بالالاردى ويىن ارقىلى ساناي بىلۋگە ۇيرەتۋ
بالالاردى ويىن ارقىلى ساناي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ەرەسەك ادامداردىڭ ءىسى، جۇمىسى سياقتى ويىن دا بالا ومىرىندە ماڭىزدى بولىپ سانالادى. بالا ويىندا قالاي بولسا، ول وسكەندە دە جۇمىستا دا سونداي ادام بولادى.
ا. س. ماكارەنكو.
مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ اقىل – وي، دەنە ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق تاربيەسى جونىندەگى پسيحولوگيالىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرى وسى كەزەڭدەگى بالالاردىڭ قابىلداۋ مۇمكىندىكتەرى مول ەكەنىن دالەلدەيدى. مۇنىڭ ءوزى ولارعا ءبىلىم نەگىزدەرىن نەعۇرلىم كەڭىرەك مەڭگەرتىپ، ءومىر تۋرالى تۇسىنىك - تەرىن جەتىلدىرىپ ەڭبەككە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك كوزقاراستارىن قالىپتاس - تىرۋعا بولاتىنىن كورسەتتى. اسىرەسە، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالاردى وتباسىندا تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. اتا – انالاردىڭ باسشىلىعىمەن بالانىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى نىعايىپ، ادامگەرشىلىك، مىنەز – قۇلىق ادەتى جونىندەگى قاراپايىم داعدىلارى جەتىلە باستايدى، تاربيەلەنۋشى ورتاعا، اينالاداعى ادامدارعا قارىم – قاتىناسى قالىپتاسادى.
«زەرەك بالا» باعدارلاماسىندا بالانى مەكتەپكە دايىنداۋ جونىندەگى نەگىزىندەگى مىندەتتەر اتاپ كورسەتىلگەن. 4 - 5جاستاعى بالالاردىڭ بويىندا ماتەماتيكا تۋرالى قاراپايىم تۇسىنىك قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ادىستەمەلىك قۇرالعا ساندار، سيفرلار، گەومەتريالىق فيگۋرالار، لوگيكالىق تاپسىرمالارعا بايلانىستى قىزىقتى ويىندار مەن جاتتىعۋلار جۇيەسى ەنگىزىلگەن. ادىستەمەلىك قۇرالداعى دامىتۋ ويىندارى مەن جاتتىعۋلار قازىرگى ءادىس – تاسىلدەرگە ساي الىنعان. ونداعى ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس - ارەكەتتەر جاڭا ءادىس – تاسىلدەرمەن وتكىزىلەدى، بۇل بالانىڭ تىڭداۋشى بولىپ قانا قويماي، وقۋ ءىس - ارەكەتىنە تىكەلەي قاتىسىپ وتىرۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. بالالار ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى پايىمداۋعا شىعارماشى - لىق تۇرعىدان ويلانۋعا ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداپ، قورىتىندى جاساۋعا ۇيرەنەدى.
ادىستەمەلىك قۇرالدارداعى تاپسىرمالار وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا مىناداي توپتارعا بولىنەدى:
• سان جانە ساناۋ
• كولەم.
• ءپىشىن.
• ۋاقىتتى باعدارلاۋ.
• كەڭىستىكتى باعدارلاۋ.
«سان جانە ساناۋ» كولەمىندە بالالار 1 - دەن 5 - كە دەيىنگى سيفرلارمەن تانىسادى، ماتەماتيكالىق جۇمباقتاردى شەشەدى، ساندار تۋرالى تاقپاقتار جاتتايدى ۇيرەنەدى. سيفردى زاتتىڭ سانىمەن سايكەستەندىرۋگە بەرىلگەن تاپسىرمالار سان مەن سيفردىڭ بايلانىسى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋعا ارنالعان. بالالار ەرتەگىلەر، شاعىن اڭگىمەلەر ارقىلى رەتتىك ساناۋمەن تانىسادى. ەرتەگىلەرمەن شاعىن اڭگىمەلەر وقۋ ءۇردىسىن قىزىقتى ەتۋگە كومەكتەسەدى جانە ەستە ساقتاۋدى جەڭىلدەتەدى، تاقىرىپقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. مۇندا ساننىڭ زاتتىڭ كولەمىنە كەڭىستىكتەگى ورنالاسقان ورنىنا باعىنبايتىنىن تۇسىندىرۋگە ارنالعان تاپسىرمالار دا بار.
بالالار كوپ جانە ەكەۋدى سالىستىرۋ تاپسىرمالارىن ويىن ارقىلى مەڭگەرەدى.
«كولەم» بولىمىندە بالالارعا كوزبەن شامالاۋ، قيمىل – قوزعالىس ۇيلەسىمدىگىن دامىتۋعا ارنالعان جاتتىعۋلار ۇسىنىلىپ وتىر. بالالار «ۇلكەن» «كىشى» «قىسقا» «قىسقاراق» سوزدەرىن دۇرىس قولدانۋدى ۇيرەنەدى.
ال «ۋاقىتتى باعدارلاۋ» بولىمىندە بالالار سۋرەتتەر ارقىلى ادامداردىڭ ءىس - ارەكەتى مەن تاۋلىك بولىكتەرى اراسىنداعى بايلانىستى انىقتايدى
(تاڭەرتەڭ ۇيقىدان تۇرامىز، تۇندە ۇيىقتايمىز، كۇندىز وينايمىز) بالالاردى جىل مەزگىلدەرىمەن تانىستىرۋعا باعىتتالعان وقۋ ءىس - ارەكەتتەرىندە جۇمباقتار، لوگيكالىق تاپسىرمالار قولدانىلادى.
«كەڭىستىكتى باعدارلاۋ» بولىمىندە بالالار بۇعان دەيىن العان ءبىلىمىن ۇشتاپ قانا قويماي، قاعاز بەتىندە باعدارلاۋدى ۇيرەنەدى، ونىڭ جوعارى جانە تومەنگى وڭ جاق بولىگى، ورتاسى دەگەن ۇعىمداردى مەڭگەرەدى.
«ءپىشىن» بولىمىندە بالالار ءار ءتۇرلى فيگۋرالاردىڭ اراسىنان بەلگىلى ءبىر فيگۋرانى تابۋدى، زاتتاردىڭ اراسىنان وزدەرىنە تانىس گەومەتريالىق فيگۋرالاردى تابۋدى ۇيرەنەدى.
ماتەماتيكالىق العاشقى ۇعىمداردى قالىپتاستىرۋدىڭ مۇنداي باعدارلامالىق مازمۇنى، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ سان تۋرالى تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزىپ، ماتەماتيكالىق ويلاۋىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ.
4 – 5 جاستاعى بالانىڭ ماتەماتيكالىق بىلىمگە قابىلەتى ەرەكشە بولادى. ونىڭ ساناۋدى ۇيرەنگىسى، سانداردى بىلگىسى كەلەدى، مىسالدار مەن ەسەپتەردى شىعارۋعا تالپىنادى.
بۇل كەزەڭدە بالانىڭ يكەمدىلىگىنە وراي تانىمدىق ەسەپتەردى ۇعىنا ءبىلۋ قابىلەتىن ودان ءارى جەتىلدىرە ءتۇسۋدىڭ ماڭىزى زور.
بالامەن وقۋ ءىس - ارەكەتىن وتكىزۋ الدىندا الدىن – الا ديداكتيكالىق (كورنەكىلىك) ماتەريالدى دايارلاۋدى قاجەت ەتەدى. ول ءۇشىن ءار ءتۇرلى ۇساق زاتتاردى، ويىنشىقتاردى، سەرۋەن كەزىندە جينالعان تابيعي ماتەريالدى پايدالانۋعا بولادى. سونىمەن قاتار سۋرەتتەردى، جانۋارلار، قۇستار، جەمىستەر، كوكونىستەر، گەومەتريالىق پىشىندەر مەن ولارعا ۇقساس زاتتاردى پايدالانۋ كەرەك.
بالانى ساناي بىلۋگە ۇيرەتۋ، ەسەپتەي ءبىلۋ قابىلەتىن جەتىلدىرىپ وتىرۋ اسا جاۋاپتى مىندەت. بالانى ويىن ارقىلى ساناي بىلۋگە ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزى ۇلكەن. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ جان – جاقتى دامۋى ءۇشىن لوگيكالىق ويىنداردىڭ ءرولى ەرەكشە. ويىن – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى كەزەڭنەن باستالىپ ادام مەن ءومىر بويى ىلەسىپ جۇرەتىن ەرەكشە قىزمەت ءتۇرى.
لوگيكالىق ويىن – بالالاردىڭ وقۋعا، ەڭبەككە دەگەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋداعى باستى قۇرال. لوگيكالىق ويىندار بالانىڭ پسيحيكاسىندا ساپالى وزگەرىستەر تۋدىرادى: بالا زەيىنىنىڭ، جادىنىڭ قالاپتاسۋىنا، ويلاۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى. ويلاۋ شىعارماشىلىق جانە تانىم ارەكەتىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.
لوگيكالىق ويلاۋ – ادامنىڭ ينتەللەكتۋالدى قابىلەتتەرىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى.
دامىتۋشى ويىندار بالالاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ داعدىلارىن ارتتىرادى، كەڭىنەن جانە جۇيەلى پايدالانۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە.
ەرەسەك ادامداردىڭ ءىسى، جۇمىسى سياقتى ويىن دا بالا ومىرىندە ماڭىزدى بولىپ سانالادى. بالا ويىندا قالاي بولسا، ول وسكەندە دە جۇمىستا دا سونداي ادام بولادى.
ا. س. ماكارەنكو.
مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ اقىل – وي، دەنە ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق تاربيەسى جونىندەگى پسيحولوگيالىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرى وسى كەزەڭدەگى بالالاردىڭ قابىلداۋ مۇمكىندىكتەرى مول ەكەنىن دالەلدەيدى. مۇنىڭ ءوزى ولارعا ءبىلىم نەگىزدەرىن نەعۇرلىم كەڭىرەك مەڭگەرتىپ، ءومىر تۋرالى تۇسىنىك - تەرىن جەتىلدىرىپ ەڭبەككە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك كوزقاراستارىن قالىپتاس - تىرۋعا بولاتىنىن كورسەتتى. اسىرەسە، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالاردى وتباسىندا تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. اتا – انالاردىڭ باسشىلىعىمەن بالانىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى نىعايىپ، ادامگەرشىلىك، مىنەز – قۇلىق ادەتى جونىندەگى قاراپايىم داعدىلارى جەتىلە باستايدى، تاربيەلەنۋشى ورتاعا، اينالاداعى ادامدارعا قارىم – قاتىناسى قالىپتاسادى.
«زەرەك بالا» باعدارلاماسىندا بالانى مەكتەپكە دايىنداۋ جونىندەگى نەگىزىندەگى مىندەتتەر اتاپ كورسەتىلگەن. 4 - 5جاستاعى بالالاردىڭ بويىندا ماتەماتيكا تۋرالى قاراپايىم تۇسىنىك قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ادىستەمەلىك قۇرالعا ساندار، سيفرلار، گەومەتريالىق فيگۋرالار، لوگيكالىق تاپسىرمالارعا بايلانىستى قىزىقتى ويىندار مەن جاتتىعۋلار جۇيەسى ەنگىزىلگەن. ادىستەمەلىك قۇرالداعى دامىتۋ ويىندارى مەن جاتتىعۋلار قازىرگى ءادىس – تاسىلدەرگە ساي الىنعان. ونداعى ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس - ارەكەتتەر جاڭا ءادىس – تاسىلدەرمەن وتكىزىلەدى، بۇل بالانىڭ تىڭداۋشى بولىپ قانا قويماي، وقۋ ءىس - ارەكەتىنە تىكەلەي قاتىسىپ وتىرۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. بالالار ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى پايىمداۋعا شىعارماشى - لىق تۇرعىدان ويلانۋعا ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداپ، قورىتىندى جاساۋعا ۇيرەنەدى.
ادىستەمەلىك قۇرالدارداعى تاپسىرمالار وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا مىناداي توپتارعا بولىنەدى:
• سان جانە ساناۋ
• كولەم.
• ءپىشىن.
• ۋاقىتتى باعدارلاۋ.
• كەڭىستىكتى باعدارلاۋ.
«سان جانە ساناۋ» كولەمىندە بالالار 1 - دەن 5 - كە دەيىنگى سيفرلارمەن تانىسادى، ماتەماتيكالىق جۇمباقتاردى شەشەدى، ساندار تۋرالى تاقپاقتار جاتتايدى ۇيرەنەدى. سيفردى زاتتىڭ سانىمەن سايكەستەندىرۋگە بەرىلگەن تاپسىرمالار سان مەن سيفردىڭ بايلانىسى تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرۋعا ارنالعان. بالالار ەرتەگىلەر، شاعىن اڭگىمەلەر ارقىلى رەتتىك ساناۋمەن تانىسادى. ەرتەگىلەرمەن شاعىن اڭگىمەلەر وقۋ ءۇردىسىن قىزىقتى ەتۋگە كومەكتەسەدى جانە ەستە ساقتاۋدى جەڭىلدەتەدى، تاقىرىپقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى. مۇندا ساننىڭ زاتتىڭ كولەمىنە كەڭىستىكتەگى ورنالاسقان ورنىنا باعىنبايتىنىن تۇسىندىرۋگە ارنالعان تاپسىرمالار دا بار.
بالالار كوپ جانە ەكەۋدى سالىستىرۋ تاپسىرمالارىن ويىن ارقىلى مەڭگەرەدى.
«كولەم» بولىمىندە بالالارعا كوزبەن شامالاۋ، قيمىل – قوزعالىس ۇيلەسىمدىگىن دامىتۋعا ارنالعان جاتتىعۋلار ۇسىنىلىپ وتىر. بالالار «ۇلكەن» «كىشى» «قىسقا» «قىسقاراق» سوزدەرىن دۇرىس قولدانۋدى ۇيرەنەدى.
ال «ۋاقىتتى باعدارلاۋ» بولىمىندە بالالار سۋرەتتەر ارقىلى ادامداردىڭ ءىس - ارەكەتى مەن تاۋلىك بولىكتەرى اراسىنداعى بايلانىستى انىقتايدى
(تاڭەرتەڭ ۇيقىدان تۇرامىز، تۇندە ۇيىقتايمىز، كۇندىز وينايمىز) بالالاردى جىل مەزگىلدەرىمەن تانىستىرۋعا باعىتتالعان وقۋ ءىس - ارەكەتتەرىندە جۇمباقتار، لوگيكالىق تاپسىرمالار قولدانىلادى.
«كەڭىستىكتى باعدارلاۋ» بولىمىندە بالالار بۇعان دەيىن العان ءبىلىمىن ۇشتاپ قانا قويماي، قاعاز بەتىندە باعدارلاۋدى ۇيرەنەدى، ونىڭ جوعارى جانە تومەنگى وڭ جاق بولىگى، ورتاسى دەگەن ۇعىمداردى مەڭگەرەدى.
«ءپىشىن» بولىمىندە بالالار ءار ءتۇرلى فيگۋرالاردىڭ اراسىنان بەلگىلى ءبىر فيگۋرانى تابۋدى، زاتتاردىڭ اراسىنان وزدەرىنە تانىس گەومەتريالىق فيگۋرالاردى تابۋدى ۇيرەنەدى.
ماتەماتيكالىق العاشقى ۇعىمداردى قالىپتاستىرۋدىڭ مۇنداي باعدارلامالىق مازمۇنى، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ سان تۋرالى تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزىپ، ماتەماتيكالىق ويلاۋىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ.
4 – 5 جاستاعى بالانىڭ ماتەماتيكالىق بىلىمگە قابىلەتى ەرەكشە بولادى. ونىڭ ساناۋدى ۇيرەنگىسى، سانداردى بىلگىسى كەلەدى، مىسالدار مەن ەسەپتەردى شىعارۋعا تالپىنادى.
بۇل كەزەڭدە بالانىڭ يكەمدىلىگىنە وراي تانىمدىق ەسەپتەردى ۇعىنا ءبىلۋ قابىلەتىن ودان ءارى جەتىلدىرە ءتۇسۋدىڭ ماڭىزى زور.
بالامەن وقۋ ءىس - ارەكەتىن وتكىزۋ الدىندا الدىن – الا ديداكتيكالىق (كورنەكىلىك) ماتەريالدى دايارلاۋدى قاجەت ەتەدى. ول ءۇشىن ءار ءتۇرلى ۇساق زاتتاردى، ويىنشىقتاردى، سەرۋەن كەزىندە جينالعان تابيعي ماتەريالدى پايدالانۋعا بولادى. سونىمەن قاتار سۋرەتتەردى، جانۋارلار، قۇستار، جەمىستەر، كوكونىستەر، گەومەتريالىق پىشىندەر مەن ولارعا ۇقساس زاتتاردى پايدالانۋ كەرەك.
بالانى ساناي بىلۋگە ۇيرەتۋ، ەسەپتەي ءبىلۋ قابىلەتىن جەتىلدىرىپ وتىرۋ اسا جاۋاپتى مىندەت. بالانى ويىن ارقىلى ساناي بىلۋگە ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزى ۇلكەن. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ جان – جاقتى دامۋى ءۇشىن لوگيكالىق ويىنداردىڭ ءرولى ەرەكشە. ويىن – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى كەزەڭنەن باستالىپ ادام مەن ءومىر بويى ىلەسىپ جۇرەتىن ەرەكشە قىزمەت ءتۇرى.
لوگيكالىق ويىن – بالالاردىڭ وقۋعا، ەڭبەككە دەگەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋداعى باستى قۇرال. لوگيكالىق ويىندار بالانىڭ پسيحيكاسىندا ساپالى وزگەرىستەر تۋدىرادى: بالا زەيىنىنىڭ، جادىنىڭ قالاپتاسۋىنا، ويلاۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى. ويلاۋ شىعارماشىلىق جانە تانىم ارەكەتىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.
لوگيكالىق ويلاۋ – ادامنىڭ ينتەللەكتۋالدى قابىلەتتەرىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى.
دامىتۋشى ويىندار بالالاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ داعدىلارىن ارتتىرادى، كەڭىنەن جانە جۇيەلى پايدالانۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
"قازاقستان - مەنىڭ ەلىم" اتتى جاس ولكە تانۋشىلار، ناتۋراليستەرگە ارنالعان رەسپۋبليكالىق عىلىمي - پراكتيكالىق كونفەرەنسيا
-
ساباق ماقساتى: وقۋشىلارعا انانىڭ قوعامداعى، ومىردەگى، ۇرپاق تاربيەسىندەگى ورنى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
