قابان قىرعىن
ەرتاي كۇرتكەسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ، قولىن جەڭىنە تىعىپ قۋسىرىنىپ الدى: ءىشىن تارتىپ سوعىپ تۇرعان كۇزدىڭ دۇلەي قارا سۋىعى ەتتەن ءوتىپ، سۇيەككە جەتكەندەي ەكەن. اسپان الاسا. سۇرعىلت بۇلتتار كۇل-كۇل شاشىن سۇيرەتە بۇكتەتىلىپ جوڭكيدى. كورشى ءۇيدىڭ شاتىرىنان شەگەسى بوس شيفەر داڭعىر ەتىپ، جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. سۇپ-سۋىق بىردەڭە زۋىلداپ كەلىپ، كوزىنە تارس ءتيدى العاشقى قار!
ساتىمەن ورمەلەپ ءۇي توبەسىنە شىعىپ ەدى، سۋىق جەل وڭمەنىنەن يتەردى، ەتەك-جەڭىنەن جۇلقي تارتىپ، جىعا جازدادى. سۇرعىلت دالا جانسىز قاتىپ-سەڭىپ جاتىر. كوشە قاڭىراپ قالعان: مال-جان، قىلاياعى يمەڭدەگەن يت تە كورىنبەيدى. ارسا-ارسا تال شارباقتىڭ تەسىگىنە كەپتەلىپ قالعان گازەتتىڭ كىر-كىر قيىندىسى جەل وتىندە جەلبىرەپ، ءالسىز ماڭىرايدى. كوك ءتۇتىن مۇرجادان لوقىلداپ شىعىپ، الاي ءبىر، بىلاي ەكى شالقىپ، بىلگەنىن ىستەيدى. ەرتاي قارا كۇيەسى ەكى ەلى سامان كىرپىشتى جەردەن كوتەرىپ، قالقا عىپ قويىپ ەدى، تەنتەك ءتۇتىن جونگە كوشىپ، قولما-قول تۇزەلدى.
اۋىل سىرتىندا، شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا بالالار شومىلاتىن توستاعانداي كولشىك بار ەدى. ءدال ءقازىر قوي ما، ەشكى مە، ۇزىن-ىرعاسى ون شاقتى ۇساق مال سونىڭ جاعاسىن تۇرتىنەكتەپ ءجۇر. "تاڭ اتپاي قۋ تاقىر جاعادان نە ىزدەيدى ەكەن؟" دەپ ويلادى بالا ىققا قاراپ، بۇرسەڭدەي كۇرجيىپ.
الدەكىم وقىس شىڭعىرىپ قالدى. ادامعا دا، مالعا دا ۇقسامايتىن وقىس، اششى شىڭعىرىس... ەرتاي قالت تۇرا قالىپ، قۇلاق تىكتى. تۇرپايى قورسىل ۇستەمەلەپ تاعى ەستىلدى. جانە ءبارى دە كولشىك جاقتان جەتىپ تۇر. سول، سونىڭ ناق ءوزى! تاقىر جاعادا ەشكى دە ەمەس، قوي دا ەمەس، كادىمگى قارىندارى قاۋاقتاي شوشقالار جايىلىپ ءجۇر... قايدان قاڭعالاقتاپ كەلىپ قالعان بۇلار؟ جۋىق ماڭدا شوشقا فەرماسى اتىمەن جوق. بار دەپ ەستىگەن دە ەمەس. توقتا، توقتا! ءۇي شوشقالارى اقشىلتتاۋ ما ەدى؟.. مىنالار قارالتىم جانە جيناقى، سىپتىعىر، سيداڭداۋ. تورايلاردىڭ جون ارقاسى كىل كەسە كولدەنەڭ قارا جولاقتار. تاپ ءبىر جول-جول ءۇي حالاتىن كيىپ العان دەرسىڭ. وسى شىركىندەر، جابايى شوشقا بولىپ جۇرمەسىن!
"جابايى شوشقا" دەگەندە كوزى الىس-الىستاعى سۇرعىلت تاۋلارعا ءتۇستى. تاۋ ىشىندە قابان شوشقالار جىرتىلىپ ايرىلادى، ازۋ تىسىمەن جەردى سوقاداي ءسۇرىپ جىرتىپ، ءشوپ تامىرىن، قۇرت-قۇمىرسقالاردى تەرىپ جەيدى-مىس. وتكەن جىلى جايلاۋعا بارعاندا كورگەن — دوڭىزدار قارا جەردى قورس-قوپا عىپ، استىن ۇستىنە اۋدارىپ كەتىپتى. اتىن تەزىرەك باستىرىپ، كەتىپ قالدى پالەلى جەردەن. ەندى شە! قابان شوشقا جىنىنا تيسە ادامعا، ونىڭ ىشىندە اتتىلى ادامعا دا قايمىقپاي شابادى-مىس. ايۋ ەكەش ايۋدىڭ ءوزى وعان بەتپە-بەت كەلۋدەن جاسقانادى. تاۋدىڭ سول دۇلەي تاعىلارى ۇيرەنشىكتى مەكەنىن تاستاپ، ويعا نەگە تۇسكەن؟ وندا دا اۋىلعا ءتيىپ تۇرعان كولشىك جاعاسىندا نە اقىسى بار؟ الدە... قاسقىر قامادى ما؟ سوڭعى كەزدە كەلىمدى-كەتىمدى قويشىلار: «براكونەرسىڭدەر" دەپ، مىلتىقتى "وحوتسويۋز" سىپىرىپ الدى دا، قاسقىرلار قۇتىرىپ كەتتى. ادامعا پىسقىرىپ تا قارامايدى، ماسەلەنكي، انەۋگۇنى ءابىلقاسىمنىڭ وتارىن جاڭبىر قۇيىپ تۇرعان ءتۇن ىشىندە بەت-بەتىنە ءبولىپ اكەتىپ، قىرىپ تاستاپتى، وندا دا جەپ جارىتقانى شامالى، ۇستاعانىن تاماقتاپ، ءار بۇتانىڭ تۇبىنە قىلجيتىپ كەتە بارىپتى"،— دەپ جاعالارىن ۇستاپ جۇرگەن. كۇندىز باعۋلى-قاعۋلى، تۇندە كۇزەتۋلى قويعا شاۋىپ جۇرگەن قاسقىرلار يەن-تەگىن جابايى شوشقالاردى اياسىن با.
— شوشقا! قابان شوشقا!
ەرتاي قالاي ايقايلاپ جىبەرگەنىن بايقاماي قالدى. ساتىنى سارت-سۇرت باسىپ، لەزدە جەرگە ءتۇسىپ، اۋلادان كوشەگە جۇگىرىپ شىقتى.
— شوشقا، شوشقا! جابايى شوشقالار!
قۇلاقشىنىن بۇلعاپ، كوشە بويلاپ جۇگىرىپ كەلەدى.
اۋىلدا ەڭ الدىمەن يت پەن بالا قۇتىرادى، جان ادام جوق دەگەنى انشەيىن ەكەن، دەمدە اۋلا-اۋلانىڭ قىزىل، جاسىل، كوك، بيىك، الاسا قاقپالارى ايقارا اشىلىپ، ءار جاستاعى بالالار مەن ءتۇرلى-تۇرلى توبەتتەر كوشەگە قىرىپ تاستايتىنداي ەدىرەڭدەپ اتىپ شىقتى.
— نە دەيد؟!
— شوشقاسى نەسى!
اپ-ساتتە اۋىل ازان-قازان بولدى: ەكى-ۇش تاتەي الدىمەن ۇيىنە، ودان مۇرجاعا شىعىپ كەتتى، تورت-بەس قارت الاقاندارىن قۇلاعىنا توسىپ، بار ىنتالارىمەن تىڭ تىڭدايدى، دانەڭە ۇعىپ تۇرعان جوق، توبەدەگىلەرگە ۇستامدى ۇنمەن:
— راس پا، كەلىن؟
— تالپاق تاناۋ ما؟
— ءۇي شوشقاسى ەمەس پە؟— دەسەدى. الدەبىر ىسكە بەلدەرىن بەكەم بۋعانداي قۇنجىڭ قاعىپ، كوشەگە شىقتى. ەرتايدىڭ ايتقانى ايداي كەلدى. تورت-بەس شوشقا قورق-قورق ەتىپ، تاقىردى تىمىسكىلەي يىسكەلەپ جۇرسە، جەتى-سەگىز توراي ىزعىرىق جەلدەن قورعالاپ، ەنەلەرىنىڭ باۋىرىنا تىعىلىپ، مونتيىپ-مونتيىپ تۇر.
كول جاعاسىنا ەڭ الدىمەن قايقى قۇيرىق دۇرەگەي توبەتتەر القىن-جۇلقىن شاپقىلاپ جەتتى، تىرناقتارىمەن جەر سويىپ، قالت تۇرا قالدى، ويتكەنى تورايلاردى كۇرگەيلەي قورشاعان تابىننىڭ ەڭ الدىندا تايىنشاداي قابان بەرى شىعىپ، وزىق تۇر. كەرە قارىس قارا جالى تىكىرەيىپ، ەكى ۇرتىنان اپپاق ازۋ تىستەرى سويديىپ كەتكەن. سەلت ەتپەي كىشكەنە قىزىل كوزدەرىن يتتەردەن ايىرماي، ءۇنسىز باعادى. جاقىنداسا بولدى، ءبىر-اق ىرەپ، جارىپ تاستايدى. ەكى وكپەلەرىن قولىنا الىپ، شاپقىلاپ جەتكەن بالا-شاعا دا تاباندارىنان جەر تارتقانداي تۇرىپ قالدى: قابان شوشقاعا قارسى شابار كۇش قايدا!
انە، كوشەنىڭ اياعىنان ايىر، سويىل، شوقپار كوتەرگەن، كۇرەك، كەتپەن سۇيرەتكەن ەرەسەكتەر دە سۋىرتپاقتالىپ كورىندى.
تابىن ورتاسىنداعى تارعىل تورايلار توڭا ما، ءدىر-دىر ەتەدى. كەيبىر تەنتەكتەرىنىڭ قاپەرىنە ەشتەڭە كىرىپ شىعاتىن ەمەس، ءبىر-بىرىن شاپتان ءتۇرتىپ ويناپ، تۇمسىعىمەن ىرەپ، راقاتتانا شىڭعىرادى.
سونىمەن بۇكىل اۋىل-ايماق ءبىر جاق تا، ون شاقتى شوشقا-توراي ءبىر جاق، اڭدىسا ارباسىپ تۇر. كەرە قارىس قارا جالدى قابان: "كەلسەڭ كەل، كەلمەسەڭ، ءاي، جونىمە قويا بەرسەڭدەر قايتەدى، ويناساق تا ءبىراز جەرگە باردىق قوي" دەگەندەي، سىرت كوزگە تىم بەيبىت، تىم جايباراقات، ايتكەنمەن سىمعا تارتقانداي سەكيىپ تۇرىسىنان ءبىر شىرەۋ، سەرپىن سەزىلەدى.
جۇرت دەمىن ىشىنە تارتىپ، جەلمەن جارىسا ىشقىنىپ ءتىل الماسادى.
— تاۋ قايدا، بۇلار قايدا؟ قايدان كەلگەن قاڭعىرىپ؟
— جونىنان جارىلىپ ءتۇر... قابان ەمەس، تۇرعان بويى اپپاق ماي مەن ەت...
— ءاي، انا بىرەۋىنىڭ وڭ جاق سانىن قارا، جۇلىپ الىپتى. بەيشارا! قاسقىر، قاسەكەڭنىڭ ءتىسى!
— باسە! باسە! ايتپەسە اۋىل شەتىنە ولسە قاشىپ كىرە مە!
— قايتەمىز بۇلاردى ەندى؟ سويىپ جەيمىز بە؟
— قايتۋشى ەك، تاۋعا قاراي تىرقىراتىپ قۋىپ تاستايىق. پانا، ەس تۇتىپ كەلگەن ەكەن... جىلاننىڭ دا باسىنا اق قۇيىپ جىبەرەدى.
اۋىز جيىپ العانشا، تۋ سىرتتان:
— شەتىنەن اتىپ جىعىپ، باۋىزداپ الامىز،— دەپ گۇرىلدەدى الدەكىم.
جۇرت جاپىرىلا بۇرىلىپ ەدى، جىلقىشى قابدەن... قوس اۋىز مىلتىعىنىڭ اۋزىن تومەن قاراتا ۇستاپ، تالتايىپ تۇر. كوزدەگەنىن قۇر جىبەرمەيتىن ايگىلى مەرگەن قابدەن... انا ءبىر جىلى ايۋدى ارباڭداتىپ جىعىپ العان باتىر قابدەن! وسى اۋىلداعى بالدىزى كەلىنشەك الامىن دەپ شالا بۇلىنگەسىن، كۇزەۋدەن ءبىر سەمىز قويدى ات ارتىنا وڭگەرىپ، كەشە كەلىپتى. سودان اجىڭ-كۇجىڭ اڭگىمەنى ساعىزشا سوزىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وتىردى. ۇيقىسى قانباعان با، ەكى كوزى يت كورگەن تەكەدەيىن شاتىنايدى. باسى دا سىنىپ اكەتىپ بارادى...
— دوڭىزدىڭ ەتى ارام،— دەدى ءبىر ايەل توپ اراسىنان جىلتيىپ.
قابدەن وعان بار دەنەسىمەن بۇرىلىپ، كوزىنىڭ الاسىمەن قارادى.
— ارام بولسا قايتەدى؟ مىنا تۇرعان قالانىڭ بازارىنا اپارىپ ساتامىن، ساتامىن دا شاش-ەتەكتەن پايداعا باتامىن. كانە، مەشايت ەتپەي، ارمەن تۇرىڭدار!
جۇرت قاق جارىلىپ، جول بەردى. مىلتىعىن سويىلدايىن كەسە-كولدەنەڭ ۇستاعان قابدەن العا وزدى. ەل تىم-تىرىس. شاش ەتەكتەن پايدا! وسى ءسوز قالىڭ ەلدىڭ اۋزىنا قاقپاق بولدى. پايدا ەكەنى راس. دىرىلدەگەن اق مايىن، بەس ەلى سەمىز ەتىن قالانىڭ قان بازارىندا پىشاق ۇستىنەن ءبولىپ اكەتەدى. تورايدىڭ بىلقىلداعان جاس ەتى اۋرۋعا ەم دەسەدى. سەبەبى بۇلار باتپاققا اۋناپ قورىلداپ، ءماز بولىپ جاتاتىن ءۇي دوڭىزى ەمەس، تاۋدىڭ ءنارلى ءشوبى مەن قاراعان، توبىلعىنىڭ ءتاتتى تامىرىن قازىپ، تاڭداپ جەيتىن، ءوزى تازا، ءوزى ايبىندى قابان شوشقا!
شاش-ەتەكتەن پايدا!
قالىڭ ەل ايىر، كۇرەك، كەتپەن سابىن سىعىمداي ءتۇستى.
قابدەن ەش ساسپادى، قويتاستاي دوڭكيىپ تۇرعان قاباننىڭ قاق الدىنا تالتاڭداپ كەلدى دە، مىلتىقتى كوتەرىپ-اق قالدى. قوس اۋىز قۇلاق تۇندىرا گۇرس ەتتى.
جۇرت ەسىن جيناسا، قابان شىركىن اياقتارىن اۋەگە قاراي شوشايتىپ، تەڭكيىپ جاتىر... قالعان شوشقالار شىڭعىرىپ، قورسىلداپ، ءبىرىن-بىرى باسىپ-جانشىپ، ۇيمە-جۇيمە، اپىر-توپىر. ەكى-ۇش توراي اياق استىندا قالىپ قويىپتى، اپپاق شابى جارقىراپ، اياقتارىن اسپانعا جانتالاسا سەرمەلەيدى. اۋىل تەك قاباننىڭ جىعىلۋىن، قاننىڭ شىعۋىن توسىپ تۇر ەكەن، ايىر، كەتپەنىن كوتەرىپ، شوشقالارعا تاپ بەردى.
قابان قىرعىن باستالدى.
ءبارى دە ءسۇت ءپىسىرىمنىڭ ىشىندە وپاي-توپاي ءبىتىپ كەتتى.
سەسپەي قاتقان ون شاقتى توراي ون جەردە جايراپ جاتىر... شالا-جانسار بىر-ەكەۋىن توبەتتەر ءار بۇتىنان ءبىر تارتىپ، ساۋداسىن اپ-ساتتە تىندىردى. ەرەسەك دوڭىزدار تاۋ جاققا قاراي قاشىپ قۇتىلعانداي دا ەكەن؛ اتتەڭ، اتتەڭ، ەگەر داۋسى كوككە جەتە شىڭعىرعان تورايلارعا قارايلاپ كەشىگىپ قالدى. كۇرەك، ايىر جۇزدەرى جارقىلداپ، قارا سويىلدار سارت-سۇرت سىلتەنىپ، نىساناعا ءدوپ ءتيىپ جاتتى.
ءبىر جاس مەگەجىن وپىر-توپىردىڭ اراسىنان جىك تاۋىپ، سىتىلىپ قاشتى. ەگىنى ورىلىپ الىنعان اڭىزدى ورلەي، تاۋعا قاراي جوسىلدى. ىلە-شالا قوس اتتى توڭ جەردى تاسىرلاتا تەپكىلەپ، مەگەجىننىڭ سوڭىنا قۇيىن بولىپ ءتۇستى. سويىلدارىن باسىنان اسىرا ۇيىرە سىلتەپ، جەتى اتاسىنان ءوشى قالعانداي قيقۋ سالىپ بارادى. الدىمەن جەتكەنى مەگەجىندى قاق شەكەدەن نۇقىپ ءوتىپ ەدى، ماڭدايى مۇنداي شىتاداي جۇقا بولار ما، ب ا ق ەتۋگە شاماسى كەلمەي، تىراپاي استى:
...قۇلاققا ۇرعان تاناداي مەڭىرەۋ تىنىشتىق. يتتەر عانا تورايلاردىڭ بۋى بۇرقىراعان ىشەك-قارنىنا تالاسىپ، ار-ۇر تالاسادى. جۇرت نە ىستەگەنىن جاڭا ۇققانداي، قاندى قاساپتىڭ ورتاسىنان تەز-تەز شەگىنىپ، بىلاي سىتىلىپ شىعىپ، كوشە-كوشەگە تاراپ جاتىر.
مانادان بەرى ۇساق بالا اتاۋلى استىق قويماسىنىڭ ىعىندا ءبۇرىسىپ-بۇرىسىپ تۇرعان. سولاردىڭ بىرەۋى اڭىراي جىلاپ، اۋىلعا قاراي بالاعى جالپىلداپ جۇگىرە جونەلدى.
— اتا، اجە! اتا!— اۋزى تولعان ايقاي... بۇل باياعى ەرتاي ەدى.
قالعان بالالار اڭتارىلىپ تۇردى دا، جالعىزدىڭ سوڭىنان لاپ بەردى.
قاراسۋىق تەرىستىكتەن سىدىرتا سوعىپ، تەلەگراف سىمدارى ىزىڭ-ىزىڭ ەتەدى. ءۇش-تورت قاڭباق دەدەك قاعىپ، قۋ دالاعا قاراي ەلبەلەكتەپ دومالاپ بارادى.