ءادىل دە الۋەتتى كۇش كەرەك
بىزدە، تەگى، بىتكەن ىسكە عانا ەمەس، بىتەر ىسكە دە سىنشى كوپ. ەلىمىزدە باعزى ءبىر جاقسى ىسكە قاراي بەت الار قۇتتى قادام جاسالىپ، جاڭا ءبىر باستامانىڭ توبەسى كورىنە باستاسا-اق بولعانى: "باياعى جارتاس — ءبىر جارتاس"، كورىپ جۇرگەن كوپ قۇقاي، ەستىپ جۇرگەن كوپ ايقايدىڭ ءبىرى بولىپ جۇرمەسە" — دەپ تاناۋ شۇيىرە تەرىس قارايتىنىمىز وتىرىك پە؟ بۇل ادەت بويىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ الىپ، دەرتتەي جابىسىپ ايىرىلماي-اق كەلەدى. ايگىلى ورىس جازۋشىسى اناتوليي يۆانوۆتىڭ رومانى بويىنشا تۇسىرىلگەن كوپ سەريالى فيلمدەردىڭ بىرىنە اندرون دەگەن قارت كەيىپكەر بولۋشى ەدى. سول اندرون قولىمەن ۇستاپ، كوزىمەن كورە تۇرسا دا اينالانىڭ بارىنە كۇدىكپەن قاراپ، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە: "يا، ودناكو، سومنيەۆايۋس!" — دەي بەرەتىن. بىردە شالعايداعى دەريەۆنياعا راديو جەلىسى تارتىلىپ، باعاناعا قارا قاڭىلتىر قابىلداعىش ورناتىپ جاتقان مامان-مونتەردىڭ: "ءقازىر سويلەيتىن بولادى"، — دەگەن سوزىنە گۋىلدەسە كۇتىپ تۇرعان جۇرت ىشىنەن سول اندرون عانا: "ودناكو، يا سومنيەۆايۋس!" — دەپ كينو كورىپ وتىرعان ءبىزدى دە كۇلدىرگەنى بار ەدى.
سول اندرون سياقتى ءبىز دە بۇل كۇندە توڭىرەكتەگى تىرشىلىكتىڭ بارىنە بولماعانىمەن، كوبىنە ۇمىتتەن گورى كۇدىكپەن قارايتىن بولىپ العانبىز. ايتپەسە، ءدال وسى جولعى پرەزيدەنت جولداۋىنىڭ كوڭىلگە كۇمان ۇيالاتار قاي جەرى بار؟ باعداردىڭ قولمەن قويعانداي دالمە-دال، سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ناقپا-ناق ەمەس پە ءبارى؟
راس، مەن اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ مامانى دا ەمەسپىن، ەل ەكونوميكاسىن قالاي ەتكەندە بيىك بەلەسكە كوتەرۋگە بولاتىنىن دا دالدەپ ايتىپ، دالەلدەپ بەرە الماسپىن. تەك سوڭعى ونشاقتى جىلدان بەرى اۋىلىمىزدىڭ ءبىرجولاتا تۇرالاپ كۇيرەپ، كەزىندە حالىق قارجىسىنا سالىنعان عيماراتتار دا، اۋىل ماڭىنداعى كەشەندى مال قورالارى دا قاسقىر جەگەن قويدىڭ قاڭقاسىنداي بولىپ، ارسا-ارساسى شىعا قاڭىراپ قالىپ جاتقانىن كورىپ، ەلمەن بىرگە مەن دە كۇيزەلەتىن ەدىم. تەك كۇيزەلىپ قانا قويماي، شامام جەتكەنشە ايتىپ تا، جازىپ تا كورىپ ەدىم. ءبىراق سول ءبىر جانايقايىمدى قۇلاعىنا ءىلىپ، قۇيرىعىنا قىستىرىپ جاتقان ەشكىمدى كورە الماي داعدارعان كەزدەرىم دە كوپ بولعان.
ويتكەنى، قازاق اقىنىنىڭ، قازاق قالامگەرىنىڭ اۋىلدى اڭساي جىرلاماعانى، اۋىل جايىندا ايتەۋىر ءبىر شىعارما جازباعانى كەمدە-كەم. اقىندار جاعى، ءتىپتى، الدەنەگە وكپەلەپ، الدەكىمنەن كوڭىلى قالعاندا، قالاداعى كۇيبەڭ دە كۇيكى تىرلىكتەن جالىعا ءتۇڭىلىپ كەتكەن ءبىر شاقتا: "اۋىلعا كەتىپ-اق قالسام با ەكەن؟!" — دەگەن سارىنداعى ولەڭدەر توپتاماسىن دا توعىتىپ جاتاتىن. ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە ءبىر كەزدە:
جالىقتىرىپ بۇيىعى ب ا ق، بۇلا ءتۇن،
الماتىعا سىيماعاندا بۇل اقىن.
ارعىماقپەن اققىسى كەپ جۇلدىزداي،
اۋىل جاققا تارتقىسى كەپ تۇراتىن، —
دەپ جازىپ الىپ، سول انا قۇشاعىنداي اڭساپ بارىپ ءبىر ءسات ماۋىق باسار اۋىلىمىزدىڭ دا كوز الدىمىزدا كەتەۋى كەتە كۇيرەپ، قۇلازىپ قالا بەرگەنىن كورگەندە:
اۋىلدىڭ دا ءوز قايعىسى، مۇڭى بار،
بۇرىنعىداي شۋاعى جوق جىلىنار.
قازانات تا كورىنبەيدى بەلدەۋدە،
ازامات تا ازايىپتى ءتىل ۇعار! —
دەپ، كۇڭىرەنە كۇيزەلگەنبىز.
ونىڭ دا سەبەبى جوق ەمەس.
قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاي قويماسا دا، ءورىسى مالعا، قونىسى جانعا تولى اۋىلىمىزدى كورىپ قۋانىپ، داۋلەتى شالقىپ كەتپەسە دە، ءوز قولى وزىنە جەتكەن، كۇن كورىستى عانا كۇيتتەمەي ىلگەرىگە ۇمتىلا تۇسكەن اۋىلداستارىمىزدى كورىپ جۇبانار ەدىك ءبىر كەزدە.
ەگەمەن بولدىق دەپ كەپكىمىزدى اسپانعا اتا قۋانىپ، ىردۋ دا دىردۋ كۇيبەلەڭ باستالىپ كەتتى دە، كوپكە دەيىن قايدا بارىپ، قايدا قونارىمىزدى بىلمەي، داريانىڭ جارعا سوققان تولقىنىنداي تەڭسەلدىرگەن اۋرە-سارساڭ كەزەڭدە ەل بولىپ ەلۋ-الپىس جىل جيناپ-تەرگەن بارشا بايلىق، بار داۋلەت ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا جىرىمدالىپ كەتە بەردى. كەشەگى مىڭعىرىپ وسكەن مالدان دا تىگەرگە تۇياق قالمادى. ءار اۋىلداعى جۇزدەگەن اۆتوماشينا، كومباين، تراكتورلار لەزدە تىپ-تيپىل بولىپ، كولحوزدار مەن سوۆحوزداردىڭ دۇرىلدەپ ەڭبەك قىزىپ جاتاتىن متم-لارى كەمەلەرى قيراعان ايلاقتاي بولىپ، از جىلدا ازىپ-توزىپ شىعا كەلگەن.
ۇيسە — كوپ، ۇلەسسە — از دۇنيە، بورىدەي شۋلاپ تۇس-تۇستان اۋىزدى سالىپ بەرگەن اعايىن-جۇرتتىڭ جۇعىمىنا جۇق تا بولعان جوق. ونىڭ ۇستىنە ءاي دەر اجە، قوي دەر قوجا بولماي، سەڭگە سوققان بالىقتاي ەسەڭگىرەپ ەل قالدى، يەسىز توزىپ جەر قالدى.
باسقاسىن قايدام، جەردىڭ قۇنارلانا تۇسۋىنە ەڭ الدىمەن مال باسىنىڭ ءوسۋى سەبەپكەر بولاتىنىن جاقسى بىلەتىن ەدىم.
ويتكەنى، بالا كەزىمىزدە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بەس-التى قورا قويى دا، ەكى-ۇش تابىن سيىرى دا تەنتەك وزەنىنە سۇعىنا بارىپ تىرەلەتىن كەڭ تۇبەككە ەركىن سىيىپ جاتۋشى ەدى. ورتاقتىڭ مالى دا، مەنشىكتىڭ مالى دا سول ماڭعا جايىلىپ، سول تۇبەكتى جايلايتىن. قوعالى-قۇراقتى، ءشيلى-قياقتى جايىلىم ءشوبى جاز بويىنا تاپتالىپ تا، تاۋسىلىپ تا بىتپەيتىن. تەك قوڭىر كۇزدە، قىستاۋعا تۇسەر الدىندا الگى مال ەگىنى جينالىپ الىنعان اڭىزعا جىبەرىلەتىن. سويتسەم، وسىنىڭ بارىندە جىلدار بويى قالىپتاسقان تاجىريبە، قاتەسىز زاڭدىلىق بار ەكەن. سيىر مالى دا، قوي مالى دا وتتى-سۋلى جەردە قومدانىپ قانا قويمايدى، جاز بويى جايىلىمدى، قارا كۇزدە ەگىستى تىڭايتىپ وتىرادى ەكەن عوي. كەيىن مال سانى اۋداندا ونداعان، جۇزدەگەن ەسە ازايىپ كەتكەندە بايقادىق، الگى مال جايىلىمى، شابىندىق جەرلەرگە بۇل ءوڭىر بۇرىن كورمەگەن قايداعى ءبىر سوياۋ-سوياۋ ءارامشوپ ءوسىپ، ازىپ-توزىپ، اقتاقىرعا اينالا باستادى. تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن جايىلىم باستاپقى رەڭىنەن دە، قۇت-بەرەكەسىنەن دە جۇرداي بولىپ شىعا كەلدى.
وسىنداي جاعدايدى ءبىزدىڭ جاقتاعى جابىق، توقجايلاۋ جايلاۋلارىنان دا بايقادىم. سوندا عانا "جايلاۋ ءسانى — مال" دەگەن ءسوزدىڭ بايىبىنا بارعانداي بولعامىن. "قىز كەتكەن سوڭ اۋىلدان قىزىق كەتتى" — دەگەندەي، مىڭعىرعان مال تۇياعى ارقىلى تىڭايىپ تا، توڭايىپ تا شىعاتىن جايلاۋ بەلۋاردان كەلەر كەك مايسا كوركىنەن ايىرىلىپ-اق قالىپتى.
وسىعان وراي ورىستىڭ جانە ءبىر ۇزدىك جازۋشىسى فەدور ابراموۆتان وقىعان ءبىر دەرەك تۇسەدى ەسىمە. پاتشا سارايى ماڭىنداعىلاردان تۇرتپەك كورىپ، ىرىڭ-جىرىڭعا شىداماي ءوزىنىڭ كولچانسكوە اتالاتىن يمەنيەسىندە كۇن وتكىزۋگە ءماجبۇر بولعان ۇلى قولباسى الەكساندر ۆاسيليەۆيچ سۋۆوروۆ ءوز يەلىگىندەگى شابىندىق پەن جايىلىمعا ات ءۇستى قاراماي، بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋ جاعىندا بولعانى، سوعان ىجداعاتپەن جان سالا كىرىسكەن كورىنەدى. ونىڭ وسىدان ەكى ءجۇز جىلدان استام بۇرىن ءوز مەنشىگىندەگى شارۋاجايىنا بايلانىستى جازىلعان بۇيرىق-نۇسقاۋىنان مىناداي سوزدەر وقيمىز: "كوپتەگەن جەرگە كوڭ دە توگىلمەگەن، سودان بارىپ ول جەرلەر ءونىم بەرۋدەن قالىپ، قۇنارسىزدىققا اينالعان. سوندىقتان ەگىس كولەمىن مال باسىنا قاراي تەپە-تەندىكتە ۇستاۋ جاعى ويلاستىرىلسىن، سول شامادا جىرتىلىپ، قالعان، ياعني، كوڭ توگىلمەگەن جەردى جايىلىمعا اينالدىرۋ قاجەت. بۇل — بۇيرىق، ءارى باستاپقى عانا شارالار، بۇدان ءارى ءىرى قارا مالىن كوبىرەك ءوسىرۋ جاعىنا سالعىرت قاراعاننىڭ جازاعا ۇشىرايتىنىن دا ەسكەرتەمىن. تولدەيتىن مالدى ساتۋعا، سويۋعا مۇلدەم تيىم سالامىن، مال باسى ابدەن ءوسىپ، ەگىستىك بىتكەن تۇگەل كوڭمەن كومكەرىلگەندە عانا بارىپ ارتىلعان كوڭدى بوس جاتقان جەرگە تاسىپ توگۋگە بولادى". بۇل دا الگىندە ءبىز مىسالعا كەلتىرگەن جاعدايمەن سايما-ساي كەلىپ تۇرعان جوق پا. ياعني، مال تۇياعى تيگەن جەردىڭ تابيعي تۇردە قۇنارلانىپ وتىراتىنى اقيقات ەكەن عوي. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن "اسا بىلگىش كوسەمدەردىڭ" ءبىرى: "قازاقستاندا مال ءوسىرۋدىڭ قاجەتى شامالى، مال ونىمدەرىن شەتتەن ساتىپ الۋ الدەقايدا ارزانعا تۇسەدى"، — دەپ ەلدى ءبىر دۇرلىكتىرگەن بولاتىن.
سودان با، باسقا سەبەبى بولدى ما، و جاعىن مەن بىلمەيمىن، ايتەۋىر جەكە مەنشىكتەندىرۋدىڭ العاشقى جىلدارىندا ورتالىقتىڭ مالى جاپپاي بولىسكە ءتۇستى. ءوز قوراسىنا كەلىپ كىرگەن مالدى ۇقساتقاندار ۇقساتتى، ۇقساتا الماعاندار اپىر-توپىرىن شىعارىپ از كۇندە تىپ-تيپىل ەتە تىگەرگە تۇياق قالدىرماي قۇرتىپ ءبىتتى. "وۋ، بۇل قالاي، ەرتەڭ دە كۇن بار ەمەس پە؟" دەرلىك ەشكىم بولمادى. سونىڭ بارىنە بىلگىرلىكپەن باسشىلىق جاساپ، ءجون-جوسىق كورسەتىپ، باعىت-باعدار بەرەتىن اۋدان، اۋىل اكىمدەرى دارمەنسىز كۇيدەگى باقىلاۋشى عانا بولىپ قالا بەردى.
ءبىر عانا مىسال. ءبىزدىڭ اۋىلدا وماردىڭ راحىمى دەيتىن كىسى بولىپ ەدى. كەزىندە ەل باسقارۋ جاعىندا جۇرگەن، ۇلكەن-كىشىگە جۇعىمدى، ءبىلىمدى، ىسكەر، ادال دا اقىلدى ادام ەدى جارىقتىق. مۇحتار، ءىلياس سىندى قازاقتىڭ ماڭدايالدى قالامگەرلەرىمەن دوس-جار بولعان، بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇرىپ، تىرلىكتەرىندە حات الىسىپ، حات بەرىسىپ كەلگەن. مەن سول حاتتاردى ءوز كوزىممەن كورگەن اداممىن. سو كىسى زەينەت جاسىنا جەتكەندە اۋىلدىق كەڭەس ءتوراعاسى (بۇگىنگى اكىم) بولدى. اياعىنىڭ سىلىپ باسار كەمدىگى بار ەدى، سودان با، كوبىنە-كوپ ەسىك پەن توردەي ءارى جۋاس قۇلاق اسقا اتىنا ءمىنىپ بارا جاتقانىن كورەتىن ەدىك. ءبىز جەتىنشى سىنىپتا جۇرگەندە سول راحاڭ اۋدان ورتالىعىنداعى مەكتەپتەردىڭ ەرەسەك شاكىرتتەرى مەن جاس مۇعالىمدەرىن جيناپ الىپ، اۋماعى ات شاپتىرىم جەرگە اعاش وتىرعىزدىرا باستادى. "بۇل — ءتۇپتىڭ تۇبىندە پارك بولادى، — دەدى بىزگە، — ماعان كەرەگى جوق، ەرتەڭ بوزبالا جىگىت، بويجەتكەن قىز بولعاندا، قول ۇستاسىپ وزدەرىڭ قىدىراسىڭدار...".
سول اعاشتار جايقالىپ ءوسىپ، 30-40 جىلدا شىن مانىندەگى ۇلكەن پارككە اينالعان. راحاڭ كوزى تىرىسىندە وعان ءوز ۇستازى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ اتىن بەرگىزگەن بولاتىن.
نە كەرەك، سوڭعى تورت-بەس جىل بەدەرىندە سول پارك تە ەل امان، جۇرت تىنىشتا جاۋ تيگەندەي تىپ-تيپىل بولىپ، ورنىندا جىپىر-جىپىر اعاش تۇبىرتەگى عانا قالدى. بىرەۋى كوپ جىلعى تەرەكتى وتىنعا جاققان، بىرەۋى قورا-قوپسىسىن سالۋعا پايدالانعان.
ونى كورىپ وتىرعان باسشىلار دا، باسقالار دا تيىم سالا الماعان.
وسى جۋىردا عانا الماتى وبلىستىق "جەتىسۋ" گازەتىنەن ءبىر حابار وقىدىم. وبلىس اكىمى شالباي قۇلماحانوۆ جاڭا ءبىر قۇرىلىس ىڭعايىنا قاراي كوشە بويىنداعى اعاشتاردى كەسپەك بولعاندارعا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعىپ، اينالاسىنا ءسان دە بەرىپ، ءار دە بەرىپ تۇرعان جاسىل جەلەكتى وتاۋعا قاتاڭ تيىم سالىپتى.
سوندا ويلاپ ەدىم: "الگى مەن ايتقان پارك قۇرىپ بارا جاتقاندا نەمەسە مۇقىرى مەن تالدىقورعان اراسىنداعى جولدىڭ ەكى جاعىنا ادەيىلەپ وتىرعىزىلعان سىڭسىعان ورمانداي قالىڭ اعاش بالتا مەن اراعا "جەم" بولىپ جاتقاندا قولىنداعى امىر-بۇيرىعىمەن: "ءتايت!" — دەرلىك بىرەۋدىڭ تابىلماعانى-اۋ!" — دەپ.
بەكەرگە بىلگىشسىپ كەتپەي-اق، تاعى دا وزىمە ەتەنە تانىس تۋعان اۋىلىم جاعىنا ويىسسام، ءبىر كەزدە بالىعى تايداي تۋلاعان، قويى ماڭىراپ، قوزىسى جامىراپ جاتاتىن، ءۇيىرلى جىلقى، كەلەلى تۇيەسى بار بەرەكەلى ەل سياقتى ەدى. ءار ءجۇز ساۋلىقتان 150-180 قوزى الاتىن "رەكوردسمەندەر" بىزدە دە بارشىلىق بولاتىن. سونىڭ ءتىپتى جارتىسى جالعان اقپار بولماي شىققاندا دا "قۇدايعا شۇكىر'" دەرلىك ەدى. اۋدانىمىزدا 300 مىڭنان استام قوي بولعان. ۇيسە — كوپ، ۇلەسسە از، جوعارىدا ايتقان "ءبولىپ ال دا، بورىدەي ءتيىپ بەر!" — دەيتىن ادىستەن كەيىن نە قالىپ، نە قويعانى دا بەلگىسىز. تەك ءبىر كەزدە اۋدان جەرىن ۇزىنا بويىنا ءجۇرىپ وتكەندە قارا جولدىڭ ەكى جاعى جەر قايىسقان مال بولاتىن ەدى. بۇل كۇندە تۇياقتى مال تۇگىلى، جۇگىرگەن اڭنىڭ ءوزى سيرەپ كەتكەن. جوعارىداعىنى الداپ، تومەندەگىنى ارباپ ۇيرەنگەن از كۇنگى امىربيلىك يەلەرىنىڭ "پىسىقتىعى" ارقاسىندا از جىلدا تىپ-تيپىل جوق بولدى.
سودان دا بارىپ ەل ىشىنە بيلەۋشى اتاۋلىعا، وكىمەت، ۇكىمەتكە دەگەن سەنىم ازايىپ، ءۇمىت ۇزىلە باستادى. ءبىزدىڭ جاقتا مال باعىپ، قىزىلشا ءوسىرىپ، بالىق اۋلاپ كۇنەلتكەن جۇرتتىڭ ءبىرازى قولداعىنىڭ بارىنەن ايىرىلا باستاعان سوڭ ون-ون بەس گەكتار جەردى جالعا الىپ، بالا-شاعا، قاتىن-قالاشىمەن سەلبەسىپ، سەرىكتەسىپ شارۋا قوجالىعىن قۇرىپ تا كورگەن. ءبىراق سول جەردى وڭدەيتىن تەحنيكاسى جوق، تەحنيكا تابىلسا تۇقىم بولماي، بىرەر جىل يت اۋرەگە ءتۇستى دە، قولدى ءبىر-اق سىلتەگەندەر بولدى. ونىڭ ۇستىنە جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق، "تولە دە تولە!" دەپ سالىق جيناۋشىلار جەتەدى دىكەڭدەپ. اياعىنا تارتسا باسىنا، باسىنا تارتسا اياعىنا جەتكىزە الماي وتىرعان شارۋالاردىڭ ودان ارمەن زىقىسىن شىعاراتىن دا سولار ەدى. تۇيىرلەپ جيناعانىن تيىن ەتە الماي وتىرعاندا ءزىل باتپان الىم-سالىقتى ولار قايدان تولەسىن.
بۇل ەندى، ءوزى تىر جالاڭاش ادامعا: "شەشىن!" دەپ بۇيىرعانمەن بىردەي ەدى. ءسويتىپ باسىندا اجەپتاۋىر ۇمىتپەن قولعا الىنعان جەكە شارۋا قوجالىقتارى دا بىرتە-بىرتە سۇيىلىپ، سۋ اياعى قۇردىمعا كەتىپ جاتتى.
1992 جىلى مەن تۋعان الاكول اۋدانى 43 مىڭ توننا استىق، 87 مىڭ توننا قانت قىزىلشاسىن جيناپتى. بۇل از با، كوپ پە بىلمەيمىن، ءبىراق بۇگىنگى تاڭدا سول كورسەتكىشتىڭ قاراسىن دا كورمەي قالا بەرگەنىمىزگە ءباس تىگە الامىن.
مەملەكەتكە ەت، ءسۇت، بالىق ونىمدەرىن دە ارتىعىمەن وتكىزىپتى.
وسى جەرى دە ماعان تۇسىنىكسىز. بۇرىن سول مەملەكەتكە وتكىزۋ دەگەندى ۇلكەن-كىشىمىز بولىپ تۇگەل قولداپ، قۋاتتاپ جاتپاۋشى ما ەدىك. "مەملەكەت دەگەن — مەن" — دەيتىن فرانسۋز كورولى ءحۇى ليۋدوۆيك ەمەس، حالىقتىق مەملەكەتتىڭ وزىنە وتكىزىپ جاتىرمىز، ەندەشە سول ءونىم بەرگەن ەلگە ەسەلەپ قايتاتىن شىعار دەيتىنبىز. باياعىدا اجەلەرىمىز قىڭقىلداپ تاماق سۇراي بەرگەن بىزگە: "تارتا جەسەڭ تاي قالادى، قويا جەسەڭ قوي قالادى، قويماي جەسەڭ نەڭ قالادى" — دەي كەلىپ، — مەن وسىنىڭ ءبارىن توركىنىمە اپارىپ بەرەر دەپ پە ەدىڭدەر، ەرتەڭ وزدەرىڭ جەيسىڭ عوي! — دەيتىن توقتام ايتىپ، جۇباتىپ جاتۋشى ەدى. "گوسحوز"، "سوۆحوزداردىڭ" مەملەكەتكە قارىز ەكەنىن سەزىنگەندە: وزىنە-وزى قالاي قارىز بولادى؟ — دەپ، مەملەكەتتى سول باياعى اجەمىزدەي كورەتىن ەدىك. ءتىپتى سول كەزدە (كەڭەستىك ءداۋىر) "اۋىلدى قالاتا تەڭەيمىز" دەيتىن ۇران دا كوتەرىلگەن. اۋىلدا تۇراتىندار ءۇشىن دە مۇزداتقىش، تەليەۆيزور، باسقا دا تولىپ جاتقان وسى زامانعى تۇرمىستىق تەحنيكا قاجەت، ارينە. ءبىراق اۋىلداعىلاردىڭ قالاشا تۇرعىسى كەلە مە، قالا تۇرمىسىنا يكەمدەلىپ كەتە الا ما دەگەندى ەسكەرگەن ەشكىم بولمادى-اۋ دەيمىن. سودان بارىپ قوس قابات، ءۇش قابات ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى مىنگەسكەن ۇيلەرى بار، بىرىنە ءبىرى ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقساس "اۋىلدار" دا پايدا بولا باستاعان. قويى ماڭىراپ، قوزىسى جامىراپ جاتپاسا، قاڭقىلداعان قاز-ۇيرەگى، الا تاڭنان شاقىرعان تاۋىعى، اۋىلعا عانا ءتان ويىنى مەن ساۋىعى بولماسا، ول قانداي اۋىل؟
راس، ول باياعى ءامىرشىل اكىرەڭ كەزدىڭ ۇرانى شىعار، ءبىراق سول كەزدە دە سىنعا ۇشىراپ جاتاتىن. قالا-قالا، اۋىل-اۋىل كۇيىندە قالسىن، ءبىرى مال مەن جانعا جايلى، ءبىرى وسىپ-وركەندەۋگە ىڭعايلى، ءبىرىن ءبىرى جوققا شىعارماي، تولىقتىرىپ، الماسىپ، جالعاسىپ جاتۋى كەرەك دەيتىنبىز. كەيىن سودان دا ايىرىلىپ قالا بەرگەنبىز. قاتىن-بالا قاپ ارقالاپ قالاعا شۇبىردى، اۋىل قاڭىراپ بوس قالدى. اسىرەسە اجارىمەن الىستان كوز تارتاتىن مادەنيەت ۇيلەرى مەن كلۋب، كىتاپحانالار ارسا-ارساسى شىعا يەسىز قالىپ، قابىرعاسىنا قوزى-لاق سەكىرىپ ويناپ جۇرگەنىن كورگەندە، "اپىر-اي، ەندى نە بولار ەكەن، وسىلاي قۇلدىراعاننان قۇلدىراپ كەرى كەتە بەرە مە، بولماسا قايران اۋىل قايتا ءبىر بوي كوتەرىپ، قازاق قاۋىمىنىڭ بەرەكەلى بەسىگىنە اينالار ما ەكەن، داۋلەتى مەن ساۋلەتى بىردەي ورلەپ، ەڭسەسى بيىكتەگەن اۋىلدى بۇگىنگى ءبىز كورە الار ما ەكەنبىز" دەپ تە ويلاي بەرەتىن ەدىك.
وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا كوزىمە مىناداي ءبىر دەرەك شالىندى. دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا پالاتاسىنىڭ جىل سايىن جاريالانىپ وتىراتىن وكسفام ورتالىعىنىڭ حابارلاۋىنشا مەملەكەت قامقورلىعىنا الىنعان، قاراۋىنا كوشىپ، باقىلاۋىنا مويىنۇسىنعان امەريكا فەرمەرلەرىنىڭ تۇرمىس دەڭگەيى (بۇعان ەكونوميكالىق، مادەني سالانىڭ ءبارى كىرەدى) وتكەن جىلى 23 پايىزعا، ەۋرووداققا كىرەتىن ەلدەردە 40 پايىزعا، ال جاپونيادا 63 پايىزعا كوتەرىلگەن. "قازدىڭ جۇمىرتقاسىن كورىپ تاۋىقتىڭ تاڭى ايىرىلعان ەكەن" دەگەندەي، وعان جەتەم دەمەي-اق، ابايشا ايتقاندا "ۇقساپ باقساق" تەرىس بولار ما ەدى؟
بۇل جولعى پرەزيدەنت جولداۋىندا سول گۇلدەنۋ، گۇلدەندىرۋ جاعىنىڭ العاشقى نىشانى جوبالانىپتى...
كەيدە اۋىل تۇرمىسىنىڭ قۇرت تومەندەپ كەتۋىنە زيالى قاۋىم وكىلدەرى — اقىن-جازۋشى، ونەر مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىن، عىلىم ادامدارىن دا ايىپتاپ، سولاردىڭ ۇندەمەي بۇعىپ، ەنجار كۇلىپ جۇرگەنىنەن دە كورەتىندەر بار.
ءسوز جوق جالشىداي جاسقانشاق، قۇلداي قورعانشاق بولىپ بارا جاتقانىمىز راس، ءبىراز ءۇنسىز بۇعىپ وتىردىق پا؟ ايتتىق تا، ايعايعا دا باستىق. ءبىراق، سول باسىندا ايتقان "باياعى جارتاس — ءبىر جارتاس".
ءوز باسىمىز پرەزيدەنتتىڭ الدىنا بارماق تۇگىلى، التى قادام جاقىنداپ كورمەگەن ادامبىز. الدىنا بارا قالعاندا دا ىشىمدەگىنى بۇكپەسىز اقتارا "بىلاي ىستەسەك" دەپ تۇجىرىمدايتىن، ناقتى ۇسىنىس بىلدىرە قويۋىم ەكىتالاي.
ءبىراق وقتا-تەكتە ەلباسىنىڭ الدىن كورىپ، جولىعا، تىلدەسىپ جۇرگەن يگى جاقسى زامانداستارىممەن ۇشىراسىپ ءجۇرمىن عوي. سولاردان: "پرەزيدەنتكە نە دەدىڭىز؟" — دەپ سۇراساق، بىرەۋى انانى، بىرەۋى مىنانى ايتىپ بۇلتارىپ، بۇلىڭعىرلاتا باستايدى. ەل مۇددەسى، حالىق قامىنا وراي ايتقان ۇسىنىس-پىكىرىن اينالا ۇلگى ەتىپ ۇسىنعان ءبىرىن كورگەن ەمەسپىز.
راس، "حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار" دەپ جاتادى، ەندەشە پرەزيدەنت ءوز ەلىنىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايىن، ەل ءىشىنىڭ حال-احۋالىن، مۇڭى مەن مۇقتاجىن بىزدەن ارتىق بىلەتىن شىعار. وعان داۋ بار ما، ءبىراق "قانشاما بولدىم-تولدىم دەيتىن حاننىڭ دا ءبىر سالىم تۇزى جەتىسپەي جاتادى" — دەگەندەي، "اناۋسى اناداي، مىناۋى مىناداي" دەپ، شىندىقتى شىرىلداتىپ وتىرىپ، شىمبايىنا باتىرا ايتقانعا پرەزيدەنت شامدانباس ەدى، شامىرقانا تۇسەر ەدى دەپ ويلايسىڭ. بۇگىنگى جولداۋ، بۇگىنگى باعدارلاما ەرتەرەك قولعا الىنىپ، جۇزەگە اسىرىلا باستاسا ەل ءىشى مۇنشا كۇيزەلمەس ەدى دەپ ويلايسىڭ.
زيالى قاۋىم، ونىڭ ىشىندە اقىن-جازۋشىنى جۇرت وسى جاعىنان ايىپتايتىن شىعار. ويتكەنى، "جەر بەتىنە ءبىر سىزات تۇسسە — ول اقىن جۇرەگى ارقىلى وتەدى" دەگەن گەنريح گەينە ءسوزىن مالدانىپ، "ومىردەگى جاقسىلىققا دا، جاماندىققا دا جاۋاپتىمىن" دەپ ءوزىمىز دە كەپ جازدىق. ءالى دە جازىپ كەلەمىز.
ءبىراق ءبىز، ءبىز دەمەي-اق قويايىن، سول ازداعان زەردەلى توپتىڭ بىرەۋى رەتىندە، اقىل-پاراساتتان ماقۇرىم قالماعان ازامات رەتىندە، اقىن رەتىندە مەنىڭ قولىمنان نە كەلە قويىپتى؟
ورىستىڭ ويلىلارى ءبىر كەزدە "تەرىستىك اۋىپ تەرىس اعىزامىز" دەگەن سولاقايلارعا بىلەك بىرىكتىرە قارسى تۇرىپ، ايتقاندارىن ىستەتىپ، بايكالدى قورعاپ قالعان بولاتىن. بىزدە ول دا جوق. ۋاقىت وتكىزىپ بارىپ، "سول كەزدە مەن سوي دەپ ەدىم" دەگەندەي قوقيلانىپ قوياتىنىمىز بولماسا، ءبىر نارسەنىڭ سوڭىنا تۇسە، ەل-جۇرتقا باس كوتەرە وتىرىپ، اقىرىنا دەيىن الىپ بارعان كىمىمىز بار؟
بۇگىنگى پرەزيدەنت جولداۋى، مىنە، وسىنىڭ توڭىرەگىندە ويلاۋعا ءماجبۇر ەتەدى. كوڭىلگە ءۇمىت ۇيالاتادى. ءۇمىت قانا ەمەس، سەنىم ۇيالاتادى. سەندىرەدى. يلاندىرادى.
ويتكەنى ءبىز كوپتەن بەرى "ودناكو، يا سومنيەۆايۋسقا" كوندىگىپ العانبىز. كۇدىگىمىز كوپ تە، كۇرەسۋگە جوقپىز.
كۇنى ەرتەڭ تاعى دا اۋىلداعى پىسىقايلار، جۇمىرلار، جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ العان جەمقورلار مومىن ەلدىڭ اۋزىنداعىسىن جىرىپ اكەتپەسىنە كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ ول ءۇشىن وسى باعدارلاما جۇزەگە اسا باستاعانشا اۋىل، اۋدان، وبلىس اكىمدەرىنەن دە قۇدىرەتتىرەك ءبىر كۇش، قارا قىلدى قاق جارىپ، ءبىر قۇداي مەن پرەزيدەنتتەن باسقاعا مويىن بۇرمايتىن ءادىل دە الۋەتتى كۇش كەرەك سياقتى. مەنىڭ ايتپاعىم وسى عانا.
"ەگەمەن قازاقستان" 12 مامىر، 2002 جىل
You Might Also Like
-
مەنىڭ قادىربەك ۋالييەۆ دەيتىن دوسىم بار، قۇرداسىم. ءوزى دە وسال ەمەس، بەلگىلى تەاتر سىنشىسى، دراماتۋرگ، اۋدارماشى، جۋرناليست، الدەنەشە كىتاپ جازعان قالامگەر، قويشى، ايتەۋىر، ءبىر باسىنا جەتەرلىك اتاق-...
-
(ءۇشارال قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى يساگۇل جولجانوۆ جايىندا زامانداستارى پروفەسسور جۇماحان بالاپانوۆ پەن اقىن ساكەن يماناسوۆتىڭ سۇحباتى)
