InfoHub Logo

(ءۇشارال قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى يساگۇل جولجانوۆ جايىندا زامانداستارى پروفەسسور جۇماحان بالاپانوۆ پەن اقىن ساكەن يماناسوۆتىڭ سۇحباتى)

ساكەن يماناسوۆ، اقىن: — جۇماحان اعا، "جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت نۇرى تاسىسىن" دەگەن ءسوز بارىن بىلەسىز. ءسىزدىڭ زامانى بىرگە دوسىڭىز، قاتار وسكەن سىيلاس تا سىرلاس جولداسىڭىز، ءبىز ءۇشىن ءاردايىم اعا يسەكەڭ، يساعۇل جولجانوۆ وسى كۇندەرى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە كوتەرىلىپ، سول ءبىر جوتالى كۇنىن اۋىلداستارى اراسىندا اتاپ وتكەلى جاتىر ەكەن. اۋىل-ايماق، اعايىن-جۇرتتىڭ بىلە جۇرگەنى ارتىق بولمايدى، مەن ءوز باسىم سىزدەردىڭ وسىناۋ ارادان قىل ەتپەس دەرلىكتەي ۇلى دوستىقتارىڭىزعا قىزىعىپ تا، قىزعانىپ تا قارايتىن اداممىن.

سوناۋ ءبىر جىلدارى (وندا الماتى — الاكول اراسىنا كۇنىنە نەشە دۇركىن سامولەت ۇشىپ تۇراتىن) كەزدەيسوق قانا بىرەر رەت ۇشاق ىشىندە جولىمىز ءتۇيىسىپ، الاكولگە سىزبەن بىرگە ۇشىپ بارعان ەم. سامولەت قونار-قونباستان ءسىزدىڭ الدىڭىزدان يساعۇل دوسىڭىز، كۇنى كەشە ارامىزدان كەتكەن اياۋلى مۇقامەتباي مىڭبايەۆ، مارقۇم باباقۇمار ىدىرىشوۆتار قۇراق ۇشا قارسى الدى. ءبىرى وزىنىكى، ءبىرى وزگەنىكى بولۋى دا مۇمكىن، ءبارى دە ءسىزدىڭ الدىڭىزدان اۆتوكولىك الىپ شىعىپتى. ءارقايسىسى وزىنە تارتىپ ابىگەر بولدى دا قالدى.

مەن دە تۇرا ۇمتىلىپ، اعالارىما سالەم بەرىپ ەدىم. ولار ءسىزدىڭ اياعىڭىزدى ءتىپتى دە جەرگە تيگىزەر ەمەس. ءۇش-تورت جولداسىڭىز الدىڭىزعا تارتقان ءارتۇرلى ماركالى ماشينالاردىڭ قايسىسىنا ءمىنۋدى ويلاپ، از-كەم داعدارىپ تا قالدىڭىز-اۋ دەيمىن، وقشاۋ سىرىلىپ قالعان ماعان قاراپ:

ساكەن، ساعان كولىك كەلەتىن بە ەدى؟ — دەپ سۇراعانىڭىز دا ەسىمدە.

كەلەدى، اعا، كەلەدى، الاڭداماي جۇرە بەرىڭىز، — دەدىم مەن دە.

مەنىڭ دە "قيىسپاسپىز" دەپ جۇرگەن بىرەر اتقامىنەر جورا-جولداسىم بار ەدى. "قارسى الارمىز" دەگەندەرى دە بولعان. ىرعالىپ-جىرعالىپ، قايدا قاشار دەيسىڭ، بارارمىز دەپ اسىقپاي شىققاندارىنشا سول بولىپ جاتقان شىعار دەدىم دە، سىزدەردەن سىرىلىپ قالا بەرگەنمىن.

سوندا دا، كەيىن دە سىزدەردىڭ وسىناۋ بەرەكە-بىرلىكتەرىڭىزگە، تاتۋلىقتارىڭىزعا، ءبىر-بىرىڭىزدى جاتتاي سىيلايتىن ادال دوستىقتارىڭىزعا ءبىر جىل، ەكى جىل ەمەس، جارتى عاسىر، ءتىپتى ودان دا كوپ ۋاقىت بويىنا ءبىرىڭىزدى-بىرىڭىز كوتەرمەلەپ، ساعىنا ىزدەپ، ايتقان ءسوز، ايتۋلى ۋادەگە بەرىك كۇيدە كەلە جاتۋلارىڭىزدىڭ قانداي عانا سىرى بار؟ يساعۇل اعانى ورتاعا الا وتىرىپ، وسى جايلى ازدى-كەم پىكىرىڭىزدى تىڭداپ، ويىڭىزدى بولىسسەم دەپ ەدىم.

جۇماحان بالاپانوۆ، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ەۋروازيا حالىقارالىق اكادەمياسى مەن قازاقستان اۋىلشارۋاشىلىق اكادەميالارىنىڭ اكادەميگى:

ەكەۋارا جازعان يساعۇل جايلى انەۋكۇنگى ءبىر ماقالامىزدا شەت جاعاسىن بىلدىرە كەتكەن ەدىم، شىنىندا دا الاكول توپىراعىندا جۇپ جازباي قاتار جۇرگەن ءبىراز ازامات بولدىق. جاڭا ءوزىڭ تىزگەن ءتىزىمدى ءارى قاراي جالعاستىرار بولساق بىزدەن ءسال عانا جاسى ۇلكەن ىدىرىس تۋعانبايەۆ، كوكىمسەيىت قاسىمجانوۆ، وسى يساعۇل جولجانوۆ، توپىراعىڭ تورقا بولعىرلار سامەت جۇمانقۇلوۆ، توقتاباي قارايعانوۆ، تاعى باسقا ءبىراز ازاماتتارمەن ەلۋ جىلداي سىرلاس-مۇڭداس بولىپ، ءدام-تۇزىمىز جاراسا قاتار جۇرگەن ەكەنبىز. ءبىزدىڭ بالالارىمىز دا، قۇداي قوسقان قوساقتارىمىز دا اعايىن-تۋعان، ابىسىن-اجىن بولىپ بىرگە ءجۇرىپ، بىتە قايناسىپ كەتكەن ادامدار. ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە دۇنيە استى-ۇستىنە شىعا توڭكەرىلگەن سوناۋ جاڭا ءداۋىر — كەڭەس كەزەڭىنىڭ العاشقى جىلدارىندا دۇنيەگە كەلدىك تە، جوق-جىتىك، اشتىق پەن جالاڭاشتىقتىڭ ءدامىن تىم ەرتە تاتىپ ەدىك. العان بىلىمدەرمىز دە ىڭعايلاس، ۇشقان ۇيامىز ءبىر، مۇرات تۇتقان ءارمان-ۇمىت ورتاق بولىپ ەدى. قادىرلەپ، قاستەرلەگەن يدەيالارىمىز دا ءبىرىڭعاي. قوعام مۇددەسىن ءوز مۇددەمىزدەن ءاردايىم جوعارى قويىپ وستىك، سولاي ەرجەتىپ، ءبىر كەز، ءبىر مەزگىلدە ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ەل-جۇرتقا ادال قىزمەت ەتە باستادىق.

ول ءبىر ار-وجداننىڭ ءالى دە لايلانا قويماعان تۇنىق كەزى ەدى. تاسقا جازىپ قويعانداي اينۋعا بولمايتىن ادامي كودەكس بار، سودان بۇرىلماۋعا، بۇرا تارتپاۋعا تىرىستىق. اعايىن-جۇرتقا ادالدىق، جولداس-جورانىڭ كوڭىلىنە قاراۋ، وتانسۇيگىشتىك، پارىز، قارىز دەگەندەردى جالاۋ ەتە كوتەرىپ، ءبىر ادامنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋدى مۇرات تۇتىپ وسكەن بۋىننانبىز. ءقازىر ءبىز ەكەۋىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان يساعۇل جولجانوۆ الاكولدە 25 جىلدان استام ۋاقىت اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعى سياقتى سول كەزگى ءىرى ساۋدا مەكەمەسىن باسقاردى. وت-جالىننىڭ ورتاسىندا، پەرىشتەنى دە جولدان تايدىرار التىن، كۇمىس ىشىندە جۇرگەن يساعاڭ جايلى جۇرت اۋزىنان جامان ءسوز ەستىپ كورگەن جەرىڭ بار ما ءوزىڭنىڭ؟

ساكەن يماناسوۆ: جوق. ەستىگەن ەمەسپىن.

جۇماحان بالاپانوۆ: ويتكەنى ول ەڭ الدىمەن ەلىنە، حالقىنا، ۇكىمەتى مەن پارتياسىنا قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىن ەستەن ءبىر ءسات شىعارمادى. ابىروي تاپسا التىنمەن، اقشامەن ەمەس، ادالدىقپەن، ادامدىق، كىسىلىكپەن عانا تاباتىنىنا سەندى. ءوزىنىڭ سول بەرىك ۇستانعان جولىنان اينىپ، اۋىتقىپ كورگەن كىسىڭ ەمەس. اينالاسىنا دا سونى ۇيرەتتى، ءوز بالا-شاعاسىن دا سوعان تاربيەلەدى.

اقىرى ايتىپ قالدىق قوي، نەسىن جاسىرايىق، ەل بولعان سوڭ نە ءتۇرلى مىنەزدى، الۋان قىلىقتى ادامدار كەزىگۋى دە زاڭدى قۇبىلىس. ءبىراق ءبىز، سول مۇقامەتباي، سول يساعۇل، سول جۇماحان بولىپ 50-60 جىل بويىنا:

كوكىرەگىندە قاياۋ جوق، قيانات جوق،
قاجىماس، قايتا اينىماس قايران تاتۋ! —

دەپ اباي ايتقانداي، دوستىعىمىزعا داق ءتۇسىرىپ كورمەدىك. بۇگىن تاتۋ، ەرتەڭ قاتۋ، اسىرەقىزىل اينىعىشتاردان اياعىمىزدى تارتىپ ۇستاپ، اۋلاعىراق جۇرۋگە تىرىستىق. سول اباي تاعى دا:

جامان تاتۋ قازادى وزىڭە ور،
وعان سەنسەڭ ءبىر كۇنى بولارسىڭ قور.
ارى بار، ۇياتى بار ۇلكەنگە سەن،
ءوزى زوردىڭ بولادى ىعى دا زور، —

دەگەن ەمەس پە ەدى. سول ايتقانداي، بىردەڭەمىزدى قولما-قول ءبولىپ بەرمەسەك تە كارى-جاستان جاردەمىمىزدى اياماي، قولعابىس، قامقورلىعىمىزدى ساۋداسىز قيىپ، رۋحاني بولسا دا قولداپ، قولپاشتاپ، بولاتىن بالاعا بولات تۇعىر بولۋعا تىرىستىق. يساعۇل تاراپىنان اعالىق ىقىلاس كورگەن ازاماتتار ىشىندە وزىڭدە بار شىعارسىڭ-اۋ، سولاي ما؟

ساكەن يماناسوۆ: "اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى اۋىزدان كەتپەيدى" دەيدى عوي. وسىدان-قىرىق جىل بۇرىنعى ءبىر وقيعا ءتۇسىپ وتىر ەسىمە.

اكەم ەكەۋىمىز ساماننان قالاپ ءۇي سالا باستادىق تا، ول دا ءبىر اۋى مەن باۋى بىتە قويمايتىن ۇشى-قيىرسىز شارۋا ەكەن، كۇن سايىن ءبىر نارسە قات بولادى دا تۇرادى. اسىرەسە، اۆتوكولىك جاعى قيناپ ءبىتتى. وندايدا جورا-ورىنعاجى دەيتىن، سول يساعاڭنىڭ قاراۋىندا ىستەيتىن شوپىر دوسىم بار، سوعان كۇش سالاتىنمىن ءبىر كۇنى سول ايتتى. "ءبىزدىڭ باستىققا كىرىپ، مەنى ۋاقىتشا بولسا دا سۇراپ الساڭشى، ول ءوزى كىسى كوڭىلىن قالدىرمايتىن جانى جۇمساق، مەيىرمان ادام"، دەپ ەدى.

سالىپ ۇرىپ يسەكەڭە بارايىن. بۇيىمتايىم جايلى سابىرمەن تىڭداپ الدى دا، سول "رايپوترەبسويۋزدىڭ" اۆتوكولىك جاعىن باسقاراتىن ادامدى شاقىرىپ "مىنا ساكەندى بىلەسىڭ عوي" دەپ ءبىر قۇپتاتىپ الدى دا، — ءۇي سالىپ جاتىر ەكەن. الىس ءبىر جول-ساپارعا شىعىپ كەتپەسە، سۇراعان كەزىندە ءبىر كۇنگە مە، ءبىر اپتاعا ما، تارىلماي-اق انا ءوز جولداسى ورىنعاجىنى بوساتىپ تۇرايىق"، — دەپ شەگەلەي تاپسىردى.

توبەم كوككە جەتكەندەي بولىپ، تاناۋىم دەلديە اكەمە ماقتانىپ كەلگەنىم ءالى ەسىمدە.

جۇماحان بالاپانوۆ: ءبىزدىڭ جاسىمىزداعى ادام ءۇشىن اۋلەتىنىڭ كۇيلى دە سىيلى بولۋىنان اسقان ابىروي جوق. قۇداي يسەكەڭە دە اقىلدى ۇل مەن قىز بەرگەن. بۇل كۇندە وردالى دا قوردالى، بالالى-بازارلى، كەيىنگى ۇرپاعى دا، قۇداي كوپسىنبەسىن، وسىپ-ونگەن ونەگەلى اۋلەت. وتاعاسى ءۇشىن ودان ارتىق قانداي باقىت كەرەك. ءۇش ۇل مەن ءتورت قىزدان تاراعان نەمەرەلەرىنىڭ ءوزى بۇل كۇندە وسى اۋلەتتىڭ ءورىسىن ۇزارتىپ، الىس-جاقىن ەلمەن قۇدا بولىپ، قۇيرىق-باۋىر جەسىپ جاتىر، يسەكەڭە شوبەرەلەر سۇيگىزىپ وتىر. بالا بەرەكەسىز، كەلىن كەردەڭ بولىپ بىتسە قايتەر ەدى. قۇدايعا شۇكىر، بۇل جاعىنان دا يسەكەڭنىڭ تاعدىرعا وكپەسى جوق.

ساكەن يماناسوۆ: الاكولدە يسەكەڭنىڭ الدىنا بارىپ اقىل سۇرامايتىن، كەڭەسىنە قۇلاق اسقىسى كەلمەيتىن ادام، از. سوناۋ ءبىر جىلدارى قازاقستاننىڭ حالىق دەپۋتاتى بولىپ دوداعا تۇسكەندە ەڭ الدىمەن اۋىلعا بارىپ يسەكەڭنىڭ اقىلىن تىڭداپ، اق باتاسىن العانداردىڭ ءبىرى ءوزىمىز ەدىك.

ەسىمە ءتۇسىپ وتىر، يسەكەڭنىڭ جاقسى كورگەن ادامىنىڭ ءوزىن ۇرماي-سوقپاي ساباسىنا ءتۇسىرىپ، اسىعىپ-اپتىعۋ، ارتىق كەتىپ، اسقاق سويلەۋدەن ساقتاندىرا بىلەتىن، اعالىق بەدەلىمەن-اق تاۋبەسىنە تۇسىرەتىن قاسيەتى بارىنا ءتانتى بولعان اداممىن. ءوز كوڭىلىڭە كوبىرەك ورنىعىپ الدى ما، تاڭدايىما تاتي قالدى ما، بىلمەيمىن، ايتەۋىر دوسبول جىراۋ ايتىپتى دەيتىن:

حان الدىنا بارعاندا،
حان تاپپادى ءمىنىمدى.
بي الدىنا بارعاندا،
بي قاقپادى ءتىلىمدى،
ءوز ەلىمە كەلگەندە،
يتكە بەرسىن كۇنىمدى، —

دەيتىن ولەڭ جولدارىن الاكولدەگى ۇلكەندى-كىشىلى ءاربىر باسقوسۋلاردا ءجون-جوسىقسىز قايتالاي بەرسەم كەرەك. سونى بايقاپ جۇرگەن يسەكەڭ "ساكەن-اۋ، — دەپ ەدى بىردە، — ۇلكەنىمىز بار، كىشىمىز بار سەنى قۇراق ۇشا قارسى الىپ، جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولىپ جاتامىز. وسى بىزگە نەعىلمادىڭ دەپ وكپەلەيسىڭ. كەلگەن سايىن ايتاتىنىڭ جاڭاعى ءبىر "يتكە بەرسىن كۇنىمدى" دەگەن ءسوز. سونى قويساڭ قايتەدى" دەگەنى بار.

اتالى سوزگە اقىماق قانا داۋ ايتادى. ءبىز ونشالىق اقىلسىزدار ساناتىنان ەمەس ەدىك.

تاعى بىردە تەليەۆيزيادا قىزمەت ىستەيتىن قۇرداسىم، دوسىم، قازاقتىڭ ۇلكەن اقىندارىنىڭ ءبىرى وتەجان نۇرعالييەۆ مەن تۋرالى تەلەوچەرك تۇسىرتكەن. سوندا ول: "كەيىن مونتاجداۋ كەزىندە كوزىڭشە قيىپ تاستايمىز"، — دەي وتىرىپ، ءارى-سارى ءارتۇرلى سۇراقتار قويىپ مەنى سويلەتە بەرىپ ەدى. ءسوز اراسىندا ارامىزدا جوق ۇلكەن ءبىر اقىننىڭ ءمانساپتى ءبىر كىسىنىڭ الدىنا بارىپ، بەس بولمەلى پاتەر العانى جايىندا دا اڭگىمە بولعان.

وتەجان سوزىندە تۇرماي، الگى وچەركتى تۇسىرىلگەن قالپىندا مونتاجداماي ەفيرگە جىبەرە سالىپتى. سونى كورگەن يساعاڭ ءوز ءۇيىمنىڭ تورىندە وتىرىپ: "ساكەن، ءبىز عوي سەندەردى، ياعني جازۋشىلاردى زيالى قاۋىم وكىلدەرى دەپ ءجۇرمىز. سويتە تۇرا الگىندەي كەلەڭسىز اڭگىمەگە جول بەرىپ الاتىندارىڭ قالاي وسى؟ كىمنىڭ ءقايتىپ، قالاي، كىم ارقىلى پاتەر العانىندا جۇرتتىڭ شارۋاسى قانشا؟ سونى تاپتىشتەپ ايتۋ كورەرمەن ءۇشىن قاجەت دەپ پە ەدىڭ؟" دەپ مەنى تاعى دا جەرگە قاراتقانى بار.

"دوس جىلاتىپ ايتادى" مەن اعانىڭ سول ەسكەرتپەلەرىن دە ءالى ۇمىتقان جوقپىن. ىشتەي ءوزىم ريزا بولا قابىلداعام.

جۇماحان بالاپانوۆ: ساكەن، اڭگىمەمىز ۇزاققا سوزىلىپ كەتكەن جوق پا وسى؟ توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى — يسەكەڭە "امان جۇرە بەرىڭىز، ابىرويلى ازامات" دەۋ ەمەس پە ەدى؟ وسىمەن تۇجىرىمداي تۇرساق قايتەدى؟

ساكەن يماناسوۆ: سويتەيىك ەندەشە.

"جەتىسۋ" گازەتى، تامىز، 2001 جىل

---