بالالىق شاق
رومان
ۇلىما ارنايمىن
قاراكولەڭكە تار بولمەدە، تەرەزە الدىندا، ەدەندە اكەم جاتىر. اق كەبىنگە وراۋلى بويى شامادان تىس ۇزارىپ، جالاڭ اياعىنىڭ باشپايلارى ءبىرتۇرلى بوپ تاربايىپ كەتكەن، كوكىرەگىنە قۋسىرا سالعان سۇيكىمدى قولدارىنىڭ ساۋساقتارى دا قيسىق-قيسىق؛ جارقىن كوزدەرىن باقىر اقشامەن مىقتاپ باستىرىپ قويعان، مەيىرىمدى ءجۇزى قاراۋىتىپ كەتكەن، سۇيكىمسىزدەنىپ اقسىيعان تىستەرىنەن زارەم ۇشىپ تۇر.
قىزىل يۋبكالى، جالاڭاش-جالپى شەشەم اكەمنىڭ ۇزىن، ۇياڭ شاشىن قارا تاراقپەن شالقاسىنان قايىرا تاراپ، تىزەرلەپ وتىر؛ بۇل تاراقپەن مەن قاربىز قابىعىن يزەپ كەسۋدى ءتاۋىر كورۋشى ەم؛ شەشەم قارلىققان جۋان قوڭىر داۋىسپەن بىردەمە دەپ دامىلسىز سويلەپ وتىر، كوكشىل كوزدەرى ءىسىپ كەتىپتى، جاس بوپ بۇرشاقتاپ اعىپ، ەرىپ بارا جاتقانداي.
باسى قازانداي، ۇلكەن كوزدى، كىسى كۇلەرلىك قومپاق مۇرىندى، جۇمىر دەنەلى ناعاشى اجەم قولىننان ۇستاپ تۇر؛ تۇلابويى قاپ-قارا، جۇپ-جۇمساق، ءارى تاماشا سۇيكىمدى؛ شەشەمنىڭ داۋسىنا ءبىرتۇرلى ەرەكشە جانە كەلىستىرە ءۇن قوسىپ، اجەم دە جىلاپ تۇر، تۇلابويى قالش-قالش ەتەدى دە، مەنى اكەمە تامان يتەرىپ، جۇلقىلاي بەرەدى؛ مەن شەگىنشەكتەپ، ونىڭ تاساسىنا تىعىلا بەرەم؛ ۇرەيلەنىپ ىڭعايسىزدانىپ تۇرمىن.
ۇلكەندەردىڭ جىلاعانىن ەشۋاقىتتا كورمەگەن ەم، اجەمنىڭ:
— كوكەڭمەنەن قوشتاسىپ قالسايشى، ونى ەندى ءومىرباقي كورمەيسىڭ عوي، ول اينالايىن، جاسىنا جەتپەي، مەزگىلسىز ءولىپ كەتتى عوي... — دەپ قايتا-قايتا ايتقان سوزدەرىنە تۇسىنبەيمىن.
قاتتى ناۋقاستانىپ، جۋىردا عانا تۇرعانمىن؛ ناۋقاس كەزىمدە — مۇنى جاقسى بىلەمىن — اكەم مەنىمەن ابىگەر بوپ كوڭىلدى جۇرگەن-دى، سوسىن ول كەنەت جوق بولىپ كەتتى دەپ ونىڭ ورنىنا تاڭعاجايىپ ادام، اجەم كەلىپ وتىراتىن بولدى.
— قايدان كەلدىڭ سەن؟ — دەپ سۇرادىم اجەمنەن.
— جوعارىدان، نيجنييدەن كەلدىم، ءبىراق جاياۋ كەلگەنىم جوق، پاروحودپەن كەلدىم! سۋدا جاياۋ جۇرەتىن بە ەدى، ءپىشت! — دەدى ول.
مۇنىڭ ءوزى ءارى قىزىق، ءارى تۇسىنىكسىز بولدى: ءۇيدىڭ جوعارعى قاباتىندا ساقالدى، بويانعان پەرسياندار، ال پودۆالدا ءبىر كارى، سارى قالماق يلەگەن قوي تەرىلەرىن ساتىپ تۇراتىن. ساتىنىڭ قاپتالىنا ءمىنىپ، تومەن سىرعاناپ ايتپەسە، ودان قۇلاپ كەتسەك، توڭقالاڭ اسىپ تا تۇسۋگە بولاتىن-دى، — مۇنى جاقسى بىلەتىنمىن. ءبىراق، بۇعان سۋدىڭ قانداي قاتىسى بار؟ ءبارى دە نانىمسىز، ءارى شىم-شىتىرىق قىزىق.
— ال، مەن نەلىكتەن ءپىشت بولامىن؟
— ايقايلاي بەرگەندىكتەن ءپىشت بولاسىڭ، — دەدى اجەم دە كۇلە سويلەپ.
اجەم ەمرەنە، كوڭىلدەنە، كەلىستىرە سويلەيدى. العاشقى كۇننەن باستاپ-اق مەن وعان ءۇيىر بوپ كەتتىم، سوندىقتان ول ەندى وسى بولمەدەن مەنىمەن بىرگە تەزىرەك كەتسە ەكەن دەيمىن.
مەنى قاتتى قىينايتىن — شەشەم؛ ونىڭ كوز جاسىن بۇلاپ، داۋىس ەتكەنى كوڭىلىمدە ءبىر قورقىنىشتى توسىن سەزىم تۋعىزدى. شەشەمدى مۇنداي كۇيدە تۇڭعىش رەت كورۋىم ەدى — ول ءارقاشان قاتال، سوزگە ساراڭ بولاتىن-دى؛ ءوزى تاپ-تازا، جىلقىداي جۇپ-جۇمىر، ءىرى دەنەسى شىپ-شىمىر، قولدارى دا كەرەمەتتەي قارۋلى ەدى. ال ءقازىر ءونبويى ءبىرتۇرلى سۇيكىمسىزدەنىپ ءىسىنىپ كەتكەن، القا-سالقا، كيىمىنىڭ ءبارى بىت-شىت؛ باسىندا ۇلكەن سارعىش بورىكتەي، تاپ-تۇيناقتاي بوپ تۇراتىن شاشى جالاڭاش يىعىن جاۋىپ بەتىنە تۇسكەن، ونىڭ ءبىر بۇرىپ ورگەن جارتىسى اكەمنىڭ ءولى جۇزىنە تۇسە قوزعالىپ تۇر. بولمەگە كەلىپ تۇرعانىما كوپ ۋاقىت بولسا دا، شەشەم ماعان ءبىر رەت تە قاراعان جوق، — اكەمنىڭ شاشىن تاراپ، كوز جاسىنا بۋلىعىپ، ەڭىرەي بەردى.
ەسىكتەن قاپ-قارا مۇجىقتار مەن قاراۋىلشى سولدات قاراي بەرەدى. سولدات اشۋلانىپ:
— تەزىرەك اكەتىڭدەر! — دەپ اقىرادى.
تەرەزەگە قارا شارقات ۇستاۋلى؛ شارقات جەلكەنشە كومپيەدى. ءبىر كۇنى اكەم مەنى جەلكەندى قايىقپەن سەرۋەنگە الىپ شىققان. ءبىر مەزەتتە كۇن كۇركىرەپ قويا بەردى. اكەم كۇلدى دە، مەنى ەكى تىزەسىمەن قىسىپ الىپ:
— قورىقپا، لۋك، ەشتەڭە ەتپەس! — دەپ ايقايلاعان.
ءبىر مەزەتتە شەشەم ەدەننەن ازار كوتەرىلىپ، سول بويدا قايتا وتىرا كەتتى، شاشى ەدەنگە جايىلا شالقاسىنان قۇلاپ ءتۇستى؛ كوزى جۇمۋلى، اق ءجۇزى كوگەرىپ كەتتى دە، ءتىسىن اكەمشە اقسىيتىپ:
— ەسىكتى جابىڭدار... الەكسەيدى اكەتىڭدەر! — دەدى قورقىنىشتى داۋىسپەن.
اجەم مەنى يتەرىپ تاستاپ، ەسىككە قاراي ۇمتىلدى:
— قورىقپاڭدار، اعايىندار، تيە كورمەڭدەر، كەتىڭدەر، قۇداي ءۇشىن! بۇل — حولەرا ەمەس، تولعاق، قوي كەلگەن، راقىمشىلىق ەتىڭدەر، جارقىندارىم! — دەپ ايقايلادى.
مەن قاراڭعى بۇرىشتاعى ساندىق ارتىنا تىعىلىپ قارادىم دا وتىردىم: شەشەم ەدەندە اھلاپ، ءتىسىن قايراپ، وندالاپ جاتىر، اجەم ونى شىر اينالا كۇيبەڭدەپ ءجۇر.
— قۇداي ءۇشىن! ۆاريۋشا، شىداپ ب ا ق..! اۋليەنىڭ اۋليەسى، شاراپاتتى ماريام-انا... — دەپ كوڭىلدەنە ەلجىرەي سويلەپ ءجۇر.
زارەم ۇشتى؛ ەكەۋى ەدەندە اكەمنىڭ جانىندا ابىگەر بوپ ءجۇر، اكەمە سوقتىعىسادى، سارناپ ايقايلايدى، ءبىراق اكەم بىلق ەتپەيدى، كۇلىپ جاتقان ءتارىزدى. ەدەندەگى ابىگەر ۇزاققا سوزىلدى؛ شەشەم الدەنەشە رەت تۇرەگەلىپ، قايتادان قۇلاي بەردى؛ اجەم، ۇلكەن جۇمساق قارا دوپتاي، بولمەدەن دومالاي شىعا-شىعا جونەلەدى؛ ءبىر كەزدە قاراڭعىدا بالا شىر ەتە قالدى.
— قۇدايعا شۇكىر! ۇل بالا! — دەدى اجەم.
سونسوڭ شىراق جاقتى.
مەن، ءسىرا، بۇرىشتا وتىرىپ ۇيقتاپ كەتسەم كەرەك، — باسقا ەشتەڭە ەسىمدە قالماپتى.
بۇدان سوڭعى ءبىر ەسىمدە قالعانى — جاۋىندى كۇن، بەيتتىڭ مەڭىرەۋ ءبىر تۇكپىرى: ءوزىم ءبىر تايعاق، بىلشىراق توبەشىك باسىندا، اكەمنىڭ تابىتىن تۇسىرگەن شۇڭقىرعا ءۇڭىلىپ تۇرمىن؛ شۇڭقىر ءتۇبى شالقىعان سۋ، ىشىندە تارباقالار ءجۇر، — بىر-ەكەۋى تابىتتىڭ سارى قاقپاعىنا شىعىپ تا ۇلگىردى.
قابىر باسىندا — مەن، اجەم، ءۇستى-باسى مالمانداي قاراۋىلشى سولدات جانە قولىندا كۇرەكتەرى بار اشۋلى ەكى مۇجىق. ءبارىمىزدىڭ ۇستىمىزگە مونشاقتاي ۇپ-ۇساق، جىلى جاۋىن سىركىرەپ تۇر.
قاراۋىلشى شەتكە تامان شىعىپ:
— توپىراق تاستاڭدار، — دەدى.
اجەم باسىنداعى ورامالىنىڭ ۇشىمەن بەتىن باسىپ جىلاپ قويا بەردى. مۇجىقتار ەڭكەيىپ، قابىرعا تەز-تەز توپىراق تاستاي باستادى، سۋ شىلپ-شىلپ ەتتى؛ تارباقالار تابىتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، شۇڭقىردىڭ جارىنا شاپشي باستادى، كەسەك-كەسەك توپىراق ولاردى قايتادان شۇڭقىردىڭ تۇبىنە ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
اجەم، مەنى يىعىمنان تارتىپ:
— كەيىن تۇر، لەنيا — دەدى، مەن ونىڭ قولىنان سىتىلىپ شىقتىم، كەتكىم كەلمەدى.
اجەم:
— قۇدايىم-اي، بۇل نەعىلعانىڭ، — دەپ، الدە ماعان، الدە قۇدايعا رەنجىگەنىن ءبىلدىردى دە، تومەن قاراپ، ۇندەمەي ۇزاق تۇرىپ قالدى؛ قابىر بەتىنەن كەلە توپىراققا تولدى، اجەم ءالى تۇر.
مۇجىقتار توپىراقتى كۇرەكپەن سىلپىلداتا سوعىپ جاتىر؛ جەل ۇرلەي جاڭبىردى ايداپ اكەتتى. اجەم مەنى قولىمنان جەتەلەپ، سامساعان قارا كرەستەر اراسىنداعى الىس ءبىر شىركەۋگە اپاردى.
قورشاۋ سىرتىنا شىققان سوڭ:
— سەن نەگە جىلامايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى اجەم. — جىلاپ الساڭ ەدى!
— جىلاعىم كەلمەيدى، — دەدىم.
— ە، جىلاعىڭ كەلمەسە، جىلاماي-اق قوي، — دەي سالدى اجەم اقىرىن عانا.
بۇنىڭ ءبارى تاڭقالارلىق ەدى: مەن سيرەك جىلايتىنمىن، وندا دا تاياق باتقاندىقتان ەمەس، جابىرگە شىداماي جىلايتىنمىن؛ مەن جىلاسام، اكەم ءاردايىم مازاق ەتۋشى ەدى دە، شەشەم:
— جىلاۋشى بولما! — دەپ اقىراتىن.
كەيىن بىزدەر جايداق تارانتاسقا ءمىنىپ، وتە لاس ءبىر كەڭ كوشەنىڭ بويىمەن، قارا-كۇرەڭ ۇيلەرىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ وتتىك؛ مەن اجەمنەن:
— تارباقالار شۇڭقىردان شىعا الماي ما؟ — دەپ سۇرادىم.
— جوق، ەندى شىعا المايدى، — دەپ جاۋاپ قايىردى اجەم. — قۇداي ەسىركەسىن ولاردى!
قۇدايدىڭ ەسىمىن اكەم دە، شەشەم دە ءبۇيتىپ ءجيى، ءارى شىن نيەتىمەن اۋزىنا الا بەرمەۋشى ەدى.
بىرنەشە كۇننەن سوڭ مەن، اجەم جانە شەشەم ۇشەۋمىز پاروحودتا، كىشكەنتاي كايۋتادا كەلە جاتتىق، دۇنيەگە جاڭا كەلگەن ءىنىم ماكسيم قايتىس بولعان، سىرتىنان قىزىل قۇرمەن قۇنداقتالعان اق كەبىنگە وراۋلى، بۇرىشتاعى ستول ۇستىندە جاتىر.
مەن، بۋىلعان تۇيىنشەكتەر مەن ساندىق ۇستىنە ورنىعىپ الىپ، اتتىڭ كوزىندەي بادىرايعان، دوڭگەلەك تەرەزەدەن قاراپ وتىرمىن؛ دىمقىل اينەك ار جاعىندا قۇلازىعان، كوبىك شاشقان ۇشى-قيىرى جوق سۋ شالقىپ جاتىر. كەيدە شاپشىپ، اينەكتى جالاپ-جالاپ الادى. وندايدا مەن ەرىكسىز ەدەنگە سەكىرىپ تۇسەمىن.
اجەم:
— قورىقپا، — دەيدى دە، جۇپ-جۇمساق قولىمەن مەنى وپ-وڭاي كوتەرىپ الىپ، تۇيىنشەكتەردىڭ ۇستىنە قايتادان وتىرعىزادى.
سۋ بەتىندە — بۋالدىر، دىمقىل تۇمان؛ الدەقايدان، الىستان جەر قاراۋىتىپ كورىنەدى دە، تۇمان مەن سۋ تاسالاپ قايتادان عايىپ بوپ كەتەدى. اينالاداعى نارسەنىڭ ءبارى سەلك-سەلك ەتەدى. تەك شەشەم عانا، ەكى قولىن جەلكەسىنە قويىپ، قابىرعاعا سۇيەنىپ، تابانداپ، قوزعالماي تۇر. ءجۇزى تەمىردەي بوپ تۇتىگىپ كەتكەن، ەكى كوزى تارس جۇمۋلى، ۇنەمى ءبىر ءتىل قاتىپ سويلەسپەيدى، مۇلدە ءبىرتۇرلى بوپ وزگەرىپ، جاڭعىرىپ كەتكەن، ءتىپتى ۇستىندەگى كيىمى دە ماعان بوتەن كورىندى.
اجەم قايتا-قايتا:
— ۆاريا، از-ماز تاماق ىشسەڭ قايتەدى، ءا؟ — دەيدى وعان اقىرىن عانا.
شەشەم ءتىل دە قاتپايدى، قوزعالمايدى دا.
اجەم مەنىمەن سىبىرلاسىپ سويلەسەدى دە، شەشەممەن — داۋىستاڭقىراپ، ءبىراق ءبىرتۇرلى ساقتانا، يمەنە، ءارى از سويلەسەدى. مەنىڭ ويىمشا، اجەم شەشەمنەن جاسقاناتىن سياقتى. بۇل ماعان تۇسىنىكتى دە، سوندىقتان اجەمە جاقىندىعىم ودان سايىن ارتا ءتۇستى.
— ساراتوۆ، — دەدى شەشەم كۇتپەگەن جەردەن قاتتى داۋىستاپ، ءارى ىزعارلانا سويلەپ. — الگى ماتروس قايدا؟
شەشەمنىڭ سوزدەرى دە تاڭعاجايىپ، بوتەن سوزدەر: ساراتوۆ، ماتروس دەيدى.
كايۋتاعا كوك كيىمدى، اق شاشتى ءتورتباق ادام كەلىپ كىردى، ءبىر كىشكەنتاي جاشىك اكەلدى. اجەم جاشىكتى الدى دا، وعان كيىمنىڭ سۇيەگىن سالا باستادى، سالىپ بولدى دا، قولىن سوزا ۇستاپ، ەسىككە قاراي الىپ ءجۇردى، ءبىراق اجەم جۋان ەدى، كايۋتانىڭ تاپ-تار ەسىگىنە تەك قىرىنان عانا سىياتىن-دى، سوندىقتان ەسىك الدىندا ىڭعايسىزدانىپ كىدىرىپ قالدى.
شەشەم:
— ءاي، مامەكە-اي! — دەپ داۋىستاپ، اجەمنەن تابىتتى جۇلىپ الدى دا، ەكەۋى جوق بوپ كەتتى؛ مەن كوك كيىمدى مۇجىققا قاراپ، كايۋتادا قالىپ قويدىم.
ول ماعان قاراي ەڭكەيىپ:
— قالاي، ىنىشەگىڭ ءولىپ كەتتى مە؟ — دەدى.
— سەن كىمسىڭ؟
— ماتروسپىن.
— ال، ساراتوۆ دەگەن كىم؟
قالا عوي. تەرەزەدەن قاراشى، مىنا تۇرعان سول عوي! تەرەزە سىرتىندا جەر تەڭسەلىپ تۇر. قاراۋىتىپ، جارقاباقتانىپ، ۇستىندە تۇمان ءۇيىرىلىپ ءجۇر، تەگەنەدەي قالاشتان جاڭا عانا كەسىپ العان ۇلكەن كەسەك نانداي بولىپ كورىنەدى.
— اجەم قايدا كەتتى؟
— نەمەرەسىن جەرلەۋگە كەتتى.
— ونى جەرگە كومە مە؟
— ەندى ءقايتۋشى ەدى؟ كومەدى.
اكەمدى جەرلەگەندە، ءتىرى تارباقالاردىڭ. دا قوسا كومىلەتىنىن ايتتىم ماتروسقا. ول مەنى كوتەرىپ، كوكىرەگىنە مىقتاپ قىسىپ ءسۇيىپ الدى.
— ءاي، شىراعىم-اي، سەن ءالى ەشتەڭەنى ۇقپايسىڭ عوي! — دەدى ول. — تارباقانى اياۋدىڭ قاجەتى جوق، قۇداي ەسىركەسىن ولاردى! شەشەڭدى اياسايشى، — ونى قايعى ابدەن كۇيرەتىپ بىتىرگەنىن كورمەيمىسىڭ!
قاق توبەمىزدەن گۋىلدەپ، ازىناعان دىبىس شىقتى. مۇنىڭ پاروحود ەكەنىن مەن ءبىلىپ العانمىن، سوندىقتان قورىققانىم جوق، ءبىراق ماتروس اسىعىپ مەنى ەدەنگە قويا سالدى دا:
— جۇگىرۋ كەرەك! — دەپ شىعا جونەلدى.
مەنىڭ دە زىتقىم كەلدى. ەسىك الدىنا شىقتىم. قارا كولەڭكە تار قۋىستا ەشكىم جوق ەكەن. ەسىككە تاياۋ، باسپالداقتارىنىڭ جەزى جالتىراپ، ءبىر ساتى تۇر. جوعارى قاراپ ەم، قولدارىنا دوربا، تۇيىنشەكتەرىن ۇستاعان ادامداردى كوردىم. پاروحودتان جۇرتتىڭ ءبارى كەتىپ بارا جاتقانىنا كۇمانىم قالمادى — دەمەك، مەنىڭ دە كەتۋىم كەرەك.
ءبىراق، ءبىر توپ مۇجىققا ىلەسىپ، پاروحودتان جاعاعا شىعاتىن كوپىرگە تاياۋ بورتقا جەتكەن كەزىمدە، جۇرتتىڭ ءبارى ماعان:
— مىناۋ كىم بالاسى؟ كىم بالاسىسىڭ؟ — دەپ ايقايلاي باستادى.
— بىلمەيمىن.
مەنى كوپكە دەيىن يتەرمەلەپ، جۇلقىلاپ، تۇرتكىلەۋمەن بولدى. اقىرىندا اق شاشتى ماتروس جەتىپ كەلدى دە، مەنى ۇستاي الىپ:
— بۇل استراحاندىق قوي، كايۋتادان شىققان... — دەپ ءتۇسىندىردى.
ول جۇگىرىپ مەنى كايۋتاعا الىپ بارىپ، تۇيىنشەكتەردىڭ ۇستىنە وتىرعىزا سالدى دا:
— سازايىڭدى بەرەرمىن بالەم! — دەپ سۇق قولىن كەزەپ قويىپ كەتىپ قالدى.
توبەمدەگى ۋ-شۋ بىردەن-بىرگە سايابىرلايىن دەدى، ەندى پاروحود قالتىرامايدى دا، سۋدى دا گۇرسىلدەتپەيدى. كايۋتانىڭ تەرەزەسىن ءبىر دىمقىل جار تاسالادى: تاس قاراڭعى، قاپىرىق بوپ كەتتى، تۇيىنشەكتەر، تىنىشىمدى كەتىرىپ، ءىسىنىپ كەتكەن ءتارىزدى، توڭىرەگىمنىڭ ءبارى جايسىز. قاڭىراعان پاروحودقا مەنى وسىلاي ءومىر-باقي جالعىز تاستاپ كەتپەدى مە ەكەن؟
ەسىككە، كەلدىم. ەسىك اشىلمايدى، جەز تۇتقاسىن بۇراپ تا بولمايدى. ءسۇت قۇيعان شىنىنى الىپ، تۇتقاعا بار پارمەنىممەن قويىپ قالدىم. شىنى كۇل-تالقان بولدى، ءسۇت اياعىما اقتارىلىپ، ەتىگىمنىڭ قونىشىنا قۇيىلدى.
تۇك بىتىرە الماعانىما ىزا بوپ، تۇيىنشەكتەردىڭ ۇستىنە جاتىپ قالدىم، اقىرىن جىلاپ جاتىپ، ۇيقتاپ كەتتىم.
ويانا كەلسەم، پاروحود تاعى دا گۇرسىلدەپ، دىرىلدەپ كەلەدى ەكەن، كايۋتانىڭ تەرەزەسى كۇنشە لاپىلداپ تۇر. اجەم مەنىڭ جانىمدا شاشىن تاراپ وتىر، الدەنەنى كۇبىرلەپ، بەتىن كىرجيتىپ قويادى. قويۋ شاشى يىعىن، ومىراۋىن، تىزەسىن بۇركەپ تۇراتىن، شاشى تاڭعاجايىپ قالىڭ بولاتىن، قاپ-قارا بوپ، قوشقىلدانا جىلتىلداپ، ەدەنگە ءتۇسىپ تۇر. اجەم، شاشىن ەدەننەن ءبىر قولىمەن كوتەرىپ، سالبىراتا ۇستاپ، قالىڭ بۇرىمىنا سيرەك ءتىستى اعاش تاراقتى ازار−ازار ەنگىزەدى؛ ەرىندەرى قيسايىپ، قارا كوزدەرى اشۋلانا ۇشقىن شاشادى، قالىڭ شاش استىنداعى بەتى كىپ-كىشكەنتاي، كىسى كۇلەرلىك بوپ كورىنەدى.
اجەم بۇگىن اشۋلى سياقتى، ءبىراق، شاشىن نەلىكتەن وسىنشا ۇزىن بولدى دەپ سۇراعانىمدا، كەشەگىسىندەي مەيىرىمدى، ءارى ۇياڭ داۋىسىمەن:
— قۇداي قاس قىپ بەرگەن بولار دەيمىن بۇل انتۇرعاندى، — كانە، تاراپ جىبەرشى! وسى جالىندى جاس كەزىمدە ماقتان ەتۋشى ەم، قارتايعاندا قارعايتىن بولدىم! سەن ۇيقتاي بەر! ءالى ەرتە، كۇننىڭ ءوزى ءتۇن ۇياسىنان جاڭا عانا شىعىپ كەلە جاتىر... — دەدى.
— ەندى ۇيقتاعىم كەلمەيدى!
— ەندەشە جارار، ۇيقتاماي-اق قوي، — دەپ بىردەن كەلىسە كەتتى اجەم، بۇرىمىن ءورىپ وتىرىپ، ديۆانعا قاراي بەرىپ؛ ديۆاندا شالقاسىنان، شەكتەي سوزىلىپ، شەشەم جاتىر. — كەشە سەن شىنىنى قالاي سىندىردىڭ وسى؟ اقىرىن سويلە!
اجەم ءبىرتۇرلى ەرەكشە، اندەتە سويلەيدى، سوزدەرى گۇلشەشەككە ۇقساعان، سونداي جىلى، جارقىن، ءنارلى، كوڭىلىمە وپ-وڭاي توقىلادى. جىمىيىپ كۇلگەن كەزىندە، شيەدەي، قارا كۇرەڭ قاراشىقتارى ايتىپ جەتكىزە الماستاي سۇيكىمدى نۇر شاشا، ۇلعايىپ كەتەدى، كۇلكىسى اپپاق قالاداي تىستەرىن جارق ەتكىزەدى، قارا قوشقىل بەتىندەگى ءاجىمنىڭ قالىڭدىعىنا قاراماستان، بۇكىل بەت الپەتى جاس، ءارى جارقىن كورىنەدى. ونىڭ بەت شىرايىن وسى ءبىر كەڭ تاناۋلى، ۇشى قىزارىپ تۇراتىن قومپاق مۇرىنى قاتتى بۇزىپ تۇراتىن-دى. اجەم كۇمىستەن اشەكەيلەگەن قارا شاقشادان ناسىباي اتاتىن. ءونبويى قارالتىم كورىنسە دە، ىشىنەن — كوزى ارقىلى — شاشىراي شىققان، وشپەيتىن، جارىق ءارى جىلى ساۋلەمەن نۇرلانىپ تۇراتىن. اجەم ەڭكەك، ءتىپتى بۇكىرگە تاڭدىق، وتە تولىق، ءبىراق ۇلكەن مىسىقشا جەڭىل، ءارى ەپتى قىيمىلدايتىن، — ءارى تاپ سول مەيىرىمدى جانۋارداي جۇپ-جۇمساق ەدى.
اجەمە كەزدەسكەنگە دەيىن قاراڭعىدا تىعىلىپ، ۇيقتاپ جاتقان سياقتى ەدىم، ول كەلدى دە، وياتىپ، جارىق دۇنيەگە شىعاردى، اينالامداعىنىڭ ءبارىن ۇزىنا شۇباق جىپكە ءتىزىپ بىرىنە ءبىرىن بايلانىستىرىپ الۋان ءتۇستى شىلتەرشە توقىدى دا، بىردەن-اق جۇرەگىمە ەڭ جاقىن، ەڭ تۇسىنىكتى، ءارى ەڭ قىمبات ومىرلىك دوسىم بوپ كەتتى، — قيىن-قىستاۋ ءومىر شەگۋگە كەرەكتى قاجىماس قۋات بەرىپ، بايىتقان دا اجەمنىڭ دۇنيەگە دەگەن ادال سۇيىسپەنشىلىگى ەدى.
بۇدان قىرىق جىل بۇرىن پاروحودتار جاي جۇزەتىن-دى؛ نيجنييگە دەيىن وتە ۇزاق ۋاقىت جۇزدىك، سوندىقتان سۇلۋ كورىنىستى ەمىن-ەركىن تاماشالاعان سول ءبىر العاشقى كۇندەرىم ەسىمدە ءالى كۇنگە دەيىن جاقسى ساقتاۋلى.
اۋا رايى تۇزەلىپ كەتتى: اجەم ەكەۋمىز ەرتەدەن كەشكە دەيىن جالتىر اسپان استىندا، كۇز التىنعا بولەپ، جىبەكتەن ءتۇر سالعان ۆولگا جاعالاۋلارىنىڭ اراسىندا، پالۋبادا بولدىق. سۇرعىلت-كوگىلدىر سۋدى قالاقتارىمەن اسىقپاي اقىرىن عانا گۇمبىر-گۇمبىر ەسىپ، ۇزىن ارقانمەن بارجا سۇيرەتكەن اق-سارى پاروحود اعىنعا قارسى جوعارى ءىلبىپ كەلەدى. بارجانىڭ ءتۇسى سۇر، ەسەكقۇرت سياقتى. كۇن ۆولگانىڭ ۇستىندە بايقاۋسىز قالىقتاپ بارا جاتىر؛ توڭىرەكتەگى كورىنىستىڭ ءبارى ساعات سايىن جاڭارىپ، ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى؛ جاپ-جاسىل تاۋلار جەردىڭ ءساندى كيىمىندەگى اسەم قىرتىسى ءتارىزدى؛ الىستان پريانيكتەي كورىنىپ، جاعادا قالالار مەن سەلولار تۇر؛ سۋ بەتىندە كۇزگى التىن جاپىراق قالقىپ ءجۇر؛
اجەم، ءبىر بورتتان ەكىنشى بورتقا بارىپ:
— قاراشى، قانداي تاماشا! — دەيدى مينۋت سايىن، جايناڭ قاعىپ، سويلەگەن كەزدە ونىڭ كوزى دە شاتتىق نۇرىن شاشىپ جايناپ كەتەدى.
اجەم جاعاعا ۇڭىلە قاراپ تۇرىپ، مەنى كوبىنەسە ۇمىتىپ كەتەدى: ەكى قولىن كوكىرەگىنە ايقاستىرا سالىپ، بورتقا تامان بارىپ، كۇلىمسىرەپ، ۇندەمەي تۇرادى دا قويادى، ءبىراق كوزى تولى جاس. مەن اجەمنىڭ باجىر كەستەلى يۋبكاسىنا جارماسام.
ول:
— اۋ؟ — دەپ، سەلك ەتە تۇسەدى. — قالعىپ كەتىپ ءتۇس كورگەندەي بوپ تۇر ەكەنمىن.
— نەگە جىلايسىن؟
— قاراشىعىم، قۋانىشتان دا، كارىلىكتەن دە جىلاۋ عوي بۇل، — دەيدى اجەم كۇلىمسىرەپ. — مەن ابدەن قارتايدىم عوي، جاسىمنىڭ ءوزى قىسى-جازى بىردەي الپىستان ءارى اسىپ كەتتى.
سوسىن، ناسىباي يسكەپ الىپ، ماعان مەيىرىمدى قاراقشىلار جايىندا، اۋليە ادامدار جايىندا، نەشەتۇرلى اۆدار مەن جىن-شايتاندار جايىندا قايداعى ءبىر تاماشا ەرتەگىلەردى ايتا باستايدى.
اجەم، مەنىڭ بەتىمە ەڭكەيىپ، كوزىمە زور قاراشىقتارىمەن ۇڭىلە قاراپ، ەرتەگىنى اقىرىن، قىزىقتىرا، وزىمە دەم بەرگەندەي، جۇرەگىمە كۇش-قۋات ەنگىزە ايتادى. ولەڭ ايتقان ءتارىزدى سويلەيدى دە، سەزدەرى بارعان سايىن كەلىستىرەك بوپ شىعادى. اجەمدى تىڭداعاندا ادام ايتقىسىز راقاتقا باتاسىڭ. تىڭدايمىن دا:
— تاعى ايتشى — دەپ جالىنامىن.
— ال، ەندەشە تاعى دا بىلاي بولعان ەكەن: الجىعان ءۇي پەرىسى پەش استىنداعى قۋىستا وتىرىپ الادى، تابانىنا لاپشا جاڭقاشا كىرىپ كەتەدى، سوندا ول تەڭسەلىپ: «اي، تىشقاندار-اي، اۋىرىپ بارادى عوي، اي، تىشقاندار-اي، شىداتار ەمەس قوي!» — دەپ قاقسايدى ەكەن.
اجەم ءبىر اياعىن كوتەرىپ، قولىمەن ۇستاپ، تەربەتەدى دە، جانىنا باتىپ تۇرعانداي، بەتىن كىسى كۇلەرلىكتەي ەتىپ، كىرجىڭ-كىرجىڭ ەتكىزەدى.
جىلى شىرايلى، ساقالدى مۇجىق-ماتروستار اجەمدى اينالا قورشاپ تۇرادى، اڭگىمەسىن تىڭدايدى، كۇلەدى دە، اجەمدى ماقتاپ:
— شەشە، تاعى بىردەمە ايتشى! — دەپ ولار دا وتىنەدى.
سونسوڭ:
— ءجۇرىڭىز، بىزبەن بىرگە كەشكى تاماق ءىشىڭىز! — دەسەدى.
كەشكى تاماق ۇستىندە اجەمە اراق، ماعان قاربىز، قاۋىن بەرىپ قوناق ەتەدى؛ بۇل ءارى جاسىرىن ىستەلەدى: پاروحودتا ءبىر ادام كەلە جاتىر، ول جەمىس-جيدەكتەردى جەگىزبەيدى، تارتىپ الادى دا وزەنگە تاستايدى؛ ۇستىندە پوليسەيدىكىنە ۇقساس جەز تۇيمەلى كيىمى بار، ءوزى ۇنەمى ماس بولىپ جۇرەدى، سوندىقتان جۇرت ودان تاسالانىپ جۇرەدى.
شەشەم پالۋباعا سيرەك شىعادى دا، بىزدەن وقشاۋ جۇرەدى. ۇنەمى ءبىر ءۇن قاتپايدى. ونىڭ سىمباتتى، زور دەنەسى، تەمىردەي بون تۇتىككەن ءجۇزى، باسىنا زىلدەي ەتىپ ەكى بۇرىپ وراعان سەلەۋ شاشى — شەشەمنىڭ كۇشتى، ورنىقتى بارلىق تۇلعاسى تۇماننىڭ، الدە ءمولدىر اقشا بۇلتتىڭ ارجاعىنان كورىنگەندەي ەسىمە تۇسەدى؛ اجەمنىڭ كوزى ءتارىزدى شاراداي، كوكشىل، تىك كوزدەرى سول ارادان بۇلدىراي جانە سۇستانا قارايدى.
ءبىر كۇنى شەشەم:
— مامەكە، سىزگە جۇرت كۇلىپ ءجۇر عوي! — دەدى، ىزعارلانا سويلەپ.
— ءا، قۇداي كەشىرسىن داعى ولاردى! — دەپ جاۋاپ قايىردى اجەم نەمكەتتىلەۋ سويلەپ. — كۇلە بەرسىن، مەيلى ءبىلسىن.
اجەمنىڭ ءنيجنييدى كورگەندە بالاشا قۋانعانى ءالى ەسىمدە. مەنى قولىمنان تارتقىلاپ، پاروحود بورتىنا قاراي يتەرمەلەپ:
— قاراشى، قاراشى، قانداي تاماشا! جارىقتىق ءنيجنييىڭ، مىنە، وسى عوي! بۇل قاسيەتتى جارىقتىق وسىنداي عوي! شىركەۋلەرىن قاراشى، قالىقتاپ ۇشىپ بارا جاتقانداي، قاراشى، ءوزىڭ! — دەپ ايقايلادى.
سوسىن، ءتىپتى جىلارمانعا كەلىپ:
— ۆاريۋشا، قاراشى، سولاي ەمەس پە، ءا؟ — دەپ شەشەمە جالىندى. — ۇمىتىپ تا قالعان بولارسىڭ! قۋانسايشى!
شەشەم قاباعىن تۇيە كۇلىمسىرەگەن بولدى. پاروحود ءبىر اسەم قالانىڭ تۇسىنا كەلىپ، جۇزدەگەن شوشاق دىڭگەكتەرى سامساعان كەمەلەرگە لىق تولى وزەن ورتاسىنا توقتاعان كەزدە، ۇستىنە كەپ ادام مىنگەن ءبىر ۇلكەن قايىق پاروحودتىڭ ىرگەسىنە كەپ تۇرا قالدى، تومەن سالبىراتىپ قويعان ساتىعا ىرعاقپەن تىركەسىپ الىپ، ادامدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى قايىقتان پالۋباعا كوتەرىلە باستادى. ءبارىنىڭ الدىندا، ۇزىن قارا كيىمدى، التىنداي سارى جيرەن شوقشا ساقالدى، ءبىزمۇرىن، كىشكەنە جاسىل كوك كوزدى، الاسا عانا ارىق شال شاپشاڭ باسىپ ءجۇرىپ كەلەدى. شەشەم:
— پاپەكە! — دەپ، كۇڭىرەنە قاتتى داۋىستاپ جىبەردى دە، شالعا اسىلا كەتتى، شال كىشكەنە قىزىل قولدارىمەنەن شەشەمنىڭ ەكى بەتىن تەز-تەز سىيپاپ، باسىن قارمالاپ:
— نەمەنە-ە، اقماق؟ ەھە-ە! مىنە، باسە... ءاي، سەندەردى مە-ە... — دەپ شىرىلداپ، ايقاي سالدى.
اجەم بۇرانداشا دوڭگەلەنىپ، جۇرتتىڭ ءبارىن بىردەن قۇشاقتاپ، ءسۇيىپ ءجۇر؛ مەنى جۇرتقا قاراي يتەرمەلەپ:
— جۇرسەيشى تەزىرەك! مىناۋ — ميحايلو اعاڭ، مىناۋ — ياكوۆ... ناتاليا جەڭگەڭ، مىناۋ — باۋىرلارىڭ ەكەۋىنىڭ دە اتى ساشا، كاتەرينا اپاڭ، وسىلاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ تۇقىم، كوردىڭ بە، قانداي كوپ! — دەدى باستىرمالاتا سويلەپ.
اتام:
— دەنىڭ ساۋ ما، شەشەسى؟ — دەدى اجەمە. ەكەۋى ءۇش قايتارا ءسۇيىستى.
اتام مەنى قالىڭ توپ كىسىنىڭ اراسىنان ءىلىپ الىپ شىقتى دا، باسىمنان ۇستاپ تۇرىپ:
— كىم بالاسىسىن سەن، ەي؟ — دەپ سۇرادى.
— استراحاندىقپىن، كايۋتادان شىقتىم...
شەشەمنەن:
— مىناۋ نە دەپ تۇر؟ — دەپ سۇرادى دا اتام، جاۋاپ الۋىن كۇتپەي-اق:
— شىقشىتى اكەسىنە تارتقان ەكەن... قايىققا وتىرىڭدار! — دەپ مەنى يتەرىپ جىبەردى.
جاعاعا شىقتىق تا، جاپىرىلعان قۋ ءشوپ باسقان تۇيە تايلى بيىك ەكى قاپتالدىڭ اراسىنداعى، ۇلكەن-ۇلكەن جۇمىر تاس توسەلگەن تۇسە بەرىسپەنەن، توبىمىزدى جازباي ارگە كوتەرىلدىك.
جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ الدىندا ناعاشى اتام مەن شەشەم كەتىپ بارادى. اتامنىڭ بويى شەشەمنىڭ قولتىعىنان كەلەدى، قىسقا-قىسقا ادىمدايدى دا شاپشاڭ جۇرەدى، ال، شەشەم وعان جوعارىدان ەڭكەيە قاراپ، اۋەدە قالىقتاپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. ولاردىڭ سوڭىنان ءۇن-تۇن جوق ەكى ناعاشى اعام بارادى: اتام سياقتى ارىق، شاشى جىلمىيعان قارا ميحايل؛ اشاڭ ءوڭدى، بۇيرا شاشتى ياكوۆ؛ وڭشەڭ الاباجىر كويلەك كيگەن ءبىر جۋان ايەلدەر مەن بەس-التى بالا كەلە جاتىر، بالالاردىڭ ءبارىنىڭ دە جاسى مەنەن ۇلكەن جانە ىلعي ءبىر تىپ-تىنىش موماقاندار ەكەن. مەن اجەممەن، كىشكەنتاي ناتاليا جەڭەشەممەن بىرگە كەلەمىن. ءوڭى بوپ-بوز، كوك كوز، ءىشى قامپىيعان ناتاليا جەڭگەي ءالسىن-الى توقتاپ:
— وي، جۇرە الاتىن ەمەسپىن! — دەپ، ەنتىگە سىبىرلايدى.
— سەنى نەسىنە مازالادى ەكەن بۇلار؟ — دەپ كۇڭكىلدەيدى اجەم اشۋلانىپ، — نەتكەن اقىلسىز تۇقىم ەدى!
بارلىعى دا ۇلكەندەر دە، بالالار دا — ماعان ۇنامادى، ولاردىڭ اراسىندا ءوزىمدى ءبىر جات كىسىدەي سەزىندىم، ءتىپتى، اجەم دە ءبىرتۇرلى سولعىن تارتىپ، الىستاپ كەتكەندەي بولدى.
ماعان اسىرەسە اتام ۇنامادى؛ ونى مەن وزىمە بىردەن-اق دۇشپان سانادىم دا، وعان ەرەكشە نازار سالىپ، قاۋىپتەنە قارادىم.
تۇسەبەرىستىڭ شەتىنە جەتتىك. جاپىرايعان تەبەنەك شاتىرلى، تەرەزەلەرى باتتىيعان، كۇلگىن قىزعىلت بوياۋمەن سىرلانعان ءبىر قابات جاتاعان ءۇي تۇسەبەرىستىڭ ناق باسىندا، سونىڭ وڭ جاق قاپتالىنا مىنبەلەپ، كوشەنى ءوزى باستاپ تۇر ەكەن. كوشەدەن قاراعانىمدا زور كورىنگەنىمەن، ىشىندەگى قاراكولەڭكە بولمەلەرى كىشكەنتاي، تار ەكەن؛ جەر-جەردىڭ بارىندە، پريستانعا كەلەر الدىنداعى كەمە ۇستىندەگىدەي، وڭشەڭ ءبىر ابىگەر بوپ جۇرگەن اشۋلى ادامدار، سۇعاناق سۋىق تورعايلارشا توبىمەن ارلى-بەرلى زىر جۇگىرىسكەن بالالار، جەر-كوكتى كەۋلەگەن ءبىر توسىن قىشقىل يىسكە تاپ بولدىم.
اۋلاعا كىرىپ باردىم. اۋلا دا سۇيكىمسىز: جەر-جەردىڭ بارىنە ۇلكەن-ۇلكەن سۋ شۇبەرەكتەر ىلىنگەن، الۋان ءتۇستى قويمالجىڭ سۋ قۇيىلعان اۋزى اشىق كۇبىلەر تولىپ تۇر ەكەن. سۋ ىشىندە دە بوگىپ جاتقان شۇبەرەكتەر. ءبىر تۇكپىردە، جارتىلاي قۇلاعان ءبىر ءۇي سىماقتىڭ ىشىندە پەشتە اعاش وتىن لاۋلاپ جانىپ جاتىر، بىردەمە بىرق-بىرق قايناپ، ءوزى كورىنبەي ءبىر ادامنىڭ ايقايلاپ:
— ساندال فۋكسين كوكدارى، — دەگەن ءبىر تاڭعاجايىپ سوزدەpi ەستىلەدى.
مول وقيعالى، الاساپىران، ادام ايتقىسىز تاڭعاجايىپ ءومىر باستالدى دا، كەرەمەتتەي زىرلاپ وتە بەردى. بۇل ءومىر ءبىر مەيىرىمدى، ءبىراق ورەسكەل شىنشىل دانىشپاننىڭ جاقسىلاپ ايتىپ بەرگەن ۇرەيلى ەرتەگىسىندەي بوپ ەسىمە تۇسەدى. قازىردە، وتكەن شاقتى ەسىمە ءتۇسىرىپ كورسەم، سونىڭ ءبارىنىڭ تاپ وسىلاي بولعان-بولماعانىنا كەيدە ءوزىم دە ازار سەنەم، كوپشىلىگىن بولعان جوق دەپ، تەرىسكە شىعارعىم كەلەدى، — «اقىلسىز تۇقىمنىڭ» قاراڭعى ومىرىندە قاتالدىق تىم كوپ قوي.
ءبىراق، اياۋشىلىقتان شىندىق باسىم كەلەدى، مەن ءوز جايىمدى اڭگىمەلەپ وتىرعانىم جوق، قاراپايىم ورىس ادامىنىڭ باسىنان كەشىرگەن — ءتىپتى، وسى كۇنگە شەيىن كەشىرىپ تە وتىرعان — ۇرەيلى ءومىر اسەرلەرىنىڭ قىتىمىر اۋىر جايىن اڭگىمەلەپ وتىرمىن عوي.
اتامنىڭ ءۇيىن جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ اراسىنداعى وشپەندىلىكتىڭ ىستىق تۇمانى تەگىس جايلاعان ەدى؛ ول وشپەندىلىكتىڭ ۋى ۇلكەندەرىنىڭ بويىنا ابدەن سىڭگەن، وعان بالالار ەكەش بالالار دا جۇمىلا قاتىساتىن-دى. شەشەم اعالارى اكەسىنەن قوياردا-قويماي ەنشى سۇراپ جۇرگەن كەزگە ءدوپ كەلگەنىن كەيىن اجەمنىڭ اڭگىمەلەرىنەن ءبىلدىم. ويدا جوقتا شەشەمنىڭ كەلە قالۋى اعالارىنىڭ ەنشى الىسپاق نيەتىن ودان سايىن ورشىتە، كۇشەيتە ءتۇستى. شەشەم كۇيەۋگە اتامنان رۇقساتسىز، «ءوز بەتىمەن» شىققان سوڭ، اتام بەرمەي قالعان، وزىنە ءتيىستى جاساۋلارىن تالاپ ەتەدى ەكەن دەپ قورىققان اعالارى. اعايلار بۇل جاساۋ ەكەۋىنە ءبولىنىپ بەرىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. ماستەرسكويدى قايسىمىز قالادان، قايسىمىز وكا وزەنىنىڭ ارعى بەتىنەن. كۋناۆينو سلوبوداسىنان اشۋعا ءتيىستىمىز دەپ، ەكەۋى كوپتەن بەرى قىرقىسا تالاسىپ ءجۇر ەكەن.
بىزدەر كەلگەن سوڭ كوپ كەشىكپەي-اق، كۋحنيادا تۇسكى اس كەزىندە ۇرىس شىقتى: ەكى اعاي كەنەت ۇشىپ تۇرەگەلدى دە، ستول ۇستىنەن ۇمتىلىسىپ، يتتەرشە تىستەرىن ءمۇلايىمسي اقسيتا، باستارىن شايقاپ، اتاما قاراپ ايقايلاپ ارسىلداي باستادى، اتام قاسىقپەنەن ستولدى سوققىلاپ، قىپ-قىزىل بوپ كەتتى دە:
— قاڭعىتىپ جىبەرەم! - دەپ اتەشتىڭ داۋىسىنداي جىڭىشكە داۋىسپەن و دا ايقايلادى.
اجەم قىنجىلا بەتىن تىرجىيتىپ:
— بارلىعىن وسىلارعا بەرشى، اكەسى، — مازاڭدى كەتىرمەسىن بەرشى! – دەي بەردى.
اتام كوزى جارق-جۇرق ەتىپ:
— ءتايت، ازعىرۋشى نەمە! — دەپ اقىردى وعان، سوندا وسى سەكىلدى تيتتەي ادامنىڭ قالاي وسىنشا قۇلاق تىندىرا ايقالاي الاتىندىعىنا تاڭ قالعانداي ەدى.
شەشەم ستول جانىنان تۇرەگەلىپ، اسىقپاي باسىپ تەرەزە الدىنا باردى دا، جۇرتقا تەرىس اينالىپ تۇرىپ الدى.
ءبىر مەزەتتە ميحايل اعاي ءىنىسىن بەتكە قۇلاشتاپ بەرىپ كەپ قالدى: ءىنىسى سارناي داۋىستاپ، ونىمەن جاعالاسا كەتتى دە، ەكەۋى قىرىلداپ، اھلاپ، بوقتاسىپ، ەدەندە دومالانىپ الا جونەلدى.
بالالار جىلاپ قويا بەردى؛ ەكى قابات ناتاليا جەڭگەي ويبايعا باستى؛ شەشەم، ونى قۇشاقتاپ، ءبىر جاققا الىپ كەتتى؛ بەتىندە شەشەك داعى بار اق جارقىن تاربيەشى ايەل ەۆگەنيا بالالاردى كۋحنيادان قۋالاپ شىعارىپ ءجۇر؛ ستۋلدار قۇلاپ ءتۇسىپ جاتىر؛ ماستەردىڭ كومەكشىسى — جاۋىرىنى قاقپاقتاي جاس جىگىت سىگانوك، ميحايل اعايدىڭ ارقاسىنا اتشا ءمىنىپ الدى، قاسقاباس، قارا كوزىلدىرىكتى، ساقالدى ماستەر گريگوريي يۆانوۆيچ اسپاي-ساسپاي اعايدىڭ قولىن بەت ورامالمەنەن بايلاپ جاتىر.
اعاي، موينىن سوزىپ، ەدەندى: سەلدىر قارا ساقالىمەن ۇيكەلەي، ءۇيدى باسىنا كوتەرە بارقىراپ جاتىر، اتام ستولدى شىراينالا جۇگىرىپ:
— اعايىن بولعاندارىڭا! باۋىر بولعاندارىڭا! ءاي، سەندەردى مە-ە... — دەپ كۇيىپ-پىسىپ، ايقايلاپ ءجۇر.
مەن ۇرىس باستالىسىمەن-اق، زارەم ۇشىپ، پەشتىڭ ۇستىنە شىعىپ العانمىن، اجەمنىڭ جەز قولجۋعىشتان سۋ قۇيىپ، ياكوۆ اعايدىڭ بۇزىلعان بەت-اۋزىنىڭ قانىن جۋىپ جاتقانىنا سول ارادان ۇرەيلەنە، تاڭىرقاي قاراۋمەن بولدىم؛ ياكوۆ اعاي جىلاپ، اياعىمەن جەر تەپكىلەيدى، اجەم:
— قارعىس اتقان، وڭباعان تۇقىم وڭشەڭ ەستەرىڭدى جىيساڭدارشى! — دەيدى سالماقتى داۋىسپەن.
اتام، جىرتىلعان كويلەگىن كيىپ جاتىپ:
— نەمەنە الباستى، وڭشەڭ جىرتقىشتى تۋعانبىسىڭ؟ — دەپ ايقايلايدى اجەمە.
ياكوۆ اعاي شىعىپ كەتكەن سوڭ، اجەم بۇرىشقا بارىپ:
— اۋليەنىڭ اۋليەسى ماريام-انا، بالالارىما اقىل ەنگىزە گور! — دەپ، توبە شاشىڭدى تىك تۇرعىزا سارناپ قويا بەردى.
اتام وعان ءبىرقىرىن تۇرىپ، ۇستىندەگى نارسەلەردىڭ ءبارى توڭكەرىلىپ، توگىلىپ جاتقان ستولعا قاراپ:
— شەشەسى، سەن انالاردى بايقاعايسىڭ، ايتپەسە ولار ۆارۆاراعا دا جازىم قىلار، و دا بولماي قالماس... — دەدى اقىرىن.
— قۇداي ساقتاسىن، ايتا كورمە! كويلەگىڭدى شەشىپ بەرە قويشى، كوكتەپ بەرەيىن....
سوسىن اتامنىڭ باسىن قوسقولداپ قىسىپ تۇرىپ، ماڭدايىنان ءسۇيىپ الدى؛ اجەمە قاراعاندا تيتتەي اتامنىڭ بەتى ونىڭ يىعىنا ءتيدى.
— ءسىرا، ەنشى الىسۋ كەرەك بولار، شەشەسى...
— ءسويتۋ كەرەك، اكەسى، ءسويتۋ كەرەك!
ەكەۋi ۇزاق سويلەستى؛ ىلكىدە ەمرەنە سويلەسىپ وتىردى دا، بارا-بارا اتام، توبەلەسەر الدىنداعى قورازشا ەدەندى اياعىمەن سوققىلاپ تەبىنە باستادى، اجەمە سۇق قولىن شايقاپ، كىجىنىپ:
— بىلەمىن سەنى، سەن ولاردى مەنەن ارتىق كورەسىڭ! ميشكاڭ — ەزۋيت تە، ياشكاڭ — فارمازون! دۇنيە-مۇلكىمدى جالمايدى ولار، قۇرتادى... — دەدى قاتتى سىبىرلاپ.
پەش ۇستىندە ىڭعايسىزداۋ ءبىر بۇرىلىپ قالام دەگەندە، ۋتيۋگتى قۇلاتىپ جىبەردىم؛ پەشكە شىعاتىن ساتىعا سالدىر-گۇلدىر سوعىلا بارىپ، جۋىندى قۇيعان شەلەككە گۇمپ ەتتى. اتام ساتىعا ىرعىپ شىعىپ، مەنى سۇيرەپ ءتۇسىرىپ الدى دا، ءوزىمدى تاپ جاڭا عانا كورگەن كىسىدەي، بەتىمە تەسىرەيە قارادى.
— سەنى پەشكە شىعارعان كىم؟ شەشەڭ بە؟
— ءوزىم شىقتىم.
— وتىرىك ايتاسىڭ.
— جوق، ءوزىم. قورقىپ كەتتىم.
اتام ماڭدايىما شاپالاعىمەن اقىرىن عانا سوعىپ قالىپ، مەنى يتەرىپ جىبەردى.
— اكەسىنەن اۋماعان! شىق ۇيدەن...
كۋحنيادان قاشىپ قۇتىلعانىما ءوزىم دە قۋاندىم.
Aتام مەنى اقىلدى جانە قىراعى جاسىل كوك كوزىمەن باقىلاپ جۇرگەنىن ابدەن ءبىلىپ، ودان سەسكەنەتىن بولدىم. وسى ءبىر وتتاي قاراعان كوزدەن ءاردايىم بوي تاسالاعىم كەپ تۇراتىنىم ءالى ەسىمدە. اتام ماعان اشۋلى سىياقتى كورىندى؛ ءوزى جۇرتتىڭ ءبارىن كەكەتە، قورلاي، ىزالاندىرا، كىم-كورىنگەننىڭ اشۋىن قوزدىرعىسى كەلە سويلەيتىن.
— ءاي، سەندەردى مە-ە! — دەپ كىجىنىپ قويادى ىلعي؛ «مە-ە» دەگەن سوزىڭقى دىبىس كوڭىلىمدە ءارقاشان ءبىر جابىرقاۋ، تۇرشىگۋ سەزىمىن تۋعىزۋشى ەدى.
دەمالىس كەزىندە، كەشكى شاي ۇستىندە اتامنىڭ ءوزى، اعايلار مەن قىزمەتشىلەر شارشاپ، قولدارى ساندالعا بويالىپ، كوكدارىگە كۇيىپ، شاشتارىن جىڭىشكە ىزبا باۋمەن تاڭىپ الىپ، بارلىعى بىردەي، كۋحنيا بۇرىشىنداعى يكونداي قاپ-قارا بوپ، ماستەرسكويدان كۋحنياعا كەلگەن مەزگىلدە، — وسى ءبىر قاۋىپ-قاتەرلى ساتتە اتام مەنىڭ قارسى الدىما وتىرىپ الاتىن دا، وزگە نەمەرەلەرىنىڭ ءىشىن كۇيدىرىپ، ولاردان گورى مەنىمەن كوبىرەك سويلەسەتىن-دى. اتامنىڭ تۇلعاسىنىڭ ءبارى جيناقتى، تۇياناداي، قايراتتى بولاتىن. ۇستىندەگى جىبەكپەن شالعان، ومىراۋى بىتەۋ، اتلاس جيلەتى توزىپ بىتكەن كونە، شىت كويلەگى مىرجىق-مىرجىق، شالبارىنىڭ تىزەسىندەگى ۇلكەن-ۇلكەن جاماۋلارى بادىرايىپ تۇراتىن بولسا دا، ۇستىنە پيدجاك، ومىراۋى اق قاقپاقتى كويلەك كيگەن جانە مويىندارىنا جىبەك ورامال بايلاعان بالالارىنان الدەقايدا تازا، ءارى اسەم كيىنگەن سياقتى كورىنەتىن.
كەلگەننەن كەيىن بىرنەشە كۇننەن سوڭ اتام ماعان دۇعا وقىتىپ ۇيرەتتىرە باستادى. باسقا بالالاردىڭ ءبارىنىڭ جاسى مەنەن ۇلكەن، ولار ۋسپەنسك شىركەۋىنىڭ دياگىنەن ساباق الىپ، ساۋاتىن اشىپ ءجۇر ەكەن؛ بۇل شىركەۋدىڭ التىن كۇمبەزدەرى ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنەن كورىنىپ تۇراتىن.
مەنى جۇپ-جۋاس، جاسقانشاق ناتاليا جەڭگەي وقىتتى، ول ءسابي ءجۇزدى ايەل ەدى، كوزىنىڭ مولدىرلىگى سونداي، ماعان ونىڭ كوزدەرىنەن جەلكە جاعىنداعى نارسەنىڭ ءبارىن كورۋگە بولاتىنداي سەزىلەتىن.
ونىڭ كوزدەرىنە كىرپىگىمدى قاقپاي ۇزاق ۋاقىت قادالا قاراپ وتىرۋدى ۇناتاتىنمىن؛ ول كوزىن كىلميتىڭكىرەپ، باسىن قيمىلداتىپ قويادى دا:
— «وچە ناش، يجە ەسي...» دەپ ايتشى، جارقىنىم، — دەپ سىبىرلاعانعا جاقىن، اقىرىن عانا وتىنەدى.
مەن: «ياكو جە» دەگەن نەمەنە؟» — دەپ سۇراي قالسام، ول، توڭىرەگىنە ۇرەيلەنە قارانىپ الىپ، اقىل ۇيرەتەدى:
— سەن سۇراما، بۇل جامان بولادى! تەك ماعان ىلەسىپ: «وچە ناش»... دەي بەر. ال، كانە؟
سۇراعان نەگە جامان بولادى؟ — دەپ ويلانام. «ياكو جە» دەگەن ءسوزدىڭ استىرتىن ماعىناسى بار سەكىلدى بولادى دا، سوندىقتان ونى:
— «ياكوۆ جە»، «يا ۆ كوجە»... — دەپ جورتا تۇرلىشە بۇزىپ ايتامىن.
ەرىپ بارا جاتقان نارسەدەي، ءوڭى قۇپ-قۋ جەڭگەي سوندا دا:
جوق، سەن تەك قانا: «ياكو جە»... — دە، — دەپ، ۇزىك-سوزىق ۇنىمەن سابىر تۇتا سويلەپ، تۇزەتۋمەن بولادى.
ءبىراق جەڭگەيدىڭ ءوزى دە، ونىڭ سوزدەرىنىڭ ءبارى دە جايدان-جاي تۇسىنىكتى ەمەس ەدى؛ وسىنىسى اياتتى جاتتاۋىما كەسەل بوپ، ىزامدى كەلتىرە بەردى.
ءبىر كۇنى اتام:
— ال، ولەشكا، بۇگىن نە ىستەدىڭ؟ ويناعان ەكەنسىڭ عوي! ماڭدايىڭداعى ىسىكتەن بايقاپ وتىرمىن. تاياق جەۋ دەگەننىڭ قيىندىعى جوق قوي! ال، «وچە ناش» - تى جاتتاپ الدىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.
— ۇمىتشاق ءوزى، — دەدى جەڭگەي اقىرىن عانا. اتام جيرەن قاسىن كوڭىلدەنە كەرىپ ءبىر كوتەرىپ قويىپ:
— ە، ولاي بولسا، — شىبىققا جاتقىزۋ كەرەك! — دەپ كۇلىمسىرەدى:
سوسىن:
— اكەڭ سەنى شىبىققا جاتقىزۋشى ما ەدى؟ — دەپ تاعى سۇرادى.
مەن ونىڭ نە دەپ وتىرعانىنا تۇسىنبەي، ۇندەمەدىم. جوق، ماكسيم بۇنى ۇرمايتىن، ماعان دا ۇرعىزبايتىن، — دەدى شەشەم.
— و، نەگە؟
— ۇرىپ ۇيرەتە المايسىڭ دەيتىن.
— ماكسيم مارقۇمنىڭ ءوزى ەشنارسەنىڭ ءمانىسىن بىلمەيتىن اقماق ەدى، قۇداي كەشىرسىن-داعى! — دەدى اتام اشۋلانىپ، ءسوزىن داقپا-داقتاپ.
بۇل سوزدەرىنە مەن جابىرلەنىپ قالدىم. ول دا مۇنى بايقاي قويدى.
— نەمەنە، ەرنىڭدى بۇرتيتا قالدىڭ؟ كوردىڭ بە ءوزىنىڭ...
سويدەدى دە، كۇمىستەي جىلتىلداعان جيرەن شاشىن سىيپاپ قويىپ تاعى دا:
— ەندەشە مەن سەنبى كۇنى ساشكانى ويماق ءۇشىن وسىپ الامىن، — دەدى.
— وسىپ العانى قالاي؟ — دەپ سۇرادىم.
جۇرتتىڭ ءبارى كۇلىپ جىبەردى.
— شىداي تۇر، كورەرسىن... — دەدى اتام.
مەن وڭاشا كەتىپ: وسۋ دەگەن — بوياۋعا بەرگەن كيىمدى سوگۋ دەگەن شىعار دا، شىبىققا جاتقىزۋ مەن ۇرۋدىڭ، ءسىرا، بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى جوق شىعار، دەپ ويلادىم. جىلقىنى، ءيتتى، مىسىقتى ۇرادى؛ استراحاندا قاراۋىلشى پوليسەيلەر پەرسيانداردى ۇرادى، — مۇنى ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. ءبىراق، كىشكەنتاي بالالاردى سولاي ۇرعاندى ەشقاشان كورمەگەن ەدىم، ال مۇندا اعايلار ءوز بالالارىن بىرەسە ماڭدايعا، بىرەسە جەلكەگە نۇقي تۇرسا دا، — بالالار، اۋىرعان جەرىن قاسي ءتۇسىپ قانا، بۇعان نەمكەتتىلەۋ قارايتىن. مەن ولاردان:
— اۋىرا ما؟ — دەپ تالاي سۇراعانمىن.
سوندا ولار ءاردايىم:
— جوق، تيتتەي دە اۋىرمايدى! — دەپ باتىرسىي جاۋاپ قايىراتىن.
ويماق جايىنداعى ۇلكەن وقيعانى بىلەتىنمىن. كەشتىعۇرىم شاي مەن كەشكى تاماق اراسىندا، اعايلار مەن ماستەر بولەك-بولەك بويالعان ماتالاردى ءبىر «كەسەك» ەتىپ قۇرايتىن دا، وعان قاتىرمادان جارلىق قادايتىن. ميحايل اعاي، كوزى مۇكى گريگورييدى مازاق ەتپەك بوپ، توعىز جاسار نەمەرە ىنىسىنە ماستەردىڭ ويماعىن شىراقتىڭ جالىنىنا قىزدىر دەپ بۇيرىق بەرىپتى. ساشا شىراقتىڭ كۇلىن الاتىن قىشقاشپەن ويماقتى قىسىپ، مىقتاپ قىزدىرىپتى دا، بايقاتپاي گريگورييدىڭ قولىنىڭ استىنا قويا قويىپ، ءوزى پەش ارتىنا جاسىرىنا قالىپتى، ءبىراق تاپ سول كەزدە اتام كىرىپ كەلىپ، جۇمىسقا وتىرىپ، ساۋساعىن قىزعان ويماققا ءوزى سۇعىپ الىپتى.
ءالى ەسىمدە، كۋحنياداعى ۋ-شۋعا جۇگىرىپ كەلگەنىمدە، اتام كۇيگەن ساۋساعىمەن قۇلاعىن ۇستاپ اپ:
— كىم — بۇنى ىستەگەن، دىنسىزدەر؟ — دەپ ەرسىلەنە سەكەڭدەپ، ايقايلاپ ءجۇر ەكەن.
ميحايل اعاي، ستولعا ەڭكەيىپ، ويماقتى ءبىر caۋساعىمەن ارلى-بەرلى دوڭگەلەتىپ، ۇرگىلەپ جاتىر؛ ماستەر سەلت ەتپەستەن ءىس تىگىپ وتىر؛ ونىڭ قوماقتى جالتىر توبەسىندە كولەڭكە ويناقشيدى؛ ياكوۆ اعاي جۇگىرىپ كەلدى دە، پەش بۇرىشىنىڭ تاساسىندا تۇرىپ، سىلق-سىلق كۇلۋمەن بولدى؛ اجەم ىسپا تەمىرگە ساپ شيكى كارتوپ ۇگىپ جاتىر.
ءبىر مەزەتتە:
— مۇنى ىستەگەن ياكوۆتىڭ ساشكاسى، — دەدى ميحايل اعاي.
— وتىرىك ايتاسىڭ! — دەپ ايقايلاپ، پەش تاساسىنان ياكوۆ تە شىعا كەلدى. ءبىر بۇرىشتا ياكوۆتىڭ بالاسى جىلاپ:
— نانبا، پاپا. ماعان ۇيرەتكەن ونىڭ ءوزى! — دەپ ايقايلاپ تۇر.
اعايلار بوقتاسا باستادى. اتام بىردەن تىنىشايا قالدى. ساۋساعىنا ۇككەن كارتوپ باستى دا، مەنى قاسىنا ىلەستىرىپ، ۇندەمەي شىعىپ كەتتى.
جۇرتتىڭ ءبارى ميحايل اعاي كىنالى دەستى. سوندىقتان ارينە، مەن شاي ۇستىندە — ونى شىبىققا جاتقىزىپ، وسقىلاي ما؟ — دەپ سۇرادىم.
اتام ماعان كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويىپ:
— و دا ءجون بولار ەدى، — دەپ مىڭگىر ەتە ءتۇستى.
ميحايل اعاي، قولىمەن ستولدى سالىپ قالىپ:
— ۆارۆارا، كۇشىگىڭدى تىيىپ ال، ايتپەسە مەن ونىڭ موينىن ۇزەمىن! — دەپ اقىردى شەشەمە.
— كانە، ءتيىپ قارا... — دەدى شەشەم.
جۇرتتىڭ ءبارى جىم-جىرت بولا قالدى.
شەشەم جۇرتتى ءوزىنىڭ بويىنا جۋىتپاي، يتەرىپ تاستاعانداي، سوسىن ولار بۇعا قالعانداي ءبىر قىسقا-قىسقا سوزدەردى ءبىرتۇرلى كۇشتى ەتىپ ايتا بىلەتىن-دى.
شەشەمنەن جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي جاسقاناتىنى ماعان ايان ەدى؛ شەشەممەن ءتىپتى اتام دا باسقا كىسىلەرمەن سويلەسكەنىندەي سويلەسپەي، اقىرىن عانا سويلەسەتىن-دى. بۇل ماعان ۇنايتىن، سوندىقتان:
— مەنىڭ شەشەم — جۇرتتىڭ بارىنەن كۇشتى! — دەپ، كىشكەنتاي اعالارىما ماقتانىپ قويۋشى ەم.
ولار قارسى بولمايتىن-دى.
ءبىراق، سەنبى كۇنى بولعان وقيعا شەشەم جونىندەگى كوزقاراسىمدى بۇزىپ جىبەردى.
سەنبىگە دەيىن مەن دە ايىپتى بوپ قالدىم.
ۇلكەن ادامداردىڭ ماتانىڭ ءتۇسىن وپ-وڭاي وزگەرتىپ جىبەرەتىنىنە قاتتى قىزىعىپ جۇرگەنمىن: سارى ماتانى الىپ، قارا سۋعا مالسا، ماتا القارا كوك بوپ شىعا كەلەدى، سۇردى سارعىش سۋعا شايقاسا، كۇرەڭ قىزىل بوپ شىعادى. وپ-وڭاي بولسا دا — تۇسىنىكسىز.
ءبىر نارسەنى مەن دە بوياپ كورگىم كەلدى دە، مۇنى مىنەزى سالماقتى بالا — ساشكا ياكوۆوۆقا ايتتىم؛ ونىڭ ءوزى ۇنەمى ۇلكەندەردىڭ كوزىنە تۇسە جۇرەتىن، جۇرتتىڭ بارىنە جاعىمدى، بارىنە قالايدا ءبىر قىزمەت ەتۋگە دايىن تۇرۋشى ەدى. ءتىل العىشتىعى ءۇشىن، اقىلدىلىعى ءۇشىن ۇلكەندەر ونى ماقتايتىن-دى، ءبىراق اتام ساشاعا الاكوزىمەن قاراۋشى ەدى دە:
جاعىمپازدانۋىن قاراشى! — دەپ قوياتىن.
كوزى شاياننىڭ كوزىندەي بادىرايعان، اپ-ارىق، قاپ-قارا ساشا ياكوۆوۆ، سوزىنە قاقالىپ، باياۋ داۋىسپەن اپتىعا سويلەيتىن دە، ءبىر جاققا قاشا جونەلىپ، جاسىرىنىپ قالعىسى كەپ تۇرعانداي، جان-جاعىنا مونتانىسي قارانىپ قوياتىن. كوزىنىڭ مويىلداي قاراشىقتارى سەلت ەتىپ قوزعالمايتىن، ءبىراق ءوزى ءبىر تولقۋعا تۇسكەن كوزدەرىندە، قاراشىقتارى كوزىنىڭ اعىمەنەن بىرگە دىرىلدەپ تۇراتىن-دى.
ساشا ياكوۆوۆتى مەن جاراتپاۋشى ەم. ماعان ودان كوpi، مۇڭدى كوز، ءارى جارقىن كۇلكىلى، ءوزىنىڭ جۋاس شەشەسىنەن اۋماعان، موماقان بالا، كورنەكسىز، يكەمسىز ساشا ميحايلوۆ ۇناڭقىرايتىن. تىستەرى اق اجارسىز ەدى: اۋزىنان سورايىپ شىعىپ تۇراتىن، ۇستىڭگى تىستەرى قوس-قوسىنان بىتكەن بولاتىن. ءوزى مۇنى قىزىق كورۋشى ەدى: تىستەرىنىڭ ىشكى قاباتىن جۇلىپ تاستاعىسى كەپ، ساۋساقتارىن اۋزىنان ۇنەمى الماي، قوزعاپ كەپ جۇرەتىن-دى؛ ءتىسىن شۇقىپ قاراعىسى كەلگەن كىسىنىڭ بارىنە مىڭق ەتپەي شۇقىلاتۋشى ەدى. ءبىراق مەن ودان وسىدان باسقا قىزعىلىقتى ەشنارسە دە تاپپايتىنمىن. ادامعا لىق تولى ءۇي ىشىندە ول جاپادان-جالعىز جۇرەتىن، ىلعي قاراكولەڭكە تۇكپىرگە تىعىلىپ وتىرۋدى، كەشكىلىكتە تەرەزە الدىندا وتىرۋدى ءتاۋىر كورەتىن. ونىڭ جانىندا تىم-تىرىس وتىرۋ — ۋسپەنسكايا شىركەۋىنىڭ التىن كۇمبەزدەرىنىڭ اينالاسىندا كەشكى قىزىلاراي اسپاندا قارا قارعالاردىڭ الاي-تۇلەي بوپ، جوعارى شىرقاي ۇشىپ، تومەن قۇلديلاي اعىپ، ءبىر مەزەتتە كۇڭگىرت اسپان ءجۇزىن قارا تورعا شىرماپ ارتىندا تۇك قالدىرماي، ءبىر جاققا زىم-زىيا جوق بوپ كەتكەنىنە قاراپ، تەرەزە الدىندا ساعات بويى تىم-تىرىس وتىرۋ جاقسى-اق ەدى. وسىعان قاراپ وتىرعان كەزىندە ەشنارسەنى اڭگىمەلەگىڭ كەلمەيدى دە، كوكىرەگىڭدى ءبىر وتە جايلى شەر كەرنەيدى.
ال ەندى ياكوۆ اعايدىڭ ساشاسى بار نارسە جونىندە دە ءارى كوپ، ءارى ەرەسەك ادامشا، بايىپتى سويلەي بىلەتىن. ول مەنىڭ بوياۋشىلىق كاسىبىنە كىرىسكەلى جۇرگەنىمدى ءبىلىپ مەيرام كۇندەرى توسەيتىن اق داستارقاندى شكافتان الىپ، سونى كوك تۇسكە بوياۋ كەرەك دەگەن اقىلىن ايتتى ماعان.
— اق نارسە ءتىپتى وپ-وڭاي بويالادى، مەن بىلەم عوي! — دەدى ول قاتتى سەندىرە سويلەپ.
مەن زىلدەي داستارقاندى سۋىرىپ الدىم، سونى قولىما ۇستاي سىرتقا جۇگىرە شىقتىم، ءبىراق داستارقاننىڭ شەتىن القارا كوك بوياۋلى كۇبىگە مالا بەرگەن كەزىمدە، ءبىر جاقتان سىگانوك كەپ تاپ بەرىپ، قولىمنان جۇلىپ الدى دا، تىربىق قولدارىمەن داستارقاندى سىققىلاپ تۇرىپ، سەنەدە مەنىڭ ىستەپ جاتقان جۇمىسىمدى باقىلاپ تۇرعان اعاما:
— اجەڭدى شاقىر شاپشاڭ! — دەپ ايقاي سالدى.
سوسىن قاپ-قارا، دۋدا-دۋدا باسىن ۇرەيلەندىرە شايقاپ قويىپ:
— بۇل ءۇشىن سازايىڭدى دا مىقتاپ تارتارسىڭ! — دەدى ماعان.
اجەم جۇگىرىپ كەلدى دە اھلاي باستادى:
— ءاي، سەنى مە، تۇزدى قۇلاق پەرمياك! كوگەرىپ الىپ، جوعارىدان تومەن بىلش ەتكىزبەيدى-اۋ ءوزىڭدى! — دەپ، ماعان كىسى كۇلەرلىكتەي ۇرىسىپ، جىلاپ تا جىبەردى.
سونسوڭ:
— ءبىراق، ۆانيا، اتاسىنا ايتا كورمە! مەن بۇل ءىستى بۇركەپ تاستايىن؛ مۇمكىن، بىردەمە ەتىپ بىلىنبەي كەتەر... — دەپ، سىگانوكتى ۇگىتتەي باستادى.
سىگانوك، دىمقىل قولدارىن شۇبارالا الجاپقىشىمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ:
— ماعان نە كەرەك؟ مەن ايتپايمىن عوي؛ ساشۋتكا شاعىم ەتىپ جۇرمەسىن، سوعان ساق بولىڭىز! — دەدى.
— وعان مەن ەكى تيىن بەرەم، — دەدى اجەم، مەنى ۇيگە ەرتىپ بارا جاتىپ.
سەنبى كۇنى كەشكى عيبادات الدىندا مەنى بىرەۋ كۋحنياعا الىپ كەلدى؛ كۋحنيا ءىشى قاراڭعى، ءارى جىم-جىرت ەكەن. سەنەگە جانە ءۇي بولمەلەرىنە اپاراتىن ەسىكتەردىڭ تاس بەكىتۋلى تۇرعانى، تەرەزە سىرتىنداعى كۇزگى كەشتىڭ كۇنگىرت تۇمانى، جاڭبىردىڭ سىبدىرى ءالى ەسىمدە. قاراۋىتقان پەش اۋزىنىڭ الدىنداعى جالپاق وتىرعىشتا ادام تانىعىسىز، اشۋلى سىگانوك وتىر؛ اتام، بۇرىشتاعى جۋىندى قۇياتىن ىدىس جانىنداعى سۋ تولى شەلەكتەن ۇزىن شىبىقتاردى ىرىكتەپ الىپ تۇر، شىبىقتاردى بىرىكتىرە ۋىستاپ، بىر-بىرىنە سالىستىرىپ كورەدى دە اۋەگە سۋىلداتا سەرمەپ-سەرمەپ قويادى. اجەم ءبىر قاراڭعى تۇكپىردە تۇرىپ، ناسىبايدى پىسىلداتا يسكەي تۇسەدى دە:
— جانى كىرىپ تۇر... جەندەت... — دەپ كۇڭكىلدەيدى.
ساشا ياكوۆوۆ كۋحنيا ورتاسىنداعى ستۋلدا وتىر، قولىنىڭ سىرتىمەن كوزىن ۋقالاي ءتۇسىپ:
— قۇداي ءۇشىن كەشىرە كورىڭىز... — دەپ، كادىمگى كارى قايىرشى ءتارىزدى، بوتەن داۋىسپەن اقىرىن ىڭىرسىپ وتىر.
ميحايل اعايدىڭ اعالى-قارىنداستى بالالارى بىرىنە-بىرى تىعىلا ءتۇسىپ، ستۋل ارتىندا قاققان قازىقتاي قاقشيىپ تۇر.
— شىبىققا جاتقىزىپ بوپ، كەشىرەم، — دەدى اتام، دىمقىل ۇزىن شىبىقتى ۋىسىنان وتكىزە سىيپاپ قويىپ. — قانە، شەش شالبارىڭدى!..
اتام اسپاي-ساسپاي سويلەيدى، توبەسىن ىس شالعان الاسا كۋحنيانىڭ ەستەن كەتپەس تىنىشتىعىن اتام داۋىسىنىڭ ءۇنى دە، سىقىرلاعان ستۋل ۇستىندەگى بالانىڭ كۇيبەڭدە ەنى دە، اجەمنىڭ سىرپ-سىرپ باسقان اياعىنىڭ دىبىسى دا، — ەشنارسە دە بۇزباي تۇر.
ساشا تۇرەگەلىپ، شالبارىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ، تىزەسىنە دەيىن ءتۇسىرىپ قويدى دا، قولىمەن ىشقىرىنان ۇستاي، بۇكشيە، سۇرشە-قابىنا، وتىرعىشقا قاراي ءجۇردى. ونىڭ بۇل بارا جاتقانىن كەرۋدىڭ ءوزى قيىن بولدى، مەنىڭ دە تىزەم ءدىر-دىر ەتىپ كەتتى.
ءبىراق، ول باس تارتپاستان، وتىرعىشقا ەتبەتىنەن جاتا قالىپ، ۆانكا، جالپاق بەتورامالمەنەن قولتىعىنىڭ استىنان الىپ موينىنان باستىرا وتىرعىشقا تاڭىپ سالىپ، ۇستىنە ەڭكەيىپ، قاپ-قارا قولدارىمەن ەكى اياعىنىڭ توبىق تۇسىنان ۇستاي العان كەزدە ودان دا جامان بولدى.
— لەكسەي، — دەپ شاقىردى اتام مەنى، — جاقىنىراق كەل!.. اۋ، كىمگە ايتىپ تۇرمىن؟.. وسقاننىڭ قالاي ەكەنىن كور، مىنە... ءما!..
اتام قولىن ونشا جوعارى سىلتەمەي، جالاڭاش ەتكە شىبىقپەن شىپ ەتكىزىپ تارتىپ كەپ قالدى. ساشا شىڭعىرىپ جىبەردى.
— وتىرىك ايتاسىن، — دەدى اتام، بۇعان اۋىرا قويمايدى. ال، مىنە، بىلاي ۇرسا — اۋىرىڭقىرايدى!
تارتىپ كەپ قالعاندا، ساشانىڭ ەتى بىردەن قولبىراپ، جوساداي تاڭبا بىلەۋدەي بوپ شىعا كەلدى دە، اعام ازناپ باقىرا جونەلدى.
— باتايىن دەدى مە؟ — دەپ سۇراپ قويادى اتام، قولىن ءبىر قالىپتى سەرمەپ قويىپ. — ۇناتپايمىسىڭ؟ بۇل ساعان ويماق ءۇشىن!
اتام قولىن جوعارى كوتەرگەن كەزدە، سونىمەن بىرگە مەنىڭ كوكىرەگىمدەگى بار نارسەنىڭ ءبارى جوعارى كوتەرىلىپ بارا جاتقانداي بولادى؛ قولى تومەن تۇسكەندە — مەن دە بۇتىندەي تومەن قۇلديلاپ بارا جاتقاندايمىن.
ساشا:
— ەندىگارى ىستەمەيمىن... داستارقان تۋرالى ايتقان مەن ەدىم عوي... مەن ايتىپ ەدىم عوي... — دەپ سۇمدىق قاتتى شىرىلداپ، سۇيكىمسىز داۋىسپەن باجىلداپ جاتىر.
اتام، تاپ ءبىر ايات ايتقاندايىن، اسپاي-ساسپاي سويلەپ:
— شاعىممەنەن اقتالا المايسىن! اۋەلگى شىبىرتقى شاعىمشىعا سوعىلادى. ءما، ساعان داستارقان ءۇشىن! — دەدى.
اجەم ماعان قاراي تۇرا ۇمتىلدى دا:
— لەكسەيدى بەرمەيمىن! بەرمەيمىن، قانىشەر! — دەپ ايقايلاپ، مەنى قۇشاقتاي الدى.
اجەم:
- ۆاريا، ۆارۆارا!.. — دەپ شاقىرىپ، ەسىكتى اياعىمەن تەپكىلەي باستادى.
اتام اجەمە تاپ بەرىپ، ۇشىرىپ ءتۇسىردى، مەنى قولىنان جۇلىپ الىپ، وتىرعىشقا قاراي الىپ ءجۇردى. مەن ونىڭ قۇشاعىندا تىپىرلاپ ءجۇرمىن، جيرەن ساقالىن جۇلقىلادىم، ءبىر ساۋساعىن تىستەپ الدىم.
ول داۋرىعا ايقايلاپ، مەنى قىسا ءتۇستى دە، اقىرىندا بەت-اۋزىمنىڭ، دال-دۇلىن شىعارىپ، وتىرعىشقا اتىپ ۇردى.
اتامنىڭ:
— بايلا! ولتىرەمىن!.. — دەپ جىندانا ايقايلاعانى ەسىمدە قالىپتى.
شەشەمنىڭ قۇپ-قۋ ءوڭى مەن شاراداي كوزى ەسىمدە قالىپتى. وتىرعىشتى اينالا جۇگىرىپ ءجۇرىپ:
— تيمەڭىز، پاپەكە!.. وزىمە بەرىڭىز... — دەپ قىرىلدادى ول.
اتام مەنى ابدەن ەسىمدى تاندىرا سابادى دا، جالعىز تەرەزەلى جانە بۇرىشىندا وڭشەڭ يكون تولى كىشكەنتاي شكاف الدىندا سونبەس مايشامى قىزارا جانعان تار بولمەدە، قىز-قىز قايناعان كەڭ توسەكتە ەتبەتىمنەن ءتۇسىپ، بىرنەشە كۇن اۋىرىپ جاتتىم.
ناۋقاستانىپ جاتقان كۇندەرىم ومىرىمدەگى ءبىر ءمانى بار كۇندەر بولدى. سول كۇندەرى مەن، ءسىرا، وتە-موتە ەسەيىپ، وزىمە ەرەكشە ءبىر سەزىم پايدا بولسا كەرەك. سول كۇندەردەن باستاپ ادامدارعا ەلەگىزىڭكىرەي نازار سالاتىن بولدىم، جۇرەگىمنىڭ قابى سىدىرىپ الىنعان ءتارىزدى، ءوز باسىمنىڭ دا، باسقانىڭ دا ءجابىر-جاپاسىنا شىداتپاستاي سەزىمتال بولۋىما اكەپ سوقتىردى.
ەڭ الدىمەن، اجەمنىڭ شەشەممەنەن ۇرىسقانى مەنى قاتتى تاڭىرقاتتى: قاپ-قارا، زور دەنەلى اجەم تار بولمەدە، شەشەمدى بۇرىشقا، يكوندارعا قاراي تىقسىرىپ، ءتونىپ ءجۇر:
— سەن ونى نەگە اراشالاپ المادىڭ، ءا؟ — دەپ ىس-ىس ەتەدى.
— قورىقتىم عوي.
— سولاقپانداي كۇيىڭمەن بە! ۇيالساڭشى، ۆارۆارا! مەن كەمپىرمىن، سوندا دا قورىقپايمىن! ۇيالساڭشى!.. قويشى، مامەكە جانىم كۇيەدى...
— جوق، سەن ونى جاقسى كورمەيسىڭ، جەتىمگە جانىڭ اشىمايدى!
شەشەم قاتتى قىنجىلىپ:
— مەنىڭ ءوزىم دە بۇكىل ءومىر بويى جەتىممىن! — دەدى داۋىستاپ.
سونسوڭ ەكەۋى بۇرىشتاعى ساندىق ۇستىندە ۇزاق جىلاپ وتىردى دا:
— الەكسەي بولماسا، كەتىپ قالار ەدىم! مىنا سەكىلدى تامۇقتىڭ ىشىندە تۇرا الار ەمەسپىن، تۇرا المايمىن، مامەكە! ءالىم قۇرىدى... — دەدى شەشەم.
— قانىمسىڭ مەنىڭ، جۇرەگىمسىڭ مەنىڭ، — دەپ سىبىرلادى اجەم.
شەشەمنىڭ كۇشتى ەمەس ەكەنىن انىق، ءبىلدىم؛ باسقا جۇرتتىڭ بارىندەي، و دا اتامنان قورقادى ەكەن. ءوزى ءومىر ءسۇرىپ تۇرا المايتىن ۇيدەن ونىڭ كەتۋىنە مەن بوگەۋ بولام ەكەن. بۇنىڭ ءوزى قاتتى ۋايىم بولدى. شەشەم، شىنىندا دا، كوپ كەشىكپەي ۇيدەن زىم-زىيا جوق بوپ كەتتى. ءبىر جاققا قوناققا كەتىپ قالدى.
ءبىر كۇنى اتام ءۇيدىڭ توبەسىنەن سەكىرىپ تۇسكەندەي، كەنەتتەن جەتىپ كەلدى دە، كەرەۋەتكە وتىرىپ، مۇزداي سۋىق قولىمەن باسىمنان سيپادى:
— امان با، تاقسىر... اۋ، سەن جاۋاپ قاتساڭشى، اشۋلانباساڭشى!.. ال قانە؟.. — دەدى.
تەۋىپ قالعىم-اق كەلىپ ەدى، اۋىرسىنىپ قوزعالا المادىم. اتام بۇرىنعىسىنان گورى دە جيرەنىرەك بوپ كورىندى؛ باسى تىنىم تاپپاي قالشىلداي بەرەدى؛ جارقىراعان كوزدەرى قابىرعادان ءبىر نارسەنى ىزدەۋمەن بولدى. جان قالتاسىنان پريانيك تەكە، ەكى شىبىق قانت، ءبىر الما جانە ءبىر بۇتاق قارا كوك ءجۇزىمدى سۋىرىپ الىپ، مۇرنىما تاقاي، كوپشىككە قويا قويدى.
— كوردىڭ بە، مىنەكي، مەن ساعان بازارلىق اكەلدىم!
ەڭكەيىپ كەپ، ماڭدايىمنان ءسۇيدى؛ سونسوڭ، قۇستىڭ تىرناعىنداي، يمەك تىرناعىنان بوياۋى ەرەكشە كوزگە تۇسكەن، ساپ سارى، تۇرپىدەي قاتتى قولىمەن مەنىڭ تيتتەي باسىمدى اقىرىن-اقىرىن سىيپاي ءتۇسىپ، سويلەپ كەتتى.
— انەۋگۇنى تىم اسىرىڭقىراپ سوعىپ جىبەردىم بىلەم، شىراق. قىزىڭقىراپ كەتتىم؛ تىستەپ الدىن، تىرنالاپ ءبىتتىڭ، سوسىن مەن دە اشۋلانىپ كەتتىم! ءبىراق، ارتىق تاياق جەگەنىڭ ەشتەڭە ەتپەيدى، — بۇل دا پايدا! ءوز باۋىرىڭنىڭ ۇرعانى ءجابىر بولمايدى، ساباق بولادى — مۇنى ءبىلىپ قوي! جۇرتتىڭ قولىنا تۇسپە، ءوز باۋىرىڭ ەشتەڭە ەمەس! مەنى ۇرمادى دەيتىن شىعارسىڭ؟ مەنى ءقايتىپ ۇرعانىن سەن، ولەشا، ەڭ ءبىر جەكسۇرىن تۇستە دە كورمەسسىڭ. مەنى سونداي قاتتى جابىرلەيتىن، ءسىرا، قۇدايدىڭ ءوزى دە كورىپ تۇرىپ زار ەڭىرەگەن شىعار! ءبىراق، اقىرى نەمەن تىندى دەسەڭشى! قايىرشى شەشەنىڭ بالاسى، جەتىم ەدىم، مىنەكي ەندى ورنىمدى تاپتىم، — سەح ستارشىنى، جۇرتقا باستىق بولىپ الدىم.
اپ-ارىق، كەلىستى تۇلعاسىمەن ۇستىمە جانتايا وتىرىپ، بىرىنەن سوڭ، ءبىرىن وپ-وڭاي تىزبەكتەپ، ءارى شەبەرلەپ قۇراستىرىپ، سەنىمدى جانە ۇرەيلى سوزدەرمەن ءوزىنىڭ بالالىق شاعىن اڭگىمەلەي باستادى.
جاسىل كوك كوزدەرى جارقىراي جايناپ تۇر دا، التىن-سارى شاشىن كوڭىلدەنە ءۇرپيتىپ، ماڭقىلداعان داۋىسىن قوڭىرلاندىرا شىعارىپ، بەتىمە ۇڭىلە، لەكىتە سويلەدى:
— سەن پاروحودپەنەن كەلدىڭ، سەنى بۋ سۇيرەپ اكەلدى، ال، مەن بولسام، جاس كەزىمدە ءوز بەتىممەن، ۆولگانىڭ اعىسىنا قارسى ءوز كۇشىممەن بارجا تارتتىم. بارجا سۋدا ءجۇزىپ وتىرادى، مەن پىشاقتاي وتكىر تاستاردىڭ، مالتا قۇمنىڭ ۇستىمەنەن جاعادا جالاڭاياق ءجۇرىپ وتىرامىن، كۇن شىعىپ، ىمىرت ۇيىرىلگەنشە ءسويتىپ جۇرەم دە وتىرام! كوك جەلكەڭنەن كۇن قاريدى، باسىڭ قازانداي قاينايدى، سەن بولساڭ، ءۇش بۇكتەتىلە تۇقىرىپ aپ، — بۋىن-بۋىنىڭ سىرتىلداپ، جۇرەسىڭ دە وتىراسىڭ، كوزىڭە تەر قۇيىلىپ، جۇرەتىن جولىڭدى دا كورمەيسىڭ، جانىڭ زارىعىپ كوز جاسىڭ پارلاپ اعىپ كەلەدى، — ويبوي، ولەشا، سوندا دا شىدايسىڭ! ءجۇرىپ كەلەسىڭ، ءجۇرىپ كەلەسىن، يىعىڭداعى ارقان بۇعاۋدان سىپىرىلىپ كەتەسىن دە، جەر سۇزە قۇلاپ تۇسەسىن – سونىڭ وزىنە دە رازىسىڭ؛ ويتكەنى، الىگىنىڭ ابدەن قۇرىعانى، تىنىقساڭ دا مەيلىڭ، تىرايساڭ دا مەيلىڭ! قۇدايدىڭ مەيىرىمدى قۇدايتاعالا ايسانىڭ كوز الدىندا تاپ وسىلاي ءومىر سۇرگەن ەدىك!.. انامىز ۆولگا جارىقتىقتى: سيمبيرسكىدەن رىبينسكىگە دەيىن، ساراتوۆتان وسى اراعا دەيىن، استراحاننان ماكاريەۆكەگە، جارمەڭكەگە دەيىن تاپ وسىلاي ءۇش رەت ولشەپ شىقتىم، — مۇندا الدەنەشە مىڭ شاقىرىم جەر بار عوي! ال، ەندى ءتورتىنشى جىل دەگەندە ۆودوليۆ بولىپ كەتتىم، — اقىلىمدى قوجايىننىڭ كوزىنە ءسويتىپ كورسەتكەنمىن!..
سويلەگەن سايىن، اتام ءالجۋاز، تارامىس شالدان ءبىر عاجايىپ الىپ كۇشتى ادامعا اينالىپ، شوعىر بۇلتتاي، تەز-تەز ۇلعايا بەردى، — ايدىك سۇر بارجانى وزەن اعىسىنا قارسى جالعىز ءوزى تارتىپ بارا جاتقانداي بوپ كورىندى...
كەي-كەيدە توسەكتەن ۇشىپ تۇرەگەلەدى دە، قۇلاشىن سەرمەلەپ، بۇرلاقتاردىڭ بۇعاۋدى ءقايتىپ تارتاتىنىن، بارجانىڭ سۋىن ءقايتىپ توگەتىنىن كورسەتەدى، جۋان-قوڭىر داۋىسپەنەن الدەقانداي ءبىر اندەردى ايتادى، سونسوڭ كەرەۋەتكە قايتادان سىپ ەتىپ شىعادى دا، مۇلدە تاڭ-تاماشا بوپ، داۋسىن ونان سايىن قوڭىرلاندىرا، باپتاي سويلەپ كەتەدى:
— ءبىراق، ولەشا، ونىڭ ەسەسىنە جازعى كەشتە، جيگۋليدىڭ كوكشە تاۋىنىڭ ءبىر ساياسىنا كەلىپ، دەمالعان كەزىمىزدە بوتقا ءپىسىرۋ ءۇشىن، شىركىن، كوستەر جاعۋشى ەدىك تە، سورلى بۋرلاكتاردىڭ بىرەۋى سۇيكىمدى ءبىر ءان باستاپ، بۇكىل ارتەل قوسىلىپ اڭقىتا جونەلگەن كەزدە، — ءتىپتى تۇلابويىڭ مۇزداي بوپ تىتىركەنىپ كەتەتىن، ۆولگا ونان سايىن قۇلدىراي اعا جونەلگەندەي، — ارعىماق اتتاي، ناق بۇلتپەن تالاسا، ارىنداپ تىك تۇرعانداي بولاتىن! سوندا بارلىق قايعى-قاسىرەتىڭ جەل ۇشىرعان شانداقتاي سىپىرىلىپ كەتەدى؛ جۇرتتىڭ انگە ەلىگەتىنى سونشاما، كەيدە قازانداعى بوتقا تاسىپ توگىلىپ جاتادى؛ بۇل ارادا قالاي سايرانداساڭ، ولاي سايراندا، ءبىراق ءىسىڭدى ەسىڭنەن شىعارماۋىڭ ءتيىس دەپ، بوتقاشىنى شومىشپەن قاق ماڭدايعا قويىپ قالۋدا كەرەك!
ەسىكتەن قايتا-قايتا بىرەۋلەر قاراعىشتاپ، اتامدى شاقىرۋمەن بولدى، ءبىراق مەن
— كەتپەشى! — دەپ ءوتىندىم.
ول كۇلىمدەپ:
— تۇرا تۇرىڭدار، — دەپ جۇرتتىڭ شاقىرعانىنا بارماي قويدى.
ول كەشكە دەيىن اڭگىمە ايتىپ، مەنىمەن مەيىرلەنە قوشتاسىپ، شىعىپ كەتكەن كەزدە، اتامنىڭ اشۋلى دا ەمەس، قورقىنىشتى دا ەمەس ەكەنىڭە كوزىم جەتتى. مەنى وسىنشا اياماي ساباعان سول ەكەنىن ەسىمە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى ماعان جىلارمانعا كەلتىرەردەي قيىن بولدى، ءبىراق ونى ۇمىتا دا المادىم.
اتامنىڭ كەلگەنى جۇرتتىڭ بارىنە كوپ جول اشىپ، قالاي دا كوڭىلىمدى كوتەرمەك بوپ، توسەگىمنىڭ جانىندا ەرتەدەن كەشكە دەيىن بىرەۋ وتىراتىن بولدى؛ مۇنىڭ ءوزى ونەبويى كوڭىلدى دە، قىزىق تا بولا بەرمەگەنى ەسىمدە. مەنىڭ جانىمدا باسقالاردان گورى اجەم كوبىرەك بولاتىن؛ مەنىمەن ءبىر كەرەۋەتكە جاتىپ ۇيقتايتىن-دى؛ ءبىراق، كوڭىلىمە سول كۇندەردىڭ ەڭ ءبىر جارقىن اسەرلەرىن سىگانوك ەنگىزگەن بولاتىن. ءتورتپاق، ومىراۋى ەسىكتەي، قازانداي بۇيرا باستى سىگانوك، التىنداي جىلتىلداعان سارى جىبەك كويلەك، قوي-ماقپال شالبار جانە سىقىرلاعان جيىرما قونىشتى ەتىك كيىپ ساندەنىپ، ماعان كەشكە تامان كەلدى. شاشى جىلت ەتەدى، قالىڭ قاس اياسىندا كۇلىمدەگەن قيعاش كوزدەرى دە، ەرنىن قىرپۋلاي وسكەن تۇقىل مۇرتتان تومەن اق تىستەرى دە جالت-جۇلت ەتەدى، سونبەس مايشامنىڭ ساۋلەسى ۇلبىرەي شاعىلىسقان كويلەگى وتتاي جانادى.
— مىنانى قاراشى، — دەدى ول، جەڭىن جوعارى ءتۇرىپ، شىنتاعىنا دەيىن جوسىلعان قىزىل تاڭبا تۇسكەن جالاڭاش بىلەگىن كورسەتىپ، قالاي وسىپ كەتكەن! ءتىپتى بۇدان دا جامان ەدى، كوپ جەرى جازىلدى عوي! سەزەمىسىڭ: اتاي ابدەن اشۋعا مىنگەن سوڭ، سەنى ولتىرە سابايتىنىن كوردىم دە، قولىمدى توسەي باستادىم عوي — شىبىق سىنىپ كەتەر دە، اتاي ەكىنشىسىن الۋعا جۇرە بەرگەندە، سەنى اجەڭ يا شەشەڭ الا جونەلەر دەپ ويلاپ ەم! ءبىراق شىبىق سىنبادى، سۋعا بوككەن، سولقىلداق قوي! دەگەنمەن ساعان كەمىرەك ءتيدى، — قانشا شىبىق كەم تيگەنىن كورىپ جاتىرسىن با؟ شىراعىم، مەن ايلالىراقپىن...
ول ءوزىنىڭ ىسىك قولىنا تاعى ءبىر كوز جىبەرىپ، جىبەكتەي ەسىلگەن، مەيىرىمدى كۇلكىسىمەن تاعى دا كۇلە سويلەپ:
— ساعان سونداي جانىم اشىپ كەتتى، ءتىپتى جانىم القىمىما تىعىلعانداي بولدى! سۇمدىق قوي! اتاي بولسا، وسىپ جاتىر... — دەدى.
جانىما بىردەن جاعىپ كەتكەن، سابيدەي اقكوڭىل سىگانوك، جىلقىشا پىسقىرىنىپ، باسىن شايقاي ءتۇسىپ، اتام جايىندا بىردەمەلەردى ايتا باستادى.
ونى جاقسى كورەتىنىمدى ايتتىم وعان، — ول شىن پەيىلىمەن اقكوڭىلدەنە سويلەپ:
— مەن دە سەنى جاقسى كورەمىن عوي، — جاقسى كورگەندىكتەن عوي، تاياقتى وزىمە سوققىزعانىم! ايتپەسە باسقا بىرەۋ ءۇشىن سويتەر مە ەدىم؟ تۇكىرمەيمىن دە عوي، باسقا بولسا... — دەپ جاۋاپ قايىردى.
سوسىن ول ەسىككە ءالسىن-الى قارايلاي وتىرىپ، ماعان اقىرىن اقىل ۇيرەتە باستادى:
— تاعى دا ساباي قالسا، ابايلا، جيىرىلماعايسىن، دەنەڭدى جيىرما دەگەنىم عوي، — سەزەمىسىڭ؟ دەنەڭدى جيىرساڭ، ەكى ەسە ارتىق اۋىرادى، سوندىقتان دەنەڭدى بوس ۇستا، جۇمساق بولۋى ءۇشىن — سۇلق جاتا بەر! جانە دەمىڭدى ىشىڭە تارتپا، ەمىن-ەركىن دەم ال، بار پارمەنىڭمەن باقىرا بەر، — سەن مۇنى ۇمىتپا، بۇل جاقسى بولادى!
— تاعى دا ساباي ما؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ە، ەندى قايتەدى دەپ ەڭ؟ — دەدى سىگانوك بايسالدانا سويلەپ. — ارينە، سابايدى! سەنى شىبىققا، ءسىرا، ءجيى-جيى جاتقىزاتىن شىعار...
— نە ءۇشىن؟
— اتاي سەبەپ تابادى عوي...
سوسىن تاعى دا ويلانا وتىرىپ اقىل ايتا بەردى.
— ەگەر ول تىكەسىنەن سوقسا، شىبىقتى جوعارىدان تىكە ۇرسا، — وندا تىپ-تىنىش، بويىڭدى بوس تاستاپ جاتا بەر؛ ال، ەگەر وسا سوقسا، — تەرىڭدى سىدىرماق بوپ، سالىپ قالىپ، شىبىقتى وزىڭە قاراي تارتسا، — سەن دە شىبىققا ىلەسە، اتاڭا قاراي اۋناي ءتۇس، ءتۇسىندىڭ بە؟ بۇل جەڭىلدەۋ بولادى!
قيعاش قارا كوزىن قىسىپ قويىپ:
— بۇل جوندە مەن كۆارتالنىيدىڭ وزىنەن دە بىلگىشىرەكپىن! مەنىڭ تەرىمنەن بيالاي تىكسەڭ دە قايعىرمايمىز، شىراعىم! — دەدى.
مەن ونىڭ جارقىن جۇزىنە قاراپ جاتىپ، اجەمنىڭ پاتشازادا-يۆان جايىندا، اقىماق-يۆان جايىندا ايتقان ەرتەگىلەرىن ەسىمە ءتۇسىردىم
III
ساۋىققان سوڭ، تەك سىگانوك جوق كەزدە عانا ول جوندە:
— يۆانكانىڭ قولى التىن عوي، پالەكەتتىڭ! وسى ءسوزىمدى ۇمىتپاڭدار: زور ادام بولعالى تۇر! — دەيتىن، كوزىن كىلميتىپ، باسىن شايقاي ءتۇسىپ.
سىگانوكپەن سويلەسكەندە اعايلار دا ەمىرەنە، سىپايى سويلەسەتىن، ونى ەشۋاقىتتا دا ماستەر گريگورييدەي «مازاق» ەتپەيتىن-دى؛ گريگورييگە كەش سايىن ءجابىر بەرىپ، قاستىق قىلۋشى ەدى دەسەم دە بولار: بىرەسە قايشىسىنىڭ تۇتقاسىن وتقا قىزدىرىپ قويادى، بىرەسە ستۋلىنا ۇشىن جوعارى قاراتىپ شەگە قاعىپ قويادى، نەمەسە كوزى مۇكى بولعاندىقتان الدىنا ءارتۇستى ماتانىڭ كەسىندىلەرىن تاستاي سالادى، — ولاردى ول ءبىر كەسەك ەتىپ قۇراي بەرەدى دە، اتام وعان سول ءۇشىن ۇرسۋمەن بولادى.
ءبىر كۇنى تۇسكى تاماقتان كەيىن كۋحنيادا ساكىدە ۇيقتاپ جاتقان كەزىندە، گريگورييدىڭ بەتىن فۋكسينمەن بوياپ قويدى، كەيىن ءبىرتالايعا دەيىن ول ءتۇرى قورقىنىشتى، ادام كۇلەرلىك بولىپ ءجۇردى: سۇر ساقالىنىڭ اراسىنان كوزىلدىرىگىنىڭ ەكى كۇڭگىرت داعى كورىنىپ، ءتىل سياقتانعان ۇزىن قىزىل مۇرىنى كوڭىلسىز سالبىراپ تۇرعان-دى.
اعايلار وسىنداي ويىننان تالمايتىن، ءبىراق ماستەر سونىڭ ءبارىن دە مىڭق ەتپەي كوتەرە بەرەتىن، تەك تاماعىن اقىرىن عانا كەنەپ قوياتىن دا ۋتيۋگتى، قايشىنى، قىسقاشتى، نە ويماقتى ۇستاردا ساۋساقتارىن ابدەن تۇكىرىكتەپ الاتىن. وسىعان ءوزى مۇلدە ادەتتەنىپ كەتكەن؛ ءتىپتى تۇسكى اس ۇستىندە دە، پىشاقتى نە شانىشقىنى الاردا، بالالاردىڭ كۇلكىسىن كەلتىرىپ، ساۋساقتارىن تۇكىرىكتەپ قوياتىن. اۋىرسىنعان كەزىندە، جالپاق بەتىنە ءاجىم تولقىنى شىعا كەلۋشى ەدى دە، قاستارىن بۇلك ەتكىزىپ، ماڭدايىنان ءبىرتۇرلى سىرعاناپ ءوتىپ، تاقىر توبەسىنىڭ ءبىر جەرىنە جەتە تاراپ كەتەتىن.
ۇلدارىنىڭ بۇ سەكىلدى ويىندارىنا اتامنىڭ قالاي قاراعانى ەسىمدە جوق، ءبىراق اجەم ولارعا جۇدىرىعىن تۇيە كىجىنىپ:
— بەتسىزدەر وڭشەڭ، وڭباعاندار! — دەپ اقىرىپ قويۋشى ەدى.
ءبىراق سىگانوك جوقتا اعايلار ول جونىندە دە كەلەكەلەي، اشۋلانا سويلەپ، ىستەگەن ءىسىن جامانداي بەرەتىن، ۇرى جانە جالقاۋ دەپ سوگەتىن.
مەن اجەمنەن، بۇل نەلىكتەن دەپ سۇرادىم.
اجەم ماعان، قاشانعى ادەتىنشە، شىن پەيىلىمەن اپ-انىق ەتىپ ءتۇسىندىرىپ بەردى:
— كوردىڭ بە، ءوز ماستەرسكويلارى بولعان كەزدە ەكەۋى دە ۆانيۋشكانى وزدەرىنە العىسى كەلەدى، سوندىقتان بىرىنە ءبىرى: جامان قىزمەتكەر! — دەپ جامانداعان بولادى. ولاردىڭ مۇنىسى وتىرىك، قۋلىق قوي. ۆانيۋشكا بۇلارعا ەرمەي، اتايدىڭ قولىندا قالادى دەپ تە قورقادى، ال اتاڭنىڭ مىنەزى قىزىق كىسى، يۆانكا ەكەۋى ءۇشىنشى ماستەرسكوي دا اشۋ قولىنان كەلەدى، — اعايلارىڭا بۇل پايدا ەمەس، ۇقتىڭ با؟
اجەم اقىرىن عانا كۇلىپ قويدى:
— قۇدايعا كۇلكى بوپ، كىلەڭ قۋلىق جاسايدى. اتاڭ بۇل قۋلىقتارىن بايقايدى دا: «يۆاندى سولداتتىققا العىزباۋ ءۇشىن، وعان رەكرۋتتىق كۆيتانسيا ساتىپ الامىن: ول مەنىڭ وزىمە كەرەك!» — دەپ، ياشا مەن ميشانى جورتا ەرەگىستىرۋمەن بولادى. ولار ىزا بولادى، بۇنى ۇناتپايدى، ءارى اقشانى دا قيمايدى، — كۆيتانسيا دەگەنىڭ قىمبات-اق قوي!
ەندى پاروحودتاعىداي، تاعى دا اجەممەن بىرگە تۇراتىن بولدىم، كۇندە كەشكە ۇيقتار الدىندا اجەم ماعان ەرتەگى ايتادى نەمەسە ءوزىنىڭ باسىنان كەشىرگەن، ەرتەگى سياقتى، ءومىرىن اڭگىمەلەيدى. ءبىراق، ءۇيىشىنىڭ تىرشىلىك ارەكەتتەرى جونىندە، — بالالارىنا ەنشى بەرۋ جايىندا، اتامنىڭ وزىنە جاڭادان ءۇي ساتىپ الماق بوپ جۇرگەنى جايىندا — اجەم ۇيدەگى جاسى ۇلكەن ەكىنشى كىسىشە ءىش تارتپاي، كورشى ءۇيدىڭ ايەلىنشە، ءبىرتۇرلى الىستان اۋلاقتانا كۇلە سويلەيدى.
اجەمنەن سيگانوكتىڭ تاستاندى جەتىم بالا ەكەنىن ءبىلدىم؛ كوكتەم جاڭا تۇسكەن ءبىر جاۋىندى ءتۇنى، ونى ءۇيدىڭ قاقپاسىنىڭ تۇبىندەگى ساكىدەن تاۋىپ الىپتى.
— ۇلكەن الجاپقىشقا وراۋلى جاتىر ەكەن، — دەدى اجەم ويلانا وتىرىپ، ءبىر سىر اشقانداي سويلەپ، — ءۇسىپ كەتۋگە شاق قالعان، بولار-بولماس قانا ىڭىرسيدى.
— بالالاردى تاستاپ كەتەتىنى نەسى، ءا؟
— شەشەسىنىڭ ءسۇتى جوق، بەرەرگە اسى جوق بولادى دا: سوندىقتان جۋىردا بالالى بوپ، ول بالاسى ءولىپ قالعان ءبىر ءۇيدى ءبىلىپ الادى دا، بالاسىن سول ۇيگە اكەپ تاستايدى.
اجەم سول ۇندەمەي وتىرىپ، باسىن قىسىپ قويىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنە قاراپ، كۇرسىنە ءتۇسىپ، اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەرەدى:
— ءبارى دە كەدەيلىكتەن عوي، ولەشا؛ ءتىپتى ايتىپ جەتكىزە الماستاي ءبىر كەدەيلىك بولادى! كۇيەۋگە تيمەگەن قىزعا بالا تابۋعا بولمايدى، — ول ۇيات سانالادى!
ۆانيۋشكانى اتاڭ پوليسياعا اپارىپ بەرمەك بولىپ ەدى، مەن: ءوزىمىز-اق اسىراپ الايىق دەپ، جىبەرمەدىم؛ بىزگە مۇنى قۇداي ولگەن بالالارىمىزدىڭ ورنىنا جىبەردى. مەن ون سەگىز بالا تاپقان بولاتىنمىن؛ ءبارى بىردەي ءتىرى بولسا — بۇكىل ءبىر كوشە بويى تولى حالىق، ون سەگىز ءۇي بولار ەدى! بىلەسىڭ بە، مەنى ون ءتورت جاسىمدا كۇيەۋگە بەرگەن، ون بەستە بالالى بولدىم؛ ءبىراق، مەنىڭ قانىم قۇدايعا ۇناپ كەتتى عوي دەيمىن، بالالارىمدى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن پەرىشتە عىپ اكەتە بەردى. جانىم اشىعانىمەن، ءبىر جاعىنان قۋانامىن دا!
تۇلابويىن قارا شاش جاپقان، ەڭگەزەردەي جانە دۋدا-دۋدا اجەم توسەك شەتىندە كويلەكشەڭ وتىرعاندا، سەرگاچتان كەلگەن قاباساقال توعاي مۇجىعى جۋىردا اۋلاعا جەتەلەپ اكەلگەن ايۋعا ۇقسايدى. اجەم اپپاق قارداي تاپ-تازا كوكىرەگىن كرەستەپ شوقىنىپ، تۇلابويىن تەڭسەلتىپ، اقىرىن عانا كۇلىپ قويادى:
— تاۋىرلەرىن ءتاڭىرىم ءوزى الدى، ماعان جاماندارىن قالدىردى. يۆانكانى كورگەندە قاتتى قۋانىپ كەتتىم، — سەندەردەي سابيلەردى تىم جاقسى كورەمىن. ءسويتىپ، بۇنى اسىراپ الدىق، ات قويدىق، مىنەكي، ءسويتىپ تۇرىپ قالدى، جاقسى-اق. ىلكىدە مەن ونى قوڭىز اتاندىرعام، — ءبىرتۇرلى ىزىڭداپ كەپ وتىراتىن، — ناعىز قوڭىز سياقتى، ەڭبەكتەپ، بۇكىل ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ ىزىڭداپ كەپ جۇرەتىن! سەن ونى جاقسى كورگەيسىن، — ءوزى ءبىر اقكوڭىل جان!
يۆاندى مەن جاقسى كورەتىنمىن، ءارى وعان ەسىم كەتە تاڭعالاتىنمىن.
سەنبى كۇندەرى، اپتا ىشىندە كىنالى بولعان بالالاردى ساباپ بوپ، اتام تۇنگى عيباداتقا كەتكەن كەزدە، كۋحنيادا ادام ايتقىسىز دۋماندى ءومىر باستالاتىن-دى: سىگانوك پەش ارتىنان قارا تاراكانداردى ۇستاپ الادى، جىپتەن اپ-ساتتە تەرتە جاساپ، قاعازدان ويىپ شانا ىستەيدى دە، تاپ-تازا ەتىپ قىرنالعان، سارى ستولدىڭ بەتىنە ءتورت قارا ات جەگىلىپ شىعا كەلەدى، سوسىن يۆان تۇتاتقان جىڭىشكە شىبىقپەن ولاردى قاقپالاپ جۇرگىزە وتىرىپ:
— ارحەرەيدى اكەلۋگە اتتاندى! — دەپ شەك-سىلەسى قاتا كۇلەدى.
ءبىر تاراكاننىڭ ارقاسىنا كىشكەنتاي قاعاز جاپسىرىپ، ونى شانانىڭ ارتىنان ايدايدى دا:
— قاپشىقتى ۇمىتىپ كەتىپتى. سوپى جۇگىرىپ، الىپ بارادى! — دەپ تۇسىندىرەدى.
تاراكاننىڭ اياقتارىن جىپپەن ماتاپ قويادى، ول جاندىك تۇمسىعىمەن جەر سۇزە جورعالايدى، سوندا ۆانكا، الاقانىن شاپالاقتاپ:
— دياچوك قاباقتان شىعىپ، كەشكى عيباداتقا كەتىپ بارادى! — دەپ ايقايلايدى.
ول ءوزىنىڭ بۇيىرىعى بويىنشا ۇزىن قۇيرىقتارىن سۇيرەتىپ، مونشاقتاي جىلتىلداعان قارا كوزدەرىن تاڭ-تاماشا قاعىپ-قاعىپ قويىپ، ەكى ارتقى اياعىنان تىك تۇرىپ جۇرەتىن تىشقانداردى كورسەتەدى. ول تىشقانداردى ماپەلەپ قوينىنا تىعىپ جۇرەدى، ولارعا اۋزىنان قانت بەرەدى، سۇيەدى.
— تىشقان — اقىلدى، سىپايى جانۋار، ونى ۇيپەرىسى جاقسى كورەدى!.. — دەپ سەندىرە سويلەيدى.
ول كارتامەن، اقشامەن ءتۇرلى فوكۋس جاساي بىلەتىن، بالالاردىڭ بارىنەن دە كوبىرەك ايقايلايتىن جانە ءوزىنىڭ دە بالادان ايىرماشىلىعى از ەدى. ءبىر كۇنى بالالار ونىمەن كارتا ويناپ، قاتارىنان الدەنەشە رەت «اقماق» قىپ قالدىرىپ قويدى، — بۇعان ول قاتتى قايعىرىپ، رەنجىگەندەي ەرنىن بۇرتيتتى دا، ويىننان شىعىپ كەتتى، سونسوڭ مۇرنىن پىسىلداتا تارتا ءتۇسىپ:
— بىلەمىن، ولار ۋادەلەسىپ الدى! كوزدەرىن قىسىسىپ، ستول استىنان بىر-بىرىنە جاسىرىن كارتا بەرىپ وتىردى. وسى دا ويىن با ەكەن؟ قۋلىق ىستەۋدى مەن دە جاقسى بىلەم... — دەپ شاعىندى ماعان.
سىگانوك ون توعىز جاستا ەدى، تورتەۋمىزدى تۇگەل قوسقاندا بارىمىزدەن دە قوماقتى بولاتىن.
ءبىراق، اسىرەسە مەيرام كۇندەرى، اتام مەن ميحايل اعاي قوناققا كەتىپ، كۋحنياعا قولىندا گيتارى بار، ءۇستى-باسى القا-سالقا، بۇيرا شاشتى ياكوۆ اعاي كەلىپ، اجەم مول قوناقاسىسى مەن تۇبىنە اينەكتەن اسەمدەپ قىزىل گۇلدەر ورناتقان جاسىل شىنىعا قۇيعان اراعى بار شايمەن قوناق ەتكەن كەزدەگى ونىڭ ءتۇرى ءتىپتى ەسىمنەن كەتپەيدى؛ ساندەنە كيىنگەن سىگانوك زىرىلداۋىقشا قۇيعىتىپ جۇرەدى؛ كوزىلدىرىگىنىڭ قارا-كۇڭگىرت اينەكتەرى جىلتىلداپ، اياعىن جايلاپ باسىپ، قىرىنداپ، ماستەر كەلەدى؛ بەتى قىزارا بورتكەن، بۇجىر، ءارى تىعىنشىقتاي جۇپ-جۋان، ويناقى كوز، داۋسى اڭقىلداعان تاربيەشى ايەل ەۆگەنيا كەلەدى؛ كەيدە ۋسپەنسكايا شىركەۋىنىڭ شاشى جەلبىرەگەن دياچوگى، سوسىن شورتان مەن ناليم ءتارىزدى سۋسىعان كۇدىكتى تاعى ءبىر ادامدار كەلىپ وتىرادى.
جۇرتتىڭ ءبارى، اۋىر كۇرسىنە وتىرىپ، مەيلىنشە ىشىپ-جەيدى، بالالارعا بازارلىق ءبىر-بىر ريۋمكادان ءتاتتى اراق بەرەدى دە، ىزى-قىزى، ءارى ورەسكەل دۋمان بىردەن-بىرگە قىزىپ كەتەدى.
ياكوۆ اعاي گيتارىن پامدەپ بۇراپ وتىرادى دا، كۇيگە كەلتىرىپ بولعان سوڭ — ءارقاشان ايتاتىنى:
— ال ەندى مەن باستايمىن! — دەگەن وزگەرمەيتىن ءبىر سوزدەر بولاتىن.
ول، بۇيرا شاشىن سىلكىپ قويىپ، گيتارىنىڭ ۇستىنە ەڭكەيەدى، موينىن قازشا سوزا تۇسەدى؛ بەيقام، دوڭگەلەك ءجۇزى ماۋجىراي باستايدى؛ جىلتىڭداعان، جۇيرىك كوزدەرى جاساۋراپ، سونە باستايدى دا، شەكتى اقىرىن شىمشىلاپ شەرتىپ، جۇرتتى ەرىكسىز ورە تۇرەگەلدىرەتىن ءبىر قىزۋ نارسەنى تارتا جونەلەدى.
ونىڭ مۋزىكاسى جىم-جىرت تىنىشتىقتى كەرەك ەتەتىن؛ مۋزىكاسى الدەقايدا الىستا سىلدىرلاپ اققان بۇلاقتاي قۇلدىرايدى، ەدەن مەن قابىرعالاردان ءوتىپ كەلگەندەي بوپ ەستىلەدى دە، جۇرەگىڭدى ورەپكىتىپ، ءبىر قايعىلى، ءارى تىنىشسىز، تۇسىنىكسىز سەزىم تۋعىزاتىن. وسى مۋزىكانى تىڭداعانىڭدا جۇرتتىڭ بارىنە دە، وزىنە دە جانىڭ اشىپ كەتەدى، ەرەسەك ادامدار دا كىشكەنتاي بوپ كورىنەدى دە، جۇرتتىڭ ءبارى، ويعا شوما جىم-جىرت بوپ تىنا ءتۇسىپ، قوزعالماي وتىرادى...
مۋزىكانى ساشا ميحايلوۆ وتە-موتە قادالا تىڭداۋشى ەدى؛ ول اعايعا قاراي ەنتەلەپ، گيتارعا اۋزىن اشا قارايتىن، ەزۋىنەن سىلەكەيى شۇبىرىپ وتىراتىن. كەيدە ءتىپتى ەسىنەن تانىپ كەتەتىنى عوي، ەكى قولىمەن جەر تىرەي ستۋلدان ۇشىپ تۇسەدى؛ قۇلاپ تۇسسە، مەلشيگەن كوزىن اجىرايتا قاراپ، ەدەندە سول وتىرعان كۇيى قالىپ قوياتىن.
جۇرتتىڭ ءبارى، ەسى كەتىپ، مەلشيە قالادى؛ تەك ساماۋىر عانا، گيتاردىڭ شەرلى كۇيىن تىڭداۋعا كەسەل بولماي، اقىرىن ىزىڭداپ تۇرادى. كىشكەنتاي، ءتورتپاق ەكى تەرەزە كۇزدىڭ تۇنەرگەن تۇنىنە شۇڭكيە قارايدى دا، كەيدە بىرەۋ ونى اقىرىن تىقىلداتىپ قاعىپ-قاعىپ قويادى. ەكى شىراقتىڭ نايزاداي ۇشتى، سارعىش جالىنى ستول ۇستىندە شالقىپ تۇرادى.
ياكوۆ اعاي بىردەن-بىرگە سىرەسە تۇسەدى؛ جاعى قارىسىپ، ءوزى قاتتى ۇيقىدا وتىرعان سياقتى، تەك قولدارىندا عانا جان بارداي كورىنەدى: وڭ قولىنىڭ بۇگۋلى ساۋساقتارى گيتاردىڭ تۇنەرگەن تەسىگىنىڭ ۇستىندە كوزگە لەسپەي قالتىراپ، قۇستاي ۇشىپ-قونىپ قانات قاعادى؛ سول قولىنىڭ ساۋساقتارى گيتاردىڭ موينىن بويلاي كوزگە لەسپەي ويناق سالادى.
ءىشىپ العان سوڭ ول كوبىنەسە ءتىسىنىڭ اراسىنان — ىسىلداپ شىققان — جۇعىمسىز داۋىسپەن ۇشى-قيىرى جوق ءبىر انگە باسادى.
ەگەر ياكوۆ يت بولسا، —
ەرتەلى-كەش ۇلىر ەدى:
پىستى عوي ءىشىم، پىستى! — دەپ،
باستى عوي قايعى، باستى! — دەپ.
كوشەدە سوپى ايەل ءجۇر؛
شارباققا قونىپ قارعا وتىر.
پىستى عوي ءىشىم پىستى عوي!
پەشتىڭ ارعى جاعىندا
شىلدەلىك انگە سالادى،
تاراكان كۇيبەڭ قاعادى.
پىستى عوي ءىشىم، پىستى عوي!
كەپتىرۋگە قايىرشى جايىپ ەدى شۇلعاۋدى،
ەكىنشىسى كەلدى دە سول شۇلعاۋدى ۇرلادى.
پىستى عوي ءىشىم، پىستى عوي!
باستى عوي قايعى، باستى عوي!
بۇل ولەڭگە مەنىڭ ءداتىم شىدامايتىن، سوندىقتان اعاي قايىرشىلاردى ولەڭگە قوسقان كەزدە، ولەردەي قايعىرا وكسىپ جىلايتىنمىن.
دۋدارداي قارا شاشىنا ساۋساقتارىن تاراقتاپ سالىپ. ءبىر بۇرىشقا قاراپ، مۇرنىن تارتا ءتۇسىپ، مۋزىكانى سىگانوك تە، جۇرتتىڭ بارىندەي، ىقىلاستانا تىڭدايتىن... كەيدە ول كۇتپەگەن جەردە:
— ەح، شىركىن، داۋىسىم بولسا، — ولەڭدى قانداي ايتار ەدىم — دەپ زارلى ۇنمەن وكىنىپ قوياتىن.
اجەم كۇرسىنە ءتۇسىپ:
— ياشا، جۇرەككە قايعى سالا بەرۋىڭ جەتەر! ۆانياجان سەن ءبىر بيلەپ جىبەرسەڭ قايتەدى... — دەيدى.
ولار اجەمنىڭ ءوتىنىشىن ءاردايىم بىردەن قابىلداي قويمايتىن، ءبىراق مۋزىكانت كەيدە شەكتى الاقانىمەن باسا قالادى، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، كوزگە كورىنبەيتىن، دىبىسسىز ءبىر نارسەنى وزىنەن ەدەنگە بار پارمەنىمەن لاقتىرىپ جىبەرەدى دە:
— قۇرىسىن قايعى-قاسىرەت! ۆانكا، تۇر! — دەپ ەكىلەنە ايقاي سالاتىن.
سىگانوك، سارى كويلەگىن جوندەپ، ساندەنە ءتۇسىپ، قاققان شەگەنىڭ ۇستىمەن جۇرگەندەي اياعىن اڭداپ باسىپ، كۋحنيانىڭ ورتاسىنا شىعادى، سودان كەيىن قاراتورى ءجۇزى قىزارا تۇسەدى دە:
— ياكوۆ ۆاسيليەۆيچ، تەك ەكپىندەتە تارتشى! — دەپ وتىنەتىن قىمسىنىپ كۇلىمسىرەپ.
گيتارا قۇتىرىنا سىڭعىرلايدى، اياقتىڭ ءدۇرسىلى كۇشەيە تۇسەدى؛ ستول مەن شكافتاعى ىدىستار سىلدىر قاعادى، سىگانوك كۋحنيا ورتاسىندا وتتاي لاۋلاپ جۇرەدى، قاناتشا قۇلاشىن كەرىپ بيلەگەندە، قىرانشا قالىقتايدى، اياعىنىڭ قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى؛ اقىرىن ەدەنگە وتىرا قالادى دا، ۇستىندەگى جىبەك كويلەگى توڭىرەگىن ساۋلەلەندىرىپ، التىن ۇزىن قاناتشا دەدەك قاعادى، سول كەزدە جىبەك كويلەك ءدىر-دىر قۇبىلىپ، گۇل-گۇل جايناپ، بالقىپ بارا جاتقانداي بولادى.
سىگانوك ءوزىن ءوزى ۇمىتا ۇزاق بيلەيدى، ەگەر ەسىكتى اشىپ جىبەرسە، سول بيلەگەن كۇيى كوشە-كوشەنى، قالانى كەزىپ، بەتىنىڭ اۋعان جاعىنا جونەلە بەرەردەي...
ياكوۆ اعاي تەبىنىپ:
— جوستىر ارلى-بەرلى! — دەپ قيقۋلاپ قويادى.
سوسىن قاتتى ىسقىرىپ جىبەرەدى دە،سۇيكىمسىز اششى داۋىسپەن:
قايتەيىن! شاباتامدى قيمايمىن مەن،
قاشار ەدىم قاتىن، بالا مەكەنىنەن.
— دەپ ايقايلاپ، تاقپاقتاتا جونەلەدى.
ستول باسىنداعى ادامدار سەلك-سەلك ەتەدى، كەيدە ولار دا قيقۋلاپ قويادى، وتقا كۇيگەندەي شىڭعىرىسادى؛ ساقالدى ماستەر تاقىر باسىنا الاقانىمەن شاپىلداتىپ سوعادى دا، بىردەمە دەپ كۇبىرلەپ وتىرادى. ءبىر كۇنى ول ۇياڭ ساقالىمەن يىعىمدى بۇركەپ ماعان قاراي ەڭكەيىپ، ەرەسەك اداممەن سويلەسكەندەي ءدال قۇلاعىما ءتونىپ كەلدى دە:
— لەكسەي ماكسيمىچ، سەنىڭ اكەڭ بولار ما ەدى وسىندايدا، — ول بۇدان دا گورى قىزدىرىڭقىرار ەدى! دۋمانشىل، جايدارى ادام ەدى. اكەڭ ەسىڭدە بار ما؟ — دەدى.
— جوق.
— شىنىمەن بە؟ اكەڭ مەن اجەڭ بيلەپ كەتكەندە، جۇرت اۋزىن اشىپ قالاتىن!
سۋرەتتەگى اۋليەنىڭ بەينەسى ءتارىزدى، ماۋجىرەگەن ول ۇپ-ۇزىن بوپ تۇرەگەلىپ، اجەمە ءيىلىپ سالەم ەتتى دە، ادام ايتقىسىز جۋان داۋىسپەن:
— اكۋلينا يۆانوۆنا، راقىم ەتشى؛ باياعىدا، ماكسيم ساۆۆاتەيەۆپەن بيلەگەنىڭدەي، ءبىر رەت بيلەپ جىبەرشى! — دەپ جالىنا باستادى.
— و نە دەگەنىڭ، جارقىنىم، و نە دەگەنىڭ تاقسىر، گريگوريي يۆانوۆيچ؟ — دەدى اجەم، كۇلە سويلەپ، جيىرىلا ءتۇسىپ. — ەندى بيلەۋ مەنىڭ نە تەڭىم! تەك جۇرتقا كۇلكى بولام عوي.
ءبىراق، اجەمە جۇرتتىڭ ءبارى جالىنا باستادى، سودان كەيىن ول كەنەت قۇلپىرا تۇرەگەلدى دە، يۋبكاسىن جوندەپ، زىلدەي باسىن شالقايتا كوتەرىپ، بويىن تۇزەپ الدى دا:
— ال ەندەشە، مەيىلدەرىڭ، كۇلسەڭدەر كۇلە بەرىڭدەر! قانە، ياشا، وزگەرتشى مۋزىكاڭدى! — دەپ، ايقايلاي ءتۇسىپ، كۋحنيانى بويلاي جونەلە بەردى.
اعاي ءتىپتى كوتەرىلىپ كەتتى، كەۋدەسىن كەرىپ، كوزىن جۇمىپ الدى دا مۋزىكاسىن باسەڭسىتە تارتا جونەلدى؛ سىگانوك ءسال ۋاقىت توقتاپ قالدى دا، جەتىپ بارىپ، جۇرەلەي بيلەپ، اجەمدى شىركوبەلەك اينالدى؛ اجەم قۇلاشىن جازىپ، قاسىن كەرىپ، قارا كوزىن الدەقايدا الىسقا قاداپ، اۋەدە قالىقتاعانداي، ەدەندە ءۇنسىز قالىقتاپ ءجۇر. اجەمنىڭ ءتۇرى ماعان ەرسى بوپ كورىندى، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردىم؛ ماستەر ماعان تەك دەپ سۇق قولىن كەزەپ زەكىپ قويدى، ۇلكەندەردىڭ ءبارى مەن وتىرعان جاققا تۇيىلە قارادى.
— يۆان، تارسىلداتۋىڭدى قوي! — دەدى ماستەر، كۇلىمسىرەي سويلەپ؛ سىگانوك ءتىل قاتپاستان شەشە شىعا كەلدى دە، تابالدىرىققا وتىرا كەتتى، سول كەزدە تاربيەشى ايەل ەۆگەنيا جۇتقىنشاعىن سورايتا شالقالاپ، باياۋ سۇيكىمدى داۋىسپەن:
سەمبىگە دەيىن ءبىر اپتا،
توقىدى شىلتەر بويجەتكەن.
سول جۇمىستان ءبىراق تا،
شارشاپ، ولمەي قالدى ارەڭ.
— دەپ اندەتە جونەلدى.
اجەم بيلەمەي، ءجاي ءبىر اڭگىمە ايتىپ جۇرگەن ءتارىزدى. ويعا شومىپ، تەڭسەلە ءتۇسىپ، كولەگەيلەگەن قولىنىڭ استىنان توڭىرەگىنە قاراپ، ءىلبىپ ءجۇر، ەڭگەزەردەي تۇلعاسى سامارقاۋلاۋ تولىقسيدى، جۇرگەن جولىن بارلاپ، اياعىن ەپتەپ باسادى. ءبىر مەزەتتە بىردەمەدەن سەسكەنىپ، توقتاي قالدى، بەتى كىربىڭ ەتە ءتۇسىپ، تۇنەرىپ كەتتى دە، سول بويدا قايتادان مەيىرىمدى، جارقىن كۇلكىمەن نۇرلانىپ قويا بەردى. الدەبىرەۋگە جول بەرگەندەي، الدەبىرەۋگە قولىن سەرمەپ، بىلاي تۇر دەگەندەي، ءبىر جاعىنا قاراي تەڭسەلىپ كەتتى؛ قۇلاعىن تىگە تىڭداپ، ونان سايىن كوڭىلدەنە كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، باسىن تومەن سالبىراتىپ، مەلشيە قالدى، — سوسىن تۇرعان ورنىنان جۇلىپ العانداي، قۇيىنشا — ۇيىرىلە جونەلدى، تۇلعاسى سىمباتتانىپ، بويى ۇزارا ءتۇستى، تاپ سول كەزدە ودان كوز الا الماستاي ەدى: وسى ءبىر كەرەمەتتەي قايتا جاسارعان مينۋتىندە ول سونشاما قۇلپىرا كوركەيىپ، سۇيكىمدى بوپ كەتكەن ەدى.
تاربيەشى ەۆگەنيا:
— جەكسەنبىدە، بەسىننەن
بيلەدى ءتۇن بولعانشا.
ەڭ سوڭ كەتتى كوشەدەن،
مەيرام قىسقا سونشاما
— دەپ، كەرنەيشە گۋىلدەپ انگە باسىپ وتىر.
اجەم بيلەپ بولىپ، ساماۋىر جانىنا ءوز ورنىنا كەپ وتىردى؛ جۇرتتىڭ ءبارى ماقتاپ جاتىر، ءبىراق ول شاشىن جوندەپ وتىرىپ:
— جارايدى، قويا تۇرىڭدار! — دەدى. — ناعىز ءبيشى ايەلدەردى كورگەن جوقسىندار عوي. ءبىزدىڭ بالاحنادا ءبىر قىز بولعان ەدى، — كىمنىڭ قىزى، اتى كىم ەكەنى دە ەسىمدە قالماپتى، — كەيبىرەۋلەر ونىڭ بيلەگەنىنە قاراپ تۇرىپ، كوڭىلى بالقىعاندىقتان ءتىپتى جىلاۋشى ەدى! كەيدە، وعان قاراپ وتىرعانىندا، — تاپ ءبىر مەرەكەدە وتىرعانداي بولاتىن ەدىڭ، باسقانىڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتۋشى ەڭ! كۇناكار باسىم، ونى كۇندەۋشى ەم!
— انشىلەر مەن بيشىلەر — دۇنيەدەگى ەڭ جاقسى ادامدار! — دەدى تاربيەشى ەۆگەنيا بايسالدانا سويلەپ، سوسىن پاتشا داۆيد جايىندا ءبىر نارسەنى ولەڭدەتە جونەلدى، ياكوۆ اعاي سىگانوكتى قۇشاقتاپ الىپ:
— تراكتيردە بيلەگەن بولساڭ، — جۇرتتى ەسىنەن تاندىرعان بولار ەدىڭ!.. — دەدى.
سىگانوك:
— داۋسىم جاقسى بولار ما ەدى! — دەپ شاعىندى، — قۇداي ماعان داۋىس بەرگەن بولسا، ون جىل ولەڭ ايتار ەدىم دە، سودان كەيىن سوپى بولۋدان دا قاشپاس ەدىم!
جۇرتتىڭ ءبارى اراق ءىشىپ وتىر، اسىرەسە گريگوريي كوپ ءىشتى. اجەم وعان ستاكاندى ۇستى-ۇستىنە تولتىرا قۇيىپ وتىرىپ:
— گريشا، بايقا، كوزىڭنەن مۇلدە ايىرىلاسىن، — دەپ ەسكەرتىپ قويادى.
گريگوريي:
— مەيلى! كوزدىڭ ماعان ەندى كەرەگى جوق، — كورەتىنىمنىڭ ءبارىن كورىپ بولدىم... — دەپ جاۋاپ قايتارادى باپتاي سويلەپ.
گريگوريي، ىشسە دە ماس بولمايتىن، ىشكەن سايىن ورشەلەنە سويلەي تۇسەتىن دە، ىلعي ماعان اكەم تۋرالى:
— مەنىڭ دوسىم ماكسيم ساۆاتيەۆيچ وتە اقكوڭىل ادام ەدى... — دەيتىن.
اجەم:
— يا، ول جارىقتىق سولاي ەدى عوي، — دەپ قوستاپ كۇرسىنىپ قوياتىن.
وسىنىڭ ءبارى سۇمدىق قىزىق ەدى، بۇكىل ەسى-دەرتىم سوعان اۋاتىن، سونىڭ بارىنەن كوكىرەگىمە ءبىرتۇرلى بەي-جاي، ءزىلسىز مۇڭ ەنەتىن. قايعى-قاسىرەت تە، شاتتىق تا قاز-قاتار، قول ۇستاسقانداي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوزگە ىلەسپەي، بايقاۋسىز تەز-تەز اۋىسىپ، ادام اتاۋلىنىڭ كوڭىلىنەن ورىن تەپكەن بولاتىن.
ءبىر كۇنى، ياكوۆ اعاي، ونشا ماس بولماسا دا، ۇستىندەگى كويلەگىن جىرتىپ، بۇيرا شاشى مەن ءسىلدىر اقسەلەۋ مۇرتىن، مۇرنى مەن سالپى ەرنىن جۇلمالاي باستادى.
كوزى جاسقا بۇلانىپ:
— بۇل نە ءوزى، نەمەنە؟ — دەپ ەڭىرەدى. — نەلىكتەن وسى؟
ءوزىن-وزى بەتكە، ماڭدايعا، توسكە سوققىلاپ:
— وڭباعان، بۇزىق، قۇرىعان جان! — دەپ ەڭىرەدى.
— ەھە-ە! سولاي ما ەكەن!.. — دەپ كارلەنە كۇجىلدەدى گريگوريي.
قىزعىنداۋ اجەم دە بالاسىنىڭ قولىنان ۇستاپ:
— ياشا، قويسايشى، نەگە باستايتىنىن قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى عوي! — دەپ جالىندى.
اراق ءىشىپ العاندا، اجەم ونان سايىن جاقسارىپ كەتەدى: قارا كوزدەرى كۇلىمدەپ، جۇرتتىڭ بارىنە جانعا جىلى نۇر ساۋلە شاشىپ تۇرادى دا، دۋىلداعان ەكى بەتىن ورامالمەن جەلپي ءتۇسىپ:
— قۇدايىم-اي، قۇدايىم-اي! ءبارى سونداي تاماشا عوي! جوق، سەندەر قاراڭىزشى، ءبارى سونداي تاماشا عوي! — دەيدى اندەتە سويلەپ.
بۇل ونىڭ جۇرەگىنىڭ جالىندى لەبى، بۇكىل ءومىرىنىڭ ۇرانى بولاتىن.
بەيقام اعايدىڭ بۇلانعان كوز جاسى مەن ايقايى مەنى قاتتى تاڭىرقاتتى. اجەمنەن: — بۇل نەگە جىلادى، ءوزىن-وزى بالاعاتتاپ، نە ءۇشىن سابادى؟ — دەپ سۇرادىم.
— بارلىعىن بىلگىڭ كەلەدى دە تۇرادى-اۋ! — دەدى اجەم، داعدىدان تىس سەلقوس سويلەپ. — تۇرا تۇر، ساعان مۇنداي ىستەرگە قاتىسۋ ءالى ەرتەرەك...
بۇل مەنىڭ بىلۋگە قۇمارلىعىمدى ونان سايىن قوزدىرا ءتۇستى. ماستەرسكويعا بارىپ، يۆانعا جالىندىم. ءبىراق، ونىڭ دا دۇرىس جاۋاپ بەرگىسى كەلمەدى، ماستەرگە كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويىپ، اقىرىن كۇلىپ، مەنى ماستەرسكويدان يتەرمەلەپ شىعارىپ جاتىپ:
— مازامدى الماي، جونەل! ايتپەسە، ءوزىڭدى قازانعا سالىپ جىبەرىپ، بوياپ شىعارارمىن! — دەپ اقىردى.
ماستەر ءۇش قازان قاتارىنان قوندىرىلعان جالپاق جاتاعان پەشتىڭ الدىندا تۇرىپ، ۇزىن قارا بىلعاۋىشپەن قازاندى بىلعايدى دا، بىلعاۋىشتى سۋىرىپ الىپ، باسىنان تامشىلاعان بوياۋعا قارايدى. پوپتىڭ شاپانىنداي شۇبار الا سۇرىك الجاپقىشتىڭ ەتەگىنە شاعىلىسىپ، وت لاۋلاپ جانىپ جاتىر. قازانداعى بوياۋلى سۋ شۇرق-شۇرق قاينايدى، قالىڭ بۇلتتاي تۇيدەكتەگەن قىشقىل بۋ ەسىككە قاراي كولبەپ بارادى، سىرتتا قۇرعاق جاياۋ بوراسىن ۇيتقىپ تۇر.
ماستەر مۇنارتقان قىزىل كوزىمەن كوزىلدىرىك استىنان مەنى ءبىر شولىپ ءوتتى دە:
— وتىن اكەل! الدە كورمەي تۇرسىن با؟ — دەدى يۆانعا زەكي سويلەپ.
سىگانوك جۇگىرىپ سىرتقا شىعىپ كەتكەن سوڭ، گريگوريي، ساندال سالعان قاپشىققا وتىرا كەتىپ:
— بەرى كەل! — دەپ، مەنى قاسىنا شاقىرىپ الدى.
مەنى تىزەسىنە وتىرعىزدى دا، جىپ-جىلى ۇياڭ ساقالىن بەتىمە تاقاپ، ءالى ەسىمدە — ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەردى:
— اعايىن ايەلىن ساباپ، ازاپتاپ ءولتىردى، ەندى سول ءۇشىن ۇيات قىستاپ ءجۇر، — ءتۇسىندىڭ بە؟ سەنىڭ بارىنە دە تۇسىنەتىن بولۋىڭ ءتيىس، بايقا، ايتپەسە قۇرىپ كەتەسىن! — دەدى.
گريگورييدىڭ جانىندا اجەمنىڭ جانىندا بولعانداي، ەمىن-ەركىن وتىراسىڭ، ءبىراق ۇرەيىڭ ۇشادى، ويتكەنى كوزىلدىرىك قاباتىنان دۇنيەنىڭ ءبارىن تۇگەل بايقاپ وتىرعان ءتارىزدى كورىنەدى.
— ءقايتىپ ءولتىردى؟ — دەدى ول، اسىقپاي سويلەپ. — ول بىلاي: تۇندە ايەلىمەن بىرگە جاتادى دا، كورپەمەن بۇركەپ تۇنشىقتىرىپ، ۇرادى. نە ءۇشىن دەيسىڭ عوي؟ نە ءۇشىن ەكەنىن ونىڭ ءسىرا، ءوزى دە بىلمەيتىن شىعار.
سوسىن، ءبىر قۇشاق وتىن اكەلىپ، وت باسىندا قولىن جىلىتىپ، جۇرەسىنەن وتىرعان يۆاندى ەلەمەستەن، ماستەر اڭگىمەسىن كوكەيدە قوندىرا شۇباتا بەردى:
— مۇمكىن، ايەلى وزىنەن ارتىق بولعان سوڭ ءىش كۇيگەندىكتەن دە ساباعان شىعار. شىراعىم، كاشيريندەر جاقسىنى سۇيمەيدى، وعان ىشتەرى كۇيەدى، جاقتىرمايدى، قۇرتىپ جىبەرەدى! اكەڭدى بۇلاردىڭ ءقايتىپ جارىق دۇنيەدەن جويماق بولعانىن اجەڭنەن سۇراپ كورشى. اجەڭ ءبارىن ايتىپ بەرەدى — ول وتىرىكتى سۇيمەيدى، تۇسىنبەيدى وعان. اراق ىشسە دە، ناسىباي اتسا دا، اۋليە ءتارىزدى. دۋانا سياقتى. سەن اجەڭنەن ايرىلماعايسىن...
ماستەر سويدەدى دە، مەنى يتەرىپ جىبەردى، كوڭىلىم بۇزىلىپ، ءارى قورقىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتىم. ءۇيدىڭ سەنەگىندە ارتىمنان ۆانيۋشا كەلدى دە باسىمنان ۇستاپ:
— سەن گريگورييدەن قورىقپاعايسىڭ، ول ءبىر مەيىربان ادام؛ سەن ونىڭ كوزىنە تۋرا قارا، ول سونى جاقسى كورەدى، — دەدى اقىرىن عانا سىبىرلاپ.
وسىنىڭ بارلىعى تاڭىرقاتىپ، قوبالجىتا بەردى. بۇدان وزگە تۇرمىستى بىلمەيتىنمىن، ءبىراق اكەم مەن شەشەمنىڭ بۇلاي ءومىر سۇرمەگەنى كومەسكىلەۋ ەسىمدە بار-دى: ولاردىڭ ايتاتىن اڭگىمەلەرى دە باسقاشا، ويىن-كۇلكىسى دە باسقا، وزدەرى ۇنەمى بىرگە، قاتار ءجۇرىپ-تۇراتىن. ولار كەشتىعۇرىم تەرەزە الدىندا وتىرىپ، ءجيى جانە ۇزاق كۇلىسەتىن، قاتتى اندەتە ولەڭ ايتاتىن-دى؛ ولاردى كورىپ، كوشەگە جۇرت جينالۋشى ەدى. جوعارى قاراعان جۇرتتىڭ كۇزدەرى يماعان بەينە ءبىر اس ىشكەننەن كەيىنگى جاعال-جاعال تارەلكەدەي قىزىق بوپ كورىنەتىن. ال، مۇندا از كۇلەدى، كۇلگەندە دە نەگە كۇلەتىندەرى ونەبويى تۇسىنىكتى دە ەمەس. بىرىنە ءبىرى ءجيى ۇرىسىپ، بىردەمە دەپ كىجىنىسەدى، بۇرىش-بۇرىشتا قۇپيا سىبىرلاسادى. بالالارى ىنجىق، كوزگە تۇسپەيدى؛ جاڭبىر جەرگە تاپتاپ تاستاعان توزاڭعا ۇقساس. ءۇي ىشىندە ءوزىمدى جات ادامداي سەزىندىم، سوندىقتان وسى ءبىر ءومىردىڭ ءبارى مەنى كۇدىكتەندىرىپ، دۇنيەنىڭ بارىنە ەرىكسىز قادالتا قاراتىپ، وڭمەنىمنەن ون شاقتى جەردەن قادالعان شانشۋداي، اينالاعا ەلەگىزىتۋمەن بولدى.
يۆانمەن دوستىعىم بىردەن-بىرگە كۇشەيە ءتۇستى؛ تاڭ اتقاننان تۇنگە دەيىن اجەمنىڭ ءۇي شارۋاسىنان قولى بوسامايدى، سوندىقتان مەن كۇنى بويى سىگانوكتىڭ توڭىرەگىندە جۇرەم دە قويام. اتام مەنى شىبىققا جاتقىزعان كەزدە، سىگانوك سول باياعىسىنداي قولىن شىبىققا توسەي بەرەدى، كەلەسى كۇنى سونسوڭ ماعان ىسكەن ساۋساقتارىن كورسەتىپ:
— جوق، بۇدان ەشبىر پايدا شىقپايدى! بۇدان ساعان كەلەر جەڭىلدىك جوق، ماعان كەلەتىن بولساق — مىنانى قارaپ كورشى! ەندىگارى ويتپەيمىن، كەرەگىڭ جوق سەنىڭ! — دەپ شاعىنادى.
ءبىراق، ورىنسىز اۋىرتپالىقتى كەلەسىدە تاعى كوتەرەدى.
— ويتپەيمىن دەگەنىڭ قايدا؟
— ويتكىم كەلمەپ ەدى، ءبىراق توسەي سالىپپىن... بايقاۋسىز سولاي ىستەلە كەتەدى...
كوپ كەشىكپەي سىگانوككە دەگەن قۇمارىم مەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى ونان سايىن ارتتىرا تۇسكەندەي، ول جايىندا ءبىر نارسەگە تاعى قانىقتىم.
اجەمنىڭ ەركەسى، سۇم-شەكە شالكەس مىنەزدى، ءارى تاتتىگە ءوش، شاراپ دەگەن تورى اتتى سىگانوك جۇما سايىن ءبىر جالپاق شاناعا جەگەتىن، ۇستىنە تىزەسىنەن كەلەتىن شولاق تون، باسىنا زىلدەي بورىك كيەدى دە، بەلىن جاسىل شۇبەرەك بەلبەۋمەن قىناي بۋىنىپ اپ، ازىق-تۇلىك ساتىپ اكەلۋگە بازارعا كەتەتىن. كەيدە ول كوپكە دەيىن قايتپايدى. ۇيدەگىلەردىڭ ءبارىنىڭ مازاسى كەتەدى، تەرەزەگە بارىپ، اينەكتىڭ قىراۋىن دەمدەرىمەن ەرىتىپ، كوشەگە قاراۋمەن بولادى.
— كەلە جاتقان جوق پا؟
— جوق!
جۇرتتىڭ بارىنەن كوبىرەك اجەم ابىرجىڭقىرايدى.
— اتتەگەن-اي، — دەيدى ول بالالارى مەن اتاما، — سەندەر كىسىمدى دە، اتىمدى دا قۇرتادى ەكەنسىڭدەر! قالاي عانا ۇيالمايسىڭدار، بەتسىزدەر؟ الدە ءوز دۇنيەلەرىڭ جەتپەي مە؟ ءاي، جالماۋىز، اقىلسىز تۇقىم-اي، قۇدايىم سەندەردىڭ سازايىڭدى بەرەر-اۋ!
اتام تومسىرايىپ:
— جارايدى. وسى ەڭ اقىرعى ساپارى بولسىن... — دەپ كۇڭكىلدەيدى.
كەيدە سىگانوك تەك تۇسكە جاقىن قايتادى؛ اعايلار مەن اتام جالما-جان سىرتقا شىعادى؛ ناسىبايىن قۇشىرلانا يسكەپ، ناق سونداي كەزدە ۇنەمى ءبىرتۇرلى يكەمسىز بولا قالاتىن اجەم ايۋشا مايماڭداپ ولاردىڭ سوڭىنا ەرەدى. بالالاردا جۇگىرە شىعادى، سوسىن قۇس ەتىنە، بالىققا جانە نەشە ءتۇرلى سورتتى كەسەك-كەسەك ەتكە لىق تولى شانانىڭ جۇگىن كوڭىلدەنە تۇسىرىسە باستايدى.
اتام قىراعى كوزىنىڭ قيىعىمەن جۇكتى ءبىر شولىپ وتەدى دە:
— تاپسىرىلعان نارسەنىڭ ءبارىن ساتىپ الدىڭ با؟ — دەپ سۇرايدى.
يۆان:
— كەرەك دەگەننىڭ ءبارىن دە الدىم، — دەپ كوڭىلدەنە جاۋاپ قايىرادى دا، بويىن جىلىتپاق بوپ، قولقابىن سارت-سۇرت سوعىپ اۋلا ىشىندە سەكىرىپ جۇرەدى.
— قولقاپتى سوعىستىرما، اقشاعا كەلگەن نارسە، — دەپ اقىرادى اتام، ىزعارلانىپ. — اقشا قايتتى ما؟
— جوق.
اتام شانانى اقىرىن اينالىپ وتەدى دە:
— تاعى دا كوپ نارسە اكەلگەن سياقتىسىن عوي. ءبىراق، ابايلا، — اقشاسىز ساتىپ العان جوقپىسىن ءوزىڭ؟ مەنىڭ ۇيىمدە مۇنداي نارسە بولماسىن، — دەيدى داۋىسىن باسەڭدەتە سويلەپ.
سويدەيدى دە، بەتىن كىرجيتىپ، تەز كەتىپ قالادى.
اعايلار جۇككە كوڭىلدەنە تاپ-تاپ بەرەدى دە، قۇس ەتىن، بالىقتى، قازدىڭ ىشەك-قارىنىن، بۇزاۋ سىيراقتارىن، ۇلكەن كەسەك-كەسەك ەتتەردى قولىمەن سالماقتاپ كورىپ، ىسقىرىپ قويادى:
— بارەكەلدە، ۇقساتىپ-اق تاڭداپ العان ەكەسىن! — دەپ ماقتايدى، شۋ-شۋ ەتىپ.
اسىرەسە ميحايل اعايىم ءماز-مايرام بولادى: اكەسى سياقتى ارىق، ءبىراق ودان گورى بويشاڭ جانە كۇيەلى قورااعاشتاي قاپ-قارا بولىپ، ول توقىلداقتىڭ تۇمسىعىنداي مۇرنىمەن بار نارسەنى يىسكەلەپ، اۋزىنىڭ سۋى قۇري ەرىندەرىن شوپىلداتىپ، ويناقشىعان كوزدەرىن راقاتتانا كىلميتىپ، جۇكتى شىراينالا سەكەڭ قاعادى. توڭعان قولدارىن جەڭىنە سۇعىپ:
— اكەم ساعان قانشا بەرگەن ەدى؟ — دەپ سۇرايدى سىگانوكتان.
— بەس سوم.
— اكەلگەنىڭ ون بەس سومدىق قوي. قانشا شىعاردىڭ ءوزىڭ؟
— ءتورت سوم ون تيىن.
— توقسان تيىن قالتاڭدا قالعان ەكەن عوي. اقشانى قالاي جيناۋعا بولاتىنىن بايقاپ تۇرسىن با، ياكوۆ؟
ايازدا جالاڭ كويلەكپەن تۇرعان ياكوۆ اعاي، ىزعارلى كوك اسپانعا كوزىن جىپىلىقتاتا قاراپ، اقىرىن عانا مىرس-مىرس كۇلەدى.
— ۆانكا، سەن بىزگە جارتى بوتەلكەدەن اراق قوي، — دەيدى سامارقاۋلانا سويلەپ.
اجەم ات تۋارىپ جاتادى.
— نەمەنە، قۇلىنشاعىم؟ نەمەنە، بالاقايىم؟ ەركەلىگىڭ ۇستاپ تۇر ما؟ ەندەشە، ويناي عوي، قۇدايدىڭ ەركەسى!
دوڭدەي شاراپ قالىڭ جالىن جەلكىلدەتىپ، اجەمنىڭ يىعىنان تىستەدى، جىبەك ورامالىن باسىنان جۇلىپ الدى، كوزى جاۋتاڭداپ بەتىنە ۇڭىلە قارادى دا، كىرپىكتەرىنىڭ قىراۋىن قاعىپ ءتۇسىرىپ، اقىرىن عانا وقىرانىپ قويدى.
— نان سۇراپ تۇرسىن با؟
باسا تۇزدالعان، ۇلكەن ءبىر كەسەك ناندى اجەم اتقا تىستەتىپ، الجاپقىشىن تۇمسىعىنىڭ استىنا قاپشىقشا توستى دا، اتتىڭ ناندى جەگەن تۇرىنە ويلانا قاراپ تۇردى.
بەستى اتتاي ويناقتاپ، سىگانوك تا اجەمنىڭ جانىنا جەتىپ كەلدى.
— اجەكە، اتىڭ سونداي جاقسى، سونداي اقىلدى عوي...
— جاعىمپازسىراماي اۋلاق تۇر! — دەپ اقىردى اجەم، اياعىن تەبىنىپ قويىپ. — بۇگىنگىدەي كۇنى سەنى سۇيمەيتىنىمدى بىلەسىن عوي.
سىگانوكتىڭ بازاردان ساتىپ العانىنان گورى ۇرلايتىنى كوپ ەكەنىن ايتتى اجەم ماعان.
اتاڭ وعان بەس سوم بەرسە، ول ءۇش سومعا ساتىپ الادى دا، ون سومدىق نارسەنى ۇرلايدى، — دەدى اجەم كوڭىلسىزدەنە سويلەپ. — ۇرلىقتى جاقسى كورەدى، تەنتەك بالا! ءبىر جولى بايقاپ كورىپ ەدى — ءساتتى بوپ شىقتى، ءبىراق ۇيدەگىلەر ونىڭ قيلى بولعانىنا كۇلىسىپ، ماقتاپ قويعان سوڭ، ۇرلىقتى ادەت قىپ الدى. اتاڭ جاسىنان كەدەيلىك قاسىرەتىن كوپ شەككەن ادام ەدى، قارتايا كەلە قۇنىعىپ كەتتى، اقشانى تۋعان بالالارىنان دا قىمبات كورەدى، تەگىن دۇنيەگە قىزىعادى! ال، ميحايلو مەن ياكوۆ بولسا...
اجەم، قولىن ءبىر سىلتەپ، ءسال ۇندەمەي قالدى دا، قاقپاعى اشىق تۇرعان شاقشاسىنا كوز جىبەرىپ تۇرىپ:
— مۇنداعى ىستەر، لەنيا، شىلتەردەي شىم-شىتىرىق؛ بۇل شىلتەردى توقىعان سوقىر قاتىن بولسا، بىزگە ول كەستەنى اجىراتا الۋ قايدا! يۆانكانى ۇرلىق قىپ جۇرگەن كەزدە ۇستاپ الىپ، ۇرىپ ولتىرگەنىن كورەرسىن... — دەپ كۇڭكىلدەدى.
تاعى دا ءبىراز ۇندەمەي تۇرىپ اجەم:
— وي دۇنيە-اي! جول-جوبا دەگەندەر بىزدە كوپ تە، شىندىق دەگەن جوق قوي... — دەدى اقىرىن سويلەپ.
كەلەسى كۇنى مەن سىگانوكقا، ەندىگارى ۇرلىق جاساماسايشى، دەپ وتىنە باستادىم.
— ايتپەسە، سەنى ۇرىپ ولتىرەدى...
— وعان قولدارى جەتپەيدى، — قۇتىلىپ كەتەم: ءوزىم ەپتى، اتىم جۇيرىك! — دەدى سىگانوك كۇلە سويلەپ، ءبىراق ىلە-شالا مۇڭايىپ قاباعىن قاتتى ءتۇيدى دە: — ۇرىلىقتىڭ جامان ەكەنىن دە، ءقاۋىپتى ەكەنىن دە بىلەمىن. مۇنى تەك انشەيىن، ءىشىم پىسقاندىقتان ىستەيمىن. اقشا دا جىيمايمىن، اعايلارىڭ اپتا بويى الىپ قۇرتادى. اقشانى ايامايمىن، الا بەرىڭدەر! تاماعىم توق مەنىڭ.
كەنەت ول مەنى كوتەرىپ الدى دا، اقىرىن سىلكىپ قويدى.
— جەپ-جەڭىل، جىپ-جىڭىشكەسىن ءبىراق سۇيەگىڭ مىقتى، كۇشتى بولارسىن. بىلەسىڭ بە؛ گيتار تارتۋدى ۇيرەن، ياكوۆ اعايدان سۇرا، شىن ايتامىن! ءبىراق ءالى كىشكەنتايسىڭ، وسىنىڭ-اق جامان! كىشكەنتاي، ءبىراق ىزاقورسىن. اتاڭدى جەك كورەسىڭ عوي، ءا؟
— بىلمەيمىن.
— ال، مەن اجەكەڭنەن باسقا كاشيريندەردىڭ ءبىرىن دە سۇيمەيمىن، پەرى ءسۇيسىن ولاردى!
— مەنى شە؟
— سەن — كاشيرين ەمىەسسىن، سەن پەشكوۆسىن، قانىڭ باسقا، تۇقىمىڭ باسقا...
سويدەدى دە، كەنەت مەنى قاتتى قىسىپ قۇشاقتاپ:
— اتتەگەن-اي، جاقسى داۋىسىم بولار ما ەدى، وي، ءتاڭىرىم-اي! — دەدى ىڭىرسىڭقىراپ. — جۇرتتىڭ ەسىن تاندىرعان بولار ەم... بار، باۋىرىم، جۇمىس ىستەۋىم كەرەك...
ول مەنى ەدەنگە تۇسىرە سالدى دا، ءبىر ۋىس ۇساق شەگەنى اۋزىنا سالىپ جىبەرىپ، ءبىر بولەك دىمقىل قارا ماتانى شارشى تاقتاعا كەرىپ، شەگەلەي باستادى.
سىگانوك كوپ كەشىكپەي قازا تاپتى.
بۇل بىلاي بولدى: اۋلا ىشىندە، قاقپا جانىندا، بۇتاقتى ءتۇبىرى بار ءبىر زور ەمەن كرەست شارباققا سۇيەۋلى جاتاتىن-دى. ءوزى كوپتەن بەرى جاتقان. مەن مۇنى وسى ۇيگە العاش كەلگەن كۇندەرى-اق بايقاعان ەدىم، — و كەزدە جاڭاراق، سارعىشتاۋ بولاتىن، ءبىراق كۇز بويى جاڭبىردا جاتىپ، ءقازىر ابدەن قارايىپ كەتكەن-دى. كرەستەن ۋىتتالعان ەمەننىڭ اشقىلتىم ءيىسى شىعاتىن، ءارى تار، ءارى لاس اۋلا ىشىندە ارتىق جاتقانداي كورىنەتىن.
كرەستى ياكوۆ اعاي ايەلىنىڭ مولاسىنىڭ باسىنا قويماق بوپ ساتىپ العان ەكەن، ونى ايەلىنىڭ قايتىس بولعانىنا جىل تولعان كۇنى بەيىت باسىنا ءوزى ارقالاپ اپارماق بوپ سەرت ەتىپتى.
بۇل قىستىڭ باس كەزىندە، سەنبى كۇنى بولدى؛ ايازدى، جەلدى كۇن ەدى، ءۇيدىڭ شاتىرىنان قار ساۋلاپ تۇرعان. جۇرتتىڭ ءبارى سىرتقا شىقتى، ءۇش نەمەرەسىن ەرتىپ اتام مەن اجەم بەيىتكە دۇعا ەتپەك بوپ ەرتەرەك كەتكەن؛ مەنى ءبىر قىلمىس جاساعانىم ءۇشىن ۇيدە قالدىرىپ كەتكەن.
ەكەۋى دە ۇستەرىنە شولاق قارا تون كيگەن اعايلار كرەستى جەردەن كوتەردى دە، كرەستىڭ قاناتىنىڭ استىنا تۇرا قالدى؛ گريگوريي مەن تاعى ءبىر بوتەن ادام، زىلدەي ءتۇبىردى ازار دەگەندە كوتەرىپ، سىگانوكتىڭ كەڭ توپشىلى يىعىنا سالدى؛ سىگانوك تالتىرەكتەپ بارىپ، اياقتارىن تالتايىپ تۇرا قالدى.
— كوتەرە الماي جۇرمەيمىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى گريگوريي.
— بىلمەيمىن. اۋىر سياقتى...
ميحايل اعاي اشۋلى ۇنمەن:
— قاقپانى اش، سوقىر مالعۇن! — دەپ اقىردى.
ياكوۆ اعاي:
— ۇيالسايشى، ۆانكا، ءبىز ەكەۋمىز دە سەنەن ءالسىزبىز عوي! -دەدى.
ءبىراق گريگوريي قاقپانى شالقايتا اشىپ جاتىپ:
— بايقا، كۇشىڭ ۇزدىگىپ كەتىپ جۇرمەسىن. قۇداي ساپارلارىڭىزدى وڭ قىلسىن! — دەپ يۆانعا قاتتى تاپسىردى.
— قاسقاباس اقماق! — دەپ ايقايلادى ميحايل اعاي كوشەدەن.
اۋلادا تۇرعانداردىڭ ءبارى كۇلىپ جىبەردى، كرەستى الىپ كەتكەنى ءبارىنىڭ دە كوڭىلىنە ۇناعانداي، دابىرلاپ سويلەسە باستادى.
گريگوريي يۆانوۆيچ مەنى ماستەرسكويعا قاراي جەتەلەپ كەلە جاتىپ:
— بالكىم، اتاڭ بۇگىن سەنى شىبىققا جاتقىزباس، مەيىرىمدى كورىنەدى... — دەدى.
گريگوريي، مەنى ماستەرسكويدا بوياۋعا ازىرلەنگەن ءبىر، ءيىم ءجۇن ماتانىڭ ۇستىنە وتىرعىزىپ، سول ماتامەن يىعىما دەيىن شىمقاي وراپ قويىپ، قازاننان كوتەرىلگەن بۋدى يىسكەي ءتۇسىپ، ويلانا سويلەدى:
— شىراعىم، مەن اتاڭدى وتىز جەتى جىلدان بەرى بىلەمىن، ءىستى باستاعاندا كورىپ ەدىم، اقىرىندا كورىپ وتىرمىن. بۇرىن ول ەكەۋمىز دوس-جاران بولاتىنبىز، وسى ءىستى بىرگە باستاپ ويلاپ تاپقانبىز. اتاڭ اقىلدى-اق! قوجايىن بولىپ الدى، مەنىڭ قولىمنان كەلمەدى. دەگەنمەن، بارىمىزدەن دە قۇداي اقىلدى: ول جىمىيىپ كۇلىپ قويالى دا، ەڭ اقىلدى دەگەن ادامنىڭ ءوزى اقماق بوپ قاپى قالادى. بولىپ جاتقان اڭگىمەنىڭ ىستەلىپ جاتقان ءىستىڭ جاي ءمانىسىن ءالى تۇسىنبەيسىن عوي، ءبىراق وسىنىڭ ءبارىن تۇسىنە ءبىلۋىڭ ءتيىس. جەتىمنىڭ كۇنەلتكىسى اۋىر. اكەڭ، ماكسيم ساۆۆاتەيچ، جىگىتتىڭ جايساڭى ەدى، بار نارسەنىڭ ءمانىسىن ءبىلۋشى ەدى، — اتاڭ ونى سول ءۇشىن دە جاراتپايتىن، كىسى قاتارىنا المايتىن-دى...
پەشتە قىزارا جانىپ، التىنداي قۇبىلعان وتقا، قازان ۇستىنەن ءۇيدىڭ قيعاش شاتىرىنىڭ تاقتالارىنا قوشقىل سۇڭگى بوپ جابىسىپ، سۇتشە اعاراڭداپ كوتەرىلگەن بۋدىڭ بۇلتىنا كوز سالىپ، مەيىرىمدى سوزدەردى تىڭداپ وتىرۋ جانعا جايلى تيەدى، — شاتىردىڭ سۇمەلەكتەنگەن ساڭلاۋلارىنان اسپاننىڭ كوگىلدىر جولاقتارى كورىنىپ تۇر. جەل باسەڭسيىن دەدى، كۇن الدەقايدان نۇرىن توگىپ تۇر، بۇكىل اۋلاعا اينەك ۇنتاعىن سەۋىپ تاستاعان ءتارىزدى، كوشەدەن شانالاردىڭ شيقىلداعانى ەستىلەدى، ءۇي تۇربالارىنان كوگىلدىر ءتۇتىن سىزدىقتاي ۇشادى، ءبىر اڭگىمە ايتىپ بارا جاتقانداي، قار بەتىمەن سەلدىر كولەڭكەلەر جىلجىپ وتەدى.
ۇزىن بويلى، سۇيەپ شىققان، قابا-ساقالدى، جالاڭباس، قالقان قۇلاق گريگوريي، مەيىرىمدى بالگەرشە قايناپ جاتقان بوياۋدى بىلعاي تۇسەدى دە ماعان اقىل ۇيرەتۋمەن بولادى:
— جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزىنە تۋpa قاراعايسىن؛ يت تاپ بەرگە، وعان دا تۋرا قارا، — سوندا جونىنە كەتەدى...
گريگورييدىڭ مۇرنىنىڭ قىرىنا زىلدەي كوزىلدىرىك باتقان، ۇشىنا كوگىلدىر قان تولعان مۇرنى اجەمنىڭ مۇرىنىنا ۇقسايدى.
گريگوريي ءبىر كەزدە قۇلاعىن تىگە قالىپ:
— تۇرا تۇرشى؟ — دەدى جۇلىپ العانداي ءسويتتى دە پەشتىڭ قاقپاعىن اياعىمەن جابا سالىپ، اۋلانىڭ ىشىمەن سەكىرە باسىپ جۇگىرە جونەلدى. ونىڭ سوڭىنان مەن دە جۇگىرە شىقتىم.
كۋحنيانىڭ ورتاسىندا، ەدەندە شالقاسىنان ءتۇسىپ سىگانوك جاتىر؛ تەرەزەلەردەن ساۋلاعان جالپاق ساۋلەنىڭ ءبىر تارامى سىگانوكتىڭ باسىنا، كوكىرەگىنە، ەكىنشىسى — اياقتارىنا ءتۇسىپ تۇر. ماڭدايى تاڭعاجايىپ بوپ جارقىراپ، قاستارى جوعارى كەرىلىپ كەتكەن؛ قيعاش كوزدەرى ءۇيدىڭ قاپ-قارا توبەسىنە تەسىلە قارايدى؛ قاراقوشقىل ەرىندەرى، قالتىراي ءتۇسىپ، قاندى كوبىك اتادى؛ ەكى ەزۋىنەن بەتىن بويلاي موينىنا، ەدەنگە قان سورعالاپ جاتىر؛ قان جاۋىرىنىنىڭ استىنان قويمالجىم بۇلاقشا اعادى، يۆاننىڭ اياقتارى قولاپايسىز تالتايىپ كەتكەن، شالبارى دا دىمقىل، ەدەن تاقتايىنا جابىسىپ قالىپتى. ەدەندى قايىرمەن ىسىپ، تاپ-تازا عىپ جۋىپ قويعان ەكەن، كۇنشە جارقىرايدى. بۇلاق بوپ اققان قان تارام-تارام ساۋلەنى كەسە ەتىپ، تابالدىرىققا قاراي سوزىلىپ، قىپ-قىزىل بولىپ جاتىر.
سىگانوك قوزعالمايدى، تەك بويىن قۋالاي سوزىلعان قولدارىنىڭ ساۋساقتارى عانا، ەدەندى تىرنالاپ، قىبىرلايدى دا كۇن ساۋلەسى تۇسكەن بوياۋلى تىرناقتارى جىلت-جىلت ەتەدى.
تاربيەشى ەۆگەنيا، جۇرەسىنەن وتىرىپ اپ، يۆاننىڭ قولىنا جىڭىشكە بالاۋىز شىراق ۇستاتپاق بولدى؛ يۆان ونى ۇستامادى، شىراق قۇلاي بەردى، جالىننىڭ كۇلتەسى قانعا سۇڭگىپ كەتتى؛ تاربيەشى ايەل شىراقتى كوتەرىپ اپ، الجاپقىشىنىڭ ەتەگىمەن ءسۇرتتى دە، يۆاننىڭ تىنىمسىز قىبىرلاعان ساۋساقتارىنىڭ اراسىنا قايتادان قىستىرماق بولدى. كۋحنيانى ۇرەيلى سىبىر كەۋلەگەن؛ بۇل سىبىر جەلشە مەنى تابالدىرىقتان كەيىن يتەردى، ءبىراق ەسىك تۇتقاسىنان مىقتاپ ۇستاپ تۇرمىن.
ياكوۆ اعاي قالتىراي، باسىن سىلكە ءتۇسىپ، ءبىرتۇرلى رەڭسىز داۋىسپەنەن اڭگىمەلەپ وتىر.
— ءسۇرىنىپ كەتتى، — دەدى ول. اعايدىڭ تۇلابويىنىڭ ءبارى دە رەڭسىز، ۇيپا-تۇيپا، نۇرى قاشىپ كەتكەن كوزدەرى ءالسىن-الى جىپىلىقتاي بەرەدى.
— قۇلاپ تۇسكەندە، ونى باسىپ قالدى، — قىر ارقاسىنان سوقتى. بىزدەردى دە بىت-شىت قىلار ەدى، ءبىراق كرەستى دەر كەزىندە تاستاپ جىبەردىك.
— ونى سىزدەر باستىرىپ ولتىردىڭدەر عوي، — دەپ كۇڭك ەتتى گريگوريي.
— دۇرىس-اق، — سولاي عوي...
— سىزدەرسىڭدەر!
قان تىيىلماستان اعىپ جاتىر، تابالدىرىقتىڭ ىرگەسىنە قاق بوپ تۇرىپ قارايىپ، جوعارى كوتەرىلەيىن دەگەن ءتارىزدى. سىگانوك قاندىكوبىك اتىپ، تۇسىندە ۇيقىسىراعانداي، ىڭىرانادى دا، ەدەنگە جابىسى، سوعان ءسىڭىپ بارا جاتقانداي، بىردەن-بىرگە جالپايىپ بارادى.
— ميحايلو اتپەن اكەمدى اكەلۋگە شىركەۋگە شاۋىپ كەتتى، — دەپ سىبىرلادى ياكوۆ اعاي، — مەن سىگانوكتى يزۆوزچيككە سالىپ الدىم دا، جالما-جان بەرى تارتتىم... ءتۇبىر استىنا تۇرماعانىم جاقسى بولعان ەكەن، ايتپەسە ءوزىم مەرت بولاتىن ەدىم...
تاربيەشى ايەل سىگانوكتىڭ قولىنا شىراقتى تاعى دا قىستىرىپ قارادى، الاقانىنا بالاۋىز بەن كوز جاسىن تامشىلاتىپ وتىر.
گريگوريي:
— ويباي-اۋ، باس جاعىنا، ەدەنگە جابىستىرىپ قويسايشى، چۋۆاشا! — دەدى داۋىستاپ، دورەكىلەۋ ۇنمەن.
— و دا دۇرىس ەكەن-ay.
— بوركىن الساڭشى باسىنان!
تاربيەشى ايەل باسىنان بوركىن شەشىپ الدى؛ يۆاننىڭ باسى ەدەنگە دۇڭك ەتتى. يۆاننىڭ باسى ءبىرجاعىنا قيسايدى دا، ءبىر ەزۋىنەن قان بۇرىنعىدان دا گورى مولىراق اعا باستادى. مۇنىڭ ءوزى سۇمدىق ۇزاققا سوزىلدى. مەن ىلكى ازىردە، سىگانوك دەم الىپ بولعان سوڭ تۇرەگەلەر دە ەدەندە وتىرىپ، تۇكىرىنىپ قويىپ:
— ءتۇۋ-ۋ، قانداي ىستىق ەدى... — دەر مە ەكەن دەگەن ۇمىتتە ەدىم.
جەكسەنبى كۇندەرى، تۇسكى استان كەيىن ۇيقتاپ تۇرعان كەزىندە ول ءوستۋشى ەدى. ءبىراق ول تۇرمادى، بىردەن-بىرگە سولا بەردى. كۇننىڭ كوزى ودان اۋىپ كەتتى، ساۋلەلى تارامدارى قىسقارىپ تەك تەرەزە الدارىنا عانا ءتۇسىپ تۇر. سىگانوك قاپ-قارا بوپ كەتتى، ەندى ساۋساقتارىن قىبىرلاتۋىن دا قويدى، ەرىندەرىندەگى قاندىكوبىك تە تىيىلدى. قاق توبەسىنىڭ جانە ەكى قۇلاعىنىڭ تۇسىندا ءۇش شىراق شانشىلىپ تۇر، التىن كۇلتەلەرىن بۇلاڭداتا ءتۇسىپ، يۆاننىڭ قوشقىل-قارا دۋدا شاشىن ساۋلەلەندىرىپ، قاراتورى بەتىندە سارى ساۋلە ويناقشيدى، قۋسىرىلعان مۇرنىنىڭ ۇشى مەن قىزعىلت تىستەرى جىلت-جىلت ەتەدى.
تاربيەشى ايەل، تىزەرلەپ:
— اينالايىن-اي، جايناڭداعان تۇيعىنىم-اي... — دەپ سىبىرلاپ، جىلاپ وتىر.
تىم قورقىنىشتى، سالقىن بوپ كەتتى. ستول استىنا كىرىپ، سوندا جاسىرىنىپ وتىردىم. سونسوڭ كۋحنياعا جانات ىشىك كيگەن اتام سۇيرەتىلە كىرىپ كەلدى، جاعاسىندا سالپىلداعان قۇيىرشىقتارى بار كەڭ پالتو كيگەن اجەم، ميحايل اعاي، بالالار، تاعى ءبىرتالاي بوتەن ادامدار كەلدى.
اتام، ىشىگىن ەدەنگە سىپىرىپ تاستاپ:
— بۇزىقتار! قانداي جىگىتتى تەككە قۇرىتىڭدار! ەندى بەس جىلدان كەيىن باعا جەتپەس ادام بولاتىن ەدى... — دەپ اقىردى.
شەشىلىپ ەدەنگە تاستالىپ جاتقان كيىم، يۆاندى مەنەن تاسالاي بەردى؛ ستول استىنان شىعا بەرىپ ەدىم، اتامنىڭ اياعىنىڭ استىنا تاپ كەلدىم. ول:
— قاسقىرسىڭدار! — دەپ، اعايلارعا كىشكەنتاي قىزىل جۇدىرىعىن وقتالىپ تۇرىپ، مەنى تەۋىپ جىبەردى.
سوسىن كوزىنەن جاسى شىقپاي، ەكى قولىن تىرەي وتىرعىشقا وتىرا كەتتى دە، شاڭقىلداعان داۋىسپەن:
— مەن بىلەمىن — ول سەندەرگە كەدەرگى بوپ ءجۇر ەدى... اتتەڭ، ۆانيۋشەچكا... كىشكەنتاي اقماعىم-اي! نە امال ەتەرسىڭ، ءا؟ نە امال ەتەرسىڭ؟ — دەيمىن. ات — ۇرلىق، دەلبە — شىرىك. سوڭعى جىلدار ءبىزدى قۇداي قولداماي قويدى عوي دەيمىن، شەشەسى، ءا؟ ءا، شەشەسى؟ — دەدى.
اجەم، ەدەندە ەتبەتىنەن سۇلاپ، يۆاننىڭ بەتىن، باسىن، كوكىرەگىن قولىمەن سىيپالاپ، كوزىنە ۇرگىلەدى، قولدارىن ۋقالادى، ءسويتىپ ءجۇرىپ شىراقتىڭ ءبارىن جىعىپ كەتتى. سونسوڭ، ۇستىندە جىلتىلداعان قارا كويلەك، ءونبويى قاپ-قارا بوپ، ەدەننەن زورعا دەپ تۇرەگەلدى دە، كوزىن سۇمدىق قىپ اجىرايتىپ:
— شىعىڭدار ۇيدەن، قارعىس اتقاندار! — دەدى ونشا قاتتى داۋىستاماي.
اتامنان باسقالاردىڭ ءبارى كۋحنيادان شىعا-شىعا جونەلدى.
...سىگانوكتى ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز جەرلەي سالدى.
IV
مەن اجەمنىڭ تىزەرلەپ وتىرىپ، ءبىر قولىن كوكىرەگىنە قويىپ، ەكىنشى قولىمەن اسپاي-ساسپاي شوقىنىپ، قۇدايعا عيبادات ەتكەنىن، كەڭ كەرەۋەتتە ءتورت قابات زىلدەي كورپەگە ورانىپ، تىڭداپ جاتىرمىن.
سىرتتا اياز سىقىرلاپ تۇر: اجەمنىڭ مۇرىندى مەيىرىمدى ءجۇزىن نۇرلاندىرىپ، قارا كوزدەرىندە قۇبىلدىرا وت جاندىرىپ، مۇز باسقان تەرەزەنىڭ مانەرلى اينەكتەرىنەن ايدىڭ كوگىلدىر ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر. جىبەك ورامال، اجەمنىڭ شاشىن كەپتەي، قاقتاعان كۇمىستەي جىلت-جىلت ەتەدى؛ قارا كويلەك تولقي تۇسەدى، ەتەگى ەدەنگە جايىلىپ يىعىنان تومەن شۇباتىلىپ تۇر.
اجەم، عيبادات قىپ بولىپ، ۇندەمەستەن شەشىنەدى دە، كيىمىن بۇرىشتاعى ساندىق ۇستىنە تاپ-تۇيناقتاي قىپ جيناپ قويادى، سويتەدى دە توسەككە كەلەدى، مەن جورتا، قاتتى ۇيقىعا كەتكەن بوپ جاتا بەرەم.
— جورتا جاتىرسىن عوي، قاراقشى، وياۋسىن عوي؟ — دەيدى اجەم اقىرىن عانا. — وياۋ جاتىرسىن عوي، دەيمىن، جان-كوكەگىم؟ قانە، كورپەنى بەرى بەر!
ەندى نە دەيتىنىن ءوزىم كۇن بۇرىن سەزىپ، كۇلكىمدى تىيا المايمىن؛ سوندا ول:
— ءا-ا، سەن كارى اجەڭدى كەلەمەج ەتەيىن دەگەن ەكەنسىڭ عوي! — دەپ كۇڭكىلدەيدى.
ول كورپەنىڭ شەتىنەن ۇستاپ الىپ، بار پارمەنىمەن وزىنە قاراي سونداي ءدال تارتىپ كەپ قالادى، مەن جوعارى ىرشىپ كەتەم دە، بىرنەشە اۋدارىلىپ بارىپ، جۇمساق قۇس توسەككە گۇمپ ەتە تۇسەم، سوندا اجەم:
— قالاي ەكەن، شومىردىڭ بالاسى؟ ايتشى، قانە؟ — دەپ، سىلق-سىلق كۇلەدى.
ءبىراق، كەيدە اجەمنىڭ عيباداتى تىم ۇزاققا سوزىلادى، وندايدا مەن شىنىندا دا ۇيقتاپ قالامىن دا، اجەمنىڭ جاتقانىن دا سەزبەيمىن.
ءاردايىم رەنجۋ، ۇرىس-كەرىس جانە توبەلەسپەن وتكەن كۇندەردەن سوڭ ول ۇزاق عيبادات ەتەتىن؛ ونداي عيباداتتى تىڭداۋدىڭ ءوزى وتە قىزعىلىقتى؛ ۇيدە بولعان وقيعانىڭ ءبارىن اجەم قۇدايعا تۇگەل باياندايدى: زىلدەي، زور وباداي بوپ تىزەرلەپ وتىرادى دا، اۋەلى تۇسىنىكسىز، زۋلاتا سىبىرلايدى، سونسوڭ قوڭىر داۋىسپەن كۇڭكىلدەي جونەلەدى.
— كىمدە-كىمنىڭ جاقسىلىق تىلەيتىنى وزىنە ايان عوي، قۇدايىم. ميحايلونىڭ جاسى ۇلكەن، ونىڭ قالادا قالعانى ءجون بولار ەدى، وزەننىڭ ارعى بەتىنە كەتۋ وعان ءارى ءجابىر، ءارى ول سىنالماعان، جاڭا جەر عوي، وندا نە بولارى بەلگىسىز. اكەسى بولسا، — ودان گورى ياكوۆتى جاقسى كورەدى. بالالارىن وسىلايشا تەڭ كورمەۋ جاقسى ما؟ قايسار شال عوي، — اقىل ەنگىزسەڭ ەدى سوعان، قۇدايىم.
تۇنجىراعان قارا يكوندارعا نۇرلانعان ۇلكەن كوزدەرىن قاداپ:
— بالالارىنا ەنشىنى قالاي بەرۋ كەرەك ەكەنىن ۇعۋى ءۇشىن، وعان ءبىر ءتاۋىر ءتۇس ەنگىزسەڭشى سەن، قۇدايىم! — دەپ ءوزىنىڭ قۇدايىنا كەڭەس بەرەدى.
شوقىنىپ قويادى، زور ماڭدايىن ەدەنگە سوعىپ، ءتاجىم ەتەدى دە، قايتادان بويىن تۇزەپ الىپ، سەندىرە سويلەدى:
— ۆارۆاراعا ءبىر باقىت بەرە سالمايسىن با! نە جازدى ول ساعان، باسقا جۇرتتان ارتىق نە كۇناسى بار؟ دەنى ساپ-cay، جاس ايەل — سويتە تۇرا وسىنشا قاسىرەت شەگىپ ءجۇر. سوسىن گريگورييدى دە ەسىڭە ال، قۇدايىم، — كوزى بىردەن-بىرگە كەمىپ بارادى. كوزدەن ايرىلسا، قايىر سۇراپ كەتەدى! جاقسى ەمەس قوي ول! بۇكىل ءومىرىن اتاي ءۇشىن سارپ ەتتى، ءبىراق اتاي وعان كومەك بەرەر مە... و، قۇدايىم، قۇدايىم...
اجەم، باسىن تومەن سالبىراتىپ جىبەرىپ قولىمەن سۇيەپ، قالىڭ ۇيقىعا كەتكەندەي، سىلەيىپ قاتىپ قالعانداي، ۇزاق ءۇنسىز وتىرادى.
— تاعى نە قالدى؟ — دەپ داۋىستاپ قاباعىن تۇيىڭكىرەپ ۇمىتقانىن ەسىنە تۇسىرەدى. — بۇكىل پراۆوسلاۆنىي حالىقتى جارىلقاپ، ەسىركەي گور؛ مەن قارعىس اتقان، اقماقتىڭ كۇناسىن كەش، — كۇنانى زۇلىمدىعىمنان ەمەس، ەسۋاستىعىمنان ىستەيتىنىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي.
سوسىن، قاتتى كۇرسىنىپ قويىپ:
— ءبارى دە وزىڭە ايان، باۋىرىم، ءبارىن دە ءوزىڭ بىلەسىن، جارىقتىعىم، — دەيدى ەمىرەنە، كوڭىلدەنە سويلەپ.
اجەمنىڭ وزىنە وسىنشا جاقىن قۇدايى ماعان وتە ۇناۋشى ەدى، سوندىقتان:
— قۇداي جايىندا اڭگىمە ايتشى! — دەپ ودان ءالسىن-السىن سۇراي بەرەتىنمىن.
اجەم قۇداي جايىندا: سوزدەرىن ءبىرتۇرلى سوزىپ، كوزدەرىن جۇمىڭقىراپ جانە امان وتىرىپ الىپ، ءبىرتۇرلى ەرەكشە، اقىرىن عانا سويلەيدى؛ كوتەرىلىڭكىرەپ وتىرادى، جالاڭ باسىنا ورامالدى بوس سالادى دا، ابدەن ۇيقتاپ قالعانشا، ۇزاق اڭگىمەسىن سوزا بەرەدى:
— قۇدايتاعالا ۇجماق شابىندىعىنىڭ ورتاسىنداعى توبەنىڭ باسىندا، كوك جاقۇت تاس تاقتىڭ ۇستىندە، كۇمىس جوكە اعاشتاردىڭ ساياسىندا وتىرادى، ول اعاشتار جىل بويى گۇلدەپ تۇرادى؛ جۇماقتا قىس تا، كۇز دە بولمايدى، گۇلدەر ماڭگى-باقي سولمايدى، قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلدارىنىڭ قۋانىشى ءۇشىن سولاي ۇنەمى شەشەك اتادى دا تۇرادى. ال، قۇدايتاعالانىڭ توڭىرەگىندە — جاۋعان قارداي، الدە ۇيالى اراداي، — سان-ساپات پەرىشتەلەر ۇشىپ جۇرەدى، — بەينە ءبىر اق كوگەرشىندەي كوكتەن جەرگە ءتۇسىپ، قايتا كوككە كوتەرىلىپ، قۇدايعا بىزدەر جايىندا، ادامدار جايىندا كورگەن-بىلگەندەرىنىڭ بارلىعىن بايانداپ تۇرادى. وندا سەنىڭ دە، مەنىڭ دە، اتاڭنىڭ دا، — ءبارىمىزدىڭ دە مەنشىكتى پەرىشتەمىز بار، قۇدايتاعالا جۇرتتىڭ ءبارىن بىردەي كورەدى. مىسالى، سەنىڭ پەرىشتەڭ: «لەكسەي اتاسىنا ءتىلىن شىعاردى!» — دەپ، قۇدايتاعالاعا حابار اكەلەدى. سوسىن قۇدايتاعالا: «ەندەشە ونى اتاسى شىبىققا جاتقىزسىن!
— دەپ بۇيرىق بەرەدى. ءسويتىپ، كىمگە ۋايىم-قايعى تۇرىندە، كىمگە قۋانىش تۇرىندە — جۇرتتىڭ بارىنە ىستەگەن ىستەرىنە لايىق سىباعاسىن بەرىپ وتىرادى. قۇدايتاعالانىڭ بۇل ىستەرىنىڭ ءبارى دە سونداي جاقسى بولعاندىقتان، پەرىشتەلەر ءماز-مايرام بوپ، قاناتتارىن قاعىسادى دا: «داڭقىڭ ارتا ءتۇسسىن، قۇدايتاعالا، داڭقىڭ ارتا ءتۇسسىن!» — دەپ، ونى ۇنەمى قوشامەتتەۋمەن بولادى. ال ەندى قۇدايتاعالا بولسا، ول اينالىپ كەتەيىن، — جارار ەندى، دەگەندەي — پەرىشتەلەرگە قاراپ، تەك كۇلىمسىرەيدى دە قويادى.
اجەمنىڭ ءوزى دە بۇندايدا، باسىن شايقاي ءتۇسىپ، كۇلىمسىرەپ قويادى.
— وسىنى ءوزىڭ كوردىڭ بە؟
— كورگەنىم جوق، ءبىراق بىلەمىن! — دەپ، ويلانىڭقىراي جاۋاپ قايىرادى اجەم.
قۇداي، جۇماق، پەرىشتەلەر جايىندا سويلەگەن كەزىندە، اجەم كىشىرەيە، مەيىرىمدەنە تۇسەدى، ءجۇزى جاسارىپ كەتەدى، جاساۋراعان كوزدەرى ەرەكشە ءبىر جىلى، لەپتى نۇر شاشىپ تۇرادى. مەن اتلاستاي جىلتىلداعان زىلدەي بۇرىمدارىن قولىما الامىن دا موينىما وراپ، اجەمنىڭ ۇشى-قيىرى جوق، ەشبىر جالىقتىرمايتىن اڭگىمەلەرىن، تىرپ ەتپەي وتىرىپ، قادالا تىڭدايمىن.
— ادامعا قۇدايدى كورۋگە جازعان ەمەس، — كوزىڭنەن ايرىلاسىن؛ وعان تەك اۋليەلەر عانا تۋرا قارايدى. ءبىراق مەن پەرىشتەلەردى كوردىم: ولار ار-ۇياتىڭ تازا كەزدە كورىنەدى. شىركەۋدە ساسكە تۇستەگى عيباداتتا تۇرعانمىن، قاراسام، شىركەۋ تورىندە تۇمان سەكىلدى ەكەۋ ءجۇر، جاپ-جارقىن تۇلابويلارىنان ارجاعىنداعىنىڭ بارلىعى كورىنەدى، كەستەلى شىلتەردەي، سەلدىر قاناتتارى جەر سىزادى. تاقتى شىراينالىپ، كارى يليا اكەيگە كومەكتەسىپ ءجۇر ەكەن: يليا قۇدايعا جالبارىنىپ، كارى قولدارىن كوتەرگەندە، الگىلەر ونىڭ شىنتاعىنان دەمەيدى. يليا ابدەن ماۋجىرەگەن كارى ەدى، كوزى دە كورمەيتىن، ارنارسەگە سوقتىعا بەرەتىن، سودان كەيىن كوپ كەشىكپەي ۋاقىتى جەتتى، قايتىس بولدى. سوندا پەرىشتەلەردى كورگەنىمدە، — قۋانعانىمنان سىلەيدىم دە قالدىم، جۇرەگىم شىمىرلاپ، كوزىمنەن جاس پارلاپ قويا بەردى، — وي، قانداي جاقسى بولدى دەسەڭشى! وي، جان-كوكەگىم، لونكا-اي، قۇدايدىڭ كوگىندە دە، جەرىندە دە بارلىق نارسەسىنىڭ ءبارى جاقسى عوي، تىم تاماشا عوي...
— ءبىزدىڭ ۇيدە دە جاقسى ما؟
اجەم، شوقىنىپ قويىپ:
— شاراپاتتى اۋليە انانىڭ داڭقى ارتا بەرسىن، — ءبارى جاقسى! — دەپ جاۋاپ قايىردى.
بۇل مەنىڭ كوڭىلىمە تۇيتكىل بولدى: ۇيدەگى حال-جايدىڭ ءبارىن دە جاقسى دەۋ قيىن ەدى، ويتكەنى ۇيدەگى تۇرمىستىڭ ءوزى بىردەن-بىرگە جامان بوپ بارا جاتقان سياقتى كورىنەتىن.
ءبىر كۇنى مەن، ميحايل اعايدىڭ بولمەسىنە كىرەتىن ەسىك جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، اپپاق كيىمگە ورانعان ناتاليا جەڭگەيدىڭ قولىن كوكىرەگىنە باسىپ:
— قۇدايىم-اي، الساڭشى مەنى، اكەتسەڭشى مەنى... — دەپ ونشا قاتتى داۋىستاماي، ءبىراق ۇرەي شاشا قاقساپ، بولمەدە جانتالاسىپ جۇرگەنىن كورگەمىن.
ناتاليانىڭ جالبارىنۋى ماعان تۇسىنىكتى ەدى دە گريگوريي:
— ودان دا كوزدەن ايرىلىپ، قايىر سۇراپ كەتكەنىم كوپ ارتىق... — دەپ كۇڭكىلدەگەن كەزىندە، بۇعان دا تۇسىنەتىنمىن.
گريگورييدىڭ كوزىنەن تەزىرەك ايرىلۋىن تىلەيتىنمىن، ويتكەنى مەن وعان جەتەكشى بولار ەدىم دە ەكەۋمىز بىرگە قايىر سۇراپ جۇرەر ەدىك دەيمىن. مۇنى وعان ايتىپ تا قويعانمىن؛ ماستەر، ساقالىن جەلپىلدەتە كۇلىپ:
— بارەكەلدە، كەتسەك كەتەمىز! سوندا مەن مىناۋ سەح ستارشىنى ۆاسيليي كاشيريننىڭ قىزىنان تۋعان نەمەرەسى! — دەپ قالاعا جار سالار ەدىم. تاماشا بولار ەدى... — دەپ جاۋاپ قايىرعان-دى.
ناتاليا جەڭگەيدىڭ نۇرسىز كوزدەرىنىڭ استىنداعى كوگەرگەن ىسىكتەرىن، ساپ-سارى بەت الابىنان ىسىك ەرىندەرىن الدەنەشە رەت كورگەنمىن. اجەمنەن:
— اعاي ونى ساباي ما؟ — دەپ سۇرايمىن.
— بىلدىرمەي عانا سابايدى، قارعىس اتقان زالىم! — دەپ جاۋاپ قايىرادى اجەم، كۇرسىنە ءتۇسىپ. — اتاڭ ساباما دەيدى، سوندىقتان ول تۇندە سابايدى. اعاڭ جاۋىز دا، جەڭگەڭ — جاسىق....
سوسىن، كوڭىلى قوزىپ، اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتەدى:
— دەگەنمەن، قازىردە بۇرىنعىداي سابامايدى عوي! كوپ بولسا، اۋىزعا، قۇلاق شەكەگە قويىپ قالادى، ازداپ قانا بۇرىمىنان تارتقىلايدى، ال بۇرىنعى كەزدە تالاي ساعات توپەۋشى ەدى عوي! ءبىر كۇنى اتاڭ مەنى پاسحانىڭ ءبىرىنشى كۇنى تۇسكى عيباداتتان كەشكە دەيىن ساباعان. ساباپ-ساباپ شارشايدى، دەمالىپ الىپ تاعى دا سابايدى. دەلبەمەن دە، قولىنا نە تۇسسە سونىمەن سابادى.
— نە ءۇشىن؟
— ۇمىتىپ قالىپپىن ءقازىر. ەندى ءبىر رەت ءوزىمدى ءولىمشى قىپ سىلەيتىپ سالدى دا، بەس تاۋلىك بويى اس بەرمەي قويدى، — و جولى ازار دەگەندە وڭالدىم. ونى ايتساڭ، تاعى بىردە....
بۇعان مەن ەسىمنەن تانا تاڭقالۋشى ەم: اجەم اتامنان ەكى ەسە قوماقتى، سوندىقتان وعان اتامنىڭ ءالى كەلەدى دەگەنگە نانۋعا بولماستاي ەدى.
— الدە اتام سەنەن كۇشتى مە؟
— كۇشتى ەمەس، جاسى ۇلكەن عوي! ونىڭ ۇستىنە، — ەرىڭ! Meن ءۇشىن ول قۇداي الدىندا جاۋاپتى، ال مەن كونە بەرۋگە مىندەتتىمىن...
اجەمنىڭ يكونداردىڭ شاڭىن سۇرتكەنىنە، ولاردىڭ وقالى كيىمىن تازالاعانىنا قاراۋ ءبىر قىزىق، ءارى سۇيكىمدى ەدى؛ يكوندار ىلعي ءىنجۋ، كۇمىسپەن اشەكەيلەنگەن، باستارىنىڭ اينالاسىنداعى ساۋلەلەرىنە اسىل تاستار قادالعان، تىم اسەم بولاتىن-دى؛ اجەم يكوندى ەپتى قولىمەن كوتەرىپ الادى دا، وعان كۇلىمسىرەي قاراپ:
— ءجۇزى قانداي سۇيكىمدى!.. — دەيدى ەمرەنە سويلەپ.
شوقىنىپ الىپ، ءسۇيىپ قويادى.
— اھ، شاڭ باسىپ، تۇتىگىپ كەتىپسىن عوي، قۋانىشتىڭ شالقار بۇلاعى، شاراپاتتى انام! بەرى قاراشى، جان-كوكەگىم ءلونيا، سۋرەتى قانداي نازىك سالىنعان، تۇلعالارى تيتتەي بولسا دا، ءارقايسىسى باسقا-باسقا تۇر. مۇنىڭ اتىن «ون ەكى مەيرام» دەيدى، ورتاسىنداعى فەودوروۆسكىدەن شىققان، اسقان مەيىرىمدى ماريام — انا عوي. ال، مىناۋ: «مەنىڭ تابىتتا جاتقانىمدى كورگەنىندە، ەڭىرەپ جىلاماعايسىن، انا» دەگەن عوي...
كەي كەزدە ماعان، ىنجىق كاتەرينا اپامنىڭ قۋىرشاق ويناعانىنداي، اجەم دە شىن كوڭىلىمەن يكوندى ۇستاپ وينايتىنداي كورىنەتىن.
اجەم كەيدە توپ-توبىمەن جانە جەكە-جەكە جۇرگەن شايتانداردى دا كورەتىن.
— ءبىر كۇنى ۇلى ورازا كەزىندە، ءتۇن ىشىندە رۋدولف ءۇيىنىڭ جانىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىر ەدىم؛ اي سۇتتەي جارىق، ءبىر مەزەتتە تۇربا تۇبىندە، شاتىردىڭ قىرىنا اتشا ءمىنىپ وتىرعان، ەڭگەزەردەي، دۋدا-دۋدا، قاپ-قارا بىردەڭەنى كوزىم شالىپ قالدى، ءمۇيىزدى باسىن تۇرباعا تۇقىرتىپ يىسكەلەپ، پىسقىرىنىپ قويادى. يىسكەلەيدى دە قۇيرىعىن بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتكىزەدى، شاتىرعا ۇيكەلەيدى. مەن ونى شوقىندىرىپ: «قۇداي ءتىرىلسىن دە، ونىڭ دۇشپاندارى الەك بولسىن»، — دەدىم. سويدەگەن كەزىمدە ول اقىرىن عانا قىڭسىلاپ جىبەردى دە، شاتىردان اۋلاعا توڭقالاڭ اسىپ ءتۇستى دە كەتتى، — الەك بولدى! شاماسى، سول كۇنى رۋدولفتەر ورازادا جەمەيتىن ءبىر نارسە ءپىسىرىپ جاتسا كەرەك، شايتان سونى يىسكەلەپ قۋانىپ وتىر ەكەن...
شايتاننىڭ شاتىردان توڭقالاڭ اسىپ تۇسكەنىن كوز الدىما ەلەستەتىپ كۇلەمىن، اجەم دە كۇلىپ، اڭگىمەسىن سوزا تۇسەدى:
— شايتاندار كادىمگى كىشكەنتاي بالالار سياقتى، تەنتەكتىككە وتە اۋەس كەلەدى. — ءبىر كۇنى مونشادا كىر جۋىپ جاتىر ەم، ءتۇن ورتاسى بولىپ قالعان؛ ءبىر مەزەتتە پەشتىڭ قاقپاعى اشىلىپ كەپ كەتتى! از با، كوپ پە — بەلگىسىز، قىزىلدى، جاسىلدى، تاراقانداي قاپ-قارا بىردەڭەلەر لاپ بەرىپ شىعا كەلدى. ەسىككە جۇگىرىپ ەم، — جول جوق؛ اياق الىپ جۇرە الار ەمەسسىڭ، مونشاعا شايتان لىق تولدى، بۇرىلىپ بولمايدى، اياعىما وراتىلادى، تارتقىلايدى، ابدەن سىعىپ تاستادى، ءتىپتى، تىرپ ەتەرگە جايىم قالمادى! مىسىق ءتارىزدى، جۇندەس، ۇپ-ۇياڭ جىپ-جىلى، بارلىعى دا تەك ارتقى اياقتارىمەن جۇرەدى؛ شىر اينالادى، اسىر سالادى، تىشقاننىڭ تىستەرىندەي تىستەرىن اقسىيتىپ قويادى، تيتتەي كوزدەرى جاپ-جاسىل، مۇيىزدەرى جاڭا عانا شىعىپ كەلە جاتقانداي بۇلتيىپ تۇر، قۇيرىقتارى شوشقانىڭ تورايىنىڭ قۇيرىعىنداي، — وي، قۇداي ساقتاسىن! ەسىمنەن تانىپ قالىپپىن عوي! ەسىمدى جىيناسام، — شىراق ولىمسىرەپ قانا جانىپ تۇر، استاۋىم سۋىپ قاپتى، جۋعان كىرىمدى ەدەنگە ءتۇسىرىپ تاستاپتى. اھ، سەندەردى مە، تاۋ سوققىرلار! — دەدىم.
مەن، كوزىمدى جۇمىپ الىپ، پەشتىڭ كومەيىنەن، ونىڭ سۇرعىلت جۇمىر تاستارىنان جۇندەس، شۇبار الا جاندىكتەردىڭ ۇستى-ۇستىنە اعىلا شىعىپ، تيتتەي مونشاعا لىق تولعانىن، شىراقتى ۇرگىلەگەنىن، قىزعىلت تىلدەرىن شالكەستەنە جالاقتاتىپ جۇرگەنىن كورىپ وتىرعاندايمىن. بۇل دا قىزىق، ءبىراق قورقىنىشتى. اجەم باسىن شايقاي ءتۇسىپ، بىرەر مينۋتتاي ۇندەمەي وتىرادى دا، تاعى دا كەنەت لاۋ ەتىپ جانىپ كەتكەندەي بولادى:
— ول قارعىس اتقانداردى تاعى ءبىر رەت كوردىم؛ بۇ دا تۇندە بولعان، قىستىگۇنى، بوران سوعىپ تۇر ەدى. ديۋكوۆ سايىنان ءوتىپ كەلە جاتقانمىن، سەنىڭ اكەڭدى ياكوۆ پەن ميحايلو توعان ويىعىنا باتىرىپ جىبەرمەك بولعانىن ايتقان ەدىم عوي، ەسىڭدە بار ما؟ Taپ سول ارامەن كەلە جاتقانمىن؛ جالعىزاياق سوقپاقپەن تومەن، سايدىڭ تۇبىنە قۇلديلاپ ءتۇسىپ كەتۋىم-اق مۇڭ ەكەن، ساي بويىمەن ىسقىرا، قيقۋلاي جونەلمەسىن بە؟ قاراسام، ءۇش قارا ات جەككەن ترويكا ماعان قاراي ىزعىتىپ كەلەدى، قىزىل قالپاقتى ەڭگەزەردەي ءبىر شايتان، قاققان قازىقتاي قاقشيىپ، ترويكانى ايداپ، شانانىڭ الدىڭدا تۇرەگەلىپ تۇر، تەمىر شىنجىر دەلبەنى ەكى قولىمەن كەرە ۇستاپ كەلەدى. ءبىراق، ساي بويىمەن جۇرەتىن جول بولماۋشى ەدى دە، بۇلتتاي بۋداقتاعان بورانعا بولەنگەن ترويكا تۇپ-تۋرا توعانعا قاراي الىپ ۇشىپ بارادى. شامادا وتىرعانداردىڭ بارلىعى دا وڭشەڭ شايتاندار؛ ىسقىرىپ قويادى، ايقايلايدى، قالپاقتارىن بۇلعالايدى، — ورتشىلەر سياقتى، جەتى شامالى ترويكا شاۋىپ ءوتتى، ءبارىنىڭ اتتارى دا قارا ءتۇستى؛ ول اتتار شىنىندا — ادامدار — اتا-انالارىنان قارعىس العاندار ەكەن. مۇنداي ادامدار شايتانعا كەلەمەج بولادى، شايتاندار ول ادامدارعا ءمىنىپ الادى دا، ءتۇن سايىن وزدەرىنىڭ ءارتۇرلى مەرەكە-ساۋىقتارىنا ايدايدى. مەنىڭ ول كورگەنىم شايتاننىڭ قىز ۇزاتقان تويى بولۋ كەرەك، ءسىرا...
اجەمە نانباسىما بولمايدى، — ول سونشاما ىركىلمەي، سەندىرە سويلەيدى.
ءبىراق اجەم، ماريام-انانىڭ دۇنيەنىڭ قيىن-قىستاۋ جەرلەرىن كەزگەنى جايلى، «كنياز-بارىنيا» ەنگالىچيەۆا دەگەن قاراقشى ايەلدى، ورىس ادامدارىن ەلتىرمە، توناما دەپ، ۇگىتتەگەنى جايلى ولەڭدەردى؛ دۋانا الەكسەي تۋرالى، جاۋىنگەر يۆان تۋرالى ولەڭدەردى؛ اسقان دانا ۆاسيليسا تۋرالى، پوپ-تەكە مەن قۇدايدىڭ وكىل بالاسى تۋرالى ەرتەگىلەردى؛ پوسادنيسا مارفا تۋرالى، قاراقشىلاردىڭ اتامانى — ۋستا قاتىن تۋرالى، ەگيپەتتىڭ كۇناكار ايەلى — ماريا تۋرالى، قاراقشىنىڭ اناسىنىڭ قايعى-قاسىرەتى تۋرالى سۇمدىق ۇرەيلى اڭىز-اڭگىمەلەردى اسىرەسە قىزعىلىقتى ەتىپ ايتاتىن-دى. ەرتەگى، اڭىز ولەڭدەردى تىم كوپ بىلەتىن.
ادام اتاۋلىنىڭ بارىنەن دە، اتامنان دا، شايتاننان دا، تاعى باسقا ءازازىل-مالعۇنداردىڭ بىرىنەن دە قورىقپايتىن اجەم قارا تاراقانداردان ۇرەيى ۇشا قورقۋشى ەدى، ولاردى ءتىپتى الىس جەردەن سەزەتىن-دى. كەيدە مەنى ءتۇن ىشىندە وياتىپ:
— ولەشا، اينالايىن، تاراقان كەلە جاتىر، ەزىپ ءولتىرشى، قۇداي ءۇشىن! — دەپ سىبىرلايتىن.
ۇيقىلى-وياۋ ءجۇرىپ، شىراق جاعامىن دا، دۇشپاندى ىزدەپ، ەدەندە ەڭبەكتەپ جۇرەمىن؛ ونى تەز جانە ۇنەمى تابا بەرمەۋشى ەم.
— ەش جەردە جوق، — دەيمىن مەن، ءبىراق اجەم، باسىنا دەيىن كورپەگە بۇركەنىپ الىپ، قوزعالماستان جاتىپ:
— وي، بار دەيمىن! الدە دە ىزدەڭكىرەشى، وتىنەم سەنەن! وسى ارادا ءجۇر، بىلەمىن عوي... — دەپ جالىنادى بولار-بولماس ەستىرتىپ.
اجەم ەشۋاقىتتا قاتەلەسپەيتىن، — تاراقاندى كەرەۋەتتەن اۋلاق ءبىر جەردەن اقىرى تاۋىپ الام.
— ءولتىردىڭ بە؟ ەندەشە، قۇدايعا شۇكىر! ساعان دا الدىراز بولسىن...
سوسىن، باسىنان كورپەسىن تومەن ىسىرىپ راقاتتانا دەم الىپ، كۇلىمسىرەيتىن.
جاندىكتى تابا الماسام، اجەم ۇيقتاي المايتىن؛ ءتۇننىڭ مەڭىرەۋ تىنىشتىعىندا تيتتەي ءبىر سىبدىر شىقسا، اجەمنىڭ دەنەسى سەلك ەتە قالاتىنىن سەزىپ جاتامىن، دەمىن ىشىنەن الىپ:
— تابالدىرىق ماڭىندا... ساندىق استىنا جورعالاپ كىرىپ كەتتى... — دەپ سىبىرلاعانىن ەستيمىن.
— تاراقاننان نەگە قورقاسىڭ؟
اجەم بۇعان دا ورىندى جاۋاپ قايتارادى.
— نەگە كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەيمىن سولاردىڭ؟ قاپ-قارا بوپ، جورعالايدى دا جۇرەدى، جورعالايدى دا جۇرەدى. قۇدايتاعالا ءاربىر قۇرت-قۇمىرىسقانىڭ وزىنە ءبىر ماقسات بەرگەن: ەسەكقۇرت ءۇيدىڭ دىمقىل ەكەنىن بىلدىرەدى، قاندالا بولسا — ءۇي قابىرعالارىنىڭ لاس بولعانى، بيت تۇسسە — ادامنىڭ اۋىرار بەلگىسى، — ءبارى دە تۇسىنىكتى! ال، مىنالار بولسا، بۇلاردا قانداي كۇش-قۋات بار ەكەنىن، نە ءۇشىن جىبەرىلگەنىن كىم بىلەدى؟
ءبىر كۇنى، اجەم، قۇدايمەن پەيىلدەسە اڭگىمەلەسىپ، جۇگىنىپ وتىرعان كەزىندە، اتام بولمەنىڭ ەسىگىن شالقاسىنان قايىرىپ تاستاپ:
— ال، شەشەسى، قۇداي ۇردى ءبىزدى، — ورتەنىپ جاتىرمىز! — دەدى قارلىعىڭقى داۋىسپەن.
اجەم، ەدەننەن ۇشىپ تۇرەگەلىپ:
— نە دەپ تۇرسىڭ ەي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى دە، ەكەۋى اياقتارىن ءدۇرس-دۇرس باسىپ، كەڭ اۋىز-بولمەنىڭ قاراڭعىلىعىنا سۇڭگىپ كەتتى.
— ەۆگەنيا، يكونداردى ال! بالالاردى كيىندىر، ناتاليا! — دەپ اجەم: قاتتى داۋىستاپ، قاتاڭ ۇنمەن بۇيرىق بەرىپ ءجۇر دە، اتام اقىرىن عانا:
— ي-ي-ى... — دەپ ەڭىرەپ ءجۇر.
مەن كۋحنياعا جۇگىرىپ شىقتىم؛ اۋلا جاقتاعى تەرەزە التىنداي جارقىراپ تۇر؛ ەدەن بەتىندە سارعىش ساۋلە سىرعاناپ ءجۇر، جالاڭ اياق ياكوۆ اعاي، ەتىگىن كيىپ جاتىپ، تابانىن كۇيدىرىپ بارا جاتقانداي، ەتىك ۇستىندە شوقاڭ قاعىپ:
— ميشكا ورتەدى، ءورت جىبەردى دە قاشىپ كەتتى، ەھە! — دەپ ايقايلاپ ءجۇر.
اجەم:
— كەت ءارى، توبەت! — دەپ، ياكوۆتى ەسىككە قاراي قاتتى يتەرىپ جىبەرىپ ەدى، قۇلاۋعا شاق قالدى.
تەرەزە قىراۋىنىڭ قاباتىنان ماستەرسكوي شاتىرىنىڭ جانىپ جاتقانى، ونىڭ اشىق ەسىگىنەن بۇيرا جالىننىڭ ۇيتقىعانى كورىندى. جىم-جىرت ءتۇن ىشىندە جانعان وت ءتۇتىنسىز قىزىل شەشەك اتتى؛ وت ۇستىندە تەك شىرقاۋ بيىكتە عانا، قۇس جولىنىڭ كۇمىس جۇلگەسىن كورۋگە كەدەرگى بولماي كۇڭگىرت بۇلت قالىقتاپ تۇر. قىزارا جارقىراپ، ماستەرسكوي قابىرعاسىنىڭ كەڭ ساڭلاۋلارىن قىزىل بوياۋعا بولەپ، بالقىعان قيسىق-قيسىق شەگەدەي سىرتقا ارانداعان وت ويناقشي اسىر سالىپ جاتقان اۋلانىڭ ىستىق تۇكپىرىنە قاراي ۇمتىلا تۇسكەندەي، قورا-قوپسىلاردىڭ قابىرعالارى ءدىر-دىر ەتەدى. شاتىردى شاپشاڭداپ قارماي ءتۇسىپ، قۇرعاق شاتىردىڭ قارا تاقتايلارىنىڭ بويىمەنەن التىنداي سارعىش، قىزىل باۋلار يرەلەڭدەيدى؛ سولاردىڭ اراسىندا ەرەكشە كوزگە تۇسە سورايىپ، جىڭىشكە قۇمىرا تۇربا تۇتىندەتىپ تۇر؛ تەرەزە اينەكتەرىنە اقىرىن-اقىرىن سىتىرلاعان، جىبەكشە سۋسىلداعان دىبىس كەپ سوعىلادى؛ ءورت بىردەن-بىرگە كۇشەيە ءتۇستى، ءورت مانەرلەگەن ماستەرسكوي بارعان سايىن شىركەۋدىڭ يكوندار تۇراتىن قابىرعاسىنا ۇقساپ، وزىنە تامان ەرىكسىز ەنتەلەتتى.
باسىما زىلدەي شولاق توندى بۇركەپ، اياعىما بىرەۋدىڭ ەتىگىن سۇعا سالىپ، سەنەگە، سىرتقى ەسىك الدىنا سۇيرەتىلە شىعا كەلدىم دە، جارقىراپ اسىر سالعان وتتىڭ جارىعىنان كوزىم ۇيالىپ، اتامنىڭ، گريگورييدىڭ، اعايدىڭ ايقايىنان، ءورتتىڭ شاتىرلاعان دىبىنىنان قۇلاعىم تۇنىپ، اجەمنىڭ قىلىعىنان شوشىپ، سىلەيىپ قالدىم: اجەم، باسىنا بوس قاپشىقتى بۇركەي سالىپ، ات جابۋعا ورانىپ، وتقا دۇرسە قويا بەردى دە:
— كوكدارى، اقىماقتار! كوكدارى جارىلىپ كەتەدى... — دەپ ايقايلاپ، وتقا بەرىپ كەتتى.
— ۇستا انانى، گريگوريي!- — دەپ ەڭىرەدى اتام. — وي، قۇرىدى عوي...
ءبىراق ءۇستى-باسىنان ءتۇتىن بۋداقتاپ، باسىن شايقاي ءتۇسىپ، سوزىلۋى قولدارىمەن كوكدارى مايى تولى ءبىر شەلەكتىك شىنىنى ۇستاپ، ەڭكەيىپ، اجەم شىعىپ تا ۇلگىردى.
— اتتى الىپ شىق، اكەسى! — دەپ ايقايلادى اجەم، قارلىعا، جوتەلە سويلەپ. — يىعىمداعىنى سىپىرىپ الساڭدارشى، — جانىپ بارامىن عوي، كورمەيسىڭدەر مە؟..
گريگوريي تۇتانعان ات جابۋدى اجەمنىڭ يىعىنان سىپىرىپ الدى دا، ەكى بۇكتەتىلىپ aپ، ماستەرسكويدىڭ ەسىگىنە كۇرەكپەن ۇلكەن-ۇلكەن كەسەك قاردى لاقتىرا باستادى؛ قولىندا بالتاسى بار اعاي گريگورييدىڭ قاسىندا شىركوبەلەك اينالىپ ءجۇر؛ اتام، اجەمنىڭ ۇستىنە قار شاشىپ، قاسىندا جۇگىرىپ ءجۇر؛ اجەم شىنىنى كۇرتىك قارعا تىعا سالىپ، قاقپاعا قاراي ۇمتىلىپ ونى اشىپ جىبەردى دە، جۇگىرىپ كىرگەن ادامدارعا ءيىلىپ:
— ازباردى قورعاڭدار، كورشىلەر! ءورت ازبارعا، پىشەن سارايعا ويىسسا — بىزدىكى ءتۇپ كوتەرە جانىپ كەتەدى دە، سىزدەردىكى دە ورتەنەدى! شاتىردى شاۋىپ تۇسىرىڭدەر، پىشەندى باققا لاقتىرىڭدار! — دەدى. — جوعارى تاستا، گريگوريي، جەرگە لاقتىرا بەرەتىنىڭ نە؟ ساسقالاقتاما، ياكوۆ، جۇرتقا بالتا، كۇرەك بەر! جۇمىلا قيمىلداڭىزدار، كورشى جارىقتىقتارىم، — قۇداي دەم بەرگەي بىزگە.
اجەمنىڭ ءوزى دە ورتتەي قىزعىلىقتى؛ قاپ-قارا تۇلعاسىن قۋالاي وتتىڭ جارىعى تۇسكەن اجەم، بارلىق جەرگە دەر كەزىندە بارىپ، بارلىعىن بيلەپ-توستەپ، بارلىعىن بايقاپ، اۋلادا زىر-جۇگىرىپ ءجۇر.
اسپانعا ارىنداي اتىلىپ، اتامدى سۇيرەلەپ ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ، اۋلاعا شاراپ ىتقىپ شىعا كەلدى؛ ۇلكەن كوزدەرىنە وت شاعىلىسا كەتكەندە، كوزدەرى قىزارا جارق ەتە قالدى؛ ات وسقىرىپ، الدىڭعى اياقتارىمەن جەر تىرەي تۇرا قالدى؛ اتام تىزگىندى لاقتىرىپ جىبەردى دە:
— ۇستا، شەشەسى! — دەپ ايقايلاپ، سەكىرىپ كەتتى.
اجەم ارىنداعان اتتىڭ اياعىنىڭ استىنا قاراي تاپ بەردى، قۇلاشىن جايىپ قارسى الدىنا تۇرا قالدى؛ ات مۇسىركەنە كىسىنەپ جىبەردى دە، جالىنعا كوزىنىڭ قيىعىن سالىپ اجەمە قاراي ۇمتىلىپ قويا بەردى.
اجەم اتتىڭ تىزگىنىنەن ۇستاي الىپ، مويىنىنا قاعىپ-قاعىپ قويىپ:
— ەندەشە، قورىقپاي-اق قوي! — دەدى جۋان داۋىسپەن. — مىنا، الاي-تۇلەيدىڭ ىشىندە سەنى تاستاپ كەتەتىن بە ەدىم مەن؟ ءاي، تىشقانشىعىم-اي...
اجەمنىڭ وزىنەن ءۇش ەسە زور تىشقانشىعى باستارتپاي ونىڭ سوڭىنان قاقپاعا قاراي اياڭدادى دا، اجەمنىڭ قىپ-قىزىل بەتىنە قاراي ءتۇسىپ، پىسقىرىپ قويدى.
تاربيەشى ەۆگەنيا ۇيدەن، شىمقاي وراعان، تۇنشىعا جىلاعان بالالاردى الىپ شىقتى دا:
— ۆاسيليي ۆاسيليچ، لەكسەي جوق... — دەپ ايقايلادى.
— جۇرە بەر، جۇرە بەر! — دەپ جاۋاپ قايىردى اتام، قولىن سەرمەپ؛ تاربيەشى ايەل الىپ كەتپەسىن دەپ، مەن كرىلسو باسپالداعىنىڭ استىنا جاسىرىنىپ قالعانمىن.
ماستەرسكويدىڭ شاتىرى وپىرىلىپ تا ءتۇستى؛ شاتىر ارقالىقتارىنىڭ جىڭىشكە ۋىقتارى، ءتۇتىنى بۋداقتاپ، التىن شوعى جارقىراپ، كوككە شانشىلا سورايىپ-سورايىپ تۇر؛ ماستەرسكوي ىشىندە جاسىل، كوك، قىزىل قۇيىندار ازناپ، ساتىرلاپ جارىلىپ جاتىر، كۇرەكتەپ قار لاقتىرىپ ايدىك كوستەر الدىندا، توپتالىپ تۇرعان ادامدارعا تامان اۋلا ىشىنە قاراي، جالىن قۇشاق-قۇشاعىمەن اتىلادى. وت ورتاسىندا قازاندار قۇتىرىنا قايناپ جاتىر، قالىڭ بۋ مەن ءتۇتىن تۇيدەك-تۇيدەك كوتەرىلەدى، كوزدەن جاس پارلاتىپ، اۋلانى ءبىر جامان ءيىس كەۋلەپ كەتتى؛ مەن كرىلسو استىنان شىعا كەلدىم دە، اجەمنىڭ اياعىنا وراتىلدىم.
— جوعال! — دەپ اقىردى اجەم. — باسىپ كەتەدى، جوعال...
توبەسىندە ايدارى بار، جەز بورىك كيگەن سالت اتتى بىرەۋ اۋلاعا كىرىپ كەلدى. جيرەن اتتان اق كوبىك اتقان، الگى ادام، قامشى ۇستاعان قولىن جوعارى كوتەرىپ:
— جول بەرىڭدەر! — دەپ، كىجىنە داۋرىقتى.
قوڭىراۋلار كوڭىلدەنە، ەكپىندەتە شىلدىر-شىلدىر ەتتى، بارلىعى دا مەيرامداعىداي قىزعىلىقتى، اسەم. اجەم مەنى كرىلسوعا قاراي يتەرىپ جىبەردى؛
— كىمگە ايتىپ تۇرمىن؟ جوعال!
بۇل ساتتە ونىڭ ءتىلىن الماسقا مۇمكىن ەمەس ەدى. مەن كۋحنياعا باردىم دا، تەرەزە اينەگىنە تاعى دا جابىسا قالدىم، ءبىراق ەندى قاراۋىتقان توپ ادامنىڭ تاساسىنان وت كورىنبەدى، — قىسقى قارا بورىكتەر مەن كارتۋزداردىڭ اراسىندا تەك جەز دۋلىعالار عانا جالتىلدايدى.
وتتى جەرگە تەز بۇقتىردى، سۋ قۇيىپ، تاپتاپ تاستادى، پوليسيا جۇرتتى تاراتىپ جىبەردى دە، اجەم كۋحنياعا كىرىپ كەلدى.
— بۇل كىم؟ سەنبىسىن؟ ۇيقتاعان جوقپىسىن، قورقىپ وتىرمىسىن؟ قورىقپا، ءبارى دە ءبىتتى...
جانىما كەپ وتىردى دا، تەڭسەلە ءتۇسىپ، ءۇنسىز قالدى. جىم-جىرت ءتۇننىڭ قاراڭعىلىقتىڭ قايتادان ورناعانى جاقسى بولدى؛ ءبىراق وتتى دا قيمايسىن.
اتام كەلىپ، بوساعاعا توقتاي قالدى دا:
— شەشەسى-اۋ؟ - دەپ سۇرادى.
— يە؟
— كۇيىپ قالدىڭ با؟
— ەشتەڭە ەتپەس.
اتام، ءوزىنىڭ كۇزەننىڭ بەتىندەي، كۇيە-كۇيە بەتىنە كوگىلدىر ساۋلە ءتۇسىرىپ، كۇكىرت سىرىڭكە تۇتاتىپ، ستول ۇستىندەگى شىراقتى تاۋىپ الدى دا، اسىقپاي، اجەمنىڭ جانىنا كەپ وتىردى.
ءوزىنىڭ ءۇستى-باسى دا كۇيە-كۇيە، قىشقىل ءتۇتىن اڭقىپ وتىرعان اجەم:
— جۋىنساڭ ەدى، — دەدى.
اتام كۇرسىنىپ قويدى:
— ساعان قۇدايتاعالانىڭ جارىلعاسىنى تيەتىن كەزى بولادى، زور اقىل ەنگىزەدى ساعان...
سوسىن، اجەمنىڭ يىعىنان سيپاپ:
— از عانا ۋاقىتقا، ءبىر ساعاتقا بولسا دا، اقىل ەنگىزەدى!.. — دەدى تاعى دا، ءتىسىن اقسيتا كۇلىمسىرەپ.
اجەم دە اقىرىن كۇلىپ، بىردەڭە دەگىسى كەپ ەدى، ءبىراق اتام قاباعىن شىتتى.
— گريگورييدى جۇمىستان بوساتۋ كەرەك، — بۇل سونىڭ جەتە قاراماعاندىعىنان بولدى! مۇجىقتىڭ ءالى ءبىتتى، ىستەرىن ىستەدى! ياشكا كرىلسو الدىندا وتىر، جىلايدى اقماق... سوعان بارساڭ قايتەر ەدى...
اجەم تۇرەگەلدى دە، قولىن بەتىنە توسىپ، ساۋساقتارىن ۇرلەي ءتۇسىپ، شىعىپ كەتتى، سوسىن اتام مەنىڭ بەتىمە قاراماستان:
— ءورتتىڭ ءبارىن باستان-اياق كوردىڭ بە؟ اجەڭ قالاي ەكەن، ءا؟ — دەپ سۇرادى اقىرىن عانا. — كەمپىر عوي... تاياق تا جەگەن، سوعىلىپ بىتكەن، سوندا دا كوردىڭ بە! ءاي، سەندەردى مە-ە... — دەدى.
بۇگىلىپ الدى دا كوپكە دەيىن ءۇنسىز وتىردى، سونسوڭ تۇرەگەلدى دە شىراقتىڭ كۇلىن ساۋساقتارىمەن ءتۇسىرىپ جاتىپ:
— قورىقتىڭ با؟ — دەپ سۇرادى تاعى دا.
— جوق.
— قورقاتىن ەشتەڭە دە جوق...
كويلەگىن يىعىنان اشۋلانا جۇلقىپ تاستاپ، بۇرىشقا، قولجۋعىشقا تامان باردى دا، سول ارادا قاراڭعىدا تۇرىپ، اياعىن تەبىنىپ قويىپ:
— ءورت دەگەن اقماقتىق! — دەدى داۋىستاپ. — ورتەنگەن ءۇيدىڭ يەسىن سول ءۇشىن الاڭعا اپارىپ، شىبىرتقىمەن وسۋ كەرەك؛ ول — اقماق، ايتپەسە — ۇرى! وسىلاي ىستەۋ كەرەك، سوندا ءورت تە بولمايدى!.. بار، ۇيقتا. نەعىپ وتىرسىڭ؟
مەن كەتىپ قالدىم، ءبىراق بۇل ءتۇنى ۇيقتاي المادىم: توسەككە جاڭا عانا جاتىپ ەم — ءبىر ادام ايتقىسىز اڭىراعان جىلاۋ توسەكتەن ۇشىرىپ ءتۇسىردى؛ قايتادان كۋحنياعا جۇگىردىم؛ كۋحنيا ورتاسىندا، قولىندا شىراق، كويلەكسىز اتام تۇر؛ شىراق ءدىر-دىر ەتەدى، اتام ەدەندى اياعىمەن سىرپ-سىرپ باسادى دا، تۇرعان ورنىنان قوزعالماي:
— شەشەسى، ياكوۆ، بۇل نەمەنە؟ — دەپ بارقىرايدى.
مەن پەشكە ىرعىپ شىعىپ، بۇرىشقا تىعىلىپ قالدىم، سوسىن ۇيدە ءورت كەزىندەگىدەي تاعى دا ابىگەر باستالدى؛ بارعان سايىن قاتتى، ءزىلدى، ىرعالعان جىلاۋ ءۇيدىڭ توبەسى مەن قابىرعالارىنا تولقي سوعىلىپ تۇر. اتام مەن اعاي اپتىعا جۇگىرىپ ءجۇر، ولاردى ءبىر جاققا قۋىپ، اجەم ايعاي سالادى؛ گريگوريي، پەشكە وتىن تولتىرىپ، وتىندى دۇڭگىرلەتىپ ءجۇر، شويىن ىدىستارعا سۋ قۇيادى دا، استراحان تۇيەسى ءتارىزدى، باسىن شايقاي ءتۇسىپ كۋحنيادا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر.
— وۋ، سەن اۋەلى پەش جاقسايشى! — دەپ بۇيىردى اجەم.
گريگوريي شىرا الۋعا جۇگىردى، مەنىڭ اياعىما قولى ءتيىپ كەتتى دە:
— كىم مۇندا؟ — دەپ شوشىنا ايقايلاپ جىبەردى. — ءتۇۋ، زارەمدى ۇشىردىڭ عوي... قايداعى ءبىر كەرەكپەگەن جەردە سەن جۇرەسىن-اۋ...
— نە بوپ جاتىر؟
— ناتاليا جەڭگەڭ تولعاتىپ جاتىر، — دەدى ول نەمكەتتىلەۋ سويلەپ، ەدەنگە ىرعىپ ءتۇسىپ.
ءوز شەشەم بوسانعان كەزىندە تاپ بۇلاي ايقاي سالماعانى ەسىمە ءتۇستى.
شويىن ىدىستاردى وتقا قويىپ بوپ، گريگوريي مەنىڭ جانىما — پەش ۇستىنە شىقتى دا، جانقالتاسىنان سازدان جاساعان ترۋبكاسىن الىپ كورسەتتى ماعان.
— كوزىمە دارۋ بولار ما ەكەن دەپ، تەمەكى تارتا باستادىم! اجەڭ.: ناسىباي ات دەيدى، ءبىراق مەن ودان دا تەمەكى تارتقان ءتاۋىر عوي، دەيمىن...
گريگوريي پەش ەرنەۋىندە، اياعىن سالبىراتىپ، شىراقتىڭ سولعىن جارىعىنا كوز جىبەرىپ، تومەن قاراپ وتىر؛ قۇلاعى مەن بەتى كۇيە-كۇيە، كويلەگىنىڭ ءبىر شابۋى جىرتىق مەن ونىڭ قۇرساۋداي، جالپاق قابىرعالارىن كورىپ وتىرمىن. كوزىلدىرىگىنىڭ ءبىر اينەگى سىنىپ قاپتى، اينەكتىڭ جارتىسىنا جاقىنى كەنەرەسىنەن ۇشىپ تۇسكەن، سول تەسىگىنەن جارا ءتارىزدى، سۋلانعان قىزىل كوزى كورىنىپ تۇر. ترۋبكاسىنا جاپىراق تەمەكىنى نىعاي سالىپ جاتىپ، تولعاتقان ايەلدىڭ سارناعان دىبىسىنا قۇلاعىن تىگەدى دە، ماس كىسىشە ءار نەنىڭ باسىن ءبىر شاتا كۇڭكىلدەيدى:
— اجەڭ ەداۋىر كۇيىپ قالدى. ول ەندى قالاي بوساندىرار ەكەن؟ جەڭگەڭنىڭ زار قاعىپ جاتقانىن قاراشى! ونى جۇرت ۇمىتىپ كەتتى عوي؛ ءوزى ءورت شىعىسىمەن-اق — شوشىپ كەتىپ، دوڭبەكشي باستاعان ەدى... ادامدى تۋۋ دەگەننىڭ قانداي قيىن ەكەنىن، مىنە، كورىپ وتىرسىن عوي، قاتىنداردى سوندا دا قۇرمەتتەمەيدى! ەسىڭدە بولسىن: قاتىنداردى قۇرمەتتەۋ كەرەك، انالاردى دەگەنىم عوي...
مەن قالعىپ وتىرمىن، ءبىراق ابىڭ-كۇبىڭنەن، ەسىك سارتىلىنان، ميحايل اعايدىڭ ماس ايقايىنان ويانىپ كەتە بەرەم؛ قۇلاعىما ءبىر تاڭعاجايىپ سوزدەر كەلەدى:
— پاتشا ەسىگىن اشۋ كەرەك....
— روم قوسقان شام مايى مەن كۇيە ىشكىزىڭىز: جارتى ستاكان ماي، جارتى ستاكان روم جانە ءبىر ۇلكەن قاسىق كۇيە...
ميحايلو اعاي:
— مەنى جىبەرسەڭىزشى، كورەيىن... — دەپ قويماستان جالىنادى.
ەكى اياعىن تالتايتا سوزىپ، ول ەدەندە وتىر، الاقانىمەن ەدەندى ساپىلداتا سوعىپ، الدىنا ءالسىن-الى تۇكىرەدى. پەش ءۇستى شىداتقىسىز ىسسى بوپ كەتتى دە، مەن جەرگە ءتۇستىم، ءبىراق اعايدىڭ قاتارىنا جەتە بەرگەنىمدە، ول مەنىڭ اياعىمنان ۇستاي الىپ، تارتىپ قالدى، جەلكەممەن ەدەنگە سوعىلىپ، قۇلاپ ءتۇستىم.
— اقماق، — دەدىم مەن وعان.
سوندا ول ۇشىپ تۇرەگەلىپ، مەنى قايتادان ۇستاپ الدى دا، ءۇيىرىپ قالىپ:
— پەشكە سوعىپ، بىت-شىت قىلايىن، — دەپ اقىردى.
قوناقجان بولمەدە، بۇرىشتا، يكونداردىڭ الدىندا، اتامنىڭ تىزەسىندە وتىرعانىمدا ەسىمدى جىينادىم؛ اتام، توبەگە قاراپ، مەنى تەربەتە تۇسەدى دە:
— بىزدەردىڭ ەشقايسىمىزعا دا كەشىرىم جوق... — دەيدى اقىرىن عانا.
اتامنىڭ قاق توبەسىندە جارقىراعان مايشام، بولمە ورتاسىنداعى ستولدا شىراق جانىپ تۇر، تەرەزەدەن قىسقى الاكولەڭكە تاڭ دا ساز بەرىپ قالىپتى.
اتام ماعان قاراي ەڭكەيىپ:
— قاي جەرىڭ اۋىرادى؟ — دەپ سۇرادى.
اۋىرمايتىن جەرىم جوق؛ باسىم دىمقىل، دەنەم كوتەرتپەيدى، ءبىراق ونى ايتقىم كەلمەدى، — اينالا توڭىرەگىمنىڭ بارلىعى ءبىرتۇرلى تاڭعاجايىپ: بولمەدەگى بارلىق ستولداردا دەرلىك وڭشەڭ ءبىر بەيتانىس ادامدار وتىر — اشىق كوك كيىم كيگەن پوپ، اسكەري كيىم كيگەن، اپپاق قۋداي، ءبىر ءالجۋاز كوزىلدىرىكتى شال، تاعى دا كوپ ادامدار؛ بارلىعى دا اعاشتاي بوپ قالشىيىپ قىبىر ەتپەستەن كۇتىپ وتىر، جاقىن جەردەن شىلپىلداعان سۋدىڭ دىبىسىنا قۇلاقتارىن تىگەدى. ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، سىلەيىپ، ەسىك كاشەگىنىڭ جانىندا ياكوۆ اعاي تۇر. اتام:
— ءما، مىنانى اپارىپ ۇيقتات، — دەدى وعان.
اعاي مەنى وزىنە قاراي ساۋساعىمەن ىمداپ شاقىردى دا، اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، اجەم بولمەسىنىڭ ەسىگىنە قاراي جۇرە بەردى، سونىمەن مەن كەرەۋەتكە شىققان سوڭ:
— ناتاليا جەڭگەڭ قايتىس بولدى عوي... — دەپ، سىبىر ەتە ءتۇستى.
بۇعان مەن تاڭدانعانىم جوق، — جەڭگەي كوپتەن بەرى كۋحنياعا، تاماققا كەلمەي، كوزگە تۇسپەي جۇرگەن.
— اجەم قايدا؟
اعاي، قولىن ءبىر سىلتەپ:
— سوندا، — دەدى دە تاعى دا ماناعىسىنداي، جالاڭ اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ شىعىپ كەتتى.
مەن اينالاما قارانا ءتۇسىپ، كەرەۋەتتە جاتىرمىن. تەرەزە اينەكتەرىنە تۇكتى اق شاشتى، ءبىر كۇڭگىرت بەتتەر جابىسا قالىپتى؛ بۇرىشتا، ساندىقتىڭ ۇستىڭگى جاعىندا اجەمنىڭ كيىمى ءىلۋلى تۇر، — مەن ونى بىلەتىنمىن، — ءبىراق ءقازىر سول ارادا ءبىر ادام جاسىرىنىپ، اڭدىپ تۇرعانداي بوپ كورىندى. باسىمدى كوپشىك استىنا تىعىپ، ءبىر كوزىممەن ەسىككە قاراپ جاتىرمىن؛ قۇس توسەكتەن ۇشىپ تۇرەگەلىپ، قاشا جونەلگىم كەلەدى. ءۇيدىڭ ءىشى ىستىق. سىگانوكتىڭ ءولىمىن، سونداعى ەدەن بويىمەن جان-جاققا سۋداي اققان قاندى ەسكە ءتۇسىرىپ، ءبىر قويمالجىم، اۋىر ءيىس تۇنشىقتىرىپ بارادى؛ باسىمدى، الدە جۇرەگىمدى ءبىر ءتۇرلى ءبىر ىسىك كەۋلەپ بارا جاتقان ءتارىزدى؛ وسى ۇيدە كورگەن-بىلگەندەرىمنىڭ ءبارى، وڭمەنىمنەن قىستىگۇنى كوشەدەن وتكەن وبوزداي شۇباتىلىپ، ءزىلىن سالادى، دىڭكەمدى قۇرتادى...
ەسىك وتە اقىرىن اشىلدى دا بولمەگە ءىلبىپ قانا اجەم كىردى، ءبىر يىعىمەن ەسىكتى جاۋىپ، ارقاسىن سوعان سۇيەپ تۇردى دا، سونبەس مايشامنىڭ كوگىلدىر جالىنىنا قاراي ەكى قولىن سوزىپ، بالاشا جىلامسىراپ، اقىرىن عانا:
— قولدارىم-اي، قولدارىم اۋىرىپ بارادى عوي... — دەدى.
كوكتەم تۋا اعايلار ەنشى الىستى؛ ياكوۆ قالادا قالدى، ميحايل وزەنىڭ ارعى بەتىنە كوشىپ كەتتى، اتام پوليەۆايا كوشەسىنەن، تومەنگى كىرپىش قاباتىندا قاباپ، شارداعىندا جىپ-جيناقتى شاعىنداۋ عانا بولمەسى بار، جانە سىيدا بۇتاقتارى ەدىرەيگەن قالىڭ تال وسكەن، سايعا قۇلايتىن باعى بار، ۇلكەن ءبىر قىزعىلىقتى ءۇي ساتىپ الدى.
قارى ەرىپ كەتكەن جۇمساق جولمەن ەكەۋمىز باقتى ارالاپ كەلە جاتقان كەزىمىزدە:
— شىبىق كوپ-اق ەكەن! — دەدى اتام، ماعان كوزىن قۋاقىلانا قىسىپ قويىپ. — جۋىق ارادا ساعان ءارىپ ۇيرەتە باستايمىن، بۇل شىبىقتار سوندا پايداعا اسادى ءالى...
بۇكىل ءۇي پاتەرگە كىرگەن ادامعا لىق تولى؛ اتام وزىنە جانە قوناق قابىلداۋعا دەپ جوعارعى قاباتىنان تەك ءبىر كەڭ بولمە عانا قالدىردى، اجەم مەنىمەن بىرگە شارداقتاعى بولمەگە ورنالاستى. بۇل بولمەنىڭ تەرەزەسى كوشە جاقتا ەدى، كەشتىعۇرىم جانە مەيرام كۇندەرى ماس ادامداردىڭ قاباقتان شىعىپ، كوشەدە تەڭسەلە باسىپ كەتىپ بارا جاتقاندارىن، داۋرىعىپ ايقايلاعاندارىن، قۇلاعاندارىن تەرەزە الدىنا اسىلا ەڭكەيىپ، كورىپ وتىرۋعا بولاتىن-دى. كەيدە ماستاردى قاپشىقشا لاقتىرىپ، جول بويىنا شىعارىپ تاستايدى، ولار قاباق ەسىگىنە قايتادان ەنتەلەيدى؛ ەسىك سارت-سۇرت اشىلىپ-جابىلادى، ءدىر-دىر قاعادى، اسپالى شىعىرشىعى شىيق-شىيق ەتەدى، توبەلەس باستالادى، جوعارىدان وسىنىڭ بارىنە قاراپ وتىرۋ قىزىق-اق. اتام، بالالارىنىڭ ورنالاسۋىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن، ەرتەمەن سولاردىڭ ماستەرسكويلارىنا كەتەدى؛ شارشاپ، سىلەسى قاتىپ، اشۋلانىپ، كەشتىعۇرىم قايتادى.
اجەم اس پىسىرەدى، ءىس تىگەدى، وگورودتى جانە باقتى شۇقىلايدى، كوزگە كورىنگىزسىز ءبىر قامشىمەن قۋالاپ جۇرگەن زور زىرىلداۋىقتاي، ۇزاقتى كۇن زىرلايدى دا جۇرەدى، ناسىباي يسكەيدى، راقاتتانا تۇشكىرەدى دە، تەرلەگەن بەتىن سۇرتە ءتۇسىپ:
— ماڭگى-باقي جاساي بەر، جارىق دۇنيە! مىنەكي، جان-كوكەگىم، ءولوشا، ەندى تىپ-تىنىش ءومىر سۇرە باستادىق! داڭقىڭ ارتا ءتۇسسىن سەنىڭ، ماريام-انا، شىنىمەن-اق ءبارى جاقسى جايعاستى عوي ايتەۋىر! — دەيدى.
ءبىراق، ماعان تۇرمىسىمىز تىپ-تىنىش كورىنبەيتىن-دى: پاتەردەگى تۇرعىن ايەلدەر سىرتتا دا، ۇيدە دە ەرتەدەن كەشكە دەيىن ابىگەرلەنىپ جۇگىرەدى دە جۇرەدى، ءالسىن-الى كورشى ايەلدەر كەلەدى، جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر جاققا اسىعىپ، ءاردايىم كەشىگىپ قالىپ، اھ ۇرادى، بارلىعى ءبىر نارسەگە دايىندالۋمەن بولادى دا:
— اكۋلينا يۆانوۆنا! — دەپ اجەمدى شاقىرا بەرەدى.
جۇرتتىڭ بارىنە ىقىلاستى اكۋلينا يۆانوۆنا بارىنە بىردەي جىلى شىرايمەن كۇلىمسىرەپ، مۇرنىنا باسبارماعىمەن ناسىباي اتىپ الىپ، مۇرنى مەن باسبارماعىن توركوز قىزىل ورامالمەن مۇقيات سۇرتەدى دە:
— سۋدارىنيام مەنىڭ، — دەيدى، — بيت تۇسپەسىن دەسەڭىز، مونشاعا بارىپ ءجيى-جيى جۋىنىپ، جاڭعاق بۋىنا شابىنۋىڭىز ءتيىس؛ ال، تەرىڭىزگە كىرىپ كەتكەن بيت بولسا، — ءبىر قاسىق تاپ-تازا قاز مايىن، ءبىر بال قاسىق سۋلەما مەن ءۇش تامشى ءتىرى سىناپتى الىڭىز دا — وسىنىڭ ءبارىن شايتاباققا سالىپ شىنى كەلساپپەن جەتى رەت ەزىڭىز، ءۇستىڭىزدى سونىمەن سىلاڭىز! اعاش قاسىقپەن يا سۇيەكپەن ەزسەڭىز، — سىناپ قاشىپ كەتەدى؛ جەز، كۇمىس دەگەندەردى جولاتپاڭىز، — ولار زياندى!
كەيدە اجەم:
— شەشەي، ءسىز پەچەرىعا. اساف-اۋليەگە بارىپ قايتىڭىز، — سىزگە مەن دۇرىس جاۋاپ بەرە المايمىن، — دەپ ويلانا كەڭەس بەرەدى.
اجەم ەكىقابات ايەلدەردى بوساندىرادى، ءۇي ءىشىنىڭ ۇرىس-جانجالدارىنا ءبىتىم ايتادى، بالالاردى ەمدەيدى، ايەلدەر «باقىتتى بولۋ ءۇشىن» جاتتاپ السىن دەپ، «ماريام-انا ءتۇسىن» جاتقا ايتادى، شارۋاشىلىق جونىندە كەڭەس بەرەدى:
— قاشان تۇزداۋ كەرەك ەكەنىن قياردىڭ ءوزى بىلدىرەدى؛ جەر ءيسى، تاعى بوتەن يىستەرى كەتسە-اق، الا بەرىڭدەر. كۆاس كوپىرمەلى بولسىن، قۇتىرىنا اشىسىن دەسەڭدەر، ونى ىزالاندىرۋ كەرەك؛ كۆاس ءتاتتىنى سۇيمەيدى، سوندىقتان وعان مەيىز سالىڭدار، ايتپەسە ءبىر شەلەگىنە ءبىر مىسقال قانت تاستاپ جىبەرىڭدەر. ۆارەنەنى تۇرلىشە جاسايدى: دۋنايشا دا، يسپانشا، ايتپەسە ءتىپتى — كاۆكازشا دا جاساۋعا بولادى...
ۇزاقتى كۇن باقتا، اۋلا ىشىندە اجەم جانىندا جۇرەم دە قويام، كورشى ايەلدەردىڭ ۇيلەرىنە بارام، وندا اجەم نەشە ءتۇرلى وقيعالاردى تىنباستان اڭگىمە ەتىپ، ساعاتتار بويى شاي ءىشىپ وتىرادى؛ اجەمە جابىسىپ قالعان سياقتى ەدىم دە، ءومىرىمنىڭ سول ءبىر شاعىندا، تىنىمسىز، شەكسىز مەيرىمدى سول ءبىر كەمپىردەن وزگە نارسە كوردىم دەپ ايتا المايمىن.
كەيدە قىسقا عانا ۋاقىتقا ءبىر جاقتان شەشەم كەلەدى؛ ءوزى تاكاپپار، قاتال، بار نارسەگە، قىسقى كۇننىڭ كوزىندەي ىزعارلى كوكشىل كوزىمەن قارايتىن ول، كوڭىلىمدە ءوزى جونىندە ەشبىر ءىز قالدىرماي، تەز-اق زىم-زيا جوق بوپ كەتەتىن.
ءبىر كۇنى مەن اجەمنەن:
— سەن — سيقىرشىمىسىڭ؟ — دەپ سۇرادىم.
اجەم:
— ءماسساعان، قايداعى جوقتى ويلاپ شىعارۋىن! — دەپ كۇلىپ جىبەردى دە، سول بويدا ويلانىڭقىراي وتىرىپ: — ول مەنىڭ قولىمنان قايدان كەلسىن: سيقىرشىلىق دەگەن — قيىن عىلىم عوي، — دەدى. — وسى وتىرعاندا ءوزىم ساۋاتسىزبىن دا، — ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيمىن؛ اتاڭنىڭ — قانداي ساۋاتى جۇيرىك، ال ماعان ماريام-انا اقىل ەنگىزبەي-اق قويدى عوي.
سوسىن ماعان ءوز ءومىرىنىڭ تاعى ءبىر بولەك سىرىن اشتى:
— مەن دە جەتىم بوپ ءوستىم عوي، شەشەم جالعىز باستى، مۇگەدەك ادام ەدى؛ قىز كۇنىندە بارين شوشىتقان ەكەن. قورىققانىنان تۇندە تەرەزەدەن سەكىرىپ ءتۇسىپتى دە، ءبىر جاق قابىرعاسىن سىندىرىپ الىپتى، يىعىن دا سىندىرىپتى، سودان باستاپ ەڭ كەرەكتى وڭ قولى سەمiپ قالىپتى، ءوزى اتاقتى شىلتەرشى ەكەن. سونىمەن ونىڭ باريندەرگە قاجەتى جوق بوپ قالادى، سوندىقتان وعان، — قالاي كۇنەلتسەڭ دە ءوز ەركىڭدە دەپ، — بوستاندىق بەرىپ قويا بەرىپتى، ءبىراق قولسىز قالاي كۇنەلتەرسىڭ؟ ءسويتىپ، جۇرتتان قايىر-ساداقا سۇراپ، ەل كەزىپ كەتىپتى، ءبىراق و كەزدە جۇرت داۋلەتتىرەك تۇراتىن، قايىرىمدىراق تا بولاتىن، — بالاحنانىڭ داڭقتى اعاش شەبەرلەرى مەن شىلتەرشى ايەلدەرى — بارىن الدىنا سالاتىن جومارت جۇرت ەدى عوي! كۇزدەي-قىستاي شەشەم ەكەۋمىز قالانى كەزىپ جۇرەمىز دە، جەبرەيىل پەرىشتە سەمسەرىن سەرمەپ، قىستى سەرپىلتىپ، جەردى كوكتەم قۇشىسىمەن-اق، — بەتىمىز اۋعان جاققا، ۇزاڭقىراپ كەتەتىنبىز. مۋرومدا دا تالاي بولعانبىز، يۋريەۆتە دە بولدىق، ۆولگانى دا جوعارى ورلەدىك، تىنىق وكانى دا جاعالادىق. كوكتەمدە جانە جازدىگۇنى جەر كەزگەن قانداي جاقسى، مەيرىمدى جەر ماقپالدىڭ تۇگىندەي كوكوراي شوپكە بولەنگەن؛ اۋليەنىڭ اۋليەسى ماريام-انا دالاعا گۇل-شەشەكتەردى سەۋىپ تاستاعان، شاتتىق تا، جۇرەگىنە ەركىنشىلىك تە سوندا! سول شاقتا شەشەكەم كوك كوزدەرىن جۇمىڭقىراپ الادى دا، اسقار اسپانعا ءان شىرقاتىپ كەپ جىبەرەدى، — داۋسى ونشا كۇشتى بولماعانىمەن، سىڭعىرلاپ تۇراتىن-دى، — سوندا توڭىرەكتىڭ ءبارى مۇلگىپ، قىبىر ەتپەيدى، شەشەمدى تىڭداي قالادى. قۇداي ءۇشىن قايىر سۇراپ جۇرگەن قانداي جاقسى ەدى! ءسويتىپ ءجۇرىپ، مەن توعىز جاستان استىم، ەندى مەنى جەتەلەپ، قاڭعىپ ءجۇرۋ شەشەمە ار كورىنىپ، ءارى ۇيالىپ، بالاحنادا ءبىرجولاتا تۇرىپ قالدى؛ كوشەدە ۇيدەن ۇيگە شوڭقاڭداپ جۇرەدى دە، مەيرام كۇندەرى — شىركەۋ ەسىگىندە تۇرىپ قايىر جينايدى. مەن ۇيدە وتىرام، شىلتەر توقۋدى ۇيرەنەم، اسىعا-ۇسىگە ۇيرەنەم، شەشەكەمە تەزىرەك قولقابىس تيگىزگىم كەلەدى؛ كەيدە، قولىمنان كەلمەي قالسا، — كوزىمنىڭ جاسىن كول قىلام. بىلە-بىلسەڭ، ەكى جىلدان از عانا اسا بەرگەندە ىسكە جەتىلىپ الدىم دا، قالاعا داڭقىم جايىلىپ كەتتى: بىرەۋگە ءبىر ءتاۋىر ءىس ىستەتۋ كەرەك بولسا-اق، تاباندا بىزگە جەتىپ كەلەدى: قانە، اكۋليا، ىرعاقتارىڭدى قيمىلداتىپ جىبەرشى! — دەيدى. مەن قۋانىپ، ءماز-مايرام بولام دا قالام! ارينە، ءوز ونەرىم ەمەس، شەشەمنىڭ، ۇيرەتكەنى. ءبىر قولى جوق، قىزمەت ىستەي المايتىن بولسا دا، ۇيرەتۋ قولىنان كەلۋشى ەدى. جاقسى ۇيرەتۋشى ون قىزمەتشىدەن ارتىق قوي. سونىمەن، ءوزىم دە ناساتتانىپ كەتتىم: شەشەكە، قايىر-ساداقا سۇراۋىڭدى قوي، ەندى مەنىڭ ءوزىم-اق سەنى اسىرايمىن! — دەدىم. ءبىراق، شەشەم ماعان: «تىرس ەتپە، بۇل سەنىڭ جاساۋىڭ ءۇشىن جينالادى، ءبىلىپ قوي»، دەيدى. سول شامادا كوپ كەشىكپەي-اق ناعاشى اتاڭ كەپ كيلىگە قالدى، كورنەكتى جىگىت ەدى: ءوزى جيىرما ەكى جاستا بولسا دا. — ۆودوليۆ! اتاڭنىڭ شەشەسى مەنى بايقاي قويىپتى: ىسكەرمىن، ءارى قايىرشىنىڭ قىزىمىن، كونگىش، مومىن بولام، سونى ويلاپتى... شەشەسى نانشى ەدى، ءبىر جاۋىز قاتىن بولاتىن، ءبىراق جامانداۋدىڭ نە قاجەتى بار... وي-حوي، جاۋىز كىسىلەردى ەسكە ءتۇسىرىپ قايتەمىز؟ ولاردى قۇدايتاعالانىڭ ءوزى دە كورىپ وتىر عوي؛ قۇداي ولاردى كورەدى؛ شايتاندار سۇيەدى.
سوسىن اجەم شەك-سىلەسى قاتا كۇلەدى، مۇرنى كۇلكىڭدى كەلتىرە كىرجىڭ-كىرجىڭ ەتەدى، كوزدەرى، ويلانا نۇر شاشىپ، بار نارسە جونىندە اۋىزداي ايتقاننان گورى دە ۇعىمدىراق سويلەپ، مەنى ەركەلەتە تۇسەدى.
ءالى ەسىمدە، ءبىر تىنىق كەش ەدى؛ اجەم ەكەۋمىز اتامنىڭ بولمەسىندە شاي ءىشىپ وتىرعانبىز؛ اتام سىرقات، جالاڭاش يىعىنا ۇزىن بەتورامال جامىلىپ، توسەكتە كويلەكسىز وتىر، ەگىل-تەگىل اققان تەرىن ءالسىن-الى ءسۇرتىپ، كوكىرەگى سىرىلداپ، دەمىن تەز-تەز، ەنتىگە الادى. جاسىل-كوك كوزدەرى مۇنارتقان، بەتى ءىسىپ، قانتالاپ كەتكەن، اسىرەسە سەرتيگەن كىشكەنتاي قۇلاقتارى اق قىپ-قىزىل. شاي قۇيعان شىنىاياققا ۇمتىلعان كەزىندە، قولى ادام ەسىركەگەندەي قالت-قۇلت ەتەدى. بۇرىنعىسىنداي ەمەس، موپ-مومىن.
— ماعان قانت نەگە بەرمەيسىن؟ — دەپ سۇرايدى ول اجەمنەن، ەركە بالاشا بۇرتيا سويلەپ. اجەم:
— بالمەن ءىش، بۇل ساعان جاقسى بولادى! — دەپ ەمرەنە سويلەپ، ءبىراق تويتارا جاۋاپ قايىرادى.
اتام، ەنتىگىپ، تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ، ىستىق شايدى تەز-تەز جۇتادى دا:
— اباي بول، ءولىپ كەتپەسەم يگى ەدى! — دەيدى.
— قورىقپا، اباي بولارمىن.
— باسە! ءقازىر ولگەنىن دۇنيەدە تۇرعان-تۇرماعانىڭمەن بىردەي، — جيعان-تەرگەنىن ءبارى كۇل بوپ ۇشىپ كەتەدى عوي!
— ەندەشە ۇندەمە، مىلقاۋ بوپ جاتا بەر.
اتام، كوزىن جۇمىپ قوشقىل ەرنىن شوپىلداتا سورىپ، بىرەر مينۋتتەي ۇندەمەي وتىردى دا، ءبىر مەزەتتە، ءبىز سۇعىلعانداي سەلت ەتە ءتۇسىپ، وزىمەن ءوزى داۋىستاپ سويلەسە باستادى:
— ميشكا مەن ياشكانى قالاي دا تەزىرەك ۇيلەندىرۋ كەرەك؛ مۇمكىن، ايەلدەرى مەن جاڭادان تۋعان بالالار ولارعا تۇساۋ بولار ما ەدى، ءا؟
سوسىن قالادا كىمنىڭ لايىقتى بويجەتكەن قىزدارى بار ەكەنىن ەسىنە تۇسىرە باستادى. اجەم شىنىاياقتاعان شايدى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قۇلاتىپ، ءۇن قاتپاي وتىرا بەردى؛ مەن قالا ۇستىندەگى كەشكى قىزىلاراي شاپاقتىڭ قويۋلانىپ، ءۇي تەرەزەلەرىنىڭ اينەكتەرى قىزارا جارقىراي تۇسكەنىنە قاراپ، تەرەزە الدىندا وتىرعام، — ءبىر قىلمىسىم ءۇشىن اتام مەنى اۋلاعا دا، باققا دا سايرانعا شىعارماي قويعان-دى.
باقتا، قايىڭداردى شىراينالىپ، ىزىڭداپ، قوڭىزدار ۇشىپ ءجۇر، كورشى اۋلادا شەلەكشى جۇمىس ىستەپ جاتىر، جاقىن جەردە بىرەۋ پىشاق قايراپ جاتىر؛ باقتىڭ ارجاعىنداعى سايدا، قالىڭ بۇتالاردىڭ اراسىندا بالالار ۋ-شۋ بوپ اسىر سالىپ ءجۇر. سىرتقا شىعۋعا قاتتى ىنتىقپىن، كوكىرەگىمدى كەشكى مۇڭ كەرنەي تۇسەدى.
ءبىر مەزەتتە اتام، ءبىر جەردەن جاپ-جاڭا كىتاپتى سۋىرىپ الىپ، الاقانىنا كىتاپتى سارت ەتكىزىپ سالىپ قالدى دا، شيراق داۋىسپەن مەنى شاقىرىپ الدى:
— قانە، تۇزدى قۇلاق، پەرمياك، بەرى كەل! وتىر، قالماق شىقشىت. مىنا تاڭبانى كوردىڭ بە؟ بۇل — از. ايت: از دە! بۋكي! ۆەدي! مىناۋ — نە؟
— بۋكي
— ۇستىنەن ءتۇستىڭ! مىناۋ شە؟
— ۆەدي.
— وتىرىك ايتاسىڭ، بۇل — از! قارا: گلاگول، دوبرو، ەست، — مىناۋ نە؟
— دوبرو.
— ۇستىنەن ءتۇستىڭ! مىناۋ شە؟
— گلاگول.
— دۇرىس-اق! مىناۋ شە؟
— از.
اجەم ارا ءتۇستى.
— اكەسى، تىنىش جاتساڭ ەدى...
— تۇرا تۇر، ۇندەمە! ماعان كەرەگىنىڭ ءوزى وسى، ايتپەسە وي شىرماپ بارادى. باسا بەر، لەكسەي!
اتام ىستىق، دىمقىل قولىمەن موينىمنان قۇشاقتاپ الىپ، كىتاپتى مۇرنىما تاقاي ۇستاپ، ساۋساعىمەنەن يىعىمنىڭ ۇستىنەن تۇرتكىلەپ وتىر. ۇستىنەن سىركەسۋ، تەر جانە قۋىرعان بيازدىق ىستىق ءيسى مۇڭكيدى، مەن تۇنشىعا جازداپ وتىرمىن، ءبىراق ول، ابدەن ورشەلەنىپ، قىرىلداپ:
— زەمليا! ليۋدي! — دەپ ايقايلاي تۇسەدى.
سوزدەرى تانىس، ءبىراق سلاۆيان ءارىپ تاڭبالارى ول سوزدەرگە ساي ەمەس: «زەمليا» — ەڭكەك گريگورييگە، «يا» — مەنى مەن اجەمە ۇقسايدى، ال اتامنىڭ وزىندە الىپپەنىڭ بۇكىل ارىپتەرىنە ۇقساس بىردەڭە بار. مەنى الىپپە بويىمەن ۇزاق قۋالادى، قاتارىنان دا، بىر-بىرلەپ تە سۇراستىردى؛ مەنى دە وزىندەي قاتتى ورشەلەندىرىپ جىبەردى، مەن دە تەرلەپ كەتتىم دە، وڭەشىمدى ۇزە ايعايلاپ وتىرمىن. بۇل ونىڭ كۇلكىسىن كەلتىردى؛ كوكىرەگىن باسىپ، جوتەلىپ، كىتاپتى جىمىرىپ:
— شەشەسى، قۇيعىتىپ كەتكەنىن «ەردىڭ بە، ءا؟ ءاي، استراحاننىڭ بەزگەگى، سەن نەگە داۋرىعاسىن، نەگە؟ — دەپ قىرىلدادى.
— ءوزىڭىز عوي... ايقايلايتىن.
اتام مەن اجەمە قاراپ وتىرۋدىڭ ءوزى ماعان قىزىق: اجەم، جۇدىرىعىن بەتىنە تايانىپ، ستولعا شىنتاقتاپ الىپ، اتام ەكەۋمىزگە قاراپ وتىر.
— اۋ، جەتەر وسى اۋلىككەندەرىڭ!.. — دەپ اقىرىن سىلق-سىلق كۇلەدى.
اتام:
— مەن سىرقات بولعاندىعىمنان ايعايلايمىن، ال سەن نەگە بولا ايعايلايسىڭ؟ — دەپ ءتۇسىندىردى ماعان شىن پەيىلىمەن.
سوسىن، تەرگە بۇلانعان باسىن سىلكە ءتۇسىپ:
— ناتاليا مارقۇم مۇنى ۇمىتشاق دەپ قاتە تۇسىنگەن ەكەن؛ قۇدايعا شۇكىر، تۇتقىرلىعى اتتان بەتەر! — دەدى اجەمە. — ءارى باسا بەر، شولاق مۇرىن!
اقىرىندا، ول قالجىڭداپ مەنى كەرەۋەتتەن يتەرىپ جىبەردى:
— جەتەر! ۇستا كىتاپتى. ەرتەڭ ماعان بۇكىل الىپپەنى قاتەسىز تۇگەل ايتىپ بەرەسىن، سول ءۇشىن ساعان بەس تيىن بەرەم...
مەن كىتاپقا قولىمدى سوزا بەرگەنىمدە، ول مەنى تاعى دا وزىنە قاراي تارتىپ الدى دا:
— شەشەڭ سەنى دالاعا تاستاپ كەتتى عوي، شىراق... — دەدى كوڭىلسىزدەنە سويلەپ.
اجەم سەلت ەتە ءتۇستى:
— اكەسى اي، نەگە ايتاسىن وسىندايدى؟..
— ايتپاس ەدىم-اۋ، — قايعىسى شىداتپايدى... سونداي قىزدىڭ شاتىلعانىن ايتام-اۋ...
اتام مەنى كىلت يتەرىپ جىبەردى.
— بار، قىدىرىپ كەل! كوشەگە اياعىڭدى قىيا باسپا، تەك اۋلا مەن باقتا بول...
ماعان كەرەگىنىڭ ءوزى دە باققا بارۋ ەدى: مەن ب ا ق ىشىندەگى توبەشىك باسىنان كورىنىسىمەن-اق، — بالالار ماعان سايدان تاس لاقتىرا باستايتىن، مەن دە ولارعا راقاتتانا ەسەسىن قايىراتىنمىن.
— بىر كەلدى! — دەپ ايقايلاسادى ولار، مەنى كورە سالا، قولدارىنا تاس الىپ. — سىبا ونى.
«بىر» دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىنمىن، بۇل اتاققا جابىرلەنبەيتىنمىن، ءبىراق كوپكە جالعىز قارسىلاسىپ قورعانۋ قىزعىلىقتى ەدى، ءدال اتقان تاسىڭ جاۋدى ىسىرىپ، بۇتاعا تىققانىن كورۋ دەگەن قىزىق قوي. مۇنداي ۇرىستار وشىگىسپەي-اق بولا بەرەتىن جانە كوبىنە-اق ءجابىرسىز اياقتالاتىن-دى.
وقۋدى وڭاي باۋراپ كەتتىم، اتامنىڭ ماعان دەگەن ىقىلاسى بارعان سايىن ارتا ءتۇستى، ساباۋدى دا سيرەتتى، ال، ءوز ويىمشا، مەنى بۇرىنعىدان گورى جيىرەك ساباۋ ءتيىس ەدى: ەسەيە، شىيراي كەلە، اتامنىڭ ەرەجەلەرى مەن تاپسىرمالارىن بۇرىنعىدان گورى جيىرەك بۇزاتىن بولدىم، ءبىراق ول ماعان ۇرسىپ قانا، وقتالىپ قانا قوياتىن-دى.
اتام مەنى بۇرىن، ءسىرا، بەكەر ۇرعان عوي دەگەن ويعا قالدىم دا، ءبىر كۇنى وسىنى وزىنە ايتىپ سالدىم.
يەگىمنەن اقىرىن عانا قاعىپ قالىپ، باسىمدى جوعارى قاراتىپ، كوزىن جىپىلىقتاتا ءتۇسىپ:
— نەمەنە دەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى داۋسىن سوزا سويلەپ.
سوسىن:
— اھ، ءدىنسىز! ءوزىڭدى قانشا ساباۋ كەرەك ەكەنىن سەن قالاي ەسەپتەپ قويۋشى ەڭ؟ مۇنى مەنەن باسقا كىم ءبىلۋشى ەدى؟ جوعال، كوزىمە كورىنبەي! — دەپ كەڭكىلدەپ كۇلىپ جىبەردى.
ءبىراق، سول تاباندا يىعىمنان قايتادان ۇستاي الدى دا، كوزىمە ۇڭىلە قاراپ:
— سەن ءوزىڭ سۇمبىسىن، الدە اڭقاۋمىسىن، ءا؟ — دەپ سۇرادى.
— بىلمەيمىن....
— بىلمەيمىسىن؟ ەندەشە، مەن ساعان ايتايىن: سۇم بول — سول جاقسى، اڭقاۋلىق دەگەن — اقماقتىقپەن تەك، ۇقتىڭ با؟ قوي — اڭقاۋ. ۇمىتپا! ايدا، سايراندا...
كوپ كەشىكپەي-اق پسالتىردى ەجىكتەپ وقيتىن بولدىم؛ مۇنىمەن ادەتتە كەشكى شايدان كەيىن شۇعىلداناتىنبىز، ءار جولى مەن پسالوم وقىپ شىعۋعا مىندەتتى ەم.
— بۋكي-ليۋدي-از-لا-بلا؛ جيۆە-تە-يجە-جە-بلاجە؛ ناشەر-بلا-جەن، — دەپ باسقىشتى كىتاپ بەتىمەن جۇرگىزىپ، ەجىكتەپ وقىپ وتىردىم دا، ءىشىم پىسقاندىقتان:
— بلاجەن مۋج دەگەنىمىز، — ياكوۆ اعاي ما؟ — دەپ سۇرادىم.
— جەلكەڭە قويىپ قالسام، كىمنىڭ بلاجەن مۋج ەكەنىن سوندا بىلەر ەڭ! — دەدى اتام اشۋلانىپ، مۇرنىن پىسىلداتا تارتا ءتۇسىپ، ءبىراق ونىڭ تەك ادەتى بويىنشا، ءتارتىپ ءۇشىن عانا اشۋلانىپ وتىرعانىن سەزەمىن.
كوبىنەسە-اق شىنىندا دا سولاي بولىپ شىعادى؛ سالدەن سوڭ-اق اتام، ءسىرا، مەنى ۇمىتىپ كەتەدى بىلەم:
— يا، گيتار مەن انگە دەگەندە ول — پاتشا داۆيد، ىسكە دەگەندە اۆەسسالوم قىرسىق! ولەڭشى، زۋايت، قالجىڭباس... ءاي، سەندەردى مە-ە! «ويناقشىعان اياقتارىمەن اسىر سالىپ شاپقىلپايدى» دەگەندەيىن، قانشا جەرگە شاپقىلاپ جەتەر ەكەنسىڭدەر؟ قاي ءبىر الىسقا بارار ەكەنسىڭدەر؟ — كورەرمىز، دەپ كۇڭكىلدەپ كەتەدى.
مەن اتامنىڭ تومسارعان ويلى جۇزىنە قارايلاي ءتۇسىپ، قۇلاعىمدى تىگىپ، وقۋدى توقتاتا قويامىن؛ سىعىرايعان كوزدەرى مەنىڭ ۇستىمنەن اسا الدەقايدا قارايدى، كوزدەرىنەن ءبىر مۇڭدى، جۇرەككە جىلى سەزىم نۇرى شاشىرايدى، سوندا اتامنىڭ جايشىلىقتاعى ىزعارى ءقازىر سەيىلىپ بارا جاتقانىن بىلە قويامىن. ول جىڭىشكە ساۋساقتارىمەن ستولدى تىرس-تىرس شەرتىپ وتىرادى، بويالعان تىرناقتارى جىلت-جىلت ەتەدى، التىن قاستارى قيمىل قاعادى.
— اتا!
— نەمەنە؟
— اڭگىمە ايتىڭىزشى.
— وقي بەر، جالقاۋ مۇجىق! — دەيدى ول سوندا كۇڭكىلدەپ، ۇيقتاپ ويانعانداي، ساۋساقتارىمەن كوزىن ۋقالاي ءتۇسىپ. — ۇساق اڭگىمەنى جاقسى كورەسىن دە، ءپسالتىردى سۇيمەيسىن-اۋ...
ءبىراق مەن ونىڭ ءوزىنىڭ دە پسالتىردەن گورى ۇساق اڭگىمەلەردى تاۋىرىرەك كورەتىنىن سەزەتىنمىن؛ ول ءپسالتىردى تۇگەلگە جاقىن جاتقا بىلەتىن، شىركەۋدە چاسوسلوۆ وقىعان دياچوكتارداي، شارت بويىنشا،كۇندە كەشكىلىكتە جاتار الدىندا داۋىستاپ كافيزم وقيتىن.
مەن ودان قيىلا سۇرايمىن، قارت بىردەن-بىرگە بوساپ، اقىرى كونەدى.
— جارار ەندەشە! پسالتىر ءومىر-باقي جانىڭدا قالادى، ال، مەن كوپ كەشىكپەي قۇداي الدىنا سوتقا باراتىن كىسىمىن عوي...
ەسكىلىكتى جۇمساق كرەسلونىڭ جۇننەن كەستە سالىنعان ارقالىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، ارقاسىن سوعان بىردەن-بىرگە نىعاي ءتۇسىپ، باسىن شالقايتىپ، توبەگە قاراپ، اتام اقىرىن عانا جانە ويلانا وتىرىپ، بۇرىنعى زامان جايىندا، ءوزىنىڭ اكەسى جايىندا اڭگىمەگە كىرىسەدى:
— ءبىر كۇنى زايەۆ دەگەن كۋپەستى توناۋعا بالاحناعا قاراقشىلار كەلەدى، اتامنىڭ اكەسى قوڭىراۋ قاقپاق بوپ شىركەۋ كۇمبەزىنە جۇگىرىپ شىعىپتى، ءبىراق قاراقشىلار سوڭىنان قۋىپ جەتىپ، قىلىشپەنەن كەسكىلەپ-كەسكىلەپ كۇمبەزدەن جەرگە تاستاپ جىبەرىپتى.
— و كەزدە كىشكەنتاي بالا ەدىم، بۇل وقيعانى كورگەنىم جوق، ەسىمدە قالماپتى؛ ون ەكىنشى جىلى، فرانسۋز كەلگەننەن باستاپ، ەسىمدى بىلە باستادىم، سوندا مەن دە ءدال ون ەكى جاسقا تولعان ەدىم. سول جىلى ءبىزدىڭ بالاحناعا وتىز شامالى تۇتقىندى ايداپ كەلدى؛ وڭشەڭ ءبىر شىنجاۋ، ۇساق ادامدار ەكەن. قايىرشىدان جامان، قولىنا ىلىككەن كيىمدى كيە سالعان، قالش-قالش ەتەدى، كەيبىرەۋلەرى ءۇسىپ كەجەن، اياعىن باسىپ تۇرۋعا دارمەنى جوق. مۇجىقتار ءبارىن ۇرىپ ولتىرمەك بولىپ ەدى، كۇزەتشىلەر بەرمەدى، گارنيزون سولداتتارى كەپ ارا ءتۇستى، — مۇجىقتاردى ۇيدى-ۇيىنە قۋىپ جىبەردى. كەيىن ەشتەڭە بولعان جوق، جۇرتتىڭ ءبارى ۇيرەنىسىپ كەتتى. فرانسۋزدار تاپقىر، ەپتى حالىق ەكەن، كادىمگىدەي ءتىپتى كوڭىلدى دە، — كەي-كەيدە ولەڭ دە ايتادى. تۇتقىنداردى كورۋگە نيجنييدەن ترويكامەن باريندەر كەلىپ تۇراتىن: كەلەدى دە، كەيبىرەۋلەرى ۇرسىپ-سوگەدى، فرانسۋزدارعا جۇدىرىعىن تۇيەدى، ءتىپتى ساباپ تا الادى؛ ەكىنشى بىرەۋلەرى ولاردىڭ ءوز تىلىندە ەمرەنە سويلەسەدى، اقشا جانە ونى-مۇنى جىلى كيىم بەرەدى. ال، ەندى ءبىر شال — بارين بەتىن ەكى الاقانىمەن باسىپ: جاۋىز بونوپارت فرانسۋزدى ابدەن قۇرتىپ ءبىتىردى عوي! — دەپ، جىلاپ تا جىبەردى. كوردىڭ بە: ءوزى بارين، سوندا دا مەيىرىمدى: جات ەلدىڭ حالقىن ايايدى...
اتام، كوزىن جۇمىپ، شاشىن الاقانىمەن سىيپاي ءتۇسىپ، ءبىر مينۋتتەي ءۇنسىز وتىرادى دا، وتكەن-كەتكەندى ەپتەپ ەسكە ءتۇسىرىپ، تاعى سويلەي جونەلەدى.
— قىستىڭ كۇنى، كوشەدە بوران ءۇيىرىپ سوعىپ تۇر، ۇيلەردى اياز سىعىپ بارادى، سوندا الگى فرانسۋزدار كەيدە ءبىزدىڭ تەرەزە الدىنا، شەشەمە جۇگىرىپ كەلەدى، اينەكتى تىرس-تىرس شەرتەدى، ايقايلايدى، سەكەڭ قاعادى، ىسسى قالاش سۇرايدى، — شەشەم قالاش ءپىسىرىپ ساتىپ تۇراتىن-دى. شەشەم ولاردى ۇيگە كىرگىزبەيدى، قالاشتى تەك تەرەزەدەن عانا ۇستاتا سالادى، فرانسۋز باس سالادى دا، قالاشتى جالما-جان قوينىنا تىعا قويادى، بۋى بۇرقىراعان ىسسى قالاشتى — تۋرا تانىنە، جۇرەگىنىڭ تۇسىنا باسادى؛ ءقايتىپ شىدايتىنىنا ءتۇسىنىپ بولمايدى! كوپشىلىگى سۋىقتان ءولدى، ايازعا ۇيرەنبەگەن، جىلى جاقتىڭ ادامدارى عوي. وگورودتاعى ءبىزدىڭ مونشادا ءبىر ەكەۋى، ميرون دەگەن دەنششيگى مەن ءبىر وفيسەر تۇردى: وفيسەر ۇزىن بويلى، ارىق-اق، قۋ سۇيەك پەن تەرى ەدى، قاتىنداردىڭ پالتوسىن كيىپ جۇرەدى، ول تەك تىزەسىنەن عانا كەلەتىن. ءوزى وتە پەيىلدى، ءبىراق ماسكۇنەم ەدى، شەشەم استىرتىن سىرا اشىتىپ ساتۋشى ەدى، وفيسەر سودان ساتىپ الىپ، تويا ىشەدى دە، ولەڭ ايتادى. بىزدىڭشە سويلەۋدى ۇيرەنىپ الدى: «ءسىزدىڭ جاق اق جوق، ءوزى — قارا، جاۋىز دەپ بىلدىرلاۋشى ەدى. ناشار سويلەيتىن، سوندا دا تۇسىنۋگە بولادى، ونىسى راس تا عوي: ءبىزدىڭ جوعارعى ولكەلەرىمىز قىتىمىر كەلەدى، ۆولگانىڭ تومەنگى جاعىنىڭ جەرى عانا جىلىلاۋ، ال كاسپييدىڭ ارعى بەتىندە ءتىپتى قار بولمايدى دەسەدى. وعان نانۋعا دا بولادى: ينجيلدە دە، «اۋليەلەردىڭ ءومىربايانىندا» دا، پسالتىردا ەكىباستان قار تۋرالى، قىس تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى، ال ايسانىڭ ءومىر سۇرگەن جەرلەرى — سول جاقتا عوي... مىنا پسالتىردى بىتىرەيىك، سوسىن ەكەۋمىز ءينجيلدى وقي باستايمىز.
اتام قالعىپ كەتكەندەي، تاعى دا ۇننەن قالادى: تۇلعاسى تيتتەي دە، قايراتتى-اق، بىردەمەنى ويلاپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن تەرەزەگە قاراپ وتىرادى؛
— ايتا بەرىڭىز، — دەپ ەسكەرتىپ قويامىن اقىرىن عانا.
— سونىمەن، — دەپ تاعى باستاپ جونەلەدى ول، سەلك ەتە ءتۇسىپ، — فرانسۋزداردى ايتام-اۋ! ولار دا، ءبىز مىسكىندەردەن كەم ەمەس، ادام بالاسى عوي. شەشەمە: «ماداما، ماداما»، — دەپ ايقايلاۋشى ەدى، — مۇنىسى بىزدىڭشە، بارىنيام دەگەندەگىسى عوي، — ال ونىڭ بارىنيا دەگەن كىسىسى لابازدان سالماعى بەس پۇتتىق قاپشىق-قاپشىق ۇندى ءوزى ارقالاپ تاسيدى. شەشەمدە قايرات ايەلگە بىتپەگەن ەدى، جيىرما جاسقا تولعانىمشا، مەنى شاشىمنان الىپ، قالاي بولسا سولاي تالتىرەكتەتەتىن، ءبىراق جيىرما جاسقا شىققان سوڭ، ءوزىم دە جامان بولا قويعانىم جوق. ال، ەندى الگى ميرون دەگەن دەنششيك جىلقىنى جاقسى كورۋشى ەدى: ۇي-ۇيگە بارىپ، ات تازالاۋعا رۇقسات ەتە كورسەڭىز ەكەن دەپ، ىمداپ جالىنادى دا جۇرەدى! العاشقى ازىردە: جاۋ عوي، اتتى بۇزىپ جۇرەر دەپ قاۋىپتەندىك، ءبىراق كەيىننەن، ايدا، ميرون! — دەپ ونى مۇجىقتاردىڭ وزدەرى شاقىرىپ اكەتەتىن بولدى. ول كۇلىمسىرەپ قويىپ، باسىن يەدى دە، وگىزدەي بوپ جۇرە بەرەدى. ءوزى ءتىپتى قىزىلعا تاڭدىق جيرەن، قوڭقاق مۇرىن، كانتىك ەرىن بولاتىن. جىلقىنى وتە جاقسى كۇتە بىلەتىن، ەمدەۋگە دە تاماشا جەتىك ەدى، كەيىن وسىندا، نيجنييدە، وتاشى بوپ ءجۇردى، ءبىراق جىندانىپ كەتتى دە، ورتشىلەر ۇرىپ ءولتىردى. ال، وفيسەر كوكتەم تۇسە جۇدەي باستادى، كوكتەمگى نيكولا كۇنى اقىرىن ءولىپ كەتتى: مونشادا تەرەزە الدىندا ويعا شومىپ وتىردى دا، باسىن سىرتقا سوزعان كۇيى قايتىس بولدى. جانىم اشىدى، ونى جوقتاپ اقىرىن جىلاپ تا الدىم؛ ءوزى ءبىر نازىك ادام ەدى، مەنىڭ قۇلاعىمنان ۇستاپ وتىرادى دا، ءوزىنىڭ ءبىر نارسەسى جايىندا ەلجىرەي سويلەيدى، ءسوزى تۇسىنىكسىز بولعانمەن، سۇيكىمدى-اق. ادامنىڭ پەيىلىن بازاردان ساتىپ الا المايسىن. ول ماعان ءوز ءتىلىن ۇيرەتە باستاپ ەدى، شەشەم تىيىم سالدى، سول ءۇشىن ءتىپتى مەنى پوپقا دا الىپ باردى، پوپ مەنى ساباپ ال دەدى دە، وفيسەردىڭ ۇستىنەن شاعىم بەردى. و كەزدەگى، شىراعىم، تۇرمىس ءتارتىبى قاتال ەدى، سەن ەندى وندايدى باسىڭنان كەشىرمەيسىڭ، قورلىقتى سەن ءۇشىن باسقالار شەكتى، سەن مۇنى ەسىڭدە ساقتا! مىسالى، مىنا مەنىڭ ءوز باسىمنان كەشىرگەنىمدى ايتسام...
قاراڭعى ءتۇستى. اتام ءىڭىر قاراڭعىسىندا تاڭعاجايىپ بوپ ۇلكەيىپ كەتتى؛ كوزدەرى مىسىقتىڭ كوزىندەي جارقىرايدى. بارلىق نارسە جايىندا اقىرىن، ەپتەپ، ويلانا سويلەيدى دە، ءوز جايىنا كەلگەندە، قىزىنا، شاپشاڭداتا جانە ماقتانا سويلەيدى. ول ءوز جايىندا اڭگىمە ايتقانىن ۇناتپايمىن. ونەبويى:
— ەسىڭدە ساقتا! مۇنى سەن ەسىڭدە ساقتا! — دەپ بەرەتىن بۇيرىقتارىن ۇناتپايمىن.
ونىڭ ايتقاندارىنىڭ كوپشىلىگىن ەسىمدە ساقتاعىم كەلمەسە دە، ولاردىڭ ءوزى اتامنىڭ بۇيرىعىسىز-اق زەردەمە ءزىلدى شوڭگەدەي ەرىكسىز قادالىپ قالا بەرەتىن. اتام ەشۋاقىتتا ەرتەگى ايتپايتىن-دى، ۇنەمى تەك بولعان وقيعالاردى عانا اڭگىمەلەيتىن، جانە سۇراق بەرگەندى سۇيمەيتىندىگىن بايقاعانمىن؛ سوندىقتان مەن قوياردا-قويماي سۇراي بەرەمىن:
— فرانسۋزدار جاقسى ما، الدە ورىستار جاقسى ما؟
— ە، ونى قالاي دەۋگە بولادى، فرانسۋزدار ءوز ەلىندە قالاي تۇراتىندارىن كورگەنىم جوق قوي، — دەپ اشۋلانا كۇڭكىلدەيدى دە: — ءوز ىنىندە جاتقان كەزىندە ساسىق كۇزەن دە جاقسى، — دەپ قوسىپ قويادى.
— ورىستار جاقسى ما؟
— ءتۇرلى-تۇرلىسى بار عوي. پومەششيكتەردىڭ تۇسىندا تاۋىرلەۋ ەدى؛ حالىق قۇرساۋدا بولاتىن. ال، ءقازىر بارلىعى دا ەركىن، — نانى دا، تۇزى دا جوق! ارينە، باريندەر راقىمسىز، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە ولاردىڭ جىيناعان اقىل-ويى ارتىق؛ بارلىعى جونىندە بۇلاي دەي المايسىڭ، ءبىراق بارين جاقسى بولسا، قاراپ كوزىڭدى ايىرا المايسىڭ! ال، كەيبىرەۋ، بارين بولسا دا، اقماق كەلەدى، — قاپشىق ءتارىزدى، ىشىنە نە سالساڭ سونى اكەتە بەرەدى. قابىعىمىز كوپ؛ سىرت قاراساڭ — كادىمگى ادام، تاني كەلسەڭ — ۋىزى جوق، جەلىنىپ قويعان قۇر قابىق بوپ شىعادى. بىزدەردى وقىتۋ، اقىلىمىزدى قايراپ جەتىلدىرۋ كەرەك، ءبىراق ناعىز قايراق تاعى جوق...
— ورىستار — كۇشتى مە؟
— كۇشتىلەرى بار، ءبىراق اڭگىمە كۇشتىلىكتە ەمەس، — ەپتىلىكتە عوي، قانشا كۇشتى بولعانمەن، جىلقى كۇشتى بارىنەن.
— ال، فرانسۋزدار بىزبەن نەگە سوعىستى؟
— وي، سوعىس — پاتشانىڭ ءىسى عوي، بىزگە ونى ءتۇسىنۋ قيىن!
ءبىراق مەنىڭ: بوناپارت دەگەن كىم بولعان ادام دەگەن سۇراعىما اتامنىڭ قايىرعان جاۋابى ءالى ەسىمدە:
— جويقىن ادام ەدى ول، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءبارىن جاۋلاپ الماق بولعان، سوسىن جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ مىرزالار دا، چينوۆنيكتەر دە بولماي، تەك انشەيىن: ەش سوسلوۆيەسىز تۇرا بەرەتىن ەتپەك بولعان عوي. تەك اركىمنىڭ ات-ەسىمى ءارتۇرلى دە، ءبارىنىڭ پراۆوسى تەڭ بولادى. ءدىنى دە ءبىر. ارينە، مۇنىسى اقماقتىق: تەك شايانداردى عانا بىر-بىرىنەن اجىراتىپ بولمايدى، ال بالىقتار ءتۇرلى-تۇرلى: بەكىرە جايىنعا سەرج ەمەس، شوقىر مايشاباققا جۇباي ەمەس. ونداي بونوپارتتار بىزدە دە بولعان، — رازين ستەپان تيموفەيەۆ، پۋگاچ ەمەليان يۆانوۆ، بۇلار جونىندە ساعان كەيىنىرەك ايتىپ بەرەرمىن...
كەيدە اتام مەنى جاڭا عانا كورگەندەي، كوزىن ادىرايتىپ، كوپكە دەيىن، ءۇنسىز شولىپ قاراپ وتىرادى.. بۇنىسى ماعان ۇنامسىز تيەتىن.
جانە اكەم جايىندا، شەشەم جايىندا مەنىمەن ەشۋاقىتتا دا سويلەسپەيتىن-دى.
وسىنداي اڭگىمەلەردىڭ ۇستىنە كەيدە اجەم دە كەلەدى، ءبىر بۇرىشقا اقىرىن وتىرىپ الادى، سول ارادا كوپكە دەيىن، كوزگە كورىنبەي، ءۇنسىز وتىرادى دا:
— اكەسى-اۋ، ەكەۋمىز قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن مۋرومعا بارعان كەزىمىزدە سونداي جاقسى بولعانى ەسىڭدە مە؟ قاي جىلى ەدى سول؟.. — دەپ، سۇرايدى كەنەتتەن، جۇرەككە جىلى ۇياڭ ۇنمەن.
اتام، ويلانىڭقىراپ:
— انىق ايتا المايمىن، ءبىراق بۇل حولەرا اۋرۋىنان بۇرىن، ورمانداردان ولونچانداردى ۇستايتىن جىلى ەدى عوي، — دەپ بايىپتاپ جاۋاپ قايىرادى.
— دۇرىس-اق! سولاردان قورقىپ جۇرەتىن ەدىك قوي...
— ەندەشە — سول.
مەن: ولونچاندار دەگەن كىم جانە ولار ورمانعا نەگە قاشتى، دەپ سۇرادىم. اتام:
— ولونچاندار — انشەيىن مۇجىقتار، قازنادان، زاۆودتاردان، جۇمىستان قاشقان، — دەپ ىقىلاسسىزداۋ تۇسىنىك بەردى.
— ال، ولاردى قالاي ۇستايدى؟
— نە قالايى بار؟ بالالاردىڭ ويىنى سياقتى: بىرەۋلەرى قاشادى، ەكىنشىلەرى — ىزدەيدى، ۇستايدى. ۇستاپ الىپ، قامشىمەن، شىبىرتقىمەن سابايدى؛ تاناۋلارىن دا تىلەدى، جازاعا تارتىلعانىنىڭ بەلگىسى بولسىن دەپ، ماڭدايىنا تاڭبا باسادى.
— نە ءۇشىن؟
— قىلمىسى ءۇشىن. ول ءوزى ءبىر — تۇسىنىكسىز جاي، سوندىقتان: قاشقانى ما، قۋعانى ما، — قايسىسى ايىپتى ەكەنىن بىزدەر بىلە الماسپىز.
— ەسىڭدە بار ما، اكەسى، — دەيدى اجەم تاعى دا، — الگى ءبىر ۇلكەن ورتتەن كەيىن...
بارلىق نارسەنىڭ دالدىگىن سۇيەتىن اتام:
— قاي ۇلكەن ورتتەن كەيىن؟ — دەپ سۇرايدى قاتاڭ ۇنمەن.
وتكەندى ەسكە الىپ، ەكەۋى مەنى ۇمىتىپ كەتەدى. داۋىستارى مەن سوزدەرى باياۋ جانە سونشاما كەلىستى بوپ شىعادى، ءتىپتى كەيدە وزدەرى جىر ايتىپ وتىرعانداي، اۋرۋ-ناۋقاس، ءورت، ەلدى قىرىپ-جويۋ، بولعان قازا مەن ەبىن تاپقان قيانات جايىندا، قۇداي ءۇشىن قايىر سۇرايتىن دۋانالار جايىندا، قاھارلى مىرزالار جايىندا كوڭىلسىز ءبىر جىر ايتىپ وتىرعانداي كورىنەتىن.
— قانشاما ءومىر سۇردىك، قانشاما كوپ كوردىك! — دەپ مىڭگىرلەيدى اتام اقىرىن عانا.
— الدە جامان ءومىر سۇردىك پە؟ — دەيدى اجەم. — مەن ۆاريانى تاپقاننان كەيىنگى كوكتەمنىڭ قانداي جاقسى بوپ باستالعانىن ەسىڭە ءتۇسىرىپ كورشى ءوزىڭ!
— ول — قىرىق سەگىزىنشى جىلى، ءدال ۆەنگر جورىعىنىڭ تۇسى ەدى عوي؛ تيحون قۇدانى قىزىڭا تاپ ات قويعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە ايداپ كەتىپ ەدى عوي...
— سوسىن جوق بوپ كەتتى، — دەپ كۇرسىنەدى اجەم.
— يا، جوق بوپ كەتتى! سول جىلدان باستاپ، ءبىزدىڭ ۇيگە قۇدايدىڭ راحىمشىلىعى سالعا قۇيىلعان سۋداي اعىلىپ ەدى. اتتەڭ، ۆارۆارا...
— جارار، جەتەر ەندى، اكەسى...
اتام اشۋلانىپ، قاباعىن تۇيەدى.
— نەمەنە، جەتەر دەيسىڭ؟ قاي جاعىنان الىپ كورسەڭ دە، بالالاردىڭ ءبىر وڭعانى جوق. قۇنار-قۋاتىمىز قايدا كەتكەن؟ ءبىز ەكەۋمىز ىدىسقا سالدىق دەپ ويلاساق، قۇدايتاعالا قولىمىزعا جىرتىق ەلەك ۇستاتقان ەكەن...
اتام ايقايلاپ جىبەرەدى دە، ءالسىن-الى قىنجىلا اقىرىپ، بالالارىن بالاعاتتاپ، تيتتەي تارامىس جۇدىرىعىن اجەمە وقتالىپ، وتقا كۇيىپ قالعانداي دەدەكتەپ، بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرەدى.
— سول وڭباعاندارعا ۇنەمى بولىسقان سەن قامقورشى! سەن پەرىسىڭ عوي!
قايعىنىڭ كۇيىگىنەن جىلارمانعا كەلىپ، بۇرىشتاعى يكونداردىڭ الدىڭا جەتىپ بارادى دا:
— ءا، قۇدايتاعالا، الدە باسقا جۇرتتان مەنىڭ كۇنام ارتىق پا؟ نە ءۇشىن وسىنداي قىلدىڭ؟ — دەپ، دۇڭك-دۇڭك ەتكەن ارىق توسىنە قۇلاشتاپ كەپ سوعادى.
سوسىن، جاسى مولتىلدەگەن كوزدەرىن رەنجي، ىزالانا جارقىلداتىپ، قالش-قالش ەتىپ كەتەدى.
اجەم قاراڭعىدا وتىرىپ، ءۇنسىز شوقىنىپ قويادى، سونسوڭ ەپتەپ اتاما تامان بارىپ:
— اۋ، وسىنشا نەگە كۇيىنەسىڭ؟ نە ىستەيتىنىن قۇدايتاعالانىڭ ءوزى بىلەدى. بالالارى بىزدەن ارتىق جۇرت كوپ-اق پا؟ اكەسى-اۋ، بارلىق جەردە دە بىردەي عوي، — ۇرىس، جانجال، قاسىرەت. اتا-انا اتاۋلىنىڭ ءبارى دە كۇنالارىن كوز جاسىمەن جۋۋمەن وتىر، جالعىز سەن ەمەس قوي... — دەپ ونى الدارقاتا باستايدى.
كەيدە مۇنداي سوزدەر ونى تىنىشتاندىرادى دا، ول ءۇن-تۇنسىز، توسەككە سىلق ەتىپ قۇلاي كەتەدى، اجەم ەكەۋمىز سوسىن اقىرىن عانا شارداقتاعى ءوز بولمەمىزگە شىعىپ كەتەمىز...
ءبىراق، ءبىر كۇنى اجەم جاقسى ءسوزىن ايتىپ، اتاما تامان بارا بەرگەن كەزدە، ول جالت بۇرىلىپ، جۇدىرىعىمەن اجەمنىڭ بەتىنە بار پارمەنىمەن بىلش ەتكىزىپ، قويىپ كەپ قالدى. اجەم شالقالاپ، قولىمەن ەرنىن باسىپ، تالتىرەكتەپ كەتتى، ءسۇيتتى دە بويىن تۇزەپ الىپ:
— ءاي، اقماق... — دەدى سابىرلى ۇنمەن اقىرىن عانا.
سوسىن اتامنىڭ اياعىنىڭ استىنا قان تۇكىردى، اتام ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ:
— جوعال، ولتىرەم! — دەپ، داۋىسىن سوزا ەكى رەت اقىرىپ جىبەردى.
— اقماق، — دەدى اجەم تاعى دا، ەسىككە قاراي بارا جاتىپ؛ اتام ونىڭ سوڭىنان تۇرا ۇمتىلدى، ءبىراق اجەم تابالدىرىقتان اسىقپاي اتتاپ ءوتتى دە، ەسىكتى اتامنىڭ قاق الدىنان سارت ەتكىزىپ، جاۋىپ كەپ جىبەردى.
جانعان كومىردەي قىپ-قىزىل بوپ كەتكەن اتام، ەسىكتىڭ كاشەگىنە سۇيەنىپ، ونى قولىمەن تىرنالاپ:
— كارى قاقپاس، — دەپ كىجىنە سىبىرلادى.
مەن ءولى-تىرىمدى بىلمەي، كورگەنىمە سەنبەي، پەش ۇستىندە وتىرمىن: اتامنىڭ اجەمدى مەنىڭ كوزىمشە ۇرعانىن ءبىرىنشى رەت كورگەنىم وسى، بۇنىڭ ءوزى جان قينارلىق جەركەنىشتى بولدى، اتامنىڭ ءبىر ءتۇرلى ءبىر جاڭا سىرىن، — مۇلدە كەشىرۋگە بولمايتىن جانە ءوزىمنىڭ ەڭسەمدى ەزگەندەي ءبىر سىرىن اشتى. اتام كاشەككە قادالىپ الىپ ءالى تۇر، كۇل باسقانداي، سۇرلانىپ، جيىرىلىپ بارادى. ءبىر مەزەتتە بولمەنىڭ ورتاسىنا شىعا كەلدى دە، تىزەرلەپ وتىرا قالدى، ءسويتتى دە، تۇراقتاي الماي قولىن ەدەنگە تىرەي، قۇلاپ كەتتى، ءبىراق بويىن لەزدە تۇزەپ الىپ:
— ا، قۇدايىم... — دەپ قولىمەن توسىنە سالىپ قالدى.
مەن پەش ءۇستىنىڭ جىپ-جىلى بەتشولمەگىنەن مۇزعا تايعاناعانداي سىرعاناپ ءتۇستىم دە، ۇيدەن شىعا جونەلدىم؛ جوعارىدا اجەم بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، اۋزىن شايىپ ءجۇر ەكەن.
— اۋىرا ما؟
اجەم بۇرىشقا بارىپ، جۋىندى شەلەككە اۋزىنداعى سۋىن توگىپ تاستادى دا:
— ەشتەڭە ەمەس تىستەرىم ساۋ، تەك ەرنىمدى بۇزىپ جىبەردى، — دەپ بايسالدى جاۋاپ قايىردى.
— نە ءۇشىن ۇردى ول سەنى؟
ولگەن تەرەزەدەن كوشەگە قارادى دا:
- اشۋى ۇستايدى، ءوزى كارى، ساتسىزدىككە ۇشىراي بەرگەن سوڭ قيىن عوي وعان... سەن قۇدايعا سىيىن دا، جاتا بەر، ويلاماي-اق قوي بۇل تۋرالى... — دەدى.
مەن ودان تاعى بىردەڭە جايلى سۇراپ ەم، سوندا ول داعدىدان تىس قاتاڭ ۇنمەن:
كىمگە ايتىپ تۇرمىن — جات! نەعىلعان تىڭدامايتىن بالاسىڭ... — دەپ اقىرىپ قالدى.
تەرەزە الدىندا وتىرىپ الدى دا، ەرنىن سورا ءتۇسىپ، ورامالعا ءالسىن-الى تۇكىرە بەردى. شەشىنىپ جاتىپ، اجەمە كوزىمدى سالدىم: ءتورتپاق تەرەزەنىڭ كەك الابىنان، اجەمنىڭ قاراۋىتقان باسىنىڭ ۇستىنەن جۇلدىزدار جالت-جالت ەتەدى. كوشە — جىم-جىرت، بولمە ءىشى قاپ-قاراڭعى.
مەن توسەككە جاتقان سوڭ، اجەم جانىما ەلدى دە، جايلاپ باسىمنان سىيپاپ:
— تىنىش ۇيقتاي بەر، مەن تومەن ءتۇسىپ اتاڭا باراتىنمىن... سەن مەنى ونشا اياي بەرمە، جان-كوكەگىم، مەنىڭ ءوزىم دە ايىپتىمىن عوي... ۇيقتا! — دەدى.
مەنى ءبىر ءسۇيىپ، كەتىپ قالدى، كوكىرەگىم شەرگە تولىپ، كەپ-كەڭ، جۇمساق ءارى ىسسى توسەكتەن ۇشىپ تۇرەگەلىپ، تەرەزەگە باردىم دا، جىم-جىرت كوشەگە قاراپ، بويىمدى اۋىر قايعى باسىپ، سىلەيدىم دە قالدىم.
VI
تاعى ءبىر سۇمدىق اۋىر كۇندەر باستالدى. ءبىر كۇنى كەشكە، شايعا قانىپ اپ، اتام ەكەۋمىز پلاستىر وقۋعا وتىرىپ، اجەم ىدىس جۋۋعا كىرىسە باستاعان كەزدە، ءوزىنىڭ قاشانعى كۇيىنشە، ءۇستى-باسى تۇتە-تۇتە، توزىعى جەتكەن سىپىرتقىعا ۇقساپ، ياكوۆ اعاي كىرىپ كەلدى. امان-ساۋ سۇراسپاستان، كارتۋزىن ءبىر بۇرىشقا تاستاي سالىپ، ەكى قولىن سەرمەي، جۇلقىنا ءتۇسىپ، اپتىعا سويلەي باستادى:
— كوكەجان، ميشكا ەلىرىپ، قىرىپ-جويىپ بارادى! مەنىڭ ۇيىمدە تۇستەنگەن، اراققا تويىپ الدى دا، ورەسكەل جىندىلىق ىستەي باستادى: اي-تاباقتى قيراتتى، جاڭا زاكازدى — ءجۇن كويلەكتى پارە-پارە عىپ جىرتىپ تاستادى، تەرەزەنى سىندىرىپ، مەنى، گريگورييدى جابىرلەدى. وسىندا كەلە جاتىر: اكەمنىڭ ساقالىن جۇلام، ولتىرەم! — دەپ داۋرىعادى. ساق بولا كورىڭدەر...
اتام، ەكى قولىمەن ستولعا تايانا، جايىمەن تۇرەگەلدى، بەتى كىرجيىپ، مۇرنىنا تامان جىيىرىلا قالدى، ءدال قۇيىپ قويعانداي بالتا سياقتانىپ كەتتى.
— ەستىپ تۇرسىن با، شەشەسى، — دەپ باج ەتە قالدى اتام، — قالاي، ءا؟ تۋعان بالاسى اكەسىن ولتىرگەلى كەلە جاتىر دە! باسە، كەزى كەلدى! كەزى كەلدى، بالالار...
يىعىن قومداي ءتۇسىپ، بولمە ىشىندە ءبىر ءجۇرىپ ءوتتى دە، ەسىككە بارىپ، زىلدەي ىرعاقتى ىلگىشكە قاۋىرت ىلە سالدى. ءسويتتى دە:
— سەندەر ءالى كۇنگە دەيىن ۆارۆارانىڭ جاساۋىن قاقشىپ الماقسىڭدار عوي! ءما، الارسىڭدار! — دەدى ياكوۆقا قولىن شىعارىپ، اعايدىڭ مۇرنىنا توسا قويدى؛ اعاي وكپەلەپ ىرشىپ ءتۇستى.
— كوكەجان-اۋ، مەنىڭ نە جازىعىم بار؟
— سەنىڭ بە؟ بىلەم مەن سەنى!
اجەم، شىناياقتاردى شكافقا اسىعا جىيناستىرىپ، ءۇن قاتپادى.
— مەن ءسىزدى قورعاۋعا كەلدىم عوي...
— راس پا؟ — دەپ شاڭق ەتتى اتام، مىسقىلداي سويلەپ — بۇنىڭ جاقسى ەكەن! راقمەت، بالام! شەشەسى، مىنا تۇلكىنىڭ قولىنا بىردەڭە بەرە قويشى، — كوسەۋ مە، مەيلى ۋتيۋگ بولسىن، ءبارىبىر! ال، سەن، ياكوۆ ۆاسيليەۆ، اعاڭ بۇزا-جارا كىرىپ كەلىسىمەن، — مەنىڭ باسىما سونىمەن قويىپ قال!..
اعاي ەكى قولىن جاڭقالتاسىنا سالىپ، بۇرىشقا قاراي كەتتى.
— ماعان سەنبەيدى ەكەنسىڭدەر...
— سەنۋ مە؟ — دەپ اقىردى اتام، جەردى تەۋىپ قالىپ. — — جوق، كەز كەلگەن حايۋانعا، — يتكە، كىرپىگە سەنەرمىن دە، ساعان دەگەندە كىدىرەرمىن! ونى اراقپەن سۋارعان دا، ازعىرعان دا سەنسىڭ، — بىلەمىن! قانە، ءۇر ەندى! ونى، مەنى، — قاي قالاعانىڭدى ۇر...
اجەم ماعان اقىرىن عانا سىبىرلاپ:
— جوعارى جۇگىر، تەرەزەدەن قاراپ تۇر، ميحايلو اعاڭ كوشەدەن كورىنىسىمەن-اق، جۇگىرىپ كەلىپ ايت! جونەل، تەزىرەك...- دەدى.
سونىمەن، ەلىرگەن اعايدىڭ بولاشاق شابۋىلىنان از-كەم سەسكەنسەم دە، وزىمە جۇكتەلگەن تاپسىرماعا ناساتتانىپ، كوشەنى كوزدەپ، تەرەزەدە شوقايىپ وتىرمىن؛ كەڭ كوشەنى قالىڭ شاڭ باسقان؛ توسەلگەن ءىرى جۇمىر تاستار شاڭ استىنان ىسىكتەي بۇلتيىپ كورىنەدى. كوشە سولعا قاراي الىسقا سوزىلادى دا، سايدى كەسىپ ءوتىپ، وستروگ الاڭىنا شىعادى؛ وندا، سازدى جەردە، بۇرىش-بۇرىشىندا ءتورت مۇناراسى بار، سۇرعىلت ءۇي — ەسكى وستروگ — قالشىيىپ تۇر؛ مۇنىڭ سىيقىندا ءبىر مۇڭدى-اسەمدىك، كورنەكتىلىك ءتارىزدى بىردەڭە بار. ءبىزدىڭ ۇيدەن وڭعا قاراي ءۇش ءۇي وتكەن سوڭ، كەڭ سەننايا الاڭى باستالادى، ول بارىپ تۇتقىندار روتاسىنىڭ سارى ءۇيى مەن ءورت قاراۋىلىنىڭ قورعاسىن تۇستەس ۇيىنە تىرەلەدى. ءورت قاراۋىلىنىڭ ۇڭىرەيگەن مۇناراسىن ءورت قاراۋىلشى شىنجىرلاۋلى يتشە شىرايلانىپ ءجۇر. الاڭ بويىن بىرنەشە ساي-سالا كەسىپ وتەدى؛ ءبىر سايدىڭ تۇبىندە كوگىلدىر قويباتپاق بار، ودان وڭعا تامان — ساسىق ديۋكوۆ توعانى؛ اجەمنىڭ ايتۋىنشا، اعايلار قىستىگۇنى مەنىڭ اكەمدى وسىنىڭ ويىعىنا سالىپ جىبەرىپتى. تەرەزەنىڭ قارسى الدىنا تامان كىشكەنتاي الا-قۇلا ۇيلەر قامالاعان تۇيىق كوشە بار: بۇل كوشە ءۇش اۋليەنىڭ قالىڭ، جاتاعان شىركەۋىنە بارىپ تىرەلەدى. قارسى الدىڭا تۋرا قاراساڭ — تولقىعان كوك-جاسىل باقتاردىڭ اراسىنان، توڭكەرىلىپ جاتقان قايىقتاي شاتىرلارىن كورەسىن.
ءبىزدىڭ كوشەنىڭ، ۇزاق قىستىڭ بوراندارى ۇرگىلەپ، كۇزدىڭ ەگىل-تەگىل جاۋىندارى جۋىپ، ونىڭ كەتكەن ۇيلەرىن بوزامىق شاڭ باسقان؛ شىركەۋ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرعان قايىرشىلارداي، بىرىنە-بىرى تىعىلا تۇسكەن بۇل ۇيلەر دە، تەرەزەلەرىن سەزىكتەنە بادىرايتىپ، مەنىمەن بىرگە بىرەۋدى كۇتىپ تۇرعانداي. كوشەدە ادام كوپ ەمەس، ولار پەش مويىندىعىندا مۇلگىگەن تاراكاندارداي، اسىقپاي قوزعالادى. تومەننەن ماعان تامان قاپىرىق جىلۋ كەلىپ تۇر؛ مەن سۇيمەيتىن، كوك بياز، ءسابىز سالىپ پىسىرگەن پيروگتىڭ ءيسى اڭقىيدى؛ مۇنداي يىستەر ءارقاشان مەنىڭ كوڭىلىمدى جابىرقاتادى.
كوڭىلسىز بوپ كەتتى؛ شىداۋعا بولماستاي، ەرەكشە ءبىر زەرىگۋ پايدا بولدى؛ كوكىرەگىمە بالقىعان، جىلى قورعاسىن قۇيىلعانداي، ىشىمە ءزىلىن سالىپ، كوكىرەگىمدى، قابىرعالارىمدى كەرنەپ بارادى؛ ۇرگەن قۋىقتاي، كومپيىپ بارا جاتقاندايمىن، سوندىقتان، توبەسى تابىت تارىزدەس اياداي بولمەگە سىيماي وتىرعان سياقتىمىن.
انەكەي، ميحايل اعاي دا كورىندى؛ ول تۇيىق كوشەدەن، سۇر ءۇيدىڭ بۇرىشىنان قىلت-قىلت قارايدى؛ كارتۋزىن باستىرا كيگەندىكتەن قۇلاعى تومەن مايىسىپ، سەلتيىپ تۇر.ۇستىندە سارى-قىزىل ءتۇستى پيدجاك، اياعىندا قونىشى تىزەسىنەن كەلەتىن شاڭ-شاڭ ەتىك؛ ءبىر قولى توركوز شالبارىنىڭ قالتاسىندا، ەكىنشىسىمەن ساقالىن ۇستاپ تۇر. ماعان ءجۇزى كورىنبەيدى، دەگەنمەن، كوشەدەن قارعىپ ءوتىپ، اتامنىڭ ۇيىنەن تۇك باسقان قارا قولىمەن تارپا باس سالۋعا دايىندالىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. تومەن جۇگىرىپ ءتۇسىپ، اعايدىڭ كەلىپ قالعانىن ايتۋىم كەرەك ەدى، ءبىراق تەرەزەدەن كەتە المادىم؛ سۇرعىلت ەتىگىنە شاڭ تيگىزۋدەن ساقتانعان ادامشا، ەپتەپ باسىپ، اعاي كوشەدەن ءوتتى، قاباقتىڭ ەسىگىن اشقانىن ەستىدىم — ەسىك شيق-شيق ەتتى، اينەكتەرى سىلدىر قاقتى.
تومەن جۇگىرىپ ءتۇسىپ، اتام بولمەسىنىڭ ەسىگىن قاقتىم.
— بۇل كىم؟ — دەپ سۇرادى ول، ەسىگىن اشپاي، دورەكى داۋىسپەن. — سەنبىسىن؟ راس پا؟ قاباققا كىردى دەيمىسىن؟ جارار، بارا بەر!
— قورقامىن وندا...
— شىدارسىڭ!
تەرەزە الدىندا تاعى دا شوقايىپ وتىرمىن. قاراڭعى ءتۇسىپ كەلەدى؛ كوشەدەگى شاڭداق كومپيىپ، تەرەڭدەپ، قارايىڭقىراي ءتۇستى؛ ءۇي تەرەزەلەرىندەگى وتتىڭ سارى نوقاتتارى جان-جاققا مايشا جايىلىپ تۇر؛ قارسىداعى ۇيدەن مۋزىكا ەستىلەدى، سانسىز شەكتەر ءارى شەرلى، ءارى اسەم انگە سالادى. قاباقتا دا ولەڭ ايتىلىپ جاتىر: ەسىك اشىلعان كەزدە، كوشەگە شالدىققان، باياۋ داۋىس قالقىپ شىعا كەلەدى؛ بۇل — وڭ كوزىنىڭ ورنىندا قىزىل شوعى بار، سول كوزى تارس جۇمۋلى ۇزىن ساقالدى سوقىر شال، قايىرشى نيكيتۋشكانىڭ داۋىسى ەكەنىن تانىپ وتىرمىن. ەسىك سارت ەتىپ جابىلىپ كەتەدى دە، شالدىڭ ولەڭىن بالتامەن كەسكەندەي، شورت ءۇزىپ تاستايدى.
اجەمنىڭ بۇل قايىرشىعا ءىشى كۇيەدى، — ونىڭ ولەڭىن تىڭداپ وتىرىپ:
— قانداي باقىتتى دەسەيشى، — قانداي جاقسى ولەڭدەردى بىلەدى. و دا ءبىر ءسات قوي! — دەيدى.
اجەم كەيدە ونى اۋلاعا شاقىرىپ اكەلەدى؛ ول كرىلسودا تاياققا سۇيەنىپ وتىرادى دا ولەڭ، اڭگىمە ايتادى، اجەم — جانىندا تىڭداپ وتىرادى دا:
— توقتاي تۇر، ماريام-انا ريازاندا دا بولىپ پا ەكەن؟ — دەپ سۇراستىرادى.
قايىرشى جۋان داۋىسپەن:
— ماريام-انا جەر-دۇنيەنىڭ بارىندە، بارلىق گۋبەرنيالاردا دا بولعان... — دەپ سەندىرە سويلەيدى.
كوشە بويىمەن كوزگە كورىنبەي، ءبىر ماناۋراتقان السىزدىك لەبى كەلەدى دە جۇرەگىمدى قىسىپ، كوزىمدى باسىپ، ءزىلىن سالادى. اجەم كەلسە، قانداي جاقسى بولار ەدى! ەڭ بولماسا، اتام كەلسە. اكەم قانداي ادام بولدى ەكەن، اتام مەن اعايلار ونى نەگە جاقتىرمادى ەكەن، ال اجەم، گريگوريي جانە تاربيەشى ەۆگەنيا ونى سونشاما نەگە ماقتايدى؟ شەشەم قايدا مەنىڭ؟
شەشەمدى بارعان سايىن ءجيى ويلايمىن، اجەمنىڭ ايتقان بارلىق ەرتەكتەرى مەن اڭىزدارىنىڭ قاق ورتاسىنا قويامىن ونى. شەشەمنىڭ ءوز سەمياسىندا تۇرعىسى كەلمەيتىندىگى مەنىڭ قيالىمدا ونىڭ دارەجەسىن بىردەن-بىرگە كوتەرە تۇسەدى؛ شەشەم، جۇرگىنشى بايلاردى تونايتىن، توناپ العان دۇنيەلەرىن قايىرشىلارمەن بولىسەتىن قاراقشىلارمەن بىرگە ۇلكەن جول بويىنداعى پاتەرشىنىڭ ۇيىندە تۇرعانداي كورىنەدى ماعان. مۇمكىن، ول توعايدا، ۇڭگىردە، ارينە، بۇندا دا سونداي مەيىرىمدى قاراقشىلارمەن بىرگە تۇراتىن شىعار، سولارعا اس ىستەپ بەرەتىن بولار، توناپ اكەلگەن التىنىن كۇزەتەتىن شىعار. نەمەسە، ماريام-انامەن بىرگە جۇرگەن «كنياز-بارىنيا» ەنگالىچيەۆا سياقتى، جەردىڭ قازنا-بايلىعىن ەسەپتەپ، دۇنيە كەزىپ جۇرگەن شىعار؛ ماريام-انا، «كنياز-بارينيانى» ۇگىتتەگەنىندەي، مەنىڭ شەشەمدى دە:
— بولماس ساعان، قوماعاي كۇڭ، جيناۋعا
جەر-دۇنيەنىڭ بارلىق التىن، كۇمىسىن،
جەر بايلىعى جەتپەس استە قىمتاۋعا.
سەن سەكىلدى ارسىز جاننىڭ قىلمىسىن!..
— دەپ ۇگىتتەيتىن شىعار.
سوندا شەشەم ماريام-اناعا، قاراقشى «كنياز-بارينيانىڭ»:
— اۋليە انا ماريام، مەنى كەشە گور،
ەسىركە دە، تىڭدا مەنىڭ شىنىمدى!
ءوزىم ءۇشىن تالاعام جوق ەلدى مەن،
اسىراماق بوپ ەم جالعىز ۇلىمدى... —
— دەگەن سوزدەرىن ايتىپ، جاۋاپ بەرەتىن شىعار.
سوندا اجەم سەكىلدى مەيىربان ماريام-انا:
— ءاي، ۆاريۋشكا، تاتاردىڭ سەن ءناسىلى،
حريستياننىڭ سەن ءبىر پالە-قىرسىعى!
كەتە بەرشى اۋلاق ءوزىڭ جولىڭمەن —
جىلاپ-سىقتاپ جۇرگەيسىڭ ءوز جونىڭمەن،
تىم بولماسا، تيمە ورىس حالقىنا،
ورمان كەزىپ، موردۆاعا تىك كوزىڭ،
دالا كەزىپ، قالماقتى قۋ سەن ءوزىڭ!.. —
— دەپ شەشەمنىڭ كۇناسىن كەشىرەتىن بولار.
وسى ەرتەكتەردى ەسىمە ءتۇسىرىپ، ءتۇس كورگەندەي بوپ وتىرمىن؛ تومەندە — سەنەدەگى، اۋلاداعى وپىر-توپىر، ابىگەر، بارقىراعان ايعاي وياتىپ جىبەردى؛ تەرەزەدەن باسىمدى سۇرىپ، اتام مەن ياكوۆ اعاي جانە قاباقشىنىڭ مەليان دەگەن ءبىرقىزىق چەرەميس قىزمەتشىسى اۋلانىڭ كىشكەنە ەسىگىنەن ميحايلو اعايدى كوشەگە يتەرىپ شىعارىپ جاتقانىن كوردىم؛ اعاي تىرەسىپ بولمايدى، جۇرت ونىڭ قولىنا، جاۋرنىنا، جەلكەسىنە ۇرادى كەپ، اياقتارىمەن تەپكىلەيدى، اقىرىندا ول كەشەنىن، ماي توپىراعىنا بارىپ ۇشىپ ءتۇستى. ەسىك سارت ەتىپ جابىلدى، تەمىر اينالسوق پەن ىسىرما تيەك سالدىر-گۇلدىر ەتتى؛ مىج-مىج كارتۋزىن قاقپا ۇستىنەن اتىپ جىبەردى؛ جىم-جىرت بولا قالدى.
اعاي ءبىراز عانا جاتىپ، ءۇستى-باسى دال-دۇل، تۇتە-تۇتە بوپ، تۇرەگەلدى دە، ءبىر تاستى الىپ قاقپاعا جىبەرىپ قالدى؛ بوشكەنىڭ تۇبىنە سوعىلعانداي، دۇڭك ەتكەن دىبىس شىقتى قاباقتان قاراۋىتقان ادامدار سۇيرەتىلىپ شىعىپ جاتىر، داۋرىعىپ ايعايلايدى، قىرقىرايدى، قولدارىن سەرمەيدى؛ ءۇي-ۇيدىڭ تەرەزەلەرىنەن ادام باستارى قىلت-قىلت كورىنە باستادى، — كوشە جاندانىپ، كۇلىپ، ايقايلاپ كەتتى. وسىنىڭ ءبارى ەرتەگى ءتارىزدى قىزعىلىقتى، ءبىراق ۇنامسىز، قورقىنىشتى.
سوسىن ءبارى دە كەنەت جىم-جىلاس بولدى، جۇرتتىڭ ءبارى جىم-جىرت، جوق بوپ كەتتى.
... بوساعادا، ساندىق ۇستىندە بۇك ءتۇسىپ، قوزعالماي، دەمىن ىشىنەن الىپ، اجەم وتىر؛ مەن، جىپ-جىلى، جۇمساق، دىمقىل بەتىن سىيپاپ، ونىڭ الدىندا تۇرمىن، ءبىراق ول، ءسىرا، مۇنىمدى سەزبەيدى بىلەم:
— ءا، قۇدايىم، الدە مەنىڭ وزىمە، بالالارىما دەگەندە ىزگى اقىلىڭ جەتپەدى مە؟ كەشىرە گور، قۇدايىم... — دەپ تومسارا مىڭگىرلەيدى.
مەنىڭشە، پوليەۆايا كوشەسىندەگى ۇيدە اتام جىلدان ارتپايتىن ۋاقىت — كوكتەمنەن كوكتەمگە دەيىن-اق تۇرعان سياقتى، ءبىراق وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە-اق ءۇيىمىز اتى-شۋلى داڭققا يە بولدى؛
جەكسەنبى كۇندەرى كوبىندە-اق:
— كاشيريندەردىڭ ۇيىندە تاعى دا توبەلەس بوپ جاتىر! — دەپ، كوشەگە شاتتانا جار سالىسىپ، ءبىزدىڭ قاقپانىڭ الدىندا بالالار وپىر-توپىر جىينالىسۋشى ەدى.
ميحايلو اعاي ادەتتە كەشتىعۇرىم پايدا بولادى دا، ءۇيدى تۇنىمەن قاماۋدا ۇستاپ، ادامداردىڭ زارەسىن الادى؛ كەيدە وعان ەرىپ ەكى-ۇش كومەكشىسى، كۋناۆينونىڭ جۇرتتان شىققان بۇزىق مەششاندارى كەلەدى؛ سايدان شىعىپ، باققا كىرەدى دە، تاڭقۋراي مەن قاراقات بۇتالارىن وتاپ، ماس قىيالىنا كەلگەندەرىنىڭ ءبارىن ەمىن-ەركىن ىستەۋمەن بولادى؛ ءبىر كۇنى ولار مونشانى قيراتتى، ىشىندەگى سىندىرۋعا قارايتىن نارسەلەردىڭ ءبارىن تالقان ەتتى: ساكىلەرىن، وتىرعىشتارىن، سۋ قۇياتىن قازاندارىن قيراتىپ، پەشىن قۇلاتىپ، بىرنەشە ەدەن تاقتايلارىن قوپارىپ الدى، ەسىگىن، بوساعالارىن جۇلىپ تاستادى.
تۇتىككەن، ءتىلى بايلانعان اتام، دۇنيە-مۇلكىن ءبۇلدىرىپ جاتقان ادامداردىڭ ىسىنە قۇلاعىن سالىپ، تەرەزە الدىندا تۇر؛ اجەم، قاراڭعىدا كوزگە تۇسپەي، اۋلانىڭ ءبىر جەرىندە جۇگىرىپ ءجۇر.
— ميشا، نە ىستەپ جاتىرسىڭ، ميشا! — دەپ جالىنىپ-جالبارىنىپ قويادى.
باقتان اجەمە جاۋاپ رەتىندە، ماعناسى، ءسىرا، ونى قۇسقان حايۋانداردىڭ اقىلى مەن سانا-سەزىمىنە جەتپەيتىن ورىستىڭ وڭباعان، ەسۋاس بالاعات ءسوزى زۋلايدى.
مۇنداي كەزدەردە اجەمە ىلەسۋ قيىن، ءبىراق ونسىز قورقىنىشتى؛ تومەندەگى اتامنىڭ بولمەسىنە بارام، ءبىراق ول قارسى الدىمنان:
— جوعال، مالعۇن! — دەپ بارقىرايدى.
مەن شارداققا جۇگىرىپ شىعام دا، سونىڭ تەرەزەسىنەن ب ا ق پەن اۋلانىڭ قاراڭعى تۇنەگىنە كوز تىگەم، اجەمنەن كوز جازباۋعا تىرىسام، ونى ءولتىرىپ كەتەر دەپ قاۋىپتەنىپ، ايقايلاپ، شاقىرۋمەن بولام. اجەم كەلمەيدى، ماس اعاي، مەنىڭ داۋسىمدى ەستي سالا، ءوز شەشەمدى ەلىرە، سىباي بوقتايدى.
ءبىر كۇنى، وسىنداي ءبىر كەشتە اتام سىرقاتتانىپ، توسەكتە جاتىر ەدى، بەتورامالمەن تاڭىپ العان باسىن كوپشىككە اۋناقشىتىپ:
— ءومىر ءسۇرىپ، كۇناعا باتىپ، دۇنيە جيناعانداعى كورگەنىمىز مىنە، وسى! ۇياتى، ماسقاراسى دەمەسەڭ پوليديانى شاقىرىپ الار ەڭ دە، ەرتەڭ گۋبەرناتورعا بارار ەڭ... ماسقارا! بالالارىن پوليسياعا قۋدالاتقان قانداي اتا-انا بولماقشى؟ ەندەشە، شالىم، تىنىش جاتا بەرۋىڭ ءتيىس، — دەپ شاعىنىپ ويبايلاپ جاتقان.
ءبىر مەزەتتە كەرەۋەتتەن اياعىن سالبىراتىپ جىبەردى دە، تالتىرەكتەي باسىپ، تەرەزە الدىنا باردى.
— قايدا باراسىن، قايدا؟ — دەپ، اجەم قولتىعىنان ۇستاي الدى.
— شام جاق! — دەپ ءامىر ەتتى اتام ەنتىگىپ، دەمىن ىشىنە شۋىلداتا تارتا ءتۇسىپ.
اجەم شىراق جاققان سوڭ، اتام شامدالدى الىپ، مىلتىق ۇستاعان سولداتتاي، الدىنا كەزەپ ۇستاپ تۇرىپ، تەرەزەدەن:
— ءاي، ميشكا، ءتۇن قاراقشىسى، قۇتىرعان قوتىر توبەت! — دەدى مىسقىلداپ، قاتتى داۋىستاپ.
سول ساتتە تەرەزەنىڭ جوعارعى اينەگى بىت-شىت بوپ، اجەمنىڭ جانىنا، ستول ۇستىنە جارتى كىرپىش كەلىپ ۇشىپ ءتۇستى.
— تيگىزە المادىڭ! — دەپ ەڭكىلدەدى اتام، الدە كۇلىپ، الدە جىلاعانى بىلىنبەي.
اجەم، مەنى كوتەرگەنىندەي، اتامدى قۇشاقتاپ كوتەرىپ الدى دا:
— بۇنىڭ نە، بۇنىڭ نە، قۇداي ساقتاسىن! ويباي-اۋ، مۇنىمەن ول سيبيرگە كەتەدى عوي؛ ەلىرىپ ءجۇرىپ، سيبيرگە كەتەتىنىن ۇعۋشى ما ەدى ول!.. — دەپ ۇرەيلەنە سويلەپ، توسەككە قاراي الىپ ءجۇردى.
اتام اياعىن سەرەڭدەتىپ:
— مەيلى ءولتىرسىن... — دەپ، كوزىنە جاس الماي، قىرىلداپ ەڭىرەي بەردى.
تەرەزە سىرتىندا ازناعان ايقاي، ءدۇبىر، ءۇي قابىرعاسى تىسىر-تىسىر ەتەدى. مەن ستول ۇستىندەگى كىرپىشتى الا سالىپ، تەرەزەگە جەتىپ باردىم؛ اجەم ۇلگەرىپ ۇستاي الىپ، بۇرىشقا يتەرىپ جىبەرىپ:
— اھ، سەن، قارعىس اتقان... — دەپ زەكىرىپ، سىبىر ەتە ءتۇستى.
ەندى ءبىر جولى، جۋان قوراعاشپەن قارۋلانعان اعاي، اۋلادان كىرەتىن كرىلسو ساتىسىندا تۇرىپ، ەسىكتى بۇزىپ، ءۇيدىڭ سەنەسىنە كىرمەك بوپ جاتتى، قولىندا تاياعى بار اتام مەن ىستىك تاياق ءتارىزدى بىردەڭە ۇستاعان ەكى تۇرعىن ادام جانە قاباقشىنىڭ ۇزىن بويلى ايەلى وقتاۋ ۇستاپ، اعايدى ەسىكتىڭ ىشكى جاعىندا توسىپ تۇردى؛ بۇلاردىڭ ارت جاعىندا:
— مەنى جىبەرىڭدەرشى وعان! ءبىر ءسوز ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەرشى... — دەپ جالىنىپ، اجەم تىقىرشىپ ءجۇر.
اتام، «ايۋ اندۋ» سۋرەتىندەگى اشا تاياق ۇستاعان مۇجىقشا، ءبىر اياعىن ىلگەرى باسىپ تۇر؛ قاسىنا اجەم جۇگىرىپ بارا بەرگەن كەزدە، شىنتاعىمەن، اياعىمەن ۇندەمەي قاعىپ جىبەرەدى. تورتەۋى بىردەي كارلەنە كۇتىپ ءتۇر؛ قولايسىز قالتىراعان جارىق ءتۇسىرىپ، فونار جانىپ تۇر؛ مەن وسىنىڭ بارىنە شاتىرعا شىعاتىن ساتىدان قاراپ تۇرمىن، اجەمدى جوعارى الىپ كەتكىم كەلەدى.
اعاي ەسىكتى قوياردا-قويماي، وڭاي-اق سىندىرىپ جاتىر، ەسىك جوعارعى توپسادان جۇلىنىپ تۇسۋگە جاقىنداپ، بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتەدى، — تومەنگى توپساسى الدەقاشان جۇلىنىپ ءتۇciپ، جۇعىمسىز ءبىر ۇنمەن سىلدىرلاپ تۇرعان. اتام ءوزىنىڭ نوكەرلەرىنە دە ءبىرتۇرلى سىلدىرلاعان داۋىسپەن:
— قولعا، اياققا ۇرا كورىڭدەر، باسىنا ۇرماڭدار... — دەدى.
ەسىك جانىندا، قابىرعادا ادامنىڭ باسى سىيعانداي عانا شۇڭكيگەن ءبىر تەرەزە بولاتىن؛ اينەگىن اعاي الدەقاشان سىندىرىپ تۇسىرگەن، سىنىقتارى ىرسىيىپ، شىعىپ كەتكەن كوزدەي بوپ، تەرەزە ۇڭىرەيىپ تۇرعان.
اجەم سول تەرەزەگە قاراي ۇمتىلىپ بارىپ، قولىن سىرتقا سۇقتى دا:
— ميشا، قۇداي ءۇشىن كەت! مەرت قىلادى سەنى، كەت! — دەپ ايقايلادى، قولىن بۇلعالاپ.
ميشا اجەمنىڭ قولىنا قوراعاشپەن سالىپ قالدى؛ تەرەزەنى جاناي كەلىپ، اجەمنىڭ قولىنا جۋان بىردەڭەنىڭ تۇسكەنى كورىنىپ كەتتى، ىلە-شالا اجەم ءوزى دە:
— ميش-شا، قاش... — دەپ ايقايلاۋعا عانا شاماسى كەلىپ، وتىرا كەتىپ، شالقاسىنان قۇلاپ ءتۇستى.
— اۋ، شەشەسىمىسىڭ؟ — دەپ، اتام سۇمدىق قاتتى اقىرىپ جىبەردى.
ەسىك شالقاسىنان قايىرىلىپ كەتتى، ۇڭىرەيگەن قارا تۇنەك تەسىكتەن اعاي سۇڭگىپ كىردى دە، سول ساتتە-اق، كۇرەكپەن لاقتىرىپ جىبەرگەن قوقىستاي، كرىلسودان سىرتقا قاراي ۇشىپ ءتۇستى.
قاباقشى ايەل اجەمدى اتامنىڭ بولمەسىنە اپاردى؛ كوپ كەشىكپەي وندا اتامنىڭ ءوزى دە كەلدى، اجەمە تامان تومسارا جاقىنداپ بارىپ:
— سۇيەگىڭ ساۋ ما؟ — دەپ سۇرادى.
— وح، سىندى بىلەم، ءسىرا، — دەدى اجەم، كوزىن اشپاستان. — ميشكا شە، ميشكانى قايتتىڭدەر؟
— تىنىشتال! — دەپ ىزعارلانا اقىرىپ قالدى اتام، — مەنى قايۋان دەپ پە ەڭ؟ اياق-قولىن بايلاپ تاستادىق، سارايدا جاتىر. ءۇستى-باسىنا سۋ قۇيدىم... نە دەگەن ىزالى ەدى! كىمگە تارتىپ وسىنداي بولدى ەكەن؟
اجەم ىڭقىلداي باستادى.
— سىنىقشى ايەلگە كىسى جىبەردىم، شىداپ ب ا ق! — دەدى اتام، اجەمنىڭ جانىنا توسەككە وتىرىپ جاتىپ. — ەكەۋمىزدى ولتىرەدى ەكەن، شەشەسى؛ اجالىمىزدان بۇرىن ولتىرەدى!
— بەرشى سولارعا ءبارىن دە...
— ۆارۆارا شە؟
اجەم — اقىرىن جانە شاعىنا، اتام — شاڭقىلداپ، اشۋلانا — ەكەۋى ۇزاق اڭگىمەلەستى.
سوسىن اۋزى جىرتا-قارىس، كىشكەنتاي، ءبىر بۇكىر كەمپىر كەلدى؛ يەگى شوشاڭ-شوشاڭ ەتەدى، بالىقتىڭ اۋزى ءتارىزدى، اۋزى اشىق، بىزدەي مۇرىنى ۇستىڭگى ەرنىنەن اسا اۋزىنا ءتونىپ تۇر. كوزدەرى كورىنبەيدى؛ ءبىر قولىندا كۇلدىرلەگەن تۇيىنشەگى بار، تاياعىمەن ەدەندى تىقىلداتىپ، اياعىن ازار باسادى.
ماعان مۇنىڭ ءوزى اجەمە كەلگەن اجال سىياقتى بوپ كورىندى؛ سوندىقتان كەمپىردىڭ قاسىنا جەتىپ باردىم دا:
— شىق ۇيدەن! — دەپ، بار پارمەنىممەن باقىرىپ جىبەردىم.
اتام مەنى ىڭعايسىزداۋ ۇستاي الدى دا، ەداۋىر رەنجىگەن تۇرمەن شارداققا اپارىپ تاستادى.
VII
اتامنىڭ — ءوز قۇدايى، اجەمنىڭ — ءوز قۇدايى بار ەكەنىن مەن تىم ەرتە-اق ءتۇسىندىم.
اجەم كەيدە ويانىپ الادى دا، كەرەۋەتتە وتىرىپ، تاراقپەن ءوزىنىڭ تاماشا شاشىن ۇزاق تارايدى، باسىن كەكشەڭ ەتكىزە تىستەنىپ الىپ، جىبەكتەي ەسىلگەن ۇزىن قارا شاشىنىڭ تالدارىن شوق-شوعىمەن جۇلادى دا، مەنى وياتىپ جىبەرمەيىن دەپ سىبىرلاپ:
— ءاي، قۇرىپ كەتكىر! ۇيىسىپ قالعىر، قارعىس اتقان... — دەپ سوگەدى.
شاشىن شالا-مۇلا جازىپ، جۋان بۇرىمدارىن شاپشاڭداپ ءورىپ الادى، اشۋلانا سىڭبىرىنە ءتۇسىپ، اسىعا-ۇسىگە جۋىنا سالادى دا، ۇيقىدان ەز بولعان جالپاق ءجۇزىنىڭ كىربىڭىن تاراتپاستان، يكونداردىڭ الدىنا بارىپ تۇرادى — ءسويتىپ، بۇكىل تۇلابويىن بىردەن جادىراتىپ جىبەرەتىن، ناعىز ەرتەڭگى عيبادات باستالادى.
ەڭكەك جاۋىرىنىن تۇزەپ، باسىن كەيىن شالقايتىپ، كازان ماريام-اناسى بەينەسىنىڭ دوڭگەلەك جۇزىنە مەيىرلەنە قاراپ، اجەم ارشىنداتا، جىگەرلەنە شوقىنادى دا:
— داڭقىڭ اسقان ماريام-انا، الدىمداعى كۇنگە راقىمىڭدى جاۋدىر، اناتايىم! — دەپ، قاتتى-قاتتى، ەكىلەنە سىبىرلايدى.
ماڭدايىن جەرگە تيگىزە ءتاجىم ەتەدى، بويىن اقىرىن جازادى دا، ونان سايىن ەكىلەنە جانە مەيىرلەنە ءتۇسىپ:
— شاتتىق بۇلاعى، اسقان پاك ارۋ، گۇل-شەشەك اتقان الما!.. — دەپ تاعى دا سىبىرلايدى.
اجەم كوبىنەسە-اق كۇندە ەرتەڭگىلىكتە جاڭا ماقتاۋ سوزدەر تابادى، مۇنىڭ ءوزى ونىڭ عيباداتىن ماعان ءاردايىم قادالتا نازار سالعىزىپ، تىڭداتادى.
— اسپانداعى پاك جانىم مەنىڭ! قورعاۋشىم، ءارى قامقورىم، التىن كۇنىم، ءتاڭىر اناسى، ارام نيەتتەن ساقتاي گور، ەشكىمدى دە جابىرلەتپە، ءوزىمدى دە تەككە جابىرلەيتىن بولماسىن!
قارا كوزدەرى كۇلىمدەپ، جاسارىپ كەتكەندەي، جۋان قولىن اقىرىن قيمىلداتىپ، تاعى شوقىنادى.
— ءتاڭىرى ۇلى يسۋسە حريستە، اناڭنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن، مەن مىسكىنگە مەيىرىمدى بولا كور...
اجەمنىڭ دۇعاسى ءارقاشان دا قوشامەتتەۋ جىرى، شىن پەيىلدى جانە ادال نيەتتى ماقتاۋ بولاتىن-دى.
تاڭەرتەڭ ول ۇزاق عيبادات ەتپەيتىن: ساماۋىر قويۋ كەرەك، اتام كوپتەن بەرى قىزمەتشى ۇستامايتىن-دى، سوندىقتان اجەم شايدى اتام بەلگىلەگەن مەرزىمنەن كەشىكتىرسە، ول كوپكە دەيىن كەيىپ، ۇرسۋمەن بولاتىن.
اتام كەيدە اجەمنەن بۇرىن ويانىپ، شارداققا كوتەرىلەدى دە، عيبادات قىپ تۇرعان اجەمنىڭ ۇستىنەن شىعىپ، جۇقا قوشقىل ەرىنىن مىسقىلداي قيسايتىپ، ونىڭ سىبىرىن ءبىراز تىڭداپ تۇرادى، سونسوڭ شاي ۇستىندە:
— قالاي عيبادات ەتۋ كەرەك ەكەنىن سەن ميسىز قاقباسقا قانشا ۇيرەتتىم، سەن، ءدىنسىز، سوندا دا باياعى وزىڭدىكىن بىلدىرلاپ سوعا بەرەسىن! قۇداي سەنىڭ بۇنىڭا قالاي شىدايدى ەكەن! — دەپ كۇڭكىلدەيدى.
— ونىڭ ءوزى تۇسىنەدى، — دەپ سەندىرە جاۋاپ قايىرادى اجەم. — وعان نە ايتساڭ دا — ءوزى تۇسىنەدى...
— قارعىس تيگەن چۋۆاش قاتىن! ءاي، سەندەردى مە-ە...
اجەمنىڭ قۇدايى ۇزاقتى كۇن ءوزىنىڭ جانىندا بولاتىن، ونى اجەم ءتىپتى جان-جانۋارلارعا دا اڭگىمە ەتەتىن. بۇل قۇدايعا ادام، يت، قۇس، وسىمدىكتەر — بارلىعى دا قالاي بولسا سولاي، باستارتپاي باعىناتىنى ماعان ايان ەدى؛ ول قۇداي جەر جۇزىندەگى نارسەنىڭ بارىنە بىردەي مەيىرىمدى، بارىنە بىردەي جاقىن بولاتىن-دى.
ءبىر كۇنى قاباقشى ايەلدىڭ تاتتىگە ءوش، ءارى جاعىمپاز، سۇرعىلت، التىن كوز، بۇكىل اۋلاداعى جۇرتقا سۇيكىمدى، ەركە ەركەك مىسىعى باقتان ءبىر قارا تورعاي ۇستاپ اكەلدى؛ اجەم ءولىمشى بولعان قۇستى تارتىپ الدى دا:
— قۇدايدان قورىقپايسىن-اۋ سەن، ارام جاۋىز! — دەپ مىسىققا ۇرىسا باستادى.
قاباقشى ايەل مەن دۆورنيك بۇل سوزدەرگە كۇلدى، سوندا اجەم:
— حايۋاندار قۇدايدى ۇقپايدى دەپ ويلايسىڭدار ما؟ كەز كەلگەن جاندىك مۇنى سىزدەردەن كەم ۇقپايدى، راقىمسىزدار... — دەپ ولارعا اشۋلانىپ، اقىرىپ قويدى.
ابدەن سەمىرگەن كوڭىلسىز شاراپتى جەگىپ جاتىپ اجەم:
— نەگە كوڭىلسىزسىن، قۇدايدىڭ ق ۇلى، ءا؟ قارتايىپ بولدىڭ عوي ءوزىڭ... — دەپ ونىمەن دە اڭگىمەلەسەدى.
ات، باسىن شۇلعىپ قويىپ، كۇرسىنەدى.
دەگەنمەن، اجەم قۇدايدىڭ ەسىمىن تاپ اتامداي اۋزىنا كەپ الا بەرمەۋشى ەدى. اجەمنىڭ قۇدايى ماعان تۇسىنىكتى بولعاندىقتان، قورقىنىشتى ەمەس ەدى، ءبىراق وعان وتىرىك ايتۋعا بولمايدى، ول ۇيات. ول مەنى تەك وتە قاتتى ۇيالتاتىن، سوندىقتان اجەمە ەشۋاقىتتا دا وتىرىك ايتپاۋشى ەم. ونداي مەيىرىمدى قۇدايدان ءبىر نارسەنى بۇگىپ قالۋدىڭ ءوزى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس ەدى دە، ويتۋگە زاۋقىڭ دا سوقپايتىن ءتارىزدى بولاتىن.
ءبىر كۇنى، قاباقشى ايەل اتاممەن ۇرىسىسىپ قالىپ، سونىمەن قابات، ۇرىسقا قاتىسپاي تۇرعان اجەمدى دە ىلە كەتتى، وپىرەمدەنە بالاعاتتاپ، ءتىپتى اجەمە قاراي ءبىر ءسابىزدى جىبەرىپ قالدى. اجەم سابىر تۇتا سويلەپ، وعان:
— نە دەگەن اقماق ەدىڭىز، سۋدارىنيام، — دەدى بار بولعانى، ءبىراق مەن قاتتى جابىرلەنىپ قالدىم دا، جاۋىز ايەلدەن كەك الۋعا بەل بايلادىم.
قوس يەك، بىتىك كوز بۇل قىزىل جيرەن جۋان ايەلدى ءقايتىپ قاتتىراق جابىرلەسەم ەكەن دەپ، ويىمدى شارتاراپقا جۇگىرتۋمەن بولدىم.
تۇرعىن جۇرتتىڭ ءوزارا ۇرىس-جانجالدارىن بايقاۋىم بويىنشا، ولار كورگەن ءجابىرى ءۇشىن بىر-بىرىنەن كەك العاندا، مىسىقتارىنىڭ قۇيرىقتارىن كەسەتىن، يتتەرىنە ۋ تاستايتىن، قورازدارى مەن تاۋىقتارىن ولتىرەتىن، نەمەسە تۇندە دۇشپاندارىنىڭ پوگرەبتەرىنە ءتۇسىپ، كاپۋستا مەن قيار سالعان كادكىلەرىنە كەروسين قۇياتىن، بوشكەلەرىنەن كۆاسىن اعىزىپ جىبەرەتىن، — ءبىراق ماعان مۇنىڭ ءبارى دە ۇنامادى؛ مۇلدە ەستەن قالعىسىز، ءبىر سۇمدىقتى ويلاپ تابۋ كەرەك بولدى.
اقىرى ويلاپ تاپتىم: قاباقشى ايەلدىڭ پوگرەبكە تۇسكەنىن اڭدىپ تۇرىپ، توبەسىندەگى قاقپاقتى جاۋىپ، قۇلىپتاپ تاستادىم دا، قاقپاق ۇستىندە كەك ءبيىن بيلەدىم، ءسويتتىم دە كىلتتى شاتىرعا لاقتىرىپ جىبەرىپ، اجەم اس ءپىcipiپ جاتقان كۋحنياعا بار پارمەنىممەن جۇگىرىپ كىردىم. اجەم مەنىڭ قۋانىشىمدى بىردەن بىلە قويمادى، ءبىلىپ العان سوڭ، ءتيىستى جەرىمە شاپالاقپەن بەرىپ-بەرىپ الدى، ءسويتتى دە سىرتقا الىپ شىعىپ، كىلتتى اكەلۋگە شاتىردىڭ ۇستىنە جىبەردى. مەنىڭ قىلىعىما اجەمنىڭ بۇلاي قاراعانىنا تاڭىرقاپ، ۇندەمەستەن كىلتتى اكەلدىم دە، اۋلانىڭ ءبىر بۇرىشىنا قاشىپ بارىپ، قاراپ تۇردىم: اجەم تۇتقىن قاباقشى ايەلدى شىعارىپ الدى، سوسىن ەكەۋى شۇيىركەلەسە كۇلىسىپ، اۋلانىڭ ىشىمەن كەتىپ بارا جاتتى.
— سەنى مە، — دەپ كىجىندى قاباقشى ايەل، ماعان قاراي بۇلتىيعان جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ءبىراق بىتىك كوز ءجۇزى مەيىرلەنە كۇلىمدەپ تۇردى. ال، اجەم مەنى جاعامنان الىپ، كۋحنياعا سۇيرەپ اكەلدى دە:
— سەن مۇنى نەگە ىستەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— ول ساعان ءسابىز لاقتىردى عوي...
— ءسويتىپ، سەن مۇنى مەن ءۇشىن ىستەگەن ەكەنسىڭ عوي؟ سولاي دە! سەن وڭباعاندى مەن ءقازىر تىشقاندارعا جەمگە پەش استىنداعى قۋىسقا تىعىپ تاستايىن، سوندا ەسىڭدى جيارسىن! قورعامپازىن كوردىڭ بە — ۇرگەن قۋىقتاي كومپيىپ الىپتى، جارىلىپ كەتەرسىڭ! اتاڭا ايتايىن، جونىڭنان قايىس السىن! شارداققا جونەل، كىتابىڭدى وقى...
اجەم مەنىمەن ۇزاقتى كۇن سويلەسپەدى، ءبىراق كەشكىلىكتە عيباداتقا تۇرار الدىندا توسەككە كەپ وتىردى دا، كوڭىلىمە قۇيا سويلەپ، ەستەن كەتپەستىك ءبىر سوزدەر ايتتى:
— بەرى قارا، لەنكا، جان-كوكەگىم: ەرەسەكتەردىڭ ىسىنە ارالاسۋشى بولما، — مۇنى ەسىڭدە مىقتاپ ساقتا! ەرەسەكتەر — بۇزىلعان ادامدار؛ ولار قۇدايدىڭ سىنىنان وتكەندەر، سەن ءالى ول سىننان وتكەن جوقسىڭ، — سوندىقتان ءسابي اقىلىڭمەن تۇرا بەر. قۇدايتاعالا جۇرەگىنە دەم بەرەر كەزدى، ىستەر ءىسىڭدى نۇسقاپ، ءوز جولىنا اكەپ سالار كەزدى كۇت. ءتۇسىندىڭ بە؟ ال، كىمنىڭ قانداي كۇناسى بار ەكەنىندە سەنىڭ ءىسىڭ بولماسىن... سوتتاۋشى دا، جازالاۋشى دا ءبىر قۇداي. ءبىز ەمەس، — سول عانا!
ءسال كىدىرىپ، ناسىبايىن اتىپ الدى دا، وڭ كوزىن كىلميتىڭكىرەپ:
— ءبىراق، مۇمكىن، كىمنىڭ قانداي كۇناسى بار ەكەنىن ايىرۋعا قۇدايتاعالانىڭ دا قۇدىرەتى جەتە بەرمەيتىن شىعار، — دەپ قويدى.
— قۇداي ءبارىن ءبىلىپ وتىرماي ما؟ — دەپ سۇرادىم مەن، تاڭقالىپ.
— ءبارىن بىردەي ءبىلىپ وتىرسا، ادام بالاسى، ءسىرا، كوپ نارسەلەردى ىستەمەگەن دە بولار ەدى. ول جارىقتىق كوكتەن جەرگە، بىزدەردىڭ بارلىعىمىزعا قاراي-قاراي كەيبىر كەزدەردە: «ءاي مەنىڭ ادامدارىم-اي، ادامدارىم، سۇيىكتى ادامدارىم-اي مەنىڭ! قانداي جانىم اشيدى سىزدەرگە!» — دەپ، سونداي قاتتى ەڭىرەپ، جىلاپ تا جىبەرەتىن شىعار، — دەپ اقىرىن عانا جانە مۇڭايا جاۋاپ قايىردى اجەم.
اجەمنىڭ ءوزى دە جىلاپ جىبەردى دە، جاس جۋعان بەتىن سۇرتپەستەن، عيبادات ەتۋگە بۇرىشقا قاراي كەتتى.
سول كۇننەن باستاپ اجەمنىڭ قۇدايى ماعان ونان سايىن جاقىن، ونان سايىن تۇسىنىكتى بوپ كەتتى.
ماعان ناسيحات ايتقان كەزىندە اتام دا: قۇدايدىڭ بولمايتىن جەرى، بىلمەيتىنى جوق، ادام اتاۋلىعا بارلىق نارسە جونىندە مەيىرىمدەنە كومەك كورسەتەدى دەيتىن، ءبىراق اجەمشە عيبادات ەتپەۋشى ەدى.
اتام، تاڭەرتەڭ بۇرىشقا يكون الدىنا بارىپ تۇرماستان بۇرىن، ۇزاق جۋىنادى، سونسوڭ مۇقياتتاپ كيىنىپ الىپ، سارى شاشىن ابدەن تارايدى، ساقالىن جوندەيدى دە، ايناعا قارانىپ الىپ، كويلەگىن تومەن ءتۇسىرىپ، موينىنداعى قارا ورامالىن جيلەتىنىڭ ومىراۋىنا سالىپ، جاسىرىنعان ءتارىزدى، اياعىن ەپتەپ باسىپ، يكوندارعا تامان بارادى. ۇنەمى ەدەن تاقتايىنىڭ اتتىڭ كوزى سياقتى دوپ-دوڭگەلەك، ءبىر بۇتاق كوزىنە تۇرىپ الادى دا، باسىن ءيىپ، سولداتشا ەكى قولىن ءتۇپ-تۇزۋ تومەن ءتۇسىرىپ، ءبىر مينۋتتەي ءۇنسىز تۇرىپ قالادى. سىپتاي، جىپ-جىڭىشكە بوپ، سونسوڭ:
— «جاراتقان قۇدايتاعالانىڭ قۇرمەتى ءۇشىن» — دەيدى، اسەرلى ۇنمەن.
وسى سوزدەردەن كەيىن شىبىن ەكەش، شىبىن دا قاناتىنىڭ ىزىڭىن باسەڭدەتكەندەي، ءۇيدىڭ ىشىنە ءبىر ەرەكشە تىنىشتىق ورناعانداي بولىپ كورىنەدى ماعان.
اتام باسىن كەكشيتىپ تۇرادى؛ قاستارى جوعارى كەرىلىڭكىرەپ تۇكسيە تۇسەدى، التىنداي سارى ساقالى ىلگەرى توسەلە شوقشىيىپ كەتەدى؛ ساباقتا جاۋاپ بەرىپ تۇرعانداي، دۇعانى مىعىم وقيدى؛ ءۇنى ۇعىمدى، ءارى وكتەم شىعادى.
— «سۋديا بەكەر كەلەدى، ويتكەنى كەيبىرەۋلەردىڭ ىستەگەن ىستەرى بۇرىن اشكەرەلەنەدى ...»
كوكىرەگىنە جۇدىرىعىمەن اقىرىن سوعىپ قويادى دا:
— «تەك جالعىز سەنىڭ الدىڭدا عانا كۇنالىمىن، كۇنالارىمنان ءجۇزىڭدى تايدىرا كور...» — دەپ قاتتى جالبارىنادى.
سوزدەرىن داقپا-داقتاپ «نانامىن» اياتىن وقيدى؛ وڭ اياعى، اياتتىڭ ىرعاعىنا ءۇنسىز ەلىكتەگەنلەي، ءدىر-دىر ەتەدى؛ ءوزى يكوندارعا تامان بارىنشا سىرەسە ۇمتىلادى، بويى ءوسىپ كەتەدى، بىردەن-بىرگە جىڭىشكەرە، سولا تۇسكەندەي، تاپ-تازا، تاپ-تۇيناقتاي بوپ، وكتەمسي سويلەپ:
— «دۇنيەگە دارىگەردى كەلتىرگەن دە ءوزىڭسىن، جانىمنىڭ كەپ جىلدىق قۇمارىنىڭ شيپاسىن دا ءوزىڭ تاپقايسىن! شىن نيەتىممەن قويماستان ساعان زارىمدى شاعامىن، شاپاعاتىڭدى تيگىز، پاتشا انام!» — دەيدى.
سوسىن جاسىل كوك كوزدەرىنىڭ جاسىن توگە سويلەپ:
— «ىستەگەن ىستەرىم ورنىنا مەنىڭ دىنگە سەنىمىم ەسەپكە الىنسىن، قۇدايىم، كەشىرىم اپەرەتىن ىستەرىمدى ەسەپتەن شىعارىپ تاستاماعايسىن!» — دەپ داۋىستاپ جالبارىنادى.
سونى ايتىپ جەدەلدەتىپ، قالشىلداپ شوقىنا باستايدى، باسىن كادىمگىدەي سۇزە يزەڭدەتەدى، داۋسى قارلىعا شىعادى دا، وكسىپ قويادى. كەيىنىرەكتە سيناگوگالاردا بولىپ، اتامنىڭ ول كەزدە ەۆرەيلەرشە عيبادات ەتەتىنىن ۇقتىم.
ساماۋىر ستول ۇستىندە الدەقاشان بۇرقىلداپ تۇر، بولمە ىشىندە سۇزبە سالىپ پىسىرگەن قارا ۇن شەلپەگىنىڭ ىستىق ءيسى اڭقيدى، تاماق جەگىڭ كەپ بارادى! اجەم تومسارىپ جاقتاۋعا سۇيەنىپ تۇرادى دا، ەدەنگە قاراپ، كۇرسىنىپ قويادى؛ باقتان تەرەزەگە كۇلىمدەگەن كۇن شۇعىلاسى ءتۇسىپ تۇر، اعاشتاعى شىق ىنجۋدەي جىلتىلدايدى، ەرتەڭگى اۋادان ۋكروپتىڭ، قاراقاتتىڭ، پىسكەن المانىڭ حوش ءيىسى اڭقيدى.
— «قۇمارىمنىڭ وتىن ءسوندىر، ويتكەنى مەن ءبىر سورلى، ءارى قارعىس تيگەن اداممىن!» — دەپ اتام ءالى عيبادات ەتىپ، تەڭسەلىپ، زارلاۋمەن تۇر.
مەن تاڭەرتەڭ جانە جاتار الدىندا وقيتىن اياتتاردىڭ ءبارىن جاتقا بىلەتىنمىن، اتام قاتەلەسپەس پە ەكەن، ەڭ بولماسا، ءبىر اۋىز ءسوزىن تاستاپ كەتپەس پە ەكەن — دەپ، قادالا اڭدىپ وتىرامىن.
اتام ەتە سيرەك قاتەلەسەدى؛ قاتەلەسە قالسا، مەن ىلعي قۋانامىن.
عيبادات ەتىپ بوپ، اتام اجەم مەن ماعان:
— سالەمەتسىزدەر مە! — دەيتىن.
بىزدەر باس يزەيمىز، ءسويتىپ، اقىرى تاماققا وتىرامىز. سول ارادا مەن اتاما:
— بۇگىن سەن «باسىم» دەگەن ءسوزدى تاستاپ كەتتىڭ! — دەيمىن.
— وتىرىك ايتىپ وتىرعان جوقسىن با؟ — دەپ سۇرايدى ول سابىرسىزدانا ءتۇسىپ جانە سەنىڭكىرەمەي.
— شىن، تاستاپ كەتتىڭ! «ءبىراق، ول سەنىمىم بارلىعىنان دا باسىم» دەۋ كەرەك ەدى، سەن «باسىم» دەگەن ءسوزدى ايتپادىڭ!
— مىنانى كوردىڭ بە! — دەپ ساڭق ەتەدى اتام، ايىبىن مويىنداپ، كوزىن جىپىلىقتاتا ءتۇسىپ.
قاتەسىن كورسەتكەنىم ءۇشىن، ول كەيىن سازايىمدى مىقتاپ ءبىر تارتتىرادى، ءبىراق ازىرىنشە، ونىڭ ۇيالعانىن كورىپ، مەن ءماز-مايرام بولام.
ءبىر كۇنى اجەم:
— اكەسى، سەنىڭ عيبادات ەتكەنىڭدى تىڭداۋعا، ءسىرا، قۇدايدىڭ ءوزى دە جالىعاتىن شىعار، — ۇنەمى وزگەرمەيتىن ءبىر نارسەنى داتتايسىن دا تۇراسىن عوي، — دەدى ازىلدەپ.
اتام:
— نە دەپ وتىرسى-ىن! — دەپ، كارلەنە سوزىپ قويدى داۋىسىن. — نە دەپ مىڭگىرلەپ وتىرسىن؟
— قانشا تىڭداسام دا، قۇدايتاعالاعا ءوز جانىڭنان ەشۋاقىتتا ءبىر اۋىز ءسوز تارتۋ ەتپەيسىن عوي دەيمىن!
اتام قىپ-قىزىل بوپ، قالشىلداپ كەتتى دە، ستۋلدا وتىرعان كۇيى ىرشىپ ءتۇسىپ، اجەمنىڭ باسىنا شىناياقتى جىبەرىپ كەپ قالدى، ءسويتتى دە:
— جوعال، كارى الباستى! — دەپ بۇتاققا سالعان اراشا، باج ەتە قالدى.
قۇدايدىڭ قاجىماس قۇدىرەتىن اڭگىمەلەگەندە، اتام ءاردايىم ەڭ الدىمەن ونىڭ راقىمسىزدىعىن ادەيى ەسكەرتىپ وتىراتىن؛ ادام بالاسى ءبىر كۇنا قىلسا بولعانى، — توپانعا ۇشىرايدى، تاعى ءبىر كۇنا قىلسا بولعانى، — ورتەنەدى، قالالارى قىيراتىلادى؛ نەمەسە، قۇداي اشارشىلىق پەن وبا اۋرۋىن جىبەرىپ جازالايدى، جەر ۇستىنە تونگەن ءبىر الماس قىلىش بوپ، كۇناقارلارعا قىرعىن سالادى دا تۇرادى.
— كىم دە كىم، قۇدايدىڭ زاڭىن بۇزسا، ۋايىم-قايعى مەن ءولىم جازاسىنا ۇشىرايدى! — دەپ ۇعىندىرادى اتام، جىپ-جىڭىشكە ساۋساقتارىمەن ستولدى تىقىلداتا ءتۇسىپ.
قۇدايدىڭ راقىمسىزدىعىنا نانۋ ماعان قيىن بولدى. اتام ماعان وسىنىڭ ءبارىن، قۇدايدان قورىقسىن دەمەي، وزىنەن قورىقسىن دەپ، جورتا ويلاپ شىعارادى عوي دەپ كۇدىكتەنەتىنمىن. سوندىقتان مەن ودان اشىقتان-اشىق:
— سەن وسىنى مەن ءتىلىڭدى الاتىن بولسىن دەپ ايتاسىن عوي؟ — دەپ سۇرادىم.
اتام دا اشىقتان-اشىق:
— دۇرىس، ارينە. ءتىلىمدى الماي باقشى ءوزىڭ؟! — دەپ جاۋاپ قايىردى.
— ال، اجەم شە؟
— سەن ول كارى اقىماققا نانبا! — دەپ ۇيرەتتى اتام، قاتالدانىپ. — ول ءوزى جاسىنان اقماق، ساۋاتسىز، ءارى اقىلسىز. ونداي ۇلى ىستەر جايىندا ساعان ەشتەڭە دەۋشى بولما دەپ، بۇيىرىپ قويايىن مەن وعان! قانە، ايتىپ بەرشى ماعان: پەرىشتەلەر قانشا دارەجەلى چيندەرگە جىكتەلەدى؟
مەن ايتىپ بەردىم دە:
— چينوۆنيك دەگەندەر كىم؟ — دەپ سۇرادىم.
— ءاي، ءوزىڭ ءبىر مازاسىز ەكەنسىن! — دەپ كۇلىمسىرەدى اتام، كوزىن جۇمىپ؛ سونسوڭ اۋزىن تامسانىپ قويىپ:
— مۇنىڭ قۇدايعا قاتىسى جوق، چينوۆنيكتەر — ادامزات تاراپىنان! چينوۆنيك دەگەن زاكون كەمىرۋشى، ول زاكون بىتكەندى جالماۋمەن بولادى، دەدى.
— زاكون دەگەن نە؟
— زاكون با؟ ول — ادەت-عۇرىپ دەگەن ءسوز، — دەدى شال كوڭىلدەنە، ءارى ىقىلاستانا سويلەپ، اقىلدى، وتكىر كوزدەرىن جارقىلداتىپ. — ادام اتاۋلى دۇنيەدە تۇرادى دا: ەندى وسىلاي بولسا، بارىنەن ارتىق بولار، وسىنى ءوزىمىز ادەت ەتەيىك، ەرەجە، زاكون ەتىپ ورناتايىق! — دەگەن كەلىسىم جاسايدى. مىسالى: بالالار ويىنعا كىرىسەردە، ويىندى قالاي، قانداي تارتىپپەن جۇرگىزۋ جونىندە ءسوز بايلاسادى. ەندەشە، مىنە وسىنداي بايلاۋ — زاكون بوپ تابىلادى!
— چينوۆنيكتەر شە؟
— چينوۆنيك — تەنتەك بالا سياقتى، كەلەدى دە، بارلىق زاكوندى بۇزىپ جىبەرەدى.
— نەگە؟
اتام، قاباعىن سۇستانا ءتۇيىپ:
— مۇنى سەن تۇسىنە المايسىن! — دەدى دە:
— ادام اتاۋلىنىڭ بارلىق ىستەرىنىڭ ۇستىنەن قۇداي قاراپ تۇر! ادامدار ءبىر نارسە تىلەسە، قۇداي — باسقا ءبىر نارسەنى تىلەيدى. ادامزاتتىكىنىڭ ءبارى بايانسىز. قۇداي ۇرلەپ قالسا بولعانى — ءبارى دە كۇل-تالقان بولادى، — دەپ ۇعىندىردى.
چينوۆنيكتەردىڭ ءجاي-مانىسىن بىلگىم كەپ، قۇمارتۋىما كوپتەگەن سەبەپتەرىم بار ەدى، سوندىقتان:
— ياكوۆ اعاي:
اق پەرىشتە — قۇداي ءچينى،
چينوۆنيكتەر — شايتان ق ۇلى
— دەپ ولەڭ ايتادى عوي، — دەپ قىلقىلداپ قويمادىم.
اتام شوقشا ساقالىن الاقانىمەن جوعارى كوتەرىڭكىرەپ، اۋزىنا سالدى دا، كوزىن جۇمدى. بەتى جىبىر-جىبىر ەتتى. ونىسىنا قاراپ، ىشىنەن كۇلىپ وتىرعانىن بىلە قويدىم.
— ياشكا ەكەۋىڭدى اياقتارىڭنان ماتاپ، جىبەرەر مە ەدى سۋعا تاستاپ! — دەدى ول. — مۇنداي ولەڭدەردى ونىڭ ايتۋىنىڭ دا، سەنىڭ تىڭداۋىڭنىڭ دا قاجەتى جوق. بۇلار — راسكولنيكتەر — ءدىن بۇزۋشىلار ويلاپ شىعارعان، كۋلۋگۋرلاردىڭ كۇلكىلى ولەڭدەرى عوي.
سوسىن، ويعا شومىپ، كوزىن مەنىڭ ۇستىمنەن اسىرا ءبىر جاققا جىبەرىپ:
— ءاي، سەندەردى مە-ە... — دەپ، اقىرىن عانا داۋسىن سوزىپ قويدى.
ءبىراق اتام، قۇدايدى ءارى قاھارلى، ءارى ادام اتاۋلىدان جوعارى ساناعانىمەن، ول دا، اجەم سياقتى، قۇدايدى دا، ونىڭ سان-ساپات اۋليە-انبيەلەرىن دە ءوزىنىڭ بارلىق ىستەرىنە قاتىستىرىپ وتىراتىن. ال، اجەم نيكولا، يۋريي، فرول جانە لاۆردان باسقا اۋليەلەردى مۇلدە بىلمەيتىن ءتارىزدى، دەگەنمەن سولاردىڭ وزدەرى دە ادام اتاۋلىعا وتە مەيىرىمدى، ءارى جاقىن ەدى: وزدەرىندە ادامنىڭ بارلىق قاسيەتتەرى بار، ادام اتاۋلىنىڭ تۇرمىسىنا ارالاسىپ، دەريەۆنيالار مەن قالالاردى كەزىپ جۇرەدى. اتامنىڭ اۋليەلەرىنە كەلسەك، تۇگەلگە جاقىن شەيىتتەر، بۇلار دىنسىزدەردىڭ تابىناتىن پۇتتارىن جويىپ، ريم پاتشالارىمەن تارتىسىپ جۇرەدى، ولاردى سول ءۇشىن ازاپتايدى، ورتەيدى، تىرىلەي تەرىسىن سويىپ الادى.
اتام كەيدە:
— قۇدايتاعالا وسى ءبىر كىشكەنە ءۇيدى ەڭ بولماسا بەس ءجۇز سوم پايدامەن ساتۋعا كومەكتەسسە ەكەن، — اۋليە نيكولا ءۇشىن دۇعا وقىر ەم، — دەپ قيال ەتەدى.
اجەم كۇلىپ قويىپ:
— بۇل الجىعان اقماققا نيكولا ءۇي ساتىپ بەرسە، شىركىن! نيكولاي جارىقتىقتىڭ سودان ارتىق ءىسى جوق شىعار! — دەيتىن ماعان.
اتامنىڭ ءوز قولىمەن ءتۇرلى جازۋ جازعان، اۋليە تىزىمدەرى مەندە كوپكە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. سول تىزىمدەردە يواكيم مەن اننا كۇنىنىڭ تۇسىنا جيرەن سىيامەن تىك ارىپپەن: «پالەدەن قۇتقاردى شاراپاتتىلار»، — دەپ جازىلعان بولاتىن.
بۇل «پالە» ءالى ەسىمدە: اتام، قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتىن بالالارىنا كومەكتەسۋ قامىن ويلاپ، ءوسىمقورلىق كاسىبىمەن اينالىسا باستادى، زاكلادقا استىرتىن زات قابىلدايتىن بولدى.
ۇستىنەن بىرەۋ ارىز ءتۇسىرىپ، ءبىر كۇنى ءتۇن ىشىندە پوليسيا جەتىپ كەلىپ، ءتىنتۋ جۇرگىزدى. كەرەمەت ابىگەر بولدى، دەگەنمەن، اقىرى قايىرلى بوپ ءبىتتى؛ اتام كۇن شىققانشا عيبادات قىلدى دا، الگى سوزدەردى اۋليە تىزىمدەرىنە تاڭەرتەڭ مەنىڭ كوزىمشە جازعان بولاتىن.
كەشكى اس الدىندا، اتام مەنى قاسىنا الىپ پسالتىر، چاسوسلوۆ، يا ەفرەم ءسيريننىڭ زىلدەي كىتابىن وقيدى. تاماقتانىپ الىپ، تاعى دا عيباداتقا كىرىسەدى.
— «ساعان نە اپارام، نەمەن وسەسىن قايىرام، ۇلى مارحابباتتى ماڭگىلىك پاتشا... بىزدەردى ءارتۇرلى قيالدان ساقتاندىرا گور... كەيبىر ادامداردان قورعاي گور مەنى، قۇدايىم... كوزىمنىڭ جاسىن توككىز دە، ءولىمدى ۇمىتتىرا كورمە... — دەگەن مۇڭدى وكىنىشتى سوزدەرى كەشكى تىنىشتىقتا كوپكە دەيىن ەستىلىپ تۇرادى.
ال اجەم:
— وي، بۇگىنگى شارشاعانىمدى-اي! ءسىرا، عيبادات ەتپەي-اق جاتا كەتەتىن شىعارمىن... — دەيدى كوبىنەسە.
اتام مەنى شىركەۋگە اپارۋشى ەدى: سەنبى كۇندەرى — كەشكى عيباداتقا، مەيرام كۇندەرى — تۇستەن كەيىنگى عيباداتقا بارامىز. قاي كەزدە قانداي قۇدايعا عيبادات ەتەتىندەرىن شىركەۋدە اجىراتىپ قويامىن: پوپ پەن دياچوكتىڭ وقيتىندارىنىڭ بارلىعى — اتامنىڭ قۇدايىنا ارنالعان عيبادات تا، انشىلەردىڭ اندەتەتىنى — ۇنەمى اجەمنىڭ قۇدايىنا ارنالعان عيبادات بولاتىن.
بالانىڭ تۇسىنىگىندەگى قۇدايلاردىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعىن، ارينە، تۇرپايى تۇردە سۋرەتتەپ وتىرمىن. بۇل ايىرماشىلىق ءسابي جانىمدى سەزىكتەندىرىپ، دال قىلىپ جۇرەتىنى ءالى ەسىمدە، دەگەنمەن، اتامنىڭ قۇدايى كوڭىلىمدە قورقىنىش، ءارى جەك كورىنشىلىك تۋعىزاتىن: ءوزى ەشكىمدى سۇيمەيدى، جۇرتتىڭ ءبارىن قاھارلى كوزىمەن قاداعالاپ وتىرادى، بارىنەن بۇرىن ادامنىڭ جاماندىعىن، جاۋىزدىعىن، كۇناسىن قازبالاپ تابادى. ونىڭ ادامعا سەنبەيتىندىگى، ءاردايىم باقىلدىق كۇتەتىندىگى، ءارى جازالاۋدى سۇيەتىندىگى ايقىن ەدى.
سول ءبىر كۇندەردە قۇداي تۋرالى ويلار مەن سەزىمدەر كوڭىلىمنىڭ ومىردەگى ەڭ كورىكتى، نەگىزگى دارمەنى بولدى، — باسقا اسەرلەردىڭ ءبارى دە، جەركەنىش پەن ۋايىم تۋعىزىپ، ءوزىنىڭ راقىمسىزدىعىمەن، ءارى ناستىعىمەن ىزالاندىرۋمەن عانا بولاتىن. توڭىرەگىمدەگى نارسەنىڭ بارىنەن جاقسى، بارىنەن جارقىنى — تەك قۇداي عانا، — جان-جانۋاردىڭ بارىنە بىردەي سونشاما سۇيكىمدى دوس اجەمنىڭ قۇدايى بولاتىن. ارينە، سوندىقتان دا: اتام مەيىرىمدى قۇدايدى نەعىپ كورمەيدى ەكەن؟ — دەگەن سۇراق تا مازالاماي قويمايتىن-دى.
مەنى قىدىرۋعا كوشەگە شىعارمايتىن، ويتكەنى كوشە مەنىڭ كوڭىلىمدى تىم قاتتى قوزدىرادى، كوشە اسەرلەرىنەن مۇلدە ەسىرگەندەي بوپ، كوبىنە-اق جانجال مەن توبەلەستەرگە سەبەپشى بولۋشى ەم. سەرىكتەرىم جوق، كورشىلەرىمىزدىڭ بالالارى مەنى دۇشپان كوردى؛ ولاردىڭ مەنى كاشيرين دەپ اتاعانى ۇناماۋشى ەدى، ولار دا وسىنى بايقاپ:
— كاشيرين جالماۋىزدىڭ كىشكەنە نەمەرەسى شىقتى، قاراڭدار!
— جابىلىڭدار وعان! — دەپ بىر-بىرىنە ونان سايىن ورشەلەنە ايقايلايتىن.
سوسىن توبەلەس باستالادى.
مەن، جاس بولعانىممەن، كۇشتى، ءارى توبەلەستە ءادىسشىل بولدىم، — ماعان ءاردايىم توبىمەن جابىلاتىن دۇشپاندارىمنىڭ ءوزى دە مۇنى مويىندايتىن. دەگەنمەن، ۇنەمى كوشەدەن تاياق جەيمىن، ۇيگە مۇرنىم بۇزىلىپ، ەرىندەرىم ءتىلىنىپ، بەت-اۋزىم كوپ-كوكالا، ءۇستى-باسىم دال-دۇل، شاڭ-شاڭ بوپ قايتۋشى ەم.
اجەم:
— نەمەنە، شومىردىڭ بالاسى، تاعى توبەلەستىڭ بە؟ اپىر-اۋ، بۇل نەمەنە ءوزى، ءا! جوندەي باستاسام، شىعا بەpiپ تاعى... — دەپ مەنى ۇرەيلەنە ەسىركەپ قارسى الادى.
بەتىمدى جۋادى، كوگەرگەن ىسىكتەرىمە بۇلت، قارا باقىر اقشا يا دىمقىل قورعاسىن باسادى دا:
— نەگە توبەلەسە بەرەسىن، ا؟ ۇيدە مومىن-اقسىن، كوشەگە شىقساڭ — وڭباي كەتەسىن! ۇياتسىز. اتاڭا ايتايىن، ەندىگارى سىرتقا شىعارماي قويسىن... — دەپ ۇگىتتەيدى.
اتام مەنىڭ كوگەرگەن ىسىكتەرىمدى كورگەنىمەن، ەشۋاقىتتا دا ۇرىسپايدى، تەك تاماعىن كەنەي تۇسەدى دە:
— تاعى دا مەدال قاداپ كەلدىڭ بە؟ سەن بە، سەن جاۋىنگەر انيكا ەندى كوشەگە اياعىڭدى باسۋشى بولما، ەستىپ تۇرمىسىن؟ — دەپ مىڭگىرلەيدى.
كوشە جىم-جىرت بولسا، وعان ءوزىمنىڭ دە كوڭىلىم اۋا قويمايتىن، ءبىراق بالالاردىڭ كوڭىلدى ايقاي-شۋىن ەستىگەن كەزدە، اتامنىڭ تىيىم سالعانىنا قاراماستان، اۋلادان شىعا جونەلەتىنمىن. ىسىك پەن جاراقاتقا جابىرلەنبەيتىنمىن، ءبىراق كوشە ويىندارىنىڭ راقىمسىزدىعى، — وزىمە وتە-موتە تانىس، ابدەن قۇتىرىندىرىپ جىبەرەتىن راقىمسىزدىق ۇنەمى ىزامدى كەلتىرۋمەن بولاتىن. بالالاردىڭ يتتەردى يا قورازداردى تالاستىرعانىن، مىسىقتاردى ازاپتاعانىن، ەۆرەي ەشكىلەرىن قۋالاعانىن، ماستاردى، قايىرشىلاردى جانە يگوشا سمەرت ۆ كارمانە دەيتىن دۋانانى جابىرلەگەنىن قاتتى جەك كورۋشى ەم.
يگوشا سمەرت ۆ كارمانە — توتىققان، سۇيەگى شىققان بەتىن تۇكسيگەن تۇك باسقان، زىلدەي سەڭسەڭ تون كيىپ جۇرەتىن، ۇزىن بويلى، ىس باسقان ارىق كىسى ەدى. كوشەدە، تاڭعاجايىپ بوپ تەڭسەلىپ، ءيميىپ اياعىنىڭ استىنا، جەرگە تىرس ۇندەمەي قاسارا قاراپ كەپ، جۇرەتىن. ونىڭ كىپ-كىشكەنە مۇڭدى كوزدى، شويىن ءتۇستى ءجۇزى كوڭىلىمە ۇرەيلى قۇرمەت اسەرىن ەنگىزەتىن، — بۇل ادامنىڭ ءوزى ءبىر ماڭىزدى جۇمىس ۇستىندە، ءبىر نارسە ىزدەپ ءجۇر عوي، سوندىقتان ونىڭ مازاسىن العان ءجون بولماس دەپ ويلايتىنمىن.
بالالار ونىڭ كۇرجىك جاۋىرىنىنا تاس لاقتىرىپ، سوڭىنان جۇگىرىپ كەلەدى. ول، بالالاردى كوپكە دەيىن بايقاماعانداي، تيگەن كەسەكتىڭ اۋىرتقانىن سەزبەگەندەي بوپ، جۇرە بەردى دە، ءبىر كەزدە كەنەت توقتاي قالىپ، سەڭسەڭ بورىك كيگەن باسىن كوتەرىپ الدى، قالتىراعان قولىمەن بوركىن جوندەپ قويدى دا، ۇيقىدان جاڭا عانا ويانعانداي، جان-جاعىنا قارادى.
— يگوشا سمەرت ۆ كارمانە! قايدا باراسىن، يگوش؟ اجالى قالتاسىندا، — قاراڭدار! — دەپ ايقايلايدى بالالار.
ول قولىمەن قالتاسىن ۇستاي الادى، سونسوڭ، جالما-جان ەڭكەيىپ، جەردەن تاس، اعاش كەسىندىسىن، ءبىر ۋىس توپىراق الادى دا، ۇزىن قولىن يكەمسىز سەرمەي ءتۇسىپ، مىڭگىرلەپ، بوعاۋىز ايتادى. ۇنەمى وزگەرمەيتىن تەك ءۇش اۋىز جامان سوزبەن عانا بوقتاۋشى ەدى، — بۇل جوندە بالالاردىڭ قازناسى ودان ولشەۋسىز مول بولاتىن. كەيدە ول، اياعىن اقساي باسىپ، بالالاردىڭ سوڭىنان قۋادى؛ ۇزىن تونى اياعىنا وراتىلىپ جۇگىرتپەيدى، جىڭىشكە قۋ بۇتاق ءتارىزدى قارا قولدارىمەن جەر تىرەي، تىزەرلەپ قۇلاپ تۇسەدى. بالالار ونىڭ ەكى ءبۇيىرى مەن ارقاسىنا تاس جاۋدىرادى، اسا باتىلدارى قاسىنا جەتىپ بارىپ، باسىنا ءبىر ۋىس توپىراقتى شاشىپ جىبەرىپ، كەيىن ىرشىپ تۇسەدى.
كوشەدەگىلەردەن تاعى دا ءبىر، مۇمكىن، ودان دا گورى اۋىرىراق اسەر تۋعىزاتىن ماستەر گريگوريي يۆانوۆيچ ەدى. كوزدەن مۇلدە ايرىلعان ول، بويى ۇپ-ۇزىن، كەپ-كەلىستى بوپ، ءتىل قاتپاي، قايىر سۇراپ جۇرەتىن. ءبىر رەڭسىز كىشكەنتاي كەمپىر قولىنان جەتەلەپ جۇرەدى؛ كەمپىر، تەرەزە الدىنا توقتاي قالىپ، ۇنەمى الدەقايدا ءبىر ءبۇيىر قاراپ:
— سوقىر مۇساپىرگە، قۇداي ءۇشىن ساداقالارىڭدى بەرىڭدەر... — دەپ شىرىلداعان داۋىسپەن اندەتىپ كەپ تۇرادى.
گريگوريي يۆانوۆيچ ءۇن قاتپايدى. قارا كوزىلدىرىگى ۇيگە، تەرەزەگە، قارسى الدىنان شىققان ادامعا تۋرا قارايدى؛ سۇيەگىنە شەيىن بوياۋ سىڭگەن قولى كۇيەكتەي ساقالىن اقىرىن عانا سىيپاپ تۇرادى، ەرىندەرى مىقتاپ جىمقىرۋلى. مەن ونى ءجيى-جيى كورۋشى ەم، ءبىراق ونىڭ جۇمۋلى اۋزىنان ءبىر دىبىس شىققانىن ەشۋاقىتتا دا ەستىمەيتىنمىن، قارتتىڭ بۇلاي ءتىل قاتپاۋى مەنى قاتتى قينايتىن. قاسىنا جۋىي المايتىنمىن، ەشۋاقىتتا دا جۋىمايتىنمىن، قايتا، ونى كورە سالا، ۇيگە قاشا جونەلەتىنمىن دە، اجەمە:
— كوشەدە گريگوريي ءجۇر! — دەيتىنمىن.
اجەم مازاسىزدانا مۇڭايا ءتۇسىپ:
— راس پا؟ — دەپ ساڭق ەتەدى. — ءما، مىنانى اپارىپ، بەرە عوي!
مەن دورەكى تۇردە اشۋلانىپ، بارمايمىن. سوسىن قاقپا سىرتىنا اجەمنىڭ ءوزى شىعادى دا، تروتۋاردا تۇرىپ، گريگورييمەن ۇزاق سويلەسەدى. گريگوريي ساقالىن جەلپىلدەتىپ، كۇلەدى دە، قىسقا-قىسقا ءتىل قاتىپ، از سويلەيدى.
اجەم كەيدە ونى كۋحنياعا ەرتىپ اكەپ، شاي بەرەتىن، تاماقتاندىراتىن. ءبىر كۇنى گريگوريي: مەنى قايدا دەپ سۇراپتى. اجەم مەنى شاقىرىپ ەدى، قاشىپ بارىپ، وتىن اراسىنا جاسىرىنىپ قالدىم. گريگورييدىڭ قاسىنا بارا المايمىن، ويتكەنى ودان قاتتى ۇيالامىن، اجەم دە ۇيالادى — ونى دا بىلەمىن. اجەم ەكەۋمىز گريگورييدى تەك ءبىر كۇنى عانا اڭگىمە ەتتىك: اجەم، گريگورييدى قاقپانىڭ سىرتىنا شىعارىپ سالىپ، اۋلانىڭ ىشىندە اياعىن اقىرىن باسىپ، تومەن قاراپ جىلاپ كەلەدى ەكەن، قاسىنا بارىپ قولىنان ۇستادىم.
— سەن ودان نەگە قاشاسىن؟ — دەپ سۇرادى اجەم جايمەن. — ول سەنى جاقسى كورەدى، جاقسى ادال عوي ول...
— اتام ونى نەگە اسىرامايدى؟ — دەپ سۇرادىم.
— اتاڭ با؟
اجەم تۇرا قالدى دا، مەنى مىقتاپ قۇشاقتاپ الىپ، سىبىرعا جاقىن داۋىسپەن:
— وسى ءسوزىمدى ۇمىتپا: بۇل ادام ءۇشىن قۇدايتاعالا وكىندىرە ءبىر جازامىزدى بەرەر! جازامىزدى بەرەر... — دەدى، كورىپ كەلگەندەي بولجاپ.
ول قاتەلەسكەن جوق: اجەم ماڭگى-باقي تىنىم تاپقاننان كەيىن ون جىل شاماسى وتكەن سوڭ، اتام ءوزى دە قايىرشى، ءارى ەسالاڭ بوپ، قالانىڭ كوشەسىن كەزىپ كەتتى.
— مەيىرىمدى اسپازشىلارىم-اۋ، ءبىر كەسىم عانا پيروجوك، پيروجوك قانا بەرسەڭدەرشى ماعان! ءاي، سەندەردى مە-ە... — دەپ تەرەزە-تەرەزەنىڭ الدىندا ءمۇساپىرسىپ، قايىر سۇراپ ءجۇردى.
ونىڭ بۇرىنعىسىنان قالعانى تەك وسى ءبىر شەرلى، سوزىڭقى، كوڭىل تولقىتاتىن:
— ءاي، سەندەردى مە-ە... — دەگەن ءسوزى عانا ەدى.
يگوشا مەن گريگوريي يۆانوۆيچتەن باسقا، مەنى كوشەگە بەت باقتىرماي، قينايتىن ۆورونيحا دەگەن ءبىر بۇزىلعان ايەل ەدى. ءوزى ەڭگەزەردەي، دۋدا-دۋدا، ماس بوپ، مەيرام كۇندەرى كورىنەتىن. جۇرگەن ءجۇرىسى ءبىرتۇرلى وزگەشە ەدى، اياقتارىن قيمىلداتپاي، جەر باسپاي، بۇلتتاي جىلجىپ، بوعاۋىز ولەڭدەردى داۋرىعا ءسىمىرىپ كەلە جاتاتىن. قارسى كەلگەن ادامداردىڭ ءبارى، ءۇي-ۇيدىڭ قاقپاسىنا، بۇرىش-بۇرىشقا، دۇكەندەرگە تىعىلىپ، ودان جاسىرىنىپ قالادى، — ول بەينە كوشەنى سىپىرىپ كەلە جاتقانداي بولاتىن. بەتى كوككە تاندىق ۇرگەن قۋىقتاي كومپيىپ كەتكەن، الاقانداي كوگىلدىر كوزدەرى سۇمدىق ۇرەي شاشىپ، ءارى كۇلىمدەپ، بادىرايىپ تۇرادى. كەي-كەيدە:
— بالاپاندارىم، قايدا كەتتىڭدەر؟ — دەپ اڭىراپ جىلاپ جىبەرەدى.
اجەمنەن:
— بۇل نەسى؟ — دەپ سۇرادىم.
— ساعان ءبىلۋدىڭ قاجەتى جوق! — دەپ جاۋاپ قايىردى اجەم كوڭىلسىزدەنىپ، سوندا دا قىسقاشا ايتىپ بەردى: بۇل ايەلدىڭ ۆورونوۆ دەگەن چينوۆنيك ەرى بولعان، ونىڭ ەكىنشى ءبىر جوعارى دارەجەلى چين العىسى كەلەدى، سويتەدى دە ول ايەلىن ءوزىنىڭ باستىعىنا ساتىپ جىبەرەدى. ول كىسى بۇل ايەلدى ءبىر جاققا الىپ كەتەدى، ايەل ەكى جىل بويى ۇيىندە بولمايدى. قايتىپ كەلسە، بالالارى — ۇلى مەن قىزى — قايتىس بولعان، ەرى قازنانىڭ اقشاسىن كارتاعا ۇتقىزىپ جىبەرىپ، اباقتىدا وتىر ەكەن. اقىرىندا، سونىڭ قايعىسىنان ايەل ىشە باستايدى، جۇرەدى، قۇتىرىنىپ كەتەدى: مەيرام سايىن كەشكىلىكتە بۇنى پوليسيا الىپ كەتەدى...
جوق، كوشەدەن ءۇي اناعۇرلىم ارتىق بولدى. اسىرەسە تۇسكى استان كەيىنگى ۋاقىتتار وتە-موتە جاقسى. اتام ياكوۆ اعايدىڭ ماستەرسكويىنا كەتەدى، اجەم تەرەزە الدىنا وتىرىپ، ماعان قىزىق ەرتەگىلەر، حيكايالار ايتادى، اكەمدى اڭگىمە ەتەدى.
باياعى مىسىقتان ءوزى ايىرىپ العان قارا تورعايدىڭ سىنعان قاناتىن كەسىپ تاستاپ، قىرقىلعان اياعىنىڭ ورنىنا ۇيلەستىرىپ شىبىق بايلادى، قۇستى ەمدەپ جازىپ، سويلەتىپ ۇيرەتتى. تەرەزەنىڭ كاشەگىندە ءىلۋلى تۇرعان توردىڭ الدىندا كەيدە بەينە ءبىر ەڭگەزەردەي اڭ سياقتى بوپ، ساعات بويى تۇرىپ، ءتۇسىنىمپاز، كومىردەي قاپ-قارا قۇسقا جۋان قوڭىر داۋىسپەن:
— قانە: كىشكەنە قارا تورعايعا بوتقا بەر، — دەپ سۇرا؟ — دەپ، قايتا-قايتا ايتۋمەن بولادى.
قارا تورعاي وعان جىلت-جىلت ەتكەن سىقاقشىل، دوڭگەلەك كوزىنىڭ قىرىمەن قاراپ، توردىڭ جۇقا ءتۇبىن اعاش اياعىمەن تىقىلداتىپ قويادى، موينىن سوزادى دا ءانشى تورعاي بوپ ىسقىرادى، جورعا تورعايدىڭ، كوكەكتىڭ داۋسىنا سالادى، مىسىق بوپ مياۋلاماق بولادى، ءيتتىڭ ۇلىعانىنا ەلىكتەيدى، ءبىراق ادامشا سويلەۋگە شاماسى كەلمەيدى.
— ەي، تەنتەك بولماساڭشى! — دەيدى وعان اجەم شىنىمەن. — سەن كىشكەنە قارا تورعايعا بوتقا بەر! — دە.
قاۋىرسىندى قارا مايمىل اجەم سوزدەرىنە ۇقساس بىردەڭەنى ايتىپ داۋرىعادى، — كەمپىر ءماز بوپ كۇلەدى، قۇسقا ساۋساعىنىڭ ۇشىنان تارى بوتقاسىن بەرەدى دە:
— سەن قۋدى بىلەمىن؛ جورتا ىستەپ تۇرسىڭ، — ءبارى قولىڭنان كەلەدى، ءبارىن ايتا بىلەسىن! — دەيدى.
اقىرى قارا تورعايدى سويلەتىپ ۇيرەتتى: ءبىرازدان سوڭ ول كادىمگىدەي اپ-انىق ەتىپ، بوتقا سۇرايتىن بولدى، جانە اجەمدى كورىسىمەن: «درا-استۋي»... — دەگەنگە ۇقساس بىردەڭەنى سوزا ايتىپ تۇراتىن بولدى.
تورعاي العاشقى كەزدە اتام بولمەسىندە ءىلۋلى تۇراتىن، ءبىراق كوپ كەشىكپەي اتام ونى ءبىزدىڭ بولمەگە، شارداققا قۋىپ شىعاردى، ويتكەنى قارا تورعاي اتامدى كەلەمەجدەپ ۇيرەنىپ الدى؛ اتام ايات سوزدەرىن انىقتاپ ايتادى دا، قۇس، بالاۋىزداي سارى تۇمسىعىن توردىڭ اراسىنان شىعارىپ الىپ:
تيۋ، تيۋ، تيۋ-يرر، تۋ-يرر، تيۋ-ۋۋ! — دەپ ىسقىرىپ وتىرادى.
اتاما بۇل ءجابىر كورىندى؛ ءبىر كۇنى ول اياتتى توقتاتا سالىپ، جەردى تەۋىپ قالىپ:
- اكەت مىنا پەرىنى، ولتىرەمىن! — دەپ جان ۇشىرا، اقىرىپ كەپ جىبەردى.
ۇيدە قىزعىلىقتى نارسەلەر كوپ بولاتىن، سوندا دا مەن كەي-كەيدە سارقىلماس ءبىر مۇڭ باساتىن، بۇكىل تۇلابويىما ءبىر ءزىل تۇسكەندەي، كوزدەن دە، قۇلاقتان دا، بۇكىل سەزىمدەرىمنىڭ بارىنەن دە ادا بولىپ، كوپكە دەيىن سوقىر جانە شالاجانسار كۇيى، قاراڭعى شىڭىراۋدا جۇرگەندەي كەزدەرىم بولاتىن.
VIII
اتام، كاناتنايا كوشەسىنىڭ بويىنان باسقا ءبىر ءۇي ساتىپ الىپ، كۇتپەگەن جەردەن ءوز ءۇيىن قاباقشىعا ساتىپ جىبەردى؛ تاس توسەلمەگەن، شەپ باسقان، تاپ-تازا، ءارى تىنىش بۇل كوشە تۋرا دالامەن جالعاساتىن دا، ەكى بەتىندە الا-قۇلا قىپ سىرلاعان، كىشكەنە ۇيلەر قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇراتىن.
جاڭا ءۇي بۇرىنعى ۇيدەن گورى اسەمدەۋ، سۇيكىمدىلەۋ ەدى؛ كوشە جاق بەتى جۇعىمدى، ءارى قونىمدى قارا كۇرەڭ بوياۋمەن سىرلانعان؛ ءۇش تەرەزەنىڭ كوگىلدىر قاقپاقتارى مەن شارداقتاعى تەرەزەنىڭ تور كوز دارا قاقپاعى جارقىراپ كورىنەدى؛ شاتىردىڭ سول جاعىن قالىڭ كوك شەگىرشىن مەن جانە اپ-اسەم ەتىپ بۇركەگەن. اۋلا مەن باقتا جاسىرىنباق ويىندارىنا ادەيى ارنالعانداي، كوپتەگەن ۇياداي قۋىستار بار. شاعىن بولسا دا، ءارى قالىڭ، ءارى سۇيكىمدەنە ءيىن تىرەسكەن ب ا ق وتە-موتە جاقسى؛ باقتىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ويىنشىقتاي كىپ-كىشكەنە مونشا تۇر؛ ەكىنشى ءبىر تۇكپىرىندە ەدەۋىر تەرەڭ كەڭ شۇڭقىر بار؛ شۇڭقىردى قۋراي باسقان، اراسىنان بۇرىنعى ورتەنىپ كەتكەن مونشانىڭ قالدىعى، كۇيە-كۇيە جۋان بورەنەلەر سورايىپ-سورايىپ شىعىپ تۇر. باقتىڭ سول قول جاعىن پولكوۆنيك وۆسياننيكوۆ ات قورالارىنىڭ قابىرعاسى، وڭ جاعىڭ بەتلەنگىنىڭ قورا-قوپسىلارى قورشاعان؛ باقتىڭ ءتۇبى، قىپ-قىزىل نارتتاي، شىركەۋ قوڭىراۋىنداي ايقاي-شۋلى، جۋان قاتىن، ءسۇتشى پەتروۆچانىڭ ءۇي-ورمانىنا تىرەلگەن؛ ول ايەلدىڭ جەرمەن-جەكسەن قاپ-قارا، ءارى توزىعى جەتكەن ءۇستىن تەپ-تەگىس مۇك باسقان كىشكەنە ءۇيىنىڭ ەكى تەرەزەسى، قالىڭ كوك تۇنەك بۇلتتاي بوپ كورىنەتىن توعايى بار، وڭشەڭ تەرەڭ ساي-سالا تىلگىلەپ تاستاعان جازىقتىققا مەيىرلەنە كوز تىگىپ تۇراتىن؛ دالادا ۇزاقتى كۇن سولداتتار قىبىرلاپ، جۇگىرىپ جۇرەدى؛ كۇزگى كۇننىڭ قيعاش نۇرىنا شاعىلىسقان شتىكتار اق نايزاعايداي جارق-جۇرق ەتەدى.
بۇكىل ءۇي مەن كورمەگەن ادامدارعا لىق تولى: الدىڭعى جارتىسىندا كىشكەنتاي عانا دومالاق ايەلى بار ءبىر اسكەري تاتار تۇرادى؛ ايەلى تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ايقاي سالادى، كۇلەدى، اسەمدەپ اشەكەيلەگەن گيتار تارتادى دا، شىڭىلداعان اششى داۋىسپەن:
ءبىردى ءسۇيدىڭ، جاقپادىڭ سەن جانىنا،
تابۋ كەرەك ەكىنشىسىن تاعى دا.
ال، تاۋىپ ب ا ق سونى ىزدەپ، ەندەشە.
تاپساڭ سەنى سىي كۇتىپ ءتۇر وزگەشە.
ءدال وسى ءبىر قايىرى كوپ اق جولدا
سەنى ءتاتتى سىي كۇتىپ وزگەشە!
— دەگەن البىرت ولەڭدى باسقا ولەڭدەردەن گورى كوبىرەك ايتادى.
شارداي دومالاق اسكەري ادام، تەرەزە الدىندا وتىرىپ، كوكپەڭبەك بەتىن كومپيتە تۇسەدى دە، ءبىرتۇرلى جيرەن كوزىن كوڭىلدەنە اجىرايتىپ، تىنباستان ترۋبكا تارتادى، ءيتتىڭ ۇنىندەي ءبىر دىبىسپەن:
— ۆۋح، ۆۋح-ۆۋح-حح... — دەپ جوتەلۋمەن بولادى.
پوگرەب پەن ات قورا ۇستىندەگى جىپ-جىلى قوسالقى ۇيدە ەكى لوموۆوي يزۆوزچيك — ساقال-شاشى بۋرىل، كىشكەنتاي پەتر اعاي مەن ونىڭ مىلقاۋ نەمەرە ءىنىسى، بەتى قىزىل جەزدەن جاساعان پودنوسقا ۇقساس، جىپتىكتەي، سوم دەنەلى جاس جىگىت ستەپا، سوسىن ۇزىن بويلى، ۇنەمى كوڭىلسىز جۇرەتىن تاتار، دەنششيك ۆالي تۇرادى. بۇلاردىڭ ءبارى دە مەن بىلمەيتىن قاسيەتتەرى كوپ سونى ادامدار ەدى.
ءبىراق، اسىرەسە حوروشەە دەلو اتانعان ادام مەنىڭ بويىمدى مىقتاپ بيلەپ الدى دا، وزىنە ىنتىقتىرۋمەن بولدى. ول، ءۇيدىڭ تۇپكى جاعىنداعى، كۋحنياعا جالعاس، — ءبىرى باققا، ەكىنشىسى اۋلاعا قاراعان — ەكى تەرەزەلى ۇزىنشا بولمەنى جالداپ العان-دى.
ىلميگەن ارىق، بويى ەڭكەك، قىسقالاۋ ايىر قارا ساقال بىتكەن ءجۇزى اپپاق، كوزىندە مەيىرىمدىلىك نۇرى بار، كوزىلدىرىك كيىپ جۇرەتىن ادام ەدى. ول سوزگە ساراڭ ەلەۋسىز ادام بولاتىن، ءوزىن اسقا، نەمەسە شايعا شاقىرعاندا، ۇنەمى:
— حوروشەە دەلو — دەپ جاۋاپ بەرەتىن.
كوزىنشە دە، سىرتىنان دا اجەم ونى وسىلاي دەپ اتاي باستادى.
— لەنكا، حوروشەە دەلو شايعا كەلسىن، شاقىرشى! حوروشەە دەلو، تاماقتى نەگە از ىشەسىز؟ — دەيتىن اجەم.
ونىڭ بولمەسى تەكشەلەپ قويعان جانە قالاي بولسا سولاي ۇيە سالعان ءبىر جاشىكتەرگە، مەن تانىمايتىن قاراپايىم ارىپپەن باسىلعان وڭشەڭ ءبىر قالىڭ كىتاپتارعا لىق تولى بولاتىن؛ جەر-جەردىڭ بارىندە الۋان ءتۇستى سۇيىق نارسەلەر قۇيۋلى شىنىلار تۇرادى، كەسەك-كەسەك جەز بەن تەمىر، قورعاسىن شىبىقتارى جاتادى. ۇستىندە سارى بىلعارى كۇرتە، توركوز سۇر شالبار، ءۇستى-باسى بوياۋ-بوياۋ، جامان ءيىسى اڭقىپ، ۇيپا-تۇيپا، ءارى يكەمسىز ول، ەرتەدەن كەشكە دەيىن قورعاسىن ەرىتەدى، جەز نارسەلەردى دانەكەرلەيدى، بەزبەنگە سالىپ بىردەڭەلەردى ولشەيدى، ىڭىلدايدى، ساۋساقتارىن كۇيدىرىپ الادى دا، جالما-جان ۇرگىلەيدى، سۇرىنە-قابىنا، قابىرعاداعى شىيماي-سىزىقتارعا كەلەدى دە، كوزىلدىرىگىن ءسۇرتىپ، ءبىرتۇرلى قۇپ-قۋ، قۋسىرىلعان جانە ىستىكتەي مۇرنىن قاعازعا تيگىزە تاقاپ، سول سىزىقتارعا ۇڭىلە قارايدى. كەيدە بولمە ورتاسىنا، يا تەرەزە الدىنا كىلت توقتاي قالادى دا، كوزىن جۇمىپ، جوعارى قاراپ، سىلەيىپ ۇزاق ءۇنسىز تۇرىپ قالادى.
مەن ساراي شاتىرىنا شىعامىن دا، اۋلانىڭ انا شەتىنەن اشىق تەرەزەدەن وعان قارايمىن دا وتىرام، ستول ۇستىندەگى سپيرت شامنىڭ كوگىلدىر جالىنى، ونىڭ قاراۋىتقان تۇلعاسى كوزىمە تۇسەدى؛ ۇيقى-تۇيقى داپتەرگە بىردەمەنى جازىپ جاتقانىن كورەم، كوزىلدىرىگى، بەينە ءبىر ومىرىق مۇزداي، رەڭسىز، ءارى كوگىلدىرلەنە جىلتىلدايدى؛ بۇل ادامنىڭ سيقىرشىلىق ءىسى قۇمارىمدى ولەردەي قوزدىرىپ، مەنى ساعاتتار بويى شاتىر ۇستىنەن قوزعالتپايتىن.
كەيدە ول، بەينە ءبىر كەنەرەگە سالۋلى تۇرعانداي، تەرەزەگە ءتونىپ كەپ، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، تۋرا شاتىرعا كوز جىبەردى، ءبىراق مەنى كورمەيتىن سياقتى، بۇنىسىنا قاتتى جابىرلەنەم. ستولعا قاراي كەنەت سەكىرىپ كەتەدى دە، ەكى بۇكتەلىپ aپ، ستولدىڭ ءۇستىن تىنتكىلەيدى.
ەگەر ول باي بولىپ، كيىمى جاقسىراق بولسا، مەن ودان سەسكەنەر ەدىم دەپ ويلايمىن، ءبىراق ول كەدەي ەدى: كۇرتەسىنىڭ ومىراۋىنان كويلەگىنىڭ مىج-مىج، كىر جاعاسى شىعىپ تۇرادى، شالبارى ساتپاق-ساتپاق، ءاpi جاماۋ-جاماۋ، جالاڭ اياعىندا — مىجىرايعان كونە تۋفلي. كەدەيلەر قورقىنىشتى ەمەس، ءقاۋىپتى ەمەس، — اجەمنىڭ ولارعا دەگەن ايانىشتى، اتامنىڭ — جەركەنىشتى كوزقاراسىنان، ءوزىم بايقاماستان-اق، وسىنداي سەنىمگە كەلگەن بولاتىنمىن.
حوروشەە دەلونى ءۇي ىشىندە ەشكىم جاراتپايتىن؛ جۇرتتىڭ ءبارى ول تۋرالى كۇلە سويلەيتىن؛ اسكەري تاتاردىڭ كوڭىلدى ايەلى ونى «بور مۇرىن» دەپ، پەتر اعاي — اپتەكار جانە سيقىرشى دەپ، اتام — تابيپشى، فارمازون دەپ اتاۋشى ەدى.
وسى كىسى نە ىستەيدى؟ — دەپ سۇرادىم اجەمنەن.
اجەم:
- وندا سەنىڭ جۇمىسىڭ بولماسىن؛ ۇندەمەي جۇرە بەر... — دەپ قاتتى تويتارا جاۋاپ قايىردى.
ءبىر كۇنى، بۋىنىمدى بەكىتىپ اپ، مەن ونىڭ تەرەزەسىنىڭ الدىندا باردىم دا، ەنتىگىمدى ازار باسا سويلەپ:
— سەن نە ىستەپ جاتىرسىن؟ — دەپ سۇرادىم.
ول سەلك ەتە ءتۇستى، كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن ماعان ۇزاق قاراپ تۇردى دا، كۇيىكتەن جارا-جارا بوپ بىلەۋلەنگەن قولىن سوزىپ:
— بەرى شىق... — دەدى.
بولمەسىنە ەسىكتەن ەمەس، تەرەزەدەن كىر دەگەنى مەنىڭ كوز الدىما ونىڭ بەدەلىن ونان سايىن كوتەرە ءتۇستى. ءوزى ءبىر جاشىككە وتىرىپ، مەنى قارسى الدىنا تۇرعىزدى دا، وزىنەن ءبىر قاشىقتاتىپ، ءبىر جاقىنداتىپ ۇستاپ الىپ، اقىرىندا:
— قايدان كەلدىڭ؟ — دەپ سۇرادى باياۋ داۋىسپەن. بۇل ماعان عاجاپ كورىندى: كۋحنياداعى ستول باسىندا مەن كۇنىنە ءتورت رەت ونىڭ قاسىندا وتىراتىنمىن!
— وسى ءۇيدىڭ نەمەرەسىمىن... — دەپ جاۋاپ بەردىم.
ول ءوزىنىڭ ساۋساعىنا قاراي ءتۇسىپ:
— Aھa، يا، — دەدى دە ۇندەمەي قالدى.
مەن ەندى وعان:
— مەن كاشيرين ەمەسپىن، پەشكوۆپىن... — دەپ ءتۇسىندىرۋدى ماقۇل كوردىم.
— پەشكوۆ دەيمىسىن؟ — دەپ قايتالادى ول، ءسوز ەكپىنىن بۇزا سويلەپ. — بارەكەلدە.
مەنى بىلاي يتەرىڭكىرەپ قويىپ، تۇرەگەلدى دە، ستولعا قاراي بارا جاتىپ:
— ال ەندى تىنىش وتىر... — دەدى.
— ىسكەنجەگە قىستىرۋلى تۇرعان ءبىر بولەك جەزدى تۇرپىمەن ەتەگەنىنە قاراپ، ۇزاق وتىردىم؛ ىسكەنجە استىنداعى قاتىرماعا ۇگىندىنىڭ التىن قىيىرشىعى ءتۇسىپ جاتىر. سول ۇگىندىنى الاقانىنا جيناپ الدى دا، ءبىر قالىڭ شىناياققا سالدى، وعان ءبىر كىشكەنە ىدىستان تۇز ءتارىزدى اپپاق ءبىر شاڭدى قوستى، قارا شىنىدان بىردەمەنى قۇيىپ جىبەردى، — شىناياق ءىشى بىجىلداپ، تۇتىندەتە جونەلدى، مۇرنىما اششى ءيىس ساۋلاپ، جوتەلىپ، باسىمدى شايقاي باستادىم.
— ءيسى جامان با؟ — دەپ سۇرادى سيقىرشى، ماقتانا سويلەپ.
— يا.
— باسە! شىراعىم، بۇل وتە-موتە جاقسى!
«جوققا ماقتانۋىن!» — دەپ ويلادىم دا:
— ەگەر ءيىسى جامان بولسا، جاقسى بولماعانى عوي... — دەدىم قاتال ۇنمەن.
— راس پا؟ — دەپ ساڭق ەتتى ول، كوزىن قىسىپ قالىپ. — دەگەنمەن، شىراعىم، بۇل ونەبويى ولاي بولا بەرمەيدى! ال، سەن اسىق وينايمىسىن؟
— باقايشاق ويناۋدى ايتاسىز با؟
— باقايشاق دەيسىڭ بە، يا؟
— وينايمىن.
— قورعاسىن قۇيىپ بەرەيىن، كەرەك پە؟ جاقسى توپاي بولدى.
— كەرەك!
— ەندەشە توپايىڭدى اكەل.
ول، ءتۇتىنى بۋداقتاعان شىناياقتى ۇستاپ، وعان ءبىر كوزىنىڭ قيىعىن سالا، تاعى دا مەنىڭ قاسىما كەلدى دە:
— مەن ساعان توپاي قۇيىپ بەرەيىن، بۇنىڭ ەسەسىنە سەن ماعان ەندىگارى كەلمە. جاقسى ما؟ — دەدى.
مەن بۇل سوزگە قاتتى جابىرلەندىم.
— ونسىز دا ءتىپتى كەلمەي-اق قويايىن....
جابىرلەنگەن كۇيى باققا كەتىپ قالدىم. باقتا اتام، الما اعاشتارىنىڭ تۇبىنە كۇبىر توگىپ كۇيبەڭدەپ ءجۇر ەكەن؛ كۇز ەدى، اعاش جاپىراقتارى الدەقاشان تۇسە باستاعان-دى.
— كەل، بيەمشەكتىڭ باسىن قىرىق، — دەدى اتام ماعان، قايشىنى ۇستاتا بەرىپ.
Meن ودان:
— حوروشەە دەلو نە ىستەپ جاتىر؟ — دەپ سۇرادىم.
— بولمەنى بۇلدىرەدى، — دەدى اتام اشۋلانىپ. — ەدەندى ورتەدى، وبويدى لاستاپ سىدىرىپ تاستادى. باسقا ۇيگە شىق دەيمىن ەندى وعان.
— ءسويتۋ كەرەك، — دەپ قوستادىم مەن، بيەمشەك بۇتالارىنىڭ قۋ بۇتاقتارىن قىرقۋعا كىرىسىپ.
ءبىراق مەن اسىعىستىق ىستەپپىن.
جاڭبىرلى كەشتەردە، اتام ۇيدەن كەتىپ قالسا، اجەم ۇيدەگى تۇرعىن جۇرتتىڭ ءبارىن شاي ىشۋگە شاقىرىپ الىپ، كۋحنيادا وتە قىزعىلىقتى جينالىستار وتكىزەتىن: يزۆوزچيكتەردى، دەنششيكتى شاقىرىپ الادى، كوبىنەسە ويناقى پەتروۆنا دا كەلەدى، كەيدە ءتىپتى ۇيىمىزدە تۇراتىن كوڭىلدى تاتار ايەل دە كەلەدى، سوسىن ءارقاشان پەش جانىندا بۇرىشتا قوزعالماي جانە ءتىل قاتپاي، حوروشەە دەلو سوپايىپ كەپ وتىرادى. مىلقاۋ ستەپا تاتارمەن كارتا وينايدى؛ ۆالي مىلقاۋدىڭ كوسىكتەي مۇرنىنا كارتامەن سوعىپ:
— اش-شايتان! — دەپ قويادى.
پەتر اعاي ءنان ءبىر كەسىم اق نان جانە ۇلكەن قۇمىرا مەن «بۇرشىك» ۆارەنە اكەلەدى، ناندى كەسەك-كەسەك قىپ تىلەدى، وعان ۆارەنەنى قالىڭ عىپ جاعادى دا، سول ءتاتتى بيەمشەك جاققان ناندى الاقانىنا سالىپ، باسىن تۇقىرعا ءتاجىم ەتىپ، جۇرتتىڭ بارىنە تەگىس ۇلەستىرەدى.
— راقىم ەتە كورىڭىز، جەپ قاراڭىز! — دەپ وتىنەدى، سىپايىلانا سويلەپ، جۇرت نانىن العان سوڭ قاپ-قارا الاقانىنا ۇڭىلە قارايدى دا، ودان ۆارەنەنىڭ تيتتەي تامشىسىن بايقاسا، تىلىمەن جالاپ الادى.
پەتروۆنا شيەگە تۇندىرعان ءبىر شىنى اراق كوڭىلدى بارىنيا — جاڭعاق پەن كونفەت اكەلەدى. سونىمەن، اجەمنىڭ ءوزى سۇيەتىن قىزعىلىقتى ساۋىعى، دۋمان توي باستالىپ كەتەدى.
حوروشەە دەلو وزىنە قوناققا بارعىزباۋ ءۇشىن، ماعان پارا ۇسىنعانىنان كەيىن ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، اجەم وسىنداي ءبىر ساۋىق ىستەدى. كۇزدىڭ ۇزىن-شۇباق جاۋىنى سەبەلەپ سىركىرەپ تۇر، جەل گۋ-گۋ سوعادى، بۇتاقتارىمەن ءۇي قابىرعاسىن تىرنالاپ، تەرەكتەر شۋلاپ تۇر. كۋحنيا ءىشى ، ماي جىپ-جىلى، جۇرتتىڭ ءبارى بىر-بىرىمەن ءيىن تىرەسىپ وتىر، ءبارى دە ەرەكشە ءبىر سۇيكىمدى تىنىشتىقتا، ال اجەم بىرىنەن ءبىرى قىزعىلىقتى ەرتەگىلەردى توگىلتە ايتۋمەن بولادى!
اياعىن ساتىعا قويىپ، كىشكەنتاي قاڭىلتىر شام وتىنىڭ جارىعى تۇسكەن جۇرتقا تامان ەڭكەيىڭكىرەپ اجەم پەشتىڭ كەمەرىندە وتىر؛ كوڭلىنىڭ ءبىر حوشى كەلىپ قالسا:
— مەنىڭ جوعارىدان سويلەۋىم ءتيىس، — جوعارىدان ىڭعايلىراق بولادى، — دەپ، پەشكە شىعىپ الاتىن قاشانعى ادەتى بولاتىن.
مەن كەڭ ساتىعا، اجەم اياعىنىڭ جانىنا، حوروشەە دەلونىڭ ءدال توبە تۇسىنا جاقىن جەرگە ورنالىستىم. اجەم جاۋىنگەر-يۆان مەن تاقۋا-ميرون تۋرالى اسەم حيكايانى ايتىپ وتىر؛ اسەرلى، سالماقتى سوزدەر ىرعالا اعىلىپ بارادى:
— دۇنيەدەن گورديونداي قولباسى وتكەن،
پەيىلى بۇزىق، تاس جۇرەك، زۇلىم ەكەن:
ادىلدىكتى تىقسىرىپ، جۇرتتى قيناپ،
جاپالاقتاي قۋىستا قاستىق ەتكەن.
جەك كورگەن بارىنەن دە جۇرتتىڭ قاتتى،
تاقۋا شاراپاتتى ميرون قارتتى.
ميرون قارت قايىرىمدى، قايسار، وجەت
قاشاندا قولداۋشى ەدى اقيقاتتى.
گورديون شاقىرادى قۇل-مالايىن،
جاۋىنگەر-يۆانۋشكا كەلە قاپتى:
— بارشى، يۆانكو، ءولتىرشى سول ءبىر شالدى،
تاكاپپار ميرون اتتى الجىعاندى!
قۋارعان ساقالىنان ۇستاپ الىپ،
كىدىرمەي قاعىپ تاستا باسىن بارىپ.
يتىمە اكەلىپ بەر جەم قىلايىن!
يۆان كەتتى، اكىمنىڭ ءتىلىن الدى.
«قايتەيىن، بۇل تاعدىردى قۇداي سالدى،
لاجسىز، جوقتىق مەنى جەتەلەگەنى» —
دەيدى يۆان، كەلە جاتىپ اۋىر ويمەن.
قىلىشتى يۆان ەتەكپەن قىمتاپ الدى،
تاقۋاعا ءيىلىپ، جەتىپ باردى:
— امانبىسىن ءالى سەن، ادال قارتىم؟
ءتاڭىرى ەسىركەي مە سەندەي قارتىن؟
اۋليە سوندا وتىرىپ كۇلىمدەيدى،
دانىشپان لەبىزىمەن بىلاي دەيدى:
— قوي. يۆان، جاسىرماي ايت سەن شىندىقتى!
ءتاڭىرى-قۇداي بىلەدى بار سۇمدىقتى،
تەتىگىن اق پەن قارا بيلەيدى ءوزى!
نە ءۇشىن كەلگەنىڭدى بىلەم دە ءوزىم! —
يۆانعا تاقۋادان ۇيات بولدى.
ولتىرمەسە، بۇل ءىستىڭ شاتاق سوڭى.
قىلىشىن سۋىرىپ اپ قىنابىنان،
تەمىردى مول ەتەكپەن ءسۇرتىپ قويدى.
— ولتىرگەلى، ءاي، ميرون، قاپىلىستا،
كەلىپ ەم، قىلىشىمدى قىمتاي ۇستاپ.
ال ەندى ازىرلەن سەن، سورلى بەيباق.
قۇدايعا اقىرعى رەت جىلاپ، زارلاپ.
شوقىنىپ، تىلەك تىلەپ، عيبادات قىل،
وزىڭە، ادامزاتقا، ماعان دا ارناپ:
سودان سوڭ باسىڭ، بايعۇس، كەسىلەدى. —
قارت ميرون جايلاپ قانا جۇگىنەدى،
تۇبىنە جاس ەمەننىڭ وتىرعان سوڭ،
قۇرمەتتەپ شالدى، ەمەن يىلەدى.
كۇلىمسىرەپ قاريا دەيدى سوندا:
— كۇتەرسىن، بايقا، يۆان، ۇزاق مۇندا!
تاۋسىلماس ادامزاتقا ۇلى دۇعا!
ءولتىرىپ مەنى بىردەن تاستاساڭشى،
ءوزىڭ دە ارتىق ازاپ تارتپاساڭشى! —
ىزا بوپ سوندا يۆان تەپسىنەدى!
ماقتانىپ، اقماق بوپ كۇرسىنەدى.
— ايتقان سوڭ، ايتقاندى ەكى قىلمان، — دەدى. —
وقي بەر، ماڭگى-باقي تۇرام! — دەدى. —
تاقۋا كەشكە دەيىن دۇعا وقىدى،
ەرتەدەن كۇن باتقانشا وقي بەردى،
جاز ءوتتى، كوكتەم كەلدى — وقي بەردى.
دۇعاسىمەن ميروننىڭ جىلدار ءوتتى،
جاس ەمەن وسە-وسە بۇلتقا جەتتى،
جاڭعاعىنان جىنىستاپ، توعاي ءوستى،
شاراپاتتى ول دۇعا ۇدەي ءتۇستى
قازىردە دە بار دەيدى ەكەۋى سول:
زارلايدى عيبادات قىپ قاريا ول،
قۇدايدان ادامزاتقا قام تىلەيدى،
انادان ماريام-اسىل — ب ا ق تىلەيدى.
جاۋىنگەر-يۆان بولسا، و دا سوندا،
الدەقاشان كۇل بولعان قىلىشى ونىڭ
توت باسىپ، بىتكەن ءشىرىپ ساۋىتى دا،
قۋارىپ كەتكەن وقا، ماۋىتى دا.
جالاڭاش قىسى-جازى تۇرادى
يۆان، تامىز ونى شىجعىرىپ، قۇرىتا الماس،
قۇزعىن سورىپ، قانىن دا تاۋىسا الماس،
قاسقىر مەنەن ايۋ دا شاپپاس وعان،
بوران مەنەن اياز دا باتپاس وعان.
ءالى جوق قوزعالارعا ورنىنان،
قول سەرمەپ، ءسوز ايتارعا جەتپەي دارمەن.
جازاعا تارتىلعان بۇل كۇناسى ءۇشىن:
بۇيرىققا ارام پەيىل كونبەسىن دەپ،
بىرەۋدىڭ وجدانىمەن جۇرمەسىن — دەپ
باتاسى قاريانىڭ، بىزدەر ءۇشىن،
قۇدايعا ءالى سوندا لاۋلايتۇعىن،
وزەندەي، كوك مۇحيتقا زاۋلايتۇعىن!
***
اجەمنىڭ اڭگىمەسىنىڭ باسىنان-اق، حوروشەە دەلونىڭ بىردەمەدەن مازاسى كەتىپ وتىرعانىن بايقاعان ەم: قولدارىن ءبىرتۇرلى قالت-قۇلت قيمىلداتا تۇسەدى، كوزىلدىرىگىن ءبىر الىپ، ءبىر كيەدى، اندەتە ايتىلعان سوزدەردىڭ ىرعاعىنا سالىپ، كوزىلدىرىگىن بۇلعاڭداتىپ قويادى؛ باسىن يزەڭدەتەدى، كوزىن ساۋساقتارىمەن سىعا ءتۇسىپ، قولىن كوزىنە اپارا بەرەدى دە، قاتتى تەرلەپ كەتكەن ادامداي، ماڭدايى مەن ەكى بەتىن الاقانىمەن تەز-تەز سۇرتۋمەن بولادى. تىڭداۋشىلاردىڭ بىرەۋى قيمىلداسا، جوتەلسە، اياعىن سىرپىلداتسا.
— شش! — دەپ، ىزعارلانا ىسقىرىپ قويادى.
اجەم ءسوزىن بىتىرگەن كەزدە، ول ورشەلەنە تۇرەگەلدى دە، قولدارىن سەرمەي ءتۇسىپ، ءبىرتۇرلى ءبىر سەلەكەتتەنە شىر اينالىپ كەتتى، ءسويتتى دە:
— بىلە-بىلسەڭىز، بۇل تاماشا نارسە، مۇنى قالايدا جازىپ الۋ كەرەك! بۇل — ناعىز شىن اڭگىمە، ءوز دۇنيەمىز... — دەپ مىڭگىرلەي جونەلدى.
جىلاپ تۇرعانى ەندى انىق بايقالدى، — ەكى كوزى جاسقا تولى ەكەن. كوزدەرىنىڭ ۇستىنەن دە، استىنان دا جاس مولتىلدەيدى، ەكى كوزى جاسقا شومىلعانداي؛ مۇنىڭ ءوزى ءارى تاڭعاجايىپ، ءارى وتە ايانىشتى بولدى. ءوزى ەرسىلەنە، يكەمسىزدەنە سەكەڭدەي ءتۇسىپ، كۋحنيا ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى جوسىپ ءجۇر، كوزىلدىرىگىن كيمەك بوپ، مۇرنىنا تاقاپ بۇلعاڭداتا بەرەدى دە، ساباعىن قۇلاعىنا ۇنەمى ىلە المايدى. وعان قاراپ، پەتر اعاي كۇلىمسىرەپ قويادى، جۇرتتىڭ ءبارى قىمسىنىپ ۇندەمەي وتىر، ال اجەم:
— جازىپ الىڭىز، نەمەنە، بۇنىڭ كۇناسى جوق قوي؛ مەن تاعى دا وسىنداي كوپ نارسەلەردى بىلەم... — دەدى، اپتىعا سويلەپ.
تۇرعىن قوناق:
— جوق، وسىنىڭ ءدال ءوزىن! بۇل — كەرەمەتتەي ناعىز ورىستىكى، — دەپ ورشەلەنە ايقايلادى دا، كۋحنيانىڭ ورتاسىنا كىلت توقتاپ، سىلەيىپ قالدى، ون قولىن جوعارىلى تومەن زۋىلداتا سەرمەي ءتۇسىپ داۋىستاپ سويلەي باستادى، سول قولىندا كوزىلدىرىگى قالت-قۇلت ەتەدى. اياعىن تەبىنە ءتۇسىپ، سارناپ:
— بىرەۋدىڭ وجدانىمەن تۇرۋعا بولمايدى، يا، يا! — دەگەن ءبىر سوزدەردى ءالسىن-الى قايتالاپ، ورشەلەنە سويلەدى.
سونسوڭ داۋسى ءبىرتۇرلى كۇرت ءۇزىلىپ، جۇرتقا جاعالاي قاراپ ءوتتى دە، باسىن سالبىراتىپ، ايىپتى بولعانداي، اقىرىن عانا جونىنە كەتتى. جۇرت بىر-بىرىنە قىمسىنا قاراسىپ كۇلىمسىرەدى، اجەم پەشتىڭ تۇكپىرىنە تامان، قارا كولەڭكەگە جىلجىپ باردى دا، سول ارادا ەنتىگە ۋھلەپ، وتىرىپ الدى.
پەتروۆنا قالىڭ، قىزىل ەرنىن الاقانىمەن سيپاي ءتۇسىپ:
— اشۋلانعان سياقتى ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جو، — دەپ جاۋاپ بەردى پەتر اعاي. — مۇنىسى انشەيىن تەك وزىنشە...
اجەم پەشتەن ءتۇستى دە ۇندەمەستەن ساماۋىر قىزدىرا باستادى، پەتر اعاي:
— مىرزالاردىڭ ءبارى وسىنداي، شامشىل كەلەدى! — دەدى اسىقپاي سويلەپ.
— بويداق كىسى ءامان جونسىزدىك ىستەيدى! — دەپ، تومسارا كۇڭك ەتە ءتۇستى ۆالي.
جۇرتتىڭ ءبارى كۇلىپ جىبەردى دە، پەتر اعاي:
— جىلارمان بولدى. شاماسى، ءبىر كۇندەرى قارماعىن شورتان قاپقان شىعار دا، قازىردە اق شاباق تا ازار-ازار ءتيىپ-قاشىپ جۇرگەن بولار.... — دەدى داۋىسىن سوزا سويلەپ.
جالىعىپ كەتتىم؛ جۇرەگىمدى ءبىرتۇرلى ءبىر مۇڭ باستى. حوروشەە دەلو مەنى قاتتى تاڭىرقاتتى، اياپ كەتتىم ءوزىن، جاسقا بۇلانعان كوزدەرى اپ-انىق بوپ ەسىمدە قالىپتى.
ول تۇندە ۇيگە قونبادى، كەلەسى كۇنى ءۇن-تۇنسىز، ەز بولىپ، كورىنە قىمسىنىپ كەلدى.
— كەشە مەن ايعايلاڭقىراپ جىبەردىم، — دەدى ول اجەمە كىشكەنە بالاشا، ايىبىن موينىنا الا سويلەپ. — اشۋلانعان جوقپىسىز؟
— نەمەنەگە؟
— سوزگە ارالاسىپ، سويلەگەنىمە شە؟
— ءسىز ەشكىمدى جابىرلەگەن جوقسىز...
اجەمنىڭ ودان يمەنگەنىن، ونىڭ بەتىنە تۋرا قاراماي جانە انشەيىندەگىندەي ەمەس، — وتە-موتە جاي سويلەگەنىن سەزىپ تۇردىم.
حوروشەە دەلو اجەمە تاياۋ كەلدى دە:
— بىلە-بىلسەڭىز، مەن جۇرداي جالعىزبىن، ەشكىمىم جوق! ۇندەمەي جۇرەسىن، جۇرەسىن دە، — ءبىر كەزدە جانىڭ قايناپ كەتەدى، سىرتىڭا جارىپ شىعادى... قاتقان قارا تاسقا، اعاشقا سويلەگىڭ كەپ كەتەدى... — دەدى، وتە تۇسىنىكتى سويلەپ.
اجەم ودان ىعىسىڭقىراپ وتىردى.
— ۇيلەنسەڭىز ەدى،وندا شە...
ول، بەتىن كىرجيتىپ:
— ە! — دەپ ساڭق ەتتى دە، قولىن ءبىر سىلتەپ، شىعىپ كەتتى.
اجەم قاباعىن تۇيىڭكىرەپ، ونىڭ ارتىنان ءبىراز قاراپ وتىردى، ناسىبايىن اتتى، سونسوڭ ماعان:
— سەن بايقا، ونىڭ ماڭىنا كوپ بارا بەرمە؛ قۇداي ءبىلسىن، قانداي ادام ەكەنىن... — دەپ قاتتى تاپسىردى.
ءبىراق مەن تاعى دا وعان ىنتىق بولا ءتۇستىم.
«جۇرداي جالعىزبىن» دەگەنىندە بەتى وياز ءتۇسىپ، وزگەرىپ كەتكەنىن بايقاعانمىن؛ بۇل سوزدەردە جۇرەگىمدى ءجىبىتىپ جىبەرگەن وزىمە تۇسىنىكتى ءبىر نارسە بار ەدى، سوندىقتان مەن ونىڭ سوڭىنان ىلەسە شىقتىم.
اۋلا جاقتان ونىڭ بولمەسىنىڭ تەرەزەسىنە كوز جىبەرىپ ەم، ەشكىم جوق ەكەن، نەشە ءتۇرلى كەرەكسىز نارسەلەردى — سولاردىڭ قوجاسىنىڭ وزىندەي كەرەكسىز جانە تاڭعاجايىپ نارسەلەردى اسىعا-ۇسىگە، ءتارتىپسىز تاستاي سالعان قويما سياقتى ەكەن بولمەسى. مەن باققا باردىم دا، ونى سونداعى شۇڭقىر ىشىنەن كوردىم؛ ول، ەكى قولىن جەلكەسىنە قويىپ، شىنتاقتارىمەن تىزەسىنە تايانىپ، بۇك ءتۇسىپ، ورتەنگەن بورەنەنىڭ ءبىر شەتىندە ىڭعايسىز وتىر ەكەن؛ بورەنەنى توپىراق باسىپ قالعان، كومىردەي جىلتىلداعان ءبىر باسى عانا قۋراعان جۋسان، قالاقاي، تۇيەقارىن اراسىنان سورايىپ شىعىپ تۇر. بۇل ادامنىڭ ىڭعايسىز وتىرعانى دا وعان ءىشىڭدى ودان سايىن جىلىتا ءتۇستى.
ۇكىنىڭ كوزىندەي مۇكىس كوزىن مەنەن اۋلاق باسقا ءبىر جاققا قاداپ، مەنى كوپكە دەيىن بايقامادى، سونسوڭ جۇلىپ العانداي:
— مەنى شاقىرا كەلدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى، رەنجىگەندەي بوپ.
— جوق.
— ەندەشە نەگە كەلدىڭ؟
— جاي.
ول كوزىلدىرىگىن الىپ، قىزىل، قارا داق تۇسكەن ورامالىمەن ءسۇرتىپ قويدى دا:
— ەندەشە، بەرى شىق! — دەدى.
قاتارىنا كەپ وتىرعان سوڭ قاۋسىرا قۇشاقتاپ الدى دا:
— وتىر. وسىلاي ءۇن قاتپاي وتىرامىز. جاراي ما؟ ءدال كەرەگىنىڭ ءوزى وسى... سەن قايسارمىسىڭ؟
— يا.
— بارەكەلدە.
ۇندەمەي ۇزاق وتىردىق. تىمىق، تىپ-تىنىش كەش ەدى، جەر-دۇنيەنىڭ ءبارى سونداي ءبىر گۇل-گۇل جايناپ تۇراتىن جانە ساعات سايىن تۇلەپ، سولىپ بارا جاتقانى سونداي اپ-انىق سەزىلىپ تۇراتىن، ءبىراق جەردىڭ ءوزى قۇنارلى جازعى يىستەرىنىڭ بارىنەن دە ادا بوپ، تەك ىزعارلى دىمقىل ءيىس قانا اڭقىپ تۇراتىن، اۋا تاڭعاجايىپ بوپ مولدىرەپ كورىنەتىن جانە قارا قارعالاردىڭ كوڭىلسىز ويلار قوزدىرىپ، قىزعىلت اسپان الابىندا تىنىمسىز جوسىپ جۇرەتىن مايدا شۋاق جىلى كۇزدىڭ مۇڭدى كەشتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. توڭىرەكتىڭ ءبارى جىم-جىرت، تىپ-تىنىش؛ قۇستىڭ سىلدىرى، تۇسكەن جاپىراقتىڭ سىبدىرى — ءاربىر دىبىس قاتتى ەستىلگەندەي، سەزىكتەندىرە سەلك ەتكىزەدى، ءبىراق، سەلك ەتىپ الىپ، تىنىشتىققا قايتادان بولەنە جىم بولا قالاسىن، — تىنىشتىق جەر-دۇنيەنىڭ ءبارىن قۇشىپ، كوكىرەگىڭدى كەرنەي تۇسەدى.
مۇنداي ساتتەردە ەرەكشە ءبىر تازا، جەڭىل ويلار تۋادى، ءبىراق بۇل ويلاردىڭ ءوزى ورمەكشىنىڭ ءۇيى ءتارىزدى، نازىك، سەلدىر، سوندىقتان سوزبەن سۋرەتتەۋگە كەلمەيدى. بۇل ويلار ءبىر نارسە جونىندەگى قايعىمەن جانىڭدى كۇيدىرىپ، اققان جۇلدىزداي، جارق ەتەدى دە، زىم-زىيا جوق بولادى، جانىڭدى الديلەيدى، تۇرشىكتىرەدى دە، سول ءبىر شاقتا جانىڭ ءوزىنىڭ بۇكىل ومىرلىك قالپىنا ءتۇسىپ، قىز-قىز قاينايدى، بالقيدى، سوندا ونىڭ سىر-سيپاتى قۇرالادى.
تۇرعىن قوناقتىڭ جىپ-جىلى بۇيىرىنە تىعىلا ءتۇسىپ، ونىمەن بىرگە الما اعاشتارىنىڭ قارا بۇتاقتارىنىڭ اراسىنان قىزىلاراي اسپاندا شەكە توقپاقتاردىڭ سىپىلداپ ۇشقانىنا قارادىم، سارىجاعال تورعايلاردىڭ قۋ قالاقايدىڭ شيكى داندەرىن الماق بوپ، ونىڭ باستارىن سىلكىلەگەنىن، دالا جاقتان شەتتەرى قىزىل ارايلانعان، شۇيكە-شۇيكە، قوشقىل قارا بۇلتتاردىڭ كوشكەنىن، قارعالاردىڭ بەيىت باسىنداعى ۇيالارىنا قاراي بۇلتتان تومەن جالپ-جالپ ۇشقانىن كورىپ وتىرمىن. وسىنىڭ بارلىعى دا جانعا جايلى، ءارى بايىرعى ۋاقىتتاعىداي ەمەس، ءبىرتۇرلى ءبىر ەرەكشە تۇسىنىكتى دە، سۇيكىمدى دە.
جانىمداعى ادام كەيدە قاتتى كۇرسىنىپ الىپ:
— تاماشا عوي، شىراق؟ ءبىراق، ىزعارلى ەمەس پە، سالقىن ەمەس پە؟ — دەپ سۇراپ قويادى.
قاس قارايىپ، توڭىرەكتىڭ ءبارىن ىزعارلى ءىڭىر قاراڭعىسى جايلاپ، بۇلدىراي باستاعان سوڭ:
— جەتەر ەندى! كەتتىك... — دەدى ول.
ب ا ق ەسىگى الدىنا كەلگەندە توقتاپ:
— اجەڭ جاقسى-اق قوي، — وي قانداي اسىل ادام!.. — دەدى. كوزىن جۇمدى دا، كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ:
جازاعا تارتىلعان بۇل كۇناسى ءۇشىن:
بۇيرىققا ارام پەيىل كونبەسىن دەپ،
بىرەۋدىڭ وجدانىمەن جۇرمەسىن دەپ
— دەپ، اقىرىن بولعانىمەن، تۇسىنىكتى ەتىپ جاتقا ايتىپ شىقتى.
— شىراعىم، سەن مۇنى جاتتاپ ال، ابدەن جاتتا!
سويدەدى دە، مەنى ىلگەرى يتەرىڭكىرەي ءتۇسىپ:
— جازا بىلەمىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق.
— ۇيرەنىپ ال. ۇيرەنگەن سوڭ، — اجەڭنىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىن جازىپ الا بەر، — بۇل وتە پايدالى، شىراعىم...
ەكەۋمىز دوس بوپ الدىق. سول كۇننەن باستاپ حوروشەە دەلوعا كەلگىم كەلگەن كەزدە كەلە بەرەتىن بولدىم، ءبىر ەسكى-ۇسقى شۇبەرەكتەر سالعان جاشىك ىشىنە ورنالاسام دا، ونىڭ قورعاسىن ەرىتكەنىنە، مىس قىزدىرعانىنا ەمىن-ەركىن قاراپ وتىرام؛ جالپاق تەمىرلەردى وتقا ۇستاپ قىزارتىپ، كىشكەنتاي توسكە قويىپ، اسەم سايتى جەڭىل بالعامەن سوعادى، تۇرپىمەن، ەگەۋمەن ەگەيدى، قۇم-قاعازبەن ىسقىلايدى دا، قىلداي، جىپ-جىڭىشكە ارامەن ارالايدى. سوسىن بارلىعىن جەپ-جەڭىل جەز بەزبەنگە سالىپ ولشەيدى. قالىڭ اق شىناياقتارعا ءارتۇرلى سۇيىق نارسەلەردى قۇيىپ، ءتۇتىنى بۇرقىراپ، بولمەنى اششى يىسكە تولتىرعانىنا قاراپ، بەتىن كىرجيتەدى، قالىڭ كىتاپتى وقىپ قارايدى دا، قىزىل ەرنىن تىستەي ءتۇسىپ، ىڭىلدايدى، ايتپەسە سىرىلداڭقىراپ شىققان داۋىسپەن اقىرىن عانا:
— و، ساروننىڭ روزاسى...
— دەپ اندەتەدى.
— سەنىڭ بۇل جاساپ جاتقانىڭ نە؟
— ءبىر نارسە عوي، شىراعىم...
— قانداي نارسە؟
— بىلەسىڭ بە، سەن تۇسىنگەندەي ەتىپ ايتا دا بىلمەيمىن...
— سەنى، مۇمكىن، جالعان اقشا جاسايتىن شىعار دەيدى اتام...
— اتاڭ با؟ مم... وي، ونىسى بوس ءسوز عوي! اقشا دەگەن — تۇك ەمەس، شىراعىم...
— ەندەشە، نانعا نە تولەيسىن؟
— يا، يا، شىراعىم، راس، نانعا تولەۋ كەرەك...
— كوردىڭ بە؟ ەجە دە تولەۋ كەرەك...
ول تاماشا سۇيكىمدى كۇلكىمەن اقىرىن عانا كۇلىپ، مىسىقتى قىتىقتاعانداي، قۇلاعىمدى قىتىقتايدى دا:
— سەنىمەن ءتىپتى دە تالاسا المايمىن، — سەن مەنى جەڭە بەرەسىن، شىراعىم؛ كەل، ونان دا ۇندەمەي وتىرا تۇرايىق، — دەيدى:
كەيدە ول جۇمىسىن توقتاتىپ، جانىما كەپ وتىرادى دا شاتىرعا، شەپ باسقان اۋلاعا جاڭبىر بۇركىپ تۇرعانىنا، الما اعاشتارىنىڭ جاپىراقتارىنىڭ سىپىرىلىپ، سولعىن تارتقانىنا تەرەزەدەن قاراپ، ەكەۋمىز ۇزاق وتىرامىز. حوروشەە دەلو سوزگە ساراڭ ەدى، ءبىراق ءاردايىم ءبىرتۇرلى ءبىر كەرەكتى سوزدەر ايتاتىن؛ ءبىر نارسەگە مەنىڭ نازارىمدى اۋدارعىسى كەلگەندە، كوبىنە ول مەنى اقىرىن عانا ءتۇرتىپ قالىپ، كوزىن قىسىپ ىمدايتىن.
اۋلا ىشىنەن مەن ەرەكشە ەشنارسە دە كورمەيمىن، ءبىراق ونىڭ شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ ايتقان قىسقا-قىسقا سوزدەرىنەن، كوزىمە كورىنگەننىڭ ءبارى ەرەكشە ماڭىزدى بوپ كورىنەدى، ءبارى ەسىندە بەرىك ساقتالىپ قالادى. انەكي، اۋلا ىشىندە مىسىق جۇگىرىپ كەلەدى، جارقىراعان شالشىققا كەپ توقتاي قالدى دا، ءوز ساۋلەسىنە قاراپ، سونى سالىپ قالعىسى كەلگەندەي، جۇمساق اياعىن كوتەرىپ الدى.
— مىسىقتار تاكاپپار جانە كۇدىكشىل كەلەدى... — دەيدى سوندا حوروشەە دەلو.
ماماي دەگەن سارى قىزىل قوراز، ب ا ق قورشاۋىنىڭ ۇستىنە ۇشىپ شىعىپ، ورنىعىپ الىپ، قاناتىن قاعىپ قالعاندا، قۇلاپ كەتە جازدادى، سونسوڭ رەنجىپ، موينىن قوقىرايتىپ، قىقىلىق قاقتى.
— گەنەرال ماڭعازدى-اق، ءبىراق ونشا اقىلدى ەمەس...
كارى جىلقىشا بالشىققا اياعىن اۋىر باسىپ، يكەمسىز ۆالي كەلەدى؛ شىقشىتتى بەتى كومپيىپ كەتكەن، كوزىن كىلميتە اسپانعا قارايدى، اسپاننان ونىڭ ءدال كەۋدەسىنە كۇزگى كۇننىڭ اقشىرايعان ساۋلەسى تۇسەدى، — ءۆاليدىڭ كۇرتەسىندەگى جەز تۇيمە وتتاي جانادى، تاتار توقتاي قالىپ، قيسىق ساۋساقتارىمەن تۇيمەنى سيپاپ قويادى.
— تاپ مەدال العانداي، سۇيسىنەدى...
مەن حوروشەە دەلوعا تەز جانە مىقتاپ باۋىر باسىپ كەتتىم، ول ماعان قاتتى ءجابىر كورگەن كۇندەرىمدە دە، قۋانىشتى كەزدەرىمدە دە كەرەك بولا باستادى. ءوزى ۇندەمەيتىن بولسا دا، ماعان ويىما كەلگەننىڭ ءبارىن ايتۋىما تىيىم سالمايدى، ال اتام بولسا:
— مىلجىڭداما، شايتاننىڭ ديىرمەنى! — دەپ قاتتى زەكىپ، ءاردايىم ءسوزىمدى تىيىپ تاستايتىن.
اجەم بولسا، ءوز جۇمىسى وزىنە جەتكىلىكتى، بوتەن بىرەۋدىڭ ءسوزىن ەستىمەيدى دە، ەلەمەيدى دە.
حوروشەە دەلو مەنىڭ مىلجىڭ ءسوزىمدى ءاردايىم ىقىلاسىمەن تىڭدايدى دا ماعان ءالسىن-الى:
— بۇنىڭ ەندى ولاي ەمەس، شىراعىم، مۇنى سەن ءوز ويىڭنان شىعاردىڭ عوي... — دەيدى جىمىيىپ كۇلىپ.
جانە ونىڭ قىسقا-قىسقا ەسكەرتۋلەرى دەر كەزىندە كەپ كيلىگەتىن، قاجەت بولاتىن-دى، — مەنىڭ جۇرەگىمدە، باسىمدا دا نە بوپ جاتقانىن وڭمەنىمنەن وتە كورىپ وتىرعانداي، ارتىق تەرىس سوزدەردىڭ ءبارىن، مەنىڭ اۋزىمنان شىقپاي تۇرىپ-اق، كورە سالا:
— وتىرىك ايتىپ وتىرسىن، شىراعىم! — دەگەن ءبىر اۋىز سىپايى سوققىمەن كەلتەسىنەن قايىرىپ تاستايتىن.
ونىڭ بۇل سيقىرشىلىق قابىلەتىن مەن ءالسىن-الى ادەيى سىناۋشى ەم؛ كەيدە ءبىر نارسەنى ءوزىم ويلاپ شىعارامىن دا، شىن بولعان نارسەدەي ەتىپ ايتا باستايمىن، سوندا ول، كىشكەنە تىڭداپ وتىرادى دا:
— وتىرىك ايتىپ وتىرسىن عوي، شىراعىم، — دەپ باسىن شايقايدى.
— ونى قايدان بىلەسىن؟
— كورىپ وتىرمىن عوي، شىراعىم...
اجەم، سەننايا الاڭىنا سۋعا بارعاندا كوبىنە-اق مەنى دە ەرتە باراتىن، ءبىر كۇنى بىزدەر بەس مەششاننىڭ ءبىر مۇجىقتى ساباپ جاتقانىن كوردىك، — مۇجىقتى جىعىپ سالىپ، ءبىر يتكە جابىلعان كوپ يتشە جۇلمالاپ جاتىر ەكەن. اجەم شەلەكتەرىن ءيىناعاشىنان جەرگە تاستاي سالا، ماعان:
— بىلاي كەت! — دەپ اقىرىپ قويىپ، ءيىناعاشىن سەرمەي ءتۇسىپ، مەششاندارعا دۇرسە قويا بەردى.
ءبىراق مەن قورقىپ كەتتىم دە، اجەمنىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ، مەششاندارعا جۇمىر تاس، كەسەك جاۋدىرتا باستادىم، اجەم ولارعا ءيىناعاشىن تايسالماي وقتالىپ، يىققا، باسقا-باسقا ۇرىپ ءجۇر. تاعى ءبىر ادامدار كەپ ارا ءتۇستى، مەششاندار قاشىپ كەتتى، اجەم تاياق جەگەن ادامدى جۋىندىرا باستادى؛ بۇل ادامنىڭ بەت-اۋزى دال-دۇل بولعان ەكەن، جۇلىنىپ قالعان تاناۋىن كىر-كىر ساۋساقتارىمەن قىسا ءتۇسىپ، وكىرىپ جىلاعانىن، جوتەلگەنىن، سوسىن ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان اجەمنىڭ بەتىنە، ومىراۋىنا شاپتىرعان قانىن ءقازىردىڭ وزىندە دە ازا بويىم تىك تۇرىپ، كورىپ تۇرعاندايمىن؛ اجەم دە ايقاي سالىپ، تۇلابويى قالش-قالش ەتىپ تۇردى.
ۇيگە قايتقان سوڭ جۇگىرىپ تۇرعىن قوناققا كەلىپ، بايانداي باستاعانىمدا، ول جۇمىسىن تاستادى دا، ۇزىن ەگەۋدى قىلىششا كوتەرىپ اپ، ماعان كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان وقتى كوزىمەن ۇڭىلە قاراپ، قارسى الدىما تۇرىپ الدى، سونسوڭ، ءبىراق، ادەتتەن تىس ۇعىمدى سويلەپ:
— تاماشا، تۇپ-تۇگەلىنەن تاپ وسىلاي بولعانى انىق. وتە جاقسى! — دەپ، مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى.
كوزىم كورگەن وقيعادان كوڭلىم قاتتى بۇزىلعاندىعىنان، ونىڭ سوزدەرىنە تاڭىرقاۋعا مۇرشام كەلمەدى دە، سويلەي بەرىپ ەدىم، ول مەنى قۇشاقتاي الدى دا، بولمە ىشىندە سۇرىنە-قابىنا، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ:
— جەتەر، بۇدان ارتىق قاجەتى جوق! شىراعىم، سەن كەرەكتى نارسەنىڭ ءبارىن تۇگەل ايتتىڭ — تۇسىنەسىن بە؟ ءبارىن تۇپ-تۇگەل! — دەپ سويلەپ كەتتى.
مەن رەنجىپ، ءسوزىمدى قويا قويدىم، ءبىراق، ءالى اپ-ايقىن ەسىمدە، ويلانىپ الىپ، مەنىڭ ءسوزىمدى ونىڭ دەر كەزىندە ءبولىپ جىبەرگەنىن: ايتارىمنىڭ ءبارىن شىنىندا دا ايتىپ بولعانىمدى ءتۇسىندىم.
— شىراعىم، سەن مۇنداي وقيعالارعا كوڭىل بولمەگەيسىن، — مۇندايدى ەستە ساقتاعان جاقسى ەمەس! — دەدى ول.
كەي-كەيدە ول ماعان ويدا جوقتا ءبىر سوزدەر ايتاتىن، سول سوزدەرى بۇكىل ومىرىمە ۇمىتىلماستان سول كۇيىندە ەسىمدە قالدى. توبەلەستە مەن دە، و دا ءبىر ءبىرىمىزدى جەڭىپ-جەڭىسە الماي جۇرگەن، نوۆايا كوشەدەن شىققان توبەلەسقور، جۋان، قازانباس بالا. كليۋشنيكوۆ دەگەن ءوزىمنىڭ ءبىر قاس دۇشپانىمدى اڭگىمە ەتتىم وعان. حوروشەە دەلو مەنىڭ مۇنىمدى ىقىلاسىمەن تىڭداپ شىقتى دا:
— بۇل — تۇك تە ەمەس؛ مۇنداي كۇشتىڭ — كۇشكە ساندىعى جوق! ناعىز كۇش — قيمىلدىڭ شاپشاڭدىعىندا؛ شاپشاڭ بولعان سايىن، كۇشىن ارتا تۇسەدى، — ءتۇسىندىڭ بە؟ — دەدى.
كەلەسى جەكسەنبىدە جۇدىرىقپەن شاپشاڭ قيمىلداپ كورىپ ەدىم، كليۋشنيكوۆتى وپ-وڭاي جەڭىپ شىقتىم. تۇرعىن قوناقتىق سوزدەرىنە بۇل مەنىڭ ىقلاسىمدى ونان سايىن كۇشەيتتى.
— ءار نارسەنى الا ءبىلۋ كەرەك، — ءتۇسىندىڭ بە! الا ءبىلۋ دەگەننىڭ ءوزى — وتە قيىن بولادى!
مەن ونىسىن تۇك ۇقپادىم، دەگەنمەن، بۇنداي جانە سوعان ۇقساس تاعى باسقا سوزدەردى كوڭلىمە ەرىكسىز توقي بەردىم، — سەبەبى — بۇل سوزدەردىڭ قاراپايىمدىعىنىڭ وزىندە ءبىر استىرتىن، وكىنىشتى سىر بار ەدى: شىنىندا تاستى، ءبىر كەسىم ناندى، شىناياقتى، بالعانى الۋ ءۇشىن ەشبىر وزگەشە ەپتىلىكتىڭ كەرەگى دە جوق قوي.
ءبىراق ءۇي ءىشى حوروشەە دەلونى بارعان سايىن جەك كورە بەردى؛ ءتىپتى كوڭىلدى تۇرعىن ايەلدىڭ ەركە مىسىعى دا ونىڭ تىزەسىنە، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ تىزەسىنە شىققانىنداي، شىقپايتىن بولدى جانە ونىڭ ەركەلەتە شاقىرعانىنا دا بارمايتىن بولدى. سول ءۇشىن مىسىقتى ۇردىم دا، قۇلاعىنان دا جۇلقىلادىم، جىلارمانعا كەپ، ول كىسىدەن قورقپا دەپ تە ۇگىتتەدىم.
— كيىمىمنەن قىشقىل ءيىس شىعادى، — سوندىقتان مىسىق ماعان جۋىمايدى، — دەپ ءتۇسىندىردى ول، ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى، ءتىپتى اجەم ەكەش اجەم دە، مۇنى وزگەشە تۇردە، تۇرعىن قوناققا دۇشپاندىق بىلدىرە، تەرىس جانە جابىرلەي تۇسىندىرەتىنىن بىلەتىنمىن.
— سەن ونىڭ بولمەسىنە نەگە بارا بەرەسىن؟ — دەپ سۇرايدى اجەم اشۋلانىپ. — بايقا، ول سەنى ءبىر نارسەگە باۋلىپ جۇرەر...
ال، اتام بولسا، تۇرعىن قوناقتىڭ بولمەسىنە بارعان سايىن مەنى اياماي تومپەشتەۋشى ەدى، وندا بارعانىمدى ول جيرەن كۇزەن ىلعي ءبىلىپ قويا بەرەتىن. ۇيدەگىلەردىڭ ونىمەن جاقىن بولما دەپ، ماعان تىيىم سالىپ قويعانىن حوروشەە دەلونىڭ وزىنە، ارينە، ايتپايتىنمىن، دەگەنمەن وعان ۇيدەگىلەردىڭ قالاي قارايتىنىن جاسىرماي اڭگىمە ەتەتىنمىن.
— اجەم سەنەن سەسكەنەدى؛ ول سەنى — تابيپشى دەيدى، اتام دا سەنى — قۇدايعا قاس، ادامعا ءقاۋىپتى دەيدى...
حوروشەە دەلو شىبىندى ۇركىتپەك بولعانداي، باسىن سىلكىپ قويادى؛ بورداي جۇزىنە كۇلكىسى قىزارا ءبورتىپ شىعا كەلەدى، بۇل كۇلكىسىنەن مەنىڭ جۇرەگىم تۇرشىگىپ، كوزىم بۇلدىراپ قويا بەرەدى.
— شىراعىم، مەن الدەقاشان-اق بايقاپ ءجۇرمىن! — دەيدى ول اقىرىن عانا. — مۇنىڭ ءوزى قاپالانتادى عوي دەيمىن، شىراعىم، ءا؟
— سولاي!
— قاپالانتادى، شىراعىم...
اقىرى ونى ۇيدەن شىعارىپ جىبەردى.
ءبىر كۇنى مەن وعان ەرتەڭگى شايدان كەيىن بارسام، ول اقىرىن عانا سارون روزاسى تۋرالى اندەتىپ، زاتتارىن جاشىك-جاشىككە جيناپ سالىپ، ەدەندە وتىر ەكەن.
— قوش تۇر، ەندى، شىراعىم، مىنەكي كەتكەلى جاتىرمىن...
— نەگە؟
— بىلمەيمىسىن سەن؟ بۇل بولمە سەنىڭ شەشەڭە كەرەك كورىنەدى عوي... — دەپ ماعان تەسىلە قاراي قالدى.
— مۇنى كىم ايتتى؟
— اتاڭ...
— وتىرىك ايتادى ول!
حوروشەە دەلو مەنى وزىنە قاراي قولىمنان تارتتى دا، مەن ەدەنگە وتىرعان سوڭ:
— رەنجىمە! ءبىراق سەن بىلە تۇرا ماعان ايتپاعان ەكەن دەپ ويلاپ ەم؛ بۇنىسى جارامادى دەپ ويلاپ ەم... — دەدى اقىرىن عانا.
ونىڭ ءۇشىن ءبىر سەبەپتەن قايعىردىم دا، وكىندىم دە.
— قۇلاعىڭ سالشى، — دەدى ول، كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، سىبىرلاعانعا جاقىن داۋىسپەن. — ەسىندە بار ما: ماعان كەلمەگەيسىن دەگەن ەدىم عوي ساعان؟
مەن باسىمدى يزەدىم.
— سەن سوندا ماعان رەنجىدىڭ عوي، سولاي ەمەس پە؟
— سولاي...
— ال، مەنىڭ سەنى رەنجىتكىم كەلمەپ ەدى؛ مەنىمەن دوس بولساڭ، جاقىندارىڭ ساعان ۇرىساتىنىن بىلگەن ەم، سولاي ەمەس پە؟ بولدى ما وسى؟ جاڭاعىنى نەلىكتەن ايتقانىمدى ءتۇسىندىڭ بە؟
ول مەنىمەن قۇرداس، كىشكەنتاي بالاشا سويلەستى؛ ءبىراق، مەن ونىڭ سوزدەرىنە كەرەمەت قۋانىپ كەتتىم؛ ءتىپتى ونىڭ نيەتىن الدەقاشان، سول كەزدىڭ وزىندە-اق ۇققان ەكەنمىن عوي دەگەن پىكىرگە دە كەلدىم. مەن تاپ وسىلاي ايتتىم:
— مۇنى ءوزىم الدەقاشان ۇققان ەدىم! — دەدىم.
— كوردىڭ بە، قالاي! سولاي، شىراعىم. تاپ وسىنىڭ ءوزى، كوگەرشىنىم.
جۇرەگىم شىداتقىسىز بوپ سىزداپ قويا بەردى.
— ولاردىڭ ءبارى بىردەي سەنى نەگە جەك كورەدى؟
ول مەنى قۇشاقتاپ، كوكىرەگىنە قىستى دا، كوزىن قىسىپ قويىپ:
— بوتەنمىن — تۇسىنەسىن بە؟ ءدال وسى ءۇشىن. ولارداي ەمەسپىن...
نە ايتارىمدى بىلمەي، ەشتەڭە ايتا الماي، ونىڭ جەڭىنەن تارتقىلاي بەردىم.
ول:
— رەنجىمە، — دەپ قايتادان ايتتى دا، قۇلاعىما سىبىرلاپ: — جىلاۋدىڭ دا قاجەتى جوق... — دەدى.
ءبىراق، بۋالدىر كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان ءوزىنىڭ دە كوز جاسى سورعالاپ تۇردى.
سودان كەيىن ەكەۋمىز، بۇرىنعى ادەتىمىزشە، ۇندەمەي، تەك كەي-كەيدە عانا قىسقا-قىسقا ءسوز الىسىپ، ۇزاق وتىردىق.
ول كەشكە، جۇرتتىڭ بارىمەن سىپايى قوشتاسىپ، مەنى قاتتى قۇشاقتاپ قويىپ، اتتانىپ كەتتى. مەن قاقپانىڭ سىرتىنا شىعىپ، توڭازىعان بالشىق شوقالاقتارىن دوڭگەلەكتەرىمەن جانشا ءجۇرىپ بارا جاتقان اربانىڭ ۇستىندە ونىڭ سەلكىلدەپ كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ تۇرىپ. ول اتتانىپ كەتىسىمەن، اجەم ىلە-شالا لاس بولمەنى جۋىپ، تازالاي باستادى، مەن بۇرىشتان-بۇرىشقا ەرسىلى-قارسىلى ادەيى سەندەلىپ، وعان بوگەت جاساي بەردىم.
— جوعال! — دەپ ايقايلادى ول، ماعان سوقتىعىپ قالىپ.
— نەگە قۋىپ جىبەردىڭدەر ونى؟
— سويلەپ كورشى سەن!
— سىزدەردىڭ ءبارىڭىز دە اقماقسىزدار، — دەدىم مەن.
اجەم:
— اۋ، سەن قۇتىرىپ كەتكەن جوقپىسىن، وڭباعان! — دەپ ايقايلاپ، مەنى سۋ شۇبەرەكپەن سابالاي باستادى.
— سەن ەمەس، سەنەن باسقالاردىڭ ءبارى اقماق، — دەپ ءسوزىمدى تۇزەدىم، ءبىراق وعان اجەمنىڭ كوڭىلى كونشي قويمادى.
اتام كەشكى اس ۇستىندە:
— قۇدايعا شۇكىر ەندى! ايتپەسە، ونى كورگەن سايىن، جۇرەگىمە پىشاق قادالعانداي بوپ: وھ، قۋىپ شىعارۋ كەرەك! — دەۋشى ەم، — دەدى.
مەن ىزالانعانىمنان قاسىقتى سىندىرىپ تاستادىم دا، تاعى تاياق جەدىم.
ءوزىمنىڭ تۋعان ەلىمدەگى سان-ساپات جات ادامداردىڭ — ەلىمنىڭ الدىڭعى ادامدارىنىڭ ەڭ العاشقى بىرەۋىمەن مەنىڭ دوستىعىم وسىلاي اياقتالعان بولاتىن...
IX
بالالىق شاعىمدا ءارالۋان قاراپايىم، جۇپىنى ادامدار، ءارقايسىسى ءوز قولىنان كەلگەنىنشە، مەنىڭ سانا-سەزىمىمدى مەيلىنشە بايىتىپ، وزدەرىنىڭ ءبىلىم بالى مەن ءومىر تۋرالى وي-پىكىرلەرىن ارا ءتارىزدى اكەپ جيناي بەرگەن ءبىر ومارتا سياقتى كورىنەمىن وزىمە ءوزىم. بۇل بالدىڭ ءوزى كوبىنەسە لاس تا، اششى دا بولدى، ءبىراق ءبىلىمنىڭ قاي-قايسىسى دا — قانشا دەگەنمەن بال عوي.
حوروشەە دەلو اتتانىپ كەتكەن سوڭ مەنىمەن پەتر اعاي دوس بولدى. ول اتام تارىزدەس بولاتىن؛ تاپ سونداي ارىق، تاپ-تازا، مۇنتازداي، تەك بويى اتامنان گورى الاسالاۋ ءونبويى كىشىلەۋ ەدى: ول كۇلدىرۋ ءۇشىن شال بوپ كيىنگەن ەرەسەك بالاعا ۇقسايتىن. بەتى ءورىم-ورىم، وڭشەڭ ءبىر جىپ-جىڭىشكە تاسپادان جاساعان قابىر سياقتى، جىلت-جىلت ەتىپ كۇلىمدەگەن، اق ەتى سارعىشتاۋ كوزدەرى، سول قالبىر اراسىندا تورداعى شىمشىقشا ويناقشىپ تۇرادى. بۋرىل شاشى بۇيرالانعان، شوقشا ساقالى شىعىرشىقتالا شىيپاتىلعان؛ ترۋبكا تارتاتىن، ونىسىنىڭ شاشى تۇستەس ءتۇتىنى دە — شىيراتىلا بۇرقىرايتىن، ءسوزى دە شىم-شىتىرىق ماقالداتىپ،قۇبىلجىتىپ سويلەيتىن. داۋىسى ىزىڭداپ شىقسا دا، نازىك ەستىلەتىن سياقتى، ءبىراق ونىڭ ءسوزى ماعان ءارقاشان جۇرتتىڭ ءبارىن كەلەمەجدەپ وتىرعان سياقتى بوپ كورىنەتىن:
— جاس كەزىمدە بارىنيا-گرافينيا، تاتيان جارىقتىق لەكسيەۆا، «ۇستا بول» — دەپ بۇيىردى سوسىن ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن — «باعبانعا كومەكتەس!» — دەپ ءامىر ەتتى. جارايدى، ءبىراق مۇجىقتى قويساڭىز دا قولايسىز — ءبارىبىر ول قولايسىز! سوسىن ءبىر مەزگىلدە: — «پەترۋشكا، سەن بالىق اۋلايسىن!» — دەدى. ماعان ءبارىبىر، مەن بالىق تا ۇستاي الام... ءبىراق جاڭا عانا ءۇيىر بولا باستاپ ەم — قوش بول، بالىق راقمەت؛ ەندى مەنىڭ وبروك وتەۋگە، قالاعا يزۆوزچيك بوپ كەتۋىم كەرەك بولدى. ەندەشە، مەيلى دەپ، يزۆوزچيك بوپ كەتتىم سوسىن قالاي بولدى دەسەڭشى! ءبىراق سوسىن بارىنيا ەكەۋمىز تاعى دا ءبىر وزگەرىس ەنگىزۋگە ۇلگىرە الماي قالدىق ازاتتىق كەپ جەتتى دە، اتىممەن قالىپ قويدىم، ءقازىر گرافينيانىڭ ورنىندا سول اتىم ءجۇر.
اتى ابدەن قارتايىپ بىتكەن ەدى، سول بوز اتتى عوي دەيمىن، ءبىر كۇنى ماس بوياۋشى ءارتۇرلى بوياۋمەن بوياي باستاپ، بىتىرە الماي قويعان بولاتىن. اياقتارى مەرتىگىپ شىعىپ كەتكەن، بۇكىل تۇلعاسى شۇبەرەكتەن قۇراستىرىلعانداي كوزىنىڭ نۇرى قاشقان قۋ سۇيەك باسى مۇڭايا سالبىراپ بىلەۋدەي سىڭىرلەرىمەن، توزىپ، تۋلاق بولعان تەرىسىمەن كەۋدەسىنە شاق ىلىگىپ تۇراتىن. پەتر اعاي اتىنا جاقسى قارايتىن، ۇرمايتىن، «تانكا» دەپ اتايتىن.
ءبىر كۇنى اتام وعان:
— مالدى حريستيان ەسىمىمەن اتايتىنىڭ قالاي؟ — دەدى.
— ولاي ەمەس، ۆاسيل ۆاسيليەۆ قۇرمەتتىم، ولاي ەمەس! مۇنداي — تيانكا دەگەن — حريستيان ەسىمى جوق، تاتيانا دەگەن ەسىم بار!
پەتر اعاي دا ساۋاتتى، ءدىني كىتاپتاردى وتە كوپ وقىعان بولاتىن، اتام ەكەۋى، اۋليەلەردىڭ قايسىسى اۋليەرەك دەپ، ۇنەمى تالاسىپ كەپ وتىراتىن؛ ەجەلگى زاماننىڭ كۇنالى ادامدارىن بىرىنەن ءبىرى اسىرا جاماندايدى؛ اسىرەسە اۆەسسالوم مىقتاپ سىباعا الاتىن. تالاستارى كەيدە تەك گرامماتيكالىق بولىپ تا كەتەتىن، اتام: «سوگرەشيحوم، بەززاكوننوۆاحوم، نەپراۆداۆاحوم» دەسە، پەتر اعاي: «سوگرەشيشا، بەززاكوننوۆاشا، نەپراۆدوۆاشا» دەۋ كەرەك دەپ، تايتالاسىپ بولمايتىن.
اتام ورشەلەنىپ:
— مەنىڭشە — ءبىر باسقا، سەنىڭشە — ءبىر باسقا! — دەپ قىزاراڭداپ، — ۆاشا، شيشا! — دەپ مازاقتايدى.
ءبىراق پەتر اعاي، تۇتىنگە بولەنە وتىرىپ:
— سەنىڭ حومىلارىننىڭ نەسى ارتىق؟ — دەپ مىسقىلداي سۇرايدى. — قۇدايعا ولاردىڭ ەشبىر ارتىقشىلىعى جوق! قۇداي-ەكەن، مۇمكىن، دۇعاڭدى تىڭداپ وتىرىپ: قالاي وقى — ءوزىڭ ءبىل، ءبىراق باعاڭ — جارتى پۇل، — دەپ ويلايتىن شىعار!
— لەكسەي، كەت! — دەپ اقىرادى اتام ماعان، جاسىل كوك كوزدەرى جارق-جۇرق ەتىپ.
پەتر تازالىقتى، تارتىپتىلىكتى قاتتى جاراتاتىن: aۋلانىڭ ىشىمەن كەلە جاتىپ، ول جاڭقا، شولمەك، سۇيەكتەردى اياعىمەن تeۋiپ، ىرشىتىپ جىبەرەتىن، سويتەتىن دە:
— كەرەگىڭ جوق، تەك كەدەرگى جاسايسىن! — دەپ سوگەتىن سوڭىنان.
ءوزى ءسوزۋار ەدى، مەيىرىمدى، كوڭىلدى ءتارىزدى كورىنەتىن، ءبىراق كەي-كەيدە كوزدەرى قانتالاپ، بۇلدىراپ، ولىكتىڭ كوزىنشە مەلشيە قالاتىن-دى. كەيدە ول، ءوزىنىڭ نەمەرە ىنىسىنشە، ءۇن-تۇنسىز تۇنەرىپ، ءبىر بۇرىشتا، قاراكولەڭكەدە بۇك ءتۇسىپ وتىرادى دا قويادى:
— نەعىپ وتىرسىن، پەتر اعاي؟
— كەت ءارى، — دەيدى ول كۇڭكىلدەپ، ىزعارلى ۇنمەن.
ءبىزدىڭ كوشەنىڭ ءبىر كىشكەنە ۇيىنە، ماڭدايىندا شودىرايعان بۇلتىعى بار ءبىر بارين كەلىپ ورنالاستى. ونىڭ ءبىر تاڭعاجايىپ ادەتى بولاتىن: مەيرام كۇندەرى تەرەزە الدىنا وتىرىپ الىپ، بىتىرادى مىلتىقپەن يت، مىسىق، تاۋىق قارعالاردى اتاتىن، كوشەدە بارا جاتقان وزىنە ۇناماعان ادامداردى دا اتاتىن. ءبىر كۇنى ول تاۋ قۇدىرەت اتاتىن ۇساق بىتىرامەن حوروشەە دەلونىڭ ءبىر جاق بۇيىرىنە سەبەلەي اتىپتى؛ بىتىرا بىلعارى كۇرتەدەن وتپەپتى، دەگەنمەن بىرنەشەۋى كۇرتەنىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپتى؛ تۇرعىن قوناقتىڭ قاراسۇر بىتىراعا كوزىلدىرىگىنەن ۇڭىلە قاراعانى ءالى ەسىمدە. اتام ونى ارىز ەت دەپ ۇگىتتەي باستاپ ەدى، ءبىراق ول، بىتىرانى كۋحنيانىڭ بۇرىشىنا لاقتىرىپ جىبەرىپ:
— ارىز ەتۋگە تۇرمايدى، — دەدى.
مەرگەن ەندى بىردە اتامنىڭ اياعىنا بىرنەشە بىتىرانى باسىپ سالدى؛ اتام اشۋلانىپ، ميروۆويعا ارىز بەردى، كوشەدەن ءزابىر يەلەرى مەن ايعاقتاردى جيناي باستادى، ءبىراق بارين ءبىر جاققا زىم-زىيا جوق بوپ كەتتى.
سوندايدا، كوشەدەن دۇڭكىلدەگەن مىلتىق داۋسى شىققان سايىن، پەتر اعاي — ەگەر ۇيدە بولسا — ماڭدايىندا ۇلكەن كۇندىگى بار، مەيرامعا كيەتىن كۋكىل كارتۋزىن بۋرىل باسىنا جالما-جان كەپتەي سالىپ، قاقپا سىرتىنا اپتىعا جۇگىرە شىعادى. وندا بارىپ، ەكى قولىن ارتىنا، شاپانىنىڭ استىنا ۇستاپ، شاپانىن اتەشتىڭ قۇيرىعىنشا شوشايتا كوتەرىپ، قارنىن شەرميتىپ، ماڭعازدانىپ، تروتۋراردىڭ بويىمەن مەرگەننىڭ قاسىنان وتەدى؛ ءبىر ءوتىپ، قايتا ورالادى دا تاعى دا وتەدى. بىزدەر بۇكىل ءۇيىمىز بوپ، قاقپا الدىندا تۇرامىز، تەرەزەدەن اسكەري ادامنىڭ كوكپەڭبەك ءجۇزى، ونىڭ ۇستىنەن — ايەلىنىڭ سەلەۋ شاشتى باسى كورىنەدى؛ بەتلەنگىنىڭ رۋلاسىنان دا الدەقانداي ءبىر ادامدار شىعىپ تۇرادى، تەك وۆسياننيكوۆتىڭ سۇرەڭسىز، جانسىز ۇيىنەن عانا ەشكىم كورىنبەيدى.
كەيدە پەتر اعايدىڭ بۇل سەرۋەنى ناتيجەسىز بولادى، — ءسىرا، اڭشى بۇنى وققا تۇرارلىق قۇس دەپ سانامايدى بىلەم، ءبىراق كەي كەزدە قوساۋىز مىلتىق:
— دۇڭك-دۇڭك... — ەتىپ، قاتارىنان اتىلىپ-اتىلىپ كەتەدى.
پەتر اعاي اياعىن اسىقپاي باسىپ، بىزدەرگە كەلەدى دە، وتە رازى بوپ:
— ەتەگىمنەن سوقتى! — دەيدى.
ءبىر كۇنى بىتىرا ونىڭ يىعى مەن موينىنا ءتيدى. اجەم، بىتىرانى ينەمەن شۇقىلاپ الىپ جاتىپ:
— سەن ول باسسىزدى نەگە قۇتىرتا بەرەسىن؟ كوزىڭدى شىعارىپ جىبەرسە قايتەسىن! — دەپ سوگۋمەن بولدى.
— جو-و. اكۋلينا يۆانوۆنا تۇك تە ىستەي المايدى، — دەپ نەمكەتتىلەۋ سوزا سويلەدى پەتر. — مەرگەندىگى تۇككە اسپايدى...
— ەندەشە سەن ونى نەگە اۋرە قىلاسىن؟
— اۋرە قىپ ءجۇرمىن بە؟ ءباريندى ءبىراز وشىكترىگىم كەلەدى...
سوسىن ول، الاقانىندا جاتقان سۋىرىپ الىنعان بىتىرالاردى اۋدارىستىرىپ قاراپ تۇرىپ:
— تۇككە اسپايدى مەرگەندىگى! — دەيدى. — ال، بارىنيا-گرافينيانىڭ، تاتيان لەكسيەۆنانىڭ ۇيىندە ۋاقىتشا كۇيەۋ لاۋازىمىندا بىرەۋ تۇرعان، — ول بارىنيا كۇيەۋ دەگەندەردى لاكەيشە اۋىستىرا بەرەتىن، — ءسويتىپ سونىڭ ۇيىندە دەدىم عوي، مامونت يليچ دەگەن ءبىر اسكەري ادام تۇرعان، — ول ەندى دۇرىس اتۋشى ەدى! اجەسى، ول جالعىز وقتان باسقامەن اتپايتىن-دى! يگناشكا-اقاماقتى الىسقا، مۇمكىن، قىرىق قادامداي جەرگە شىعار، تۇرعىزادى دا، ەكى اياعىنىڭ اراسىندا سالبىراتا ءبىر بوتەلكەنى بەلبەۋىنە بايلاپ قويادى. يگناشكا ەسۋاستانىپ، ەكى اياعىن تالتايتىپ، كۇلىپ تۇرادى. مامونت يليچ پيستولەتىنەن كوزدەپ، تارس قويادى! بوتەلكە شىلدىر ەتە تۇسەدى. تەك، ءبىر رەت، يگناشكانى بوگەلەك شاعىپ الدى ما، ايتەۋىر — قوزعالىپ قالام دەگەندە، وق ونىڭ تىزەسىنە، ءدال ۇرشىعىنان ءتيدى! دارىگەر شاقىرتىلدى، ول كەلىپ سول بويدا اياقتى كەسىپ تاستادى — جۇمىسىن ءبىتىردى! كەسىلگەن اياقتى كومىپ تاستادى...
— يگناشكا-اقماقتى شە؟
— ونىڭ تۇگى دە كەتكەن جوق. اقماققا اياقتىڭ دا، قولدىڭ دا كەرەگى جوق، ول ءوزىنىڭ اقماقتىعىمەن-اق تاماعىن تويدىرادى. ەسۋاستى كىم كورىنگەن جاقسى كورەدى، ەسۋاستىقتىڭ ەشكىمگە زيانى جوق. مەيلى دياك، نە پەسىر بوپ — اقماق بولسا، زيانى جوق — دەگەن عوي...
بۇل تەيلى اڭگىمەلەر اجەمدى تاڭداندىرمايتىن، ونىڭ ءوزى دە مۇندايلاردىڭ تالايىن بىلەتىن-دى، ءبىراق مەن از-ماز ۇرەيلەنىڭكىرەيتىنمىن دە، پەتردەن:
— ءباريننىڭ ءولتىرىپ تاستاۋ قولىنان كەلە مە؟ — دەپ سۇرايمىن.
— نەگە كەلمەسىن؟ كەلەدى. ولار ءتىپتى ءبىرىن-بىرى دە اتىپ تاستايدى. تاتيان لەكسيەۆناعا ءبىر ۋلان كەلگەن، مامونت ەكەۋى ۇرىسىپ قالدى دا، دەرەۋ پيستولەتتەرىن الىپ، پارككە باردى، سول جەردە توعاننىڭ جانىندا، جالعىز اياقجول ۇستىندە الگى ۋلان مامونتتى ءدال باۋىرىنان تارس ەتكىزىپ باسىپ سالدى! مامونتتى — مولاعا، ۋلاندى — كاۆكازعا جونەلتتى، — سونىمەن ساۋداسى ءبىتتى! بۇل ولاردىڭ وزدى-وزىنە ىستەيتىنى عوي! ال، مۇجىقتار مەن وزگە ادامدار جونىندە — ءسوز قىلۋدىڭ دا قاجەتى جوق! قازىردە ولار — ءسىرا — ادام دەگەندەرىڭدى ونشا ەسىركەي قويمايتىن بولار، ادامدار ولاردىكى بولماي قالدى عوي، ال بۇرىن قانشا دەگەنمەن ەسىركەۋشى ەدى — ءوز مۇلكى ەدى عوي!
— وي، و كەزدە دە ونشا ەسىركەي قويماۋشى ەدى عوي،- دەيدى اجەم.
پەتر اعاي دا كەلىسە كەتەدى:
— بۇ دا دۇرىس: ءوز مۇلكى بولسا دا — ارزان ەدى عوي... — دەپ ماقۇلدايدى.
پەتر اعاي ماعان ءتاۋىر قارايتىن، مەنىمەن ەرەسەك ادامدارمەن سويلەسكەندەگىسىنەن گورى مەيىرىمدىرەك سويلەسەتىن، سويلەسكەندە كوزىن دە كىلميتپەيتىن، دەگەنمەن، ونىڭ ايتەۋىر ءبىر نارسەسى ماعان ۇنامايتىن. ءتاۋىر كورەتىن ۆارەنەسىن جۇرتقا ۇلەستىرگەن كەزىندە، مەنىڭ نانىما قالىڭداۋ جاعاتىن، ماعان قالادان مىيا سالعان پريانيك، قاتىرعان كوكنار قامىرىن اكەلەتىن، مەنىمەن ءارقاشان بايسالدى، اقىرىن عانا سويلەسەتىن-دى.
— قالاي تىرشىلىك ەتەمىز، سۋداريك ، سولداتقا كەتەمىسىن، الدە چينوۆنيك بولامىسىن؟
— سولداتقا كەتەمىن.
— بۇنىڭ — جاقسى. قازىردە، سولداتتىڭ ءحالى دە ونشا اۋىر ەمەس. پوپ بولعان دا جاقسى، ەي — قۇدايىم جارىلقاي گور، — دەپ ازانداتا بەر، سونىڭ ءوزى جەتىپ بولادى! پوپتىڭ جۇمىسى سولداتتىكىنەن جەڭىل، ال بالىقشىنىڭ جۇمىسى ودان دا جەڭىل؛ بالىقشىعا ەشبىر عىلىم كەرەك ەمەس — ۇيرەنىپ السا بولعانى!..
ول، بالىقتاردىڭ جەم توڭىرەگىندە جۇرگەنىنە، الابۇعا، سارتۇقۇش، ترانداردىڭ قارماققا ءتۇسىپ، بۇلقىنعانىنا قىزىق قىپ سالۋشى ەدى.
— اتاڭ سەنى شىبىققا جاتقىزعان كەزدە، اشۋلاناسىن عوي، — دەيدى ول جۇباتا سويلەپ. — بۇعان اشۋلانۋدىڭ ەشبىر قاجەتى جوق، سۋداريك، ساعان ساباق بولسىن دەپ شىبىققا جاتقىزادى، سوسىن بۇلاي شىبىقتاۋ — بالانىڭ ءىسى عوي! ال، ەندى مەنىڭ حانىمىم تاتيان لەكسيەۆنا شە — وي، ول دۇرەنى تاماشا سوعۋشى ەدى! ونىڭ سوعان ارناۋلى ادامى بولدى، اتى حريستوفور ەدى، ءوزىنىڭ ىسىنە سونداي شەبەر، ءتىپتى كەيدە وزگە ۋسادبالارداعى كورشىلەر بارىنيا-گرافينيادان: تاتيان لەكسيەۆنا، جالشىلارىمىزعا دۇرە سوققىزۋعا حريستوفوردى جىبەرىڭىزشى! — دەپ ءوتىنىش ەتۋشى ەدى. تاتيان لەكويەۆنا جىبەرەتىن.
بارىنياسىنىڭ سەلدىر اق كويلەك كيىپ، باسىنا اسپان ءتۇستى ءمولدىر ورامال تارتىپ، باعانالى كىشكەنە كرىلسودا، كىشكەنە قىزىل كرەسلودا وتىراتىنىن، حريستوفور ونىڭ الدىنا اكەپ، قاتىندار مەن مۇجىقتاردى جوستىرتىپ جاتاتىنىن پەتر اعاي ەش رەنجۋسىز باستان-اياق ايتىپ كەپ وتىراتىن.
— حريستوفوردىڭ ءوزى، سۋداريك، ريازاندىق بولا تۇرسا دا، كادىمگى سىگان، ايتپەسە حوحول سياقتى ەدى، مۇرتى قۇلاعىنا جەتەتىن، بەت-اۋزى — كوكپەڭبەك قىرما ساقال ەدى. ءوزى الدە — اقماق پا، الدە ارتىق ءسوز سۇراماسىن دەپ، جورتا ىستەي مە — بەلگىسىز. كەيدە، كۋحنيادا شىناياققا سۋ قۇيىپ الادى دا، شىبىندى، ايتپەسە تاراقاندى، كەز كەلگەن قوڭىزدى ۇستاپ الادى دا — سولاردى شىبىقپەن سۋعا باتىرادى، كوپكە دەيىن باتىرىپ تۇرادى. ايتپەسە، جاعاسىنىڭ استىنان ءوزىنىڭ كوك بورتەسىن الادى دا — سونى باتىرادى...
وسىنداي، تاعى سول سىقىلدى اڭگىمەلەر ماعان الدەقاشاننان-اق جاقسى تانىس بولاتىن، ولاردى اجەم مەن اتامنىڭ اۋزىنان كوپ ەستىگەنمىن. وزدەرى ءتۇرلى-تۇرلى بولا تۇرىپ، ءبارى بىر-بىرىنە تاڭعاجايىپ ۇقساس: قايسىسىن الساڭ دا، ادامدى ازاپقا سالادى، ءجابىر كورسەتەدى، قۋدالايدى. مۇنداي اڭگىمەلەر مەنى جالىقتىرىپ، تىڭداعىم كەلمەيتىن، سوندىقتان مەن يزۆوزچيكتەن:
— باسقا اڭگىمە ايتشى! — دەپ سۇرايمىن.
ول، بەتىندەگى بارلىق اجىمدەرىن اۋزىنا تامان جيناپ اكەلىپ، كوزىنە شەيىن كوتەرەدى دە، كونە كەتەدى؛
— جارايدى، تويىمسىز، — وزگە بىرەۋى-اق بولسىن. سونىمەن، بىزدە ءبىر اسپازشى بولدى...
— كىمدە؟
— گرافينيا تاتيان لەكسيەۆنادا.
— تاتيان دەپ نەگە اتايسىن ونى؟ الدە ول ەر ادام با؟
پەتر اعاي شىقىلىقتاپ قانا كۇلىپ قويادى.
— ول، ارينە، — حانىم، ءبىراق — قيىلعان كىشكەنە عانا مۇرتى بار بولاتىن. مۇرتى قاپ-قارا، — قارا نەمىستەردەن شىققان ايەل بولاتىن، ولار اراپ تارىزدەس حالىق. سونىمەن — اسپازشى بولعان دەدىم عوي؛ مۇنىڭ ءوزى وتە قىزىق وقيعا، سۋداريك...
قىزىق وقيعا بولعانداعىسى سول، اسپازشى ۇلكەن كىسە ناندى ءبۇلدىرىپ الىپتى، سوسىن وعان سونىڭ ءبارىن بىردەن زورلاپ جەگىزىپتى؛ ول جەپتى دە، اۋرىپ قالىپتى.
مەن رەنجىپ:
— بۇنىڭ قىزىق ەشتەڭەسى جوق! — دەدىم.
— ەندەشە، نە قىزىق بولادى؟ ال، ايتشى!
— مەن بىلمەيمىن...
— ەندەشە — ۇندەمە!
ول ءىش پىستىراتىن ورمەگىن تاعى سوزا بەرەدى.
كەيدە، مەيرام كۇندەرى، ءارى مۇڭدى، ءارى جالقاۋ ساشا ميحايلوۆ پەن تاپ-تۇيناقتاي، بىلمەيتىنى جوق ساشا ياكوۆوۆ — اعايىندى ەكەۋى قوناققا كەلەتىن. ءبىر كۇنى ۇشەۋمىز قورا-قوپسىلاردىڭ شاتىرلارىنىڭ ۇستىندە ساياحاتتا ءجۇرىپ، بەتلەنگىنىڭ اۋلاسىندا، ىشىنە اڭ تەرىسىن سالىپ تىككەن كوك سيۋرتۋك كيگەن ءبىر ءباريندى كوردىك؛ قابىرعا تۇبىندەگى ءبىر ءۇيىم وتىن ۇستىندە ءيتتىڭ كۇشىكتەرىمەن ويناپ وتىر ەكەن؛ كىپ-كىشكەنتاي، ساپ-سارى، تاقىر باسىندا باس كيىمى جوق. اعايلارىمنىڭ ءبىرى كۇشىكتىڭ بىرەۋىن ۇرلاپ الايىق دەگەن ۇسىنىس ەنگىزدى دە، سول بويدا ۇرلىقتىڭ وتە ءبىر ايلالى جوسپارى جاسالىنا قالدى: اعايىندى ەكەۋى سول بويدا كوشەگە شىعىپ، بەتلەنگ قاقپاسىنا قاراي بارادى، مەن تورەنى قورقىتامىن، تەرە قورقىپ، قاشىپ كەتكەن كەزدە، ولار اۋلاعا كىرىپ، كۇشىكتى الىپ شىقپاق بولدى.
— قالاي قورقىتۋ كەرەك؟
اعايلارىمنىڭ ءبىرى:
— سەن ونىڭ قاسقا باسىنا تۇكىرىپ جىبەر! — دەدى. ادامنىڭ باسىنا تۇكىرۋ ۇلكەن كۇنا بولىپ پا؟ ادامعا ودان دا بەتەر جاماندىق ىستەيتىندى ءوزىم تالاي-تالاي ەستىگەنمىن دە، كورگەنمىن دە، سوندىقتان، ارينە، موينىما العان مىندەتىمدى ادال ورىندادىم.
ۇلكەن ايعاي، شاتاق شىقتى، ءبىزدىڭ اۋلاعا بەتلەنگىنىڭ ۇيىنەن بۇكىل ءبىر ارميا ەركەكتەر مەن ايەلدەر كەلدى، ونى ءبىر ادەمى، جاس وفيسەر باستاپ كەلدى، ءبىراق قىلمىس ىستەلگەن مەزەتتە اعايىندى ەكى باۋىرىم مەنىڭ ورەسكەل تەنتەكتىگىمنەن ەشبىر حابارسىز، كوشەدە تىپ-تىنىش قىدىرىپ جۇرگەندىگىنەن، — اتام جالعىز ماعان عانا دۇرە سوقتى — ءسويتىپ بەتلەنگ ءۇيىنىڭ بارلىق تۇرعىندارىن ابدەن ريزالادى.
ابدەن تاياق جەپ، كۋحنياداعى ساكى ۇستىندە جاتقانىمدا، اسەم كيىنگەن، ءارى كوڭىلدى پەتر اعاي قاسىما كەلىپ وتىردى.
— سەن مۇنى وتە شەبەر ويلاپ تاپقانسىن، سۋداريك! — دەپ سىبىرلادى ول. — ول كارى تەكەگە تاپ وسى كەرەك ەدى، ونى ءسويتۋ كەرەك — تۇكىر ولارعا! ونىڭ ۇستىنە — شىرىك باسىنا تاسپەن قويىپ قالار ما ەدى!
ءباريننىڭ دوپ-دوڭگەلەك، تۇكسىز، ءسابي بەتى كوز الدىمدا تۇردى، باسىنىڭ سارى قاسقاسىن كىشكەنتاي قولدارىمەن سۇرتكىلەپ، ونىڭ كۇشىكشە، اقىرىن عانا مۇڭايا ىڭىرسىعانى ەسىمدە ەدى، قاتتى ۇيالىپ، اعالارىمدى جەك كورىپ جاتىر ەم، ءبىراق — يزۆوزچيكتىڭ تورلى ءجۇزىن كورگەنىمدە، وسىنىڭ ءبارى ءسال ۇمىتىلىپ كەتتى: مۇنىڭ ءجۇزى دە، اتامنىڭ مەنى دۇرەلەپ جاتقان كەزىندەگى جۇزىندەي، ۇرەيلەندىرە، جيرەندىرە كىرجىندەپ تۇر ەكەن.
— جوعال! — دەپ ايعايلاپ جىبەردىم، پەتردى قولىممەن دە، اياعىممەن دە يتەرمەلەپ.
ول قيقىلداپ كۇلىپ، كوزىن جىپىلىقتاتىپ، ساكىدەن ءتۇسىپ كەتتى.
سول كۇننەن باستاپ، ونىمەن سويلەسۋگە زاۋقىم سوقپايتىن بولدى، ودان قاشىپ جۇرەتىن بولدىم، سويتە تۇرا، ءبىر نارسەنى كومەسكىلەۋ كۇتكەندەي، يزۆوزچيكتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن سەزىكتەنە باقىلاي باستادىم.
بارين وقيعاسىنان كەيىن كوپ كەشىكپەي تاعى دا ءبىر وقيعا بولىپ قالدى. وۆسياننيكوۆتىڭ جىم-جىرت ءۇيى كوپتەن بەرى-اق نازارىمدى اۋدارىپ جۇرگەن، بۇل ءوڭسىز ءۇيدىڭ ىشىندە وزگەشە ءبىر، ەرتەگىدەي قۇپيا سىرلى ءومىر اعىپ جاتقانداي بوپ كورىنەتىن.
بەتلەنگىنىڭ ۇيىندەگىلەر ۋ-شۋى كوپ — كوڭىلدى تۇراتىن، ول ۇيدە كوپتەگەن سۇلۋ بارىنيالار بولاتىن، ولارعا وفيسەرلەر، ستۋدەنتتەر كەلىپ جۇرەتىن، وندا ۇنەمى كۇلىسىپ، ايقايلاسىپ جاتاتىن، ءان سالىناتىن، مۋزىكا وينايتىن. ءۇيدىڭ سىرتقى ءتۇر-سىيپاتىنىڭ ءوزى دە كوڭىلدى ەدى، تەرەزە اينەكتەرى مولدىرەپ، جالتىراپ تۇراتىن، تەرەزەلەرىنىڭ ىشكى جاعىنداعى جايقالعان گۇلدەر الۋان ءتۇستى جارقىن بولاتىن. اتام بۇل ءۇيدى جاراتپاۋشى ەدى.
اتام ول ءۇيدىڭ تۇرعىندارىنىڭ ءبارىن دە:
— ءدىنبۇزارلار، دىنسىزدەر، — دەيتىن، ال ونداعى ايەلدەر جاعىن ءبىر لاس سوزبەن اتايتىن، ونىڭ ماعناسىن ماعان ءبىر كۇنى پەتر اعاي وتە لاس سوزدەرمەن كىجىنە سويلەپ، ءتۇسىندىرىپ بەرگەن.
وۆسياننيكوۆتىڭ ءۇن-تۇنسىز، مەلشيىپ تۇرعان ءۇيىن اتام قۇرمەتتەيتىن-دى.
ءبىرقابات، بيىك بۇل ءۇي، اۋلانىڭ ىشىنە قاراي سوزىلا سالىنعان، اۋلانىڭ ءىشى شىم باسقان، تاپ-تازا، جىم-جىلاس، ورتاسىندا ەكى كىشكەنە باعانانىڭ ۇستىنە ورناتىلعان قالقا استىندا قۇدىعى بار. ءۇي، كوشەدەن بوي تاسالاپ، ىعىسىپ كەتكەن ءتارىزدى. ءۇيدىڭ ءيىپ قوندىرعان ەنسىز ءۇش تەرەزەسى جەردەن جوعارى، اينەكتەرى بۋالدىر، كۇن ساۋلەسى تۇسكەندە، كەمپىرقوساق تۇستەس بولىپ تۇرادى. قاقپانىڭ ەكىنشى جاعىندا، كوشە جاق كورىنىسى تاپ الگى ءۇي سياقتى ءبىر ساراي بار، ول دا ءۇش تەرەزەلى، ءبىراق بۇل تەرەزەلەر بىتەۋ بولاتىن: سارايدىڭ سۇرعىلت قابىرعاسىنا تەرەزە قورشاۋى قوندىرىلعان، قورشاۋ ىشىنە اق بوياۋمەن تەرەزە كوزدەرىنىڭ سۋرەتى سالىنعان. بۇل بىتەۋ تەرەزەلەر وتە ۇنامسىز ەدى، بۇكىل ساراي بۇل ءۇيدىڭ جاسىرىنىپ، ەلەۋسىز ءومىر سۇرگىسى كەلەتىنىن تاعى دا نۇسقاپ تۇرعانداي ەدى. بۇكىل ۋسادبادا، ونىڭ اڭىراپ بوس تۇرعان اتقورالارىندا، ۇلكەن قاقپالى بوس تۇرعان سارايلارىندا الدەقانداي ءبىر باياۋلىق پەن جاسقانشاقتىق نەمەسە باياۋلىق پەن مەنمەندىك بار سىقىلدى ەدى.
كەيدە اۋلا ىشىندە، اياعىن سىلتىي باسىپ، قىرما ساقال، اق مۇرتتى، ۇزىن بويلى ءبىر شال جۇرەتىن-دى؛ مۇرتىنىڭ تالدارى ينەشە سەرەيىپ تۇراتىن. شىقشىتىنا ساقال قويعان، قىيسىق مۇرىن ەكىنشى ءبىر شال كەيدە اتقورادان وراق تۇمسىق قىزىل كوك اتتى جەتەلەپ شىعارادى؛ ومىراۋى قۋشيعان، اياقتارى سىپتاي بۇل ات، سىرتقا شىققان سوڭ، جۇپ-جۋاس سوپى ايەلشە، توڭىرەگىنىڭ بارىنە باسىن شۇلعىپ، سالەم ەتەتىن. اقساق شال اتتى الاقانىمەن شاپىلداتىپ سوعىپ-سوعىپ قويادى، سويتەدى دە، سىرىلداپ اۋىر ءبىر كۇرسىنەدى؛ سونسوڭ اتتى قاراڭعى اتقوراعا قايتادان كىرگىزەدى. سوندىقتان، شال ماعان ۇيدەن كەتكىسى كەلەتىندەي، ءبىراق سيقىرلانىپ قويىلعاندىقتان، كەتە الماي جۇرگەن سياقتى بولىپ كورىنەتىن.
اۋلا ىشىندە كۇن سايىنعا جاقىن تۇستەن كەشكە دەيىن ءۇش ەر بالا ويناپ جۇرەدى؛ ۇشەۋى بىردەي سۇر كۇرتە، سۇر شالبار، ءبىر ءتۇستى بورىك كيگەن؛ دوڭگەلەك ءجۇزدى، كوگىلدىر كوزدى، بىر-بىرىنە سونداي ۇقساس بولعاندىقتان، ولاردى تەك بويىنان عانا اجىراتاتىنمىن.
مەن ولاردى اۋلانىڭ ساڭلاۋلارىنان باقىلايمىن، بايقاسا ەكەن دەسەم دە، مەنى ولار بايقامايدى. ماعان ولاردىڭ كوڭىلدى جانە تاتۋ ءجۇرىپ، مەن بىلمەيتىن ءبىر ويىنداردى جاقسى ويناعاندارى ۇنايدى، كيىمدەرى، بىرىنە ءبىرىنىڭ جاقسى قامقورلىعى ۇنايدى، كۇلدىرگى جانە پىسىق، الاسا بويلى كەنجە ىنىلەرىنە دەگەن ۇلكەندەرىنىڭ قامقورلىعى اسىرەسە كوزگە تۇسەدى. ەگەر الگى كىشكەنەسى قۇلاپ قالسا — قۇلاعان كىسىنى كۇلكى ەتكەندەي، ۇلكەندەرى ءاردايىم كۇلەدى، ءبىراق تابالاپ كۇلمەيدى، سول ساتتە وعان تۇرۋعا كومەكتەسەدى، قولىن، ياكي تىزەسىن لاستاپ السا، ونىڭ ساۋساقتارى مەن شالبارىن ۇلكەندەرى تۇيەقارىننىڭ جاپىراعىمەن، ورامالدارىمەن سۇرتەدى.
— ءوجىڭ ءبىر يكەمشىجشىن-اۋ! — دەيدى ورتانشىسى، مەيىرىمدەنە سويلەپ.
بىر-بىرىمەن ەشۋاقىتتا ۇرىسپايدى، ءبىرىن-بىرى الدامايدى، ۇشەۋى دە ەبدەيلى، كۇشتى، شارشامايتىن بالالار ەدى.
ءبىر كۇنى مەن، اعاشقا شىقتىم دا، ىسقىرىپ قالدىم — ولار ىسقىرعان دىبىس وزدەرىنە ەستىلگەن جەردە تۇرا قالدى، سونسوڭ اسىقپاي باس قوستى دا، ماعان قاراپ قويىپ، ءبىر نارسە جونىندە اقىرىن عانا ءوزارا كەڭەسە باستادى. ولار مەنى تاسپەن كەسەكتەي باستار دەپ ويلاپ، جەرگە ءتۇستىم دە، قالتاما، قوينىما تاس كەسەكتى تولتىرىپ الىپ، قايتادان اعاشقا شىقتىم، ءبىراق ولار الدەقاشان اۋلانىڭ مەنەن الىس جەردەگى ءبىر بۇرىشىنا بارىپ ويناپ ءجۇر ەكەن، ءسىرا، مەنى ۇمىتىپ تا كەتكەن بولسا كەرەك. مۇنىڭ ءوزى كوڭىلسىز بولدى، سوعىستى ءبىرىنشى بوپ باستاعىم كەلمەدى، كوپ كەشىكپەي ولارعا بىرەۋ تەرەزەنىڭ بۋلىعىنان:
— بالالار، ۇيگە قايتىڭدار! — دەپ ايقايلادى.
ولار اسىقپاي باسىپ، بەينە ءبىر كوندىككەن قازدارعا ۇقساپ، ۇيگە قاراي ءجۇردى.
ولار مەنى ءقازىر-اق وزدەرىمەن ويناۋعا شاقىرار دەپ دامەلەنىپ، اۋلا ۇستىنە تونگەن اعاشتىڭ باسىندا تالاي وتىردىم، ءبىراق ولار شاقىرمادى. ىشىمنەن ولارمەن ويناپ جۇرگەندەي دە بولام، كەيدە ءتىپتى ەلىگىپ كەتىپ، ايقايلاپ جىبەرەم، قاتتى-قاتتى كۇلىپ تە قويام؛ سول كەزدە ولاردىڭ ۇشەۋى بىردەي، بىردەمە تۋرالى اقىرىن عانا سويلەسىپ، ماعان قارايدى، مەن ۇيالىپ، جەرگە ءتۇسىپ كەتەم.
ءبىر كۇنى ولار جاسىرىنباق ويناي باستادى، ىزدەۋ كەزەگى ورتانشىسىنا كەلدى دە، ول ساراي تاساسىنداعى بۇرىشقا بارىپ، كوزىن ەكى قولىمەن شىنداي باسىپ الىپ، جان-جاعىنا قاراماي تۇرىپ الدى، اعاسى مەن ءىنىسى جاسىرىنۋعا جۇگىرىپ كەتتى. ۇلكەنى ساراي قالقاسىنىڭ استىنداعى ۇلكەن جايداق شاناعا سىپ بەرىپ، تەز ءتۇسىپ كەتتى دە، كىشىسى، ساسقالاقتاپ، قايدا تىعىلارعا بىلمەي، قۇدىقتى شىراينالا اپتەر-تاپتەر بوپ، جۇگىرە بەردى.
— بىرەۋ، — دەپ ايقايلادى ۇلكەنى، — ەكەۋ...
كىشى بالا قۇدىقتىڭ اۋىز شەگەنىنە سەكىرىپ شىقتى، ءسويتتى دە، ارقاننان ۇستاي الىپ، قاۋعاعا اياعىن سالدى، قاۋعا شەگەن قابىرعالارىنا سالدىر-گۇلدىر سوعىلىپ، زىم-زىيا جوق بولدى.
جاقسىلاپ مايلاپ قويعان دوڭگەلەكتىڭ تەز-تەز، ءۇنسىز دوڭگەلەگەنىنە قاراپ، سىلەيدىم دە قالدىم، دەگەنمەن، نە بوپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن ساتتە ۇعا قويدىم دا:
— قۇدىققا ءتۇسىپ كەتتى!.. — دەپ ايقايلاپ، بالالاردىڭ اۋلاسىنا سەكىرىپ ءتۇستىم.
ورتانشى بالا شەگەنگە مەنىمەن قاتار جەتتى دە، ارقانعا جارماسا كەتتى، ارقان بالانى جوعارى سىلكىپ قالدى، قولىن ىسىپ كەتتى، ءبىراق مەن ارقاندى ۇستاپ ۇلگەرگەن ەم، سول ارادا ۇلكەنى دە جۇگىرىپ جەتتى؛ ماعان قاۋعانى تارتۋعا كومەكتەسىپ جاتىپ:
— اقىرىن عانا تارتىڭىز، راقىم ەتىڭىز! — دەدى ول.
كىشى بالانى تەز شىعارىپ الدىق، — و دا قورقىپ كەتكەن ەكەن؛ وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارىنان قان تامشىلاپ تۇر، ءبىر جاق بەتى دە سىدىرىلىپ قاپتى، بەلۋاردان سۋعا مالىنعان، بەتى قۇپ-قۋ بوپ كوگەرىپ كەتكەن، ءبىراق قالشىلداپ تۇرىپ، كوزىن شاراداي اشىپ، كۇلىمسىرەپ تۇر، كۇلىمسىرەيدى دە:
— قۇل-دىي-لاي قۇلا-عا-نىم-اي... — دەپ سوزا سويلەيدى.
— شەن ءوجىڭ ەشىڭنەن ايىرىلعانشىڭ، ءبىلدىڭ بە، — دەدى ورتانشىسى، ونى قۇشاقتاپ الىپ، بەتىندەگى قانىن ءسۇرتىپ جاتىپ. ۇلكەنى قاباعىن ءتۇيىپ:
— كەتەيىك، ءبارىبىر، جاسىرا المايمىز... — دەدى.
— سەندەردى ساباي ما؟ — دەپ سۇرادىم.
ول باسىن يزەدى، سونسوڭ ماعان قولىن ۇسىنىپ:
— سەن وتە تەز جۇگىرىپ كەلدىڭ! — دەدى.
ماقتاعانعا قۋانىپ، مەن ونىڭ قولىن الۋعا دا ۇلگىرە المادىم، ول تاعى دا ورتانشى ىنىسىنە:
— كەتەيىك، مىناعان سۋىق ءتيىپ قالار! قۇلاپ قالدى دەيىك، قۇدىق تۋرالى ايتپاۋ كەرەك! — دەدى.
— يا، ايتپاۋ كەرەك، — دەدى كىشى بالا، قالتىراي ءتۇسىپ. — مەن شالشىق سۋعا قۇلاپ قالدىم عوي، سولاي ەمەس پە، ا؟
ولار كەتىپ قالدى.
وسىنىڭ ءبارىنىڭ سوندايلىق تەز بولعاندىعى سونشا، ءوزىم ۇستىنەن اۋلا ىشىنە سەكىرىپ تۇسكەن بۇتاققا قاراسام، — سارى جاپىراقتارىن توگىپ، ءالى ىرعالىپ تۇر ەكەن...
اعايىندى بالالار ءبىر جۇماداي اۋلا ىشىنە شىقپادى، ءبىراق كەيىن بۇرىنعىسىنان گورى كوڭىلدىرەك بوپ شىقتى؛ ۇلكەنى مەنىڭ اعاش باسىندا وتىرعانىمدى كورگەن كەزدە:
— ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەل! — دەپ ايقايلادى جىلى شىرايمەن.
بىزدەر ساراي قالقاسىنىڭ استىنا بارىپ، ەسكى جايداق شاناعا وتىرىستىق تا، ءبىر-بىرىمىزدى بايقاسىپ، ۇزاق اڭگىمەلەستىك.
— سەندەردى سابادى ما؟ — دەپ سۇرادىم.
— مىقتاپ تاياق جەدىك، — دەپ جاۋاپ بەردى ۇلكەن بالا.
بۇل بالالالاردى دا، مەنى ساباعانداي سابايدى دەگەنگە نانۋ قيىن بولدى، ولار ءۇشىن ءوزىم جابىرلەندىم.
— سەن قۇستى نەگە ۇستايسىن؟ — دەپ سۇرادى كىشى بالا.
— ولار جاقسى سايرايدى.
— جوق، سەن ۇستاما، ءوز بەتتەرىمەن ۇشىپ جۇرە بەرگەنى جاقسى...
— جارايدى، ۇستاماي-اق قويايىن!
— ءبىراق، سەن اۋەلى بىرەۋىن ۇستاپ ال دا، ماعان سىيلا.
— ساعان با، قاندايىن؟
— كوڭىلدىسىن. جانە تورعا سالىپ بەر.
— ولاي بولسا، — شىپشىق تاعى.
— مىزىق زەپ قويادى، — دەدى ورتانشى بالا، — سوسىن پاپام رۇقسات ەتپەيدى.
ۇلكەن بالا:
— رۇقسات ەتپەيدى، — دەپ قوستاپ قويدى ونىڭ ءسوزىن.
— شەشەلەرىڭىز بار ما سەندەردىڭ؟
— جوق، — دەدى ۇلكەن بالا، ءبىراق ورتانشى بالا ونىڭ ءسوزىن تۇزەپ:
— بار، — دەدى، — ءبىراق — باسقا، — ءبىزدىڭ شەشەمىز ەمەس، ءوز شەشەمىز — جوق ءولىپ قالدى.
— باسقا دەگەنىڭ — وگەي شەشە دەپ اتالادى، — دەدىم مەن. ۇلكەن بالا:
— يا، — دەپ باسىن يزەدى.
سونسوڭ ۇشەۋى بىردەي ويلانىپ، تۇنەرە قالدى.
وگەي شەشە دەگەننىڭ نە ەكەنىن اجەمنىڭ ەرتەگىلەرىنەن بىلەتىنمىن، سوندىقتان ولاردىڭ بۇلاي ويلانۋىنىڭ ءمانىسى ماعان تۇسىنىكتى ەدى. بالالار، تاۋىقتىڭ بالاپاندارىنداي، بىر-بىرىنە ۇقساس، بىرىنە ءبىرى تىعىلا ءتۇسىپ وتىر؛ سول كەزدە، تۋعان انانىڭ ورنىن الداپ باسىپ العان الباستى وگەي شەشە ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى دە:
— تۋعان شەشەلەرىڭ ءالى-اق قايتىپ كەلەدى، اسىقپاڭدار! — دەپ سەندىردىم ولاردى.
ۇلكەن بالا يىعىن كوتەرىپ قويىپ:
— ءولىپ قالسا دا ما؟ ونداي نارسە بولمايدى... — دەدى.
— بولمايدى؟ وي، قۇدايىم-اي، ولىكتەر — ءتىپتى بارشە-بارشە بوپ كەسكىلەنىپ قالعان ولىكتەر دە — ماڭگى سۋىن بۇركىپ جىبەرگەندە، تالاي رەت ءتىرىلىپ كەتپەپ پە ەدى، تالاي ەلىمنىڭ ءوزى قۇدايدىڭ جىبەرگەن ناعىز ءولىمى بولماي، سيقىرشىلاردىڭ ىستەگەنى بوپ شىقپاپ پا ەدى!
مەن ولارعا اجەمنىڭ ەرتەگى-حيكايالارىن ورشەلەنە ايتا باستادىم؛ ۇلكەن بالا ىلكى ازىردە تەك كۇلىمسىرەپ:
— مۇنى ءبىز بىلەمىز، بۇل — ەرتەگى... — دەي بەردى اقىرىن عانا.
ونىڭ ىنىلەرى ءۇن-تۇنسىز تىڭداي بەردى: كىشىسى ەرنىن مىقتاپ جىمقىرىپ اپ، بۇرتىيىپ وتىر، ورتانشىسى، ءبىر قولىمەن تىزەسىنە شىنتاقتاپ، ماعان قاراي ەڭكەيىڭكىرەپ، ءىنىسىنىڭ جەلكەسىنەن وراي سالعان قولىمەن ونى تۇقىرتىپ وتىر.
ۇستىنە پوپتىكىندەي جەر سىزعان، قوڭىر كيىم، باسىنا اڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن جۇندەس بورىك كيگەن، اق مۇرتتى شال بىزدەردىڭ جانىمىزعا كەلگەن كەزدە، كۇن ءتىپتى الدەقاشان كەشكە اينالىپ، قىزىلارايلانعان بۇلتتار ءۇي شاتىرلارىنىڭ توبەسىنە ءتونىپ تۇر ەدى.
— مىناۋ كىم؟ — دەپ سۇرادى ءجيى، سۇق قولىمەن مەنى نۇسقاپ.
ۇلكەن بالا تۇرەگەلدى دە:
— ول — انا ۇيدەن... — دەدى، باسىمەن اتامنىڭ ءۇيىن نۇسقاپ.
— بۇنى كىم شاقىردى؟
بالالاردىڭ ءبارى شانادان ءۇنسىز ۇشىپ تۇرەگەلدى دە، كوندىككەن قازداردى تاعى ەسىمە ءتۇسىرىپ، ۇيگە قاراي جۇرە بەردى.
شال مەنىڭ يىعىمنان مىقتاپ ۇستاپ الدى دا، اۋلانىڭ ىشىمەن قاقپاعا قاراي الىپ ءجۇردى؛ ودان قورىققانىمنان جىلاپ جىبەرگىم كەلدى، ءبىراق ول سونشاما قاتتى ادىمداپ، شاپشاڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقاندىقتان، جىلاپ ۇلگىرگەنشە، كوشەگە شىعىپ تا قالدىم، سوسىن ول، قاقپانىڭ كىشكەنە ەسىگىنىڭ الدىنا توقتاي قالىپ، ماعان سۇق قولىن كەزەپ، ءبىر كىجىنىپ قويدى دا:
— ەندىگارى مەنىڭ ۇيىمە كەلۋشى بولما! — دەدى.
مەن كەيىپ كەتتىم دە:
— مەن ءتىپتى دە ساعان كەلىپ جۇرگەن جوقپىن، الجىعان سايتان! — دەدىم.
ول ۇزىن قولىمەن مەنى قايتادان ۇستاي الدى دا، قاق توبەمنەن بەينە ءبىر بالعامەن سوققىلاعانداي:
— اتاڭ ۇيدە مە؟ — دەپ قايتا-قايتا سۇراپ، تروتۋاردىڭ بويىمەن جەتەلەپ الىپ ءجۇردى.
مەنىڭ سورىما اتام ۇيدە ەكەن؛ ول باسىن شالقايتا، شوقشا ساقالىن ىلگەرى شوشايتىپ، قاھارلى شالدىڭ الدىندا تۇرىپ، ونىڭ ەكى تيىندىق باقىر ءتارىزدى دوپ-دوڭگەلەك نۇرسىز كوزدەرىنە قاراپ:
— شەشەسى جولاۋشىلاپ كەتتى، مەن جۇمىس ادامىمىن، بۇنى باقىلايتىن ەشكىم جوق، — سوندىقتان كەشىرىڭىز، پولكوۆنيك! — دەدى، تەز-تەز سويلەپ.
پولكوۆنيك بۇكىل ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ، تاماعىن كەنەپ الدى دا، اعاش باعاناشا قاقشيعان كۇيى بۇرىلىپ كەتىپ قالدى، ال مەن، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن سىرتقا پەتر اعايدىڭ ارباسىنىڭ ۇستىنە شىعىپ-اق قالىپپىن.
— تاعى دا پالەگە ۇشىراپ قالدىڭ با، سۋداريك؟ — دەپ سۇرادى ول، اتىن دوعارىپ جاتىپ. — نە ءۇشىن تاياق جەدىڭ؟
مەن نە ءۇشىن ەكەنىن ايتقان سوڭ، ول بۇرقان-سارقان بولىپ، كىجىنە سىبىرلاي جونەلدى:
— سەن ولارمەن نەگە دوس بولدىڭ؟ ولار — بارچۋكتار — جىلاننىڭ بالالارى؛ سولاردىڭ كەسىرىنەن وزىڭە نە قىلعانىن كوردىڭ عوي! ولاردى ەندى ءوزىڭ توپەپ ال — نەسىنە قارايسىن!
ول ۇزاق ىسىلدادى، تاياق جەپ، ىزا بولعاندىقتان، ونى ىلكى ازىردە پەيىلدەنە تىڭدادىم، ءبىراق ونىڭ ەلەك بەتى بارعان سايىن جۇعىمسىزدانىپ، جىبىرلاي ءتۇستى، سونىسىن كورگەندە، بالالاردى دا سابايدى عوي جانە ولار مەنىڭ الدىمدا كىنالى ەمەس قوي دەگەن وي ءتۇستى وزىمە.
— ولاردى ۇرۋدىڭ كەرەگى جوق، ولار — جاقسى بالالار، ال، سەنىڭ ايجانىننىڭ ءبارى وتىرىك، — دەدىم مەن.
ول ماعان قاراي قالدى دا، كەنەتتەن:
— جوعال ءارمان، اربادان! — دەپ اقىرىپ كەپ قالدى.
— سەن اقماقسىن! — دەپ ايقايلاپ جىبەردىم، جەرگە سەكىرىپ ءتۇسىپ.
ول، مەنى ۇستاماق بوپ بوسقا اۋرەلەنىپ، اۋلانىڭ ءىشىن شىراينالا سوڭىمنان جۇگىرە باستادى، جۇگىرىپ ءجۇرىپ:
— اقماقپىن با؟ وتىرىكشىمىن بە؟ ەندەشە مەن كورسەتەيىن ساعان... — دەپ ايقايلادى جۇعىمسىز داۋىسپەن.
كۋحنيانىڭ كرىلسوسىنا اجەم شىقتى، مەن سوعان بارىپ پانالادىم.
— مىنا بالا ماعان كۇن كورسەتپەيتىن بولدى! جاسىم بۇدان بەس ەسەگە جاقىن ۇلكەن، سوندا دا مەنىڭ انامدى ايتىپ، ابدەن بالاعاتتاپ... وتىرىكشى دەپ تە سىبادى... — دەپ شاعىنا باستادى پەتر.
كوزىمشە وتىرىك ايتقان كەزدە تاڭ قالىپ، نە ىستەرىمدى بىلمەي قالاتىنمىن دا، ەسىمنەن ايرىلاتىنمىن؛ بۇ جولى دا نە ىستەرگە بىلمەي قالدىم، ءبىراق اجەم:
— بۇنىڭ ەندى شىنىندا دا وتىرىك، پەتر، — ول سەنى ماسقارالاپ بوقتاعان جوق! — دەدى نىق سويلەپ.
اتام يزۆوزچيككە نانار ەدى.
سو كۇننەن باستاپ، يزۆوزچيك ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ءۇنسىز، قاتتى ارازدىق باستالدى: ول مەنى جورتا بايقاماعان بوپ، قاعىپ كەتەدى، دەلبەنى تيگىزىپ الادى، قۇستارىمدى بوساتىپ جىبەرەدى، ءبىر كۇنى، قۇستارىمدى مىسىققا تالاتتىردى، قىيت ەتسە، ۇنەمى وتىرىگىن قوسىپ، اتاما مەنىڭ ۇستىمنەن شاعىم تۇسىرەتىن بولدى، ءبىراق ماعان بىردەن-بىرگە ونىڭ ءوزى تەك شال بوپ كيىنىپ العانى بولماسا، تاپ وزىمدەي بالا سياقتى بوپ كورىنە باستادى. مەن ونىڭ شاباتاسىن تارقاتىپ تاستايمىن، بايقاۋسىزدا شاندۋ بالۋلارىن تارقاتىپ، يىپ قويامىن، سوسىن پەتر كيگەن كەزدە، ولارى ءۇزىلىپ كەتەدى؛ ءبىر كۇنى بوركىنە بۇرىش سەۋىپ قويىپ، ءبىر ساعات بويى تۇشكىرتتىم، قىسقاسى، قولىمنان كەلگەنىنشە جانە بىلگەنىمشە، وعان كەگىمدى جىبەرمەۋگە تىرىستىم. مەيرام كۇندەرى ول، ەرتەدەن كەشكە دەيىن كوز جازباي، مەنى اڭدۋمەن جۇرەتىن بولدى، بارچۋكتارمەن قاتناسقانىمنىڭ ۇستىنەن شىعىپ، اتاما شاعىم ەتەدى.
بارچۋكتارمەن تانىستىعىم، وزىمە بارعان سايىن ۇناپ، ۇدەي ءتۇستى. اتام ءۇيىنىڭ قابىرعاسى مەن وۆسياننيكوۆ اۋلاسىنىڭ توعىسىنداعى ءبىر كىشكەنە تۇكپىردە شەگىرشىن، جوكە اعاشتارى مەن ايۋبادام بۇتاسى وسەتىن، وسى بۇتانىڭ تۇبىنەن دۋالدى سوپاقشالاۋ ەتىپ، دوڭگەلەنتە تەسىپ قويدىم، اعايىندى بالالار كەزەك-كەزەك يا ەكى-ەكىدەن سول اراعا كەلەتىن دە، جۇرەلەپ، نە تىزەرلەپ وتىرىپ، اقىرىن عانا اڭگىمەلەسىپ وتىراتىنبىز. ۇستىمىزدەن قاپىدا پولكوۆنيك شىعىپ قالماسىن دەپ، ولاردىڭ بىرەۋى ۇنەمى باقىلاپ تۇراتىن.
ولار وزدەرىنىڭ قىزعىلىقسىز ءومىرىن اڭگىمەلەيتىن، ونى تىڭداۋ ماعان وتە اۋىر تيەتىن؛ مەنىڭ ۇستاپ بەرگەن قۇستارىمنىڭ قالاي تۇراتىنىن، بالالىق شاقتىڭ تاعى دا كوپتەگەن اڭگىمەلەرىن ايتاتىن-دى، ءبىراق اكەسى مەن وگەي شەشەسى جونىندە ەشۋاقىتتا دا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايتىن، — ايتسا دا، ولارى ەسىمدە جوق. ولار ماعان كوبىنە كوپ ەرتەگى ايت دەپ وتىنەتىن. مەن اجەمنىڭ حيكايالارىن تۇگەل قايتالاپ ايتىپ بەرەتىنمىن، ءبىر جەرىن ۇمىتىپ قالسام، ولاردان كۇتە تۇرىڭدار دەپ وتىنەتىنمىن دە، اجەمە جۇگىرىپ بارىپ، ۇمىتقانىمدى سۇراپ الاتىنمىن. اجەم بۇعان ءاردايىم ءماز بوپ قالاتىن.
بالالارعا مەن اجەم جونىندە دە كوپ اڭگىمە ايتۋشى ەم؛ ءبىر كۇنى ۇلكەن بالا، قاتتى كۇرسىندى دە:
— ءسىرا، اجەلەردىڭ بارلىعى دا وتە جاقسى بولاتىن شىعار، — ءبىزدىڭ اجەمىز دە جاقسى ەدى... — دەدى.
ونىڭ ءوزى جەر جۇزىندە ون ءبىر جىل ەمەس، ءجۇز جىل ءومىر سۇرگەندەي، ۇنەمى وسىلاي مۇڭايىپ: بولدى، بولىپ ەدى، دەپ سويلەيتىن. ءالى ەسىمدە، ونىڭ الاقانى قۋشىق ساۋساقتارى نازىك ەدى دە، ءوزىنىڭ بۇكىل تۇلعاسى دا — نازىك، ءالجۋاز، كوزدەرىنىڭ نۇرى وتە جارقىن، ءبىراق شىركەۋ مايشامدارىنىڭ جىلتىراعان وتىنداي باياۋ بولاتىن. ىنىلەرى دە سۇيكىمدى، ولار دا كوڭىلىننەن شەكسىز سەنىم سەزىمىن تۋعىزىپ تۇراتىن، — ولارعا ۇنەمى ءبىر جاقسىلىق ىستەۋگە ىنتىعاتىنمىن، ءبىراق ماعان ولاردان دا ۇلكەنى ۇناڭقىراۋشى ەدى.
اڭگىمەنىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ، كوبىنە-اق مەن پەتر اعايدىڭ كەلىپ قالعانىن بايقامايتىنمىن.
— تا-عى دا ما؟ — دەپ سوزا داۋىستاپ، ول ءبىزدى قۋىپ جىبەرەتىن.
پەتر اعايدىڭ مەڭ-زەڭ مەڭىرەۋلىك باساتىن ۇستامالى اۋرۋى بىردەن-بىرگە جيىرەك ۇستايتىن بولعانىن بايقاپ ءجۇردىم، جۇمىستان ونىڭ كوڭىل حوشى قالاي بوپ قايتقانىن كۇن بۇرىن بايقاۋدى دا ۇيرەنىپ الدىم: انشەيىندە قاقپانى اسىقپاي اشاتىن، قاقپانىڭ توپسالارى جالقاۋلانا، سوزىلا شيقىلدايتىن، ال ەندى يزۆوزچيك كوڭىلسىز بولسا، قاقپا توپسالارى دا، تاپ ءبىر جەرى اۋرىپ كەتىپ، اھ ۇرعانداي، شاقىر-شۇقىر ەتە قالاتىن.
ونىڭ نەمەرە مىلقاۋ ءىنىسى ۇيلەنبەك بوپ، دەريەۆنياعا كەتتى، پەتر اتقورا توبەسىندەگى شۇڭكيگەن تەرەزەلى، جيدىگەن قايىس، قاراماي، تەر جانە تەمەكىنىڭ مۇڭكىگەن يىسىنە لىق تولى، الاسا قۋىستا تۇراتىن، — وسى ءيىس سالدارىنان ونىڭ مەكەنىنە ەشقاشان دا بارمايتىنمىن؛ ول ەندى شامدى وشىرمەي ۇيقتايتىن بولدى، مۇنىسى اتاما ءتىپتى ۇناماۋشى ەدى.
— بايقا، سەن مەنى ورتەپ جىبەرەرسىن، پەتر!
— تۇك تە ورتەمەيمىن، مازاڭ كەتپەسىن! تۇنگە قاراي مەن شامدى سۋ قۇيعان تاباققا قويام، — دەپ جاۋاپ بەرەدى ول، ءبىرقىرىن قاراپ تۇرىپ.
ول ەندى ۇنەمى ءبىر ءتۇرلى ءبىر ءبۇيىر قارايتىن بولدى، اجەمنىڭ كەشكى ويىن-ساۋىعىنا دا كوپتەن بەرى كەلۋدى قويدى؛ ۆارەنەمەن قوناق ەتپەيتىن بولدى، ءجۇزى سولىپ، اجىمدەرى باتتىيىپ كەتتى، اۋرۋ كىسىشە، اياعىن سۇيرەتە باسىپ، تەڭسەلىپ جۇرەتىن بولدى.
مەيرامسىز ءبىر كۇنى، ءتۇن بويى قالىڭ جاۋعان قاردى ەرتەمەن اتام ەكەۋمىز اۋلا ىشىندە كۇرەپ ءجۇر ەدىك، — ءبىر مەزگىلدە قاقپانىڭ كىشكەنە ەسىگىنىڭ اينالسوعى ءبىرتۇرلى ەرەكشە شاقىر-شۇقىر ەتە قالدى؛ اۋلاعا ءبىر پوليسەي كىرىپ، ەسىكتى ارقاسىمەن جاۋىپ قويدى دا، اتامدى جۋان سارى سۇق قولىمەن ىمداپ، شاقىرىپ الدى. اتام قاسىنا بارعان سوڭ، پوليسەي وعان قوڭقاق مۇرىندى ءجۇزىن ەڭكەيتىپ، اتامنىڭ ماڭدايىن شوقىپ تۇرعانداي بوپ، ەستىرتپەي ءبىر نارسەنى ايتا باستادى.
— وسىندا ما؟ قاشان؟ قۇداي ەسىمە سالعاي تاعى... — دەپ، اتام اسىعا جاۋاپ بەردى.
سوسىن كەنەتتەن، ەرسىلەنە سەكىرىپ ءتۇسىپ:
— قۇداي ساقتاسىن، شىنىمەن بە؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
— اقىرىن، — دەدى پوليسەي ىزعارلى ۇنمەن.
اتام، كەيىن جالت قارادى دا، مەنى كورىپ قالدى.
— كۇرەكتەردى جىيناپ ال دا، جونەل ۇيگە!
مەن بۇرىشتىڭ تاساسىنا جاسىرىنىپ قالدىم، ولار يزۆوزچيكتىڭ قۋىسىنا كەتتى؛ پوليسەي وڭ قولىنان بيالايىن شەشىپ الدى دا:
— ول — بىلەدى؛ اتتى تاستاپ، ءوزىنىڭ قاشىپ كەتكەنىن قاراشى... — دەپ، سول قولىنىڭ الاقانىنا سوعىپ-سىعىپ قويدى.
مەن كورگەن-بىلگەنىمنىڭ ءبارىن اجەمە ايتۋ ءۇشىن، كۋحنياعا جۇگىرىپ باردىم؛ اجەم، توزاڭ باسقان باسىن شايقاي ءتۇسىپ، اشىتقى شەلەككە نانعا قامىر يلەپ جاتىر ەكەن؛ مەنى تىڭداپ بولىپ:
— بىردەڭەنى ۇرلاعان عوي، شاماسى... بار، جۇرە بەر، ساعان نە جوق..! — دەدى سابىرلى ۇنمەن.
اۋلاعا قايتادان شىعا كەلسەم، اتام باسىنان كارتۋزىن الىپ، قاقپانىڭ كىشكەنە ەسىگىنىڭ الدىندا اسپانعا قاراپ شوقىنىپ تۇر ەكەن. ءجۇزى رەنجۋلى، تۇكسيىپ كەتىپتى، ءبىر اياعى قالتىراپ تۇر.
— ۇيگە كەت دەدىم عوي! — دەپ اقىرىپ، اياعىن تەبىنىپ قالدى.
سوسىن ءوزى مەنىڭ سوڭىمنان ىلەسە ءجۇردى دە، كۋحنياعا كەلىپ كىرىپ:
— شەشەسى، بەرى كەلشى، — دەپ اجەمدى شاقىردى.
ەكەۋى كورشى بولمەگە بارىپ، ۇزاق سىبىرلاستى، سوسىن اجەم كۋحنياعا قايتىپ كەلگەن كەزدە، ءبىر سۇمدىق وقيعا بوپ قالعانى وزىمە ايقىن بولىپ قالدى.
— سەن نەدەن قورىقتىڭ؟
— ۇندەمە، جۇرە بەر، — دەپ جاۋاپ قايىردى اجەم اقىرىن عانا.
ۇيدە ۇزاقتى كۇن قولايسىز، قورقىنىشتى بولدى: اتام مەن اجەم بىر-بىرىنە ۇرگەلەكتەنە قاراپ قويادى، تۇسىنىكسىز، قىسقا-قىسقا ءتىل قاتىسىپ، اقىرىن سويلەسەدى، بۇل سوزدەرى ۇرەيدى ونان سايىن كۇشەيتە ءتۇستى.
— شەشەسى، سەن جەر-جەرگە مايشام جاعىپ قوي، — دەپ بۇيىردى اتام، جوتەلىپ قويىپ.
تۇسكى اس سامارقاۋ، ءبىراق ءبىر كىسىنى كۇتكەندەي، اسىعىس ءىشىلدى؛ اتام شارشاعانداي بوپ، ەكى ۇرتىن بۇرتيتىپ، تاماعىن كەنەپ:
— ادامعا قاراعاندا، ءازازىل كۇشتى عوي! قاراۋعا سونداي تاقۋا سياقتى، ءارى شىركەۋشىل دە، ىستەپ جۇرگەنىن كوردىڭ بە ءوزىنىڭ، ءا؟ — دەپ كۇڭكىلدەدى.
اجەم كۇرسىنە بەردى.
قىستىڭ وسى ءبىر بۋالدىر كۇمىس كۇنى مەڭ−زەڭ عىپ، ۇزاققا سوزىلدى، ءۇي ءىشى بىردەن-بىرگە تىنىشسىزدانىپ، اۋىرلاي ءتۇستى.
كەشكە جاقىن، باسقا ءبىر، قىزىل جيرەن، ءارى جۋان پوليسەي كەلدى. ول كۋحنيادا ساكى ۇستىندە پىسىلداپ، شۇلعي ءتۇسىپ، قالعىپ وتىر، اجەم ودان: «مۇنى قالاي بىلدىڭىزدەر؟» — دەپ سۇراعان كەزدە، ول بىردەن جاۋاپ بەرە قويماي:
— بىزدە بارلىق نارسەنى بىلەدى، وعان قاپا بولماي-اق قويىڭىز! — دەدى جۋان قوڭىر داۋىسپەن.
ءالى ەسىمدە، تەرەزە الدىندا، ەسكىلىكتى ەكى تيىندىق باقىردى اۋزىما سالىپ جىلىتىپ، ايداھاردى شانىشقان گەورگيي پوبەدونوسەستىڭ سۋرەتىن تەرەزەنىڭ مۇزىنا تۇسىرمەك بوپ، اۋرەلەنىپ وتىرعانمىن.
ءبىر مەزەتتە سەنەدەن قاتتى سالدىر دىبىس ەستىلدى، ەسىك شالقاسىنان اشىلىپ، بوساعادا تۇرىپ پەتروۆنا:
— ءسىزدىڭ اۋلانىڭ ارتىندا نە جاتقانىن قاراڭدار! — دەپ، قۇلاقتى تۇندىرا ايقاي سالدى.
قاراۋىلشى پوليسەيدى كورىپ، پەتروۆنا سەنەگە قاراي قايتادان جالت بەردى، ءبىراق پوليسەي ونىڭ يۋبكاسىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا:
— تۇرا تۇر، — كىمسىڭ ءوزىڭ؟ نەنى قارا دەيسىڭ؟ — دەپ، ول دا ۇرەيلەنە ايقايلاپ جىبەردى.
پەتروۆنا، تابالدىرىققا ءسۇرىنىپ، تىزەرلەي قۇلاپ ءتۇستى دە:
— سيىر ساۋا كەلە جاتىر ەم، قاراسام — كاشيريندەردىڭ باعىنداعى ەتىك سياقتى بۇ نە نارسە دەيمىن، — دەپ سوزىنە، ءارى كەز جاسىنا شاشالا ايقايلاي باستادى.
سول كەزدە اياعىمەن جەر تەپكىلەپ، اتام ورشەلەنە ايقاي سالدى:
— وتىرىك ايتاسىن، اقماق! باقتان سەن ەشنارسە دە كورە المايسىن، دۋالى بيىك، ساڭلاۋى جوق، وتىرىك ايتاسىن! بىزدە ەشتەڭە دە جوق!
— اكەتاي! — دەپ ەڭىرەدى پەتروۆنا، ءبىر قولىن اتاما سوزىپ، ەكىنشى قولىمەن ءوزىنىڭ باسىن ۇستاپ. — مۇمكىن، اكەتاي، قاتەلەسىپ تە تۇرعان شىعارمىن! كەلە جاتسام، ءسىزدىڭ اۋلاڭىزعا قاراي ءىز ءتۇسىپتى، ءبىر جەردىڭ قارى تاپتالىپ قاپتى، اۋلادان ىشكە كوز جىبەرسەم — جاتىر ەكەن سول جەردە...
— كىم جاتىر ەكەن؟
ايقاي ۇزاققا سوزىلىپ، ودان ەشنارسە تۇسىنۋگە بولمادى؛ ءبىراق، ءبىر مەزەتتە جۇرتتىڭ ءبارى جىن ۇرعانداي، ءبىرىن ءبىرى يتەرمەلەپ، كۋحنيادان اتىپ شىعىپ، باققا قاراي جۇگىرىپ كەتتى، — باقتا ۇلپا قار باسقان شۇڭقىردا، ارقاسىن ورتەنگەن بورەنەگە سۇيەپ، باسىن كەۋدەسىنە تۇقىرتا سالبىراتىپ، پەتر اعاي جاتىر ەكەن. وڭ قۇلاعىنىڭ استى، اۋىز سياقتى قىپ-قىزىل بوپ، ايرىلىپ كەتىپتى؛ ودان، ءتىس سياقتى بوپ، كوگىستەۋ كەسەك-كەسەك ەتى بۇرتيىپ شىعىپ تۇر؛ مەن قورىققانىمنان، كوزىمدى جۇمىڭقىراپ الدىم دا، كىرپىگىمنىڭ اراسىنان پەتردىڭ تىزەسىنەن وزىمە تانىس، قايىس تىلەتىن پىشاقتى، پىشاق جانىنان وڭ قولىنىڭ قاپ-قارا بوپ قۇرىسقان ساۋساقتارىن كوردىم؛ سوزۋلى جاتقان سول قولى قارعا كىرىپ كەتىپتى. يزۆوزچيكتىڭ استىنداعى قار ەرىگەن، ونىڭ كىشكەنتاي دەنەسى ۇلپا، اقشا قارعا باتىپ كەتكەندىكتەن، ودان سايىن بالانىڭ تۇلعاسى سياقتى بوپ كورىنەدى. وڭ جاعىنداعى قار ۇستىندە قۇسقا ۇقساس تاڭعاجايىپ ءبىر كەستە قىزارىپ كورىنەدى، سول جاعىنداعى قاردىڭ بەتىنە ەشبىر داق تۇسپەپتى، تەپ-تەگىس بوپ، كوزگە شاعىلىسا جارقىراپ جاتىر. قالىڭ بۇيرا ساقالىن جىمىرىپ، كوكىرەگىنە ءتيىپ، باسى سۇلق يىلگەن، جالاڭاش توسىندە ۇلكەن جەز كرەست كول-كوسىر ۇيىعان قىزىل قانعا بويالىپ جاتىر. شۋلاعان داۋىستان باسىم شىر اينالىپ كەتتى؛ پەتروۆنا دامىلسىز ايقاي سالىپ ءجۇر، ءۆاليدى ءبىر جاققا جۇمساپ، پوليسەي ايقايلادى.
— ءىزدى تاپتاماڭدار! — دەپ اتام ايقايلايدى.
ءبىراق اتام كەنەت قاباعىن ءتۇيىپ الدى دا، اياعىنىڭ استىنا قاراپ تۇرىپ، پوليسەيگە:
— تاقسىر، سەن قۇر بوسقا داۋرىعاسىن! بۇل — قۇدايدىڭ iءسى، قۇداي سوتى، ال، سەن ءوزىڭنىڭ تۇككە كەرەگى جوق كورجەرىڭمەن اۋرە بولاسىن، — ءاي، سەندەردى مە-ە! — دەدى، قاتتى داۋىستاپ، ءارى بۇيىرا سويلەپ.
سول كەزدە جۇرتتىڭ ءبارى بىردەن جىم بولدى، كۇرسىنىپ، شوقىنىسىپ، ولىككە قاراي قالىستى.
اۋلادان باققا الدەقانداي ءبىر ادامدار جۇگىرىپ كەلە جاتىر، ولار پەتروۆنا جاقتاعى دۋالدان سەكىرىپ، قۇلاپ، كۇڭكىلدەسەدى. دەگەنمەن، ءبىر شامالى ۋاقىتقا دەيىن اتام، توڭىرەگىنە جالت-جۇلت قارانىپ:
— كورشىلەر-اۋ، بيەمشەك بۇتالارىن نەگە جاپىراسىزدار، ۇيات ەمەس پە بۇلارىڭ؟ — دەپ، ىشقىنا ايعاي سالعانعا دەيىن تىپ-تىنىش ەدى.
اجەم مەنى قولىمنان جەتەلەپ، وكسي ءتۇسىپ، ۇيگە الىپ ءجۇردى...
— نە ىستەپتى ول؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— كورمەي تۇرمىسىڭ نە ىستەگەنىن... — دەدى اجەم.
كۋحنيا مەن وعان جالعاس بولمەدە بۇكىل كەش بويى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن بوتەن ءبىر ادامدار توپىرلاپ، ايقايلاۋمەن بولدى: پوليسيا باسقارىپ ءجۇر، دياكون سياقتى ءبىر ادام بىردەمەنى جازادى دا، ۇيرەكشە باقىلداپ:
— قالاي دەيسىن؟ قالاي دەيسىن — دەپ سۇراستىرادى.
اجەم كۋحنيادا جۇرتقا شاي بەرىپ وتىر، ستول باسىندا ءبىر دومالاق بۇجىر، مۇرتتى ادام شاڭقىلداعان داۋىسپەن اڭگىمە ايتىپ وتىر:
— ءوزىنىڭ شىن ءاتى-جونى بيماعلۇم، تۋعان جەرى ەلاتما ەكەنى عانا انىقتالدى. مىلقاۋ دا — مۇلدە مىلقاۋ ەمەس ەكەن، ءبارىن موينىنا الدى. ءۇشىنشىسى دە موينىنا الدى، مۇندا ءۇشىنشى تاعى بىرەۋ بار. الدەقاشاننان بەرى شىركەۋ توناپ جۇرگەن كورىنەدى، بۇل وزدەرىنىڭ نەگىزگى ونەرى ەكەن...
— و، قۇدايىم، — دەپ كۇرسىنە تۇسەدى، قىپ-قىزىل بوپ، تەرگە مالىنعان پەتروۆنا.
مەن بيىك ساكى ۇستىندە تومەن قاراپ جاتقانمىن، كىسىلەردىڭ ءبارى ماعان اپ-الاسا، جۇپ-جۋان، ءارى سۇمدىق قورقىنىشتى بوپ كورىندى...
X
ەندى ءبىر رەتتە سەنبى كۇنى، ەلەڭ-الاڭدا، بوز-شىمشىق اۋلاۋ ءۇشىن پەتروۆنانىڭ وگورودىنا كەتتىم؛ كوپ ۋاقىت اڭدىدىم، ءبىراق بۇل قىزىلباۋىر ماڭعاز قۇستار دۇزاققا جولاماي-اق قويدى؛ وزدەرىنىڭ اسەمدىگىنە قىزىقتىرىپ، كۇمىستەي سىرەسكەن قابىرشاق قار ۇستىندە ويناقشىپ ءجۇردى دە قويدى، قالىڭ قىراۋعا بولەنگەن بۇتالاردىڭ بۇتاقتارىنا ۇشىپ قونادى دا، قاردىڭ كوگىلدىر ۇشقىندارىن توگىپ، سول بۇتاقتاردىڭ باسىندا جاندى گۇلدەي تەڭسەلەدى. مۇنىڭ ءوزى ماعان سونداي تاماشا بولىپ كورىندى، ءتىپتى ۇستاي الماعانىما دا رەنجىمەدىم؛ مەن اڭشىلىققا وتە اۋەس ەمەس ەدىم، سوندىقتان، قۇستى ۇستاپ العانىمنان گورى، ۇستايمىن دەپ، اڭدۋدىڭ قىزىعى كوبىرەك ۇنايتىن؛ كىشكەنە قۇستاردىڭ قالاي ءومىر سۇرەتىنىن بايقاۋدى، سولاردىڭ جايىن ويلاۋدى ءسۇيۋشى ەم.
ايازدى كۇننىڭ مولدىرەگەن تىنىشتىعىندا قۇستاردىڭ شىقىلىقتاعانىن تىڭداپ، الدەقايدا الىستاعى ءبىر جولاۋشى ترويكانىڭ قوڭىراۋىنىڭ، ورىس قىسىنىڭ مۇڭدى بوزشا تورعايىنىڭ، زۋلاپ ۇشىپ بارا جاتىپ، اندەتكەن ءۇنىن تىڭداپ، قار باسقان ەگىندىكتىڭ ءبىر شەتىندە جاپادان-جالعىز وتىرۋ قانداي جاقسى...
قار ۇستىندە قالشىلداپ توڭىپ، قۇلاعىمدى ءۇسىتىپ العانىمدى سەزىپ، دۇزاقتارىم مەن تورلارىمدى جيناپ الدىم، دۋالدان اتام باعىنا قاراي ىرعىپ ءتۇستىم دە، ۇيگە قايتتىم، — كوشەگە شىعاتىن قاقپا اشىق تۇر ەكەن، كۇيمەلى ۇلكەن شاناعا جەككەن ءۇش اتتى ەڭگەزەردەي ءبىر مۇجىق اۋلادان جەتەلەپ شىعارىپ بارادى، اتتاردان بۋ تۇيدەك-تۇيدەك بۇرقىرايدى، مۇجىق كوڭىلدەنە ىسقىرىپ قويادى، — بۇنى كورگەندە جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى.
— كىمدى اكەلدىڭ؟
مۇجىق جالت بۇرىلىپ، كولەگەيلەگەن قولىنىڭ استىنان ماعان ءبىر قاراپ اپ، شانانىڭ الدىنا ىرعىپ ءمىندى دە:
— پوپتى اكەلدىم! — دەدى.
ەندەشە، مۇنىڭ ماعان قاتىسى جوق؛ پوپ بولسا، ءسىرا، ۇيدەگى تۇرعىن ادامدارعا كەلگەن شىعار.
مۇجىق اتتاردى دەلبەمەن قاعىپ قالىپ، مۇلگىگەن تىنىشتىقتى مەيىلىنشە كوڭىلدەندىرىپ:
— ءاي، جانۋارلار! — دەپ ايقايلاپ، ىسقىرىپ قويدى؛ اتتار دالاعا قاراي جۇمىلا تارتا جونەلدى، مەن ولاردىڭ سوڭىنان از عانا قاراپ تۇردىم دا، قاقپانى جاۋىپ، ەشكىم جوق كۋحنياعا كىرىپ بارعانىمدا، جالعاس بولمەدەن شەشەمنىڭ قاتتى داۋىسى، ونىڭ:
— نەمەنە، ەندى مەنى ءولتىرۋ كەرەك پە؟ — دەگەن اپ-انىق سوزدەرى ساڭق ەتە قالدى.
شەشىنبەستەن، تورلارىمدى تاستاي سالا، سەنەگە جۇگىرە شىعىپ، اتاما سوقتىعىپ قالدىم؛ ول مەنىڭ يىعىمنان ۇستاي الىپ، قۇتىرىنعان كوزىمەن بەتىمە ۇڭىلە قارادى دا، بىردەمەنى ازار جۇتىپ جىبەرىپ:
— شەشەڭ كەلدى، بار! — دەدى قىرىلداپ. — تۇرا تۇر... — دەپ، قاتتى ءبىر سىلكىپ قالىپ ەدى، قۇلاۋعا شاق قالدىم، سوسىن:
— بار، بار... — دەپ بولمەنىڭ ەسىگىنە قاراي يتەرىپ جىبەردى.
مەن كيىز بەن كلەەنكامەن قاپتاۋلى ەسىككە بارىپ سوعىلىپ، سۋىقتان، ءارى ساسقاندىقتان قالتىراعان قولىممەنەن ەسىكتىڭ تۇتقاسىن كوپكە دەيىن تابا المادىم، اقىرىندا ەسىكتى اقىرىن عانا اشتىم دا، كوزىم ۇيالىپ، بوساعادا تۇرىپ قالدىم.
— مىنە، ءوزى دە كەلدى عوي، — دەدى شەشەم. — قۇدايىم-اي، قانداي ۇپ-ۇلكەن بولىپ كەتكەن! نەمەنە، تانىماي تۇرسىڭ با؟ قالاي-قالاي كيىندىرگەنسىزدەر، ءوي، ءتىپتى... اۋ، قۇلاعى بوزارىپ كەتىپتى عوي! مامەكە، قاز مايىن بەرىڭىزشى، تەزىرەك...
شەشەم، ماعان قاراي ەڭكەيىپ، كيىمدەرىمدى شەشىپ، مەنى دوپشا شىر اينالدىرىپ، بولمەنىڭ ورتاسىندا تۇر؛ ءىرى دەنەسى مۇجىقتىڭ شاپانىنداي كەڭ، قالىڭ، ءارى جۇمساق قىزىل كويلەككە بولەنگەن، كويلەگى يىنىنەن باستاپ، ەتەگىنە دەيىن قيالاي ۇلكەن قارا تۇيمەلەرمەن ىلگەكتەۋلى. مۇنداي كويلەكتى ەشۋاقىتتا كورمەگەنمىن.
ماعان شەشەمنىڭ بەت الپەتى بۇرىنعىسىنان گورى كىشىرەك جانە اقشىلداۋ بوپ كورىندى، ءبىراق كوزدەرى ۇلكەيگەن، تەرەڭدەي تۇسكەن، شاشى دا التىنشا سارعىشتانا تۇسكەن سياقتى. مەنى شەشىندىرىپ، كيىمدەرىمدى تابالدىرىققا قاراي لاقتىرىپ تۇر، ءوزىنىڭ القىزىل ەرىندەرى جيىركەنە قيمىل-قيمىل ەتەدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ قۋاندىڭ با؟ فۋ، كويلەگى قانداي كىر... — دەگەن وكتەم داۋسى ۇنەمى ساڭق-ساڭق ەستىلەدى.
سونسوڭ مەنىڭ قۇلاعىمدى قاز مايىمەن سىلادى؛ قۇلاعىم اۋىرىپ بارادى، ءبىراق شەشەمنىڭ ءونبويىنان اڭقىعان تازا، حوش ءيىس قۇلاعىمنىڭ اۋرۋىن باسەڭدەتكەندەي. كوڭىلىم تاسقاندىقتان سويلەۋگە ءالىم كەلمەي، شەشەمە جابىسا تۇسەم، كوزىنە قاراي بەرەم، شەشەمنىڭ سوزدەرىمەن قاباتتاسا اجەمنىڭ:
— ءوزى قاسارما، ايتقاندى مۇلدە تىڭدامايدى، اتاسىنان دا قورىقپايدى... اتتەڭ ۆاريا، ۆاريا... — دەپ كۇبىرلەگەن، كوڭىلسىز داۋسى قۇلاعىما كەلەدى.
— وي، مويىماڭىزشى، مامەكە، ەشتەڭە ەتپەس!
شەشەمە قاراعاندا، توڭىرەكتەگىنىڭ بارلىعى دا كوزگە قوراش، ءالجۋاز، ءارى كارى سياقتى، ءوزىمدى دە، اتامداي، كارى سەزىندىم. شەشەم مىقتى تىزەلەرىمەن مەنى قىسا ءتۇسىپ، زىلدەي، جىلى قولىمەن شاشىمدى سيپاپ قويىپ:
— شاشىن الدىرۋ كەرەك. مەكتەپكە تۇسەتىن دە ۋاقىت بولدى. وقىعىڭ كەلە مە؟ — دەدى.
— مەن الدەقاشان وقىپ بولدىم.
— الدە دە ءبىر ازىراق وقۋ كەرەك. جوق، سەن ءوزىڭ قانداي مىقتىسىڭ، ءا؟
سوسىن مەنىمەن ويناپ، سىڭقىلداعان جانعا جايلى كۇلكىمەن كۇلىپ قويادى.
سۇرى قاشقان، تۇكسيگەن، كوزدەرى قانتالاعان اتام كىرىپ كەلدى:
— ال، نە دەيسىز، پاپەكە؟ كەتۋىم كەرەك پە؟ — دەپ داۋىستاپ سۇراپ، شەشەم مەنى قولىمەن ءبىر جاعىنا قاراي قاعىپ جىبەردى.
اتام تەرەزە الدىنا بارىپ تۇرىپ، تىرناعىمەن اينەكتەگى مۇزدى شۇقىلاپ، كوپكە دەيىن ءتىل قاتپادى، ءۇيدىڭ ءىشى جىم-جىرت، ۇرەيلى بولا قالدى، وسىنداي كوڭىلسىز كەزدەردەگى قاشانعى ادەتىمشە، تۇلابويىمنىڭ ءبارىن كوز، قۇلاق قاپتاپ، ايقايلاپ جىبەرگىم كەلىپ، كوكىرەگىم ءبىرتۇرلى كەرنەلە ءتۇستى.
— لەكسەي، شىق ۇيدەن، — دەپ اتام مىڭگىر ەتتى.
— نەگە؟ — دەپ سۇرادى شەشەم، قايتادان مەنى وزىنە قاراي تارتىپ...
— ەشقايدا دا كەتپەيسىڭ سەن، رۇقسات ەتپەيمىن... — دەدى اتام.
شەشەم تۇرەگەلدى، تاڭسارىدەگى بۇلتتاي بولمە ىشىندە كولبەڭدەپ ءوتتى دە، اتامنىڭ ارت جاعىنا بارىپ تۇردى.
— پاپەكە، تىڭداڭىزشى...
اتام:
— ۇندەمە! — دەپ باج ەتىپ، شەشەمە جالت بۇرىلدى.
— ماعان اقىرۋىڭىزعا جول بەرە المايمىن سىزگە، — دەدى شەشەم اقىرىن عانا.
اجەم ديۆاننان تۇرەگەلىپ:
— ۆارۆارا! — دەپ سۇق قولىن كەزەدى.
سوسىن اتام ورىندىققا وتىرا كەتتى دە:
— تۇرا تۇر، مەن — كىممىن؟ ءا؟ بۇ قالاي؟ — دەپ مىڭگىرلەي جونەلدى.
سوسىن ءبىر مەزەتتە:
— مەنى سەن ماسقارا قىلدىڭ، ۆاركا-ا! — دەپ جامان داۋىسىمەن سارناپ جىبەردى.
— كەت، — دەپ بۇيىردى ماعان اجەم؛ مەن قاتتى مۇڭايىپ، كۋحنياعا بارىپ، پەشكە شىقتىم دا، جالاڭ قابىرعانىڭ ارجاعىندا، بىرەسە ءبىر-بىرىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، بارلىعىنىڭ جارىسا سويلەگەندەرىن، بىرەسە كىلت ۇيقتاپ قالعانداي، ءۇن-تۇنسىز قالعاندارىن تىڭداپ، كوپكە دەيىن وتىردىم. اڭگىمە شەشەمنىڭ تۋىپ، بىرەۋگە بەرىپ كەتكەن بالاسى تۋرالى بوپ جاتتى، ءبىراق شەشەمنىڭ ودان رۇقساتسىز بالا تۋعانىنا ما، الدە بالانى وعان الىپ كەلمەگەنىنە مە؟ — اتامنىڭ نەگە اشۋلانىپ وتىرعانىن ۇعۋ مۇمكىن بولمادى.
سونسوڭ، ءۇستى-باسى ۇيپا-ۇيپا، ءوڭى قىپ-قىزىل، قالجىراعان اتام كۋحنياعا كەلدى، وعان ىلەسە، كوفتاسىنىڭ ەتەگىمەن بەتىندەگى جاسىن سۇرتە ءتۇسىپ، اجەم كىردى؛ اتام سكامەيكاعا كەپ، ەكى قولىمەن تايانىپ، بۇك ءتۇسىپ، سەلكىلدەي جانە كەزەرگەن ەرنىن تىستەي ءتۇسىپ، وتىرا كەتتى. اجەم ونىڭ الدىنا تىزەرلەي وتىرىپ، اقىرىن داۋىسپەن قىزا سويلەدى:
— اكەسى، قۇداي ءۇشىن كەشىرسەيشى، كەشىرسەيشى ونى! ودان دا مىقتى شانالار شويىرىلىپ جاتاتىن. الدە بۇ سياقتى نارسە مىرزالاردا، كۋپەستەردە بولمايدى دەيمىسىڭ؟ ايەل بولعاندا — قانداي، قاراشى! قويشى، كەشىرشى، كۇناسىز ەشكىم دە جوق قوي...
اتام قابىرعاعا شالقايا سۇيەنىپ، اجەمنىڭ بەتىنە قاراپ، قىجىرتا كۇلىمسىرەپ:
— ارينە، و نە دەگەنىڭ! ەندى قالاي بولۋشى ەدى؟ سەن كىمدى كەشىرمەيسىڭ، سەن جۇرتتىڭ ءبارىن كەشىرەسىن، ارينە، سولا-اي، ءاي، سەندەردى مە-ە... — دەپ كۇڭكىلدەدى، ارا-اراسىندا وكسىپ قويىپ.
اجەمە قاراي ەڭكەيىپ، يىعىنان ۇستاپ الىپ:
— قۇدايتاعالا، ءسىرا، ەشتەڭەنى كەشىرمەيدى ەمەس پە، ءا؟ قابىرگە تايانعانىمىزدا، كورسەتتى عوي كورەسىنى؛ جازالاپ تۇر، اقىرعى كۇندەرىمىز بولعان مەن ەشبىر تىنىشتىق تا، قۋانىش تا جوق، — بولمايدى دا! جانە وسى سەزىم ەسىڭدە بولسىن! — قايىرشى بوپ ولەمىز ءالى، قايىرشى بوپ! — دەپ شاپشاڭداتا سىبىرلاپ، اجەمدى سىلكىلەي باستادى.
اجەم ونىڭ قولىن الىپ، قاتارىنا وتىردى دا، اقىرىن سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى.
— وندا قايتۋشى ەدى! قايىرشى بوپ دەۋىن، — نەسىنە قورقاسىن! جارار — قايىرشى بولساق بولايىق. سەن ۇيدە وتىرا بەر، قايىر سۇراپ مەن جۇرەمىن، — قورىقپاي-اق، قوي، ماعان قايىر بەرەدى، توق بولارمىز! سەن ءوزىڭ جوقتى سويلەۋدى قويشى!
اتام كەنەت كۇلىپ جىبەردى، بەينە ءبىر تەكەدەي، موينىن بۇرىپ الدى دا، اجەمنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ الىپ، تيتتەي، مىج-مىج بوپ:
— ءاي، اقماقسىڭ اقماق دۋاناسىن سەن، جالعىز جاقىن ادامىمسىڭ مەنىڭ! سەن، اقماق، ەشتەڭەگە دە وكىنبەيسىڭ، ەشتەڭەنى ۇقپايسىن! ەسىڭە ءتۇسىرشى ءبىر: سەن ەكەۋمىز ەڭبەك ەتپەدىك پە، وسىلار ءۇشىن كۇناعا باتپادىم با مەن، — ەڭ بولماسا ءقازىر، ەڭ بولماسا تيتتەي عانا بولسا دا... — دەپ وكسي ءتۇسىپ، اجەمە جابىسىپ الدى.
بۇل ارادا مەن دە، ودان ءارى شىداي الماي، كوزىمنىڭ جاسىنا ابدەن بۋلىعىپ كەتتىم، پەشتەن سەكىرىپ ءتۇستىم دە، ەڭىرەپ، ەكەۋىنە قاراي تۇرا جۇگىردىم. ەكەۋىنىڭ تاماشا جاقسى سويلەسكەنىنە قۋانىپ، ولار ءۇشىن قايعىرىپ، ءارى شەشەم كەلگەندىكتەن جىلادىم. وزدەرى دە جىلاپ، مەنى تەڭ كورىپ، قاستارىنا الدى: ەكەۋى دە مەنى قۇشاقتاپ، قىسىپ، ۇستىمە كوزدەرىنىڭ جاسىپ سەبەلەۋمەن بولدى. اتام قۇلاعىما ءبىر، كوزىمە ءبىر اۋزىن تاقاپ:
— اھ، سەن دە وسىندا ەكەنسىڭ عوي، كىشكەنتاي سايتان! مىنەكي، شەشەڭ دە كەلدى، سەن ەندى سونىمەن بىرگە تۇراسىن، اتاڭ جاۋىز، كارى سايتان — ەندى كەرەك ەمەس قوي ءا؟ ەركەلەتەتىن اجەڭ دە، قامقورىڭ دا — كەرەك ەمەس قوي؟ ءاي، سەندەردى مە-ە... — دەپ سىبىرلاۋمەن بولدى.
بىزدەردى كەيىن قاعىپ، قۇلاشىن ەكى جاققا جايدى دا، اشۋلى، قاتتى ۇنمەن:
— ءبارى دە كەتىپ جاتىر، ءبارىنىڭ دە ءبىر جاققا كەتكىسى كەلەدى دە تۇرادى — ءبارى ءىري-تىري بوپ بارادى... كانە، شاقىرساڭشى ەندى ونى! تەز ەندى... — دەپ ورنىنان تۇرەگەلدى.
اجەم كۋحنيادان شىعىپ كەتتى دە، اتام بۇرىشقا قاراپ، باسىن ءيىپ:
— كەشىرىمىن، مول قۇدايىم، مىنەكي ەندى — كورىپ تۇرسىن عوي، مىنە! — دەدى.
سوسىن، ءوز كوكىرەگىنە ءوزى جۇدىرىعىمەن مىقتاپ، دۇڭك ەتكىزىپ قويىپ قالدى، بۇل ماعان ۇنامادى؛ اتامنىڭ قۇدايمەن سويلەسكەندە، ونىڭ الدىندا ءارقاشان دا ماقتانعان ادامشا سويلەيتىنى جالپى ۇناماۋشى ەدى ماعان.
شەشەم كەلدى، ونىڭ قىزىل كيىمىنەن كۋحنيا ءىشى جارىعايىپ كەتتى؛ ستول جانىنداعى ساكىڭە وتىر، اتام مەن اجەم — ونىڭ ەكى جاعىندا، شەشەمنىڭ كويلەگىنىڭ دالاقتاي جەڭدەرى ەكەۋىنىڭ يىندەرىن جاۋىپ تۇر، شەشەم بىردەمەنى، اقىرىن عانا، بايسالدى تۇردە اڭگىمە ەتىپ وتىر، ال، انا ەكەۋى، ءسوزىن بولمەي، ونى ءۇنسىز تىڭداپ وتىر. ەندى ەكەۋى دە كىشىرەيىپ كەتكەن ءتارىزدى، شەشەم — ولاردىڭ اناسى سياقتى بوپ كورىندى.
كوڭىلىم تولقىپ شارشاعاندىعىمنان، جوعارىداعى ساكىدە جاتىپ، قاتتى ۇيقتاپ كەتىپپىن.
قارتتار كەشتىعۇرىم ساندەنە كيىنىپ الىپ، تۇنگى عيباداتقا كەتتى، سەح ستارشىنى ءمۋنديرىن، جانات ىشىك جانە بالاعىن سىرتىنا سالعان شالبار كيگەن اتامدى ىمداپ اجەم كۇلىمسىرەپ، كوزىن قىسىپ قويىپ، شەشەمە:
— اكەڭ قانداي، قاراشى ءوزىڭ، — ناعىز لاق تەكە! — دەدى.
شەشەم كوڭىلدەنە كۇلىپ جىبەردى.
شەشەمنىڭ قاسىندا سونىڭ بولمەسىندە قالعان سوڭ ول، اش استىنا بۇگىپ، ديۆانعا وتىردى دا، الاقانىمەن ءوزىنىڭ قاتارىنا سالىپ قالىپ:
— كەل، قاسىما كەلى ال، قالاي تۇراسىن، ناشار تۇراسىن عوي، ا؟ — دەدى.
قالاي تۇردىم دەيىن؟
— بىلمەيمىن.
— اتاڭ ساباي ما؟
— ءقازىر — ونشا ساباي بەرمەيدى.
— سولاي ما؟ ال، ايتا بەر، نە ايتقىڭ كەلەدى، قانە؟
اتامنىڭ جايىن اڭگىمەلەگىم كەلمەدى، تاپ وسى بولمەدە ءبىر ەتە سۇيكىمدى ادام تۇرعان ەدى، ءبىراق ونى ەشكىم ۇناتپادى، اتام ونى پاتەردەن شىعارىپ جىبەردى دەگەندى ايتا باستادىم. بۇل وقيعا شەشەمە ۇنامادى بىلەم، ول:
— تاعى نە ايتاسىڭ؟ — دەدى.
ءۇش بالا تۋرالى، مەنى پولكوۆنيكتىڭ اۋلادان قۋىپ شىعارعانى تۋرالى ايتتىم، — شەشەم مەنى مىقتاپ قۇشاقتاپ الدى.
— قاراشى وڭباعاننىڭ...
سوسىن كوزىن جۇمىڭقىراپ، ەدەنگە قاراپ، باسىن شايقاي ءتۇسىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
— اتام ساعان نەگە كەيىدى؟ — دەپ سۇرادىم.
— مەن ونىڭ الدىندا ايىپتىمىن.
— سەن وعان بالاڭدى الىپ كەلسەڭ ەدى.
شەشەم، قاباعىن تۇيە، ەرنىن تىستەي شالقالاپ كەتتى دە — مەنى قىسا ءتۇسىپ، سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى.
— اھ، مىنا سۇمىرايدى قاراي گور! سەن بۇل تۋرالى تىرس ۇندەمە، ەستىپ وتىرمىسىڭ؟ تىرس ۇندەمە — ءتىپتى ويىڭا دا الما!
ءبىرتۇرلى اقىرىن، سۇستانىپ، تۇسىنىكسىز بىردەمەلەردى ۇزاق سويلەدى، سونسوڭ تۇرەگەلدى دە، قالىڭ قاستارىن ءالسىن-الى كەرىپ، يەگىنە ساۋساقتارىمەن شەرتە ءتۇسىپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى.
ستولدا اڭىرايعان ايناعا شاعىلىسىپ، توڭماي شىراق تومىرىلا جانىپ تۇر، ەدەندە بۋالدىر كولەڭكە قالىقتايدى، بۇرىشتا يكون الدىنداعى مايشام جىلت-جىلت ەتەدى، مۇزدى تەرەزەنى اي ساۋلەسى كۇمىستەي جالتىراتىپ تۇر. جالاڭ قابىرعالاردان، توبەدەن ءبىر نارسەنى ىزدەگەندەي، شەشەم جان-جاعىنا قارانا بەردى.
— سەن قاشان ۇيقتاۋشى ەڭ؟
— ءسال كەيىنىرەك.
شەشەم:
— ايتپاقشى، سەن كۇندىز ۇيقتاعان ەكەنسىن عوي، — دەپ ەسىنە ءتۇسىردى دە، كۇرسىنىپ قويدى.
— سەنىڭ كەتكىڭ كەپ تۇر ما؟ — دەپ سۇرادىم.
ول:
— قايدا كەتۋشى ەم؟ — دەپ تاڭىرقاي جاۋاپ قايىردى دا، باسىمدى شالقايتىڭقىراپ، بەتىمە ۇزاق قاراپ تۇردى، ۇزاق قاراعاندىعى سونداي، كوزىمنەن ءتىپتى جاس شىعىپ كەتتى.
— نەگە جىلايسىڭ؟
— موينىم اۋىردى.
جۇرەگىم دە اۋىرعان ەدى، ويتكەنى شەشەمنىڭ بۇل ۇيدە تۇرمايتىنىن، كەتەتىنىن بىردەن سەزگەنمىن...
— سەن اكەڭە تارتاسىن، — دەدى شەشەم، ەدەندەگى الاشانى اياعىمەن ءبىر ءبۇيىر ىسىرىپ قويىپ. — اجەڭ ساعان اكەڭ تۋرالى ايتتى ما؟
— ايتتى.
— اجەڭ ماكسيمدى وتە جاقسى كورۋشى ەدى، — وتە! و دا اجەڭدى جاقسى كورەتىن...
— بىلەمىن.
شەشەم مايشامعا قاراپ، بەتى ءبىر كىربىڭ ەتتى دە:
— وسى جاقسى! — دەپ شىراقتى ءسوندىرىپ تاستادى.
راسىندا دا، شام سونگەن سوناۋ تىڭايىڭقىرادى دا، تازارىڭقىراپ كەتتى، قاراتۇنەك، بۋالدىر كولەڭكەنىڭ كۇيبەڭدەۋى دە باسىلدى، ەدەنگە جارقىن كوگىلدىر نوقاتتار ءتۇستى، تەرەزە اينەكتەرىنەن التىن نۇر جارقىراي شاشىرادى.
— سەن قايدا تۇردىڭ؟ — دەپ سۇرادىم شەشەمنەن.
بەينە ءبىر الدەقاشان ۇمىتىلعان نارسەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي، شەشەم بىرنەشە قالانىڭ اتىن اتادى دا، قالىقتاعان قارشىعاداي، بولمەنى دىبىسسىز شىراينالىپ ءجۇردى دە قويدى.
— مىناداي كويلەكتى قايدان الدىڭ؟
— ءوزىم تىگىپ الدىم. وزىمە كەرەكتىڭ ءبارىن ءوزىم ىستەيمىن.
شەشەمنىڭ ەشكىمگە دە ۇقساس ەمەستىگى سونداي ۇنايدى، ءبىراق از سويلەيتىنى كوڭىلسىز، ەگەر سۇراق بەرمەسەڭ ءتىپتى ءۇن قاتپايدى.
سونسوڭ ول ديۆانعا، مەنىڭ جانىما كەلىپ قايتا وتىردى. ۇستەرىنەن بالاۋىز، لادان ءيىسى اڭقىعان، باياۋ پاڭدانا جۋاسىپ، ءارى مەيرىمدەنە تۇسكەن قارتتار قايتىپ كەلگەنشە، ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە جابىسىپ، ءۇنسىز وتىردىق تا قويدىق.
كەشكى استى سالتاناتتى، ءتارتىپتى وتىرىپ ىشتىك، ستول باسىندا، بىرەۋدىڭ سەرگەك ۇيقىسىن ءبولىپ جىبەرمەسەك يگى ەدى دەگەندەي، ءارى از، ءارى تارتىنا سويلەستىك.
شەشەم كوپ كەشىكپەي جىگەرلەنە كىرىسىپ، مەنىڭ «ازاماتتىق» ساۋاتىمدى اشا باستادى: كىتاپتار ساتىپ الدى دا، سولاردىڭ ىشىندەگى «رودنوە سلوۆو» دەگەن بىرەۋىن وقىپ، بىرنەشە كۇندە ازاماتتىق باسپا ءسوز سىرىن ءبىلىپ الدىم، ءبىراق شەشەم ماعان سول بويدا-اق ولەڭ جاتتاتۋعا كىرىستى دە، ەكەۋمىزدىڭ ءوزارا رەنجىسۋىمىز وسىدان باستالىپ كەتتى.
ولەڭدە بىلاي دەلىنگەن:
— بولشايا دوروگا، پريامايا دوروگا،
پروستورا نەمالو بەرەش تى ۋ بوگا.
تەبيا نە روۆنيالي توپور ي لوپاتا،
مياگكا تى كوپىتۋ ي پىليۋ بوگاتا
مەن «پروستورا» دەۋدىڭ ورنىنا «پروستوگو» دەپ، «روۆنيالي» دەۋدىڭ ورنىنا «رۋبيلي» دەپ، «كوپىتۋ» دەۋدىڭ ورنىنا «كوپىتا» دەپ وقىدىم.
— ويلاپ قاراسايشى، — دەپ ەسكەرتەدى شەشەم، — نەگە پروستوگو دەيسىڭ؟ سۇمىراي! پرو−ستو−را عوي، تۇسىنەسىڭ بە؟
مەن تۇسىنە تۋرا، «پروستوگو» دەپ وقيمىن دا، بۇنىما ءوزىم تاڭقالامىن.
شەشەم اشۋلانىپ، مەنى ءارى كەشە، ءارى قايسار دەيدى؛ مۇنى ەسىتۋ ءجابىر بولدى، مەن وسى ءبىر قارعىس اتقان ولەڭدەردى ءتىپتى شىنىمەن-اق جاتتاپ الۋعا تىرىسام، ىشىمنەن قاتەسىز دە وقيمىن، ءبىراق ەستىرتىپ وقىسام-اق، — ءامان قاتەلەسەم. بۇل قاشاعان ولەڭدەرگە وشىگىپ الدىم دا، ىزالانعاندىعىمنان، ۇندەس سوزدەردى ءجون-جوسىقسىز قاتارلاستىرا قۇراستىرىپ الىپ، ولەڭدەردى ادەيى بۇزىپ ايتا باستادىم؛ سيقىرلى ولەڭدەردىڭ بار ماڭىزىنان جۇرداي بولعانى ماعان قاتتى ۇنايتىن.
ءبىراق بۇل ەرمەك تەككە كەتپەدى: ءبىر كۇنى ءساتتى وتكەن ساباقتان كەيىن، شەشەم ولەڭدەردى جاتتادىڭ با دەپ سۇراعان كەزدە:
دوروگا، دۆۋروگا، تۆوروگ، نەدوروگا،
كوپىتا، پوپىتو، كورىتو.
— دەپ ەرىكسىز مىڭگىرلەي جونەلدىم.
ەسىمدى كەش جىيىپپىن: شەشەم، ستولعا ەكى قولىن تىرەي تۇرەگەلدى دە:
— بۇ نەمەنە؟ — دەپ سۇرادى داقپا-داقتاپ.
— بىلمەيمىن، — دەدىم ساسقانىمنان.
— جوق، سوندا دا؟
— بۇل — تەك انشەيىن.
— تەك انشەيىنىڭ قالاي؟
— قىزىق.
— بۇرىشقا بارىپ تۇر.
— نەگە؟
شەشەم اقىرىن بولعانىمەن، قاھارلانىپ:
— بۇرىشقا بار! — دەپ قايتا ايتتى.
— قاي بۇرىشقا؟
شەشەم، جاۋاپ قاتپاي، مەنىڭ بەتىمە تەسىلە قاراي قالعانى سونداي، وعان نە كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەي، ابدەن ابىرجىپ قالدىم. ءبىر بۇرىشتاعى يكونداردىڭ استىندا دوڭگەلەك ستول، ستولدا ءيىستى قۋ شەپتەر مەن گۇل سالعان ۆازا، ەسىك جاقتاعى ەكىنشى بۇرىشتا ۇستىنە كىلەم جابۋلى ساندىق تۇرعان، تۇپكى بۇرىشقا كەرەۋەت قويىلعان، ءتورتىنشى بۇرىش جوق — ەسىكتىڭ كەشەگى قابىرعاعا تىرەي قوندىرىلعان-دى.
— ساعان نە كەرەك ەكەنىن بىلمەي تۇرمىن، — دەدىم، شەشەمنىڭ سەزىن ۇعۋدان كۇدەرىمدى ۇزگەن سوڭ.
ول وتىرا كەتتى دە، ماڭدايى مەن بەتىن سىيپالاپ، ءبىرازعا دەيىن ءتىل قاتپادى، سونسوڭ:
— اتاڭ سەنى بۇرىشقا تۇرعىزاتىن با ەدى؟ — دەپ سۇرادى.
— قاشان؟
— ايتەۋىر، قاشان بولسا دا! — دەپ اقىردى ول، الاقانىمەن ستولدى ەكى رەت سالىپ قالىپ.
— جوق. ەسىمدە جوق.
— بۇرىشتا تۇرۋدىڭ — جازا ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟
— جوق. نەگە جازا بولادى؟
شەشەم كۇرسىنىپ قويدى.
— ف-فۋ! بەرى كەلشى.
— سەن ماعان نەگە اقىراسىن؟ — دەپ سۇراپ، قاسىنا باردىم...
— ەندەشە، سەن ولەڭدى نەگە ادەيى بۇزىپ وقيسىن؟
كوزىمدى جۇمىپ السام، ولەڭدەر كىتاپتا باسىلعان كۇيىندە جادىمدا تۇرادى دا، ايتا باستاسام — اۋزىما باسقا سوزدەر تۇسە بەرەدى دەپ، بىلگەنىمشە تۇسىندىرگەن بولدىم.
— سەن مۇڭدايىسىپ تۇرعان جوقپىسىن؟
— جوق — دەپ جاۋاپ قايىردىم، ءبىراق ىلە-شالا: «شىنىندا دا مۇڭدايسىپ تۇرعان شىعارمىن؟» دەپ ويلاپ قالدىم. سوسىن كەنەتتەن ولەڭدەردى اسىقپاي، دۇپ-دۇرىس ايتىپ شىقتىم؛ بۇل مەنى ءارى تاڭقالدىردى، ءارى ابدەن جەر قىلدى.
بەتىم كەنەت ءىسىپ كەتكەندەي، قۇلاقتارىم شىمىرلاپ، زىلدەي بوپ، باسىما ءبىر جامان ىزىڭ پايدا بولعانىن سەزىپ، شەشەمنىڭ الدىندا ۇيالعانىمنان ولەر بوپ تۇرمىن، كوز جاسىم اراسىنان ءجۇزىنىڭ مۇڭايا تۇتىگىپ كەتكەنىن، ەرىندەرى بەزەرىپ، قاباعى تۇيىلە تۇسكەنىن كورىپ تۇرمىن.
— بۇ قالاي — دەپ سۇرادى ول ءبىر بوتەن داۋىسپەن. — ءسويتىپ، مۇلايىمسىعان ەكەنسىڭ عوي.
— بىلمەيمىن. ءبىراق ويتكىم كەلگەن جوق...
— سەنى ۇيرەتۋ قيىن ەكەن، — دەدى شەشەم، تومەن قاراپ. — بارا بەر!
شەشەم مەنەن ولەڭدى ونان سايىن كوبىرەك جاتتاۋدى تالاپ ەتە باستادى، ءبىراق بۇل ءبىر تىزىلگەن ءبىرقالىپتى جولداردىڭ زەردەمە قونۋى بارعان سايىن ناشارلاي بەردى، سوندىقتان بۇل ولەڭدەردى وزگەرتسەم ەكەن، بۇزسام ەكەن، ولارعا باسقا سوزدەر تاۋىپ قوسسام ەكەن دەگەن ءار نيەت بىردەن-بىرگە كۇشەيە، بىردەن-بىرگە ورشەلەنە ءتۇستى؛ باسقا سوزدەردى وپ-وڭاي-اق قوسا سالاتىن بولدىم، — كەرەكسىز سوزدەر ويىما توپ-توبىمەن كەلە بەرەدى، كىتاپتاعى كەرەكتى سوزدەردى ساتتە شىم-شىتىرىق قىپ بۇزىپ جىبەرەدى. كەيدە بۇكىل ءبىر جول كوزىمە كورىنبەي كەتەدى دە، ونى تاپقىم كەپ، شىن نيەتىممەن قانشا تالپىنسام دا، زەردەمە ءتىپتى قونباي-اق قويادى. ءسىرا، كنياز ۆيازەمسكييدىكى بولسا كەرەك:
تەرەزەنىڭ الدىندا ەرتە، كەش ءجۇرىپ،
جەتىم، جەسىر، وڭشەڭ عانا قارت ادام
قۇداي ءۇشىن كومەك ىزدەپ قاڭعىرعان.
— دەگەن مۇڭدى ولەڭ كوپ كۇيىنىشكە ۇشىراتتى، ونىڭ
دوربا سالعان تالاي ادام شۇبىرىپ —
— دەگەن ءۇشىنشى جولىن ۇنەمى وقىماي كەتەتىنمىن. شەشەم مەنىڭ بۇل ەرلىك ىستەرىمدى، قاتتى رەنجىپ، اتاما اڭگىمە ەتەدى.
— تەنتەك بولادى! مۇنىڭ ويى تۇتقىر: اياتتى بۇل مەنەن دە وتكىن بىلەدى. وتىرىك ايتادى، زەردەسى — تاستاي بەرىك، وعان ءبىر تاڭبا تۇسسە، تابانداپ قالادى! سەن — ونى جوستىرىپ ساباپ ال! — دەدى اتام، كارلەنە سويلەپ.
وتىرىگىمدى اجەم دە موينىما سالادى:
— ەرتەگىلەردى — ۇمىتپايدى، جىردى — ۇمىتپايدى، جىر دەگەن دە سونداي ولەڭ ەمەس پە؟
بۇنىڭ ءبارى دە شىندىق، ايىپتى ەكەنىمدى سەزەمىن، ءبىراق ولەڭدى جاتتاۋعا كىرىسسەم-اق بولعانى — باسقا سوزدەر ءبىر جاقتان وزىنەن-وزى، تاراكانداي اعىلىپ كەلەدى دە، بۇلار دا جول-جولعا ءتىزىلىپ تۇرا قالادى:
قاقپاعا ءبىزدىڭ ەنتەلەپ،
جەتىم، قارت وڭشەڭ تەنتىرەپ،
نان سۇرايدى كەمسەڭدەپ،
جيعان نانىن اپارىپ،
پەتروۆناعا ساتادى،
سيىرىنا جەم قىلىپ،
اراقتى سۋداي ءسىمىرىپ،
وزدەرى سايدا جاتادى.
تۇندە اجەمنىڭ قاسىندا ساكىدە جاتىپ، وعان كىتاپتان ەسىمدە قالعاننىڭ، ءوز ويىمنان شىعارعانىمنىڭ ءبارىن جالىققانشا جاتقا ايتۋمەن بولام: ول كەيدە ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلەدى، ءبىراق كوبىنەسە-اق:
— مىنە، كوردىڭ بە، بىلەسىڭ قولىڭنان كەلەدى! ءبىراق قايىرشىلاردى كەلەمەجدەمە، قۇداي ەسىركەسىن ولاردى! ايسا دا، بارلىق اۋليەلەر دە قايىرشى بولعان... — دەپ ۇيالتادى.
مەن:
— قايىرشىنى سۇيمەيمىن،
اتامدى سۇيمەن تاعى دا،
ەندى نە امال ەتەيىن؟
Kەشىp قۇدايتاعالا
اتام سەبەپ ىزدەيدى،
قالاي مەنى ساباۋعا، —
— دەپ بىلدىرلايمىن.
— نە دەپ جاتىرسىڭ ەي، جاعىڭ قارىسقىر! — دەپ كەيىدى اجەم. — بۇل سوزدەرىڭدى اتاڭ ەستىپ قويسا قايتەسىڭ؟
— مەيلى!
— بەكەر تەنتەك بولاسىڭ، شەشەڭدى بەكەر اشۋلاندىراسىڭ! وعان سەنسىز دە ونشا جاقسى بوپ جۇرگەن جوق، — دەپ اجەم ويلانا جانە ەمىرەنە ۇگىتتەيدى.
— وعان نە سەبەپتى جاقسى ەمەس؟
— ۇندەمە، ءبىلدىڭ بە! سەن وعان تۇسىنبەيسىن...
— مەن بىلەمىن، ونى اتام عوي...
— ۇندەمە دەيمىن!
جامان تۇرمىستا تۇراتىنمىن، تورىعۋعا جاقىن حالدە جۇرەمىن، ءبىراق نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بۇنىمدى جاسىرعىم كەلىپ، سەرگەكسي تۇسەم، تەنتەكتىك جاسايمىن. شەشەمنىڭ ساباقتارى بىردەن-بىرگە ۇلعايا ءتۇستى، تۇسىنىكسىز بولا بەردى، اريفمەتيكانى وپ-وڭاي-اق يگەرىپ كەتتىم، ءبىراق جازۋدى مۇلدە دەنىم سۇيمەدى، گرامماتيكانى ءتىپتى ۇقپاي قويدىم. ءبىراق، دىڭكەمدى قۇرتقان ەڭ باستى نارسە، — شەشەمە اتام ۇيىندە تۇرۋ قانشاما اۋىر ەكەنىن ءارى كورىپ، ءارى سەزىپ جۇرگەنىم بولدى؛ شەشەم بىردەن-بىرگە تومسارا ءتۇستى، جۇرتتىڭ بارىنە توسىرقاي قارايتىن بولدى، باققا قاراعان تەرەزە الدىندا ءۇنسىز ۇزاق وتىرىپ الادى، ءبىرتۇرلى بوپ رەڭى قاشا بەردى. كەلگەننەن كەيىنگى العاشقى كۇندەر ەبدەيلى، كوڭىلدى ەدى، ەندى كوزدەرىنىڭ الدىنا كوگىس داق پايدا بولدى، ەرتەدەن كەشكە دەيىن شاشىن تاراماي، ۋماجدالعان كويلەك كيىپ، كوفتاسىنىڭ تۇيمەلەرىن سالماي جۇرەدى، بۇل ونىڭ سىيقىن بۇزىپ، مەنى جابىرلەندىرەدى: ول ۇنەمى سىپتاي، سۇلۋ بوپ تازا كيىنىپ، جۇرتتىڭ بارىنەن جاقسى بوپ ءجۇرۋى كەرەك قوي!
ساباق ۇستىندە ول شۇڭىرەيە تۇسكەن كوزىمەن مەنىڭ ۇستىمنەن جارعا، تەرەزەگە قاراپ وتىرادى، مەنەن ساباقتى قالجىراعان داۋىسپەن سۇرايدى، جاۋاپتارىمدى ۇمىتىپ قالادى دا، ءالسىن-الى اشۋلانىپ، ايقايلاي بەرەدى — بۇدان دا جابىرلەنەمىن: شەشەم ەرتەگىلەردەگىدەي، جۇرتتىڭ بارىنەن دە ءادىل بولۋعا ءتيىستى عوي.
كەيدە مەن ودان:
— ساعان بىزدەرمەن بىرگە تۇرۋ ۇناماي ما؟ — دەپ سۇرايمىن.
— ءوز جۇمىسىڭدى ىستەي بەر! — دەپ اشۋلانا جاۋاپ قاتادى ول.
اتامنىڭ اجەم مەن شەشەمنىڭ زارەسىن الاتىن ءبىر نارسە دايىنداپ جۇرگەنىن دە بايقادىم. اتام ءالسىن-الى شەشەمنىڭ بولمەسىنە كىرىپ، ەسىكتى جاۋىپ الادى دا، قىڭىر بەل مالشى نيكانوردىڭ ءوزىم جاراتپايتىن اعاش سىبىزعىسىنداي ىڭىرسىپ، زارلاپ كەپ وتىرادى. وسىنداي ءبىر اڭگىمەنىڭ ۇستىندە شەشەم بۇكىل ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ:
— بۇل بولمايدى، جوق! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
سوسىن ەسىك سارت ەتە ءتۇستى دە، اتام سارناي جونەلدى.
بۇل وقيعا كەشتىعۇرىم بولدى: اجەم كۋحنيادا ستول جانىندا، اتاما كويلەك تىگىپ، وز-وزىنەن بىردەمە دەپ كۇبىرلەپ تۇرعان. ەسىك سارت ەتكەن كەزدە، قۇلاعىن تىگە قالىپ:
— تۇرعىن كورشىلەرگە كەتىپ قالدى، وي، قۇدايىم- اي! — دەدى.
ءبىر مەزەتتە كۋحنياعا اتام كىرىپ كەلدى، اجەمە جۇگىرىپ بارىپ، ونى باسقا قويىپ قالدى دا، اۋىرىپ قالعان ءوز قولىن بۇلعاي ءتۇسىپ:
— كەرەكسىز نارسەنى بىلشىلداي بەرمە، پەرى! — دەپ تىستەنە سويلەي جونەلدى.
— الجىعان اقماق، — دەدى اجەم سابىر تۇتا سويلەپ، قيسايعان باس كيىمىن تۇزەتىپ جاتىپ. — ۇندەمەي وتىرا قويارمىن مەن، دامەسىنىڭ زورىن! سەنىڭ ايلا-شارعىلارىڭ تۋرالى بىلگەندەرىمنىڭ ءبارىن ءارقاشان ايتام وعان...
اتام اجەمە تاپ بەرىپ، ونىڭ ۇپ-ۇلكەن باسىن جۇدىرىعىمەن ۇستى-ۇستىنە مىنەي باستادى؛ اجەم قورعانباستان، ونى جاسقاماستان:
— ال، ۇر، اقماق! ال، ءما، ۇر! — دەي بەردى.
Meن ولارعا ساكىدەن كوپشىك، كورپە، پەشتىڭ ۇستىندە تۇرعان ەتىكتەردى لاقتىرا باستادىم، ءبىراق قۇتىرىنعان اتام مۇنى ەلەڭ قىلمادى، اجەم ەدەنگە قۇلاپ ءتۇستى، اتام ونىڭ باسىن اياعىمەن تەپكىلەدى، اقىرىندا سۋ تولى شەلەكتى توڭكەرىپ جىبەرىپ، ءسۇرىنىپ قۇلاپ قالدى. تۇكىرىنە، سىڭبىرىنە ۇشىپ تۇرەگەلىپ، توڭىرەگىنە ەلىرە قارادى دا، جۇگىرىپ شارداقتاعى ءوزىنىڭ بولمەسىنە كەتتى؛ اجەم ىڭقىلداپ تۇرەگەلدى دە، سكامەيكاعا وتىرا كەتىپ، ۇيىسقان شاشىن جازا باستادى. مەن ساكىدەن سەكىرىپ ءتۇستىم. ول ماعان كەيىگەن تۇرمەن:
— كوپشىكتەردى، ءبارىن جىيناپ ال دا پەش ۇستىنە شىعارىپ قوي! ويلاپ تاپقانىن قاراشى: كوپشىك لاقتىرۋىن! بۇل سەنىڭ ارالاساتىن ءىسىڭ بە؟ انا كارى سايتان دا ەلىرىپ كەتتى، — اقماق! — دەدى.
ءبىر مەزەتتە ah ۇرىپ، بەتى كىرجيىپ، باسىن ەڭكەيتىپ:
— قاراشى، مىنا ءبىر جەرىم نەگە اۋىرادى؟ — دەپ مەنى شاقىردى.
قالىڭ شاشىن جازىپ قاراسام — ءبىر شاش تۇيرەۋىش تەرىسىنىڭ استىنا بويلاپ كىرىپ كەتكەن ەكەن، سۋىرىپ الدىم، تاعى بىرەۋىن تاپتىم، ساۋساقتارىم ۇيىپ قالدى.
— قورقىپ تۇرمىن، ونان دا مامامدى شاقىرىپ كەلەيىن!
اجەم قولىن سەرمەلەپ:
— نە دەپ تۇرسىن؟ شاقىرعاندى كورسەتەيىن ساعان! كورمەگەنىنە، ەستىمەگەنىنە قۇدايعا شۇكىر، قاراشى ءوزىنىڭ شاقىرام دەۋىن! جوعال، كوزىمە كورىنبەي!
سوسىن كەستەشىنىڭ ەپتى ساۋساقتارىمەن ءوزىنىڭ قالىڭ قارا جالىنىڭ اراسىن ءوزى شۇقىلاي باستادى. جۇرەگىمدى تۇراقتاتىپ اپ، مايىسقان ەكى جۋان تۇيرەۋىشتى تەرىسىنىڭ استىنان سۋىرىسۋعا مەن دە كومەكتەستىم:
— اۋىرا ما؟
— ەشتەڭە ەتپەس، ەرتەڭ مونشا جاعىپ، جۋىنام، — جازىلىپ كەتەدى عوي.
سوسىن:
— ءبىراق سەن، جان-كوكەگىم، اتاڭ سەنى ۇردى دەپ شەشەڭە ايتپا، ەستىپ تۇرمىسىڭ؟ ول ەكەۋى بىرىنە-بىرى ونسىز دا وشىگىپ ءجۇر. ايتپايسىڭ عوي؟
— جوق.
— ەندەشە، ۇمىتپا وسىنى! مىنا جەردىڭ ءبارىن جيناستىرىپ تاستايىق. بەتىمدە جاراقات جوق پا؟ ەندەشە، جارادى، جابۋلى قازان جابۋىمەن قالسىن...
اجەم ەدەندى سۇرتە باستادى، مەن شىن نيەتىممەنەن:
— سەن — ناعىز اۋليەسىن، ۇستى-ۇستىنە ازاپتاۋمەن بولسا دا، مىڭق ەتپەيسىن، — دەدىم.
— قايداعى جوقتى نەگە بىلشىلدايسىڭ؟ اۋليە... ونى قايدان تاپتىڭ؟
اجەم، ءتورتتاعانداپ ءجۇرىپ، كوپكە دەيىن كۇڭكىلدەۋمەن بولدى دا، مەن، پەشتىڭ كەرتەشىندە وتىرىپ، — اجەمنىڭ كەگىن اتامنان قايتىپ السام ەكەن؟ — دەپ، ويىمدى شار تارەلكا جۇگىرتۋمەن بولدىم.
اتامنىڭ اجەمدى مەنىڭ كوزىمشە وسىنشا جامان جانە ەلتىرە ساباعانى ءبىرىنشى رەت ەدى. ءىڭىر قاراڭعىسىندا كوز الدىمنان اتامنىڭ لاپىلداعان قىپ-قىزىل بەتى، جەلپىلدەگەن جيرەن شاشى ەلەستەدى: كوكىرەگىمدە ىزا ورتتەي لاۋلايدى، ىستەگەن ىسىنە لايىقتى كەك الۋدىڭ امالىن ويلاپ تابا الماعانىما وكىندىم.
ءبىراق، بىر-ەكى كۇن وتكەن سوڭ، ءبىر سەبەپپەن شارداقتاعى اتامنىڭ بولمەسىنە بارسام، ول ەدەندە قاقپاعى اشىق قوبديدىڭ الدىندا وتىرىپ الىپ، ىشىنەن ءبىر قاعازداردى اقتارا قاراپ وتىر ەكەن، ورىندىقتا ونىڭ سۇيىكتى اۋليە تىزىمدەرى — ون ەكى پاراق قالىڭ سۇر قاعاز جاتىر، ءارقايسىسى ايدىڭ كۇن سانىنا قاراي شارشىعا بولىنگەن، ءار شارشىنىڭ بەتىندە ءار كۇننىڭ اۋليەلەرىنىڭ تيتتەي سۋرەتتەرى بار. اتام بۇل اۋليە تىزىمدەرىن وتە قىمبات كورەتىن، بۇلاردى ماعان تەك الدەقالاي وتە رازى بوپ وتىرعان كەزىندە عانا كورۋگە رۇقسات ەتەتىن-دى، مەن بۇل ءيىن تىرەستىرە سالىنعان كىشكەنتاي، ءارى سۇيكىمدى سۇرعىلت سۋرەتتەرگە ءاردايىم ءبىرتۇرلى ءبىر ەرەكشە سەزىممەن قاراۋشى ەم. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ — كيريك پەن ۋليتانىڭ، ۇلى شەيىت ۆارۆارانىڭ، پانتەلەيموننىڭ، تاعى دا تالايىنىڭ ءومىر تاريحىمەن تانىس بولاتىنمىن؛ ماعان اسىرەسە دۋانا الەكسەيدىڭ مۇڭدى ءومىر تاريحى جانە وعان ارناپ شىعارىلعان تاماشا ولەڭدەر ۇناۋشى ەدى: ول ولەڭدەردى اجەم وزىمە ءجيى-جيى جانە كوڭىلىمدى ەلىتە جاتقا ايتىپ بەرەتىن. كەيدە وسى ءبىر جۇزدەگەن ادامدارعا كوزىڭدى سالاتىنسىڭ دا، شەيىت ادامداردىڭ ءارقاشان بولعاندىعىنا اقىرىن كوڭىلىڭ جۇباناتىن.
ءبىراق، ءقازىر وسى اۋليە تىزىمدەرىن تۋراپ تاستاعىم كەلدى دە، سامۇرىق سۋرەتى سالىنعان، كوك قاعازدى وقىپ، اتام تەرەزەگە قاراي كەتكەن كەزدە، بىرنەشە پاراعىن الا سالىپ، تومەن ءجۇرىپ ءتۇستىم دە، اجەم ستولىنىڭ تارتپاسىنان قايشىنى ۇرلاپ الىپ، پەش ساكىسىنە شىعىپ، اۋليەلەردىڭ باستارىن قىرقۋعا كىرىستىم. ءبىر قاتارداعىسىنىڭ باسىن قيىپ تاستادىم، ءبىراق اۋليە تىزىمدەرىنە دە جانىم اشىپ كەتتى؛ ەندى شارشىلداردىڭ جىگىن ايىرعان سىزىقتاردىڭ بويىمەن كەسە باستادىم، ءبىراق ەكىنشى قاتاردى كەسىپ ۇلگىرمەي-اق اتام جەتىپ كەلدى. كەرتەشكە شىقتى دا:
— اۋليە تىزىمدەرىن الۋعا كىم رۇقسات ەتتى ساعان؟ — دەپ سۇرادى.
تاقتاي بەتىندە شاشىلىپ جاتقان قاعازداردى كورە سالا، جالما-جان تەرىپ الا باستادى، شاپ بەرىپ الادى دا، بەتىنە تامان اپارىپ، قايتادان تاستاپ جىبەرەدى، يەگى كەمسيىپ كەتتى، ساقالى شوشاڭ-شوشاڭ ەتەدى، دەمىن سونشاما ەنتىگە العاندىقتان، جاپىراق قاعازدار ەدەنگە ۇشىپ تۇسۋمەن بولدى.
اقىرىندا، ول:
— نە ىستەدىڭ سەن؟ — دەپ اقىرىپ جىبەردى دە، مەنى اياعىمنان وزىنە قاراي تارتىپ قالدى؛ ءتۇسىپ كەلە جاتىپ دومالاپ كەتتىم، اجەم مەنى قولىمەن قاعىپ الدى، اتام اجەمدى دە، مەنى دە جۇدىرىقتىڭ استىنا الدى.
— ولتىرەمىن! — دەپ باقىرا باستادى.
شەشەم كىرىپ كەلدى، مەن پەش جانىنداعى بۇرىشقا تىعىلىپ قالدىم، شەشەم، مەنى تاسالاي ءتۇسىپ، كوز الدىندا ويناقشىعان اتامنىڭ قولدارىن قاققىلاپ:
— بۇ نە دەگەن سۇمدىق؟ ەسىڭىزدى جيناڭىز!.. — دەپ تۇر.
اتام:
— ءولتىردى! ءبارى، ءبارى ماعان قارسى، ا-ا... — دەپ ەڭكىلدەپ، تەرەزە الدىنداعى سكامياعا قۇلاي كەتتى.
— ۇيات ەمەس پە بۇنىڭىز؟ — دەپ كۇڭكىلدەگەن شەشەمنىڭ داۋىسى شىعادى. — ىلعي مۇڭدايىسي بەرەتىنىڭىز نە؟
اتام ايقاي سالىپ، اياقتارىمەن وتىرعىشتى تەپكىلەدى، ساقالى ەپ-ەرسى بوپ جوعارى سەرپىنىپ كەتتى، كوزدەرى تارس جۇمۋلى؛ شەشەمنەن ۇيالىپ، كوزدەرىن شىنىندا دا مۇڭدايىسىعاندىقتان جۇمىپ جاتقان سياقتى بوپ كورىندى ماعان.
— بۇل كەسىندىلەردى مەن اكزونعا جەلىمدەپ بەرەيىن، بۇرىنعىسىنان دا جاقسى، بەرىگىرەك بولادى، — دەدى شەشەم، كەسىندىلەر مەن پاراق قاعازداردى قاراپ تۇرىپ — كورەسىز بە، بارلىعى دا جىمىرىلىپ، قۇرىسىپ قالىپتى، ىدىراپ تۇر...
ساباق ۇستىندە بىردەمەنى ۇقپاي قالعان كەزىمدە، مەنىمەن سويلەسكەنىندەي سويلەسەدى شەشەم اتاممەن، سوسىن ءبىر مەزەتتە اتام ۇشىپ تۇرەگەلدى دە، كويلەگىن، جيلەتىن دۇرىستاپ جوندەپ الدى، ءسويتتى دە قاقىرىنىپ الىپ:
— بۇگىننەن قالدىرماي جەلىمدەپ بەر. ءقازىر مەن ساعان قالعان پاراقتارىن اكەپ بەرەيىن... — دەدى.
ەسىككە قاراي ءجۇردى دە، بوساعاعا بارعاندا، بۇرىلىپ، بۇكىر ساۋساعىمەن مەنى نۇسقاپ:
— ال، مىنا بالاعا دۇرە سوعۋ كەرەك! — دەدى.
— ءسويتۋ كەرەك، — دەپ قوستادى شەشەم، ماعان قاراي ەڭكەيىپ. — سەن مۇنى نەگە ىستەدىڭ؟
— جورتا ىستەدىم. اجەمدى ساباۋىن قويسىن، ايتپەسە مەن ونىڭ ساقالىن دا كۇزەپ الامىن.
جىرتىلعان كوفتاسىن شەشىپ جاتقان اجەم، باسىن شايقاي ءتۇسىپ:
— ۋادەدە تۇرىپ، ۇندەمەگەن ەكەنسىڭ! — دەدى رەنجىپ.
ءسويتتى دە:
— ءتىلىڭ سويلەۋگە كەلمەيتىن بوپ، ءىسىپ كەتپەيدى-اۋ! — دەپ، ەدەنگە ءبىر تۇكىردى.
شەشەم، اجەمە قاراپ، كۋحنيانىڭ ىشىندە ءبىر ءجۇرىپ ءوتتى دە، قايتادان مەنىڭ قاسىما كەلىپ:
— اجەڭدى ول قاشان سابادى؟ — دەپ سۇرادى.
— سەن دە، ۆارۆارا، ول تۋرالى سۇراۋعا ۇيالساڭشى، سەنىڭ ءىسىڭ بە وسى؟ — دەدى اجەم اشۋلانىپ.
شەشەم ونى قۇشاقتاي الدى.
— ءاي، مامەكە-اي، جانىمسىز عوي ءسىز مەنىڭ...
— ءماسساعان مامەكە! بىلايىراق تۇرشى...
ەكەۋى بىرىنە-بىرى قارادى دا، ءۇن-تۇنسىز، ايرىلىسىپ كەتتى: سەنەدە اتام دۇرسىلدەپ ءجۇر.
شەشەم ىلكى كەلگەن كۇندەرى-اق كوڭىلدى تۇرعىن ايەلمەن — اسكەري ادامنىڭ جۇبايىمەن — تانىس بوپ العان، كۇن سايىن دەرلىك كەشكىلىكتە ءۇيدىڭ الدىڭعى بولمەلەرىنە كەتىپ قالادى، وندا بەتلەنگىنىڭ ۇيىنەن سۇلۋ بارىنيالار، وفيسەرلەر كەلەتىن. بۇل اتاما ۇنامادى، كۋحنيادا كەشكى اس ۇستىندە:
— قارعىس اتقاندار، تاعى جينالدى! ەندى تاڭ اتقانشا ۇيقى بەرمەيدى! — دەپ، ونىڭ سولاي قاراي قاسىعىن سىلتەپ، كىجىنبەي، كۇڭكىلدەمەي وتىراتىن كۇنى از بولۋشى ەدى.
اتام تۇرعىن ادامدارعا كوپ كەشىكپەي ءۇيدى بوساتىڭدار دەدى، ولار كەتكەن سوڭ، — ءبىر جەردەن ءتۇرلى-تۇرلى ەكى جۇك مەبەل اكەلدى، ولاردى الدىڭعى بولمەلەرگە ورنالاستىرىپ قويدى دا:
— ۇيگە كىسى تۇرعىزۋدىڭ قاجەتى جوق بىزگە، مەنىڭ ءوزىم قوناق شاقىرىپ تۇرام! — دەپ، ۇلكەن اسپالى كىلتپەن قۇلىپتاپ تاستادى.
ءسويتىپ، مەيرام كۇندەرى قوناق كەلەتىن بولدى: ۇستىندە جولاق جىبەك كويلەك، باسىنا سارى ورامال تارتقان، تاۋ مۇرىن، شاڭقىلداق پراچكا اجەمنىڭ ءسىڭلىسى ماترەنا يۆانوۆنا كەلەدى؛ وعان ىلەسىپ — بالالارى: كىلەڭ سۇر كيىم كيگەن، ۇزىن شاشتى، مەيىرىمدى، ءارى كوڭىلدى چەرتەجنيك — ۆاسيليي؛ ات باستى، قۋشيعان سەكپىل بەت ۆيكتور كەلەدى، — ۆيكتور سەنەدە تۇرىپ-اق، گالوشتارىن شەشىپ جاتىپ:
— اندرەي-پاپا، اندرەي-پاپا، — دەپ، تاپ پەترۋشكا سياقتى، شىرىلداپ اندەتە كەلەدى.
بۇل مەنى قاتتى تاڭىرقاتاتىن، ءارى ۇرەيلەندىرەتىن.
گيتاراسىن الىپ، ياكوۆ اعاي كەلەدى، سوپى سياقتى جۋاس، ءبىر كوزى سوقىر، قاسقاباس، ۇزىن سيۋرتۋك كيگەن ساعات شەبەرىن بىرگە ەرتە كەلەدى. ول ۇنەمى بۇرىشتا وتىرىپ، باسىن ءبىر جانىنا قيسايتادى دا، ساقالىن قىرىپ تاستاعان ەكى ايىرىق يەگىنە تىرەۋلى ساۋساعىمەن باسىن ءبىرتۇرلى سۇيەپ، كۇلىمسىرەپ وتىرادى. ءوزى قاپ-قارا، جالعىز كوزى جۇرتتىڭ بارىنە ەرەكشە تەسىلە قارايدى؛ بۇل ادامنىڭ ءوزى از سويلەيتىن، ءبىراق:
— مازالانباڭدار، ءبارىبىر... — دەگەن ءبىر سوزدەردى ءالسىن-الى قايتالاپ ايتا بەرەتىن.
الدەقاشان، نوۆايا كوشەدە تۇرعان كەزىمىزدە، ءبىر كۇنى قاقپا سىرتىنان بارابانداردىڭ ءدۇر-دۇر ەتىپ، ۇرەي شاشا سوعىلعانى، وستروتتان الاڭعا قاراي، كوشەمەن وڭشەڭ سولدات پەن حالىق قورشاعان ءبىر بيىك قارا اربانىڭ كەتىپ بارا جاتقانى، سوسىن اربادا — وتىرعىش ۇستىندە — دوڭگەلەك سۇر ماۋىت بورىكتى، شىنجىر بۇعاۋلى ءبىر كىشكەنە ادام وتىرعانى — ساعات شەبەرىن العاش كورگەنىمدە ەسىمە تۇسە قالدى؛ الگى ادامنىڭ ومىراۋىنا ۇلكەن اق ارىپتەرمەن جازىلعان سوزدەرى بار قارا تاقتا ىلىنگەن، — ول وسى جازۋدى وقىپ كەلە جاتقانداي، باسىن سالبىراتىپ، تۇلابويىن تەڭسەلتىپ وتىرعان. سوندىقتان، شەشەم ساعات شەبىرىنە: «مىناۋ مەنىڭ ۇلىم» — دەگەن كەزدە، مەن سەسكەنىپ، قولدارىمدى ارتىما جاسىرىپ، كەيىن شەگىندىم.
ول، اۋزىنىڭ ءبارىن ون، قۇلاعىنا تامان جۇعىمسىزداندىرا قيسايتىپ:
— مازالانباڭىز، — دەپ، بەلىمنەن قاۋسىرا ۇستاپ، وزىنە قاراي تارتىپ، جىپ-جىلدام جانە وپ-وڭاي شىراينالدىرىپ قويدى دا:
— جارايدى، مىقتى بالا ەكەن... — دەپ ماقتاپ، بوساتىپ جىبەردى.
مەن بۇرىشقا بارىپ، بىلعارى كرەسلوعا وتىرىپ الدىم، كرەسلو سونداي زور، ءتىپتى ىشىنە جاتىپ الۋعا بولاتىن، — اتام ونى كنياز گرۋزينسكييدىڭ كرەسلوسى دەپ، ۇنەمى ماقتانا بەرەتىن، — سوعان وتىرىپ الدىم دا، ۇلكەندەردىڭ كوڭىلسىز ساۋىعىنا، ساعات شەبەرىنىڭ ءجۇزىنىڭ تاڭعاجايىپ بوپ، ءارى سەزىكتەنە قۇبىلعانىنا قاراۋمەن بولدىم. ونىڭ ءجۇزى مايلاپ قويعانداي بىلجىراپ ەرىپ، بالقيدى دا تۇرادى؛ كۇلە قالسا، قالىڭ ەرىندەرى بەتىنىڭ وڭ جاعىنا قيسايىپ شىعىپ كەتەدى، كىشكەنتاي مۇرنى دا، تارەلكەدەگى پەلمەنشە جىلجىپ جۇرەدى. قالقيعان ۇلكەن قۇلاقتارى، بىرەسە ساۋ كوزىنىڭ قاسىمەن بىرگە جوعارى كوتەرىلىپ، بىرەسە ەكى شىقشىتىنا ءتونىپ، تاڭعاجايىپ بوپ قيمىلداۋمەن بولادى، — تىلەسە، مۇرنىن الاقانىمەن باسقانداي، ەكى قۇلاعىمەن بۇركەي قويۋ دا قولىنان كەلگەندەي ەدى. كەيدە ول كۇرسىنىپ قويىپ، كەلساپتاي جۇمىر، قاپ-قارا ءتىلىن جالاڭداتىپ شىعارادى دا، وپ-وڭاي شىراينالا دوڭگەلەنتە جۇگىرتىپ، مايلى قالىڭ ەرنىن جالاپ قويادى. بۇنىڭ ءبارى قىزىق ەمەس ەدى، تەك كوزىمدى ايىرتپاي، وعان ەرىكسىز قاراتىپ، تاڭ-تاماشا قالدىراتىن.
قوناقتار شايدى روممەن ءىشتى، — ودان كۇيدىرگەن بياز قابىعىنىڭ ءيىسى شىعادى؛ اجەمنىڭ التىنداي ساپ-سارى، قارامايداي قاپ-قارا جانە جاسىل ءتۇستى تۇندىرما اراقتارىن ءىشتى؛ تۇششى سۇزبە، قىزعانداي ءدانىن سالىپ، سارىمايعا، بالعا يلەپ پىسىرگەن شەلپەك جەدى، تەرلەپ-تەپشىپ، ىسىلداپ-پىسىلداپ، اجەمدى ماقتاپ وتىرىستى. اسقا تويىپ الىپ، قىزارا ءبورتىپ، ورىندىقتارعا تارتىپپەن ورنالاسىپ وتىرىستى دا، گيتارا تارتىپ جىبەر دەپ، ماناۋراي سويلەپ، ياكوۆ اعايدى ۇگىتتەي باستادى.
ياكوۆ گيتاراعا ۇڭىلە ەڭكەيدى دە:
وزىمىزشە، ءوي، تۇردىق ءبىز،
قالادا سايران قۇردىق ءبىز، —
قازاننان كەلگەن حانىمعا
ءبارىن دە بايان قىلدىق ءبىز...
— دەپ جۇعىمسىزداندىرا، جالىقتىرا ءان قوسىپ، تىڭقىلداتا شەرتتى.
مەن مۇنى ءبىر وتە مۇڭدى ولەڭ عوي دەپ ويلادىم، ءبىراق اجەم:
— ياشا، سەن وزگە ءبىر دۇرىسىراق ولەڭ ايتساڭ قايتەر ەكەن، ءا؟ ەسىڭدە بار ما، موتريا، بۇرىن قانداي ولەڭدەر ايتۋشى ەدى؟ — دەدى.
پراچكا، سۋدىرلاعان كويلەگىن جوندەي ءتۇسىپ:
— ءقازىر مودا باسقا عوي، شەشەسى... — دەدى سەندىرە سويلەپ.
اجەم وتە الىستا وتىرعانداي، اعاي وعان كوزىن كىلميتە قاراپ، كوڭىلسىز ءانىن، جاعىمسىز ولەڭدەرىن تىنباستان توگىلتە بەردى.
اتام، ساعات شەبەرىنە ساۋساقتارىنداعى بىردەمەلەردى كورسەتىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىردى، قاسىن كەرە ءتۇسىپ، ساعات شەبەرى كوزىن شەشەم جاققا سالادى، باسىن يزەڭ-يزەڭ ەتكىزەدى دە، ءوزىنىڭ بىلجىراعان بەتى كوزگە ىلىنگىسىز بوپ، قۇبىلا تۇسەدى.
شەشەم، اقىرىن عانا جانە ءبىر ماڭىزدى اڭگىمە ايتىپ، ۆاسيلييمەن سويلەسىپ، ءاردايىم سەرگەيەۆتەردىڭ اراسىندا وتىراتىن. ۆاسيليي:
— يا-يا، بۇل جوندە ويلاۋ كەرەك ەكەن... — دەپ، كۇرسىنىپ قوياتىن-دى.
ۆيكتور كەرىلە كۇلىمسىرەپ وتىرادى، اياعىن سىرپىلداتىپ قويادى دا، كەنەتتەن:
— اندرەي-پاپا، اندرەي-پاپا... — دەپ شىرىلداپ ەلەڭدەتە جونەلەدى.
جۇرتتىڭ ءبارى تاڭىرقاپ، ۇننەن قالىپ، ۆيكتورعا قاراي قالادى.
— بۇل ونى كياتردان ۇيرەنگەن، مۇنى سوندا ايتادى... — دەپ تۇسىندىرەدى پراچكا، ماڭعازدانا سويلەپ.
وسىنداي، وراسان كوڭىلسىزدىگىمەن ەستە قالعان ەكى الدە ءۇش كەش ەتتى، سونسوڭ ساعات شەبەرى جەكسەنبى كۇنى، تۇستەن كەيىنگى عيباداتتىڭ ارتىنان كۇندىز كەلدى. مەن شەشەمنىڭ بولمەسىندە، جىرتىلعان مونشاقتى كەستەنى سوگۋگە كومەكتەسىپ وتىر ەم؛ كەنەتتەن ەسىك تەز اشىلىپ، اجەم ۇرەيلەنگەن تۇرمەن بولمەگە باسىن سۇقتى دا:
— ۆاريا — كەلىپ قالدى! — دەپ قاتتى سىبىر ەتە ءتۇسىپ، سول ساتتە جوق بولدى.
شەشەم ەشبىر قوزعالمادى، سەلت ەتپەدى، ءبىراق ەسىك قايتادان اشىلدى، بوساعاعا اتام كەپ تۇرا قالدى دا:
— كيىن، ۆارۆارا، ءجۇر! — دەدى سالتاناتتى تۇرمەن.
شەشەم، ورنىنان تۇرماي، وعان قاراماي:
— قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
— ءجۇر، قۇدايعا سىيىنىپ! قارسىلاسپا. ءوزى مومىن ادام، ءوز ىسىنە شەبەر جانە لەكسەيگە جاقسى اكە...
اتام وراسان ماڭعازدانا سويلەپ، الاقانىمەن ەكى ءبۇيىرىن سىيپاي بەردى، ءبىراق ىلگەرى ۇمتىلعىسى كەلگەن قولدارىن ارپالىسىپ ۇستاپ تۇرعانداي، شىنتاقتارى كەيىن قايىرىلىپ، قالتىراپ تۇر.
شەشەم سابىرلى تۇرمەن كەسە سويلەدى:
— بۇل بولمايدى دەدىم عوي مەن سىزگە...
اتام شەشەمە قاراي ءبىر اتتادى، ءيىلىپ، تۇكسيە ءتۇسىپ، كوزى كورۋدەن قالعانداي، ەكى قولىن ىلگەرى سوزدى دا:
— ءجۇر! ايتپەسە — بۇرىمىڭنان سۇيرەپ اپارامىن! — دەپ قىرىلداي سويلەدى.
— سۇيرەپ اپارام دەيمىسىز؟ — دەپ سۇرادى شەشەم، ورنىنان تۇرا بەرىپ؛ ءجۇزى بوپ-بوز بوپ كەتتى، كوزدەرى جارق-جۇرق ەتىپ كىلميە قالدى، كوفتاسىن، يۋبكاسىن جالما-جان جۇلقىلاپ شەشە باستادى دا، جالعىز ىشكى كويلەگىمەن قالىپ: — الىپ ءجۇرىڭىز! — دەپ اتاما جەتىپ باردى.
اتام وعان جۇدىرىعىن وقتالىپ، ءتىسىن قايراپ:
— كيىن، ۆارۆارا! — دەدى.
شەشەم ونى قولىمەن قاعىپ جىبەرىپ، ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان ۇستاپ:
— ال، جۇرەلىك! — دەدى.
— تەرىس باتامدى بەرەم، — دەدى اتام سىبىرلاپ.
— قورىقپايمىن. قانە؟
شەشەم ەسىكتى اشىپ جىبەردى، اتام ونىڭ ەتەگىنە جارماسىپ، تىزەرلەپ وتىرا قالدى دا:
— ۆارۆارا، الباستى، ەلەسىن! ماسقارا ەتپە... — دەپ سىبىرلاي باستادى.
ءسويتتى دە، اقىرىن عانا:
— شە-شە-سى، شە-شە-سى... — دەپ مۇڭايا ىڭىرسىي جونەلدى.
اجەم دە كەلىپ شەشەمنىڭ جولىن كەس كەستەپ، تۇرا قالدى؛ شەشەمە قولىن تاۋىققا سەرمەگەندەي سەرمەپ، ونى ەسىككە قاراي تىقسىردى:
— ۆاركا، اقماق، — بۇ نەڭ سەنىڭ؟ كەت، ۇياتسىز! — دەپ، تىستەنە كۇڭكىلدەدى.
شەشەمدى بولمەگە يتەرىپ كىرگىزىپ، ەسىكتىڭ ىلگىشىن سالدى دا اتاما ەڭكەيدى، ءبىر قولىمەن تۇرعىزىپ جاتىپ، ەكىنشى قولىمەن وعان كىجىنىپ:
— ۋ-ۋ، ەسۋاس، كارى سايتان! — دەدى.
اتامدى ديۆانعا وتىرعىزدى، ول شۇبەرەك قۋىرشاقشا سىلق ەتە ءتۇستى دە، اۋزىن اشىپ، باسىن شايقاي بەردى؛ اجەم:
— كيىن! — دەپ، شەشەمە اقىرىپ قالدى.
ەدەننەن كيىمىن الىپ جاتىپ:
— مەن وعان بارمايمىن، — ەسىتىپ تۇرسىڭدار ما؟ — دەدى شەشەم.
اجەم:
— ءبىر باقىراش سۋ اكەل، شاپشاق! — دەپ، مەنى ديۆاننان يتەرىپ ءتۇسىرىپ جىبەردى.
اجەم سىبىرلاعانعا جاقىن، اقىرىن، ساسپاي جانە بۇيىرا سويلەدى. مەن سەنەگە، جۇگىرىپ شىقتىم، ءۇيدىڭ الدىڭعى جارتىسىندا داقپا-داقتاپ باسقان اياقتىڭ دۇرسىلدەگەن دىبىسى شىقتى. شەشەمنىڭ بولمەسىنەن ونىڭ:
— ەرتەڭ جۇرەم! — دەگەن داۋىسى دۇڭگىر ەتە ءتۇستى.
مەن كۋحنياعا بارىپ، مەڭ-زەڭ بوپ تەرەزە الدىنا وتىرا كەتتىم.
اتام ىڭقىلداپ، وكسىپ، اجەم كۇڭكىلدەپ ءجۇر، سونسوڭ ەسىك سارت ەتە ءتۇستى، — جىم-جىرت جانە قورقىنىشتى بوپ كەتتى. ءوزىمدى نەگە جۇمساعاندارى ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ، جەز باقىراشقا سۋ تولتىرىپ الدىم دا سەنەگە شىقتىم — الدىڭعى ۇيدەن باسىن تۇقىرتىپ، اڭ تەرىسى بوركىن سىيپاپ، تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ، ساعات شەبەرى شىعا كەلدى. اجەم، قولىن ىشىنە باسىپ، ونىڭ ارتىنان ءتاجىم ەتىپ:
— ءوزىڭىز بىلەسىز، — زورلاپ سۇيگىزۋگە بولمايدى عوي... — دەدى اقىرىن عانا.
ساعات شەبەرى كرىلسونىڭ تابالدىرىعىنا ءسۇرىنىپ كەتتى دە، سىرتقا ىرشىپ شىقتى، اجەم شوقىنىپ الىپ، الدە دىبىسسىز جىلاپ جىبەرگەندەي، الدە — كۇلگەندەي بوپ، قالشىلداپ قويا بەردى.
— ساعان نە بولدى؟ — دەدىم مەن، قاسىنا جۇگىرىپ بارىپ.
— سۋ اكەلۋگە قايدا بارعانىڭ؟ جاپ ەسىكتى! — دەپ، باقىراشتى قولىمنان جۇلىپ الدى، سۋ اياعىما توگىلىپ كەتتى.
سوسىن شەشەمنىڭ بولمەسىنە كەتىپ قالدى، مەن ولاردىڭ اۋىر جۇكتى ءبىر جەردەن ءبىر جەرگە جىلجىتقانداي بوپ، قاتارلاسا ۋھلەسىپ، ىڭقىلداسىپ، كۇڭكىلدەسىپ وتىرعاندارىن تىڭداۋ ءۇشىن قايتادان كۋحنياعا كەتتىم.
كۇن شۋاق ەدى؛ ەكى تەرەزەنىڭ مۇزدى اينەگىنەن قىسقى كۇننىڭ قيعاش نۇرى ءتۇسىپ تۇر؛ تۇسكى اسقا ازىرلەنگەن ستولدا قالايى ىدىستار، سارى كۆاس جانە اتامنىڭ بۋكۆيسا مەن قارا شالعىن سالىپ تۇندىرعان جاسىل-قارا اراعىن قۇيعان ەكى گرافين جىلتىلداپ تۇر. تەرەزەنىڭ مۇزسىز جەرىنەن، شاتىر ۇستىندە كوز ۇيالتا جارقىراعان اق قار كورىنەدى، اۋلا باعانالارى مەن قارا تورعاي ۇيالارىنىڭ توبەلەرىنە تۇرعان كۇمىستەي قالپاقشالار جىلت-جىلت ەتەدى. تەرەزە كاشەكتەرىنە ءىلۋلى، كۇن شۇعىلاسىنا بولەنگەن تورلاردا قۇستارىم ويناپ ءجۇر؛ قولعا ۇيرەنگەن كوڭىلدى شىمشىقتارىم شيقىلداپ، بوز شىمشىقتارىم سىرىلداپ، اسەمپاز تورعايلارىم سايراپ تۇر. ءبىراق، كۇمىستەي جالتىراعان جانە اندەتكەن بۇل كوڭىلدى كۇن قۋانتپادى، كەرەك بولمادى، ءتىپتى ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق بوپ كەتتى. قۇستاردى بوساتىپ جىبەرگىم كەلىپ، تورلارىمدى الا باستاپ ەدىم — ءوزىن-وزى ەكى سانعا ۇرىپ، اجەم جۇگىرىپ كەلدى دە:
— ءاي، تاۋ سوققىر، قارعىس اتقاندار-اي! اھ، سەن، الجىعان قاقباس، اكۋلينا... — دەپ وزىنە ءوزى ۇرىسىپ، پەشكە قاراي ۇمتىلدى.
پەشتەن پيروگتى سۋىرىپ الىپ، قابىعىن ساۋساعىمەن شەرتىپ قارادى دا، ىزا بوپ جەرگە ءبىر تۇكىردى.
— قاتىپ قاپتى! قىزدىرا قويعانداعىڭ وسى! Ah، ىشتەرىڭ جارىلعىر، مالعۇندار-اي! سەن، جاپالاق نەمەنەگە كوزىڭدى اجىرايتا قالدىڭ؟ ءبارىڭدى ەسكى قۇمىراداي كۇل-تالقان قىپ تاستاسام، قايتەر ەدى!
سوسىن — تومسىرايىپ، پيروگتى اۋدارىپ-توڭكەرىپ، قاتقان قابىعىنا ساۋساعىمەن شەرتە ءتۇسىپ، جىلاپ جىبەردى، بۇرشاقتاعان جاسى زىلدەي بوپ نانعا تىرس-تىرس تامدى.
كۋحنياعا شەشەم مەن اتام كەلدى؛ اجەم پيروگتى ستولعa لاقتىرىپ كەپ جىبەرگەندە، تارەلكەلەر شورشىپ-شورشىپ ءتۇستى.
— قاراشى، سەندەردىڭ كەسىرىڭنەن نە بولعانىن، بۇل ومىردە قىزىق كورمەگىر وڭشەڭ!
كوڭىلدى جانە سابىرلى شەشەم، رەنجىمە دەپ اجەمدى قۇشاقتاي الدى؛ مىج-مىج بوپ، سىلەسى قاتقان اتام ستول جانىڭا وتىردى دا، موينىنا سۋلىق بايلاپ جاتىپ، كۇلبىرەگەن كوزىن كۇننەن قىسا ءتۇسىپ، كۇڭكىلگە باستى.
— جارار، ەشتەڭە ەتپەس! جاقسى پيروگتى دە تالاي جەگەنبىز! قۇدايتاعالا — ساراڭداۋ، جىلدار ءۇشىن مينۋتتەن تولەيدى... پروسەنت دەگەنىڭدى بىلمەيدى. ۆاريا، وتىرشى... جارار!
اتام بەينە ءبىر ەسۋاس تارىزدەنىپ كەتىپتى، استىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قۇداي تۋرالى، كۇناقار احاۆ تۋرالى، اكە بولۋ دەگەننىڭ اۋىر ەكەندىگى تۋرالى سويلەۋمەن بولدى. اجەم اشۋلانىپ:
— ءاي سەن، — اسىڭدى جەۋدى بىلسەيشى! — دەپ ونىڭ ءسوزىن بولۋمەن وتىردى.
شەشەم، جارقىن كوزىن ويناقشىتا ءتۇسىپ، قالجىڭداۋمەن وتىردى.
— قالاي، قورقىپ كەتتىڭ بە الگىدە؟- — دەپ سۇرادى ول، مەنى ءتۇرتىپ قويىپ.
جوق، مەن وندا تاپ ونشا قورقا قويعان جوق ەدىم، ءبىراق ءقازىر ماعان ىڭعايسىز، ءارى تۇسىنىكسىز بولىپ وتىر.
قاشانعى مەيرام كۇندەرىندەگى ادەتىنشە، استى تىم جالىقتىرا ۇزاق وتىرىپ، كوپ جەدى، وسىدان جارتى ساعاتتاي بۇرىن، توبەلەسىپ قالۋعا جاقىنداپ، بىر-بىرىنە ايعايلاسقان، كوز جاسىن توگىپ، ەڭىرەپ، بۇرقان-سارقان بولعان ادامدار ەمەس سياقتى. ولار وسىنىڭ ءبارىن شىنىمەن ىستەدى جانە ولارعا جىلاۋ قيىن عوي دەگەنگە ءبىرتۇرلى سەنگىڭ كەلمەيدى. ولاردىڭ كوز جاستارى دا، ايعايلارى دا، ءبىر-بىرىن ازاپتاعاندارىنىڭ ءبارى دە، ورتشە ءالسىن ءالى تۇتانىپ، لەزدە سونە قالىپ، ماعان بىردەن-بىرگە ۇيرەنشىكتى بوپ كەتتى، كوڭىلىمدى تولقىتۋى بارعان سايىن كەمىپ، جۇرەگىمدى تەبىرەنتۋى دە باسەڭدەي بەردى.
ءامىر جاعدايلارى ناشار جانە قوراش بولعاندىعىنان، ورىس ادامدارىنىڭ ۋايىمدى جالپى ەرمەك ەتەتىنىن، ونىمەن بالالارشا وينايتىنىن، باقىتسىزدىققا ۇشىراۋدان ونشا كوپ ارلانا قويمايتىنىن كوپ جىل كەيىن ۇقتىم.
ۇشى-قيىرى جوق كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۋايىم دا — مەيرام، ەرتتە — ەرمەك؛ ءوڭسىز بەتكە سىزات تا — اشەكەي...
XI
وسى وقيعادان كەيىن شەشەم بىردەن الدەنىپ كەتتى، بويى سىپتاي بوپ تۇزەلىپ، ۇيگە يە بوپ الدى، — ال، اتام ەلەۋسىز، ويشىل بوپ، بۇرىنعىسىنداي ەمەس، جۋاسىپ كەتتى.
اتام كوبىنەسە-اق ۇيدەن شىقپايدى، «اكەمنىڭ جازعاندارى» دەگەن ءبىر بەلگىسىز قۇپيالى كىتاپتى وقىپ، شارداقتاعى بولمەدە ۇنەمى جاپادان-جالعىز وتىراتىن بولدى. بۇل كىتاپتى ول كىلتتى قوبديدا ساقتاۋشى ەدى، ونى الماس بۇرىن قولىن جۋاتىنىن تالاي كورگەنمىن. كىتاپ كىپ-كىشكەنتاي، قالىڭ سارعىش سۇرىكپەن قاپتالعان؛ تيتۋلىنىڭ الدىنداعى كوگىلدىر قاعازدىڭ بەتىنە وڭعان سىيامەن: «قۇرمەتتى ۆاسيليي كاشيرينگە شىن جۇرەكپەن ەستەن شىعارماس ءۇشىن العىس ايتا سىيلادىم» دەپ ادەمىلەپ جازىپ، ءبىرتۇرلى ءبىر تاڭعاجايىپ فاميليا قويىلعان، قويعان قولى ۇشقان قۇستىڭ سۋرەتى ءتارىزدى. كىتاپتىڭ مۇقاباسىنىڭ زىلدەي قاتىرماسىن ەپتەپ قانا اشىپ، اتام كۇمىس جيەكتى كوزىلدىرىگىن كيەدى دە، الگى جازۋعا قاراپ وتىرىپ، كوزىلدىرىگىن جوندەمەك بوپ، مۇرىنىن كوپكە دەيىن كىرجىڭدەتىپ وتىرادى. مەن ودان — بۇ نەندەي كىتاپ؟ — دەپ تالاي سۇراعام، — ول:
— ساعان مۇنى ءبىلۋدىڭ كەرەگى جوق. شىداي تۇر، — ولسەم، وسيەتىمدە ساعان قالدىرىپ كەتەمىن. جانات ىشىگىمدى دە ساعان قالدىرىپ كەتەمىن، — دەپ، سەندىرە جاۋاپ قايىراتىن.
اتام ەندى شەشەممەن سىپايىلاۋ، ءارى از سويلەسە باستادى، شەشەمنىڭ سوزدەرىن، پەتر اعايشا، كوزدەرىن جارقىلداتا وتىرىپ، ىقىلاستى تىڭدايدى.
سونسوڭ:
— جارايدى! بىلگەنىڭشە ىستەي بەر... — دەپ، قولىن ءبىر سەرمەپ، كۇڭكىلدەپ قويادى.
اتامنىڭ ساندىقتارىندا كوپتەگەن ءبىر ەرسى جاساۋلار: شتور يۋبكالار، اتلاس كەۋدەشەلەر، كۇمىسپەن شالعان جىبەك سارافاندار، ايەلدىڭ مارجان قوندىرعان ەسكىلىكتى باس كيىمدەرى، جارقىن ءتۇستى ورامالدار مەن ءبىرتارتارلار، موردۆانىڭ اۋىر مونشاقتارى، ءتۇستى تاستان تىزگەن مويىنالقالار جاتاتىن؛ اتام وسىنىڭ ءبارىن قۇشاق-قۇشاعىمەن شەشەمنىڭ بولمەسىنە الىپ بارىپ، ستول-ستولعا، ستۋلدارعا جايىپ سالادى، شەشەم جاساۋلاردى تاماشالاپ وتىرادى.
— ءبىزدىڭ كەزىمىزدەگى كيىم بۇگىنگىدەن الدەقايدا اسەم، قىمبات بولاتىن! كيىم قىمبات بولسا دا، قاراپايىم، جوندەمىرەك تۇراتىنبىز. ول زاماندار ءوتىپ كەتتى، ەندى قايتىپ كەلمەيدى! قانە، كيىپ كور، ساندەنىپ قارا... — دەيدى اتام.
ءبىر كۇنى شەشەم از ۋاقىتقا جالعاس بولمەگە كەتىپ قالدى دا ودان، التىنمەن شالعان كوك سارافان، مارجان قوندىرعان باس كيىم كيىپ كىرىپ كەلدى؛ اتاما تومەن يىلە سالەم ەتىپ:
— ۇناي ما، تاقسىر اتاي؟ — دەپ سۇرادى.
اتام تاماعىن كەنەپ، ءبىرتۇرلى بوپ جادىراپ كەتتى، قۇلاشىن جايىپ، ساۋساقتارىن قىبىرلاتا ءتۇسىپ، شەشەمدى ءبىر اينالىپ ءوتتى دە، تۇسىندە ۇيقىسىراپ سويلەگەندەي، بىلدىرلاڭقىراپ:
— ەي، ۆارۆارا-اي، اقشاڭ كوپ بولىپ، جانىندا جاقسى ادامدار جۇرسە، قانداي بولار ەدى... — دەدى.
شەشەم ەندى ءۇيدىڭ الدىڭعى جاعىنداعى ەكى بولمەدە تۇراتىن بولدى، وعان ءجيى-جيى قوناقتار كەلەدى، باسقالاردان گورى اعايىندى ماكسيموۆتەر جيىرەك كەلەتىن بولدى: بىرەۋى — ۇزىن سەلەۋ ساقالدى، كوك كوز، زور، ادەمى وفيسەر، پەتر دەگەن؛ قارت بارينگە تۇكىرگەنىم ءۇشىن اتام مەنى ساباعاندا، سونى كورىپ تۇرعان وفيسەر وسى ەدى؛ ەكىنشىسى شوقشا قارا ساقالدى ەۆگەنيي، بۇ دا ۇزىن بويلى، اياقتارى شيدەي، ءوڭى قۇپ-قۋ. ۇلكەن كوزدەرى الشا ءتارىزدى، ءوزى التىن تۇيمەلى جانە قۋشىق يىقتارىنا ۆەنزەل قاداعان جاسىلداۋ مۋندير كيەتىن. بۇيرالانعان ۇزىن شاشىن بيىك، جالتىر ماڭدايىنان ەپپەن ءالسىن-الى كەيىن سىلكىپ، مۇسىركەي كۇلىمسىرەيتىن دە:
— بايقايمىسىز، مەنىڭ ويىمشا... — دەگەن ءمۇلايىم سوزدەردەن باستاپ، مىڭگىرلەگەن داۋىسپەن ءبىر نارسەلەردى اڭگىمەلەپ وتىراتىن.
ونىڭ اڭگىمەسىن شەشەم، كوزىن كىلميتىڭكىرەپ، كۇلىمسىرەي تىڭدايتىن دا:
— ءسىز ءالى ءسابيسىز، ەۆگەنيي ۆاسيليەۆيچ، عافۋ ەتىڭىز... — دەپ، ءسوزىن ءبولىپ جىبەرەتىن.
وفيسەر جالپاق الاقانىمەن تىزەسىن سوعىپ قالىپ:
— شىنىندا دا ءسابي... — دەپ ايقايلاپ قوياتىن.
سۆياتكا كۇندەرى ۋ-شۋ، ءارى كوڭىلدى بوپ ءوتتى، شەشەمنىڭ بولمەلەرىنە كەش سايىن كوبىنەسە-اق كيىنگەن-جاسانعان ادامدار توعىتىلا كەلىپ ءجۇردى، ءوزى دە ىلعي جۇرتتىڭ بارىنەن جاقسى كيىنىپ الىپ، قوناقتارمەن بىرگە كەتىپ ءجۇردى.
الا-قۇلا بوپ كيىنگەن قوناقتارمەن بىرگە شەشەم قاقپا سىرتىنا شىعىپ كەتكەن سايىن، ءۇي بەينە ءبىر جەرگە باتا تۇسكەندەي، ءىشىنىڭ ءبارى جىم-جىرت، كۇدىكتى كوڭىلسىز بولا قالادى. ءۇي ءىشىنىڭ ءبارىن تارتىپكە كەلتىرىپ، بولمەدە كارى قازشا بايپاڭداپ اجەم جۇرەدى، پەشتىڭ جىلى بەتشولمەگىنە ارقاسىن سۇيەپ:
— ەندەشە، — جارار، ماقۇل... نەندەي ءتۇتىن ەكەنىن، كۇن دە كەلەر كورەتىن... — دەپ، وزىنە ءوزى سويلەپ، اتام تۇرادى.
سۆياتكا كۇندەرىنەن كەيىن شەشەم مەنى مەن ساشانى، ميحايلو اعايدىڭ ۇلىن، مەكتەپكە اپاردى. ساشانىڭ اكەسى ۇيلەنگەن بولاتىن، وگەي شەشەسى ونى بىردەن-اق جاراتپاي، ساباي باستاعان، سوسىن ساشانى، اجەمنىڭ زورلاۋىمەن — اتام ءوز ۇيىنە العان. ەكەۋمىز مەكتەپكە ايعا جاقىن بارىپ جۇردىك، وندا ماعان وقىتقاننىڭ بارىنەن ەسىمدە قالعانى تەك:
— «سەنىڭ فاميلياڭ كىم» — دەگەن سۇراققا، جاي:
— «پەشكوۆ»، — دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولمايدى.
— «مەنىڭ فاميليام — پەشكوۆ»،- — دەپ جاۋاپ بەرۋ كەرەك دەگەن عانا ءسوز.
سوسىن وقىتۋشىعا:
— «شىراعىم، سەن ايقايلاما، سەنەن قورىقپايمىن...» — دەۋگە دە بولمايتىنى ەسىمدە قالىپتى.
مەكتەپ ماعان بىردەن-اق ۇنامادى، اعام بولسا — العاشقى كۇندەرى وتە رازى بوپ ءجۇردى، وزىنە وپ-وڭاي-اق سەرىكتەر تاۋىپ الدى، ءبىراق ءبىر كۇنى ساباق ۇستىندە ۇيقتاپ كەتتى دە، ءبىر مەزەتتە:
— قويدى-ى-ىم... — دەپ ۇيقىسىراپ، سۇمدىق قاتتى ايقايلاپ جىبەردى.
وياتىپ جىبەرگەن سوڭ ول كلاستان سۇرانىپ شىعىپ كەتتى، سونىسى ءۇشىن كەلەمەج بولدى، كەلەسى كۇنى ەكەۋمىز مەكتەپكە كەلە جاتىپ، سەننايا الاڭىنداعى سايعا تۇسكەن كەزىمىزدە، ول توقتاي قالىپ:
— سەن — جۇرە بەر، مەن بارمايمىن! مەنىڭ ونان دا قىدىرعانىم ارتىق، — دەدى.
جۇرەسىنەن وتىرا قالىپ، كىتاپ سالعان تۇيىنشەگىن قارعa مۇقياتتاپ كومدى دە، كەتىپ قالدى. يانۆاردىڭ "شۋاق كۇنى ەدى، توڭىرەكتىڭ ءبارىن كۇن كۇمىستەي جارقىراتىپ تۇر، اعامنىڭ قىلىعىنا قاتتى قىزىقتىم، ءبىراق امالىم قۇرىپ، مەكتەپكە جۇرە بەردىم، — شەشەمدى رەنجىتكىم كەلمەدى. ساشانىڭ كومگەن كىتاپتارى، ارينە، جوعالىپ كەتتى دە، كەلەسى كۇنى ونىڭ مەكتەپكە بارماۋىنا زاڭدى سەبەبى بولدى، ءبىراق ول قىلىعى ءۇشىنشى كۇنى اتاما ءمالىم بوپ قالدى...
ەكەۋمىزدى سوتقا تارتتى، — كۋحنياداعى ستول باسىندا اتام، اجەم، شەشەم بىزدەن جاۋاپ الىپ وتىر. اتامنىڭ بەرگەن سۇراقتارىنا ساشانىڭ ەرسى جاۋاپ بەرگەنى ءالى ەسىمدە.
— وسى سەن مەكتەپكە قالاي بارماي ءجۇرسىن؟
ساشا اتامنىڭ بەتىنە مولدىرەگەن مومىن كوزدەرىمەن تۋرا قاراپ:
— مەكتەپتىڭ قايدا ەكەنىن ۇمىتىپ قالىپپىن، — دەپ جاۋاپ بەردى اسىقپاي.
— ۇمىتىپ قالدىم دەيمىسىڭ؟
— يا، ىزدەدىم-ىزدەدىم...
— سەن لەكسەيدىڭ سوڭىنان ىلەسسەڭ ەدى، ول ۇمىتپايدى!
— مەن ودان كوز جازىپ قالدىم.
— لەكسەيدەن بە؟
— يا.
— بۇل قالايشا؟
ساشا ويلانىڭقىراپ تۇردى دا، كۇرسىنىپ قويىپ:
— بوران ەدى، ەشتەڭە كورىنبەدى، — دەدى.
جۇرتتىڭ ءبارى كۇلىپ جىبەردى، — كۇن تىمىق، شۋاق ەدى. ساشا دا قىمسىنا كۇلىمسىرەپ قويدى، ءبىراق اتام، ءتىسىن اقسيتا ءتۇسىپ:
— سەن ونىڭ قولىنان، بەلبەۋىنەن ۇستاساڭ ەدى؟ — دەپ سۇرادى كەكەتىپ.
— ۇستاپ ەدىم، ءبىراق جەل جۇلىپ اكەتتى، — دەپ ءتۇسىندىردى ساشا.
ساشا جالقاۋلانا، ۇمىتسىزدەنە سويلەدى، بۇل كەرەكسىز، قيسىنسىز وتىرىكتى تىڭداپ وتىرۋ ماعان دا ىڭعايسىز بولدى، ونىڭ قاسارمالىعىنا ءوزىم قاتتى تاڭداندىم.
ەكەۋمىزگە دۇرە سوعىلدى دا، بۇرىن ءورت ءسوندىرۋشى بولعان، ءبىر قولى سىنىق شالدى بىزگە جولباسشىلىققا جالداپ الدى، — ساشا عىلىمعا قاراي ساپار شەككەندە، ءبىر جاققا اداسىپ كەتپەۋىن باقىلاۋعا مىندەتتى ەدى ول شال. ءبىراق، بۇل كومەك ەتپەدى: كەلەسى كۇنى اعام، سايعا جەتە بەرىپ، كەنەت ەڭكەيە قالىپ، اياعىنان ءبىر بايپاعىن شەشىپ الدى دا، اناداي جەرگە اتىپ جىبەردى، ەكىنشىسىن شەشىپ الدى دا، تاعى ءبىر جاققا لاقتىردى، سوسىن ءوزى شۇلىقشاڭ الاڭ بويىمەن جۇگىرە جونەلدى. شال، اھلاپ، ۋھلەپ، اياق كيىمدەردى جيناۋعا جورتاقتاي جونەلدى، سونسوڭ قورقىپ كەتىپ، مەنى ۇيگە الىپ قايتتى.
اتام، اجەم جانە شەشەم، قاشقىندى ىزدەپ، ۇزاقتى كۇن قالانى كەزۋمەن بولدى، ساشانى تەك كەشكە تامان عانا موناستىر جانىنان، چيركوۆ تراكتيرىنەن تاۋىپ الدى، مۇندا ول جۇرتقا ساۋىق كورسەتىپ، بيلەپ ءجۇر ەكەن. ونى ۇيگە الىپ كەلدى دە، قاسارىپ ۇندەمەگەنىنەن قىسىلىپ، ءتىپتى ۇرمادى دا، سوسىن ول مەنىمەن بىرگە جوعارىداعى ساكىدە، ەكى اياعىن جوعارى اسىپ، توبەنى سۇيكەلەي ءتۇسىپ جاتتى دا:
— وگەي شەشەم مەنى سۇيمەيدى، اكەم دە جاراتپايدى، اتام دا جاقتىرمايدى، — نەمەنە، ەندى مەن سولارمەن بipگe تۇرا بەرەم بە؟ كورەرسىڭ اجەمنەن قاراقشىلاردىڭ قايدا جۇرەتىنىن سۇراپ الامىن دا، سولارعا قاشىپ كەتەم، — سو كەزدە وزدەرىڭ ءبارىن دە بىلەرسىڭدەر... بىرگە قاشساق قايتەدى؟ — دەدى اقىرىن عانا.
مەن ونىمەن بىرگە قاشا الماۋشى ەم: ول كۇندەرى مەنىڭ ءوز ماقساتىم بار ەدى — ۇزىن سەلەۋ ساقالدى وفيسەر بولۋعا بەل بايلاعان ەم، ول ءۇشىن وقۋ كەرەك قوي. اعاما جوسپارىمدى ايتقان كەزىمدە، ويلانىڭقىراپ جاتىپ، مەنىڭ ونىمدى ماقۇل كوردى:
— بۇل دا جاقسى، — دەدى. — سەن وفيسەر بولعان كەزدە، مەن الدەقاشان اتامان بوپ جۇرەم، ساعان مەنى ۇستاۋ كەرەك بولادى، ءبىر-بىرىمىزدى ءولتىرىپ تە تاستارمىز، ايتپەسە تۇتقىنعا دا الارمىز. مەن سەنى ولتىرمەس ەم.
— مەن دە سەنى ولتىرمەس ەم.
وسىلاي دەپ ءسوز بايلاستىق.
اجەم كەلدى، پەشكە شىقتى دا، بىزدەرگە كوز جىبەرىپ:
— نەمەنە، تىشقانشىقتار؟ ە-ەح، جەتىمەكتەر، جارقىنشاقتار! — دەپ سويلەي باستادى.
بىزدەردى ەسىركەپ، ساشانىڭ وگەي شەشەسىن، — تراكتيرشىنىڭ قىزى، جۋان نادەجدا جەڭگەيدى بالاعاتتاي باستادى؛ سونسوڭ بۇكىل وگەي شەشە، وگەي اكە اتاۋلىنىڭ ءبارىن سوكتى دە، دانىشپان تاقۋا يونانىڭ ءجاسوسپىرىم بوزبالا كۇنىندە، ءوزىنىڭ وگەي شەشەسىمەن قۇداي سوتىمەن سوتتاسقانى جايلى اڭىزدى ايتىپ بەردى؛ ونىڭ اكەسىن، بەلووزەرودا تۇراتىن بالىقشى ۋگليچانيندى:
جاس قاتىنى ولتىرگەن:
ماس قىپ كۇشتى سىرامەن،
ءدارى بەرىپ ۇيقتاتتى،
سول ۇيقتاعان كۇيىندە،
Tap تابىتقا ۇقساعان
مىنگىزىپ ەمەن قايىققا،
ۇيەڭكى ەسكەكتەرىمەن
تەرەڭگە قاراي ەسەدى
جاۋىز، ارام نيەتپەن.
تۇڭعىيىققا بارىپ ول،
تەڭسەلە ءتۇسىپ، ەڭكەيىپ،
قالتىلداعان قايىقتى
جىبەرىپتى توڭكەرىپ.
سۋ تۇبىنە جاكىردەي
ەرى باتىپ كەتىپتى،
قاتىننىڭ ءوزى ىركىلمەي
جاعاعا ءجۇزىپ جەتىپتى.
شىعا سالا سۋلايدى،
قاتىندارشا داۋىس قىپ،
جالعان زارىن ءپاش ەتىپ،
ويباي سالىپ جىلايدى،
اقپەيىل جۇرت نانىپتى،
قوسىلىپ بىرگە نالىپتى:
— وي، بايعۇسىم، جاس جەسىر!
قايعىڭ سەنىڭ كول-كوسىر،
قۇداي بەردى ءومىردى،
ءولىمدى ءوزى جىبەردى!
تەك يونا — ەگەي ۇل —
وگەي شەشەگە نانباي بۇل،
سەنىمسىزدىك ءبىلدىردى،
جۇرەگىنە شەشەنىڭ
الاقانىن تيگىزدى.
ءسويتتى داعى سويلەدى
ۇياڭ، باياۋ ۇنمەنەن:
— وگەي شەشەم، ءاي، نەنىڭ،
تاعدىرىمسىڭ سەن ءوزىڭ،
ارام قۇسسىڭ تۇندە ۇشقان،
جاۋىزدىقپەن ءزار جۇتقان؛
نانبايمىن كوزىڭ جاسىنا:
قۋانعاننان سوعادى
جۇرەگىڭ تىم-اق اسىعا!
تۇرا-تۇر سەن، ودان دا،
سۇرايىق ءبىز قۇدايدان،
كوكتەگى بارشا اۋليە —
سۇرايىق تاعى سولاردان:
السىن بىرەۋ وڭ قولعا
الماس بولات پىشاقتى،
اتسىن سونى اسپانعا؛
راس بولسا سەنىكى —
جارسىن مەنى سول پىشاق،
راس بولسا مەنىكى —
ءتۇسسىن ساعان ول پىشاق!
وگەي شەشە، كوزىنىڭ
وتىن شاشا، دولدانا،
قارادى وگەي بالاعا.
يونانىڭ الدىنا
تۇردى نىعاي اياعىن،
سالدى ۇرىس باياعى:
— ءاي، ەسالاڭ ءمۇساپىر،
شالا تۋعان، سەن پاقىر
نە شىعارىپ تۇرعانىڭ؟
باتىلىڭ قالاي بارعانى؟
جينالعان جۇرت تىڭدادى،
كوردى كوزى ءبارىنىڭ —
ءىستىڭ ءتۇبى قاراڭعى.
مۇڭايىستى، ويلاندى،
اقىلداستى، تولعاندى.
شىعا كەلدى سول شاقتا
ءبىر بالىقشى قارت ادام،
سالەم ەتىپ جان-جاققا،
اشتى ءسوزدى ۇيعارعان:
— بولات پىشاق بەرىڭدەر
وڭ قولىما، حالايىق.
لاقتىرايىن اسپانعا،
سونسوڭ تۇرىپ قارايىق:
كۇنالىنى ول تابار،
— ءوزى-اق سوعان قادالار!
ال ماس بولات پىشاقتى.
قاريا قولعا الىپتى،
اقباسىنان اسىرا،
اسپانعا اتىپ قالىپتى.
قۇسشا كوككە بۇلدىراپ
كەتەدى پىشاق زىمىراپ.
جۇرت سارسىلىپ كۇتەدى،
پىشاق ءبىراق، تۇسپەيدى.
جۇرتتىڭ كوزى جوعارى —
جارقىراعان اسپاندا،
يىندەرى تىرەسكەن،
بورىكتەرى تۇر قولدا.
ءبىر ءۇن قاتپاي تۇر ءبارى.
مىلقاۋ قارا ءتۇن دە ءارى —
پىشاق ءالى تۇسكەن جوق!
اتتى تاڭنىڭ شاپاعى،
كول ۇستىنەن گۇل جايناپ؛
وگەي شەشە تۇر تاعى،
كۇلىم قاعا جايناڭداپ،
اعىپ ءتۇستى پىشاق كەپ
قارىلعاششا سىپ ەتىپ،
قادالدى وگەي شەشەنىڭ
جۇرەگىنە دىك ەتىپ.
جينالىسقان ادال جۇرت.
جۇگىنىپ ءبارى وتىردى: —
شىندىعىڭا مىڭ شۇكىر! —
دەپ، قۇدايعا باس ۇردى.
تۇنىق وزەن كەرجەنتىڭ
جاعاسىندا بار دەيدى
سوپىلاردىڭ مەكەنى،
عايىپ قالا كيتەجدىڭ
ماقىندا تۇر سول دەيدى، —
بالىقشى قارت جارىقتىق
يونانى الىپتى،
اپارىپ سوعان سالىپتى ...
كەلەسى كۇنى تۇلابويىم قىپ-قىزىل الا بوپ ءبورتىپ وياندىم، ماعان شەشەك شىعىپتى. مەنى تۇپكى شارداققا سالدى، كەزىم تۇك كورمەي، اياق-قولدارىم جالپاق بينتتەرمەن مىقتاپ تاڭۋلى، سۇمدىق، جامان ساندىراقتاپ، ۇزاق جاتتىم، — ءبىر ساندىراقتاپ ءوزىم شاق ولمەي قالدىم.ماعان جاس سابيشە قاسىقتان اس ىشكىزۋ ءۇشىن تەك اجەم عانا كەلىپ، ۇشى-قيىرى جوق ۇنەمى تىڭ ەرتەگىلەر ايتىپ كەتىپ جۇرەتىن. ءبىر كۇنى كەشتىعۇرىم، بەتىم بەرى قاراپ ساۋىعىپ، اياق قولىم شەشۋلى جاتقان كەزىمدە، — بەتىمدى تىرناتپاس ءۇشىن ەكى قولىمنىڭ ساۋساقتارى عانا جەڭ ىشىندە بينتتەۋلى بولاتىن، — اجەم داعدىلى كەلەتىن مەزگىلىنەن ءبىر سەبەپپەن كەشىگىپ قالدى، بۇل مەنى ۇرەيلەندىرە باستاپ ەدى، ءبىر مەزەتتە اجەمدى كوزىم شالىپ قالدى: ول شارداققا كىرە بەرىس جەردەگى شاڭ-شاڭ تاقتايدىڭ ۇستىندە ەتبەتىنەن ءتۇسىپ، قۇلاشىن جايىپ جاتىر، مويىنى پەتر اعايدىڭ مويىنىنشا، جارما-جارى كەسىلگەن، تۇكپىردەن، شانىتقان قاراكولەڭكەدەن ءبىر ءداۋ مىسىق كوزىن باجىرايتا تىگىپ، اجەمە تامان جىلجىپ كەلەدى.
توسەكتەن ۇشىپ تۇرەگەلدىم، تەرەزەنىڭ ەكى قابات كاشەگىن بىردەي اياعىممەن تەۋىپ، يىنىممەن سوعىپ، ۇشىرىپ ءتۇسىردىم دە سىرتقا، كۇرتىك قارعا اتىپ ءتۇستىم. سول كۇنى كەشكە شەشەم ۇيىندە قوناقتار بار ەكەن، مەنىڭ تەرەزە اينەكتەرىن سىندىرعانىمدى دا، كاشەكتەرىن قيراتقانىمدى دا ەشكىم ەستىمەپتى، كۇرتىكتە ەداۋىر ۇزاق جاتىپ قالىپپىن. ەش جەرىم مەرتىككەن جوق، توپشىم عانا شىعىپ كەتىپتى، تۇلابويىمدى اينەك كوپ جاراقاتتاپتى، ءبىراق اياقتارىمنىڭ جانى كەتىپ، ءۇش ايداي قوزعالا الماي جاتتىم: ۇيدەگى ۋ-شۋدىڭ كۇننەن كۇنگە كۇشەيە تۇسكەنىن، تومەندە ەسىك سارتىلى جيىلەنگەنىڭ كىسىنىڭ جۇرگەن ءدۇبىرى ۇلعايعانىن تىڭداۋمەن جاتتىم.
كوڭىل جابىقتىرا ۇسكىرگەن بوران ءۇي شاتىرىن سىتىر-سىتىر وتكىزەدى، ەسىكتىڭ سىرتىندا، شارداقتا جەل گۋ-گۋ اسىر سالادى، تۇربا قايعىلى سازبەن ىزىڭ قاعادى، پەش جابىندارى ءدىر-دىر ەتەدى، كۇندىز قارعالار قارقىلداۋمەن بولادى، تىمىق تۇندەردە دالادان ۇلىعان قاسقىرلاردىڭ كوڭىلسىز داۋىسى ەستىلىپ تۇرادى، — وسى مۋزىكانى تىڭداپ جاتىپ، كوڭىلىم دە مارقايا ءتۇستى. سونسوڭ از-ازداپ، اقىرىنداپ قانا، دەگەنمەن كۇننەن-كۇنگە بىرتە-بىرتە جىلى شىرايلانا ءتۇسىپ، كوكتەم دە مارت كۇنىنىڭ كۇلىمدەگەن كوزىمەن تەرەزەدەن قاراي باستادى؛ شاتىر ۇستىندە، شارداقتا مىسىقتار مياۋلاپ اندەتە، باجىلداي باستادى، جاردىڭ قاباتىنان كوكتەم سىبدىرىنىڭ دىبىسى ەستىلىپ تۇر — مولدىرەگەن سۇمەلەك مۇزدار ومىرىلىپ تۇسەدى، شاتىر قيىعىنان ەرىگەن قار ىسىرىلىپ قۇلايدى، سوسىن شىركەۋ قوڭىراۋلارىنىڭ داڭعىرى دا قىستىگۇنگىدەن گورى قوڭىرلاۋ بوپ ەستىلە باستادى.
اجەم كەلىپ-كەتىپ ءجۇر، سويلەگەن كەزىندە وزىنەن اراق ءيسى كۇننەن-كۇنگە كوبىرەك، ءارى كۇشتىرەك شىعاتىن بولدى، سونسوڭ ءوزى ءبىر ۇلكەن اق شاينەك اكەلە باستادى، ونى مەنىڭ كەرەۋەتىم استىنا تىعىپ قويادى دا، كوزىن قىسا ءتۇسىپ:
— جان-كوكەگىم، سەن ءۇي پەرىسىنە، اتاقا، ايتىپ قويما! — دەيدى.
— نەگە ىشەسىن؟
— تىرس ەتپە! ەسەيگەن سوڭ — بىلەرسىن...
شاينەكتىڭ شۇمەگىنەن سورىپ-سورىپ الىپ، ەرنىن جەڭىمەنەن ءسۇرتىپ قويىپ:
— ايتپاقشى، كەشە مەن نەنى اڭگىمەلەگەن ەم، ەسىڭدە مە، شىراعىم؟ — دەپ سۇراپ، ءمۇلايىمسي كۇلىمسىرەيدى.
— اكەم جايىن.
— ەندەشە، قاي جەرىنە كەپ ەم؟
مەن ەسىنە سالامىن دا، اجەمنىڭ كەلىستى اڭگىمەسى كەپكە دەيىن بۇلاقتاي اعادى.
اكەم جايىن ونىڭ ءوزى باستاپ اڭگىمەلەدى، ءبىر كۇنى اراق ىشپەي، مۇڭايىپ، شارشاپ كەلدى دە:
— تۇسىمدە سەنىڭ اكەڭدى كوردىم، قولىندا جاڭعاق اعاشىنان جاساعان تاياعى بار، كەلە جاتىر ەكەن دەيمىن، ىسقىرىپ قويادى، سوڭىنان ءبىر شۇبارالا يت جۇگىرىپ كەلەدى، سالاقتاعان ءتىلى دىردەك قاعادى. ماكسيم ساۆۆاتەيچ ءبىرتۇرلى تۇسىمە ءجيى-جيى ەنە بەرەتىن بولدى، — ءسىرا، ءوزىنىڭ پاناسىز جانىنىڭ تىنىم-تىنىشتىعى جوق شىعار... — دەدى.
اكەمنىڭ ءومىر تاريحىن، ءوزىنىڭ تالاي-تالاي ايتقان اڭىزدارى ءتارىزدى قىزعىلىقتى ءومىر تاريحىن، اجەم ۇدايىمەن بىرنەشە كەش بويى اڭگىمە ەتتى.
سىڭىرگەن ەڭبەگىمەن وفيسەرلىك دارەجەسىنە جەتىپ، قولاستىنداعى ادامدارعا راقىمسىز قاتال بولعانى ءۇشىن، سيبيرگە جەر اۋدارىلعان سولداتتىڭ بالاسى ەكەن اكەم؛ مەنىڭ اكەم سول ءسيبيردىڭ ءبىر جەرىندە تۋىپتى. تۇرمىسى جامان بولىپتى، جاس بالا كۇنىنەن-اق ۇيىنەن قاشا بەرىپتى؛ ءبىر كۇنى اتام ونى توعايدان قويان اڭدىعانداي، يتپەن ىزدەپتى؛ كەلەسى ءبىر جولى ۇستاپ الىپ، ولتىرە ۇرا باستاعان سوڭ، كورشىلەرى اراشالاپ الىپ، جاسىرىپ قويىپتى.
— كىشكەنتاي بالالاردى ءارقاشان ۇرا بەرە مە؟ — دەپ سۇرادىم؛
— ءارقاشان، — دەپ، قوبالجىماي جاۋاپ قايىردى اجەم.
اكەمنىڭ شەشەسى ەرتە قايتىس بولىپتى، سوسىن اكەم توعىز جاسقا تولعان سوڭ اتام دا قايتىس بولادى، اكەمدى وكىل اكەسى — اعاش شەبەرى اسىراپ الىپ، پەرم قالاسىنىڭ قولونەرشىلەر سەحىنا تىركەيدى دە، ءوز ونەرىنە باۋلىي باستايدى، ءبىراق اكەم ودان قاشىپ كەتەدى، سوقىرلاردى جەتەلەپ، جارمەڭكە-جارمەڭكەنى كەزەدى، ون التى جاسىندا نيجنييگە كەلەدى دە، كولچين كەمەلەرىندەگى پودريادچيك اعاش شەبەرىنە قىزمەت ىستەي باستايدى. جيىرما جاسىندا جاقسى مەبەلشى، وبويشى، ءارى دراپيروۆششيك بوپ الادى. ونىڭ قىزمەت ىستەگەن ماستەرسكويى ناعاشى اتامنىڭ كوۆاليحاداعى ۇيلەرىمەن قاتار ەكەن.
— قورشاۋلارى اپ-الاسا دا، ادامدارى پىسىقشا عانا ەدى، — دەدى اجەم كۇلە سويلەپ. — ءبىر كۇنى ۆاريا ەكەۋمىز بيەمشەك جەمىسىن تەرىپ جۇرگەنبىز، ءبىر مەزەتتە الگى سەنىڭ اكەڭ قورشاۋدان قارعىپ ءتۇستى؛ شوشىپ كەتتىم: ۇستىندە اق كويلەگى، قوي ماقپال شالبارى بار، ءبىراق — جالاڭ باس، جەلبىرەگەن ۇزىن شاشىن تاسپامەن تاڭىپ قويعان، الما اعاشتارىنىڭ اراسىمەن ەڭگەزەردەي بوپ ايانداپ كەلەدى. بۇل ونىڭ — قۇدا تۇسە كەلگەندەگىسى ەكەن! مەن ونى بۇرىن دا كورىپ جۇرەتىنمىن، تەرەزەنىڭ الدىمەن وتەتىن-دى، كورگەن سايىن: ءاي ءبىر جايساڭ جىگىت ەكەن! — دەپ ويلاپ قوياتىنمىن. قاسىما كەلگەن سوڭ، مەن ودان: «جىگىت، سەنىڭ ءتيىسسىز جەرمەن ءجۇرۋىڭ قالاي؟» — دەپ سۇرادىم. سوندا ول تىزەرلەپ وتىرا قالدى. «اكۋلينا يۆانوۆنا، دەدى، مەنىڭ وسى تۇرعانىم — تۇرعان، سىزدەن جاسىراتىن ەشبىر سىرىم جوق ال مىنا تۇرعان — ۆاريا؛ قۇداي ءۇشىن، ەكەۋمىزگە كومەك ەت، ۇيلەنەيىك دەپ ەك!» سىلەيىپ قالىپپىن، ءتىپتى ءتىلىم كۇرمەلىپ قالدى. قاراسام، الگى سەنىڭ انتۇرعان شەشەڭ، الما اعاشىنىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ اپ، ءجۇزى قىپ-قىزىل شيەدەي بوپ، اكەڭە ىم قاعىپ تۇر، ءبىراق كوزىنىڭ جاسى — كول. «اھ، مىنا جىن سوققىر بۇزىقتاردى قاراي گور دەدىم، بۇ نە سۇمدىق ويلاپ شىعارىپ جۇرگەندەرىڭ؟ ءاي، ۆارۆارا-اۋ، ەسىڭ دۇرىس پا؟ سەن، جىگىت، دەدىم، سەن ءوزىڭ دە ويلاپ قاراشى: ءالىڭ كەلمەيتىن قايىڭدى سىندىرماق بوپ تۇرعان جوقپىسىن؟» ءبىزدىڭ اتاي بولسا، و كەزدە باي ەدى، سىيلى دا بولاتىن، وزىنە سونىڭ از-اق الدىندا توعىز جىل ۇدايىمەن اۋىسپاستان سەحتا ستارشىن بوپ وتىرعانى ءۇشىن، التىن زەرمەن جيەكتەلگەن قالپاق پەن مۋندير بەرگەن-دى، تاكاپپار كەزى بولاتىن! ءوزىم دۇپ-دۇرىس-اق سويلەپ تۇرعان سياقتىمىن، ءبىراق قورىققانىمنان تۇلابويىم قالتىراپ تۇر، ءارى ولارعا دا جانىم اشيدى: ەكەۋى دە تۇتىگىپ كەتتى. سول ارادا سەنىڭ اكەڭ: «ۆاسيليي ۆاسيليەۆتىڭ ۆاريانى ماعان قولىنان بەرە قويمايتىنىن بىلەمىن! — دەدى، — سوندىقتان مەن ونى الىپ قاشىپ كەتەم، تەك ءوزىڭ كومەگىڭدى بەر» ءسويتىپ، مەن كومەك بەرۋىم كەرەك! وعان ءوزىم ءتىپتى وقتالىپ قالدىم، ءبىراق ول مىزعىر ەمەس: «تاسپەن ۇرساڭ دا مەيلىڭ، تەك كومەك بەر، ءبارىبىر تالابىمنان تايمايمىن!» دەدى. سول ارادا ۆارۆارا دا كەلىپ جەتتى، قولىن ونىڭ يىعىنا اسىلدىرا سالدى دا: «ءبىز ەكەۋمىز الدەقاشان، ءتىپتى ماي ايىندا قوسىلعانبىز، دەدى، بىزگە تەك نەكە قيۋ كەرەك». مەن، بەتىم-اۋ! — دەپ، بار بولعانى كۇلىپ جىبەردىم.
اجەم، تۇلابويى سەلك-سەلك ەتىپ، شەك-سىلەسى قاتىپ كۇلە باستادى، سونسوڭ ناسىبايىن يىسكەپ الىپ، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى دە، راقاتتانا كۇرسىنىپ قويىپ، ءسوزىن جالعاستىرا بەردى:
— ۇيلەنۋ جانە نەكەلەنۋ دەگەننىڭ نەندەي ءمانى بار ەكەنىن سەن ءالى تۇسىنە المايسىن، ءبىراق، ەگەردە قىز، نەكەلەنبەي تۇرىپ بالا تاپسا، بۇل — سۇمدىقتىڭ قارا باسى! سەن مۇنى ەسىندە ساقتا، ەسەيگەن كەزىندە قىزداردى ونداي جولعا ايداۋشى بولما، ساعان بۇل زور كۇنا بولادى، ال قىز باقىتسىزدىققا ۇشىرايدى، بالاسى دا زاڭسىز تۋعان بولادى، — ەسىندە ساقتا، ساق بول! قاتىنداردى ەسىركەي ءجۇر، ولاردى ەرمەك ءۇشىن ەمەس، شىن جۇرەگىڭمەن جاقسى كور، بۇل مەنىڭ ساعان بەرگەن اقىلىم!
اجەم، ستۋلدا تەڭسەلە ءتۇسىپ، ويلانىپ قالدى، سونسوڭ سەلك ەتە ءتۇسىپ، تاعى دا سويلەپ كەتتى:
— ال، ەندى قايتپەك كەرەك؟ ماكسيمدى — ماڭدايدان سالىپ قالدىم، ۆارۆارانى — بۇرىمىنان الدىم، ءبىراق ماكسيم: «ءىستى ۇرۋمەن جوندەي المايسىن!» — دەگەن دۇرىس ءسوزىن ايتتى ماعان. ۆارۆارا دا: «ءسىز اۋەلى نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ويلاپ كورسەڭىز قايتەدى، ۇرساڭىز سونسوڭ ۇرا جاتارسىز!» — دەدى. ماكسيمنەن: «اقشاڭ بار ما ءوزىڭنىڭ؟» دەپ سۇرادىم. «بولىپ ەدى، دەدى، ءبىراق مەن ۆارياعا ساقينا ساتىپ الدىم وعان» — «نەمەنە ءوزى، سەندە نەبارى ءۇش سوم بولىپ با ەدى!» «جوق دەدى، ءجۇز سومعا جاقىن بولعان ەدى». ول كەزدە اقشا قىمبات، زات — ارزان بولاتىن؛ مەن ەكەۋىنە، سەنىڭ اكەڭ مەن شەشەڭە، كەزەك قارايمىن — بۇ نە دەگەن سابيلەر دەيمىن ىشىمنەن، بۇ نە دەگەن اقماقتار! شەشەڭ: «مەن ول ساقينانى سىزدەر كورمەسىن دەپ، ەدەن استىنا تىعىپ قويدىم، ونى ساتۋعا بولادى» — دەدى. شىنىندا دا ەكەۋى دە ءسابي! ءبىراق، قايتكەنمەن دە، بۇلاردىڭ ءبىر جۇمادان كەيىن نەكەلەنۋى كەرەك دەگەن توقتامعا كەلدىك تە، پوپتىق جايىن ءوزىم قامتاماسىز ەتەتىن بولدىم. ءبىراق ءوزىم ەڭكىلدەپ كەپ جىلايمىن، جۇرەگىم تايداي تۋلايدى، اتاڭنان قورقىپ ءجۇرمىن، ۆاريادا دا ۇرەي جوق. دەگەنمەن، رەتتەلىپ الدىق!
— ءبىراق اكەڭنىڭ ءبىر دۇشپانى بار ەدى، ءوزى ماستەر، بۇزىق ادام بولاتىن. بارلىق ءىستى الدەقاشان سەزىپ، بىزدەردى اڭدىپ جۇرەدى ەكەن. سونىمەن، جالعىز قىزىما قولىما تۇسكەن ءتاۋىر كيىمدى كيگىزىپ، قاقپانىڭ سىرتىنا الىپ شىقتىم؛ بۇرىشتىڭ اينالماسىندا ترويكا كۇتىپ تۇرعان بولاتىن، قىزىم ارباعا وتىردى، ماكسيم ءبىر ىسقىردى دا، ءجۇرىپ كەتتى! كوزىمنىڭ جاسىن بۇلاپ، ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىر ەم، الگى سۇمىراي الدىمنان ۇشىراي كەتتى دە: «مەن، دەدى، اقكوڭىل اداممىن، تاعدىرعا قارسى شىقپايمىن، ءبىراق سەن، اكۋلينا يۆانوۆنا، ماعان سونىڭ ءۇشىن ەلۋ سوم اقشا بەر!» — دەدى. اقشام جوق ەدى، اقشانىڭ ءوزىن جاقتىرمايتىنمىن، سوندىقتان جينامايتىنمىن دا، اقماقتىعىمنان الگىگە: «اقشام دا جوق، بەرمەيمىن دە!» — دەپپىن. «بەرەم دەپ ۋادەڭدى بەر!» — دەدى ول. «ۋادە بەرگەنى قالاي، سوسىن مەن ونى قايدان الماقپىن؟» «اۋ، كۇيەۋىڭ باي، ەڭ بولماسا سودان ۇرلاپ الۋعا بولماي ما؟» — دەدى. مەن اقماق، ونى سوزگە اينالدىرىپ، كىدىرتە تۇرسامشى، بەتىنە بىلش ەتكىزىپ ءبىر تۇكىرىپ، جونىمە جۇرە بەرىپپىن عوي! ول، اۋلاعا مەنەن بۇرىن كىرىپ كەتتى دە، الا-توپالاڭ قىلدى!
اجەم، كوزىن جۇمىپ الىپ، كۇلىمسىرەي سويلەدى:
— بۇ سەكىلدى باتىل ىستەردى ءقازىردىڭ وزىندە ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى سۇمدىق قورقىنىشتى. اتاڭ ايۋداي ارقىرادى، — وڭاي دەپ ەڭ وعان؟ كەيدە ول ۆارۆاراعا قاراپ وتىرىپ، دۆوريانعا، بارينگە كۇيەۋگە بەرەم! دەپ ماقتاناتىن. ال، ساعان دۆوريان، ال، ساعان بارين! كىمدى كىمگە قوسۋدى اۋليەنىڭ-اۋليەسى ماريام-انا بىزدەن گورى ارتىعىراق بىلەدى. اتاڭ، ورتەنىپ بارا جاتقانداي، اۋلادا اپتەر-تاپتەر بوپ ءجۇر، ياكوۆ پەن ميحايلونى شاقىرىپ الدى، الگى شۇبار ماستەردى، سوسىن دەلبەشى كليمدى كوندىردى؛ كورىپ تۇرمىن — ءوزى قايىس تاققان كىر، كەستەن الدى، ميحايلو — مىلتىق الدى، ءبىزدىڭ ۇشقىر جاقسى اتتارىمىز، جايداق جەڭىل تارانتاستارىمىز بولاتىن، — وي قۋىپ جەتەدى عوي! — دەپ ويلايمىن. تاپ سول ارادا ۆارۆارانىڭ قورعاۋشى پەرىشتەسى ماعان اقىل ەنگىزە قويدى، — قولىما پىشاق الدىم دا، تەرتەنىڭ ءتاجىباۋلارىن قيدالاپ كەسىپ قويدىم، جولشىباي ءۇزىلىپ كەتپەس پە ەكەن دەيمىن! تاپ سولاي بولىپتى: جولشىباي ءبىر تەرتە تۋارىلىپ كەتىپ، اتاندى، ميحايلو مەن كليمدى سوعىپ ولتىرۋگە شاق قالىپتى دا، كىدىرىپ قالىپتى، جوندەلىپ اپ، شىركەۋگە شاۋىپ جەتكەن كەزدە — ۆاريا مەن ماكسيم ەكەۋى قۇدايعا شۇكىر، نەكەلەرى قيىلىپ بولىپ، شىركەۋ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇر ەكەن.
— ءبىزدىڭ كىسىلەر ماكسيمگە دۇرسە قويا بەرگەن ەكەن، ءبىراق ونىڭ ءوزى تۇلعالى، ادام ايتقىسىز كۇشتى ەدى! ميحايلدى باسپادان ۇشىرىپ ءتۇسىرىپ، قولىن شىعارىپ جىبەرىپتى، كليمدى دە سۇلاتىپتى، اتاڭ مەن ياكوۆ جانە ماستەر ودان قورقىپ، باتا الماپتى.
— اكەڭنىڭ ءوزى اشۋ ۇستىندە دە اقىلىنان جازباۋشى ەدى، اتاڭا كەستەنىڭدى تاستا، سىلتەي بەرمە، مەن مومىن اداممىن، ءبىراق العان نارسەمدى ماعان قۇداي بەردى، ەشكىم تارتىپ الا المايدى، سەنەن ماعان بۇدان باسقا ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس، دەپتى. سونىمەن، ولار ماكسيمنەن تايىپ تۇرادى، اتاڭ تارانتاسقا ءمىنىپ الىپ: «ۆارۆارا، كوش ەندى، سەن ماعان قىز دا ەمەسسىڭ، سەنى مەن كورمەيمىن دە، دۇنيەدە تۇرساڭ دا مەيلىڭ، اشتان ولسەڭ دە مەيلىڭ» — دەپ ايعايلايدى. اتاڭ قايتىپ كەلدى — مەنى تاياقتىڭ استىنا الدى كەپ، مەن تەك ىڭقىلداي تۇسەم دە، مىڭق ەتپەيمىن؛ تاياقتىڭ ورنى بىتەر، ءبىراق بولار نارسە — بولار دا قالار دەيمىن! اتاڭ ماعان كەيىن: «اكۋلينا، بىلە-بىلسەڭ: ەندى سەنىڭ قىزىڭ جوق، وسىنى ۇمىتپا!» — دەدى. مەنىڭ جالعىز ويلايتىنىم: بىلشىلداڭقىرا سەن جيرەن، اشۋ — مۇزبەن تەڭ، جىلى تۇسكەنشە عانا شىدايدى! — دەگەن وي بولاتىن.
مەن بار ىقىلاسىمدى سالىپ، قىزىعا تىڭدايمىن. اجەمنىڭ اڭگىمەسىنىڭ كەيبىر جەرى تاڭقالدىرادى، شەشەمنىڭ نەكەسىن قيعانىن اتام ماعان مۇلدە بۇلاي سۋرەتتەگەن جوق-تى: ول بۇل نەكەگە قارسى بولىپتى، نەكەدەن كەيىن ول شەشەمدى ۇيگە كىرگىزبەپتى، ءبىراق ونىڭ ءوز ايتۋىنشا، شەشەمنىڭ نەكەسى جاسىرىن قيىلعان جوق، شىركەۋدە اتامنىڭ ءوزى بىرگە بولىپتى. بۇلاردىڭ قايسىسىنىڭ ءسوزى دۇرىس ەكەنىن اجەمنەن سۇراعىم كەلمەدى، ويتكەنى اجەمنىڭ اڭگىمەسى ءارى قىزعىلىقتىراق، ءارى وزىمە ۇناڭقىرايدى. اجەمنىڭ ءوزى، اڭگىمە ايتىپ وتىرىپ، تاپ قايىقپەن ءجۇزىپ كەلە جاتقانداي، ۇنەمى تەڭسەلۋمەن بولادى. ەگەردە ءبىر قايعىلى، يا وتە قورقىنىشتى نارسەنى اڭگىمەلەپ وتىرسا، ءبىر نارسەنى جوعارىدا سۇيەمەلدەپ وتىرعانداي، ەكى قولىن ىلگەرى سوزىپ، قاتتىراق تەڭسەلەدى. كوزىن ءالسىن-الى جۇمىڭقىراپ قويادى، سوندا بىلىنەر-بىلىنبەس، مەيىرىمدى كۇلكىسى بەتىنىڭ اجىمدەرىندە ۇيالاپ تۇرادى دا، قالىڭ قاستارى ءسال دىرىلدەيدى. وسى ءبىر كەشىرىمدىلىگىندە شەك جوق، توپاس مەيىرىمدىلىك كەيدە ءوزىمنىڭ جۇرەگىمدى بالقىتادى، ال ەندى كەيدە، اجەم ءبىرتۇرلى ءبىر كۇشتى ءسوز ايتسا ەكەن، بىردەڭە دەپ ايعايلاپ جىبەرسە ەكەن دەپ، تىلەپ وتىرام.
— العاشقى كەزدە ۆاريا مەن ماكسيمنىڭ قايدا ەكەنىن ەكى ايداي ءوزىم دە بىلمەدىم، ءبىراق ءبىرازدان سوڭ ۆاريادان ءبىر پىسىقشا بالا جۇگىرىپ كەلىپ، ولاردىڭ قايدا ەكەنىن سول ايتتى. سەنبىگە دەيىن كۇتتىم دە، تۇنگى عيباداتقا باراتىن كىسى بوپ شىعىپ كەتتىم، ءبىراق ءوزىم سولارعا قاراي تارتتىم! ولار الىستا، سۋەتينسك تۇسەبەرىسىندە، فليگەلدە تۇرادى ەكەن، بۇكىل اۋلا سوندا تۇراتىن قولونەرشى جۇمىسشىلارعا لىق تولى، قىيقىم-سىيقىم لاس، ۋ-شۋ، ءبىراق انا ەكەۋى — ويىندا دانەمە جوق، مىسىقتىڭ بالالارى ءتارىزدى ەكەۋى دە كوڭىلدى، كۇڭكىلدەسىپ ويناپ وتىر. ولارعا ايتەۋىر بارىمدى اپاردىم: شاي، قانت، ءتۇرلى كرۋپا، ۆارەنە، ۇن، قاقتاعان اتقۇلاق، ازىناۋلاق اقشا، قانشا ەكەنىن ۇمىتىپ قاپپىن، اتاڭنان اقىرىن عانا قىمقىرىپ الا بەرگەنمىن — ەگەر وزىڭە دەپ الماساڭ، ۇرلاۋعا دا بولادى عوي! — اكەڭ ىشتەڭە المادى، رەنجىدى: «الدە بىزدەر قايىرشىمىز با؟» — دەيدى. ۆارۆارا دا: «ءاي، ماماجان-اي، بۇنى نەگە اكەلدىڭ؟..» — دەپ، سونىڭ ءسوزىن قوستايدى. مەن ولارعا ازداپ ۇرسىپ الدىم: «اقماق-اۋ، دەدىم، مەن سەنىڭ — كىمىڭمىن؟ مەن ساعان — قۇداي بەرگەن شەشەمىن، مەنى رەنجىتۋگە بولا ما؟ نەگە دەسەڭىز، جەردە شەشەنى رەنجىتكەن كەزدە — كوكتە قۇداي اناسى قينالىپ جىلايدى!» سوندا ماكسيم مەنى قۇشاقتاپ كوتەرىپ الدى دا، ءۇي ىشىنە ەرسىلى-قارسىلى الا جونەلدى، ءتىپتى بيلەپ تە قويادى، — كۇشتى-اق ەدى ايۋ! ۆاركا بولسا، ۋىزداي قىز عوي، توتى قۇسشا سىلانىپ ءجۇر، كۇيەۋىن ءبىر جاڭا اكەلگەن قۋىرشاقتاي ماقتان ەتەدى، كوزىن ۇنەمى اۋدارىپ-توڭكەرىپ قويادى دا، كادىمگى ناعىز قاتىن سياقتانىپ، شارۋاشىلىق جايىن سونداي ماڭىزدانا اڭگىمەلەيدى — قاراساڭ، شەك-سىلەڭ قاتادى! سونداعى شايعا بەرگەن سامساسىن كورسەڭ، ونى جەسە ءتىپتى قاسقىردىڭ ءتىسى سىناتىن، ىشىندەگى سۇزبەسى — قىيىرشىق قۇمداي توگىلىپ جاتىر!
— كوپكە دەيىن وسىلاي قالا بەردى، ءتىپتى سەنىڭ دە دۇنيەگە كەلەتىن كۇنىڭ جەتىپ قالدى، ءبىراق اتاڭ تىرس ۇندەمەيدى، — قايسار عوي، ءۇي پەرىسى! مەن ولارعا جاسىرىنىپ قانا بارۋمەن ءجۇردىم، ءبىراق مۇنى اتاڭ بىلسە دە، بىلمەگەنسىپ ءجۇردى. ءۇي ءىشىنىڭ بارىنە ۆاريانى ءسوز قىلۋشى بولماڭدار دەپ تىيىم سالىپ قويعان، سوندىقتان ءبارى دە تىرس ەتپەيدى، مەن دە ءۇن قاتپايمىن، ءبىراق اكەنىڭ جۇرەگى ۇزاققا شىدامايتىنىن ءوزىم ىشىمنەن ءبىلىپ ءجۇرمىن. ءبىر كۇنى سول اسىق بولعان ساعات تا جەتتى، — ءتۇن، بوران ازناپ تۇر، تەرەزەدەن كادىمگى ايۋ كيدىرمەلەتىپ كىرىپ كەلە جاتقانداي، ترۋبالار گۋ-گۋ ەتەدى، شايتان بىتكەننىڭ ءبارى بۇعاۋلارىن ءۇزىپ شىققان بولار، اتاڭ ەكەۋمىز جاتىرمىز، — ۇيقى كەلمەيدى، مەن: «بۇ سياقتى تۇندە كەدەي كىسىگە قيىن عوي، كوڭىلىندە تىنىشتىق جوق ادامعا ودان دا جامان!» — دەي سالدىم. ءبىر مەزەتتە اتاڭ: «ولار قالاي تۇرادى ەكەن؟» — دەپ سۇرادى. «جامان ەمەس، دەدىم، جاقسى تۇرادى.» — «وسى مەن كىمنىڭ جايىن سۇراپ جاتىرمىن؟» — دەدى. «قىزىڭ ۆارۆارانىڭ، كۇيەۋىڭ ماكسيمنىڭ جايىن سۇراپ جاتىرسىڭ دا»، «سولار جايىندا ەكەنىن سەن قايدان بىلە قويدىڭ؟» — «اقماقسۋىڭدى قويسايشى، اكەسى، دەدىم، وسىلاي جاسىرىنباق ويناۋدى تاستاساڭ قايتەدى. ويلاپ كورشى — سول ويىنىڭ كىمنىڭ كوڭىلىنە جاعادى دەيسىڭ؟» — ول كۇرسىنىپ قويدى؛ - «وي، سايتاندار، دەدى، وڭباعان سايتانسىڭدار وڭشەڭ!» سونسوڭ: قالاي، انا سوماداي نەمەنىڭ ءوزىڭ اقماق دەيدى عوي، — بۇل سەنىڭ اكەڭدى ايتقانداعىسى عوي: — اقماق ەكەنى راس پا؟ — دەپ سۇراستىرا باستادى. — مەن: «قىزمەت ىستەگىسى كەلمەگەن كىسى اقماق بولادى عوي، دەدىم؛ سەن انا، ميحايلو مەن ياكوۆقا كوز سالىپ قاراساڭ قايتەدى — اقماق بوپ جۇرگەندەر سولار ەمەس پە؟ ۇيدە قىزمەت ىستەيتىن كىم، كىرىس كەلتىرەتىن كىم؟ سەنسىن. ال، ولار ساعان زور كومەك كورسەتىپ ءجۇر مە؟» — سول ارادا اتاڭ مەنى سوگە جونەلدى، اقماق تا، بۇزىق تا، جەڭگەتاي دا مەن، قايداعى جاماننىڭ ءبارى دە مەن بولدىم! تىرس ۇندەمەدىم. — «قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، كىم ەكەنى بەلگىسىز ادامعا نەعىپ ولىپ-وشە وڭمەنىڭدى سالا قويدىڭ؟» — دەدى. مەن ۇندەمەي جاتا بەردىم، ءبىراق ول شارشاعان كەزدە: — «ولاردىڭ قالاي تۇرعانىن ءوزىڭ بارىپ، كورسەڭ قايتەدى، ءتىم-تاۋىر تۇرادى عوي». — دەدى، «مەنىڭ ءوز اياعىممەن بارعانىم ولارعا زور قۇرمەت، دەدى، كەلسە، مەيلى، وزدەرى كەلسىن...» سول كەزدە قۋانعانىمنان ءتىپتى جىلاپ تا جىبەردىم، اتاڭ بۇرىمىمدى جازىپ جاتىر، ول مەنىڭ شاشىمدى ەرمەك ەتۋدى سۇيەتىن: «مىرسىلداما، اقماق، دەدى، الدە مەنىڭ جانىم جوق دەيمىسىڭ؟» — دەپ كۇڭكىلدەدى. — ونىڭ ءوزى، ءبىزدىڭ اتاي، بۇرىن وتە جاقسى ەدى عوي، تەك وزىنەن اقىلى اسقان ەشكىم جوق دەگەندى ويلاپ شىعارىپ الدى دا، سو كەزدەن باستاپ اشۋلى دا، ەسالاڭ دا بوپ كەتتى.
— سونىمەن ولار، شەشەن مەن اكەڭ، قاسيەتتى كەشىرىمدى جەكسەنبى كۇنى كەلە قالدى؛ ەكەۋى دە ءىرى، سىپتاي، تاپ-تازا؛ ماكسيم اتاڭنىڭ قارسى الدىنا كەپ تۇردى، — اتاننىڭ بويى ونىڭ يىعىنان كەلەدى، — كەپ تۇردى دا: «ۆاسيليي ۆاسيليەۆيچ، قۇداي ءۇشىن، ساعان مەن قىزىڭنىڭ جاساۋىن الا كەلدى ەكەن دەپ ويلاي كەرمە، مەن ايەلىمنىڭ اكەسىنە قۇرمەت كورسەتە كەلدىم» — دەدى. اتاڭا بۇل ءسوز ۇناپ كەتتى: «ءاي، سەنىمە، دەدى كۇلىمدەپ، قوراعاش، قاراقشى! ەندەشە، دەدى، وسى تەنتەك بولعاندارىڭ دا جەتەر، وزىممەن بىرگە تۇرىڭدار!» ماكسيم قاباعىن ءتۇيىپ الدى: «مۇنىڭ بيلىگى ۆاريادا عوي، ماعان ءبارىبىر!» — دەدى... سوسىن ەكەۋى: ءا — دەسە، ءما — دەسىپ، تىرەسىپ تۇرىپ الدى — ەشبىر كەلىسىمگە كەلمەدى. مەن سەنىڭ اكەڭە كوزىمدى دە قىسام، ستولدىڭ استىنان اياعىممەن دە تۇرتكىلەيمىن — جوق، ىلعي وزىنىكىن جوندەي بەرەدى! ونىڭ كوزدەرى تاماشا ەدى: جايناعان، جارقىن، ال قاستارى — قاپ-قارا، كەيدە قاستارىن ءتۇيىپ الاتىن، كوزدەرى كورىنبەي كەتەتىن، ءجۇزى تاستاي بوپ سازارا قالاتىن دا، سوسىن ەشكىمنىڭ ءسوزىن تىڭدامايتىن، تەك مەنى عانا تىڭداۋشى ەدى؛ مەن ونى ءوزىمنىڭ تۋعان بالالارىمنان الدەقايدا ارتىق كورەتىنمىن، و دا مۇنى بىلەتىن-دى، سوندىقتان ول دا مەنى جاقسى كورەتىن. كەيدە ماعان جابىسىپ الادى، قۇشاقتايدى، ايتپەسە ءتىپتى قولىنا كوتەرىپ، ءۇي ىشىندە ولاي-بۇلاي جۇرەدى دە: «سەن، دەيدى، مەنىڭ، قارا جەردەي، ناعىز انامسىڭ، سەنى مەن ۆارۆارادان دا ارتىق كورەم!» سەنىڭ شەشەڭ، و كەزدە اسقان كوڭىلدى، ويىنشىل-اق بولاتىن، اكەڭە تاپ بەرىپ: «سەن، تۇزدى قۇلاق پەرمياك، مۇنداي سوزدەردى قالاي ايتىپ تۇرسىن؟» — دەپ ايقاي سالاتىن. سوسىن ۇشەۋمىز اسىر سالامىز، وينايمىز: جاقسى تۇرعان ەك، جان-كوكەگىم! اكەڭ كەرەمەت ءبيشى ەدى، جاقسى ولەڭدەر ايتا بىلەتىن ەدى، — سوقىرلاردان ۇيرەنگەن بولاتىن، ال ەندى سوقىرلاردان اسقان ءانشى جوق قوي!
— شەشەڭمەن ەكەۋى باقتاعى فليگەلگە كەپ ورنالاستى؛ سەن سوندا تۋدىڭ، ءدال تال ءتۇس ەدى — اكەڭ تۇسكى تاماققا كەلە جاتقان، سەن ونى قارسىلاپ العانسىن. ءاي قۋاندى-اۋ ءوزى، ءاي جەر-كوككە تۇرا المادى-اۋ، شەشەڭ بولسا — بالا تۋۋ الدەقانداي ءبىر قيىن جۇمىستاي-اق، سىلەمىزدى قاتىرىپ بولدى! اكەڭ مەنى ءوزىنىڭ يىعىنا مىنگىزدى دە، تاعى دا ءبىر نەمەرەلى بولدىڭ دەپ بايانداۋ ءۇشىن، بۇكىل اۋلانى قاق جارا اتاڭا الىپ باردى — اتاڭ: «نەتكەن سايتان ەدىڭ سەن، ماكسيم!» — دەپ ءتىپتى كۇلە باستادى.
— ءبىراق، سەنىڭ ناعاشى اعايلارىڭ ونى جاقتىرمايتىن-دى، ول اراق ىشپەيتىن، تىلگە وراسان باتىل، ءارى نەشە ءتۇرلى قالجىڭعا دا جەتىك-اق ەدى، — ولار اكەڭە مىقتاپ قاستىق ەتتى! ءبىر كۇنى، ۇلى ورازا كەزىندە مىقتى داۋىل تۇردى دا، ءبىر مەزەتتە بۇكىل ءۇي سۇمدىق بوپ ازناپ، گۋىلدەي جونەلدى. — جۇرتتىڭ ءبارى، بۇ نە پالە؟ — دەپ سىلەيىپ قالدى. اتاڭنىڭ مۇلدە زارەسى ۇشىپ كەتتى، جەر-جەرگە مايشامدار جاققىزىپ قويدى؛ زىر جۇگىرىپ: «دۇعا وقىتۋ كەرەك» — دەپ ايقايلاپ ءجۇر. سوسىن ءبىر مەزەتتە ءبارى دە جىم-جىرت بولا قالدى، — جۇرتتىڭ ەندى ونان سايىن زارەسى ۇشتى. ياكوۆ اعاڭ: «بۇل، ءسىرا، ماكسيمنىڭ ىستەگەن ءىسى شىعار!» — دەپ. جورامالدادى. — ءۇي شاتىرىنىڭ تەرەزەسىنە ءارتۇرلى شىنىلار مەن ساۋىتتار قويعان ەم، — جەل شىنىلاردىڭ اۋىزدارىنا ۇرگىلەيدى دە، ولاردىڭ ءارقايسىسى وزىنشە گۋىلدەيدى دە تۇرادى، — دەپ كەيىن ماكسيمنىڭ ءوزى ايتتى. اتاڭ: «بۇل ويىندارىڭ سەنى سيبيرگە قايتا ايداپ اپارماسا جارار ەدى، ماكسيم!» — دەپ، وعان كىجىنىپ قويدى.
— ءبىر جىلى قىس تىم سۋىق بولدى دا قاسقىرلار قىردان قالاعا كىرە باستادى، بىرەسە ءيتتى جارىپ كەتەدى، بىرەسە اتتى ۇركىتەدى، ماس قاراۋىلشىنى جەپ كەتتى، قاسقىرلار كوپ ابىگەرگە ۇشىراتتى! اكەڭ مىلتىعىن الىپ، شاڭعى كيەدى دە تۇندە دالاعا كەتەدى، قاراساڭ — كەيدە ءبىر قاسقىر، ايتپەسە ەكى قاسقىر اكەلەدى. تەرىسىن سىپىرىپ الادى، باسىنىڭ ءىشىن ويىپ تاستايدى دا اينەكتەن كوز قوندىرادى — تاماشا بوپ شىعادى! ءبىر كۇنى ميحايلو اعان اجەتى ءۇشىن سەنەگە شىعىپ، تاباندا كەيىن جۇگىرىپ كەلدى، شاشى ءۇرپيىپ كەتىپتى كوزى ۇياسىنان شىققان، داۋسى ءبىتىپ قالعان. — ەشنارسە ايتا المايدى. شالبارى اياعىنىڭ باسىنا ءتۇسىپ كەتىپتى، ءوزى سوعان وراتىلىپ، قۇلاپ ءتۇسىپ: «قاسقىر!» — دەدى سىبىرلاپ. جۇرتتىڭ ءبارى قولىنا نە تۇسسە سونى ۇستاپ، جارىق الىپ، سەنەگە جۇگىرە-جۇگىرە شىقتى، — قاراسا، قاسقىر شىنىندا دا سۋسەكتەن باسىن قىلتيتىپ تۇر ەكەن! جۇرت ونى قانشا ۇرىپ، اتسا دا، ميىنا كىرمەيدى! بايقاڭقىراپ قاراسا، — قۇر تەرى مەن قۋ باس، الدىڭعى ەكى اياعىن سۋسەككە شەگەلەپ تاستاپتى! اتاڭ سوندا ماكسيمگە وتە قاتتى اشۋلاندى. سوسىن قالجىڭعا ياكوۆ تا ۇيرەنە باستادى: ماكسيم قاتىرمادان باستىڭ سۇلباسىن جاسايدى، — مۇرىن، كوز، اۋىز قوندىرادى، شاش ورنىنا تۇتكەن كەندىر جاپسىرادى، سونسوڭ ياكوۆ ەكەۋى كوشەگە شىعادى دا الگى سۇمىراي كەسكىندى تەرەزە-تەرەزەگە سۇعادى، — ارينە، جۇرت قورقىپ، ايقاي سالادى. ءتۇن بولسا — پروستىنياعا ورانىپ شىعادى؛ پوپتىڭ زارەسىن ۇشىرىپتى، ول قاراۋىل كۇركەگە جۇگىرىپ بارىپتى، قاراۋىلشى پوليسەي دە قورقىپ كەتىپ، اتتان سالىپتى. ەكەۋى وسىلاي كوپ تەنتەك بوپ ءجۇردى، ءتىپتى قويعىزا المادىق، قويىڭدار، — دەپ مەن دە تالاي ايتتىم، ۆاريا دا ايتتى، — قويمادى! ماكسيم بولسا — كۇلە بەرەدى: «جۇرتتىڭ جوقتان وزگەدەن زارەسى ۇشىپ، الدى-ارتىنا قاراماي، قاشقانىنا قاراپ تۇرعاننىڭ ءوزى قانداي قىزىق!» — دەيدى. سويلەسىپ كورشى ەندى ونىمەن...
— سوسىن وسىنىڭ ءبارىنىڭ سالدارى ونى ولىمگە ۇشىراتا جازدادى: ميحايلو اعاڭنىڭ ءوزى اتاڭنان مۇلدە اۋماي قالعان — شامشىل، كەكشىل ادام، سوندىقتان ول سەنىڭ اكەڭنىڭ كوزىن جويماق بولعان. ءبىر كۇنى، قىستىڭ باس كەزىندە، وزدەرى ءتورت كىسى، قوناقتان قايتىپ كەلە جاتادى: ماكسيم، اعايلارىڭ جانە ءبىر دياچوك — مۇنىڭ ءوزىن كەيىن دياكتىكتەن الاستاپ جىبەردى، ول ءبىر جامشىكتى ۇرىپ ولتىرگەن بولاتىن. يامسكايا كوشە جاقتان كەلە جاتادى دا، كىشكەنتاي بالالارشا سىرعاناق تەبەيىك دەگەن بوپ، ماكسيمدى ديۋكوۆ توعانىنا الداپ اپارادى، سويتەدى دە ونى ويىققا يتەرىپ جىبەرەدى، ساعان مۇنى مەن ايتقان ەدىم عوي...
— اعايلار نە سەبەپتى جاۋىز؟
— ولار جاۋىز ەمەس، — دەدى اجەم سابىرلى سويلەپ، ناسىبايىن اتىپ. — ولار تەك اقماق! ميشكا ءارى ايلاكەر، ءارى اقماق، ال ەندى ياكوۆ — جاي انشەيىن عانا دەلدۋانا ادام... سونىمەن، ولار ماكسيمدى سۋعا يتەرىپ جىبەرەدى، ول سۇڭگىپ شىعا كەلەدى، ويىقتىڭ جيەگىنەن تاس قىلىپ ۇستاپ الادى، ءبىراق انالار قولىنا تەپكىلەي باستايدى، وكشەلەرىمەن بارلىق ساۋساقتارىن جانشىپ بىتىرەدى. ماكسيمنىڭ باقىتىنا — ونىڭ دەنى دۇرىس تا، انالار — ماس ەكەن، ول، قۇدايدىڭ كومەگىمەن مۇزدىڭ استىنا بىردەمە عىپ سوزىلىپ الادى، ويىقتىڭ قاق ورتاسىنان بەتىن شىعارىپ، دەمىن الىپ جاتادى، سوندىقتان انالاردىڭ قولى جەتپەيدى، ماكسيمنىڭ باسىن مۇزبەن ءبىراز ۋاقىت كەسەكتەپ-كەسەكتەپ، ەندى ءوزى دە باتىپ كەتەدى عوي دەسىپ، كەتىپ قالادى! ءبىراق ماكسيم ويىقتان شىعا كەلەدى دە، پوليسياعا قاراي جۇگىرە جونەلەدى — پوليسيا، ايتپاقشى، تاپ سول ارادا، الاڭدا تۇراتىن. كۆارتالنىي ونى دا، ءبىزدىڭ بۇكىل ءۇي−ءىشىمىزدى دە بىلەتىن: بۇ قالاي بولدى؟ — دەپ سۇرايدى.
اجەم شوقىنىپ الىپ، رىيالانا سويلەيدى.
— ادال ادامدارىڭمەن قاتار ماكسيم ساۆۆاتەيچتىڭ توپىراعىن تورقا قىلا گور، قۇدايىم، — ول سوعان تۇراجاق قوي! بۇل وقيعانى ول پوليسياعا ايتپاي قويدى عوي؛ ماس كۇيىمدە توعانعا ءوزىم قاڭعىپ باردىم دا، ويىققا ءتۇسىپ كەتتىم دەپتى. كۆارتالنىي: — «وتىرىك، سەن اراق ىشپەيتىن ادامسىڭ!» دەيدى. پوليسيادا، از با، كوپ پە بەلگىسىز، ءۇستىن اراقپەن ىسقىلايدى، قۇرعاق كيىم كيگىزەدى، سونسوڭ تونعا وراپ، ۇيگە اكەلدى؛ كۆارتالنىيدىڭ ءوزى، تاعى ەكى پوليسەي ەرە كەلدى. ياشكا مەن ميشكا بولسا، ءالى قايتىپ ۇلگىرگەن جوق-تى، تراكتيرلەردى كەزىپ، اتا-اناسىن ماداقتاپ جۇرگەن بولاتىن. شەشەڭ ەكەۋمىز ماكسيمنىڭ بەتىنە قاراساق، سىيقى مۇلدە وزگەرىپ، ابدەن تۇتىگىپ كەتكەن، ساۋساقتارى مىج-مىج، قانى تامشىلاپ تۇر، سامايىندا قار بار ءتارىزدى، ءبىراق ەرىمەيدى — ساماي شاشتارى اعارىپ كەتكەن ەكەن!
— ۆارۆارا: «ساعان نە قىلدى؟» — دەپ باج-باج ەتتى. كۆارتالنىي جۇرتتىڭ بارىنەن شۇقىلاپ، سۇراستىرا باستادى، ءبىر سۇمدىق بولعانىن مەنىڭ جۇرەگىم دە سەزدى. مەن ۆاريانى كۆارتالنىيعا ايداپ سالدىم دا، ءوزىم — نە بولدى؟ — دەپ ماكسيمجاندى اقىرىن عانا قىسا باستادىم. ول: «ميحايلو مەن ياكوۆتى قارسىلاپ الىڭىز، دەپ سىبىرلادى، — مەنەن يامسكويدان ايىرىلىستىق، ەكەۋمىز پوكروۆكاعا قاراي كەتتىك تە، مەنى پرياديلنىي تۇيىق كوشەسىنە بۇرىلىپ كەتتى دەسىن، — سولاي دەپ ۇيرەتىڭىز! شاتىستىرىپ الماڭىز، ايتپەسە پوليسيا پالە سالادى!» — دەدى. مەن — اتاڭا باردىم: «بار، كۆارتاشكانى سوزگە اينالدىرا تۇر، مەن بالالارىمدى قاقپانىڭ سىرتىندا كۇتىپ تۇرام» دەدىم دە، اتاڭا قانداي پالە بوپ قالعانىن ايتتىم. اتاڭ كيىنىپ جاتىپ، قالش-قالش ەتەدى: «وسىنىڭ بولارىن ءبىلىپ ەدىم، وسىلاي بولار دەپ كۇتىپ ەدىم!» — دەپ كۇڭكىلدەيدى. — ءبارى وتىرىك، تۇك تە بىلگەن جوق! سونىمەن، بالالارىمدى شاپالاقپەن جاققا-جاققا بەرە قارسىلاپ الدىم. — ميشكا قورىققانىنان بىردەن ساۋىعىپ كەتتى دە، ياشەنكا شىراعىمنىڭ سويلەۋگە ءتىلى كەلمەيدى، دەگەنمەن: «مەن تۇك تە بىلمەيمىن، مۇنىڭ ءبارى ميحايلونىڭ ءىسى، ونىڭ جاسى ۇلكەن!» — دەپ مىڭگىرلەدى. كۆارتالنىيدىڭ كوڭىلىن ازار-ازار دەلبەدىك، — ءوزى ءبىر جاقسى مىرزا ەدى. «وح، دەدى، بايقاڭدار، ەگەردە ءسىزدىڭ ۇيدەن ءبىر جامانات شىعا قالسا، كىمنىڭ ايىپتى ەكەنىن ءوزىم بىلەم!» سويدەدى دە، كەتىپ قالدى. اتاڭ ماكسيمگە تامان كەلدى دە: «راقمەت ساعان، سەنىڭ ورنىڭدا باسقا بىرەۋ بولسا، بۇلاي ىستەمەگەن بولار ەدى، مەن بۇعان تۇسىنەمىن عوي! اكەڭنىڭ ۇيىنە ادال ادام اكەلگەنىڭە، قىزىم، ساعان دا راقمەت!» دەدى. اتاڭ، كوڭىلى كەلسە، جاقسى سويلەۋشى ەدى، تەك كەيىنىرەك، اقماقتىقتان عوي جۇرەگىن تاس قىپ بەكىتىپ تاستاعانى. ءوزىمىز، ۇشەۋمىز عانا قالدىق، ماكسيم ساۆۆاتەيچ جىلاپ قويا بەردى دە: «ولار مەنى نە ءۇشىن وسىلاي ەتتى، ولارعا مەن نە جازىپ ەم؟ ماما، نە ءۇشىن؟» — دەپ ساندىراقتاعانداي سويلەي باستادى. ول مەنى ماماجان دەمەي، كىشكەنتاي سابيشە، ماما دەۋشى ەدى، ونىڭ ءوزى، مىنەزىنە قاراعاندا دا، ءسابي سەكىلدى بولاتىن. «نە ءۇشىن؟» — دەپ سۇرادى. مەن ەڭىرەي بەردىم، ودان باسقا نە ىستەيىن؟ ءوز بالالارىم بولعان سوڭ، ولاردى دا ايايمىن. شەشەڭ كوفتاسىنىڭ بار تۇيمەسىن قاقىراتىپ ءۇزىپ تاستادى، توبەلەس سوڭىنداعىداي، ۇيقى-تۇيقى بوپ وتىر؛ «كەتەيىك، ماكسيم! اعالارىم بىزگە جاۋ، قورقامىن وزدەرىنەن، كەتەيىك!» دەپ باجالاڭدادى. مەن شەشەڭە: «پەشكە قوقىم سالما، ءۇيدىڭ ءىشى ونسىز دا بىقسىپ تۇر!» — دەپ اقىرىپ قويدىم. سول ارادا اتاڭ الگى ەسۋاستاردى كەشىرىم سۇراۋعا جىبەردى، شەشەڭ ميشكاعا دۇرسە قويا بەرىپ، شاپالاقپەن جاققا شارت ەتكىزىپ تارتىپ جىبەردى، ءما ساعان كەشىرىم! ال، اكەڭ: «سىزدەردىڭ بۇ نە قىلعاندارىڭ، باۋىرلارىم؟ جارىمجان قىپ تاستاي جازدادىڭدار عوي، قولسىز قالعان سوڭ قانداي قىزمەتكەر بولماقشىمىن؟» — دەپ شاعىندى. ايتەۋىر ءويتىپ-بۇيتىپ تاتۋلاسقان بولدى. اكەڭ جەتى جۇماداي اۋىرىپ جاتتى. جاتادى-جاتادى دا: «ءاي، ماما-اي، جۇرسەيشى بىزبەن بىرگە باسقا ءبىر قالالارعا كەتەيىك — مۇندا كوڭىلسىزدەۋ عوي!» دەپ قويادى. كوپ كەشىكپەي ونىڭ استراحانعا كەتۋىنە تۋرا كەلدى؛ جازدىگۇنى وندا پاتشا كەلمەك ەكەن، سوندىقتان سەنىڭ اكەڭە سالتانات قاقپاسىن سالۋ تاپسىرىلدى. شەشەڭ ەكەۋى ءبىرىنشى كەلگەن كەمەگە ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى؛ مەن ولارمەن جانىممەن قوشتاسقانداي ايىرىلىستىم، اكەڭ دە كوڭىلسىز بولدى جانە مەنى استراحانعا جۇرسەڭ قايتەدى دەپ ۇگىتتەۋمەن بولدى. ءبىراق ۆارۆارانىڭ قۋانىشى قوينىنا سىيمادى، قۋانىشىن جاسىرعىسى دا كەلمەدى، ۇياتسىز... ءسويتىپ كەتتى دە قالدى. بار بولعانى مىنە، وسى...
اجەم ءبىر جۇتىم اراق ءىشىپ، ناسىبايىن اتتى دا، تەرەزەدەن سۇر اسپانعا قاراي ءتۇسىپ:
— سولاي، سەنىڭ اكەڭ ەكەۋمىز قانىمىز ءبىر تۋما بولماساق تا، جانىمىز ءبىر ەدى... — دەدى.
كەيدە، اجەمنىڭ اڭگىمەسىنىڭ ۇستىنە اتام كىرىپ كەلەدى، كۇزەننىڭ تۇمسىعىنداي مۇرنىن جوعارى كوتەرىپ، اجەمە كۇدىكتەنە كوز جىبەرىپ، اۋانى يىسكەلەپ قويادى دا، ونىڭ سوزىنە قۇلاعىن سالادى.
— وتىرىكتى سوق، سوق... — دەپ كۇڭكىلدەيدى.
كۇتپەگەن جەردەن:
— لەكسەي، اجەڭ مۇندا اراق ءىشتى مە؟ — دەپ سۇرايدى.
— ىشكەن جوق.
— وتىرىك ايتاسىن، كوزىڭنەن بايقاپ تۇرمىن.
سوسىن تايسالىڭقىراپ باسىپ شىعىپ كەتەدى. اجەم ونىڭ سوڭىنان كوزىن قىسا ءتۇسىپ:
— جۇرسەڭ، اۆدەي، جۇرگەيسىن، اتتاردى ۇركىتپەگەيسىن... — دەپ ءبىر ماتەلدى ايتا سالادى.
ءبىر كۇنى اتام، بولمەنىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، ەدەنگە قاراپ:
— شەشەسى؟ — دەپ سۇرادى اقىرىن عانا.
— اۋ؟
— بايقاپ ءجۇرمىسىن ءجاي-مانىستى؟
— بايقاپ ءجۇرمىن.
— نە ويلايسىن سەن؟
— تاعدىر عوي، اكەسى! دۆورياندى اۋزىڭنان تاستامايتىنىڭ ەسىڭدە بار ما؟
— ي-يا.
— سونىڭ ءدال ءوزى.
— جالاڭ اياق.
— بۇل — قىزىڭنىڭ ءوز جۇمىسى عوي!
اتام كەتىپ قالدى. مەن ءبىر سۇمدىقتى سەزىپ:
— سەندەر نە جايلى سويلەستىڭدەر؟ — دەپ سۇرادىم اجەمنەن.
— ءبارىن بىلگىڭ كەلەدى دە تۇرادى-اۋ، — دەپ كۇڭكىلدەدى اجەم، اياعىمدى سىلاپ وتىرىپ. — جاس شاعىڭنان ءبارىن ءبىلىپ الساڭ — قارتايىڭقىراعان كەزدە سۇرايتىن دا ەشتەڭە قالماس. — سوسىن باسىن شايقاي ءتۇسىپ، كۇلىپ جىبەردى.
— اي، اتاي، اتاي، قۇدايدىڭ كوزىنە تۇسكەن ءبىر تيتتەي عانا توزاڭسىن! لەنكا، سەن مۇنى تەك تىسىڭنەن شىعارماعايسىن! — اتاڭنىڭ ءوزى تۇگى قالماي جۇتاپ قالدى عوي! ءبىر بارينگە مىڭ-مىڭداعان كوپ اقشا بەرگەن ەدى، ول ءبارىن بانكروت بوپ قالدى...
اجەم، كۇلىمسىرەپ وتىرىپ، ويلانىپ قالدى، ۇندەمەي ۇزاق وتىردى، سوسىن جالپاق بەتى تۇنەرىپ، جابىعا ءتۇسىپ، كىرجيىپ كەتتى.
— نە جايلى ويلاپ وتىرسىن؟
— ساعان نە اڭگىمە ايتىپ بەرسەم ەكەن دەپ ويلاپ وتىرعانىم عوي، — دەپ سەلت ەتە ءتۇستى اجەم. — ەندەشە، ەۆستيگنەي تۋرالى ايتايىن، — جاراي ما؟ مىنەكي، بىلاي بوپتى:
— دۇنيەدەن ەۆستيگنەيدەي دياك وتكەن،
ويلاپتى: اقىلدى جوق مەنەن وتكەن،
اراسىندا پوپتار مەن تورەلەردىڭ،
الجىعان ناعىز كارى توبەتتەردىڭ،
تاكاپپار ول، بەينە ءبىر تۇيە تاۋىق،
سىنايدى ءوزىن-وزى ول سامرۇق،
ۇيرەتەدى ايەل، ەركەك كورشىلەرىن،
ۇناتپايدى ەشقانداي ءىستىڭ ءجونىن،
شىركەۋدى — الاسا! — دەپ، جاراتپايدى،
كەرسە دە قاي كوشەنى، تار سانايدى!
الما كورسە، — پىسپەگەن، كوك تە! دەيدى،
جارقىراعان كۇن شىقسا — ەرتە! — دەيدى.
كوزىنە نە كورسەتسە ەۆستيگنەيدىڭ،
دەيدى ەكەن: —
— دەپ اجەم ۇرتىن بۇلتيتتى، كوزىن الارتتى، مەيىرىمدى ءجۇزى اقماق، ەرسى بوپ كەتتى، سونسوڭ سىلبىر داۋىسپەن:
— مۇنان ارتىق مەن بىلەمىن،
ىستەر ەدىم زاتتى ودان دا ارتىق،
تيمەيدى قولىم مەنىڭ، جۇمىس باسىپ»،
- دەدى.
از عانا توقتالىپ، كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، اقىرىن عانا تاعى دا ءسوزىن جالعاستىردى:
— ءتۇن ىشىندە دياكقا شايتاندار كەپ:
«ايتىپسىڭ عوي سەن، مۇندا تۇرمايمىن دەپ،
ەندەشە بىزبەن ەرىپ تامۇققا ءجۇر،
قانداي جاقسى جانادى وندا كومىر!
— دەيدى دە، دياكتى ءىلىپ جونەلەدى،
بىلگىر دياك بوركىن كيىپ ۇلگىرمەدى.
ۇليدى، قىتىقتايدى كەلە جاتىپ،
ارقاسىنا ەكەۋى ءمىنىپ الىپ.
تامۇقتىڭ وتىنا ونى سالا قويدى،
دەدى: «ەۆستيگنەي، بىزبەنەن قالاي بولدى؟»
كۇيدى دياك، اينالا قارانادى،
قولدارىمەن ءبۇيىرىن تايانادى،
ءشۇيىردى ول مەنسىنبەي ەرىندەرىن.
«تامۇقتارىڭ بىقسىق!» — دەپ سوكتى وزدەرىن.
مىسالدى باياۋ، جۋان قوڭىر داۋىسپەن ايتىپ اقىرىن عانا كۇلدى:
— ەۆستيگنەي بەرىلمەپتى، وزىنىكىن جوندەي بەرىپتى، ءبىزدىڭ اتاي سياقتى، قاسارما ەكەن! قانە، ۇيقتا، ۋاقىت جەتتى...
شەشەم شارداققا مەنىڭ قاسىما سيرەك كەلەدى، جانىمدا كوپ وتىرمايدى، اسىعا سويلەيدى. كۇننەن-كۇنگە كوركەيىپ بارادى، ساندەنىڭكىرەپ كيىنەتىن بولدى، ءبىراق مەن ونىڭ تۇرىنەن، اجەمنەن سەزگەندەي مەنەن جاسىرىن ءبىرتۇرلى ءبىر جاڭالىق سەزەمىن، سەزەمىن دە جورامالدايمىن.
اجەمنىڭ ەرتەگىلەرى، ونىڭ ءتىپتى اكەم جايىنداعى اڭگىمەلەرى دە كوڭىلىمدى بىردەن-بىرگە كەم اۋلايتىن بولدى، كومەسكى بولعانىمەن، كۇننەن-كۇنگە كۇشەيە تۇسكەن قورقىنىشىمدى باسا المايتىن بولدى.
— اكەم جانىنىڭ نە سەبەپتەن تىنىشى كەتەدى؟ — دەپ سۇرادىم اجەمنەن.
— ە، ونى قايدان بىلەمىز؟ — دەدى اجەم، كوزىن جۇما ءتۇسىپ. — بۇل، ءبىز ءبىلىپ بولمايتىن، كوكتەگى قۇدايدىڭ ءىسى...
جۇلدىزداردىڭ اسپان الابىندا اقىرىن قالىقتاپ بارا جاتقانىنا، تۇندەر بويى كىرپىك ىلمەستەن، كوگىلدىر تەرەزەدەن كوزىمدى سالىپ جاتىپ، الدەنەندەي ءبىر مۇڭدى ۋاقيعالاردى ويلاپ شىعارۋمەن بولام، — سول ۋاقيعالاردىڭ قاق ورتاسىندا اكەم بولادى، ول ءاردايىم، قولىندا تاياعى، جالعىز ءوزى الدەقايدا كەتىپ بارا جاتادى دا، ونىڭ سوڭىنان ءبىر جالبىر يت ىلەسىپ كەتىپ بارا جاتادى...
XII
ءبىر كۇنى كەشكىلىكتە ۇيىقتاپ كەتكەن ەم، ويانا كەلىپ اياقتارىمدى كەرۋەتتەن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ ەم، — تاعى جانى كەتىپ قالدى، ءبىراق ەندى اياقتارىم ساۋ ەكەنىن، جۇرۋىمە بولاتىنىن انىق ءبىلدىم. مۇنىڭ ءوزى سونداي كەرەمەت جاقسى بولعانى عوي، قۋانعانىمنان ايعايلاپ جىبەردىم، اياقتارىمدى ەدەنگە بار سالماعىمدى سالا باسىپ ەم، قۇلاپ قالدىم، ءبىراق سول تاباندا، تومەندەگىلەردىڭ ءبارى مەنى كورىپ، قالاي تاڭ قالاتىنىن كوز الدىما اپ-انىق ەلەستەتىپ، ساتىمەن تومەن ەسىككە قاراي ەڭبەكتەي جونەلدىم.
شەشەم بولمەسىنە، اجەمنىڭ تىزەسىنە ءقايتىپ بارىپ قالعانىم ەسىمدە جوق: اجەم الدىندا ءبىر جات ادامدار تۇر ەكەن، ءبىر ارىق جاسىل كەمپىر:
— بيەمشەك سۋىن ىشكىزىڭدەر، باسىنا دەيىن بۇركەپ تاستاڭدار... — دەپ، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ داۋسىن باسا، بۇيىرا سويلەيدى.
كەمپىردىڭ تۇلابويىنىڭ ءبارى: كويلەگى دە، قالپاعى دا كوزىنىڭ الدىندا مەڭى بار ءجۇزى دە جاسىل، ءتىپتى مەڭىندەگى ءبىر شوق تۇگى دە ءشوپ ءتارىزدى. ءوزى تومەنگى ەرنىن سالپىيتىپ، جوعارعى ەرنىن كوتەردى دە، ساۋساقسىز شىلتەر بيالاي كيگەن قولىمەن كوزىن كولەگەيلەپ، ماعان جاسىل تىستەرىن اقسيتا قارادى.
— بۇ كىم؟ — دەپ سۇرادىم مەن ابىرجىپ. اتام:
— بۇل سەنىڭ تاعى ءبىر اجەڭ... — دەپ جاۋاپ بەردى جۇعىمسىز داۋىسپەن.
شەشەم، كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، ەۆگەنيي ماكسيموۆتى ماعان قاراي ىسىردى.
— مىنە، اكەڭ...
شەشەم بىردەڭەنى تۇسىنىكسىز اپتىعا ايتا باستادى؛ ماكسيموۆ كوزىن كىلميتىپ، مەنىڭ بەتىمە ەڭكەيدى دە:
— ساعان مەن سىيلىققا بوياۋ اپەرەم، — دەدى.
بولمە وتە جارىق، ەسىك جاق بۇرىشتاعى ستولدا بەس-بەستەن شىراق قوندىرىلعان ەكى كۇمىس شامدال جارقىراپ تۇر، سولاردىڭ ەكى اراسىندا اتامنىڭ ءتاۋىر كورەتىن «ەڭرەمە ماعان انا» دەگەن يكونى تۇر؛ يكون كيىمىنىڭ مارجانى وتقا شاعىلىسىپ جارقىراپ، قۇبىلا تۇسەدى، ءتاج ساۋلەسىنىڭ التىنىنداعى القىزىل اسىل تاستار قۇلپىرا نۇر شاشادى. تەرەزەلەردىڭ تۇنەرگەن اينەكتەرىنە كوشەدەن ءبىر بۇلدىر جالپاق كەسكىندەر ۇندەمەي تاقالا قالدى، جاپىرىلعان مۇرىندار جابىستى، اينالا توڭىرەكتەگىنىڭ ءبارى ءبىر جاققا بۇلدىراپ كوشىپ بارادى، جاسىل كەمپىر:
— ءسوزسىز سولاي ەتۋ كەرەك، ءسوزسىز... — دەپ، مەنىڭ قۇلاعىمنىڭ ارتىن سالقىن ساۋساقتارىمەن سىيپالاي بەرەدى.
اجەم:
— ۇيقتاپ كەتتى، — دەدى دە، مەنى ەسىككە قاراي الىپ ءجۇردى.
ءبىراق مەن ۇيقتاعانىم جوق تەك كوزىمدى جۇمعان ەدىم، اجەم مەنى ساتىمەن جوعارى اكەلە جاتقان كەزدە:
— مۇنى سەن ماعان نەگە ايتپادىڭ؟.. — دەپ سۇرادىم ودان.
— ءاي، جارار، ۇندەمەشى ءوزىڭ!..
— سىزدەر الداۋشىسىزدار...
ولسەم، مەنى كەرەۋەتكە سالىپ، بەتىن كوپشىككە توسەپ، قالش-قالش ەتىپ، جىلاپ جىبەردى: ەكى يىعى تىنىمسىز سەلك-سەلك ەتەدى:
— سەن دە جىلاپ السايشى... جىلاپ ال... — دەپ تۇنشىعا مىڭگىرلەدى.
مەنىڭ جىلاعىم كەلمەدى. شارداق ءىشى قاراكولەڭكە، ءارى سالقىن، ءدىر-دىر ەتەمىن، كەرەۋەت سەلكىلدەيدى، سىقىر-سىقىر ەتەدى، جاسىل كەمپىر كوز الدىمدا تۇر، مەن وتىرىك ۇيقتاعان بوپ قالدىم دا، اجەم شىعىپ كەتتى.
جىلاپ اققان جىڭىشكە جىلعاداي، بىرنەشە كوڭىلسىز كۇندەر وتە شىقتى؛ قۇدا تۇسكەننەن كەيىن، شەشەم ءبىر جاققا اتتانىپ كەتتى، ءۇي−ءىشى اۋىر قايعى باسقانداي جىم-جىرت بولدى.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ قولىنا قاشاۋ ۇستاعان اتام كەلدى، تەرەزە الدىنا باردى دا ونىڭ ىشكى قاباتىنىڭ زامازكاسىن قىرناي باستادى. اجەم شىلاپشىنمەن سۋ جانە شۇبەرەك اكەلدى، اتام ودان:
— قالاي، كەمپىر؟ — دەپ سۇرادى اقىرىن عانا.
— نە قالاي؟
— قۋانىپ ءجۇرمىسىن؟
اجەم:
— ءاي، جارار، ۇندەمەشى ءوزىڭ! — دەپ، ساتىمەن كەلە جاتقاندا ماعان ايتقانىنداي جاۋاپ قايىردى.
ەندى قاراپايىم سوزدەردىڭ ءوزىنىڭ ءبىر وزگەشە ماڭىزى بارداي، جانە ول سوزدەردىڭ ايتۋعا بولمايتىن ءبىر زور، مۇڭدى استارى بار ءتارىزدى، ءارى ونى جۇرتتىق ءبارى بىلەتىندەي كورىندى.
اتام تەرەزەنىڭ ىشكى قاباتىن ەپتەپ سۋىرىپ الىپ، ۇيدەن شىعارىپ الىپ كەتتى، اجەم تەرەزەنى شالقايتا اشىپ جىبەردى، — باقتا قارا تورعاي سايراپ، سۋىق تورعايلار شيقىلداپ ءجۇر ەكەن؛ تونى تۇسكەن جەردىڭ تاماشا ءيىسى ۇيگە لىقسىي كىردى، پەشتىڭ كوگىلدىر بەتشولمەگى اجارسىزدانىپ، اعارىپ كەتتى، وعان كوز سالۋدىڭ ءوزى كوڭىلسىز بولدى. مەن توسەكتەن ەدەنگە ءتۇستىم.
— جالاڭ اياق جۇرمەسەيشى، — دەدى اجەم.
— باققا بارام.
— وندا جەر ءالى كەپكەن جوق، شىداي تۇرساق ەدى.
اجەمنىڭ ءسوزىن تىڭداعىم كەلمەدى، ۇلكەندەردىڭ كوزىمە تۇسكەنىن دە ۇناتپايمىن.
باقتا بالعىن ءشوپتىڭ سولعىن كوك شەجىكتەرى قىلتيىپ شىعىپ قالعان ەكەن، الما اعاشتارىنىڭ بۇرشىكتەرى كومپيىپ، باسىن جارا باستاپتى، پەتروۆنانىڭ كىشكەنە ءۇيىنىڭ شاتىرىنداعى مۇك تە سۇپ-سۇيكىمدى بوپ كوگەرە قالىپتى، جەر-دۇنيەنىڭ ءبارى قاپتاعان قۇس؛ شىركەۋ قوڭىراۋلارىنىڭ كوڭىلدى دىڭعىرى، تازا، حوش ءيىستى اۋا باسىمدى ماۋجىراتىپ اينالدىرىپ بارادى. پەتر اعاي ءوزىن-وزى باۋىزدايتىن شۇڭقىردا قار جاپىرعان قۋراي شىرمالىپ جاتىر، — شۇڭقىرعا قاراۋدىڭ ءوزى ۇنامسىز، ونىڭ تۇرىندە كوكتەمنىڭ ءبىر بەلگىسى جوق، قارا كۇيە ورتەن بورەنەلەر-كوڭىلسىز جىلت-جىلت ەتەدى دە، بۇكىل شۇڭقىردىڭ ءوزى سۇيكىمسىزدەنىپ، كەرەكسىز بوپ كورىنەدى؛ قۋرايدى وتاپ جۇلايىن، كىرپىش سىنىقتارىن، ورتەڭ بورەنەلەردى شىعارىپ تاستايىن، بۇكىل قوقىستان، كەرەكسىز نارسەدەن ارىلتايىن دا، شۇڭقىردان وزىمە تازا مەكەن جاساپ الىپ، جازدىگۇنى وسىندا جالعىز ءوزىم ۇلكەندەردەن وڭاشا تۇرايىن دەگەن اشۋلى ءور نيەتكە ءمىندىم. تاباندا ىسكە كىرىستىم، بۇل مەنىڭ ۇيدە بولىپ جاتقان نارسەنىڭ بارىنەن كوڭىلىمدى بىردەن، ۇزاق ۋاقىتقا جانە جاقسى اۋدارىپ جىبەردى دە، رەنجۋىم الدە دە وتە قاتتى بولعانىمەن، ونىڭ ماڭىزى كۇننەن-كۇنگە جويىلا باستادى.
— وسى سەن ەرنىڭدى نەگە بۇرتىيتاسىن؟ — دەپ سۇرايدى مەنەن بىرەسە اجەم، بىرەسە شەشەم، — ولاردىڭ بۇلايشا سۇراۋى ىڭعايسىز، شىنىندا مەن ولارعا كەيىپ جۇرگەن جوقپىن عوي، تەك انشەيىن ۇيدەگى نارسەنىڭ ءبارى دە وزىمە جات بوپ كەتتى. تۇسكى اس، كەشكى شاي مەن كەشكى اس ۇستىندە، اۋلانىڭ ەسكى قورشاۋىنداعى شىرىك قادا اعاش ءتارىزدى، جاسىل كەمپىر وتىرادى. ونىڭ ەكى كوزى كورىنبەيتىن جىپپەنەن بەتىنە جاپسىرا تىگىلگەن ءتارىزدى؛ سۇيەگى شىققان اڭعالىندا وپ-وڭاي اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ، بارلىق نارسەنى كورىپ، بارلىق نارسەنى بايقاپ، كەمپىردىڭ ءوزى قۇدايدى اڭگىمەلەگەن كەزىندە، جوعارى كوتەرىلىپ، اڭگىمە ءۇيىشى جايىندا بولسا، تومەن بەتىنە قاراي توڭكەرىلىپ، كوزدەرى تىم ەبدەيلەنىپ، ويناقشىپ تۇرادى. قاستارى كەبەكتەن جاسالىپ، ءبىرتۇرلى جاپسىرىلىپ قويىلعانداي. قولىن ەرسىلەندىرە ءيىپ، شىناشاعىن تاربيتىپ اكەپ، اۋزىنا تىققان نارسەنىڭ بارلىعىن ءوزىنىڭ سىيدىيعان، كۇرەكتەي تىستەرى دىبىسسىز شاينايدى؛ ەكى قۇلاعىنىڭ تۇبىندە جۇمىر سۇيەكتەر بۇلتىلدايدى، قۇلاقتارى قيمىلداپ تۇرادى دا مىرجىيعان، ءارى جۇپ-جۇعىمسىز تازا، سارى تەرىسىنىڭ ۇستىندە مەڭىنىڭ جاسىل تۇكتەرى دە جورعالاپ، قىبىر-قىبىر ەتەدى. كەمپىردىڭ تۇلابويىنىڭ ءبارى دە، ءوزىنىڭ بالاسىنداي، تاپ-تازا — ەكەۋىنىڭ ءبىر جەرىنە ءتيىپ كەتۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز، جاقسى ەمەس. العاشقى كۇندەر كەمپىر مەنىڭ ەرنىمە جانسىز قولىن سۇقپاقشى بولعان، قولىنان قازاندىق سارى سابىن مەن لادان ءيىسى شىعاتىن، مەن جالت بۇرىلامىن دا، قاشا جونەلەتىنمىن.
كەمپىر بالاسىنا:
— بالاقايدى قالاي دا وتە جاقسى تاربيەلەۋ كەرەك، — ۇقتىڭ با، جەنيا؟ — دەيدى قايتا-قايتا.
بالاسى ەگىلە باسىن يەدى، قاباعىن تۇيەدى دە، ءۇن قاتپايدى. جاسىل كەمپىر بار جەردە جۇرتتىڭ ءبارى دە تومسارىپ وتىراتىن.
مەن كەمپىردى دە، ونىڭ بالاسىن دا قاتتى وشىگە جەك كوردىم، بۇل كۇيىنىشتى سەزىمنىڭ ءوزى ماعان تاياقتى دا كوپ جەگىزدى. ءبىر كۇنى تۇسكى اس ۇستىندە كەمپىر كەزىن ءبىرتۇرلى جامان الارتىپ:
— اھ، الەشاجان، سەن تاماقتى نەگە وتە اسىعىپ جەيسىن جانە وسىنشا كەسەك-كەسەگىمەن نەگە اسايسىن؟ قاقالىپ قالاسىن عوي، شىراعىم! — دەدى.
مەن كەسەكتى اۋزىمنان سۋىرىپ الدىم دا، ونى شانىشقىعا قايتادان شانىشىپ:
— قىزعانساڭىز، الا قويىڭىز... — دەدىم.
شەشەم مەنى ستول باسىنان سۇيرەپ شىعاردى، ماسقارالاپ شارداققا قۋىپ جىبەردى، — اجەم كەلدى دە، اۋزىن باسا ءتۇسىپ:
— ءاي، اكەم-اي! ءاي، تەنتەكستىڭ-اۋ ءوزىڭ، قۇداي ساقتاسىن... — دەپ قارق-قارق كۇلدى.
اجەمنىڭ اۋزىن باسقانىن جاقتىرمايتىنمىن، سوندىقتان ودان قاشىپ كەتتىم دە، شاتىردىڭ ۇستىنە شىعىپ، سونداعى ترۋبانىڭ تاساسىندا ۇزاق وتىردىم. قاتتى تەنتەكتىك جاساعىم، جۇرتتىڭ بارىنە ءبىر جامان سوزدەر ايتقىم كەلە بەردى، بۇل نيەتىمدى باسۋىم ماعان قيىن بولدى، ءبىراق امالسىز باسۋعا تۋرا كەلدى: ءبىر كۇنى بولاشاق وگەي اكەم مەن جاڭا اجەمنىڭ ستۋلدارىنا شيەدەن جاساعان جەلىم جاعىپ قويدىم، ەكەۋى دە جابىسىپ قالدى؛ مۇنىڭ ءوزى وتە قىزىق بولدى، ءبىراق اتام مەنى مىقتاپ ساباپ تاستاعاننان كەيىن، شارداقتاعى بولمەدە جاتقانىمدا ماعان شەشەم كەلدى، مەنى وزىنە تامان تارتىپ، ەكى تىزەسىمەن قىسىپ الدى دا:
— بەرى قاراشى، — سەن نەگە اشۋلانىپ ءجۇرسىن؟ مۇنىڭ ماعان قانداي قاتتى ۋايىم بوپ جۇرگەنىن بىلسەڭ ەدىڭ! — دەدى.
ەكى كوزى مولدىرەگەن جاسقا تولىپ كەتتى، باسىمدى ءوزىنىڭ بەتىنە قىسىپ الدى، — مۇنىڭ ءوزى وراسان اۋىر ءتيدى، ودان دا مەنى ساباپ العانى كەپ ارتىق ەدى! ماكسيموۆتاردى ەندى ەشۋاقىتتا دا جابىرلەمەيمىن، ەشۋاقىتتا دا، — تەك ءوزىڭ جىلاۋىڭدى قويشى، دەدىم.
— يا، يا، — دەدى شەشەم اقىرىن عانا، — تەنتەك بولۋدىڭ قاجەتى جوق! ەندى كوپ ۇزاماي ول ەكەۋمىز نەكەلەنەمىز، سونسوڭ موسكۆاعا كەتەمىز، سونسوڭ قايتىپ كەلەمىز، سەن مەنىمەن بىرگە تۇراسىن. ەۆگەنيي ۆاسيليەۆيچ وتە مەيىرىمدى جانە اقىلدى ادام، ونىمەن بىرگە تۇرعانىن سەنىڭ وزىڭە جاقسى بولادى. گيمنازيادا وقيسىڭ، سونسوڭ، — تاپ قازىرگى سول سياقتى، — ستۋدەنت، سونسوڭ بارىپ دوكتور بولاسىن. كىم بولعىڭ كەلسە، سول بولاسىن، — عالىم ادامنىڭ كىم بولعىسى كەلسە دە قولىنان كەلەدى. ەندى، بار، قىدىرىپ كەل...
شەشەمنىڭ وسى ءبىر، بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تىزگەن «سونسوڭدارى» مەنى الدەقايداعى ءتۇپسىز شىڭىراۋعا، ءارى شەشەمنىڭ وزىنەن اۋلاق ءبىر قاراڭعى تۇنەككە، جالعىزدىققا اكەتەتىن ساتىداي كورىندى — ونداي ساتى مەنى قۋانتپادى. شەشەمە:
— الدىرازى بولسىن، كۇيەۋگە شىقپا، سەنى مەنىڭ ءوزىم اسىرايمىن! — دەگىم كەلدى.
ءبىراق، بۇنى ايتۋعا اۋزىم بارمادى. شەشەم مەنىڭ جۇرەگىمدە ءارقاشان دا ءوزى جونىندە سۇيكىمدى ويلار تۋعىزاتىن-دى، بۇل ويلارىمدى سىرتىما شىعارۋعا ەشۋاقىتتا باتىلىم بارمايتىن.
باقتاعى جۇمىستارىم جاقسى ءجۇرىپ كەتتى: قۋرايدى قولىممەن جۇلىپ، شالعى وراقپەن وردىم، شۇڭقىردىڭ وپىرىلعان كەنەرەلەرىنە كىرپىش سىنىقتارىن قالادىم، كىرپىشتەن ساكى جاسادىم، — ونىڭ ۇستىنە ءتىپتى جاتۋعا دا بولاتىن ەدى. نەشە ءتۇرلى بوياۋلى اينەك پەن ىدىس سىنىقتارىن تەرىپ الىپ، ولاردى كىرپىش-كىرپىشتىڭ ارالارىنداعى كەتىكتەرگە قوندىرىپ، سازبەن سىلاپ تاستادىم، — شۇڭقىرعا كۇننىڭ كوزى تۇسكەن كەزدە، وسىلاردىڭ ءبارى، شىركەۋ ىشىندەي، كەمپىرقوساقشا قۇبىلىپ، جارقىلداپ تۇراتىن بولدى.
— تاماشا ويلاپ شىعارعان ەكەنسىڭ! — دەدى اتام، ءبىر كۇنى مەنىڭ جۇمىسىما قاراپ تۇرىپ. — ءبىراق سەنى قۋراي باسىپ كەتەدى، تامىرلارىن قالدىرىپ قويىپسىڭ عوي! قانە، مەن كۇرەكپەن جەردى ويىپ تاستايىن، — بار، الىپ كەل!
مەن تەمىر كۇرەك اكەلدىم، ول ەكى الاقانىنا تۇكىرىپ الىپ، تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ، كۇرەكتى قۇنارلى جەرگە اياعىمەن تەرەڭدەتە ەنگىزە باستادى.
— تامىرلاردى شىعارىپ تاستاي بەر! كەيىن مەن مۇندا ساعان كۇنباعىس، قۇلقايىر ەگىپ بەرەمىن، — جاقسى بولادى! جاقسى...
سوسىن ول، كۇرەككە كىلت سۇيەنىپ، سىلەيدى دە قالدى؛ مەن ونىڭ بەتىنە قاراسام — ءيتتىڭ كوزى ءتارىزدى، اقىلدى، كىشكەنتاي كوزدەرىنەن جەرگە مونشاقتاپ جاس تامشىلاپ تۇر ەكەن.
— سەن نەعىپ تۇرسىن؟
اتام سەلت ەتە ءتۇستى، الاقانىمەن بەتىن ءسۇرتتى دە، ماعان مۇنارتا كوز تاستادى.
— تەرلەپ كەتتىم! قۇرتتىڭ كوبىن قاراشى!
سونسوڭ جەردى تاعى دا قازا باستادى دا، كەنەتتەن:
— مۇنىڭ ءبارىن سەن بەكەر جاسادىڭ! بەكەر ىستەگەنسىن، شىراعىم. بۇل ءۇيدى كوپ كەشىكپەي ساتىپ جىبەرەم. ءسىرا، كۇزگە تامان ساتاتىن شىعارمىن. شەشەڭە جاساۋعا اقشا كەرەك. سولاي. ەڭ بولماسا، ول جاقسى ءومىر ءسۇرىپ، قۇدايى جار بولسىن... — دەدى.
كۇرەكتى تاستاي بەردى دە، قولىن ءبىر سىلتەپ، مونشانىڭ ارجاعىنا، باقتىڭ تۇكپىرىنە كەتىپ قالدى، ول جەردە ءوزىنىڭ پارنيكتەرى بار بولاتىن؛ ءبىراق مەن جەردى قازا باستادىم دا، سول ساتتە اياعىمنىڭ ءبىر باشپايىن كۇرەكپەن جاراقاتتاپ الدىم.
وسىنىڭ سالدارىنان شەشەممەن بىرگە شىركەۋگە نەكەقيارعا بارا الماي قالدىم، تەك قاقپانىڭ سىرتىنا عانا شىعىپ تۇرۋعا جارادىم، شەشەمنىڭ ماكسيموۆپەن قولتىقتاسىپ، باسىن ءيىپ، — اڭداعان شەگە ۇشتارىنىڭ ۇستىمەن جۇرگەندەي، — تروتۋاردىڭ كىرپىشتەرىنە، كىرپىش جارىقتارىنان قىلتيا شىققان كوك شوپكە اياعىن ەپتەپ باسىپ بارا جاتقانىن كورىپ تۇردىم.
توي باياۋ ءوتتى؛ شىركەۋدەن كەلگەن سوڭ، شاي كوڭىلسىز ءىشىلدى، شەشەم سول ساتتە كيىمىن جاڭارتىپ كيدى دە، زاتتارىن ساندىققا سالۋ ءۇشىن، ءوزىنىڭ جاتاتىن بولمەسىنە كەتىپ قالدى، وگەي اكەم مەنىڭ جانىما كەپ وتىردى دا:
— مەن ساعان سىيلىققا بوياۋ بەرمەك بوپ ۋادە ەتكەن ەم، ءبىراق بۇل قالادا ءتاۋىر بوياۋلار جوق ەكەن، ال ەندى ءوز بوياۋلارىمدى بەرە المايمىن، بوياۋدى كەيىن موسكۆادان الىپ جىبەرەمىن... — دەدى.
— ول بوياۋمەن مەن نە ىستەيمىن؟
— سۋرەت سالۋدى ءتاۋىر كورمەيمىسىن؟
— سۋرەت سالا بىلمەيمىن.
— ەندەشە، مەن ساعان باسقا بىردەمە جىبەرەرمىن.
شەشەم كەلدى.
— ءبىز كوپ كەشىكپەي قايتىپ كەلەمىز، اكەڭ ەمتيحانىن تاپسىرىپ، وقۋىن بىتىرىسىمەن، ەكەۋمىز كەيىن قايتامىز.
ولاردىڭ مەنىمەن ەرەسەك اداممەن سويلەسكەندەي سويلەسكەنى كوڭىلگە جىلى ءتيدى، ءبىراق ساقالدى كىسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن وقىپ جۇرگەنى قۇلاققا ءبىرتۇرلى ەرسىلەۋ ەستىلدى.
— سەن نە وقىپ ءجۇرسىن؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— مەجا وقۋىن...
بۇ قانداي وقۋ، دەپ سۇراۋعا ەرىندىم. ءۇيدى ءبىر كوڭىلسىز تىنىشتىق، ءبىرتۇرلى ءبىر ءجۇن ماتانىڭ سىبدىرى جايلاپ كەتتى، تەزىرەك ءتۇن بولسا ەكەن دەپ تىلەدىم. اتام پەشكە ارقاسىن سۇيەپ، تەرەزەگە كوزىن كىلميتە قاراپ تۇر؛ جاسىل كەمپىر شەشەمە زات سالىسىپ ءجۇر، كۇڭكىلدەيدى، اھلايدى؛ ال، تۇستەن بەرى ماس اجەمدى، ونىڭ ءوزىنىڭ ارىن توكپەۋ ءۇشىن، شارداققا اپارىپ، بەكىتىپ قويعان بولاتىن.
شەشەم كەلەسى كۇنى ەرتەمەن اتتانىپ كەتتى؛ قوشتاساردا مەنى جەردەن وپ-وڭاي كوتەرىپ، قۇشاقتاپ الدى دا، ءبىر بوتەن كوز قاراسپەن كوزىمە ۇڭىلە قاراپ:
— ال، قوش تۇر... — دەدى ءسۇيىپ.
اتام قىزىلى ءالى سەنبەگەن اسپانعا قاراي ءتۇسىپ:
— مەنىڭ ءتىلىمدى السىن، ايتىپ كەت، — دەدى كوڭىلسىزدەۋ سويلەپ.
— اتاڭنىڭ ءتىلىن ال، — دەدى شەشەم، مەنى كرەستەپ شوقىندىرىپ. شەشەم باسقا بىردەڭە ايتار دەپ كۇتكەن ەدىم، — بۇعان كەسەل بولعان سول عوي دەپ، اتاما اشۋلاندىم.
جولاۋشىلار تارانتاسقا ءمىندى، شەشەم بىردەمەگە ءىلىنىپ قالعان كويلەگىنىڭ ەتەگىن بوساتىپ الماق بوپ، اشۋلانىپ ۇزاق اۋرەلەندى.
— كومەكتەسسەيشى، الدە كورمەي تۇرمىسىن؟ — دەدى اتام ماعان، مەن كومەكتەسپەدىم، ويتكەنى تۇلابويىمدى مىقتى شەر بۋىپ تۇر ەدى.
ماكسيموۆ ءوزىنىڭ سىپتاي كوك شالبار كيگەن ۇزىن سيراعىن تارانتاسقا اسىقپاي ورنالاستىردى، اجەم ونىڭ قولىنا الدەنەندەي ءبىر تۇيىنشەكتەردى تىقپالاپ ءجۇر، ماكسيموۆ ولاردى ەكى تىزەسىنىڭ ۇستىنە ءۇيىپ، يەگىمەن دەمەپ:
— جەت-كى-لىك-تى... — دەپ سوزا سويلەپ، سۇپ-سۇر بەتىن ۇرەيلەنە كىرجيتىپ قويادى.
ەكىنشى تارانتاسقا وفيسەر ۇلكەن بالاسى مەن جاسىل كەمپىر ورنالاستى — كەمپىر سۋرەتتەي بوپ وتىر، وفيسەر ساقالىن قىلىشتىڭ بالداعىمەن ۇيكەلەپ، ەسىنەي بەردى.
— سونىمەن ءسىز سوعىسقا بارادى ەكەنسىز عوي؟ — دەپ سۇرادى اتام.
— ءسوزسىز بارام!
— جاقسى ءىس ەكەن. تۇرىكتەردى قۇرتۋ كەرەك...
ءجۇرىپ كەتتى. شەشەم، ورامالىن بۇلعاپ، الدەنەشە رەت كەيىن بۇرىلىپ قارادى؛ ءبىر قولىمەن ءۇيدىڭ جارىنا سۇيەنىپ، كوزىنىڭ جاسىن توگىپ، اجەم دە قولىن ەربەڭدەتىپ تۇر، اتام دا قولىمەن كوزىنىڭ جاسىن سىعا ءتۇسىپ:
— مۇندا جاقسىلىق... بولمايدى... بولمايدى... — دەپ كۇڭكىلدەدى، داقپا-داقتاپ.
مەن، تارانتاستاردىڭ سەلكىلدەپ بارا جاتقانىنا قاراپ، تۋمبانىڭ ۇستىندە وتىرمىن — ءبىر مەزەتتە تارانتاستار بۇرىشتان اينالىپ كەتتى، سول كەزدە كوكىرەگىمدە بىردەڭە سارت ەتىپ، مىقتاپ جابىلىپ قالدى.
كۇن ەرتە ەدى، ءۇي تەرەزەلەرىنىڭ قاقپاقتارى ءالى جابۋلى تۇر، كەشەدە جان جوق — كوشەنى بۇرىن-سوڭدى تاپ وسىنداي جىم-جىرت كۇيىندە كورمەگەن ەم. الىستان مالشىنىڭ سىبىزعىسىنىڭ مازاسىز كۇيى ەستىلەدى.
— شاي ىشۋگە بارايىق، — دەدى اتام، قارىمنان ۇستاپ. — شاماسى — تاعدىر سەنى مەنىمەن بىرگە تۇرۋعا جازعان شىعار؛ كىرپىشكە شىرت-شىرت تارتقان سىرىڭكەدەي، مەنىڭ توڭىرەگىمنەن كەتپەي، شىڭكىلدەپ جۇرەتىن بولدىڭ عوي!
اتاممەن ەكەۋمىز ەرتەدەن كەشكە دەيىن، تىرىس ۇندەمەي باقتا كۇيبەڭدەيمىز دە جۇرەمىز؛ ول اتىز قازادى، بيەمشەك بۇتالارىن بايلايدى، الما اعاشتارىنىڭ كۇستەرىن قىرنايدى، قۇرتتاردى ولتىرەدى، مەن باياعى ءوز مەكەنىمدى ۇنەمى جوندەپ اشەكەيلەۋمەن بولام. اتام ەرتەڭ بورەنەنىڭ شەتىن كەسىپ الدى دا، جەرگە كىلەڭ تاياق قادادى، ول تاياقتارعا مەن قۇس تورلارىن ءىلىپ قويدىم، كەپكەن قۋرايدان قالىڭ شارباق توقىدىم دا، ساكىنىڭ ۇستىنە كۇن مەن شىقشىلاۋعا قالقا جاسادىم، — مەكەنىم ءتىپتى جاقسى بوپ كەتتى.
— ءوز جايىڭدى ءوز تىلەۋىڭشە جاقسىلاپ جوندەي بىلە بىلگەنىن وتە پايدالى، — دەدى اتام.
ونىڭ سوزدەرىن مەن قاتتى باعالايمىن. كەيدە ول ۇستىنە مەن شىم توسەپ قويعان ساكىگە جاتىپ الادى دا، سوزدەرىن زورعا تاۋىپ ايتقانداي، اسىقپاي ماعان اقىل ۇيرەتەدى:
— سەن ەندى شەشەڭنەن ءبىرجولا قول ۇزەسىن، ونىڭ باسقا بالالارى بولادى، شەشەڭ سەنەن ولاردى جاقىن كورەدى نە پايدا، اجەڭ دە اراق ىشە باستادى.
ءبىر نارسەگە قۇلاعىن تىككەندەي، كوپكە دەيىن ءۇنسىز جاتادى دا، — كوڭىلسىز سوزدەرىن سامارقاۋلانا داقپا-داقتاپ، تاعى دا ايتا بەرەدى.
— اجەڭنىڭ اراق ىشە باستاعانى وسىمەن ەكىنشى رەت، — ميحايلوعا سولداتتىققا بارۋ كەزەگى كەلگەن كەزدە دە ىشە باستاعان ەدى. سوسىن ول الجىعان قاقباس، ميحايلوعا رەكرۋت كۆيتانسياسىن قىلقىلداپ ساتىپ العىزدى. ايتپەسە، ول سولداتتىقتا وزگەرىپ تە كەتكەن بولار ەدى... ءاي، سەندەردى مە-ە... مەن بولسام، كوپ كەشىكپەي ولەمىن... بۇنىڭ اتى — سەن وزىڭمەن ءوزىڭ بوپ، جالعىز قالاسىن دەگەن ءسوز، — جاپادان-جالعىز، ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كورەسىن، ۇقتىڭ با؟ ەندەشە، سولاي. ءوز ءجونىڭدى ءوزىڭ تابا بىلەتىن بولۋعا تالپىن، — باسقانىڭ ىرقىنا كونبە! اقىرىن عانا، تىپ-تىنىش، ءبىراق — قايىسپاي جۇرە بەر! جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ سوزىنە قۇلاق سالىپ تىڭدا، ءبىراق — ءوز سۇيگەنىڭدى ىستە...
بۇكىل جازدى، ارينە، جاۋىن-شاشىندى كۇندەردەن باسقا كۇندەردى، باقتا وتكىزدىم، جىلى تۇندەردە دە سوندا اجەم سىيلاعان كيىزدىڭ ۇستىنە ۇيقتاپ ءجۇردىم؛ كەيدە اجەم دە باقتا تۇنەيدى، ءبىر قۇشاق پىشەن اكەلىپ، مەنىڭ توسەگىمنىڭ جانىنا توسەپ جاتىپ الادى دا، كوپكە دەيىن ماعان اڭگىمە ايتادى. اڭگىمەسىن تەك:
— قاراشى، جۇلدىز اعىپ ءتۇستى! بۇل بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كۇناسىز جانى جابىققانى، جەر اناسىن ساعىنعانى! ءبىر جەردە جاقسى ادامنىڭ دۇنيەگە كەلگەنى عوي، — دەپ كۇتپەگەن جەردەن ءسوز قىستىرىپ، ءبولىپ جىبەرەدى.
نەمەسە:
— جاڭا جۇلدىز تۋدى، انە، قاراشى! — دەپ كورسەتەدى ماعان. — كوزىنىڭ جارقىراۋىن كوردىڭ بە! وي، جارىقتىق كوك اسپان-اي، قۇدايدىڭ جالتىراعان وقالى شاپانىسىن عوي سەن... — دەيدى.
اتام:
— سالقىن تيەدى عوي، اقماقتار، اۋىرىپ قالاسىڭدار، ايتپەسە شانشۋ قادالادى. ۇرى كەلەدى، تۇنشىقتىرىپ كەتەدى... — دەپ كۇڭكىلدەيدى.
كەيدە مىناداي بولادى، — كۇن باتىپ كەتەدى، جارقىراعان التىن نۇر اسپانعا شاشىراي توگىلەدى دە — سەنە قالادى، ماقپالداي قۇلپىرعان كوك جاسىل ب ا ق التىن قىزىل شوققا مالىنادى؛ سونسوڭ توڭىرەكتەگى تامىلجىعان ءىڭىر قاراڭعىسى بۇركەگەن نارسەنىڭ ءبارى كوزبە-كوز قاراۋىتا، وسە، ىسىنە تۇسەدى، كۇنگە بوككەن جاپىراقتار تومەن بۇعادى، وسىمدىك اتاۋلى جەرگە يىلەدى، بار نارسەنىڭ ءبارى جۇمسارا، ۇلبىرەي تۇسەدى، مۋزىكاداي ۇنامدى الۋان-الۋان حوش ءيىستىڭ ءسال عانا لەبى ەسەدى، — قيىر دالادان مۋزىكا ءۇنى دە قالىقتاپ كەلەدى: بۇل اسكەري لاگەردە تارتىلعان كەشكى جيىن ۇرانى. ءتۇن بولادى، تۇنمەن قاباتتاسا كوكىرەگىڭە، انانىڭ مەيىرىمدى سۇيىسپەنشىلىگىندەي كوڭىل سەرگىتەتىن قۋاتتى ءبىر نارسە ەنەدى، جىم-جىرت تىنىشتىق جۇرەگىڭدى ۇياڭ، مامىق قولىمەن اقىرىن ايمالايدى دا، ۇمىتىلۋعا ءتيىس نارسەنىڭ ءبارى، — كۇنى بويى تۇرعان ۇساق-تۇيەك، كۇيىنىشتى كىربىڭنىڭ ءبارى، — ەسىڭنەن شىعىپ كەتەدى. ءزاۋلىم اسپاندى ودان سايىن تەرەڭىتە ءتۇسىپ، جۇلدىزداردىڭ جارقىراپ جاڭا باستاعانىنا كوز جىبەرىپ، شالقاڭنان ءتۇسىپ جاتقان راقات-اق؛ بۇل ءتۇپسىز تەرەڭدىك سانالۋان جاڭا جۇلدىزداردى كوزگە كورسەتىپ، بىردەن-بىرگە ورلەي ءتۇسىپ، ءوزىڭدى جەردەن وپ-وڭاي جوعارى كوتەرىپ اكەتەدى، — الدە بۇكىل جەر دۇنيە سەن قادارلى بوپ كىشىرەيىپ كەتكەن بە، الدە سەنىڭ ءوزىڭ اينالاڭداعى نارسەنىڭ بارىمەن ايقۇشاق قابىسىپ، تاڭ-تاماشا بوپ ءوسىپ، مولايىپ، ءىسىنىپ باراسىن با دەپ تاڭقالاسىن. قاراڭعىلىق قويۋلانا، تىنىشتىق ودان سايىن تىنا تۇسەدى، ءبىراق جەر-دۇنيەنىڭ بارىنە سەزىمتال شەك كەرىلىپ قويعانداي، ءاربىر دىبىس — قۇس ۇيقىسىراپ سايراپ جىبەرسە دە، كىرپى جۇگىرىپ وتسە دە، الدە ءبىر جەردەن ادام داۋىسى اقىرىن كۇڭك ەتە قالسا دا — ءبارى دە كۇندىزگىدەي ەمەس، سەزىمتال تىنىشتىق ادەيى سۇيسىنە كۇشەيتىپ قويعاندىقتان، ەرەكشە جاڭعىرىپ تۇرادى.
سىرناي تارتىلىپ باسىلادى، ايەل كۇلكىسى سىڭق ەتىپ وشە قالادى، تروتۋار كىرپىشىن قىلىش سىرىلداتىپ وتە شىعادى، يت قىڭسىلاپ قويادى، — مۇنىڭ ءبارى دە تۇككە تۇرمايدى، بۇل — سولعان كۇننىڭ سوڭعى تۇسكەن جاپىراقتارى.
دالادان، كوشەدەن شىڭعىرعان ماس داۋىستىڭ شاڭق ەتە قالاتىن، اياعىن ءدۇرس-دۇرس نىعاي باسىپ، الدەكىمنىڭ جۇگىرىپ وتەتىن كەيبىر تۇندەرى بولادى — بۇعان ەتىڭ ۇيرەنىپ كەتكەندىكتەن، كوڭىلىن بولىنبەيدى.
اجەم كوپكە دەيىن ۇيقتامايدى، ەكى قولىن جاستانىپ الىپ، مەنىڭ تىڭداعان-تىڭداماعاندىعىمدى، ءسىرا، ەشبىر ەلەمەيتىن دە بولسا كەرەك، ءبىر اڭگىمەنى اقىرىن عانا جيدىرمەلەتىپ ايتادى دا جاتادى. سونسوڭ ءوزى ءتۇندى ودان سايىن ماڭىزداندىرا، ودان سايىن كوركەيتە تۇسەتىن ءبىر ەرتەگىنى ءارقاشان تاڭداپ الا دا بىلەتىن.
اجەمنىڭ باياۋلاتا ايتقان اڭگىمەسى ۇستىندە بايقاۋسىز ۇيقتاپ قالامىن دا، قۇسپەن بىرگە ويانامىن؛ ناق بەتىڭە كۇننىڭ كوزى ءتۇسىپ تۇرادى، تاڭەرتەڭگى اۋا قىزا ءتۇسىپ، اقىرىن بۇلدىراپ اققان بۇلاقتاي ەسەدى، الما اعاشتارىنىڭ جاپىراقتارى شىقتى سىلكىلەپ تۇرادى، شىققا مالىنعان كوكوراي، حرۋستالداي مولدىرەپ، بىردەن-بىرگە جايناپ، جىلتىلداي تۇسەدى، كوكوراي بەتىنەن بۇلىڭعىر بۋ بۇرقىراپ جاتادى. زەڭبىل اسپان الابىنداعى كۇن ساۋلەسىنىڭ شاپاعى ۇلعايا، اسپان كوگەرە تۇسەدى. شىرقاۋ بيىكتە كوزگە كورىنبەي بوز تورعاي شىرىلداپ تۇرادى دا، كوڭىلىڭنەن بەي-جاي شاتتىق تۋعىزىپ، شاپشاڭىراق تۇرسام ەكەن، ءبىر نارسە ىستەسەم ەكەن، ءسويتىپ اينالامداعى ءتىرى جاننىڭ بارىمەن قول ۇستاسا دوستىق ءومىر سۇرسەم ەكەن دەگەن نيەتكە تالپىنتىپ، الۋان ءتۇستى بەينە، دىبىستار كوكرەگىڭە شىقشا سىڭىۋمەن بولادى.
بۇنىڭ ءوزى مەنىڭ بۇكىل ومىرىمدەگى ەڭ تىنىش، ءارى بايقامپاز بوپ وتكىزگەن ۋاقىتىم ەدى؛ ءوز كۇشىمە ءوزىم سەنۋ سەزىمىم كوڭىلىمدە تاپ وسى جازدا قالىپتاسىپ بەكىگەن بولاتىن. ءوزىم جابايى بوپ كەتتىم، جالعىزدىقتى سۇيەتىن بولدىم؛ وۆسياننيكوۆ بالالارىنىڭ ايقاي-شۋىن ەستىگەنىممەن، ولارعا ىنتىق بولمادىم، ال ءوز اعالارىم كەلە قالسا، بۇ دا مەنى ەشبىر قۋانتپايتىن-دى، قايتا وسىلاردىڭ ءوزى باقتاعى قۇرىلىسىمدى، — مەنىڭ دەربەس ىلكى ىستەگەن ءىسىمدى، ءبۇلدىرىپ كەتپەسە يگى ەدى، دەگەندەي ءقاۋىپ تۋعىزاتىن.
اتامنىڭ بىردەن-ەكى قىزعىلىقسىز، كوڭىلسىز، ۋايىمدى بولا باستاعان اڭگىمەلەرى دە كوڭىلىمدى اۋلاماي قويدى. ونىڭ ءوزى اجەممەن ءالىسىن-الى ۇرىسىساتىن، ونى ۇيدەن قۋىپ شىعا بەرەتىن بولدى، اجەم بىرەسە ياكوۆ اعايدىكىنە، بىرەسە ميحايلو اعايدىكىنە كەتىپ قالادى. كەيدە ول بىرنەشە كۇندەي ۇيگە قايتپاي قويادى، استى اتامنىڭ ءوزى ازىرلەيدى، قولىن كۇيدىرىپ الادى، ەڭكىلدەپ ەڭىرەيدى، بالاعاتتايدى، ىدىستى قيراتادى؛ سوسىن كورىنە دۇنيەقور بولا باستادى.
اتام كەيدە مەنىڭ كۇركەمە كەلىپ، شىمنىڭ ۇستىنە جايعاسىپ وتىرىپ الادى، ماعان ءۇنسىز ۇزاق كوز سالىپ وتىرادى دا، كۇتپەگەن جەردەن:
— نەگە ۇندەمەيسىن؟ — دەپ سۇرايدى.
— تەك انشەيىن. نەمەنە؟
ول ماعان اقىل ۇيرەتە باستايدى.
— بىزدەر باريندەر ەمەسپىز. بىزگە ەشكىم دە ۇيرەتپەيدى. بارلىعىن ءوزىمىز ۇعا ءبىلۋىمىز كەرەك. باسقالار ءۇشىن، انەكي، كىتاپتار جازىلعان، مەكتەپتەر سالىنعان، ءبىراق بىزدەر ءۇشىن ءالى ەشتەڭە دە ءپىسىپ جەتىسكەن جوق. ءبارىن دە ءوز قولىڭمەن الاسىن...
سوسىن تىرپ ەتپەي، ءتىلسىز، ءتىپتى قورقىنىشتىعا جاقىن كورىنىپ ويلانىپ، سىرەسىپ قالادى.
اتام كۇزدىگۇنى ءۇيىن ساتتى، ءبىراق ساتپاي تۇرىپ، ەرتەڭگى شاي ۇستىندە، كەنەت تومسارا جانە تۇجىرا سويلەپ:
— ال، شەشەسى، سەنى مەن اسىرادىم، اسىرادىم — جەتەر ەندى! ءوز تاماعىڭدى ءوزىڭ تاپ، — دەدى اجەمە.
اجەم وسى سوزدەردىڭ ايتىلارىن الدەقاشان بىلگەندەي، ءارى سونى كۇتكەندەي، وعان وراسان سابىرلى كوزبەن قارادى. شاقشاسىن اسىقپاي قولىنا الىپ، قومپاق مۇرنىنا ناسىبايدى ءبىر مىعىمداپ سالدى دا:
— قايتەيىن! سولاي دەسەڭ، سولاي-اق بولادى تاعى... — دەدى.
اتام الاسا تاۋ ەتەگىندەگى تۇيىق كوشەدەن، ءبىر كونە ءۇيدىڭ جەرقاباتىنان كىشكەنتاي ەكى قاراڭعى بولمە جالداپ الدى. اجەم جاڭا پاتەرگە كوشەردە، ۇزىن شاندۋ تاققان ەسكى شاباتانى قولىنا الىپ، ونى پەش استىنداعى قۋىستىڭ تۇبىنە تاستاپ جىبەردى دە، جۇرەسىنەن وتىرىپ الىپ:
— ءۇي پەرىسى ۇرپاق باسى، — مىنە، دايىن شانا ساعان، ەرە ءجۇرشى ءوزىڭ ماعان، جاڭا قونىس جايلاۋعا، جاڭا باقىت سايلاۋعا... — دەپ ۇيپەرىسىن شاقىرا باستادى.
اتام سىرتتان تەرەزەگە ءۇڭىلىپ:
— ساعان مەن الا بارعاندى كورسەتەرمىن، ءدىنسىز! مەنى ماسقارالاپ كورشى تەك... — دەپ اقىردى.
— وي، بايقا، اكەسى، جامان بوپ جۇرمەسىن، — دەپ ەسكەرتتى اجەم شىن نيەتىمەن، ءبىراق اتام ەلىرىنىپ كەتتى دە، اجەمنىڭ ۇيپەرىسىن الا كەتۋىنە تىيىم سالدى.
مەبەل مەن كور-جەر دۇنيەلەردى اتام، ورشەلەنە ساۋدالاسىپ، بالاعاتتاسىپ، ەسكىشى-تاتارلارعا ءۇش كۇندەي ساتۋمەن بولدى. اجەم تەرەزەدەن قاراپ وتىرادى دا:
— اكەت! قيرات... — دەپ اقىرىن ايقايلاي ءتۇسىپ، بىرەسە جىلايدى، بىرەسە كۇلەدى.
باعىمدى، كۇركەمدى اياپ، مەن دە جىلارمانعا كەلدىم.
ەكى اربامەن كەشتىك تە، مەن ءۇيدىڭ كور-جەر زاتتارىڭ تيەگەن ارباعا ءمىندىم، بۇل اربا مەنى ادەيى ۇشىرىپ تۇسىرگىسى كەلگەندەي، سۇمدىق قاتتى سەلكىلدەۋمەن بولدى.
سوسىن وسىنداي، ءبىر جاققا ۇشىرىپ جىبەرگەندەي، ورشەلەنگەن سەلكىل سەزىمى ۇستىندە، شەشەم قايتىس بولعانشا، ۇدايى ەكى جىلداي ءومىر ءسۇردىم.
اتام جەرقاباتتاعى بولمەلەرگە كوشىپ شىققاسىن-اق كوپ كەشىكپەي شەشەم كەلدى، ءوزى جۇدەۋ، سۇپ-سۇر، كوزدەرى الاقانداي جانە كوزدەرىندە تاڭىرقاپ قاراعانداي، ىستىق ءبىر نۇر بار؛ اكەسىن، شەشەسىن جانە مەنى بۇگىن كورگەندەي، ۇنەمى ءبىرتۇرلى ۇڭىلە قارايدى، ۇڭىلە قارايدى دا ءۇن قاتپايدى، ال وگەي اكەم بولسا، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، ساۋساقتارىن ويناقشىتىپ، اقىرىن عانا ىسقىرا، جوتەلە ءتۇسىپ، بولمەدە تىنباستان ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى دە قويدى.
— قۇدايىم-اي، قالاي سۇمدىق ءوسىپ كەتكەنسىن! — دەدى شەشەم ماعان، ىستىق الاقاندارىمەن ەكى بەتىمدى قىسىپ تۇرىپ. ۇستىندەگى كيىمى اسەم ەمەس، — ءىشىن كومپيتىپ، كۇلدى بالام قىزعىلت كەڭ كويلەككيىپتى.
وگەي اكەم ماعان قولىن ۇسىندى.
— سالەمەت پە، شىراق! ال، ءحالىڭ قالاي؟
سوسىن اۋانى يىسكەپ كوردى دە:
— بىلەسىز بە، — ۇيلەرىڭىز وتە دىمقىل ەكەن، — دەدى.
ەكەۋى ءبىر ۇزاق سۇرگىنگە ۇشىراعانداي مويىعان، ۇستىندەگى كيىمدەرىنىڭ ءبارى مىج-مىج، توزىپ بىتكەن، وزدەرىنە تەك جاتىپ دەمالعاننان باسقا، ەشنارسەنىڭ كەرەگى دە جوق ءتارىزدى.
شاي كوڭىلسىز ءىشىلدى، اتام جاڭبىردىڭ تەرەزە اينەگىن جۋعانىنا قاراي ءتۇسىپ:
— سونىمەن — ءبارى ورتەنىپ كەتتى مە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءبارى، — دەپ تولىق ىسپاتتادى وگەي اكەم. — ءوزىمىز ازار امان قۇتىلىپ شىقتىق...
— سولاي دە. ءورت ويىنشىق ەمەس.
شەشەم، اجەمنىڭ يىعىنا جابىسىپ الىپ، ونىڭ قۇلاعىنا بىردەمە دەپ سىبىرلادى، — اجەم، جارىق ساۋلە قارىعانداي، كوزىن كىلميتىپ وتىر.
ءبىر مەزەتتە اتام قىجىرتا جانە بايسالدانا سويلەپ:
— ال، ەندى ماعان جەتكەن حابار بويىنشا، تاقسىر ەۆگەنيي ۆاسيليەۆ، ءورت دەگەن بولماپتى، بارلىعىن سەن كارتاعا ۇتقىزىپ جىبەرگەن كورىنەسىن... — دەدى.
پوگرەب ىشىندەي، جىم-جىرت بولا قالدى، ساماۋىر بۇرقىلداپ، تەرەزە اينەكتەرىن جاڭبىر سابالاپ تۇر. ءبىرازدان سوڭ شەشەم:
— پاپاجان... — دەدى رەنجىپ.
— پاپاجان دەگەندە نە دەمەكسىن! — دەپ اقىردى اتام، ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ. — بۇدان ارتىق نە بولماقشى؟ سوقىر تاۋەكەلگە سالىنبا دەپ ايتپاپ پا ەدىم وزىڭە؟ جىڭىشكەنىڭ ءتۇبى قىلداي دەگەن، مىنە، وسى، شىراعىم! دۆوريان حانىم، ءا؟ قالاي، قىزىم؟
تورتەۋى بىردەي ايقايلاپ قويا بەردى، بارىنەن قاتتى داۋىرىققان وگەي اكەم. مەن سەنەگە شىعىپ كەتتىم، سەنەدەگى وتىن ۇستىنە وتىرىپ الدىم دا، تاڭ-تاماشا بوپ سىلەيىپ قالدىم: شەشەمدى اۋىستىرىپ جىبەرگەندەي، بۇرىنعى شەشەم ەمەس، مۇلدە وزگەرىپ كەتكەن. بولمەدە وتىرعانىمدا بۇل شامالى بايقالعان ەدى، ءبىراق مىنا جەردە، قاراكولەڭكەدە شەشەمنىڭ بۇرىن قانداي بولعانى اپ-انىق بوپ، ەسىمە ءتۇستى.
سونسوڭ مەن بايقاۋسىزدا سورموۆوداعى، ءىشىنىڭ ءبارى جادا، قابىرعالارى وبويسىز، — بورەنەلەرىنىڭ ارا-اراسىنداعى جىكتەرىنە تۇتكەن كەندىر تىعىلعان جانە كەندىرىنىڭ اراسى تاراقانعا لىق تولى ءبىر ۇيدەن كەلىپ شىقتىم. شەشەم مەن وگەي اكەم تەرەزەلەرى كوشەگە قاراعان ەكى بولمەدە، اجەم ەكەۋمىز — جالعىز تەرەزەسىن شاتىردان شىعارعان كۋحنيادا تۇردىق. شاتىر قاباتىنان زاۆود ترۋبالارى قاپ-قارا بوپ اسپانعا شانشىلا سورايىپ، قويۋ بۇيرا ءتۇتىندى بۋداق-بۋداق اتىپ تۇر، قىسقى جەل ءتۇتىندى بۇكىل سەلو ۇستىنە قاپتاتادى؛ ءبىزدىڭ سالقىن بولمەلەرىمىزدەن قويۋ قۇرىم ءيىسى ۇنەمى ارىلمايدى. گۋدوك تاڭ-ازاننان:
— حۆوۋ، وۋ، وۋ-ۋ... — دەپ قاسقىرشا ۇلىيدى.
ساكىگە شىقساڭ، تەرەزەنىڭ جوعارعى اينەكتەرىنەن، شاتىردىڭ ارجاعىنان قارت قايىرشىنىڭ ءتىسسىز قارا اۋىزىنداي اشۋلى تۇرعان فونار جارىعى تۇسكەن زاۆود قاقپاسى كورىنەدى، — توپتالعان كىشكەنتاي ادامدار قاقپاعا توعىتىلىپ كىرىپ جاتادى. تۇستە تاعى دا گۋدوك؛ قاقپانى قارا ەزۋلەرى، كومەيىن ۇڭىرەيتە اشىپ شالقاسىنان قايىرىلادى، كۇيسەگەن ادامدارىن زاۆود قايتادان قۇسادى؛ ادام بىتكەن قارا-قۇرىم تاسقىن سۋداي كوشەگە يرەتىلە جونەلەدى، قارلى، بوراندى جەل ادام اتاۋلىنى ۇيدى-ۇيىنە تىقسىرىپ، ءارى جان-جاققا جوڭكىلتىپ، كوشە بويىمەن زۋلاپ ەسەدى. سەلو ۇستىنەن اسپان وتە سيرەك كورىنەدى: كۇن سايىن ءۇي شاتىرلارىنان جوعارى، كۇرتىك قاردان جوعارى قۇرىم شالعان ەكىنشى، جالپاق كۇڭگىرت شاتىر قالقىپ تۇرادى؛ سول شاتىر ءوزىنىڭ ۇنەمى وزگەرمەيتىن مۇڭدى تۇرىمەن وي-قيالىڭنىڭ دىڭكەسىن قۇرتادى دا، كوزىڭدى باسىر قىلادى.
كەشتىعۇرىم، ترۋبالارىن ساۋلەلەندىرىپ، زاۆود ۇستىندە بۇلىڭعىر قىزىل شاپاق لەپىلدەپ تۇرادى؛ ترۋبالار جەردەن كوككە كوتەرىلمەي، سوناۋ تۇنەك بۇلتتان جەرگە سالبىراپ تۇرعان سياقتى، — سالبىراپ تۇرىپ، قىزىل لەپ شىعارادى دا ۇلىيدى، ازىنايدى. وسىنىڭ بارىنە قاراۋدىڭ وزىنەن قاتتى جيىركەنەسىڭ ىزالى شەر جانىڭدى جەگىدەي جەيدى. اجەم قىزمەتشى ايەل ورنىندا جۇمىس ىستەيدى — اس پىسىرەدى، ەدەن جۋادى، وتىن ۋاتادى، سۋ اكەلەدى، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن جۇمىستان قولى بوسامايدى، ىڭقىلداپ، كۇرسىلدەپ، ۇيقىعا سىلەسى قاتىپ جاتادى. كەيدە جۇمىسىن ءبىتىرىپ بوپ، ماقتالى سىرماق كەۋدەشەسىن كيەدى دە، يۋبكاسىنىڭ ەتەگىن جوعارى ءتۇرىنىپ الىپ:
— شالىم وندا نە كۇيدە تۇرادى ەكەن، كورىپ قايتايىنشى... — دەپ قالاعا كەتەدى.
— مەنى الا كەت!
— ءۇسىپ كەتەسىن، بورانداتىپ تۇرعانىن كورمەيمىسىن!
سوسىن ءوزى ومبى قارلى سوقىر سوقپاقپەن جەتى شاقىرىم جەرگە ءجۇرىپ كەتەدى. مەيىزدەي ساپ-سارى، ەكىقابات شەشەم، ىلىم-سىلىم، شاشاقتى سۇر شالىگە قالتىراپ ورانا تۇسەدى. سىمباتتى، زور دەنەسىنىڭ سىيقىن كەتىرەتىن وسى ءبىر ءشالىنى مەن كىرپىدەي جەك كورەم دە، شاشاعىنىڭ ۇشتارىن جۇلا بەرەم: ءۇيدى دە، زاۆودتى دا، سەلونى دا مۇلدە جاراتپايمىن. شەشەمنىڭ اياعىنا كيگەنى مىجىرايعان كەنە كيىز بايپاق، شەرميگەن قارنىن جۇعىمسىزداندىرا سەلك-سەلك ەتكىزىپ، جوتەلە بەرەدى، سۇرعىلت كوك كوزدەرى ىزعارلانا جانە سۇستانا جالتىرايدى دا، كوزىنىڭ ءوزى ءۇيدىڭ جالاڭ قابىرعاسىنا جابىسىپ قالعانداي، سوعان ءالسىن-الى تەلمىرە قادالادى. شەشەم كەيدە تەرەزەدەن ساعات بويى كوشەگە قاراپ وتىرادى؛ كوشە — جاق سۇيەك سياقتى، ءبىرسىپىرا ءتىسى كارىلىكتەن قارايىپ، قيسايىپ كەتكەن، ءبىرسىپىراسى ءتۇسىپ قالعان دا، جاقتىڭ وزىنە قاراعاندا ءىرى، جاڭا تىستەر كەلىسسىز قوندىرىلا سالىنعان ءتارىزدى.
— ءبىز مۇندا نە ءۇشىن تۇرمىز؟- دەپ سۇرايمىن.
شەشەم:
— ءاي، ءۇنىڭدى شىعارماشى ءوزىڭ... — دەپ جاۋاپ قايىرادى.
ول مەنىمەن از سويلەسەدى، كوبىنە-كوپ تەك:
— بارىپ كەل، الىپ بەر، الىپ كەل... — دەپ قانا بۇيىرىپ وتىرادى.
مەنى كوشەگە سيرەك شىعارادى، شىققان سايىن ۇيگە بالالاردان تاياق جەپ قايتام، — توبەلەس ءوزىمنىڭ ءتاۋىر كورەتىن، ءارى ەڭ قىزعىلىقتى ەرمەگىم ەدى، وعان جان-تانىممەن بەرىلەتىنمىن. شەشەم مەنى بەلبەۋمەن جوستىرىپ سابايدى، ءبىراق جازالاعانى ودان سايىن ىزامدى كەلتىرەدى دە، كەلەسى ساپاردا بالالارمەن ودان بەتەر ورشەلەنە توبەلەسەم، — شەشەم ودان بەتەر جازالايدى. ءبىر كۇنى مەن شەشەمە، ەگەر سەن ساباۋىڭدى قويماساڭ، قولىڭدى تىستەپ الام، دالاعا قاشىپ كەتەم دە، سوندا ءۇسىپ ولەم دەپ ەسكەرتتىم، — ول تاڭىرقاپ مەنى يتەرىپ جىبەردى، بولمە بويىمەن ءبىر ءجۇرىپ ءوتتى دە، شارشاعاندىقتان ەنتىگە ءتۇسىپ:
— بولتىرىك! — دەدى.
كوڭىلىمدەگى سۇيىسپەنشىلىك دەپ اتالاتىن سەزىمنىڭ اسەرلى، قۋانىشتى ارمانى كوركىن جويدى، دۇم-دۇنيەنىڭ بارىنە قارسى وشپەندىلىكتىڭ بۋلىققان كوك جالىندى وتى تۇتانا ءتۇستى، كوكىرەگىمنەن كۇيىنىشتى نارازىلىق سەزىمى، وسى ءبىر جۇپىنى، قىزعىلىقسىز بەكەر تۇرمىستا جالعىزدىق ساناسى ويانا باستادى.
وگەي اكەم ماعان قاتال قاراپ، شەشەممەن سويلەسپەيتىن بوپ كەتتى، ءوزى ۇنەمى ىسقىرىپ، جوتەلە بەرەدى دە، تۇسكى استان كەيىن، سويداق تىستەرىن ءتىس شۇقۋىشپەنەن مۇقياتتاپ شۇقىپ، اينانىڭ الدىندا ۇزاق تۇرىپ الادى. شەشەممەن ءالسىن-الى ۇرسىسا بەرەتىن، شەشەمە: «ءسىز» دەپ اشۋلانا سويلەيتىن بولدى — ونىڭ بۇل «سىزىلدەگەنى» مەنى جامان ىزالاندىراتىن. شاماسى، ۇرىس كەزىندەگى ءوزىنىڭ سوزدەرىن مەن ەستىمەسىن دەيدى بىلەم، كۋحنياعا كىرەتىن ەسىكتى مىقتاپ جاۋىپ قويادى، ءبىراق مەن ونىڭ گۇمبىرلەگەن جۋان داۋسىنا سوندا دا قۇلاعىمدى تىگىپ وتىرام.
ءبىر كۇنى ول، اياعىمەن جەر تەپكىلەپ:
— ءسىزدىڭ جەكسۇرىن قارىنىڭىزدىڭ كەسىرىنەن مەن ۇيىمە ەشكىمدى قوناققا شاقىرا الماي ءجۇرمىن، ءسىز ناعىز سيىرسىز! — دەپ اقىردى.
تاڭقالعاندىعىمنان، قاتتى نامىستانعاندىعىمنان، ساكى ۇستىندە شورشىپ كەتكەنىم عوي، باسىمدى توبەگە سوعىپ، ءتىلىمدى قاناتىپ، قاتتى شايناپ الدىم.
سەنبى كۇندەرى ونداعان جۇمىسشىلار وزدەرىنە تاماق الۋعا بەرىلگەن قاعازدارىن ساتۋعا وگەي اكەمە كەلىپ تۇرادى، جۇمىسشىلار تاماقتى زاۆود دۇكەنىنەن الۋعا ءتيىستى بولاتىن؛ مىنا قاعازدار ولارعا اقشا ورنىنا بەرىلەدى دە، وگەي اكەم بۇل قاعازداردى جارى باعاسىنا ساتىپ الادى. ول جۇمىسشىلاردى كۋحنيادا، ستول باسىندا ماڭعازدانا، تومسارا وتىرىپ قابىلدايدى، قاعازدى قولىنا الادى دا:
— سوم ەلۋ تيىن، — دەيدى.
— ەۆگەنيي ۆاسيليەۆ، قۇدايدان قورىقسايشى...
— سوم ەلۋ تيىن.
بۇل وڭباعان، ناس تۇرمىس ۇزاققا سوزىلعان جوق؛ شەشەم بوسانار الدىندا مەنى اتاما اپارىپ سالدى. ول ەندى كۋناۆينودا، الاسا تاۋ ەتەگىنە، ناپولنايا شىركەۋى بەيىتىنە تامان تومەن تۇسەتىن پەسچانايا كوشەسىندەگى ەكىقابات ۇيدە، اۋلا جاققا قاراعان ەكى تەرەزەسى، ورىس پەشى بار تار بولمەدە تۇراتىن.
اتام مەنى قارسى الىپ:
— نەمەنە-ە؟ — دەدى دە، سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. — تۋعان شەشەڭنەن بولماس ارتىق دوس، — دەۋشى ەدى، ەندى، ءسىرا: تۋعان شەشەڭ ەمەس دوس، كارى سايتان اتان دوس! — دەيمىز تاعى. ءاي، سەندەردى مە-ە...
مەن جاڭا قونىسپەن تانىسىپ بولماي-اق، اجەم مەن بالالى شەشەم كەلىپ قالدى، جۇمىسشىلاردى قاناعانى ءۇشىن وگەي اكەمدى زاۆودتان قۋىپ شىعارىپتى، ءبىراق ول ءبىر جاققا بارىپ كەلىپ، ءوزىن سول تاباندا ۆوكزالدا بيلەت ساتۋشى كاسسير عىپ الدى.
بوستان-بوس ۇزاق ۋاقىت ەتتى دە، مەنى ءبىر تاس ءۇيدىڭ جەر قاباتىنداعى شەشەمە تاعى دا اپاردى، شەشەم سول تاباندا مەنى مەكتەپكە بەرە سالدى؛ مەكتەپتى ىلكى كۇننەن باستاپ-اق قاتتى جەك كورىپ كەتتىم.
مەكتەپكە مەن شەشەمنىڭ باشماعىن، اجەمنىڭ كوفتاسىنان كىشىرەيتىپ تىككەن شولاق پالتو، سارى كويلەك جانە «بالاعىن سىرتىنا سالعان» شالبار كيىپ باردىم، مۇنىڭ بارلىعى دا بىردەن كەلەمەج بولدى، سارى كويلەك ءۇشىن مەن «قايىقشانىڭ تۇزى» دەگەن اتاققا ءىلىندىم. بالالارمەن تەز ۇيلەسىپ كەتتىم، ءبىراق ءمۇعالىم مەن پوپ مەنى ۇناتپادى.
ءمۇعالىمنىڭ ءوڭى سارى، ماڭدايى قاسقا ەدى، ءوزىنىڭ ۇنەمى مۇرنى قاناۋمەن جۇرەتىن؛ كلاسقا كەلگەندە، ەكى تاناۋىنا ماقتا تىعىپ كەلەدى، ستولعا كەلىپ وتىرىپ، مىڭقىلداپ ساباق سۇرايدى دا، ءبىر ءسوزدى ايتا بەرىپ، تاناۋلارىنان ماقتانى سۋىرىپ الادى، سونسوڭ باسىن شايقاي ءتۇسىپ ماقتاعا قاراپ قويادى. بەتى جالپاق، توتىققان، قارا باقىر تۇستەس، اجىمدەرى ءبىرتۇرلى كوگەرىس تارتقان، وسى بەتتىڭ، اسىرەسە، سۇمىرايىن شىعارىپ تۇراتىن قورعاسىن تۇستەس كوزدەرى ەدى، كوزدەرى مەنىڭ بەتىمە سونشاما قاتتى جيرەندىرە قادالاتىن ەدى دە، بەتىمدى ۇنەمى الاقانىممەن ءسۇرتىپ تاستاعىم كەپ وتىراتىنمىن.
مەن بىرنەشە كۇندەي ءبىرىنشى بولىمدە، ءمۇعالىمنىڭ ستولىنا تاياۋ الدىڭعى پارتادا وتىردىم، — بۇلاي وتىرىستىڭ وزىنە شىداۋ مۇمكىن بولمادى. ول مەنەن باسقا ەشكىمدى دە كورمەيتىندەي:
— پەسكو-وۆ، كويلەگىڭدى جاڭعىرت! پەسكو-وۆ، اياعىڭدى تىپىرشىتپا! پەسكو-وۆ، اياق كيىمىڭنەن تاعى قاق تۇرىپتى عوي! — دەپ ۇنەمى مىڭقىلداپ كەپ وتىراتىن.
مەن مۇنىڭ ەسەسىن سۇمدىق تەنتەكتىكپەن قايىرۋشى ەم: ءبىر كۇنى توڭازىعان قاربىزدىڭ جارتىسىن قولىما ءتۇسىرىپ الدىم، ءىشىن ويىپ تاستادىم دا قاراكولەڭكە سەنەدەگى ەسىكتىڭ بلوگىنا جىپپەن بايلاپ قويدىم. ەسىك اشىلعان كەزدە قاربىز جوعارى كوتەرىلدى دە، ءمۇعالىم ەسىكتى جاۋىپ جىبەرگەن كەزدە — قاربىز ونىڭ قاسقا باسىنا تاپ ەتىپ، كيىلىپ قالدى. مەنى مەكتەپ قاراۋىلشىسى ءمۇعالىمنىڭ حاتىمەن بىرگە ۇيگە اپارىپ سالدى، بۇل تەنتەكتىگىم ءۇشىن مىقتاپ تاياق جەدىم.
ەندى بىردە ونىڭ ستولىنىڭ تارتپاسىنا ناسىباي سەۋىپ قويدىم؛ ول سونشاما قاتتى تۇشكىرە باستادى، اقىرى ورنىنا ءوزىنىڭ وفيسەر جەزدەسىن جىبەرىپ، كلاستان شىعىپ كەتتى؛ جەزدەسى بۇكىل كلاسقا «پاتشانى ساقتا، ءتاڭىرى» جانە «اھ، ەركىندىگىم مەنىڭ، سەن ەركىندىك» ولەڭدەرىن ايتقىزدى. ولەڭدى تەرىس ايتقان بالالاردىڭ باستارىنا كىسىنىڭ كۇلكىسى كەلگەندەي ءبىرتۇرلى شىپ ەتكىزىپ، ءبىراق اۋىرتپاي، سىزعىشپەن سالىپ قالىپ وتىردى.
ءدىن ءمۇعالىمى — كوركەم، ءارى جاس، شاشى كۇلتەلەنگەن پوپ، مەندە «ەسكى جانە جاڭا وسيەتتىڭ قاسيەتتى تاريحى» جوق بولعانى ءۇشىن، ءارى ءوزىنىڭ ءسوز سويلەگەندەگى ادەتىن كەلەمەجدەگەنىم ءۇشىن جەك كوردى مەنى.
ول كلاسقا كىرىپ كەلىپ، مەنەن ەڭ الدىمەن:
— پەشكوۆ، كىتاپتى اكەلدىڭ بە، جوق پا؟ يا، كىتاپتى اكەلدىڭ بە؟ — دەپ سۇرايتىن.
— جوق. اكەلگەنىم جوق. يا، — دەپ جاۋاپ بەرەتىنمىن.
— يا دەۋىڭ قالاي؟
— جوق.
— ەندەشە — كەت ۇيىڭە! يا. ۇيىڭە. ويتكەنى، سەنى وقىتقىم كەلمەيدى. يا. وقىتقىم كەلمەيدى.
مەن بۇعان ونشا رەنجي قويمايمىن، كەتىپ قالامىن دا، سەلونىڭ ىزى-قىزى ومىرىمەن تانىسىپ، ساباق بىتكەنشە كوشەلەرىن كەزىپ جۇرەمىن دە قويامىن.
پوپتىڭ بەت-الپەتى ايسانىڭ بەتىندەي سۇيكىمدى، كوزدەرى ايەلدىڭ كوزدەرىندەي مەيىرىمدى جانە قولدارى نازىك ەدى؛ قولدارى ۇستاعان نارسەلەرىنىڭ بارىنە ءبىرتۇرلى بيازى تيەتىن-دى. ول ءاربىر نارسەنى — كىتاپتى، سىزعىشتى، قالامدى جانى بار نازىك زاتتاي، تاماشا ەپتەپ ۇستايتىن، تاپ سول زاتتىڭ ءوزىن ءتاۋىر كورىپ، بايقاۋسىز ۇستاعاندىقتان وعان ءبىر جازىم عىپ الارمىن دەپ قاۋىپتەنگەندەي بولاتىن. بالالارعا ول ونشا جىلى شىرايلى ەمەس ەدى، ءبىراق بالالار ونى سوندا دا ءتاۋىر كورەتىن-دى.
مەنىڭ بىركەلكى ءتاۋىر وقيتىنىما قاراماستان، ءتارتىبىم جامان بولعانى ءۇشىن كوپ كەشىكپەي مەكتەپتەن قۋىپ شىعامىز دەپ جاريالادى. مەن مۇڭايىپ قالدىم، — ماعان مۇنىڭ اسا قولايسىز بولاتىن ءقاۋىپى بار ەدى: شەشەم كۇننەن-كۇنگە اشۋشاڭ بولىپ، مەنى ۇستى-ۇستىنە ساباي بەرەتىن بولعان.
ءبىراق، ءبىر جەڭىلدىك بولىپ قالدى، — مەكتەپكە كۇتپەگەن جەردەن ەپيسكوپ حريسانف كەلدى، ءوزى سيقىرشى سياقتى جانە، ۇمىتپاسام، بۇكىر كىسى ەدى.
ۇستىندە مول قارا كيىم، باسىندا ءبىرتۇرلى ەرسى قالپاق ءوزى تيتتەي بوپ ستول جانىنا كەپ وتىرىپ، دالاقتاي جەڭدەرىنەن قولدارىن شىعارىپ الىپ: «قانە، بالالارىم، كەلىڭدەر، اڭگىمەلەسەيىك!» دەگەن كەزدە، كلاستىڭ ءىشى بىردەن جىپ-جىلى بوپ، كوڭىلدەنىپ كەتتى، ءبىر سۇيكىمدى جات لەپ كەلە قالدى.
ءبىراز بالادان كەيىن ستول جانىنا مەنى شاقىرىپ الىپ:
— جاسىڭ نەشەدە؟ — دەپ سۇرادى شىن نيەتىمەن. — تەك قانا ما؟ بويىڭ قالاي ۇزىن، شىراعىم، ءا؟ جاڭبىردا كوپ تۇرعانبىسىن، ءا؟
ۇزىن، ۇشكىر تىرناقتى تارامىس قولىن ستول ۇستىنە سالىپ، كىشكەنە سەلدىر ساقالىن ءبىر قولىمەن ۋىستاپ وتىرىپ:
— قانەكي، قاسيەتتى تاريحتان ءوزىڭ جاراتاتىن ءبىر نارسەنى ايتىپ بەرسەڭ قايتەر ەكەن؟ — دەدى، مەيىرىمدى كوزدەرىمەن بەتىمە قادالا قاراپ.
كىتابىم جوق، سوندىقتان قاسيەتتى تاريحتى وقىماي ءجۇرمىن دەگەن كەزىمدە، ول سوپپا قالپاعىن تۇزەپ قويدى دا:
— بۇل قالاي بولعانى؟ — دەپ سۇرادى. — مۇنى وقۋ كەرەك قوي! ءبىراق، ءبىر نارسە بىلەتىن بولارسىن، ەستىگەنىڭ بار شىعار؟ پسالتىردى بىلەم دەيمىسىڭ؟ بۇل جاقسى ەكەن! ايات تا بىلەم دەيمىسىڭ؟ ەھە، قاراي گور! اۋليەلەر ءومىر تاريحىن تاعى بىلەم دەيمىسىن؟ ولەڭمەنەن دەيمىسىڭ؟ اۋ، سەنىڭ ءوزىڭ بىلگىر ەكەنسىڭ عوي، بالام.
قىپ-قىزىل بوپ ەنتىگىپ، ءوزىمىزدىڭ پوپ كىرىپ كەلدى، ەپيسسكوپ وعان باتاسىن بەردى، ءبىراق پوپ مەنىڭ جايىمدى سويلەي باستاعان كەزدە ەپيسكوپ:
— ءبىر مينۋت قانا توقتاي تۇرىڭىزشى... — دەپ قولىن كوتەرىپ الدى. — كانەكي، دۋانا الەكسەي جايىندا ايتىپ كورسەڭ قايتەدى؟
— وراسان جاقسى ولەڭدەر عوي، شىراعىم، ءا؟ — دەدى ول، ءبىر ولەڭدى ۇمىتىپ، توقتاڭقىراپ قالعان كەزىمدە، — تاعى نە بىلەسىن؟.. پاتشا داۆيد جايىندا دەيمىسىن؟ ابدەن تىڭدايىن!
ونىڭ شىن تىڭداپ وتىرعانىن جانە وزىنە ولەڭدەردىڭ ۇناعانىن بايقاپ تۇرمىن؛ مەنەن ول ۇزاق سۇرادى، سونسوڭ ءبىر مەزەتتە:
— پسالتىردان وقىدىم دەيمىسىڭ؟ وقىتقان كىم؟ اتاڭ مەيىرىمدى كىسى مە؟ اشۋلى دەيمىسىڭ؟ شىنىمەن بە؟ ال، ەندى ءوزىڭ اسا كوپ تەنتەك بولاسىن با؟ — دەپ تەز-تەز سۇراستىرىپ، توقتاي قالدى.
مەن قىسىلىپ قالدىم، ءبىراق، ءيا دەدىم. پوپ پەن ءمۇعالىم مەنىڭ شىن ايتقانىمدى كوپ سوزبەن ىسپاتتاپ شىقتى، ەپيسكوپ ولاردىڭ ءسوزىن تومەن قاراپ وتىرىپ تىڭدادى، سونسوڭ كۇرسىنىپ قويىپ:
— سەن تۋرالى نە ايتىپ وتىرعاندارىن ەستىپ تۇرمىسىن؟ قانەكي، بەرى تامان كەلشى! — دەدى.
كيپاريس اعاشىنىڭ ءيىسى مۇڭكىگەن قولىن باسىما سالىپ:
— نەگە تەنتەك بولاسىن؟ — دەپ سۇرادى.
— وقۋدىڭ تۇك قىزىعى جوق.
— قىزىعى جوق دەيمىسىن؟ مۇنىڭ قاتە سياقتى عوي، شىراعىم. وقۋدىڭ قىزىعى بولماسا، ناشار وقىر ەدىڭ عوي، ال مىنا مۇعالىمدەر سەنى جاقسى وقيدى دەپ وتىر عوي. سولاي بولسا، باسقا ءبىر سەبەبى بار شىعار.
ول قويىنىنان كىشكەنتاي كىتاپشانى سۋىرىپ الىپ:
— پەشكوۆ، الەكسەي، — دەپ جازىپ الدى. — سولاي ەكەن. ءبىراق، سويتسە دە، سەن ءوزىڭدى ءوزىڭ تەجەڭكىرەسەڭ قايتەدى، شىراعىم، ونشا كوپ تەنتەك بولماساڭ قايتەدى! ازعانتاي عانا بولادى، ءبىراق كوبىرەك بوپ كەتسە، جۇرتتى رەنجىتەدى عوي! مەن دۇرىس ايتىپ وتىرمىن با، بالالار؟
كوپتەگەن داۋىس:
— دۇرىس، — دەپ كوڭىلدەنە جاۋاپ قاتتى.
— سەندەر كوپ تەنتەك بولمايتىن شىعارسىزدار؟
بالالار:
— جوق. بىزدەر دە كوپ تەنتەك بولامىز! كوپ! — دەپ، كۇلىمسىرەي سويلەپ، شۋلاپ قويا بەردى.
ەپيسكوپ ستۋلدىڭ ارقالىعىنا شالقايا ءتۇستى، مەنى وزىنە تامان جاقىنداتىپ الدى دا، جۇرتتىڭ ءبارى — ءتىپتى ءمۇعالىم مەن پوپ تا كۇلىپ جىبەرگەندەي ەتىپ، تاڭدانا سويلەپ:
— اپىر-اي، شىراقتارىم-اي، شىنىندا سەندەردەي جاس كەزىمدە مەنىڭ ءوزىم دە مىقتى تەنتەك بولعان ەم! مۇنىڭ سەبەبى نەدەن بولدى ەكەن، شىراقتارىم؟ — دەدى.
بالالار كۇلىسىپ وتىر، ول، بارلىعىن وپ-وڭاي شاتىستىرىپ، ءبىرىن بىرىنە قارسىلاستىرىپ، بالالارعا سۇراقتى جاۋدىرىپ، ودان سايىن كوڭىلدەندىرە ءتۇستى. اقىرىندا تۇرەگەلدى دە:
— سەندەرمەن بىرگە وتىرعانىم جاقسى، تەنتەكتەر، ءبىراق اتتاناتىن ۋاقىتىم بولدى! — دەدى.
جەڭىن يىعىنا تامان سىلكىپ جىبەرىپ، قولىن كوتەرىپ الدى دا، جۇرتتىڭ بارلىعىن قولىن ارشىنداتا سەرمەپ، شوقىندىرىپ:
— جاراتقان قۇدايتاعالانىڭ قۇرمەتى ءۇشىن، سىزدەردىڭ ادال ەڭبەك ەتۋلەرىڭدى تىلەيمىن! — دەپ باتا بەردى دە: — قوش تۇرىڭدار! — دەدى.
جۇرتتىڭ ءبارى:
— قوش بولىڭىز، ارداقتى اتا! تاعى دا كەلىپ تۇرىڭىز، — دەپ شۋلاستى.
ول، سوپپا قالپاعىن يزەڭدەتىپ:
— مەن بە، — كەلەمىن، كەلەمىن! سەندەرگە كوپ كىتاپ الا كەلەمىن! — دەدى.
سوسىن، كلاستان بايپاڭداپ شىعىپ بارا جاتىپ، مۇعالىمگە:
— بالالاردى ۇيلەرىنە تاراتىڭىز! — دەدى.
ول مەنى سەنەگە قولىمنان جەتەلەي شىقتى دا، سول ارادا، مەنىڭ بەتىمە ەڭكەيىپ:
— سونىمەن سەن — ءوزىڭدى ءوزىڭ تەجەڭكىرەرسىن، جاراي ما؟ نەگە تەنتەك بولاتىنىڭدى مەن بىلەمىن عوي! ال، قوش تۇر، شىراعىم! — دەدى اقىرىن عانا.
كوڭىلىم قاتتى تولقىپ كەتتى، كوكىرەگىمنەن ءبىرتۇرلى ءبىر ەرەكشە سەزىم قاينادى دا — ءمۇعالىم، كلاستى تاراتىپ جىبەرىپ، مەنى الىپ قالىپ، ەندى سەنىڭ بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولۋىڭ تيىسپەي باستاعاندا، — ونىڭ ءسوزىن ءتىپتى بار ىقىلاسىممەن، شىن نيەتىممەنەن تىڭداپ شىقتىم.
پوپ ىشىگىن كيىپ جاتىپ:
— بۇگىننەن باستاپ سەن مەنىڭ ساباقتارىمدا دا بولۋعا ءتيىسسىن! يا. ءتيىسسىن. ءبىراق — تىنىش وتىراتىن بول! يا. تىنىش، — دەپ مەيىرىمدەنە گۇمبىر-گۇمبىر ەتتى.
مەكتەپتەگى ىستەرىم جوندەلىپ ەدى — ۇيدە جامان وقيعا بوپ قالدى: مەن شەشەمنەن ءبىر سوم ۇرلاپ الدىم. مۇنىڭ ءوزى كۇنبۇرىن ويلانىپ ىستەلگەن قىلمىس ەمەس ەدى: ءبىر كۇنى كەشتىعۇرىم، مەنى ءسابي بالامەن ءۇي باعۋعا تاستاپ، شەشەم ءبىر جاققا كەتىپ قالعان؛ جالىعىپ وتىرىپ، وگەي اكەمنىڭ كىتاپتارىنىڭ ىشىنەن — اكە-ديۋمانىڭ «دارىگەردىڭ جازعاندارى» دەگەن بىرەۋىن اشتىم دا، اراسىنان — ون سومدىق جانە ءبىر سومدىق — ەكى قاعاز اقشانى كورە قويدىم. كىتاپ تۇسىنىكسىز بولدى، ونى جاۋىپ قويدىم دا، ءبىر سومعا جالعىز «قاسيەتتى تاريح» تۇگىل، ءسىرا، روبينزون تۋرالى كىتاپتى دا ساتىپ الۋعا بولاتىن شىعار دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. ونداي كىتاپتىڭ بار ەكەنىن بۇدان از عانا بۇرىن مەكتەپتە ءبىلىپ العانمىن: ايازدى كۇنى، ساباق اراسىنداعى تىنىس كەزىندە بالالارعا ەرتەگى ايتىپ وتىرعام، ءبىر مەزەتتە بالالاردىڭ بىرەۋى جۇلىپ العانداي:
— ەرتەگى دەگەن — قۇلىي وتىرىك، روبينزون عوي شىركىن — كادىمگىدەي شىندىق تاريح، — دەدى مەنسىنىڭكىرەمەي سويلەدى.
روبينزوندى وقىعان تاعى دا بىرنەشە بالا تابىلدى، بۇل كىتاپتى ءبارى دە ماقتادى، اجەمنىڭ ەرتەگىسى ۇناماعاندىعىنا جابىرلەنىپ قالدىم دا، روبينزون تۋرالى: بۇل قۇلىي وتىرىك! — دەۋ ءۇشىن، سول تاباندا-اق روبينزوندى وقىپ شىعۋعا بەل بايلاعانمىن.
كەلەسى كۇنى مەكتەپكە «قاسيەتتى تاريحتى» جانە اندەرسەن ەرتەگىلەرىنىڭ دال-دۇل ەكى كىشكەنە تومىن، ءۇش قاداق اق نان مەن ءبىر قاداق شۇجىق اكەلدىم. ۆلاديمير شىركەۋى قورشاۋى تۇبىندەگى كىشكەنتاي قاراكولەڭكە دۇكەندە روبينزون دا بار ەكەن، سارى مۇقابالى جۇپ-جۇقا كىشكەنتاي كىتاپ، ءبىرىنشى بەتىنە اڭ تەرىسىنەن قالپاق كيگەن، يىعىنا اڭ تەرىسىن جامىلعان، ۇزىن ساقالدى ادامنىڭ سۋرەتى سالىنىپتى، — بۇل ماعان ۇنامادى، ال ەرتەگىلەر دال-دۇل بولعانىمەن، سىرتقى تۇرىنە قاراعاندا دا سۇيكىمدى كورىندى.
ۇزاق تىنىس كەزىندە نان مەن شۇجىقتى بالالارمەن ءبولىستىم دە، ءبارىمىز «بۇلبۇل» اتتى تاماشا ەرتەگىنى وقي باستادىق — بۇل ەرتەگى بىردەن-اق جۇرەگىمىزدى بيلەپ الدى.
«قىتايداعى حالىقتىڭ ءبارى دە قىتايلار، يمپەراتوردىڭ ءوزى دە جۇڭگو»، — دەگەن بۇل ءسوزدىڭ ءوزى قاراپايىم، قۇيقىلجىعان كوڭىلدى مۋزىكاسىمەن، تاعى باسقا ءبىر عاجايىپ جاقسىلىعىمەنەن ءوزىمدى سۇيسىندىرە تاڭ-تاماشا قالدىرعانى ءالى ەسىمدە.
«بۇلبۇلدى» مەكتەپتە وقىپ بىتىرە المادىم — ۋاقىت تار بولدى، ءبىراق ۇيگە كەلگەن كەزىمدە، قولىندا تابا تۇتقىشى بار، پەش الدىندا جۇمىرتقادان قۇيماق ءپىسىرىپ تۇرعان شەشەم ءبىرتۇرلى باياۋ داۋىسپەن:
— ءبىر سومدى العان سەن بە؟ — دەپ سۇرادى مەنەن.
— الدىم، مىنەكي — كىتاپ...
سول تابا تۇتقىشپەن ءوزىمدى ارمانسىز-اق سابادى. اندەرسەننىڭ كىتاپتارىن تارتىپ الدى دا، ءبىر جەرگە ماڭگى-باقي تىعىپ تاستادى، مۇنىسى تاياقتان دا جامان باتتى.
مەكتەپكە بىرنەشە كۇندەي بارماي قويدىم، ءبىراق سول كەزدە وگەي اكەم مەنىڭ ەرلىگىمنىڭ جايىن وزىمەن بىرگە ىستەيتىن سەرىكتەرىنە، ولار وزدەرىنىڭ بالالارىنا بايانداعان بولسا كەرەك، بالالاردىڭ بىرەۋى بۇل ۋاقيعانى مەكتەپكە جەتكىزىپتى، وقي كەلگەن كەزىمدە، مەنى — ۇرى دەگەن — جاڭا اتاقپەن قارسىلاپ الدى. قىپ-قىسقا جانە اپ-انىق بولسا دا — قاتە، ويتكەنى ءبىر سومدى العانىمدى جاسىرعانىم جوق قوي. مۇنى تۇسىندىرمەك بولىپ ەم — نانبادى، سونسوڭ ۇيگە قايتىپ باردىم دا، ەندىگارى مەكتەپكە بارمايمىن دەدىم شەشەمە.
تاعى دا ەكىقابات، ءوڭ جوق، ءتۇس جوق، كوزدەرى ەسالاڭدانعان، تارىققان شەشەم تەرەزە الدىندا ساشا ءىنىمدى ەمىزىپ، بالىقشا اۋزىن اشىپ، ماعان قاراپ وتىر.
— وتىرىك ايتىپ وتىرسىن، — دەدى ول اقىرىن عانا، — سەنىڭ ءبىر سومدى العانىڭدى ەشكىم بىلمەيدى.
— بارىپ، سۇراپ كور.
— ءوزىڭ ايتىپ قويدىڭ. قانە، ايتشى — ءوزىڭ بە؟ بايقا، مەكتەپكە مۇنى كىم جەتكىزگەنىن ەرتەڭ ءوزىم بارىپ بىلەم!
ءبىر وقۋشىنىڭ اتىن اتادىم. شەشەمنىڭ ءجۇزى مۇڭايىپ، كىرجيە قالدى دا، جاسقا بۇلانىپ قويا بەردى.
مەن كۋحنياعا شىعىپ كەتتىم، پەش تاساسىنداعى جاشىك ۇستىنە سالىنعان توسەگىمە بارىپ جاتتىم، جاتقان كۇيى، بولمەدە شەشەمنىڭ ەڭكىلدەپ جىلاعانىن تىڭداۋمەن بولدىم.
— قۇدايىم-اي، قۇدايىم-اي...
ماي سىڭگەن، قىزعان شۇبەرەكتەردىڭ جۇعىمسىز ءيسىنىڭ ورتاسىندا جاتۋعا شىداپ بولمادى، تۇرەگەلدىم دە، سىرتقا شىقتىم، ءبىراق شەشەم:
— قايدا باراسىن؟ قايدا؟ بەرى كەل!.. — دەپ اقىردى.
سونسوڭ ەكەۋمىز ەدەندە وتىردىق، ساشا شەشەمنىڭ تىزەسىنىڭ ۇستىندە جاتىر، شەشەمنىڭ كويلەگىنىڭ تۇيمەلەرىن ۇستاپ، باسىن يزەپ قويادى دا:
— بۋۆۋگا، — دەيدى، — ول: پۋگوۆكا، دەگەنى ەدى.
شەشەمنىڭ قولتىعىنىڭ استىنا تىعىلىپ وتىرمىن، ول مەنى قۇشاقتاپ:
— بىزدەر — كەدەيمىز، ءبىزدىڭ ءار تيىنىمىز، ءار تيىنىمىز... — دەدى.
ءبىراق، مەنى ىستىق قولىمەن قولتىعىنا قىسا ءتۇسىپ، ۇنەمى بىردەڭەنى ايتىپ جەتكىزە المايدى.
ءبىر مەزەتتە:
— ەكايا دريان... دريان! — دەدى ول جۇلىپ العانداي؛ ونىڭ اۋزىنان بۇل سوزدەردى بۇدان بۇرىن دا ءبىر ەستىگەن بولاتىنمىن.
ساشا:
— ديان! — دەپ قايتالادى.
بۇنىڭ ءوزى ءبىر تاڭعاجايىپ بالا ەدى: يكەمسىز، قازانباس، ءوزى اينالاداعى نارسەنىڭ بارىنە تاماشا اسەم كوك كوزدەرىمەن اقىرىن جىمىيىپ، كۇلىمسىرەي جانە ءبىر نارسەنى كۇتكەندەي بوپ قارايتىن. ءتىلى وراسان ەرتە شىقتى، ۇنەمى ءبىر جايباراقات كوڭىلدى كۇيدە ءومىر ءسۇرىپ، ەشۋاقىتتا دا جىلامايتىن. ءالجۋاز ەدى، ازار-ازار ەڭبەكتەپ جۇرەتىن دە، مەنى كورگەن كەزىندە، كوتەر دەپ تالپىناتىن، ۇلبىرەگەن نازىك ساۋساقتارىمەن قۇلاعىمدى ۋقالاعاندى جاقسى كەرەتىن، ساۋساقتارىنان ءبىر بەلگىسىز سەبەپتەن پوراجاي گ ۇلىنىڭ ءيسى شىعۋشى ەدى. ءوزى بايقاۋسىزدا اۋىرماي قايتىس بولدى؛ تاڭەرتەڭ، قاشانعى ادەتىنشە، ءتىپتى موپ-مومىن بوپ كوڭىلدى وتىرعان، كەشتىعۇرىم، تۇنگى عيباداتقا قوڭىراۋ سوعىلعان كەزدە، ستول ۇستىنە سۇلاپ تا قالدى. بۇل ۋاقيعا ەكىنشى بالا، نيكولاي دۇنيەگە كەلگەن سوڭ كوپ كەشىكپەي بولدى.
شەشەم ۋادەسىن ورىندادى: مەن مەكتەپكە قايتادان تاعى ورنالاستىم، ءبىراق اتام ۇيىنە تاعى دا كوشىپ بارۋىما تۋرا كەلدى.
ءبىر كۇنى مەن كەشكى شاي ۇستىندە سىرتتان كۋحنياعا كىرىپ كەلىپ، شەشەمنىڭ:
— ەۆگەنيي، وتىنەم، وتىنەم سەنەن... — دەپ قينالا شىققان ايعايىن ەستىدىم.
— اق-ماق-تىق! — دەدى وگەي اكەم.
— ءبىراق، مەن بىلەم عوي، — سەن سول ايەلگە كەتىپ باراسىن عوي!
— شىن با-ا؟
ەكەۋى بىرنەشە سەكۋندتەي ءۇن قاتىسپادى.
— سەنىڭ ءوزىڭ نەعىلعان جاۋىز وڭباعانسىن... — دەپ جوتەلىپ قالدى شەشەم.
وگەي اكەمنىڭ شەشەمدى سالىپ قالعانىن ەستىدىم، بولمەگە جۇگىرىپ كىردىم دە شەشەمنىڭ جەر تىزەرلەي قۇلاپ، ءتوسىن قايقايتىپ، باسىن شالقايتىپ، كوزدەرى ۇرەي شاشا جايناپ، ارقاسى مەن شىنتاعىن ستۋلعا تىرەپ وتىرعانىن، سوسىن، تاپ-تازا، جاڭا مۋندير كيگەن وگەي اكەمنىڭ سەرەيگەن اياعىمەن شەشەمدى توسكە تەپكىلەپ تۇرعانىن كوردىم. ستول ۇستىندەگى كۇمىستەگەن سۇيەك ساپتى پىشاقتى شاپ ەتىپ ۇستاي الدىم، — مۇنىمەن نان كەسەتىن، شەشەمنىڭ قولىندا اكەمنەن قالعان جالعىز نارسە وسى ەدى، — سول پىشاقتى ۇستاي الدىم دا، بار پارمەنىممەن وگەي اكەمنىڭ بۇيىرىنە سالىپ قالدىم.
باقىتىنا قاراي، شەشەم ۇلگىرىپ ماكسيموۆتى قاعىپ جىبەردى، پىشاق ءمۋنديردى ىرسىيتا وسىپ، تەك ەتىن سىزىپ قانا، بۇيىرىنەن اعىپ ءوتتى. وگەي اكەم، اھ — دەپ، ءبۇيىرىن ۇستاي الىپ، بولمەدەن اتىپ شىقتى، ءبىراق شەشەم ماعان شاپ بەرىپ، كوتەرىڭكىرەپ الدى دا، باقىرىپ ەدەنگە الىپ ۇردى. مەنى، سىرتتان كەلىپ، وگەي اكەم اراشالاپ الدى.
ءتۇن بولدى، وگەي اكەم سوندا دا ۇيدەن كەتىپ قالدى، شەشەم پەش تاساسىنداعى ماعان كەلدى، مەنى اقىرىن ايمالاپ ءسۇيدى دە:
— كەشىر مەنى، ايىپ مەندە! اۋ، اينالايىن، بۇعان سەنىڭ قالاي باتىلىڭ باردى؟ پىشاق سالۋعا؟ — دەپ جىلادى.
مەن شىنىمەن جانە نە ايتقانىمدى ءوزىم كامىل ۇعىپ، — وگەي اكەمدى دە باۋىزدايمىن، ءوزىم دە باۋىزدالىپ ولەم دەدىم شەشەمە. وسىنى ىستەر ەدىم، ەڭ بولماعاندا ىستەپ كورەر ەدىم دەپ ويلايمىن. شالبارىنىڭ سانىن بۇلىقتاعان، سول ءبىر جەكسۇرىن، ۇزىن سىيراق ءتىپتى ءقازىر دە كوز الدىمدا تۇر، ونىڭ اۋادا سەرەڭدەپ، ايەلدىڭ ءتوسىن ەتىگىنىڭ تۇمسىعىمەن تەپكىلەگەنىن ءقازىر دە كورىپ وتىرعاندايمىن.
ورىستىڭ نادان ءومىرىنىڭ وسى ءبىر اۋىر سۇرقيالىعىن ەسىمە تۇسىرە وتىرىپ، كەيدە مەن وزىمە: وسىنىڭ ءوزى شىنىندا ءسوز قىلۋعا تۇرا ما؟ — دەپ سۇراق بەرەمىن. سوسىن قايتادان بەكىنە ءتۇسىپ، ءسوز قىلۋعا تۇرادى، — دەپ وزىمە ءوزىم جاۋاپ بەرەمىن؛ ويتكەنى بۇنىڭ ءوزى — جانى ءسىرى، جەكسۇرىن شىندىق، ول وسى كۇنگە دەيىن دە ولگەن جوق. ادامنىڭ وي-ساناسىنان، كوڭىلىنەن، ءوزىمىزدىڭ اۋىر جانە ماسقارا ءومىرىمىزدىڭ بارىنەن ءتۇپ تامىرىمەنەن وتاپ تاستاۋ ءۇشىن، ءتۇپ تامىرىنا دەيىن ءبىلىپ الۋعا ءتيىس شىندىق قوي بۇل.
سوسىن، بۇ سەكىلدى سۇرقيالىقتاردى ماعان ەرىكسىز سۋرەتتەتەتىن تاعى دا، ودان گورى دە ماڭىزدى ءبىر سەبەپ بار. ول سۇرقيالىقتاردىڭ وزدەرى جەكسۇرىن بولعانىمەن دە، كوپتەگەن تاماشا اسەم جانداردى ولگەنشە جانىشتاپ، بىزدەردى ەزىپ تۇرعانىمەن دە، ورىس ادامىنىڭ سوندا دا ءالى سونشاما دەنى ساۋ، ءارى جانى جاس، سول سۇرقيالىقتاردان ارىلىپ كەلەدى، ارىلۋ قولىنان دا كەلەدى.
ءبىزدىڭ ءومىرىمىز، نەشە ءتۇرلى ايۋان وڭباعاندىق قۇيقاسىنىڭ سونشاما وسكەلەڭ، ءارى قۇنارلى بولعاندىعىمەن عانا تاماشا ەمەس، قايتا، وسى قۇيقانىڭ استىنان، ادامعا لايىق ساۋلەتتى ومىرگە قۇلاش ۇرا وركەندەۋىمىزگە قايتپاس جىگەرىمىزدى كۇشەيتە ءتۇسىپ، ءارى جارقىن قاسيەتتىلىك، ادالدىق، ءارى تۆورچەستۆولىق كۇش ورشەلەنە قاۋلاپ شىعىپ كەلە جاتقاندىعىمەن، ادالدىق — ادامدىق ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىمەن دە تاماشا عوي.
XII
قايتادان اتام ۇيىندەمىن.
─ نەمەنە، قاراقشى؟ ─ دەپ قارسى الدى ول مەنى، ستولدى قولىمەن تىقىلداتا ءتۇسىپ. — ءبىراق، ەندى سەنى مەن اسىرامايمىن، اجەڭ اسىراسىن!
— اسىراسام اسىرايمىن، — دەدى اجەم،. — سو دا ءسوز بولىپ پا!
— ەندەشە اسىراي بەر! — دەپ اقىرىپ قالدى اتام. ءبىراق ماعان:
— اجەڭ ەكەۋمىز ءبىرجولا ەنشى الىستىق، ءقازىر ەكەۋمىزدىڭ جىيعان-تەرگەنىمىزدىڭ ءبارى دە ەكى باسقا... — دەپ ءتۇسىندىرىپ، ساتتە جايلانىپ قالدى.
اجەم تەرەزە الدىندا، قولى قولىنا جۇقپاي، شىلتەر توقىپ وتىر، ىرعاقتارى قۇيقىلجىي تىقىلدايدى، جەز تۇيرەۋىشتى قاپتاتا قاداعان كوپشىك كوكتەم كۇنىنىڭ كوزىنەن التىن كىرپىششە جىلتىلدايدى. اجەمنىڭ ءوزى دە سوم جەزدەن قۇيىلعانداي — وزگەرمەيدى! اتام بۇرىنعىسىنان گورى دە قۋارا، مىرجيا تۇسكەن، جيرەن شاشى سۇرعىلت تارتقان، قىيمىلىنىڭ سابىرلى ماڭعازدىعى اسىعىس ابىگەرشىلىككە اينالعان، جاسىل كوك كوزدەرى سەزىكتەنە قارايدى. اجەم كۇلە سويلەپ، اتام ەكەۋىنىڭ ەنشى الىسقاندارىنىڭ جايىن ايتىپ بەردى: اتام وعان بۇكىل قۇمىرا، تاباق اتاۋلىنى، بۇكىل ىدىس اتاۋلىنى بەرىپتى دە:
— سەنىكى — وسى، مەنەن ەندى وسىدان ارتىق ەشتەڭە دە دامەتپە! — دەپتى.
سودان كەيىن اجەمنىڭ بۇكىل ەسكىلىكتى كويلەك-كونشەكتەرىن، زاتتارىن، تۇلكى ىشىگىن تارتىپ الىپتى، بارلىعىن جەتى ءجۇز سومعا ساتىپ جىبەرىپتى دە، اقشاسىن ءوزىنىڭ وكىل اكەسى ەۆرەيگە، جەمىس-جيدەك ساتۋشى ساۋداگەرگە وسىمگە بەرىپتى. اتامنىڭ دۇنيەقورلىعى ناعىز اۋرۋعا اينالعان، ۇياتتان دا ادا بولعان: قولونەرشىلەر ۋپراۆاسىنداعى ءوزىنىڭ بۇرىنعى سەرىكتەرى، ەسكى تانىستارىنىڭ — باي-كۋپەستەردىڭ ۇيلەرىن كەزىپ، بالالارىم دۇنيە-مۇلكىمدى ويران قىلدى دەپ، سولاردان كومەككە اقشا سۇرايتىن بولىپتى. ءوزى بەدەلدى ەدى، وعان سىيلىقتى ءىرى قاعاز اقشامەن مول بەرەتىن؛ اتام، قاعاز اقشالاردى اجەمنىڭ مۇرنىنا تاقاي بۇلعاپ قويىپ، جاس بالاشا ماقتانىپ:
— كوردىڭ بە، اقماق؟ ساعان مۇنىڭ ءجۇز بولىگىنىڭ ءبىرىن دە بەرمەيدى! — دەپ، اجەمدى كەلەمەج ەتۋشى ەدى.
جينالعان اقشانى ول ءوزىنىڭ جاڭا جارانى، سەلودا حلىست اتاققا ىلىنگەن، ۇزىن بويلى، قاسقاباس يشىگە جانە ونىڭ دۇكەنشى قارىنداسى — ماۋجىراعان، ءارى بال شىرىنىنداي سۇيكىمدى، قىزىلشىرايلى، سوم دەنەلى، قاراكوز قاتىنعا ەسىمگە بەرىپ تۇراتىن.
ۇيدەگى جاي-كۇيدىڭ ءبارى قاتال تارتىپپەن ءبولىنىپ قويىلعان: ءبىر كۇنى تۇسكى استى ءوز اقشاسىنا ساتىپ العان ازىق-تۇلىكتەن اجەم ازىرلەيدى، ەكىنشى كۇنى ازىق-تۇلىك پەن ناندى اتام ساتىپ اكەلەدى، ءبىراق اتامنىڭ كەزەكتى كۇنى تۇسكى اس ءدايىم ناشار بولادى: اجەم جاقسى ەت الادى دا، اتام ىشەك-قارىن، ۇلتابار، وكپە-باۋىر الادى. ەكەۋىنىڭ شاي-شەكەرى ەكى بولەك ساقتالادى، ءبىراق شايدى ءبىر شاينەككە سالىپ شىعارادى دا، اتام:
— تۇرا تۇر، توقتاي تۇر، — سەن قانشا سالدىڭ؟ — دەيدى سەزىكتەنە سويلەپ.
شايدىڭ تۇيىرلەرىن شاينەكتەن الاقانىنا توگەدى دە، ونى بىرىندەپ ساناپ شىعىپ:
— سەنىڭ شايىڭ مەنىكىنەن گورى ۇساق، سوندىقتان مەنىڭ ازىراق سالۋىم ءتيىس. مەنىكى ىرىرەك، شىعىمدىراق، — دەيدى.
اجەم وزىنە دە، وعان دا شايدىڭ قىزىلىن تەڭ قۇيسىن، سوسىن ءوزى قانشا شىناياق شاي ىشسە، اجەم دە سونشا ءىشسىن دەپ، قاتتى باقىلاپ وتىرادى اتام.
— اقىرعى ءبىر-بىر شىناياقتان ىشەمىز بە؟ — دەپ سۇرايدى اجەم، شايدىڭ سوڭىن تاۋىسا قۇياردا.
اتام شاينەككە ۇڭىلەدى دە:
— ەندەشە — اقىرعى ءبىر-بىر شىناياقتان-اق بولسىن! — دەيدى.
ءتىپتى يكون الدىنداعى شامعا دا مايدى ءارقايسىسى ءوزى ساتىپ الادى، — بۇل ەلۋ جىلداي بىرگە جاساسقان ەڭبەكتەن كەيىن بولىپ وتىرعان ۋاقيعا!
اتامنىڭ وسى سەكىلدى قۋلىق-سۇمدىقتارىنىڭ ءبارىن كورگەندە مەنىڭ ءارى كۇلكىم كەلەتىن، ءارى جۇرەگىم اينيتىندى، ءبىراق اجەمە — تەك كۇلكى عانا ەدى.
— ءاي، قويشى ءوزىڭ! — دەپ جۇباتادى اجەم مەنى. — ال، نەمەنە؟ الجىعان شال بولعان سوڭ، ءوستىپ الجاسا بەرەدى! ونىڭ ءوزى سەكسەنگە كەلىپ قالدى عوي، — وسىنشا جاساپ كورشى! مەيلى، الجاسا بەرسىن، كىمگە زيانى تيەر دەيسىن؟ ال، ەندى مەن بولسام — ءبىر ءۇزىم ناندى وزىمە دە، ساعان دا تابامىن، قورىقپاي-اق قوي!
مەن دە اقشا تابا باستادىم: مەيرام كۇندەرى، تاڭەرتەڭ ەرتەمەن قاپشىق الامىن دا، مالدىڭ سۇيەگىن، شۇبەرەك، قاعاز، شەگە جيناۋ ءۇشىن، اۋلا-اۋلانى، كوشە-كوشەنى كەزىپ كەتەمىن. ەسكى-ۇسقى الۋشىلار شۇبەرەك پەن قاعازدىڭ پۇتىن جيىرما تيىننان، تەمىردى دە سول باعامەن، سۇيەكتىڭ پۇتىن سەگىز، ون تيىننان ساتىپ الادى. سەنبى سايىن ءارتۇرلى توۆاردان وتىز، ەلۋ تيىنعا، ال ءساتى ءتۇسىپ كەتكەن كەزدە ودان ارتىققا دا ساتىپ، بۇل كاسىپتى ساباقتان كەيىن مەيرامسىز كۇندەرى دە جاسايتىنمىن. اجەم مەنەن اقشانى الادى دا، جالما-جان يۋبكاسىنىڭ قالتاسىنا تاعا سالادى، سوسىن تومەن قاراپ تۇرىپ:
— ءاي، راقمەت ساعان، جان-كوكەگىم! ەكەۋمىز بە — سەنىمەن ەكەۋمىز تاماعىمىزدى اسىرايمىز عوي. نە قيىندىعى بار دەيسىن! — دەپ ماقتايدى مەنى.
ءبىر كۇنى، مەنىڭ بەس تيىندىقتارىمدى الاقانىنا سالىپ، سوعان كوزىن جىبەرىپ، اجەمنىڭ ۇندەمەي جىلاپ تۇرعانىن، مۇنارتقان ءبىر تامشى جاسىنىڭ بۇلتتاي بۇرشىك-بۇرشىك مۇرنىنىڭ ۇشىنا ىركىلىپ تۇرعانىن كورىپ قويدىم.
وكا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى، ايتپەسە پەسكي ارالىنداعى اعاش قويمالارىنان وتىن مەن جۇقا تاقتاي ۇرلاۋ — ەسكى-قۇسقى جيناۋ كاسىبىنەن اناعۇرلىم پايدالى ەدى، — ول پەسكي دەگەن ارالدا جارمەڭكە كەزىندە قالاي بولسا سولاي جاسالا سالعان بالاعانداردا تەمىر ساتىلاتىن. جارمەڭكە وتكەسىن، بالاعانداردى بۇزىپ تاستايدى، ءبىراق سىرعاۋىل، تاقتايلاردى تەكشەلەپ جيناپ كەتەدى دە، ولار سول جەردە، پەسكي ارالىندا، كوكتەمدە سۋ تاسىعانشا-اق جاتاتىن. قالاداعى ءۇي قوجالارى جاقسى تاقتاي باسىنا ون تيىننان بەرەتىن، كۇنىنە ەكى-ۇش تاقتاي ۇرلاۋعا بولاتىن-دى. ءبىراق ونىڭ ءساتتى بولۋى ءۇشىن، قاراۋىلشىلاردى بوران، نە جاڭبىر پانا-پاناعا ەرىكسىز ايداپ تىعاتىن جاۋىن-شاشىندى كۇندەر قولايلى ەدى.
ىنتىماقتى ءبىر توپ بالانىڭ باسى قۇرالدى: قايىرشى موردۆا ايەلدىڭ ۇلى، سۇيكىمدى، نازىك، ءارى ۇنەمى سابىرلى، كوڭىلدى بالا سانكا ۆياحير؛ الاقانداي قارا كوزدى، شاشى دۋدا-دۋدا، سۇيەگى شىققان ارىق، اتا-تەگى بەلگىسىز كوستروما — بۇل كەيىنىرەك، ون ءۇش جاسىندا، قىلمىستى جاس بالالار كولونياسىندا بۋىنىپ ەلدى، كولونياعا ەكى كوگەرشىن ۇرلاعانى ءۇشىن تۇسكەن بولاتىن؛ اقكوڭىل جانە مەيىرىمدى تاتار بالاسى، ون ەكى جاسار الىپ حابي؛ بەيىت قاراۋىلشىسى، ءارى قابىرشىنىڭ ۇلى، ۇستامالى اۋرۋى بار، جۇمعان اۋزىن اشپايتىن، سەگىز جاسار بالا، شولاق مۇرىن ياز، ال ەندى جاسىنا قاراعاندا ەڭ ۇلكەنىمىز، تىگىنشى تۇل قاتىننىڭ ۇلى، اقىلدى، ءادىل ادام جانە جۇدىرىقتاسىپ توبەلەسۋگە كەرەمەت قۇمار گريشكا چۋركا ەدى؛ ءبارى ءبىر كوشەدە تۇراتىن ادامدار بولاتىنبىز.
ۇرلىقتىڭ ءوزى سەلودا ادەتكە اينالعاندىقتان جانە قارنى تويىپ اس ىشە المايتىن قالا ادامدارىنىڭ كۇنەلتەتىن بىردە-بىر دەرلىك كاسىبى سول بولعاندىقتان، كۇنا ەسەبىنە قوسىلمايتىن-دى. ايجارىمدىق جارمەڭكەدەگى تابىس بۇكىل ءبىر جىلعا ازىق بولا المايتىن، قۇرمەتتى ءۇي يەلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى دە «وزەندە كاسىپ ەتەتىن» — تاسقىن سۋ اعىزىپ اكەتكەن وتىن مەن بورەنەلەردى ۇستايتىن، جالپاق تابان جەلقايىقپەن ۇساق-تۇيەك جۇك تاسيتىن، ءبىراق كوبىنەسە بارجىدان زات ۇرلايتىن، سوسىن جالپى كۇتىمسىز جاتقان نارسەنىڭ ءبارىن تالعاماي قامتىپ، ۆولگا مەن وكا بويلارىن تىمىسكىلەپ جۇرەتىن. جاسى ۇلكەندەرى مەيرام كۇندەرى وزدەرىنىڭ تابىستارىن ماقتان ەتىپ، كىشىلەرى تىڭداپ، ونەگە الاتىن.
جازعىتۇرىم، جارمەڭكە قارساڭىنداعى ابىڭ-كۇبىڭ ۋاقىتتا سەلونىڭ كوشەلەرى كەشكىلىكتە ماس بوپ قۇلاعان قولونەرشىلەرگە، يزۆوزچيكتەرگە، تاعىسىن تاعى جۇمىسشى جۇرتقا لىق تولى بولادى — سەلو بالالارى ىلعي سولاردىڭ قالتالارىن تىنتەدى، بۇنىڭ ءوزى زاڭدى كاسىپ ەدى، ونى ۇلكەندەردىڭ كوز الدىندا، قىمسىنباي جاساي بەرەتىن.
اعاششىلاردىڭ قۇرالدارىن، جەڭىل كولىكتى يزۆوزچيكتەردىڭ بۇراندا كىلتتەرىن، اۋىر كولىكتى يزۆوزچيكتەردىڭ اعاش اربالارىنىڭ بەلدىكتەرىنەن كىندىك تەمىر، تاڭبا تەمىرلەرىن ۇرلايدى، — ءبىزدىڭ توبىمىز مۇنداي ىستەرمەن شۇعىلدانبايتىن-دى؛ ءبىر كۇنى چۋركا:
— مەن ۇرلىق قىلمايمىن، مامام رۇقسات ەتپەيدى، — دەپ كەسىپ ايتتى.
— ەندەشە، مەن قورقامىن! — دەدى حابي.
كىشكەنتاي ۇرىلاردى كوسترومانىڭ دەنى سۇيمەۋشى ەدى، «ۇرى» دەگەن ءسوزدى وتە-موتە نىعاي ايتاتىن-دى، سوندىقتان بوتەن بالالار ماستاردى توناپ جاتسا — ولاردى قۋىپ جىبەرەتىن، بالانى قولىنا تۇسىرە السا — ونى سىلەيتە سابايتىن-دى. بۇل بادىراق كوز، كوڭىلسىز بالا ءوزىن ەرەسەك اداممىن دەپ ويلايتىن، جاياۋ جۇكشىدەي، اياعىن ءبىرتۇرلى تەڭسەلە باسىپ جۇرەتىن، جۋان، دورەكى داۋىسپەن سويلەمەك بولاتىن، ءوزىنىڭ ءتۇرى-تۇسىنىڭ ءبارى ءبىرتۇرلى توپاس، جاساندى، كارى ەدى. ۇرلىقتىڭ كۇنا ەكەندىگىنە ۆياحيردىڭ سەنىمى تولىق ەدى.
ءبىراق پەسكيدەن تاقتاي مەن سىرعاۋىل ۇرلاۋ كۇنا ەسەبىنە الىنبايتىن-دى، بۇدان بىزدەردىڭ ەشقايسىمىز قورىقپايتىنبىز، بۇل جۇمىستى وزىمىزگە جەمىستى بولعانداي ەتىپ جەڭىلدەتەتىن ءبىر سىپىرا تاسىلدەر ويلاپ شىعارعانبىز. كەشتىعۇرىم، ءىدىر قاراڭعىسى تۇسە باستاعان كەزدە، ايتپەسە جاۋىن-شاشىندى كۇنى ۆياحير مەن ياز بوككەن دىمقىل مۇزدىڭ ۇستىمەنەن قاراسۋدان ءوتىپ، پەسكيگە قاراي ساپار شەگەدى، — بۇلار، قاراۋىلشىلاردىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارماق بوپ، تاسالانباي بارادى دا، ءبىز تورتەۋمىز ءار جەرمەن بۇقپالاپ جەتەمىز. ياز بەن ۆياحيردەن سەسكەنگەن قاراۋىلشىلار ولاردى باقىلايدى، بىزدەر كۇنبۇرىن بەلگىلەنگەن تەكشەنىڭ تۇبىنە جىينالىسامىز، ءارقايسىمىز جۇگىمىزدى ىرىكتەپ الامىز دا، جۇيرىك جولداستارىمىز قاراۋىلشىلاردى وزدەرىنىڭ سوڭىنان جۇگىرتىپ، مازاق قىپ جۇرگەن كەزدە، بىزدەر كەيىن تارتامىز. ءارقايسىمىزدىڭ قولىمىزدا ءبىر-بىر ارقان، ارقاننىڭ ءبىر شەتىندە ىرعاق قىپ بۇككەن ۇلكەن شەگە، تاقتايدى نە سىرعاۋىلدى سونىمەن ءىلىپ الىپ، ونى قاردىڭ جانە مۇزدىڭ بەتىمەن سۇيرەتىپ اكەتەمىز، قاراۋىلشىلار ءبىزدى ەشۋاقىتتا دا بايقامايدى، ال، بايقاي قويسا — قۋىپ جەتە المايدى. اكەلگەن جۇگىمىزدى ساتىپ، شىعارعان اقشانى التىعا بولەمىز، — كىسى باسىنا بەس تيىننان، كەيدە جەتى تيىننان كەلەدى.
بۇل اقشاعا تاماعىڭدى ءبىر كۇنگە مىقتاپ تويعىزاسىن، ءبىراق ۆياحير شەشەسىنە شيرەك نە جارتى شىنى اراقتىق اقشا اكەلمەسە، شەشەسى ونى سابايتىن-دى. كوستروما، كوگەرشىن ۇستاماق بوپ، اقشا جيناپ جۇرگەن، چۋركانىڭ شەشەسى ناۋقاس بولاتىن، ول اقشانى قايتسە دە كوبىرەك تاپپاق بوپ تىرىساتىن؛ ءوزىنىڭ تۋعان قالاسىنا قايتپاق بوپ، حابي دا اقشا جيناپ جۇرگەن؛ نيجنييگە كەلگەن سوڭ كوپ كەشىكپەي سۋعا كەتىپ ولگەن نەمەرە اعاسى ەرتىپ شىققان ەكەن ءحابيدى و قالادان، حابي قالانىڭ اتىن ۇمىتىپ قالعان، ونىڭ تەك ۆولگاعا جاقىن جەردە، كامانىڭ بويىندا ەكەنى عانا ەسىندە بولاتىن.
بۇ قالانىڭ ءوزى ءبىر سەبەپتەن قاتتى كۇلكىمىزدى كەلتىرەتىن-دى، بىزدەر قيعاش كوز تاتار بالاسىن:
ءبىر قالا بار كامادا،
بىلمەيمىز ءبىز — و قايدا!
ۇسىنساڭ جەتپەس قول دا،
جەتكىزبەس جۇرسەك جول دا!
— دەپ ولەڭ ايتىپ، مازاقتاۋشى ەك.
حابي ىلكى ازىردە بىزدەرگە اشۋلانىپ ءجۇردى، ءبىراق ءبىر كۇنى ۆياحير، وزىنە قويىلعان اتىنا لايىق كوگەرشىنشە گۇرىلدەگەن داۋىسپەن:
— بۇنىڭ نە؟ جولداستارىنا اشۋلانا ما ەكەن ادام دەگەن؟ — دەدى.
تاتار بالاسى ۇيالىپ قالدى دا، كاماداعى قالا تۋرالى ولەڭدى ءوزى دە اندەتەتىن بولىپ الدى.
دەگەنمەن، بىزگە تاقتاي ۇرلاۋدان گورى، شۇبەرەك پەن سۇيەك جيناۋ ۇناڭقىرايتىن-دى. بۇنىڭ ءوزى جازعىتۇرىم، قار كەتكەن سوڭ جانە جارمەڭكەنىڭ جان جوق تاس كوشەلەرىن تاپ-تازا عىپ جۋىپ وتكەن كوپ جاۋىنداردان كەيىن وتە-موتە قىزعىلىقتى بولدى. جارمەڭكە بولاتىن جەردەگى جىراقانالاردان ءارقاشان كوپتەگەن شەگە، تەمىر سىنىقتارىن جيناپ الۋعا بولاتىن-دى، بىزدەر كەي-كەيدە باقىر، كۇمىس اقشا دا تاباتىنبىز، ءبىراق، دۇكەن قاتارلارىنىڭ قاراۋىلشىلارى بىزدەردى قۋالاماۋى، ءارى قاپشىقتارىمىزدى تارتىپ الماۋى ءۇشىن، ولارعا نە ەكى تيىن تولەۋىمىز، نە ولەردەي جالىنۋىمىز ءتيىس ەدى. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ قولىمىزعا اقشا وڭاي تۇسە قويمايتىن-دى، ءبىراق ءوزىمىز تاتۋ تۇردىق تا، كەيدە از-ماز رەنجىسكەنىمىزبەن، — ارامىزدا بىردە-بىر توبەلەس بولعانى ەسىمدە جوق.
ءبىتىمشىمىز ۆياحير ەدى، ونىڭ ءوزى بىزدەرگە دەر كەزىندە ءبىرتۇرلى ءبىر ەرەكشە سوزدەر ايتا بىلەتىن-دى؛ قاراپايىم سوزدەر، — سونىڭ ءوزى بىزدەردى تاڭىرقاتىپ، ۇيالتىپ تاستايتىن-دى. بۇ سوزدەردى ونىڭ ءوزى دە تاڭىرقاي سويلەۋشى ەدى. يازدىڭ سوراقى قىلىقتارى ونىڭ كوڭىلىن جىقپايتىن، سەسكەندىرمەيتىن، ول جاماندىقتىڭ ءبارىن شەت كورۋشى ەدى.
— ال، ەندى وسىنىڭ نە كەرەگى بار؟ — دەپ سۇرايتىن-دى، سوسىن كەرەك ەمەس ەكەنىنە كوزىمىز جەتۋشى ەدى.
ۆياحير ءوز شەشەسىن «مەنىڭ موردوۆكام» دەپ اتايتىن، — مۇنىسى بىزدەردىڭ كۇلكىمىزدى كەلتىرمەيتىن.
— مەنىڭ موردوۆكام كەشە ۇيگە تاعى دا ولەردەي ماس بوپ، ازار كەلدى! — دەپ قۋلاندىرا سويلەيدى ول، التىن تۇستەس دوڭگەلەك كوزدەرىن جالتىلداتىپ. — ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ قويدى، بوساعاعا وتىرىپ الدى دا، ولەڭگە باستى كەپ، باستى كەپ، بەيشارا!
سابىرلى چۋركا:
— قانداي ولەڭ ايتتى؟ — دەپ سۇرايدى.
ۆياحير، تىزەسىن شاپالاقتاي ءتۇسىپ، شىرىلداعان اششى داۋىسپەن شەشەسىنىڭ ءانىن سالىپ بەرەدى:
— تاق-تۇق ەتىپ تاياعى،
تەرەزەنى قاعادى،
كوشەگە تۇرا جۇگىردىك،
جاس مالشى تۇر، ءبىز كوردىك!
باتقان كۇننىڭ قىزىلى،
مالشى-بوركا — قىرمىزى —
سايراتتى كەپ سىبىزعى، —
سەلو تىڭداپ، مىزىلدى!
ول وسى سەكىلدى البىرت ولەڭدەردى كوپ ءبىلۋشى ەدى جانە ولاردى انگە وتە اسەمدەپ سالاتىن-دى.
— سونىمەن، — دەپ ءسوزىن جالعاستىرا بەردى ول، — شەشەم سول تابالدىرىقتا وتىرعان كۇيى ۇيقتادى دا قالدى، ءۇيدى سۋىتىپ جىبەردى، ءتىپتى پالە بولدى، قالشىلداپ بارامىن، ءۇسىپ كەتە جازدادىم، ءبىراق ونى ورنىنان قوزعايىن دەسەم — ءالىم كەلمەدى. سوسىن بۇگىن تاڭەرتەڭ وعان: سەن نەگە وسىنشا سۇمدىق ماسكۇنەم بولدىڭ؟ — دەدىم. ءبىراق ول: ەشتەڭە ەتپەس، از عانا شىداي تۇر، كوپ كەشىكپەي ولەمىن عوي! — دەدى.
چۋركا شىنىمەن:
— ول كوپ كەشىكپەي ولەدى، تۇلابويىنىڭ ءبارى ءىسىپ كەتكەن، — دەپ قوستاپ قويدى.
— سەن قايعىرار ما ەڭ؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
— ەندى قايتەدى دەپ ەڭ؟ — دەپ تاڭىرقادى ۆياحير. — شىنىندا مەنىڭ شەشەم جاقسى عوي...
سوندىقتان، ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە، موردوۆكانىڭ ۆياحيردى تەكسەرمەي ساباي بەرەتىنىن بىلە تۇرا، ونى شىن جاقسى كىسى دەپ، سەنۋشى ەك، كەيدە ءتىپتى ءبىر ءساتسىز بولعان كۇندەرى دە چۋركا:
— كەلىڭدەر، ۆياحيردىڭ شەشەسىنە اراققا ورتامىزدان ءبىر-بىر تيىننان جيناپ بەرەيىك، ايتپەسە ول ۆياحيردى سابايدى عوي! — دەپ ۇسىناتىن.
قوسىمىزداعى ساۋاتتىلارىمىز — چۋركا ەكەۋمىز ەدىك؛ ۆياحير بىزدەردى قاتتى كۇندەۋشى ەدى دە، تىشقاننىڭ قۇلاعىنداي سەرتيگەن قۇلاعىن تارتقىلاي ءتۇسىپ:
— موردوۆكامدى جەرلەگەن سوڭ، مەن دە مەكتەپكە بارامىن، مەنى وقۋعا ال دەپ ءمۇعالىمنىڭ اياعىنا جىعىلامىن. وقىپ شىققان سوڭ، — ارحيەرەيگە، ايتپەسە ءتىپتى پاتشانىڭ وزىنە باعباندىققا جالدانام!.. — دەپ كوگەرشىنشە گۇرىلدەيتىن.
شىركەۋ سالۋعا اقشا جيناپ جۇرگەن شال مەن موردوۆكا ەكەۋى جازعىتۇرىم، ءبىر شىنى اراعىمەن بىرگە قۇلاعان وتىن كەسىندىسىنىڭ استىندا قالدى؛ ايەلدى اۋرۋحاناعا اپارىپ سالدى، سوسىن سالماقتى چۋركا:
— ءجۇر، ءبىزدىڭ ۇيدە تۇر، مەنىڭ مامام سەنىڭ ساۋاتىڭدى اشادى... — دەدى ۆياحيرگە.
ۆياحير ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، باسىن جوعارى قايقايتا ءتۇسىپ:
— بالاكەيا دۇكەنى... — دەپ ماڭدايشا جازۋلارىن وقيتىن بولدى.
چۋركا:
— باكالەيا عوي، الباستى! — دەپ تۇزەتەدى ونى.
— كورىپ تۇرمىن عوي، ءبىراق ارىپشەلەر ويناقشىپ الماسا بەرەدى.
— ارىپتەر!
— ارىپشەلەر — وزدەرىن وقىعانعا قۋانىپ، ويناقشيدى!
ۆياحير اعاش، وسىمدىك اتاۋلىعا دەگەن ءوزىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىمەنەن ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى ءارى كۇلدىرەتىن، ءارى تاڭقالدىراتىن-دى.
قۇمدى جەردەگى بىتىراڭقى سلوبودا وسىمدىككە وتە كەدەي، تەك كەيبىر اۋلالاردا عانا جالعىز-جارىم سىيدا قۇبا تالدار، قيسىق-قيسىق ايۋبادام بۇتالارى سورايىپ تۇراتىن، سوسىن قورشاۋ ىرگەلەرىنەن ءوڭسىز، قۋ شەپ شاق قىلتيىپ كورىنەتىن؛ ءبىزدىڭ بىرەۋ-مىرەۋىمىز سول شەپتىڭ ۇستىنە وتىرا قالسا، ۆياحير اشۋلانىپ:
— ءشوپتى نەگە جاپىراسىزدار؟ بىلايىراق، قۇمعا وتىرساڭدار قايتەدى، سىزدەرگە ءبارىبىر ەمەس پە؟ — دەپ كۇڭكىلدەيتىن.
ونىڭ كوزىنشە قۇبا تالدىڭ ءبىر تيتتەي بۇتاعىن سىندىرۋ، ايۋبادامنىڭ شەشەك اتقان بۇتاعىن جۇلۋ، يا وكا جاعاسىنداعى قىزىل تالدىڭ شىبىعىن كەسىپ الا قويۋ ىڭعايسىز بولۋشى ەدى — ول ءاردايىم، جاۋرىنىن بۇلك ەتكىزىپ، قۇلاشىن جان-جاققا جازا ءتۇسىپ:
— بارلىق نارسەنى سىندىرا بەرەتىندەرىڭىز قالاي؟ نەعىلعان سايتان ەدىڭدەر! — دەپ تاڭىرقايتىن.
ونىڭ تاڭىرقاعانىنان بارلىعىمىز دا ۇيالاتىنبىز.
سەنبى سايىن قىزىق ويىن قۇراتىنبىز، — كەشە كوشەدەن ەسكى شاباتالاردى جيناپ، ولاردى ءبىر ەلەۋسىز تۇكپىرلەرگە ءۇيىپ، ويىنعا بۇكىل اپتا بويى دايىندالاتىنبىز. سەنبى كۇنى كەشتىعۇرىم سيبير پريستانىنان جۇكشى تاتارلار توپ-توبىمەن ۇيلەرىنە كەلە جاتقان كەزدە، بىزدەر ءبىر كوشەنىڭ تورابىنان ورىن تەۋىپ، تاتارلارعا شاباتا جاۋدىرا باستايمىز. العاشقى كەزدە بۇل ولاردىڭ ىزاسىن كەلتىردى، ولار بىزدەردى قۋالاپ، بالاعاتتاپ ءجۇردى، ءبىراق كوپ كەشىكپەي ويىنعا ولاردىڭ وزدەرى دە سالىنىپ كەتتى؛ الدارىندا نە كۇتىپ تۇرعانىن كۇنبۇرىن ءبىلىپ، ۇرىس مايدانىنا ولار دا كوپتەگەن شاباتامەن قارۋلانا كەلەتىن بولدى؛ ونى ازسىنىپ، بىزدەردىڭ سوعىس قۇرالىمىزدى تىعاتىن جەرىمىزدى ءبىلىپ الىپ، وزدەرى تالاي ۇرلاپ كەتىپ تە ءجۇردى. بىزدەر:
— بۇل ويىن بولمايدى! — دەپ شاعىناتىنبىز ولارعا.
سوسىن ولار شاباتالاردى ەكىگە ءبولىپ، جارتىسىن بىزگە بەرەدى دە، ۇرىس باستالا جونەلەدى. ولار ءبىر اشىق جەرگە ساپ قۇرىپ تۇرادى، بىزدەر قيقۋ سالىپ، شاباتانى جاۋدىرىپ، ولاردى شىراينالا شاپقىلايمىز، اياققا دالدەپ تيگەن شاباتا ۇشىرىپ ءتۇسىرىپ، بىزدەردىڭ بىرەۋ-مىرەۋىمىز ەكپىنمەن قۇمعا وماقاسا قۇلاساق، ولار دا اۋلىگىپ، كوشەنى باسىنا كوتەرە قارقىلداپ كۇلىسەتىن.
قىزۋ ويىن ۇزاققا، كەيدە ابدەن ىمىرت جابىلعانشا سوزىلادى، قالا ادامدارى جينالىسادى، بۇرىش-بۇرىشتىڭ تاسالارىنان قاراپ، ءتارتىپ ساقتاماق بوپ، كۇڭكىلدەسىپ تۇرادى. دىمقىل، شاڭ-شاڭ شاراتالار اۋەدە ۇشقان قارعاشا زۋلايدى، كەيبىرەۋىمىزدىڭ مىقتاپ سازايىمىزدى تارتاتىن دا كەزىمىز بولادى، ءبىراق جانىڭا باتىپ، ءجابىر كورگەنىڭنەن تاپقان راقاتىڭ باسىم كورىنەتىن.
تاتارلاردىڭ قىزىنۋى بىزدەن ولقى تۇسپەيتىن-دى؛ بىزدەر كوبىنە-كوپ ۇرىستى ءبىتىرىپ، سولارمەنەن بىرگە ارتەلىنە بارامىز، وندا ولار ءبىزدى جىلقىنىڭ ءتاتتى ەتىن، وۆوششتان پىسىرگەن ءبىرتۇرلى ءبىر ەرەكشە كوجە بەرىپ، قوناق ەتەدى، اس ارتىنان مايعا يلەگەن ءتاتتى باۋىرساقپەن قويۋ تاقتا شاي ىشەمىز. شەتىنەن — الىپ كۇشتى، بۇل ءنان ادامداردى بىزدەر ءتاۋىر كورەتىنبىز، وزدەرىندە سابيلىك ءتارىزدى، كوڭىلگە وتە قونىمدى ءبىر نارسە بار بولاتىن، — مومىندىعى، مىزعىماس اقكوڭىلدىگى، ءارى بىر-بىرىنە كوزقاراسىنىڭ ىقىلاستىلىعى، بايسالدىلىعى مەنى وتە-موتە تاڭقالدىرۋشى ەدى.
بۇلاردىڭ ءبارى دە كۇلگەندە شەك-سىلەسى قاتا، وتە تاماشا كۇلەتىن-دى، سوسىن وزدەرىنىڭ اراسىندا — كاسيموۆودان شىققان قيسىق مۇرىن، ەرتەگىنىڭ الىپتارىنداي اسقان كۇشتى ءبىر مۇجىق بار ەدى، ءبىر كۇنى ول جيىرما جەتى پۇتتىق ءنان قوڭىراۋدى بارجىدان ەداۋىر جەردەگى سۋ جاعاسىنا كوتەرىپ اپاردى. كۇلە سويلەپ:
— ۆۆۋ، ءۆۆۋى ءشوپ تاتىعان جاسىق ءسوز، بەس تيىندىق — پاسىق ءسوز، التىن اقشاداي — اسىل ءسوز! — دەپ، داۋرىعا ايعاي سالدى.
ءبىر كۇنى ول ۆياحيردى الاقانىنا وتىرعىزىپ، جوعارى كوتەردى دە:
— مىنە، وسى ارادا تۇر، اسپاندا تۇرۋ كەرەك! — دەدى.
جاۋىن-شاشىندى كۇندەرى بىزدەر يازدىڭ ۇيىنە، اكەسىنىڭ بەيىت باسىنداعى قاراۋىل لاشىعىنا جينالاتىنبىز. اكەسى ءبىر سۇيەكتەرى قيسىق-قيسىق قولى ۇپ-ۇزىن، جاعال-جاعال ادام بولاتىن: تيتتەي باسىنداعى شاشى دا، توتىققان بەتىندەگى ساقال-مۇرتى دا ءوڭسىز، تۇتە-تۇتە؛ باسى قۋ وشاعان سياقتى دا، قىلداي، ۇزىن موينى سونىڭ ساباعى ءتارىزدى. ءبىرتۇرلى سارى كوزدەرىن ءمۇلايىمسىپ كىلميتە قارايدى دا، دىبىرلاپ سويلەپ:
— قۇدايىم ۇيقىنى قاشىرا كورمەسىن! ۋھ! — دەپ، كەڭكىلدەپ قويادى.
بىزدەر ءۇش مىسقال شاي، ءبىر وسمۋشكا قانت، نان، يازدىڭ اكەسىنە ارناپ — ءامان شيرەك شىنى اراق ساتىپ الامىز؛ چۋركا وعان:
— ساماۋىر قوي، جامان مۇجىق! — دەپ بۇيىرادى ىزعارلانا سويلەپ.
مۇجىق كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ، قاڭىلتىر ساماۋىردى قويادى، بىزدەر شاي قايناعانشا، ءوز جۇمىستارىمىزدىڭ جايىن كەڭەسىپ وتىرامىز، ول بىزدەرگە:
— ەستەرىڭىزدە بولسىن — ەرتەڭ جوق بىرسىگۇنى ترۋسوۆتار قىرقىن بەرەدى، زور قوناقاسى بولادى، — سەندەرگە سۇيەك، مىنە، سوندا كوپ بولادى! — دەپ، دوستىق اقىلىن ايتادى.
— ترۋسوۆتاردىكىنىڭ سۇيەگىن قىزمەتشى ايەلى جينايدى، — دەيدى بىلمەيتىنى جوق چۋركا.
ۆياحير تەرەزەدەن بەيىتكە كوز جىبەرىپ:
— كوپ كەشىكپەي توعاي ارالاۋعا دا شىعامىز، وي دۇنيە-اي! — دەپ قيالعا شومادى.
ياز جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ بەتىنە مۇڭدى كوزىن سالا ءتۇسىپ، ۇنەمى ءبىر ءتىل قاتپايدى، سول ءتىل قاتپاي وتىرعان كۇيسىزدەرگە ءوزىنىڭ ويىنشىقتارىن، — سىپىرىندى تاستايتىن شۇڭقىردان تاۋىپ العان اعاش سولداتتارىن، اياعى جوق اتتارىن، مىس سىنىقتارىن، تۇيمەلەرىن كورسەتەدى.
يازدىڭ اكەسى ستولعا الۋان ءتۇرلى شىناياق، كرۋجكالارىن جايادى، ساماۋىر اكەپ قويادى، — كوستروما شاي قۇيۋعا وتىرادى دا، شال ءوزىنىڭ شيرەكتىگىن ءىشىپ الىپ، پەشكە شىعىپ، سول ارادان سورايعان موينىن سوزىپ، بىزدەرگە جاپالاق كوزدەرىن سالىپ جاتادى:
— وي، قىرىلعىرلار-اي وڭشەڭ، — وزدەرى ءتىپتى بالا سياقتى ەمەس قوي، ءا؟ Ah، ۇرىلار، قۇدايىم ۇيقىنى قاشىرا كورمەسىن! — دەپ كۇڭكىلدەيدى.
وعان ۆياحير:
— بىزدەر مۇلدە ۇرى ەمەسپىز! — دەيدى.
— ولاي بولسا، كىشكەنتاي ۇرىسىڭدار...
يازدىڭ اكەسى مازامىزدى الا بەرسە، — چۋركا:
— قويسايشى، جامان مۇجىق! — دەپ اشۋلانىپ، اقىرىپ قويادى وعان.
بۇل كىسىنىڭ قاي ۇيدە سىرقات ادامدار بار ەكەنىن، سلوبودا حالقىنان جۋىق ارادا ولەتىندەرىن باس-باسىنا ايتا باستاعانى ماعان، ۆياحيرگە جانە چۋركاعا مۇلدە ۇنامايتىن-دى، ونىڭ ءوزى مۇنى راقاتتانا جانە جانى اشىماي اڭگىمەلەۋشى ەدى، سوسىن بىزدەرگە ءوزىنىڭ اڭگىمەلەرىنىڭ ۇنامايتىنىن بايقاپ:
— ەھ-ە، قورقاسىڭدار ما، بۇزىقتار؟ باسە! ەندى كوپ كەشىكپەي، ءبىر جۋان ادامنىڭ ولگەنىن كورەرسىڭدەر، — وي، ول كوپكە دەيىن شىرۋمەن جاتادى عوي؟ — دەپ، بىزدەردى جورتا مازاقتاپ، وشىكتىرەدى.
ونىڭ ءسوزىن تىيىپ تاستايدى، — دەگەنمەن ول:
— ءبىراق شىنىندا سىزدەردىڭ دە ءولۋىڭىز ءتيىس قوي دەيمىن، جۋىندى شۇڭقىرلارىن تىمسكىلەۋمەن ۇزاق ءومىر سۇرمەسسىزدەر! — دەپ قىلقىلداپ قويمايدى.
— ەندەشە، ولسەك — ولە دە كەتەرمىز، — دەدى ۆياحير، — بىزدەردى پەرىشتە عىپ اكەتەدى...
— سىزدەردى مە-ە؟ — دەپ ەنتىگەدى يازدىڭ اكەسى تاڭىرقاعاندىعىنان. — كادىمگى — سىزدەردى مە؟ پەرىشتە عىپ اكەتە مە؟
قارقىلداپ كۇلەدى دە، ولگەن ادامدار جايىندا نەشە ءتۇرلى جامان اڭگىمەلەر ايتىپ، تاعى دا كەلەمەجدەيدى.
ءبىراق بۇل كىسى، كەيدە جۇلىپ العانداي، مىڭگىرلەگەن باسەڭ داۋىسپەن ءبىرتۇرلى ءبىر تاڭعاجايىپ اڭگىمەلەر ايتا باستايتىن.
— تىڭداڭدارشى، بالالار، توقتاي تۇرىڭدار! بىلە بىلسەڭىز، بۇرناعى كۇنى ءبىر قاتىندى جەرلەدى، و قاتىن تۋرالى حيكايانى — ونىڭ قانداي كۇش ەكەنىن ءبىلىپ الدىم عوي، بالالارىم.
ونىڭ ءوزى ايەلدەر جايىندا وتە كوپ اڭگىمە جانە دە ىلعي ءبىر پاسىق اڭگىمەلەر ايتۋشى ەدى، ءبىراق ونىڭ اڭگىمەلەرىندە ءبىر سۇراق بەرگەندەي، مۇڭدىلىق ءتارىزدى بىردەڭە بار-دى، بىزدەردى ول وزىمەن بىرگە وي ويلاۋعا شاقىرعانداي بولاتىن دا، ونى ىقىلاستانا تىڭدايتىنبىز. ول ءوز سوزدەرىن سۇراقپەن ءبولىپ جىبەرىپ، ولاق، ءجون-جوسىقسىز سويلەيتىن، ءبىراق ونىڭ اڭگىمەلەرىنەن ءبىزدىڭ زەردەمىزگە ءبىرتۇرلى ءبىر مازاسىز ۇزىندىلەر مەن جۇرناقتار قونىپ قالاتىن-دى:
— ول ايەلدەن: «ءورتتى كىم جىبەردى!» — دەپ سۇرايدى. «مەن جىبەردىم!» «و قالاي، اقماق؟ و كۇنى تۇندە ۇيىندە بولعانىن جوق، اۋرۋحانادا جاتىر ەدىڭ عوي! — «ءورتتى مەن جىبەردىم!» ول نەگە بۇلاي دەيدى ەكەن؟ ۋھ، قۇدايىم ۇيقىنى قاشىرا كورمەسىن...
يازدىڭ اكەسى، رەڭسىز، جالاڭ بەيىتتىڭ قۇمىنا ءوز قولىنان جەرلەگەن، ءاربىر سەلو ادامىنىڭ ءومىر تاريحىن بىلەدى دەسە دە بولعانداي ەدى، ول ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدان ءۇي-ۇيدىڭ ەسىگىن اشقانداي، ءوزىمىز سول ۇيلەرگە كىرگەندەي، جۇرتتىڭ قالاي ءومىر سۇرەتىنىن كورگەندەي بولاتىنبىز، ءبىر ماڭىزدى، ماعنالى نارسە سەزەتىنبىز. ونىڭ ءوزى بۇكىل ءتۇنبويى تاڭ اتقانشا سويلەۋگە تالماعانداي. ءبىراق قاراۋىل لاشىقتىڭ تەرەزەسى، ءىڭىر قاراڭعىسىنا بولەنىپ، كۇڭگىرت تارتا باستاسىمەن-اق، چۋركا:
— مەن ۇيگە قايتام، ايتپەسە مامەكەم قورقادى. مەنىمەن بىرگە كىم قايتادى؟ — دەپ ستول باسىنان تۇرەگەلەدى.
بارلىعىمىز دا كەتەمىز؛ ياز بىزدەردى قورشاۋعا دەيىن شىعارىپ سالادى، قاقپانى جابادى دا، توتىققان، سۇيەگى شىققان بەتىن قورشاۋ كەرەگەسىنە باسىپ تۇرىپ:
— قوش تۇرىڭدار! — دەيدى مىڭگىرلەپ.
وعان بىزدەر دە — قوش تۇر! — دەپ ايعايلايمىز. ونى بەيىت باسىنا تاستاپ كەتۋ بىزگە ءارقاشان دا ىڭعايسىز بولاتىن. ءبىر كۇنى كوستروما، ارتىنا قاراپ قويىپ:
— ەرتەڭ ويانا كەتىپ، ونىڭ ءولىپ قالعانىن دا كورەرمىز، — دەدى.
— يازدىڭ تۇرمىسى بارىمىزدىكىنەن دە جامان، — دەيتىن چۋركا ءالسىن-الى، ءبىراق ۆياحير:
— بىزدەردىڭ تۇرمىسىمىز مۇلدە جامان ەمەس... — دەپ، ۇنەمى قارسى سويلەيتىن.
مەنىڭ ءوز قاراۋىمشا دا، بىزدەردىڭ تۇرمىسىمىز جامان ەمەس ەدى، — كوشەدەگى بۇل ەركىن ءومىر ماعان وتە ۇنايتىن-دى، جولداستارىم دا ۇنايتىن، بۇلار كوڭىلىمدە ءبىرتۇرلى ءبىر وتە ۇلكەن سەزىم وياتاتىن، ولارعا ءارقاشان دا ءبىر جاقسىلىق ىستەسەم ەكەن دەگىزىپ، كوڭىلىم الىپ-ۇشىپ تۇراتىن-دى.
مەكتەپتەگى ءحالىم تاعى دا قيىنداپ كەتتى، وقۋشىلار مەنى ەسكى-ۇسقى تەرۋشى، قاڭعىباس قايىرشى دەگەن اتاققا ءىلىندىرىپ، مازاق ەتەتىن بولدى؛ ەندى ءبىر كۇنى، ءبىر كەرىستەن كەيىن، مەنەن جۋىندى شۇڭقىردىڭ ءيىسى شىعادى، سوندىقتان مەنىمەن قاتار وتىرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ارىز ەتتى مۇعالىمگە. بۇل شاعىمعا تىم قاتتى جابىرلەنگەنىم جانە وسىدان كەيىن مەكتەپكە بارۋىم قيىن بولعانى ءالى ەسىمدە. شاعىم قاستىقپەن ويلاپ شىعارىلعان بولاتىن: كۇندە تاڭەرتەڭ وتە مۇقيات جۋىناتىنمىن، شۇبەرەك جىيناعاندا كيگەن كيىمىممەن مەكتەپكە ەشۋاقىتتا دا كەلمەيتىنمىن.
ءبىراق اقىرىندا، ءۇشىنشى كلاسقا ەمتيحان دا بەرىپ شىقتىم، ناگرادقا ينجيل، قاتىرما مۇقابالى كرىلوۆ مىسالدارىن، «فاتا-مورگانا» دەگەن — تۇسىنىكسىز تيتۋلدى تاعى دا ءبىر مۇقاباسىز كىتاپشا الدىم، ماقتاۋ قاعاز دا بەردى. بۇل سىيلىقتاردى ۇيگە اكەلگەن كەزىمدە، اتام قاتتى قۋاندى، كوڭىلى ءجىبىپ كەتتى دە، مۇنىڭ ءبارىن دە ساقتاپ قويۋ كەرەك جانە كىتاپتاردى ءوزىمنىڭ قوبديىما كىلتكە سالىپ قويامىن دەدى. اجەم بىرنەشە كۇننەن بەرى سىرقاتتانىپ جاتقان، اقشاسى دا جوق ەكەن. اتام:
— سىزدەر مەنى سۇيەگىمە تاقاي ىشىپ-جەپ قۇرىتۋعا قالدىڭىزدار، ءاي، سەندەردى مە-ە... — دەپ ۇھلەپ، زارلاۋمەن بولدى.
كىتاپتاردى ءبىر كىشكەنە دۇكەنگە الىپ بارىپ، ەلۋ بەس تىيىنعا ساتىپ جىبەردىم، اقشاسىن اجەمە بەردىم، ال ماقتاۋ قاعازدىڭ بەتىنە ءبىر جازۋلار جازىپ ءبۇلدىردىم دە، سول تاباندا-اق اتامنىڭ قولىنا تاپسىردىم. ول قاعازدىڭ بۇكتەۋىن جازباستان جانە مەنىڭ تەنتەكتىگىمدى بايقاماستان، ونى مۇقياتتاپ تىعىپ قويدى.
مەكتەپتەن قۇتىلىپ الىپ، كەشە تۇرمىسىنا تاعى دا ەركىندەپ ەنىپ كەتتىم، ەندى ودان سايىن جاقسى بولدى، — كوكتەمنىڭ قۇلپىرىپ تۇرعان كەزى ەدى، تابىسىمىز مولايىپ كەتتى، جەكسەنبى كۇندەرى بۇكىل توبىمىزبەن ەرتەمەن دالاعا قاراعايلى توعايعا كەتەمىز، سەلوعا ماۋجىراپ شارشاپ، بىر-بىرىمىزگە دوستىعىمىز ودان سايىن بەكىپ، ابدەن ىمىرت جابىلعان سوڭ قايتامىز.
ءبىراق مۇنداي ءومىر ۇزاققا سوزىلمادى — وگەي اكەمدى جۇمىستان شىعارىپ تاستادى، ول تاعى دا ءبىر جاققا جوق بوپ كەتتى، كىشكەنتاي ءىنىم نيكولاي مەن شەشەم اتامنىڭ ۇيىنە كوشىپ كەلدى دە، مەنىڭ موينىما تاربيەشى ايەلدىڭ مىندەتى جۇكتەلدى، — اجەم قالاعا كەتكەن ەدى، سوندا ءبىر باي كۋپەستىڭ ۇيىندە پلاشانيسانىڭ بەتىنە كەستەلى جامىلعى توقىپ جاتقان-دى.
ءتىل-اۋىز جوق قاۋساپ بىتكەن شەشەم، دۇنيەنىڭ بارىنە سۇمدىق ۇرەيلى كوزبەن قاراپ، اياعىن ازار-ازار الىپ جۇرەدى، ءىنىم مىسقىل اۋرۋ، ەكى اياعىنىڭ توبىقتارىندا ىرىڭدەگەن جارالارى بار، ءارى سونداي شىنجاۋ، ءتىپتى قاتتى داۋىستاپ جىلاي دا المايدى، قارىنى اش بولسا، تەك ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتا ىڭىرانۋمەن عانا بولادى، توق كەزىندە ۇيقىلى-وياۋ قالعىپ جاتادى دا، قالعىعان كۇيى ءبىرتۇرلى ءبىر تاڭعاجايىپ ەتىپ كۇرسىنىپ، مىسىقتىڭ بالاسىنشا، اقىرىن عانا پىرىلداۋمەن بولادى.
اتام ونىڭ ءار جەرىن ىقىلاستانا باسىپ-بارلاپ كوردى دە:
— بۇعان تاماقتى تاۋىرلەڭكىرەپ بەرگەن ءجون بولار ەدى، ءبىراق بارىڭىزگە بىردەي تاماعىم دا جەتپەيدى عوي... — دەدى.
شەشەم، بۇرىشتاعى توسەگىنىڭ ۇستىندە وتىرىپ:
— وعان كوپ كەرەك ەمەس قوي... — دەپ، قارلىعا كۇرسىنىپ قويدى.
— اناعان — از عانا، مىناعان — از عانا، جينالا كەلە، كوپ بوپ شىعادى عوي...
اتام قولىن ءبىر سىلتەدى دە:
— نيكولايدى سىرتقا، كۇننىڭ كوزىنە، قۇمنىڭ ۇستىنە وتىرعىزىپ قويۋ كەرەك... — دەدى ماعان قاراپ.
قاپشىقپەن تازا قۇرعاق قۇم تاسىپ اكەلدىم، ونى تەرەزە الدىنا كۇنشۋاققا ءبىر شوقا عىپ ءۇيدىم دە ءىنىمدى، اتامنىڭ نۇسقاۋىنشا، موينىنان كەلتىرە كومىپ قوياتىن بولدىم. بالاعا قۇمدا وتىرعانى ۇنايتىن-دى، جالتىراعان اق شىعىرشىقپەن قورشاۋلى، تەك وڭكەي كوگىلدىر قاراشىعى عانا بار، اعى جوق — عاجايىپ كوزدەرىن راقاتتانا قىسىڭقىراپ، جىلتىلداتا قارايدى مەنىڭ بەتىمە.
ىنىمە بىردەن قاتتى باۋىر باسىپ كەتتىم. اتامنىڭ شەشەمە:
— ءولۋدىڭ ونشا كوپ قيىندىعى جوق قوي، سەن ءومىر سۇرە بىلسەڭ ەكەن، — دەپ قىرىلداعان داۋىسى تالىپ ەستىلىپ تۇرعان تەرەزەنىڭ الدىنداعى قۇمنىڭ ۇستىندە ءوزىنىڭ قاتارىندا جاتقان مەنىڭ ويىمدا نە بارىن، ءىنىم تۇگەل ءتۇسىنىپ وتىرعانداي كورىنەدى ماعان.
شەشەم ۇزاق جوتەلەدى...
بالا قولىن قۇمنان سۋىرىپ الىپ، اقسەلەۋ باسىن شايقاي ءتۇسىپ، ماعان قاراي تالپىنادى؛ شاشى سيرەك، اعارا جىلتىلدايدى، شۇڭكيگەن بەتى كونە، ءارى اقىلدى.
ەكەۋمىزدىڭ جانىمىزعا تاۋىق، مىسىق جاقىنداپ كەلسە، كوليا سولارعا كوپكە دەيىن كوزىن سالىپ وتىرادى، سونسوڭ مەنىڭ بەتىمە قارايدى دا، بولار-بولماس قانا كۇلىمسىرەپ قويادى، قاسىندا وتىرا-وتىرا جالىققانىمدى، ءوزىن تاستاي سالا، كوشەگە قاشا جونەلگىم كەپ وتىرعانىمدى ءىنىم سەزىپ وتىرعان جوق پا ەكەن؟ — دەگەندەي، وسى كۇلكى كوڭىلىمدى ابىرجىتادى.
اۋلا — الاقانداي، تاپ-تار، ءارى لاس، بۇكىر تاقتادان سالىنعان سارايشىقتار، وتىن قويمالارى مەن پوگرەبتەر قاقپادان باستالىپ كەلەدى دە، يىلە بارىپ، مونشاعا تىرەلەدى. ۇيىلگەن قايىق سىنىقتارىنا، وتىن كەسىندىلەرىنە، تاقتايلارعا، دىمقىل جاڭقالارعا شاتىرلارى لىق تولى، — مەششاندار وسىلاردىڭ ءبارىن سۋ تاسىپ، سەڭ جۇرگەن كەزدە وكادان ۇستايدى. سوسىن بۇكىل اۋلانىڭ ءوزى قولاپايسىز ۇيمە-جۇيمە عىپ جىيا سالعان ءارتۇرلى اعاشقا لىق تولى؛ سۋ ارمانسىز سىڭگەن اعاش، ساسىق ءيىسى اڭقىپ، كۇنگە بوگىپ جاتىر.
جاپ-جاقىن جەردە ۇساق مالدىڭ بونياسى بار، مۇندا كۇن سايىن تاڭەرتەڭ بۇزاۋ موڭىرەپ، قوي ماڭىراپ جاتادى، مۇڭكىگەن قان ءيىسى سونشاما قويۋ — ءيىستىڭ ءوزى كەيدە ءتىپتى شاڭىتقان اۋادا سەلدىر-كۇرەڭ تور بوپ جەلپىنىپ تۇرعانداي كورىنەدى ماعان.
بالتانىڭ جەلكەسىمەن ەكى ءمۇيىزدىڭ ارالىعىنان ۇرىپ تالدىرعان مالدار وكىرگەن كەزدە، كوليا كوزىن كىلميتەدى دە، ەرىندەرىن بۇلتيتىپ، ءسىرا، سول دىبىستى ەلىكتەپ قايتالاعىسى كەلەتىن شىعار:
— ففۋ... — دەپ ۇرلەپ قانا قويادى.
اتام تۇستە تەرەزەدەن باسىن سۇعىپ:
— اسقا كەلىڭدەر! — دەپ ايقايلايدى.
بالانى تىزەسىنە وتىرعىزىپ، اتامنىڭ ءوزى تاماقتاندىرادى، — كارتوپتى، ناندى شايناپ الادى دا، قيسىق ساۋساعىمەن كوليانىڭ جۇقالتاي ەرىندەرى مەن ءسۇپ-سۇيىر كەگىنە جاعىپ تيتتەي اۋزىنا سالادى. از عانا تاماقتاندىرىپ بوپ، اتام بالانىڭ شولتيعان كويلەگىن ءتۇرىپ، ونىڭ شامپيگەن قارنىنا ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ-تۇرتىپ قويادى دا:
— بولار ما ەكەن؟ الدە تاعى دا بەرەيىن بە؟ — دەپ ويلاستىرادى داۋىستاپ.
ەسىك جانىنداعى قاراكولەڭكە بۇرىشتان شەشەمنىڭ:
— ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز، — ول نانعا ۇمتىلىپ وتىر عوي! — دەگەن داۋسى ەستىلەدى.
— ءسابيدىڭ ەسى جوق! ول تويعانىن بىلمەيدى...
سوسىن كوليانىڭ اۋزىنا شايناعان استى تاعى دا سۇرادى. وسىلاي تاماقتاندىرعانعا قاراپ وتىرۋدىڭ وزىنەن ولەردەي ارلانامىن، القىمىمنان قىسا تۇنشىقتىرىپ، جۇرەگىمدى اينىتادى.
— ال جارار! — دەيدى اتام اقىرىندا.
— ءما، مىنانى شەشەسىنا اپارىپ بەر.
كوليانى كوتەرىپ الامىن، — ول ىڭىرسىپ، ستولعا ۇمتىلادى. بۇتاقتارى سىنعان شىرشا اعاشىنداي، ۇپ-ۇزىن، جىپ-جىڭىشكە شەشەم، قىرىلداپ، ەتسىز قۋ سۇيەك قولدارىن سوزىپ، الدىمنان كوتەرىلەدى.
شەشەم ءتىپتى مىلقاۋ بوپ قالدى، قىرقىراعان داۋىسپەن اندا-ساندا ءبىر ءسوز ايتقانى بولماسا، بۇرىشتا كۇن ۇزىن ءبىر ءتىل قاتپاي، ولگەلى جاتىر. ونىڭ ولەيىن دەپ جاتقانىن ءوزىم، ارينە، سەزىپ ءبىلىپ ءجۇردىم، ونىڭ ۇستىنە، اسىرەسە كەشتىعۇرىم، سىرتتى ءىڭىر قاراڭعىسى باسىپ، تەرەزەدەن سەڭسەڭ يىسىندەي جىلىمشى، مايلى ساسىق ءيىسى كەلىپ تۇراتىن كەزدە، ءولىم تۋرالى اتام دا مازانى الىپ، تىم كوپ سويلەيتىن بولدى.
اتامنىڭ كەرەۋەتى تۇپكى بۇرىشتا، يكون الدىنا جاقىن تۇراتىن. اتام يكون مەن تەرەزەگە باسىن بەرە جاتاتىن، جاتىپ الىپ:
— مىنەكي، — ولەتىن ۋاقىت تا جەتتى. قۇداي الدىنا نە ۇسقىنىمىزبەن بارامىز؟ نە دەيمىز؟ ءومىر بويى ابىگەر بوپ، بىردەڭە ىستەگەن بوپ جۇرگەن سياقتىمىز... نەندەي مۇراتقا جەتتىك؟.. — دەپ، قاراڭعىدا كوپكە دەيىن كۇڭكىلدەۋمەن بولادى.
مەن پەش پەن تەرەزە ارالىعىنا، ەدەندە جاتىپ ۇيقتايمىن، بويىم سىيمايدى، اياقتارىمدى پەش استىنداعى قۋىسقا جىبەرسەم، تاراكان قىتىقتاۋمەن بولادى. وسى بۇرىشتا تالاي ازاپ شەكتىم، — اتام اس ءپىسىرىپ ءجۇرىپ، تۇتقىش پەن كوسەۋ ساپتارىمەن تەرەزەنىڭ كوزىن ۇنەمى سىندىرۋمەن بولادى. وسى سەكىلدى اقىلدى ادامنىڭ تۇتقىش سابىنىڭ ارتىعىن كەسىپ تاستاۋعا كەزى جەتپەي جۇرگەنى كۇلكىمدى دە كەلتىرەتىن، تاڭقالدىراتىن دا ەدى.
ءبىر كۇنى قۇمىراسىنداعى بىردەڭەسى تاسىپ كەتكەن سوڭ ول اسىعىستا تۇتقىشتى قاتتى جۇلقا تارتىپ قالام دەپ، تەرەزەنىڭ كولدەنەڭ كەرگىشىن، قوس كوزىن ويىپ ءتۇسىردى، پەش كومەيىندەگى قۇمىرانى توڭكەرىپ الىپ، ونى دا قيراتتى.
شالدى مۇنىڭ وتە قاتتى رەنجىتكەنى سول، ەدەنگە وتىرا قالدى دا:
— قۇدايىم-اي، قۇدايىم... — دەپ جىلاپ جىبەردى.
كۇندىز، اتام شىعىپ كەتكەن كەزدە، نان كەسەتىن پىشاقتى الدىم دا، تۇتقىش ساپتارىنىڭ ءۇش سۇيەمدەي جەرىن كەسىپ تاستادىم، ءبىراق اتام، مەنىڭ ىستەگەن ءىسىمدى كورە سالا:
— قارعالعان سايتان، — ارامەن كەسۋىڭ كەرەك ەدى عوي، ارامەن! ەكى شەتىنەن ەكى وقتاۋ شىعار ەدى، ەكەۋىن ساتۋعا بولاتىن ەدى، الباستىنىڭ تۇقىمى — دەپ ۇرسا باستادى.
سوسىن قولدارىن دالبالاقتاتىپ، سەنەگە جۇگىرىپ شىقتى.
— كىرىسپەسەڭ قايتەدى... — دەدى ماعان شەشەم.
شەشەم اۆگۋست ايىندا، جەكسەنبى كۇنى تۇسكە جاقىن قايتىس بولدى. وگەي اكەم كەتكەن جاعىنان تەك جۋىردا عانا كەلىپ، تاعى دا ءبىر جەردە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن، كوليا مەن اجەم ونىڭ ۆوكزال جانىنداعى تاپ-تازا پاتەرىنە كوشىپ تە شىققان بولاتىن، جۋىق ارادا شەشەمدى دە سوندا اپارماق ەدى.
قايتىس بولاتىن كۇنى تاڭەرتەڭ شەشەم ماعان اقىرىن بولعانىمەن، بۇرىنعىسىنان گورى اشىقتاۋ، جەڭىلدەۋ داۋىسپەن:
— ەۆگەنيي ۆاسيليەۆيچكە بارىپ كەل، وعان: مەن كەلسىن دەپ ەگىنەدى دەگەيسىن، — دەدى.
قولىمەن جەر تايانىپ، توسەككە كوتەرىلىڭكىرەپ وتىرىپ الدى دا:
— جۇگىر شاپشاڭىراق — دەدى تاعى دا.
شەشەمنىڭ كوزدەرىنەن كۇلىمسىرەگەندەي ءبىر توسىن نۇر شاشىراعانداي بوپ كورىندى ماعان. وگەي اكەم تۇسكى عيباداتتا ەكەن، اجەم مەنى قاراۋىلشى ەۆرەي ايەلگە ناسىباي اكەلۋگە جىبەردى؛ دايىن ناسىباي جوق ەكەن، قاراۋىلشى ايەل ناسىباي ۋقالاعانشا كۇتە تۇرۋعا، سوسىن ونى اجەمە اپارىپ بەرۋگە تۋرا كەلدى.
اتامنىڭ ۇيىنە قايتىپ كەلگەن كەزىمدە، اشىق كوگىلدىر ءتۇستى تازا كويلەك كيگەن، اسەمدەپ تارانعان، بۇرىنعىسىنداي ماڭعاز شەشەم ستول باسىندا وتىر ەكەن.
— ءتاۋىرسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادىم، ءبىر سەبەپتەن ۇرەيلەنىڭكىرەپ.
شەشەم ماعان جامان كوزىمەن قاراپ:
— بەرى كەل! قايدا قاڭعىپ ءجۇردىڭ، ءا؟ — دەدى.
مەن جاۋاپ بەرىپ ۇلگىرمەي-اق، ول شاشىمنان ۇستاپ الىپ ءبىر قولىنا ارادان جاساعان ۇزىن سولقىلداق پىشاق الدى دا، پىشاقتىڭ جالپاعىمەن مەنى قۇلاشتاپ سالىپ-سالىپ قالدى، — پىشاق قولىنان ۇشىپ ءتۇستى.
— كوتەر! بەرى بەر...
پىشاقتى كوتەرىپ الدىم دا، ستولعا تاستاي بەردىم، شەشەم مەنى يتەرىپ جىبەردى؛ شەشەمە قورقا قاراي ءتۇسىپ، پەشتىڭ كەرتەشىنە بارىپ وتىردىم.
ول ستۋلدان تۇرىپ، ءوزىنىڭ بۇرىشىنا اقىرىن جىلجىپ باردى، توسەككە جاتتى دا،تەرلەگەن ءجۇزىن ورامالمەن سۇرتە باستادى. قولى قالتىلداي بەرەدى، ەكى رەت بەتىن جاناپ بارىپ، كوپشىكتى سىيپاپ ءوتتى.
— سۋ بەرشى...
شەلەكتەن شىناياقپەن سۋ اپەردىم، باسىن ازار كوتەرىپ، ءسال عانا ءبىر ۇرتتادى دا، قاتتى كۇرسىنىپ، مۇزداي قولىمەن مەنىڭ قولىمدى قاعىپ جىبەردى. سونسوڭ بۇرىشتاعى يكونعا ءبىر قاراپ الىپ، كوزىن ماعان اۋداردى، كۇلىمسىرەگەندەي بوپ، ەرىندەرىن جىبىرلاتتى دا، ۇزىن كىرپىگىن كوزىنە اقىرىن جاۋىپ جىبەردى. ەكى قولىنىڭ قارى اش بۇيىرىڭە سىرەسىپ جابىسىپ قالدى دا، قولدارىنىڭ باسى، ساۋساقتارىن بولار-بولماس قيمىلداتىپ، تاماعىنا تامان قوزعالىپ، كوكىرەگىنىڭ ۇستىمەن جىلجىدى. جۇزىندە ءبىر كىرەۋكە قۇبىلادى، سول كىرەۋكە بەتىنە تەرەڭدەپ ءسىڭىپ، سارعايعان تەرىنى سولدىرا، مۇرىندى قۋسىرا ءتۇستى. اۋزى تاڭىرقاي اشىلا باستادى، ءبىراق دەمالعانى سەزىلمەيدى.
شەشەمنىڭ توسەگىنىڭ جانىندا شىناياقتى قولىما ۇستاعان كۇيى، ونىڭ ءجۇزىنىڭ سولىپ، سۇرلانا تۇسكەنىنە قاراپ، ولشەۋسىز ۇزاق تۇرىپ قالىپپىن.
اتام كىرىپ كەلدى.
— شەشەم قايتىس بولدى... — دەدىم مەن وعان.
ول:
— نەگە وتىرىك ايتاسىڭ؟ — دەپ توسەككە قاراي قالدى.
پەشكە تامان باردى دا، پەشتىڭ قاقپاعى مەن تابانى قاتتى سالدىرلاتىپ، پيروگتى سۋىرىپ الا باستادى. مەن شەشەمنىڭ قايتىس بولعانىن ءبىلىپ، اتام مۇنى قاشان ۇعار ەكەن دەپ كۇتىپ، وعان قاراپ تۇرمىن.
كەنەپ پيدجاك، اق فۋراجكا كيگەن وگەي اكەم كەلدى. دىبىسىن شىعارماي ستۋل الدى، ونى شەشەمنىڭ توسەگىنە تامان اپاردى دا، جۇلىپ العانداي، ستۋلمەن ەدەندى ءتۇيىپ قالىپ:
— Ay مىناۋ ءولىپ قالىپتى عوي، قاراڭدار... — دەپ، جەز كەرنەيشە، قاتتى ايقايلاپ جىبەردى.
اتام كوزىن باجىرايتا اشىپ، پەشتىڭ قاقپاعىن قولىنا ۇستاعان كۇيى، سوقىر كىسىشە سۇرىنە-قابىنا، پەشتەن بەرى قاراي اقىرىن قوزعالىپ كەلەدى.
شەشەمنىڭ قابىرىن قۇرعاق قۇممەن كومىپ تاستاعان سوڭ، اجەم مولالاردىڭ اراسىمەن، سوقىر كىسىشە، بەتىنىڭ اۋعان جاعىنا كەتىپ بارا جاتقان كەزىندە، كرەسكە سوعىلدى دا، بەتىن بۇزىپ الدى. يازدىڭ اكەسى ونى قاراۋىل لاشىعىنا الىپ بارىپ، اجەم جۋىنىپ بولعانشا، ماعان:
— اھ، سەنبىسىڭ، — قۇدايىم ۇيقىنى قاشىرا كورمەسىن، سەن نەعىپ تۇرسىڭ، ءا؟ بۇنىڭ ءوزى سونداي ءىس قوي... مەن دۇرىس ايتىپ تۇرمىن با، اجەسى؟ جارلى دا، باي دا — ءبارى دە ساپار شەگەر مولاعا، — سولاي ما، اجەسى؟ — دەپ، اقىرىن جۇباتۋ سوزدەرىن ايتىپ تۇردى.
ول تەرەزەگە جالت قاراپ، لاشىقتان كەنەت جۇگىرە شىقتى، ءبىراق سول ساتتە ماسايراپ قۋانىپ، ۆياحيرمەن بىرگە قايتىپ كەلدى:
— مىنانى قاراشى ءوزىن، — دەدى ول، سىنعان شپوردى ماعان ۇسىنىپ، — نەندەي تاماشا نارسە، قاراشى! ۆياحير ەكەۋمىز مۇنى ساعان سىيلايمىز. دوپ-دوڭگەلەك ەمەس پە، قاراشى، ءا؟ قازاق كيىپ ءجۇرىپ، جوعالتقان شىعار — باسقا ەشكىم دە كيمەيدى... بۇل نارسەنىڭ ءوزىن ۆياحيردەن ساتىپ الايىن دەگەن ەم، ەكى تيىن بەرگەم...
— نەگە وتىرىك ايتاسىن! — دەدى ۆياحير، اقىرىن بولعانىمەن اشۋلانا سويلەپ، ءبىراق يازدىڭ اكەسى، مەنىڭ الدىمدا سەكەڭدەپ، ۆياحيرگە كوزىن قىسا ءتۇسىپ:
— ۆياحيرمىسىڭ، ءا؟ قاتالىن-اي! ەندەشە، ساعان مۇنى سىيلايتىن مەن ەمەس، وسى-اق بولسىن، وسى... — دەدى.
اجەم جۋىنىپ بولدى، ىسىنگەن، كوگەرگەن بەتىن ورامالمەن وراپ الدى دا، مەنى ۇيگە ءجۇر دەپ شاقىردى، — ۇيدە تيەبەرسىن ۇستىندە اراق ىشىلەتىنىن دە، مۇمكىن، ۇرسىسىپ تا قالاتىندارىن ءبىلىپ، — بارمايمىن دەدىم. ميحايل اعاي شىركەۋدە تۇرعان كەزدىڭ وزىندە-اق ياكوۆقا:
— بۇگىن ءىشىپ الامىز با، ءا؟ — دەپ ەنتىگىپ تۇرعان.
ۆياحيردىڭ ەسى-دەرتى مەنى كۇلدىرۋ شپوردى يەگىنە كيدى دە، جەردەن تىلىمەن وشاعان الىپ كورسەتتى. يازدىڭ اكەسى:
— مىنانىڭ ىستەپ جاتقانىن قاراشى ءوزىن، قاراشى! — دەپ ايعالاپ، جورتا قارقىلداپ كۇلە بەردى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دە كوڭىلىمدى كوتەرمەيتىنىن كورگەن سوڭ، ول شىنىمەنەن: — قوي، بولار، ەسىڭدى جيناشى! ءبارىمىز دە ولەمىز، قۇس ەكەش، قۇس تا ولەدى! بەرى قارا: شەشەڭنىڭ بەيىتىنە مەن شىم توسەپ بەرەيىن — قاجەت پە؟ وسى ءقازىر-اق سەن، ۆياحير، مەن — دالاعا شىعايىق بىزبەن بىرگە مەنىڭ سانكام دا بارادى؛ شىم ويىپ الامىز دا، بەيىتتى كەرەمەت قىپ جاسايمىز، — ودان ارتىق بەيىت بولمايدى!
ماعان بۇل ۇناپ كەتتى دە، ءبارىمىز دالاعا شىقتىق.
شەشەمدى جەرلەگەننەن كەيىن بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ اتام:
— ال، لەكسەي، سەن — مەدال ەمەسسىڭ، ساعان مەنىڭ موينىما تاعىلۋدىڭ ورىنى جوق، سوندىقتان سەن كىسىگە جۇرۋگە كەت... — دەدى ماعان.
سوسىن كىسىگە جۇرۋگە كەتتىم.
اۋدارعان جاۋلىباي قوسىبايەۆ
You Might Also Like
-
...رەستوران ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرعان شاعىن تەمىر ستولدىڭ باسىنا ۇستىندە اقشىل كوستيۋمى بار، امەريكاننان اۋماعان، اشاڭ ءارى ساقال-مۇرتىن قىرىنعان ءبىر ادام كەلىپ وتىرعان ەدى، وتىرا سالىپ ءوزى باياۋ عانا ءا...
