بەرەدى. ساباقتان سوڭ، كلاسكوم قىز كۇلاش دەمەي، ۇزاتىپ ساپ قايتىپ كەلدى.
— اپايعا نە بولعان؟ — جاپپاي جامىراپ سۇرادىق.
— تۇندە بىرەۋلەر كلۋبتىڭ قاقپاسىنا كەسە كولدەنەڭ سىم كەرىپ كەتىپتى. اپاي سوعان سوقتىعىپ، توبىعىن قيدىرىپتى. وڭباعاندار!
جاعىمنان تارتىپ جىبەرگەندەي ءجۇزىم دۋ ەتتى. وڭباعاندار! كىم دەيسىڭ، مەن جانە وقاس تا. ساباقتان سوڭ قاراماي نەمەنى مەكتەپ ارتىنداعى باۋعا باستاپ باردىم.
— قانە، وڭباعاندىعىڭدى مويىندا!
كوزى باقىرايىپ كەتتى.
— نەگە... نەگە پليۋس سۇراق بەلگىسى؟
— تەگەنە.
— ويناما، بالاپان. تاعى ايتامىن، نە ءۇشىن؟ — ون اياعىن العا تاستاپ شىرەنىپ تۇر.
— كلۋبتىڭ قاقپاسىنا سىم كەرگەنىڭ ءۇشىن.
— بەك ءقادىرلى نەگە پليۋس سۇراق بەلگىسى، ول سالتاناتقا ءسىزدىڭ دە قاتىسقانىڭىزدى ەسكە سالۋعا رۇقسات ەتىڭىز.
— مەن وڭباعانمىن. ونى سەن دە مويىندا!
— بىلە بىلسەڭ، سميرنو تىك تۇرعانىنان قۇلاسىن دەپ كەرگەنمىن.
— سميرنو نە، اپاي نە، ءبارىبىر. ادامداردان ءويتىپ الداپ ءوش الۋعا بولمايدى، — قاسارا ءتۇستىم.
— شىركىننىڭ، — شىرت تۇكىردى، — شىركىننىڭ گۋمانيسشىلىن. — سوڭعى ءسوزىن انىق ۇقپاسام دا، مەنى ماقتاپ تۇرماعانىن بۇلدىرلاۋ سەزەمىن، — قوياردا-قويماي مويىنداعىڭ كەلىپ تۇرسا، ەرىك وزىندە، ال باسقاعا يەگىڭ قىشىماسىن، نەگە پليۋس سۇراق بەلگىسى.
جۇدىرىعىم اۋانىڭ قارسىلىعىن جەڭە، تايپيعان تۇمسىعىنا ءتيدى. اپىر-توپىر توبەلەس. سىلتەنبەگەن قول، اياق قالمادى. پورتفەلمەن ءبىر-بىرىمىزدى تومپەشتەپ ۇردىق. تىرناستىق. تىستەستىك تە. ءبىر مينۋت، ەكى... بۇرىن بولماعان قايرات كورسەتىپ، بەس مينۋت شىداستىم. اقىرى وقاس مەنى ماسقارالاپ جىعىپ سالدى دا، ناشتەي باسىما دىڭىلداتا ەكى-ۇش مارتە سوقتى. قارسىلىقتى تىيىپ، تالماۋسىراپ جاتىپ قالۋىما، ارينە، سول ابدەن جەتكىلىكتى بولاتىن. جەڭىمپاز ءتىسىنىڭ اراسىنان سيزدىقتاتا:
— ششەن-نوك! — دەدى دە، ونى كىمنەن جانە قايدان ۇيرەنگەنىن تۇسىندىرمەستەن تۇرىپ كەتتى.
تاياق جەگەنىمە سول جولى تۇڭعىش رەت وكىنگەنىم جوق. مەيلى، وقاس سوقپاعانىمەن، كەز كەلگەننەن سول كوكتەم كۇنىندەگى وڭباعاندىعىم ءۇشىن قالاي بولسىن جۇدىرىق جەۋگە مىندەتتى ەدىم.
* * *
...قامىس سىلدىرلادى. قاراسام — قوقاي. انادايدان قۇتىنى جوعارى كوتەرە ايقايلاپ كەلەدى:
— اكەم-اۋ، شولدەگەن جوقسىڭ با؟ — قاسىما تىزەرلەپ وتىردى. جانتالاسىپ قۇتىنىڭ بۇراندالى اۋزىن اشا الماي الەك. ماڭدايىندا جىپىرلاعان تەر تامشىلارى.
— شىلدەنىڭ شىجعىرۋىن، كۇيدىرۋىن-اي... ە-ە-ە...
قۇتى اۋزىن جەڭىمەن سىر-سىر سۇرتەدى.
— ءقازىر، كوگەرشىنىم، ءقازىر. ءانان-اي، اي-اي، ءان-ان... — توبارسىعان ەرنىمدى جالاپ قويامىن. قۇتى داۋدە بولسا ماعان بۇيىرار. قايداعى ءبىر شاقار بالا شولدەدى دەپ، اۋزىنا تۇسكەن اتا ساقالىمەن جۇگىرىپ سۋ اكەلگەن قوقايعا قاتتى ريزامىن.
— ءاھ، بەسمىلدا! ەندى ءبىر ءىشىپ... — كاكەڭ ەرنىن قۇتىنىڭ اۋزىنا جىمىن شىعارماي جاپسىرىپ تاستادى. ك.ءوزى شاتىناپ، سيرەك ساقالى جۇتقان سايىن ەرسى شوشاڭدايدى. كوزىم قاراۋىتىپ كەتكەن، شاق بولماسا جىلاۋعا تاقاۋمىن. بۇيىرىندە كۇن قاشىپ ويناعان قۇتى ءتۇبى بيىكتىگى جەڭگەن سايىن جانىم شىعار-شىقپاس.
— اكەم، مىنا سۋدى ىسىراپ جاساماي، قانىپ ءىشىپ ال. — از سۋى شالدىرلاي قۇتى قاسىما توپ ەتتى. قۇرتقان ەكەن، قۇرتىپتى. كوز جاسىم بۋلىعا قىلعىنىپ، تالعاپ-تاماپ ازەر جۇتامىن. بۇل كەزدە قوقاي باسىنداعى ورامالىن بەتىنە جاۋىپ، شالقاسىنان جاتقان-دى. جاڭا اۋەن باستاپتى. ءسوزى، ءتۇبى، تەگى جوق:
— ورۋ-راي، ورۋ-راي،راي..
تال ءتۇس سالقىن ەتەك ەكىندىگە قادام باسقان. شالعىنىن سىرىلى ءالى تاۋسىلماسا دا، شەگىرتكەلەردىڭ جاپپاي جامىراعان بەرەكەسىز جىرى باسەڭدەپتى. ماناعى سارجاعال ساعىم سابىلمالى، قىبىر-جىبىر ساپارىنان جانىلىپ، تۇمانىتا كوكجيەكتىڭ ءتۇسىن انىقتاپ تانىتپاي، شانىتىپ تۇر. الدەبىرەۋ تاياۋ تۇستان قۇلاق ەتىن جەپ، قوياردا-قويماي، تارتپاسىن جانىعا «قيراق، قي-راق» قايرايدى. شومەلەلەرىن شوشايتا تيەپ، قىر ۇستىندەگى تاقتاق جولمەن قالتىلداي ءجۇزىپ، اۋىلعا ميمىرت، شارشاۋلى، بەيجاي ءجۇرىس سالىپ بارا جاتقاندار دا بار. الا قانات قوس كوبەلەك شارما-شاتۋ الىسا اۋەلەپ بارادى.
اۋەلەسە، اۋەلەي بەرسىن، ونىڭ سولقىلداي اۋىرعان باشپايلارىما تيگىزەر پايدا-زيانى شامالى. وزىمە دە، وزگەگە دە ىزام، تەگى، ەسەپسىز. قوراپ استىنداعى كىرپىشتى سايتان ءتۇرتىپ تەپكەنىمە، راقاتتانا قالعىعان قوقايعا، ميدى بىرق-بىرق قايناتىپ الىپ، تۇك سەزبەس قالىپپەن سىپايى كەرىمسالعا اۋىسقان ىستىققا — بارىنە تەگىن تاراتاتىن قارا قازانداي بىر-بىردەن وكپەم بار.
— اعا، — دەيمىن.
اعام قوقاي بارماقتارىن باتىرا قارنىن قاسيدى. ءشولى قاندى، باشپايلارى ءدىن امان-ساۋ، ونىسىن تاعى جىبىرلاتىپ قويادى. ءومىر ول ءۇشىن ءقازىر مىنا بۇلتسىز كۇندەي جارىق، جايماشۋاق.
كەنەت قۋانعانىمنان شىڭعىرۋعا شاق قالىپ، اۋزىمدى جيىپ الا قويدىم. قوقايدىڭ كۇنگە كۇيگەن قارنىنا جالپاق باس ءنان كوك سونا جالپ قونا كەتتى. ماڭدايىندا «گاز-69»-دىڭ شامى تارىزدەس جاپ-جاسىل ءداۋ ەكى كوزى بار. ول اۋەلى الدىڭعى اياقتارىمەن ماڭىزدانا باسىن سىلاپ-سيپادى. اۋىرعان بارماعىمدى ۇمىتىپ، كۇلە جازدادىم. قوقاي، اۋماعان قوقاي. ول تاڭەرتەڭ سىنىق قۇلاق قارا قۇمانىن قۇشاقتاپ، شارباق اينالار-اينالماس جالپ وتىرا كەتەتىن. ءوستىپ مۇلگي، قۇلاعىنىڭ سىرتىن، بەتىن سيپاپ، قۇداي جولىنا كەلىپ قالۋشى ەدى. كاكەڭە قىلىعىمەن ۇقساس سونانىڭ ودان ارتى قيمىلىنىڭ ارتىن باعۋلىمىن. قوقايدىڭ قاسيەتتەرىن سونا شىن قابىلداسا، قىزىققا قارق باتاتىنىمدى سەزىپ وتىرمىن. سونانىڭ اتى — ساناسىز سونا. قوقايمەن ءوزىنىڭ تۋىستىعى جايلى ونشاما ساليقالى-سالدارلى وي ءتۇيىپ اۋرەگە تۇسكەن جوق، ەكى قاتار قانجارىن قىنابىنان سۋىردى دا، سالماقتاپ-سالماقتاپ، — اۋزىمدى قولىممەن پاسا قويدىم، — ۇشكىر قۇيرىعىن كوككە كەزەي، قوقاي اعامنىڭ قارنىنا جابىسىپ قاتتى دا قالدى.
قوقاي بەتىندەگى ورامالىن كوتەرمەگەن كۇيى قارنىن شارت سالىپ قالدى. سونا سالماقپەن ىزىلداي اۋىر كوتەرىلىپ، ءشوپ باسىن بوتەكەسىمەن سيپاي، جەر باۋىرلاي ۇشىپ جوعالدى. جۇرتىندا قالدىرعان بەلگىسى — شيەدەي قان. سوعان مۇڭايا قاراپ قوقاي وتىر.
سانىمدى شاپاقتاي ىشەك-سىلەم قاتىپ مەن جاتىرمىن. اشۋلانادى-اۋ، اۋىل جاققا تاعى قورتاڭداپ قاشا جونەلەدى-اۋ دەگەن وي جوق. قارنى قاناسا، مەن بە كىنالى؟ شاۋىپ السا، انا سونانى، ءيا، جالپاق باس سونانى شاپسىن. شاۋىپ الۋ ءۇشىن زىمىراپ ۇشقان سونانى قۋىپ جەتىپ، ۇستاۋ كەرەك. شارق-شارق كۇلكىنىڭ اراسىندا قول-اياعىمدى كوككە قوسا قابات ەرەپەيسىز سەرمەپ:
— مەن ەمەس، كىنالى سونا، سونا!- دەپ ايقايلايمىن.
الدىمەن قوقايدىڭ ءتۇسى بۇزىلدى، اقىرى وتىرىپ-وتىرىپ و دا كۇلدى، قولىن ءبىر-اق سىلتەدى.
تال تۇستە اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسە قالعان تاماشا بۇلايشا تەز اياقتالار دەپ ويلاماعان ەدىم. قاباعىم سالبىراپ كەتتى. اياعىمدى باۋىرىما جيناي بەرگەنىم سول، جارالى باشايىم قۇتىعا ءتيىپ، ساۋساق ۇشىنان تاراعان ازاپ بۇتكىل دەنەمدى تۇگەلدەي ارالاپ، ينە سۇققىلادى. كوكتەن سۇراعانىم جەردەن تابىلدى — سىنىققا سىلتاۋ بار. قيىستانىپ، قيقايدىم دا قالدىم.
— اعا دەيمىن.
ماعان بۇرىلىپ قاراعان دا جوق: سونانىڭ شاققان ورنىن ۋقالاپ اۋرە.
— مەن ونى سابايمىن، اعا.
اندىپ وتىرمىن — قوقاي كۇيبەڭىنەن جاڭىلىستى. اقىرىن:
— كىمدى؟ — دەپ كۇڭك ەتتى.
— وقاستى، ءجانيپانىڭ بالاسىن.
— نە دەيسىڭ، ءپاتشاعار؟ — جالت قارادى. ءقازىر ونىڭ كوزى — قورقىنىش پەن جەككورىنىشتىڭ قوسىندىسى — مەنى جەپ قويا جازداپ تۇر.
— كىرپىشتى قوراپ استىنا جاسىرعان سول بالا.
— ونى قايدان بىلەسىڭ؟
— بىلەمىن. جولمەن تاڭەرتەڭ سوڭعى ءجۇرىپ وتكەن ءجانيپانىن ارباسى بولاتۇعىن. كەشە وقاس قوراپتىڭ سىرتىنداعى سۋرەتتەگىدەي باتىڭكە كيىپ جۇرگەن جانە ول ىلعي وسىنداي بىردەڭەنى ويلاپ جۇرەدى.
نانىمدى دالەلدەر ونى ەداۋىر تۇقىرتىپ تاستادى. جەلكەسىن قاسىدى، ويلاندى.
— سەن بالا... زامان، زامانجان.
«ءپاتشاعاردان» دەرەۋ «جانىم-كۇنىمگە» اۋىسقان شال تاعى تاڭدانتىپ وتىر.
— زامانبەك، سونى نە قىلاسىڭ؟ شەشەسى اۋرۋ-سىرقاۋلى، ءوزى جەتىمەك. سوتقارى سوتقار. اۋىل اراسىندا قۇيرىعى قايقى قاباعان يت بولماي ما. بولادى. بەيشارانى شەتكە شىعارىپ، تاس لاقتىرىپ، قاڭقىلداتا بەرگەندە نە تۇسەدى؟
وقاس شىنىمەن قۇيرىعى قايقى قاباعان با، جوق پا، ونى ءالى زەرتتەۋ كەرەك بولار، ال ءقازىر قوقايدىڭ بەيشارالىق حالگە ءتۇسىپ، جالىنىپ-جالپايعانى تەگى قاپ-قاپ قىزىق. مانا اۋىلعا كەتكىشتەپ، الەگىمدى شىعارعانىن ۇمىتا قويعان جوقپىن. ەلىرىپ، ەكىلەنە تۇسەمىن:
— جوق، ول جامان بالا. بىلتىر ادەبيەت ساباعىنان «قارعا مەن تۇلكىنى» وقىپ تۇرعاندا استىما سيا ساۋىت قويدى. ونىڭ ەسەسىنە، بۇگىن اندىپ ءجۇرىپ، اشامايمەن الىستان اتىپ باسىن جارامىن.
— شىراعىم، سەندەردىڭ مەكتەپتەرىڭدى بىلەمىن عوي. ءوزى ءبىر قابىرعاسى اپپاق، ءايبات، پەيىشكە ۇقساس عيمارات ءۇي. مۇعالىمدەرى دە ءيمانجۇزدى، شەتتەرىنەن سىزىلعان نۇرلى جاندار. سولار سەندەردى جاماندىققا باۋلىمايدى. اشامايمەن بىر-بىرىڭە بوراتىپ تاس اتىپ، باستارىڭدى جارا قويىندار دەپ ۇيرەتپەگەن شىتار. ەندەشە، وقاسپەن ءتاتۋ-تاتتى دوس بولعانىڭ دۇرىس. يت مىنەزى بولماسا، بىلاي جاقسى بالا. كىرپىشتى، كىم بىلەدى، سەن تەبەدى دەپ ويلاماۋى دا ىقتيمال. ءيا، سويتىڭدەر، قايتا قاناتتاسىپ، قورعاپ، قولداسىپ جۇرسەڭدەرشى.
«ءيا، — دەپ ويلايمىن، — ءيا، شىركىننىڭ پىسىعىن. مۇنىڭ وقاسى ماعان ءبىر ەمەس، ون وڭباعاندىق جاساعاندا، نەگە تىم بولماسا جالعىز رەت قارىمتا قايتارماسقا؟ ايتپاقشى، قوقاي وقاستى قورعاشتاپ نەگە شىر-پىرى شىعا قالدى؟ نە دە بولسا، تەگىن ەمەس». قاشان شىنىن شىعارعانشا قىرىسا تۇسپەكپىن.
— جوق، كەلىسپەيمىن. ادام ءسوز بەرگەن ەكەن، ورىنداۋى كەرەك، — قوقاي ەڭبەكتەپ قاسىما جەتتى.
كەلدى دە، جامباستاي شوڭقيىپ وتىردى. مۇيىزدەنگەن الاقانىمەن باسىمنان سيپادى:
— زامانجان-اۋ، ول ءقايبىر جەتىسكەن جان. اكەسى... ە- ە، جاسىنان شاتا-بۇتا اتالىپ، ءجابىر كورىپ ءوستى. كورشىلەر قوڭىرسىتپاي قويا ما. ماسەلەن، ءبىزدىڭ كەمپىر... قاسقىردىڭ كۇشىگى سياقتى ىزاقورلانىپ جەتىلدى. قاڭقىلداتا بەرسە، ءيتتىڭ كۇشىگى دە دالا بەزىپ كەتپەي مە. ول دا ادام بالاسى. اقىلى، ساناسى بار، جابىرگە ءجابىر قايتارىپ، ءوش العىسى كەلەدى. سودان ماڭايىنداعىلارعا جەك كورىنىشتى بولادى. قاراعىم، وقاستى سولاي ۇق تا، ءبىر اعاتتىعىن كەشىرە سال. باسىن جارىپ نە ەتەسىڭ؟
قوقاي وسىلايشا كەنەتتەن اقىلدىعا اينالدى. جانە قانداي: «تاس لاقتىرسا، ءيتتىڭ كۇشىگى دە دالا بەزىپ كەتپەي مە؟ جابىرگە قارسى ءجابىر بار». بۇل مەنىڭ قوقاي تۋرالى بۇعان دەيىنگى كوزقاراسىمدى — قارۋىمدى قاعىپ تاستاپ، تۋ سىرتتان وپاسىزدىقپەن شابۋىلداۋ ەدى. ابىرجىپ، ساسىپ الدىم. باسقا بۇيتسە، ءبىر ءسارى. مىسالعا اكەمدى الايىق. ولار اقىل ايتىپ، باسقانى باعىندىرۋ ءۇشىن جارالعان — «ءاي، تۇر، شوپكە كەتتىك!». «ايىردى ال دا، شوپ جينا». ولار سۇپ-سۋىق ادامدار — كوزدەرىن دە، قولدارىن دا كورگەن جوقپىن، جۇرەكتەرىنىڭ دە مۇزداي بولۋى مۇمكىن. ال قوقايدىڭ مىنا وزگەرىسى ءتىپتى تەگىننەن-تەگىن بولماس.
— جارايدى، تيمەيمىن وعان. — قالاي كەلىسە سالعانىمدى اڭعارماي قالدىم.
شال سىرت اينالا، كىرپىگىنىڭ ۇشىنداعى دىرىلدەي ىلىنگەن جاستى ساۋساق ۇشىمەن ءسۇرتتى.
اسلان مەن جەردىڭ اراسىندا شالقالاپ جاتىرمىز. ەشتەڭەگە زاۋىق جوق. بۇل قاشاعان قىزىل بيە ۇستاتا ما، جوق پا؟ سوناۋ زاڭعار كەڭىستىكتىڭ توبەسىنە جابىسىپ بوزتورعاي تىنىمسىز شىرىلدايدى. كىشكەنە ءتىپتى — وقاستىڭ استىما قويعان سيا ساۋىتى قانداي، — سونداي. وقاس... اكەسى كىم ەكەن؟ سوعىستان قايتپاپتى دەسەدى. سوندا ونىڭ اراعا ون ءۇش، ون ءتورت جىل سالىپ تۋعانى عوي.
دابىرلاعان داۋىس شىقتى. كوكەم مەن وقاس قىزىل بيە، قارا اتتى جەتەكتەي، جارتى دەنەلەرىن قالىڭ شالعىنعا كومىپ، قالعانىن كوكجيەكتىڭ سىزىعىنا اسىرا قىلتىلداپ كەلە جاتىر. ەڭكەيگەن كۇن ەكى يىقتارىنان كەزەك سىعالايدى. وقاستىڭ قولىندا ۇزىن بيشىك. بۇراي ءۇيىرىپ شارتىلداتقان سايىن، باقباق بۇرقىلداپ اشىلادى. كوتەرىلە كۇن بەتىن سىپايى سىزىپ وتەدى. ات پەن بيەنىڭ ساۋىرىنا قىزىل ون — كەشكى كۇن ساۋلەسى قاقتانىپ تۇرعان. جىلقىلار پىرىلداي وسقىرىنسا، ماسا-شىركەي، كوبەلەكتەر بۇلتتانا كوتەرىلىپ، قاناتتارىنا كۇمىس ساۋلە جالاتا ءبىراز دىرىلدەي قالقىپ جۇرەدى دە، بايىرقالاپ كوكوراي قۇراققا قونادى. ورمەكشىنىڭ جىڭىشكە، جىلتىر تورلارى قۋراي باستارىن قوسا تولىقسي ىرعاتىلىپ، شۇباتىلا ما، ويحوي، شىركىن، ءبىزدىڭ جاساڭ سارعىلت ءنىل قابىلداعان قامىس، ءشوپ باستارىنا ساقتىقپەن قونا باستاعان سارى كۇزدىڭ الدىنا بويىنداعى بار سۇلۋلىعىن جومارتتىقپەن جايىپ تاستاپتى دا!
قالعىعان قوقايدى وياتتىم. اۋزىن مالجاڭداتا بىلدىرلاپ تەرىس اۋنادى. جاعاسىنان تارتا جۇلقىدىم.
— Ah، اھ! — كوزىن باقىرايتىپ ماعان باعجيدى.
— وقاس قايدا؟
— كىم دەيسىز؟
— تاپ ءازىر وتىرعان وقاس قايدا ۇشىپ كەتتى؟ مىنە، مىنا جەردە ءوز قولىمنان ايران ىشكەن، — نۇسقاعان جاعىنا قاراسام، ەكەۋمىزدىڭ جاۋىرىنىمىز كەزەك جانشىپ جاپىرعان شوپتەن باسقا دانەڭە جوق. سوندا عانا قوقاي سانىن سوقتى.
— ءويبۇي-ۋ، ول ءتۇسىم ەكەن.
كوكەم دە كەپ قالدى — ءىرى دەنەلى، ۇلكەن. ءسوزى مىعىمداۋلى، ساناۋلى، ايتكەنمەن ءادىل. ەل سىيلايدى، جاسقانادى دا. ماعان جىلى قاباق كورسەتۋى سيرەك، تەنتەكتىك جاساسام، ماماما: «بالاڭدى تىيىپ ۇستا»، — دەيدى، ال مەن مامامنىڭ عانا بالاسىمىن با؟ جاقسى كورسە، ۇزىن قاستارىن كوتەرە ءۇنسىز قارايتىنى بار. سومىمەن بولدى، ءبىتتى. سودان با، كوكەمنەن گورى قوقاي الدەقايدا جاقىن.
تۋىسىم دا، اعام دا، ناعاشىم دا ەمەس، ال جاقىن، جاقسى. ىلعي وسىلاي ويلاعىڭ كەپ تۇرسا قايتەسىڭ، راسىندا سولاي دا.
* * *
سوڭعى ارباعا قوقاي، وقاس جانە مەن ۇشەۋمىز يەمىز. قىزىل بيە تاڭەرتەڭگى ميمىرت ءجۇرىسىن بالەندەي وزگەرتپەپتى، سول ءجۇرۋ مەن توقتاپ تۇرۋدىڭ اراسىنداعى جاياۋ اياڭنان جازبايدى. قوقاي بيشىگىن بيەنىڭ ساۋىرىنا ۇيىرە جاقىنداتىپ... سوقپايدى، سوعۋ قايدا، جاي سيپاپ جاسقايدى. ونىڭ ەسەسىنە ايقاي-سۇرەڭى، قوقان-لوقىسى باسىم.
— قىزىل يت، كوزىڭدى ويىپ الايىن با وسى؟
— قاراشى، ءتىپتى جۋاس. كوكتەم شىقسا، قارا ايعىرعا قايقاڭداپ...
وقاس اربادان اياقتارىن سالبىراتا، قىزىلقۇلاقتانعان كۇنگە قاراپ قاباعىن ءتۇيىپ وتىر. شىركىنىڭ كىرپىش، قوراپ جايلى دانەڭە بىلمەيدى، كۇنادان پاك مونتانى. كوڭىلسىز. ءجانيپا اپاي قۋىپ جىبەرىپتى — وقاس تارتپانى اقىرى سىندىرىپ تىنعان. ءتىسىنىڭ اراسىنان اق تۇكىرىگىن ۇپ-ۇزىن-ىن-نداپ ۇمسىنتا ىرشىتادى. ونىسى دۇنيەنىڭ ءبارىن مەنسىنبەي، بەتىنە تۇكىرىپ، تومەن قوياتىندىعىنىڭ دالەلى.
اۋناپ ءتۇسىپ، كوزىمنىڭ كوكجيەگىنە اسپاندى ايداپ جيناپ الدىم. ماناعىداي كوكپەڭبەك بيىك ەمەس، قىزعىلتتاۋ كوكشىل تۇسكە كىرە باستاعان. الاسارعان. لەگەن سۋعا شامالاپ قىزىل، قوڭىر بوياۋلاردى قوسىپ ارالاستىرسا، ول مەنىڭ بەتىمە ءجۇزىن تيگىزە تونگەن اۋەدەي بەر. ماسالار ۇشىپ، ۇشقانى نەسى، اسپاننىڭ قارنىنا جابىسا جورعالاپ وتەدى. ماسادان دا كىشكەنە قىزىل كۇيكەنتاي قاناتتارىمەن قوڭىر سالقىن ساۋلەنى جولاتپاستان جاسقاي، بيىكتە، بيىكتە-ە قالىقتاپ تۇر. كەزىم قامتىعان ورىسكە ۇمتىلعان باسقا ەشتەڭە جوق، تازا تاقىر. وعان قىڭق ەتەتىن مەن بە، شالقالاپ جاتىپ اۋەنىڭ بەتىنە شىرت-شىرت تۇكىرەمىن. وقاستان كەمدىگىم قايسى، ول دا سىزىلتىپ وتىر. جون ارقامنىڭ تالىپ سىرقىراعانى باسىلعان، تاباندارىم جايلى سالقىن سەزدىرە شىمىرلايدى. اۋەلەتىپ ءان ايتقىم بار.
الدە ەلەڭ شىعارسام با؟ ەرەگەسكەندە سويتەيىنشى. كەشكە ماماما تاقپاقتاپ وقىپ بەرسەم؛ «ەھ-ەھ!» — دەپ مەكىرەنە ماڭدايىمنان سۇيەدى. شوكولاد ۇستاتۋى دا عاجاپ ەمەس. تەك «بارباريس»، «كيس-كيس» سەكىلدى تىسكە جابىسا كەتەتىن قاتتىلارىن الا قويمايتىن شىعارمىن. ءقازىر كيلوسى بىر-ەكى سومدىق كونفەتتى كىم جەيدى؟ «قيسىق تابان ميشكا»، «تۋزيك»... اسىرەسە «تۋزيك» ۇنايدى. سىرتىن وراعان قاعازىندا قۇلاعى دەلديىپ، كوزى وتشا جانىپ، وزىڭمەن الىسىپ-جۇلىسىپ ويناۋعا ءاماندا دايىن كۇشىگى بار شە؟ وھ، مىنە سورت!
سونىمەن، «قيسىق تابان ميشكا»، «تۋزيكتى» جەۋ ءۇشىن قانداي ولەڭ شىعارسام ەكەن؟ سۋرەتتەۋىمە تۇراتىن زات تاڭداپ، ماڭايىما قارادىم. قوراپ قىرى مويىندارىنان بىركەلكىلەپ قىرىققان ءشوپ باستارى قالقي ءجۇزىپ، قىمسىنا ارتقا شەگىنەدى.
ولەڭنىڭ اتىن قالاي قويساق؟ ءبىزدىڭ كلاستا ارمان، اسقار اتتى ەگىز بالالار بار. مۇعالىمدەر ءبىزدى فاميليامىزبەن اتاسا، ولاردى ەسىمدەرىمەن شاقىرادى. ىلعي جاقسى باعا قويادى. ارمان، اسقار! ادەمى، ءا!؟ ءارى قىسقا، ايتۋعا ىقشام، ىڭعايلى. قارادان قاراپ بەس قويعىڭ بار. زا-مان-بەك! جىپ ەتىپ تەز ايتۋعا تىرىسسام دا، ەشتەڭە شىققان جوق. ۇشتىكتى كوپ الۋىما وسى جالىقتىرارلىق ۇزىن اتىم سەبەپ پە؟ ءيا، ولەڭنىڭ اتىن قاتىرىپ قويۋ كەرەك. «كۇن باتقاندا» قالاي؟ جوق، ەكى سوز تىم ۇزىن. «اۋەدەگى كۇيكەنتاي...» بولمايدى. «كەش» شە؟ تۇسىنىكتى، قىسقا. سونىمەن «كەش، كەش»...
كەش ءتۇستى بۇل ماڭعا،
اسپان بويانعانداي قانعا.
ەكىنشى جولى قايتەدى-ەي؟ اسپان قانعا بويالا ما؟ سميرنو اعاي ەستىسە، ايقايدى سالار ەدى. «اسپان قانعا بويالمايدى، اسپان ەرتە دۇنيە تاريحىنان بەرى كوكپەڭبەك. قان، قان، ءوي، قان جاۋعىر، سوتتالايىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟». ول كىسىگە دۇنيەنىڭ ءمان-ماعىناسى «كرۋگوم، مارش! تىشقان، مىسىق ويناڭدار!» دەگەن كومانداداي قىپ-قىسقا، قاراپايىم. قولىندا كۇش بار ما، بىزگە، بالەم، ماڭگىلىك تىشقان، مىسىق ويناتىپ، شاگوم مارشتاتىپ تابانىمىزبەن جەر تەپكىلەتىپ قويار ەدى.
سول ەكى ارادا شابىتىم تاۋسىلىپ قالدى. كورىسكەنشە، قوش، ولەڭ! اربانىڭ دوڭگەلەكتەرى تومارعا سوعىلىپ سەكەڭدەيدى، كەيدە استىعا جاستاعان ءشوپ اراسىنداعى قۋرايدىڭ وزەگى موينىما ءتيىپ قىشىتادى. مۇندايدا تاقپاق شىعارۋ قيىن-اۋ. ولەڭ جازساڭ، كينوداعىداي قالىڭ ورماننىڭ ىشىندە قاڭعىرعان دۇرىس. ماڭايىندا جاپىرلاعان گۇلدەر تەڭسەلەدى، اعاشتىڭ بۇتاقتارىنا قاپتاپ قونعان بۇلبۇلدار مامامنىڭ سارى ساماۋىرىننان سىلدىراتىپ شاي قۇيعانىنا ۇقساتىپ شەتتەرىنەن سايرايدى كەپ. جەل شاشىمدى جەلبىرەتىپ، كوزىم، ءسوز جوق، سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز جاساۋراپ، كىرپىكتەرىم ۇزارا تۇسپەك. انە، سوندا اقىننىڭ شابىتى كەلەدى. تۇرا قالىپ جازساڭ، ولەڭ وزىنەن ءوزى سارقىراپ قۇيىلا بەرەدى. ال مىنا جاساڭدا سايراعان بۇلبۇلدىڭ ورنىنا بىقىعان ماسا ىزىنداپ شۋلاسىپ ءجۇر. مويىنعا، بىلەك-بەتكە شاپ بەرىپ قونا كەتەدى دە، ۇيالماستان قانىندا سۋشا سورىپ شاشادى.
جاتۋدان جالىقتىم دا، شىنتاقتاپ وتىردىم. قوقاي ايقاي-سۇرەڭنەن قايران كەلمەگەننەن كەيىن قىزىل بيەنى مازالاۋدى قويدى. مۇرنىنان ىڭىلداپ تەڭسەلەدى. وقاس سول قالپى دومبىققان كوزىن باتىستاعى كۇرەڭ كۇننەن ايىرمايدى.
— اعا!
قوقايدىڭ قالتاقتاعان باسى قوزعالماي قالدى.
— اعا، اڭگىمە ايتىڭىزشى.
— و قايداعى اڭگىمە، اكەم؟ — ارتىنا ەڭسەرىلە قارادى.
— ءسىز مايدانعا جەتكەندە نەمىستەر وكوپتى بومبالاپ جاتقان. شومەلەدەي پاۆلوۆ ەكەۋىڭىز سونىڭ ءبارىن باقىلاپ تۇرعانسىز.
بيشىگىنىڭ سابىمەن باسىن قاسىدى. مەنىڭ، ودان كەيىن وقاستىڭ بەتىنە بارلاي قارادى. ونىسى — كۇلكى، مازاق ءىزىن اڭدىعانى. بايقاسا بولدى، ساۋ بول، اڭگىمە دەي بەر. قاباعىمدى ادەيى قارس ءتۇيىپ، بەيجاي الپەتپەن جول سورابىن كوزىممەن قۋالايمىن. قوقاي كوڭىلدەنىپ، ورامالىن توبەسىنە ىسىردى.
— ە، ءسويتىپ، اتاسىز تۋعان يت فاشەس بومبانى جاڭبىرشا جاۋدىرىپ، جاندى قويار بولمادى. جارىقشاقتار زاۋ-زاۋ ۇشادى. ءبىزدى، جاياۋ اسكەرلەردى، اسپاننان قورعايتىن لەچيك ايرپلانىنا جەتەر-جەتپەستە وق ءتيىپ، تىراپاي استى. سوندا پاۆلوۆ ەر: «ايرپلاننىڭ ءتىلىن ءتۇسىنىپ، فاشەس پالەدەن قۇتقاراتىن جان تابىلا ما، جوق پا؟» — دەپ كۇندەي كۇركىرەدى. «ەفرەيتور كازاك قوقاي انشىكوۆ بار»، — دەپ سىمداي تارتىلىپ تۇرا قالدىم. ولگەن لەچيكتەن ەكى-ۇش كۇن بۇرىن سامولەتتىڭ قالاي جۇرگىزىلەتىنىن تاپتىشتەپ سۇراعانمىن. كابينەدەگى شوشايعان تەمىردى جوعارى كوتەرسەڭ — اسپانعا ۇشاسىڭ، تومەن تۇسىرسەڭ — ىلديعا قۇلديلايسىڭ. توبەلەتىپ الدىڭا يتەرىپ كور — ىلگەرى زىمىرايتىن كادىمگى سوۆەت ايرپلانى. اتام بوگەنباي باتىر بولعان سوڭ، تۇقىم-جۇراعاتسىز فاشەستەن ساسامىن با، — قوقاي تەمەكى تۇتاتتى، ۇرتى سولا بۇرق-بۇرق سوردى. وتى سونگەن قارا-كۇيەلەش شىرپىنى ءبىر تال گۇلدەن ارمەن جوعارى ساندەنە شوشايتىپ وتىر. ماڭدايى تەرشىگەن، تۇمسىعى دەلديىپتى.
— وتىردىم دا، ايايىن با، اسپانعا اتىلىپ شىقتىم. بىرەۋىن قويداي قۋىپ الدىما تۇسىرسەم، ويماي، وق تاۋسىلىپتى. سوندا ءقايتتى دەيسىڭدەر عوي؟ — ەڭكەيە بەتىمىزگە قارادى. بىزدەن دەنى دۇرىس، جوندەم جاۋاپ الماعاسىن، شىرپى تۇقىلىن اسپانداتىپ كوتەرە ءتۇستى. — بىزدىكىنەن نەمىس ايرپلاندارى وزگەشە؛ ولاردىڭ باۋىرىنا ۇلكەن تەمىر شىعىرشىق ورناتىلعان، — كويلەگىن كوتەرىپ، قوڭىر كىندىگىن وتە ءدال شۇقىپ كورسەتتى، — تاڭەرتەڭ زىرىلداۋىعى اينالماسا، نەمىستەر گول شىعىرشىقتان سۇيرەتىپ وتالدىرادى. ءبىزدىڭ جاق ونى بىلەدى، بىلگەندىكتەن كابينەگە باسىنا يمەك تەمىر بايلانعان ارقان سالىپ ۇشادى. جىلقىنى شىڭعىرتىپ بۇعالىقتايتىن جىگىتكە كيىن با، كۇرشەكتى زىمعاتىپ لاقتىرىپ شىعىرشىقتان ءىلىپ الدىم دا، نەمىستى ايىرپلان-سايىرپلانىمەن قوسىپ باسىمنان اسىرا بۇلعاپ-بۇلعاپ جەرگە اتىپ جىبەرىپ ەدىم، بىت-شىتى شىقتى. — ءسويتتى دە كوزىن تەكەشە ەجىرەيتىپ، بيشىكتى ەرەكشە ايباتپەن ءۇيىردى، — قالعاندارى قورىققانىنان قۇيرىعىن قىسىپ قاشىپ بەردى. ديۆيزيا كومانديرى پاۆلوۆ: «قايران قازاقتىڭ قارا بالاسى-اي!»- دەپ ماڭدايىمنان ءسۇيىپ، كەۋدەمە وردەن قاداماق ويمەن سومكەسىن اشىپ ەدى، قىرسىققاندا تاۋسىلىپتى.
كاكەڭ ورامالىمەن ماندايىن ءسۇرتتى دە، تەمەكىسىن شىدامسىزدانا سوردى. كوگىلدىر ءتۇتىن كوكجيەككە تابان تيگىزگەن ۇلكەن، كۇرەڭ كۇن بەتىنە شىلتەر قۇرا شيمايلايدى. شىركەي شىعا باستاعان. كاكەڭ، ءبىزدىڭ ەر كاكەڭ تىمىق كەشتىڭ وتىندە باسقاعا وتىرىك، ماعان شىن اڭگىمەنى تەمەكىنىڭ تۇتىنىنە قوسا ءوpe بۇرقىراتىپ سوعىپ وتىر.
— پاۆلوۆ مەنى ماسكەۋگە كالينين اقساقالدىڭ وزىنە جىبەردى. باتىرلىقتى الىپ قايت دەدى. ول كىسىنى ماسكەۋدىڭ ەڭ زاڭعار ۇيىندە قونجيىپ وتىراتىن شىعار دەپ ويلايتىنبىز. سويتسەم، قالا شەتىندەگى بورەنەدەن قيىپ سالىنعان جۇمىرتقاداي شاعىن اعاش ۇيدە تۇرادى ەكەن. پاھ-پاھ، كىشىپەيىلدىلىك، اۋىر حالدەگى حالىق جاعدايىن تۇسىنگەندىك دەگەن سول دا. ال ءبىزدىڭ پىركاشىك ساۋىتبەك سەگىز بولمەلى ءۇي سالىپ الدى. — اۋزىن جيىپ، اكەم جاققا كۇدىكتەنە كوز تاستادى. ول قاننەن-قاپەرسىز تەمەكى ءتۇتىنىن مۇرتىمەن ءسۇزىپ وتىر، — كىرسەم، قۇرمەتتى اقساقال ءقادىرلى بايبىشەسىمەن اعاش ستولدىڭ ۇستىندە كىرەڭكە ءسۇت پەن قارا ناندى قولدارىنا جاڭا الىپتى. «ەفرەيتور انشىكوۆ!» دەپ قازىقتاي قازديدىم. — قولىن سارت شەكەسىنە اپارىپ ەدى، بيشىك ۇشى وقاستىڭ بەتىن سىزىپ ءوتتى، ول تىرجىڭ ەتتى. «ءا، قازاق قوقاي جولداس بولارسىز. پاۆلوۆ عالامات قاھارماندىعىڭىز جايلى زۆانداعان. ەرلىگىڭىز ەراپات كورىنەدى. ءبىز ونى باعالاي بىلەمىز. اناۋ اعاش بوشكەدەن ءوزىڭىز تاڭداعان وردەندى الىڭىز»، — دەپ بۇرىشتاعى كەسپەكتى نۇسقادى. ويىمدا دانەڭە جوق، قاقپاعىن اشىپ ەدىم، — كوزىن قۇشىرلانا جۇمدى، — ءتۇۋ، التىن جۇلدىز، لاعىل، گاۋھار وردەننەن مەدالدارعا دەيىن كەسپەكتىڭ ءىشى بەتىمەن-بەت بوپ جارقىراپ جاتىر. جۇلدىزدارعا قىزىقسام دا، سىپايىلىق ساقتاپ، ۇيدەگى «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىن عانا الدىم...
ەڭكىش كەۋدەسى تۇزەلىپتى، سيرەك ساقالىن قولى قالتىراپ ۋىستاي بەرەدى. ءبىزدى مۇلدەم ۇمىتقان، بەلشەسىنەن قانقىزىل ارايدى كەشكەن كوكجيەكتەن الدەنەنى ىزدەي قوقاي وقاس ەكەۋمىزگە بەلگىسىز، وزىنە عانا قانىق دۇنيەگە تالماي كوزىن قاداپ وتىر.
كەنەت مانادان تىمىرايىپ وتىرعان وقاس كۇلىپ جىبەردى. وقاستىڭ كۇلكىسىنىڭ تاماشالىعىن كورسەڭىز. شوپكە شالقالاپ جاتا قاپ، كۇس تاباندارىن اسپانعا كەزەك لاقتىرىپ ساقىلدايدى.
— كۇرشەك، ارقان... اعاش بوشكە... وي، ىشەگىم-اي!
كاكەن اڭىرعان كۇيى وتىر. وقاس قۋدىڭ ويىن بىردەن ءتۇسىندىم، تۇسىنبەسەم، ونىڭ ەڭ مىقتى قارسىلاسى بولامىن با؟ قوقايدىڭ وتىرىگىنە كۇلىپ جاتىر.
— ءولدىم-اي... بوشكەنى كۇندە جۇلدىز مەدالدارمەن شەلەكتەپ تولتىراتىن بولعانى عوي. نەمىستەر سامولەتىنە انشىكوۆ ارقان تاستاسىن دەپ شىعىرشىقتى ادەيى ورناتىپتى. وي، سەندىم!
قوقايدىڭ يىقتارى تۇسكەن، ءيىنى سالبىراپ، بيشىگىمەن جەر شۇقيدى. قىزىل بيەنىڭ اربا ۇستىندەگى داۋ-داماي، تارتىستان حابارى جوق، تابان استىنداعى دىمقىل شىمدى تۇياعىمەن كىرش-كىرش دوڭگەلەكتەپ قيىپ، ىردۋىن اربانى — جىلجىمالى ساحنانى اۋىلعا بايىپپەن سۇيرەي باستايدى. مەيلى، قيال، ءۇمىت، ساعىم-اق بولسىن، دەگەنمەن، ادال، اڭقاۋ كوڭىلدىڭ ورىندالماعان ارمان-تىلەگىنە ۇمتىلىسى، بۇتكىل ءومىرىنىڭ ماقتانىشى — «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالى ىسپەتتەس ەرلىكتى نىسانالاپ، جان ۇشىرعان ۇمتىلىسىن — وتىرىگىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارا كۇلىن كوككە شاشىپ جاتقان ءتاپ-تاۋىر اقىلى بار وقاستىڭ داراقى كۇلكىسىنە قارسى تۇراتىن كىم بار؟
كوكەم تەرىس قاراعان كۇيى ءالى توڭ-تورىس.
قوقاي جاسقانشاقتاپ بۇعا بەرەدى.
ال مەن...
وقاستىڭ ۇستىنە قونا ءتۇستىم. جۇدىرىعىمدى جىگەرلەنە سىلتەيمىن. مۇرنىم دۋ ەتىپ، كوزىمنەن ۇشقىن بوراپ شاشىلدى. اسپان، اربا، كۇن شىر-ر كوبەلەك اينالدى دا، قالت توقتاپ قاتتى دا قالدى. بۇل ايقاسقان ەكەۋمىز اربادان جەرگە قۇلادىق دەگەن ءسوز. تاعى الىسامىز.
قيساڭداعان ارسىز اۋىزعا قاماۋلى ۇياتتان ايرىلعان تۇلكىلەردى اق قورعان — اق تىستەردى سىندىرىپ قاشىرۋعا كەرەمەت قۇمارتۋلىمىن.
كۇشتى قولدار جەلكەمنەن ۇستاپ جەردەن ايىردى. كوزىم وقاستى سۇيەمەلدەگەن قوقايعا ءتۇستى. وقاستىڭ ەرنى قان، كاكەڭ جىلامسىراپ، ونىڭ اۋزىن سۇرتە:
— جالعىزىم، ۇلىم، تىرلىگىم، — دەيدى.
وقاستىڭ كوزىندە كەرەمەت تاڭدانىس پەن ءۇنسىز شىڭعىرۋ، قورقىنىش قوسا قابات قاتىپ تۇر.
سوندا، سوندا...
ارجاعىن ويلاۋعا جاعىمدى جاندىرتقان شاپالاق ۇلگىرتپەدى. كوكەم جانارىمدى بۇرعىلاي تەسىپ بەتىمە ۇڭىلەدى. مەن جانە وقاس — ءبىرىمىز شاپالاق جەپ، ەكىنشىمىز قاناعان قايىس ەرنىن سوزىپ قاراداي باقىرا، جاساندى ارالاي جۇگىرگەن جامان داۋسىمىزدىڭ تارعىل-تارعىل جاڭعىرىعىن قۋالاپ ەكى جاققا تۇرا قاشتىق.
* * *
كوپ جىلادىم. زامانبەك ءسويتتى دەپ دۇنيە قالىپ-كەسكىنىن وزگەرتكەن جوق. كەش موماقان قالپى قارا ءتۇسىن سابىرلىلىقپەن قابىلداپ جاتىر. ايدالادا الباتى باقىرىپ-شاقىرا بەرگەن ىڭعايسىز ەكەن. ونىڭدى ەشكىم كورمەگەنسىن، باستان سيپاپ، جانى اشىماعاسىن، جىلادىڭ، جىلامادىڭ نە، ءبارىبىر. كوز جاسىمدى ءسۇرتتىم.
شالعىندى تىزەدەن كەشىپ اۋىلعا بەتتەدىم. الىستا ەكى اربا جايلاپ جىلجيدى. سوڭعىداعى شاعىنداۋ ادام ءالسىن-الى كوتەرىلىپ، ماڭايىنا قارايدى. اربانى توقتاتىپ، توسىپ الۋعا باتىلى جەتەتىن ەمەس. قوقاي!
ونىڭ ارعى تۇسىنداعى قاراۋىتقان كىشكەنە تۇلعا اۋىل قايدالاي سالىپ ۇرىپ بارادى. ارتىنا قارايتىن ءتۇرى جوق. بەزەر، قايسار، اقىلدى، ىزاقور وقاس — قوقاي پليۋس ءجانيپانىڭ وقاسى.
قاراداي كوڭىلدەنىپ سالا بەردىم. كۇن يەگىن قالىڭ قامىسقا باتىرىپ-اق قالىپتى. باياۋ، ءبىر قالىپپەن تومەندەيدى. اۋىل جاقتان ورىستەن قايتقان قوي، ەشكىنىڭ قوسىلىپ ماڭىراعان ءالسىز سارىنى، تۇرا قاپ سيىرلاردىڭ ءىشىن تارتا موڭىرەگەنى ەستىلەدى.
— وي، ويىنىڭ وسىلعىر، بۇزاۋ قايدا-ا؟
— ەمىپ قويدى-اۋ، قاراسان كەلگىر... — ءۇن ۇزدىك-ۇزدىك جەتەدى.
تابانىمنىڭ استىنان بۇرقىلداپ ۇشقان باقباق كۇن بەتىن ورنەكتەپ سىزادى. ەڭ ۇلكەنىن ەڭكەيىپ جۇلىپ الىپ، اسپانعا ۇرلەدىم. بۇرق ەتىپ جارىلدى. ماڭايىم اپپاق باقباق... بۇرىنعىداي، بالا كەزىمدەگىدەي سەكىرمەدىم، بيلەمەدىم، ايقايلاپ ولەڭ دە ايتقانىم جوق. ىشتەي سابىرمەن قۋانىپ قويدىم.
ايتتى-ايتپادى، باقباق باسى بۇگىن ەرجەتىپ تولعان ەكەن.
You Might Also Like
-
ەرتاي كۇرتكەسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ، قولىن جەڭىنە تىعىپ قۋسىرىنىپ الدى: ءىشىن تارتىپ سوعىپ تۇرعان كۇزدىڭ دۇلەي قارا سۋىعى ەتتەن ءوتىپ، سۇيەككە جەتكەندەي ەكەن. اسپان الاسا. سۇرعىلت بۇلتتار كۇل-كۇل شاشىن...
-
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆتىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىن زور قىزىعۋشىلىقپەن ...
