ەسكى باتەڭكە
— كوكە، كوكە، تۇي، تۇيساڭشى!
مۇرنىنىڭ قوس جەلبەزەگىن بىرەۋ قىسىپ-قىسىپ قالعاندا اۋا جەتپەي، تۇنشىعىپ قالا جازدادى.
كوزىن جالما-جان اشىپ الدى. «ءوي، ونىڭ نە؟»- دەپ بارىپ ەسىن جينادى. ناق قاسىندا اينالىپ كەتەيىن عانا ۇلكەن قىزى گۇلمايرا تۇر... كىشكەنە ساۋساقتارىمەن مۇراتتىڭ كەڭ ەتەك جالپاق تاناۋىن ۋىستاپ الىپ، ءالسىن-الى تارتقىلاندى. سونسوڭ ءتۇسىپ قالعان كۇرەك ءتىسىنىڭ ورنىن كورسەتە شىقىلىقتاپ، ءماز-مايرام كۇلەدى-اي! «اھ!» دەگەندە اۋزىنان سول كۇيى تۇسە قالعان كەنجە ۇلى اقان توسەك جانىندا شىڭگىرلەي كىسىنەپ، شاپقىلاعان جاس قۇلىنشاقتاي قول-اياعى كەزەك سىرتىلداپ، ەڭبەكتەپ ءجۇر. باسقا جانعا بەيمالىم، اۋەلى وزىنە، ودان كەيىن اكە-شەشەسىنە عانا ۇعىنىقتى ءتىل - ءسابي تىلىندە ۋىلدەپ قويادى. ءۇي ءىشى سامالاداي جارىق. جىپ-جىلى. اس ۇيدە ىدىس-اياق سالدىراتىپ جۇرگەن مايسارا:
— مۇرات، ءاي، تۇرسايشى... ءتۇس اۋعانشا سوزالاڭداپ جاتا بەرەسىڭ بە، ءتايىرى؟!- دەپ، ارا-تۇرا اندەتىپ قويادى.
كەرىلىپ، قۇرىس-تىرىسىن جازىپ الدى دا، تاراقتان العان الاقانىن جاستانىپ، از-كەم جاتتى. را-قات! بۇگىن كۇن دەمالىس. ءساۋىر ايى. كوشەنى كوكتەم جايلاپ جاتىر. تەرەزەدەن جايناڭ قاعىپ، سىعالاپ تۇرعان كۇن مىناۋ. راقات، جان راقاتى! مايسارا ەكەۋى كەشە تۇندە بالالاردى الداپ-سۋلاپ ۇيىقتاتقاسىن ءۇيدىڭ استان-كەستەنىن شىعارىپ، جيناپ تاستاعان. بۇيىرتسا، تۇسكە تامان ءۇش بالانىڭ ەكەۋىن جەتەكتەپ، كونجەسىن جينامالى ارباعا سالىپ اپ، پارككە بارادى، زووپارككە كىرەدى...
— پاپا جالقاۋ، پاپا جالقاۋ!- دەپ قۇرتىمداي الاقاندارىن سوعىپ، سەكىرە بەرگەن گۇلمايرانى جاتقان كۇيى بەلىنەن وراي تارتىپ:
— قىزىم ەكەن عوي، گۇلمايرام ەكەن عوي، اكەسىن وياتقان كىم دەسەم... اكەلشى انا بۇلتيعان ءمانپاسيىڭدى!- دەپ، قاۋىندايىن بالبىراعان بەتىنەن الما-كەزەك ءسۇيىپ تاستاپ ەدى، مۇلدەم سەرگىپ كەتتى. جاتقان كۇيى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي:
— ءاي، كەمپىر، قىزىما قاراپ قوي. اكەسىنە بۇيرىق بەرۋگە جاراپ قالىپتى،- دەپ، موينىن اس ءۇي جاققا قۇرىقتاي سوزىپ، ءتۇبى تۇسكەن شەلەكتەيىن داڭعۇر-دۇڭعىر ايقايلادى. داۋسىنىڭ ءوزى سول ەدى.
— بەرمەگەندە بۇيرىقتى. ماعان اۋماي تارتقان عوي،- دەگەن مايسارانىڭ ماقتانىش پەن مەيىرىمگە لىقا تولى ۇنىنە ىلەسە الدەنە شىج ەتتى، لەزدە كۇيگەن ماي مەن پيازدىڭ ءيىسى مۇرىنعا ەدەل-جەدەل جەتىپ كەلدى.
كوڭىلى تاسىعان مۇرات كوسىلىپ، ءالى دە ءبىراز جاتا تۇردى. وزىنشە وي ۇستىندە. جالپى، ول بۇرىن قاي ماسەلە بولماسىن، كوپ باس اۋىرتىپ، ويلانىپ-تولعانبايتىن. اۋىلدان قالاعا كەلدى. جۇمىسقا ورنالاستى، ءۇي بولدى، پاتەر الدى. ايتۋعا وڭاي بولعانمەن وسىنىڭ ءبارى ءارقايسىسى ون تاراۋ، سان-سالالى قىزىل ماي شاپقىن، قات-قابات ءىس. ويلانىپ-تولعانۋدان گورى اق تەر، قارا تەر بولىپ، زىر جۇگىردى. تەك مايسارا مەن بالالارى كوز الدىندا تۇرسا، بىردەڭەنىڭ اياعىنا دەيىن شىعىپ، ويلاي الادى. وندا دا ەس جيىپ، ەتەك جاپقان سوڭعى جىلى عانا. قالاي ايتسا دا ءوز ومىرىنە ريزا. ءبىردى ەكى ەتەتىن پىسىق كەلىنشەگىنە، ەكەۋى شاپقىلاپ، بىرەۋى ەڭبەكتەپ دەگەندەي، اۋىرماي-سىرقاماي ءوسىپ كەلە جاتقان ءۇش بۇلدىرشىنىنە ريزا. باسقا ەمەس، ءدال وسى مايسارانى جولىقتىرىپ، كەلىنشەك قىپ بەرگەن تاعدىرىنا ريزا. ال مايسارانىڭ ورنىنا كوشەدە زىرىلداپ جۇرگەن كوپ سەلتەڭبايلاردىڭ بىرەۋىنە كەزىگىپ قالعاندا عوي، بۇل كۇندە توبەسىنە شاي قايناتىپ وتىراتىن ەدى. ءالىپ كەتسەڭ دە شىندىق كەرەك. ماكەڭ جەڭىلتەكتەۋ جىگىت بولاتىن. وندايلار كوبىنەسە ءوزى سياقتى اكاكۋ-ساكاكۋلەرگە جولىعادى عوي. ءبىراق مۇراتتىڭ جولى بولدى.
مايسارا ەكەۋى ءبىر كلاستا وقىدى. كىشكەنە كەزدە بالانىڭ ءبارى بالا، اناۋ الاي، مىناۋ بىلاي دەپ ەشكىم جىكتەپ جاتپايدى، ءبارى دە ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي سۇپ-سۇيكىمدى، ءبارى دە جاقسى. پالەنىڭ قۇلاعى ەر جەتە باستاعاندا قىلتيىپ كورىنەدى ەكەن. جەتىنشى كلاسقا ىلىكتى مە، ىلىكپەدى مە، بۇرىنعى جاي عانا بالا مۇراتتىڭ قۇيرىعىنا: «الدى بار دا، ارتى جوق داراقى-اۋ، ارسالاڭداپ قالعان يەمە، وسى ءقايبىر وقۋ وقىپ جارىتادى دەيسىڭ قۇيرىققا تەۋىپ، كوك تراكتوردىڭ سوڭىنا سالۋ كەرەك قوي» دەگەن قوڭىراۋ بايلانىپ، قايدا بارسا سوندا شىلدىرلاپ ءجۇردى. سودان شىلدىرلاعى تۇسكىر قۇيرىقتان ال ءتۇسسىن. قىزىق بولعاندا، كلاستاعى جاقسى وقيتىن قىزداردىڭ، كوبى جاڭاعى قوڭىراۋعا ءمان بەرىپ، سىرتتاتا بەرەتىن. مايسارا ۇزدىك وقيتىن. ول دا پەندە ەمەس پە، كوپتىڭ اۋەنىنە قوسىلىپ، بۇعان جۋىماي ءجۇردى. اپتاسىنا، ايىنا ءبىر رەت ساباق ۇستىندە تيىسەرگە قارا تابا الماي جەلىككەن قيىق كوز، قارا بالاعا كوزىنىڭ استىمەن بىر-ەكى رەت ۇرلانا قاراپ قوياتىن. وعان ءمان بەرگەن مۇرات جوق. وسى قىزدىڭ مەندە نەسى بار، ەي؟»- دەپ ويلايتىن دا، جىپ قاعىپ كەتكەندەي كىسىنەپ كۇلەتىن.
توعىزىنشى كلاستا ماكەڭ «الگەبرا، حيميا، قونبايدى مەنىڭ ميىما»- دەپ قالپاعى قيسايىپ، كلاستىڭ ەڭ سوڭىندا قالعان. انە، سوندا مايسارا مۇعالىمدەردىڭ تاپسىرۋىمەن مۇنىڭ ەسەبىنە كومەكتەسىپ ءجۇردى، اشىعىپ ايتقاندا، شىعارىپ بەرەتىن. مۇرات وتىرا قاپ، ونىسىن ءتىلى سالاقتاپ، داپتەرىنە ادەمىلەپ كوشىرىپ الاتىن.
مەكتەپتەن كەيىن ول بۇعان دەپ قويعان اسى سۋىپ بارا جاتقانداي سالىپ ۇرىپ، استانادان شىقتى. ينستيتۋتتاعى وقىتۋشىلارعا مۇنىڭ جىلتيعان قيىق كوزى، تاربيعان جالپاق تاناۋى، قىسقاسى، بەت ماشيناسى ۇناماي قالدى ما، الدە باسقا دا ءبىر كەمشىلىك جىبەرىپ الدى ما، ايتەۋىر، ەمتيحاننان جاتقان جەرىنەن تۇرماستاي عىپ قۇلاتىپ جىبەردى. تۇك قينالعان جوق، قولىنا كۇرەك پەن سۇيمەن ۇستاپ، جاس بەتونشى اتاندى. بۇل كەزدە «مەكتەپتە جاقسى وقىعان قىز» بويىن تۇزەپ، مايمەڭ-مايمەڭ باسىپ، ساۋدا تەحنيكۋمىندا وقىپ جۇرگەن. سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى مەكتەپتە ەسەبىن شىعارىپ بەرگەن جاقسىلىقتارى ەسىنە ءتۇسىپ كەتەدى. ونداي ساتتەردە تەحنيكۋم جاتاقحاناسىنا جەتىپ بارىپ، مايسارانىڭ تەرەزەسىنىڭ تۇبىندە ىرجالاقتاپ تۇراتىن بولدى. كەيدە ەركەك باسىمەن ۇيالماي-قىزارماي قارىزعا اقشا سۇرايدى. قىز ونىسىن تاۋىپ بەرە قويادى. انە-مىنە دەگەنشە ەكەۋىنىڭ اراسىندا ماحابباتقا دا كەلىپ قالاتىن، دوستىق دەسەڭ دە بولاتىن ىم-جىمى ءبىر قىزىق قاتىناس باستالدى. باستالعان ءىستى اپتەر-تاپتەرىن شىعارىپ، اقىرىنا جەتپەسە، مۇرات مۇرات اتانا ما. كوپ ۇزاماي ماكەڭ مايساراعا ۇيلەندى.
ارى قاراي «ۇيلەنۋ وڭاي دا، ءۇي بولۋ قيىن» دەگەن ۇزىنسونار جىر باستالىپ كەتتى. جىگىت تۇزەلدى، كەلىنشەگى قاقپاقىلاپ ءجۇرىپ اۋپىرىممەن دۇرىس جولعا سالدى.
ءقازىر مۇرات وزات پاركەت سالۋشى دا، مايسارا ۇلگىلى اعا ساتۋشى. بىلتىر ورتالىقتان ويىپ، ءۇش بولمەلى پاتەر العان. ءۇش بولمەدە ۇل-قىزى ارالاس ءۇش بالا اسىر سالىپ ءجۇر. اسىرەسە بۇل كۇندە جەردەن باۋىرىن كوتەرىپ ەڭبەكتەي باستاعان كەنجەسى اقان دەگەندە مۇراتتىڭ شىعار جانى باسقا. كىشكەنە دەمەسەڭ، تۇرعان بويى مۇرات ساقان ۇلى - ات باستى، قيىق كوزدى، سالپى ەرىن قارا بالا. تۇرمىستارى دا ءتاۋىر. شەتەلدىك بولماسا دا، وسى قالادا شىعاتىن مەبەلدەردىڭ ءبىرقاتارى بۇل ۇيدە بار.
ماكەڭ ازداپ سەرىلەۋ، پەرىلەۋ. ونى كوك بازاردان ساتىپ العان جوق، جەتى اتاسىنان كەلە جاتقان اق سايتان. توق ەتەرى، جاقسى كيىنۋدى ءحامى كورەدى. مايسارا دا قىز كەزىنەن وسى قاسيەتىن ۇناتۋشى ەدى. شالبارىن ۇتىكتەگى، باتەڭكەسىن جىلتىراتىپ بارا قالسا، قولتىعىنا كىرىپ كەتىپ، ەكى ەلى قالمايتىن. سەبەپتى، سەبەپسىز كۇلە بەرەتىن. ءۇي بولعاسىن سەرىلىكتەن ءسان كەتتى. ءقازىر جاز ايلارىندا عانا ءتاۋىر كيىنىپ ءجۇر. جازدىق كيىم، ءتايىرى، جوندەم شالبار، الاباجاق كويلەك، وكشەسى قالىڭداۋ باتەڭكە عوي. جاراسى جەڭىل. بەرى العاندا ءجۇز سوم، ارى العاندا ءجۇز ەلۋ سوم جەتىپ جاتىر. كۇز، كوكتەم، قىستا دا ىشپەسەم دە كيىنسەم دەپ تىراشتانىپ كورىپ ەدى، جامىلعان كورپەسى قىسقا سوعىپ، اياق جاعىنان باقايى شىعىپ قالدى. قىستىق ەتىك، پالتو، شارقات، كوستيۋم، تەرى قۇلاقشىن دەگەندەرىڭ ۋداي قىمبات، مىڭ سومنىڭ ۇستىنە ەركىن سەكىرىپ شىعا كەلەدى. ءبىرىنشى كلاستان ەسەپتى شەمىشكەشە شاعاتىن كەلىنشەگى وعان ولسە بارا ما. سول ىڭعايدا مۇرات سۋىقتاۋ، قوڭىر سالقىن ماۋسىمداردا سەرىلىكتى تازا جيناپ قويادى، كوشەگە كوپ شىقپايدى، جۇمىسىنا دا اسا ىجداھاتپەن قۇلشىنا-قۇلشىنا كىرىسەدى. مايسارا دا ونى باعالاي بىلەدى. ساتۋشى عوي، وندايدا پالەكەتتىڭ كوزى دە وتكىر، بايقاستاپ ءجۇرىپ، مۇراتقا قىسقى، كۇزگى سىرت كيىمدەردىڭ سىپايىسىن ساتىپ الادى. ارزان دەمەسەڭ، جاراسىمدى، قونىمدى. كۇيەۋى دە كەرىلدەسىپ جاتپايدى، اسىرەسە كىشكەنە ۇلى دۇنيەگە كەلگەننەن بەرى سۇلۋىنان جىلۋى دەپ قويىپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، كيىپ الا قويادى.
* * *
جارتى ساعاتتان سوڭ مايسارا استان بوساعان اياق-تاباقتى راكوۆيناعا توعىتىپ جاتىپ:
— اكەسى-اۋ، وسى سەنىڭ نە ويىڭ بار؟- دەدى بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ.
ساقال العىشىن دىرىلداتىپ، جاق ءجۇنىن سىپىرىپ جاتقان «اكەسى» كەكجيىڭكىرەپ تۇرىپ:
— باسە نەنى ويلاپ ءجۇرمىن، كەمپىر؟- دەدى.
— قيت ەتسە «كەمپىر، كەمپىر!» - دەپ ەنتەلەۋىڭدى قويشى باتىرەكەسى. قايدا قاشار دەيسىڭ، ۋاقىتى كەلسە، شىلاۋىش تا بايلارمىز، كەمپىر-سامپىر دا بولارمىز. ازىرگە كەلىنشەكتىگىمدى وزىمە قيا تۇر،- دەدى مايسارا وكپە-نازى ارالاس.
— ەندى ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان قىز دەيىن بە — ەكپىندەي بەردى دە، ءقاۋىپتى ايماققا اياق تىعىپ العانىن دەر كەزىندە سەزە قويدى، وز-وزىنە: «توقتا! الدىندا - تەرەڭ ور!» - دەدى. — جاقسى كورگەنىمنەن ايتامىن دا. — جاقاۋراتا سالدى. باياعىدا اكەسى اشۋى كەلگەندە نىقىرتىپ الىپ، ءبىر ساعاتتان سوڭ: «كەلشى بەرمەن، مۇرات-اي، بەتىڭنەن يىسكەيىن. جاقسى كورگەنىمنەن ۇرامىن عوي»،- دەپ مەكىرەنىپ ساقالىنان جاس اعىپ وتىراتىن. ءسوز بار ما، مۇرات كوكەسىنە اۋماي تارتقان.
«جاقسى كەرگەنىمنەن...» دەگەن ءسوز مايساراعا سۇمدىق اسەر ەتتى، ءتىپتى ىدىسىن قويا تۇرىپ، مۇراتقا ارنايى بۇرىلىپ، قيىق كوزىنەن ساۋلە شاشىراتا بىرەر مينۋت قارادى. ونىسىن كەش سەزىپ، ۇيالىپ قالدى ما:
— كەلەر اپتادا اۋىلعا ءجۇرىپ كەتەمىز، سونى بىلەسىڭ بە؟- دەدى ءسال داۋىسپەن.
— ە، بىلمەگەندە. ءوتىنىشىم باستىقتىڭ الدىندا. كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى دەمالىسىڭ قولما-قول دەپ وتىر. ءوزىڭ شە؟
— ديرەكتور و باستا ءبىراز قىڭىرايىپ ەدى، قايدا بارادى، كوندى عوي. «جاس بالالارىڭ بار، جول الىس، بيلەت قىمبات، ءوزىڭ وزات ساتۋشىسىن، تيىن-تەبەن ارتىقتىق ەتپەيدى» دەپ، ماتەريالدىق كومەككە قول قويىپ تاستادى.
— وي، كەمپىر، جارا-ادىڭ! — مايساراعا ۇمتىلا بەرىپ ەدى، ساقال العىشتىڭ روزەتكاعا سۇعۋلى تۇرعان اشامايى سىلق ەتىپ، جەرگە ءتۇستى. ماتەريالدىق كومەگى قانشا، ونى سۇراعان دا جوق. اريفمەتيكا، الگەبرا، حيمياسىمەن قوسىپ، و باستا باسقا قونباعاسىن اقشا جاعىن باسى بۇتىنىمەن مايساراعا بەرىپ قويعان. سىراعا دەپ ءبىر قىزىل قۇلاقتى قالتاعا باسادى دا، تاپقان-تايانعانىن ءار جارتى اي سايىن شىرعاسىن شىعارماي كەلىنشەگىنىڭ قولىنا بەرەتىن.
— جارادىڭ، جارادىڭ... بىلاي اپتىقپاي-اسىقپاي ءسوز اياعىن توسسايشى. الگى اۋىلعا بارىپ-قايتۋ جاعىن ايتامىن دا. سەنىڭ سىرىڭ بەلگىلى عوي، قولىڭا ىلىككەندى يىعىنا ىلە سالىپ، «وي، جارادىم» دەپ، تارتا بەرەسىڭ، — بۇنىسى ەندى وتىرىك. جالپى، كۇيەۋىنە دە، بالا-شاعاسىنا دا ريزا كەلىنشەكتەر ءوستىپ سويلەيدى عوي. — بيىل شاڭىراق كوتەرگەنىمىزگە جەتى جىل، سونى ويلادىڭ با؟
— ويباي-اۋ، ويلاماعاندا. ە، قايتەدى؟- دەدى يەگىن دىرىلداتىپ جاتقان مۇرات.
— دوس باسقا، دۇشپان اياققا قارايدى. اۋىلدا قانشاما دوس-جاران، تۋىس بار. انا جىلدارى توي جاسادىق، شاشىلدىق دەدىك. سەندى. ودان كەيىن ءۇي الدىق، جيھاز جينادىق دەدىك. تاعى سەندى. بيىل نە بەتىمىزدى ايتامىز؟ — مايسارانىڭ شىنتاعىنىڭ ارلى-بەرلى قوزعالىسى جيىلەپ، ىدىس-اياق سالدىرى كۇشەيە ءتۇستى.
— ءاي، كەمپىر، نە ايتقىڭ كەلىپ تۇر، بىلتەلەمەي تۋراسىنا كوشسەي،- دەدى مۇرات تىرجىڭ ەتە قالىپ. اڭگىمە كوبەيىپ كەتسە، ونىڭ جۇيكەسى قارادان-قاراپ جۇقارا باستايتىن. يەگىندەگى ونسىز دا قاداۋ-قاداۋ وسكەن قىلشىقتىڭ ءبىرىن «حاركوۆ-3» جۇلىپ كەتىپ ەدى.
مايسارا كوزىنە تۇسكەن شاشىن ىسىرىپ، قۇلاعىنىڭ قايىرماسىنا ءىلىپ قويدى.
— مەنىڭ ءبىر كورمەگە بەت جۇزدىگىم بار. بالالاردىڭ دا ءۇستى-باسىن جوندەپ الدىق. ال سەن قايتەسىڭ؟ ۇيلەنۋ تويىندا كيگەن جەڭى قىرقىلعان كوستيۋمىڭدى ۇيالماي تاعى جەلپىلدەتىپ باراسىڭ با؟
«ۇيلەنۋ» دەگەندە ونىڭ ار جاعىنان قۇلاعى قىلتيىپ تۇرعان باياعى سال-سەرى زامانىن ەسكە الىن، ءارى كەلىنشەگىنىڭ قايدا نۇسقاپ تۇرعانىن تۇسىنە الماي ءارى-سارى بولعان مۇرات:
— قالقام-اۋ، قيعاش قاسىم-اۋ، اسپانداعى ايدى جەرگە ءتۇسىر دەيسىڭ بە؟ ول ۆەتەران كوستيۋمدى، باسە، قايتەمىن، وتقا جاعىپ جىبەرەيىن بە؟ قۇلاق ەتىن جەگەنشە ءوزىڭ ايتشى تۋراسىن!- دەپ، كەلىنشەگىنە قارسى سالدى.
— ي-ي، شالىم-اي، اقىلىڭ از-اۋ! سەن ءۇشىن مەن ويلايمىن، سەن دەپ ىلعي ءسىڭىرىمدى سوزامىن دا جۇرەمىن. Tءوp ۇيگە بار، انە. اقان جىلاپ جاتىر. ديۆانعا قولىن قىستىرىپ الىپ جۇرمەسىن. الشى انداعى دىرىلداعىندى ءبىر مەزگىل، ميىمدى جەپ قويدى. كۇندە تاڭەرتەڭ ءبىر كولحوزدىڭ ءشوبىن شابارداي دىرىلداتاسىڭ دا قوياسىڭ.
«مىنا تورەنى بۇگىن قاي سايتان يەكتەپ ءجۇر؟» مۇرات ۆانناعا كىرىپ، ساقال العىشىن قاقتى. سوسىن جاتىن بولمەگە بارسا، ءقازىر ازامات بولىپ قالعان، وتكەن ايدا كورشىنىڭ ءبىر جاستاعى كىشكەنە قىزىنا «قۇدا ءتۇسىپ، اتاستىرىپ قويعان» اقانى ديۆانعا قولىن قىستىرماپتى، ولكەسىنىڭ ەتەگىنەن تاس قىمقىرىپ ۇستاپ: «كوتەر دە كوتەر!»-گە باسىپ تۇر. شيفونەردەن ءبىر سەبەت ويىنشىعىن الىپ شىعىپ، ەدەنگە شاشا سالىن ەدى، اقان تەز الداندى. ءتورت اياقتاپ كەلىپ، باۋىرساقشا بىتىراپ جاتقان رەزەڭكەدەن جاسالعان قويان، ايۋ، كاۋچۋك توتىلاردىڭ ورتاسىن ويىپ وتىرا قالدى دا، ودان ارمەن شاشا باستادى.
قوناق ۇيگە قايتا كىرسە، بولمە ورتاسىندا سەكيىپ تۇرعان مايسارا كۇلمىڭ-كۇلمىڭ ەتەدى. وڭ قولىندا كيىم ىلەتىن يىق اعاش. يىق اعاشتا - بىلعارى بەشپەنت، كولدەنەڭ بولىگىندە كوك دجينس شالبار «كەلسەڭ كەل، كيسەڭ كي!» دەپ، كولكىلدەپ اسۋلى تۇر.
قۋانعان مەن قورىققان بىردەي مە، اۋەلگىدە مۇرات قاتتى ساستى. ءتىل-اۋىزدان تابان استىندا تازا ايرىلىپ قالىپ، اياعىندا:
— اۋ-ەۋ، مۇنىڭ نە؟ كىمگە؟- دەۋگە شاماسى ارەڭ كەلدى. مايساراعا دا، يىق اعاشقا دا جاقىنداۋعا باتا الماي، ودىرايىپ تۇر. بىرەۋلەردىڭ ۇستىنەن كورەتىن، الىستان عانا كوز سالاتىن اسىل مەن جاسىل كەلىنشەگىنىڭ قولىنا قالاي تۇسكەن؟
مايسارا ۇرتىنىڭ ۇشىنا كورىنىپ جوعالىپ، كورىنىپ جوعالىپ تۇراتىن سۇيكىمدى شۇقىرشىعىن جيناي جىمىڭداپ (مۇراتتىڭ كەزىندە سولاڭداپ ءجۇرىپ الماي، شاپشاڭداتىپ ۇيلەنۋىنە سەپتىگىن تيگىزەتىن باياعى جىميىس تا):
— ساعان!..- دەگەن عالامات اسەرلى ءسوزدى ايتىپ سالدى.
ءمان-جايدى جاڭا ۇقتى. ءيا، دەسەيشى، نەنى الىستان قوزعاپ، جۇرەكتەن تەربەپ، قاي قيىردى مەڭزەپ تۇر دەپ ەدى. «دوس باسقا، دۇشپان اياققا قارايدى»،- دەدى مۇرات تاپ سولاردى كوگەنگە ءتىزىپ، جىككە ءبولىپ جۇرگەندەي-اق. مايلىق-سۋلىققا قوسا قابات جاراعاننان باسقا جازىعى جوق قوڭىر كوستيۋمدى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، بالقان تاۋ اسىرىپ تاستادى. سوندا مىنا بىلعارى بەشپەنت پەن ءدجينستىڭ باعاسىن اسىرىپ تۇر ەكەن دە. ە-ە، ىمدى ۇقپاعان دىمدى ۇقپايدى.
— جارادىڭ، قاتىن! — جالعىز-اق ىرعىپ، كەلىنشەگىنە جەتىپ باردى، قۇشاقتاي الىپ، ماڭدايىنان ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الدى. — جارادىڭ، كەمپىر! — دەم اراسىندا ءبىر كۇدىك بەتىنە قايناپ شىعىپ، كەيىن شەگىندى. — قايدان تاپتىڭ؟
بالاشا ماز-مەيرام بولىپ، جەتىسىپ قالعان مايسارا:
— قايدان تاپقانىمدا نە شارۋاڭ بار؟ تاپقاندى كيىپ، اسقاندى ءىشىپ جۇرە بەر،- دەپ بۇلداڭدى. ۇزاماي قايتا كوڭىلدەندى. — ءاي، ەركەكتەر-اي، اڭقاۋسىڭدار-اۋ، اڭقاۋسىڭدار... قايدان تاپتىڭ، قايدان تاپتىڭ؟ مەنىڭ بىلتىر جازدان بەرى ۇيگە ۇستەمە اقشا اكەلگەنىمدى كوردىڭ بە؟
قاباعىن شىتقان مۇرات اجەپتاۋىر ويلاندى. مايسارانىڭ كوڭىلى ءۇشىن ويلانعان بولدى. بۇيتپەسە: «وسى ءۇي ورتەنىپ كەتسە دە، شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيسىڭ، باسقا ءۇيدىڭ ەركەگى، انە، كولدەنەڭ قيقىمدى قالدىرماي ىنىنە تاسىپ...» - دەپ، شاتاق شىعارادى. ال شىن ويى: «تۋھ، تۋھ، بەشپەنت پەن شالباردى قاشان ۇستىگە ءىلىپ، كوشەگە جارقىراپ شىعا كەلەر ەكەنمىن؟»- دەپ الاساتىپ تۇر. ءبىراز ويلانىپ قالعانىنا مايسارا سەنەتىن ۋاقىت بولدى-اۋ دەگەن كەزدە باسىن شايقادى.
— ءاي، كورسەم كوزىم شىقسىن. ۇستەمە اقشا-سىيلىق دەگەندى سەنىڭ اۋزىڭنان ەستىسەم، كەرەڭ بولايىن!
— مىنە، مىنە... كورمەسەڭ-بىلمەسەڭ، ساعان ايتپاي اقشانى ساقتىق كاسساعا سالا بەرگەنمىن. بىلتىر اۋىلعا قوڭىر كوستيۋمىڭدى تازالاتىپ كيىپ بارىپ، قالاي جۇدەپ قايتقانىڭدى كوردىم عوي. قوسا جۇدەدىم. شىنىمەن كۇيزەلدىم، قۇرىسىن. كۇيزەلدىم دە: «قوي، دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە، كەلەر دەمالىستىڭ اقشاسىنا شالىما شىت جاڭا كوستيۋم الىپ بەرەيىن، ەڭسەسىن كوتەرىپ تاستايىن. ءبىر ءۇيدىڭ باس كوتەرەر ازاماتى، يىعى جوعارى ءجۇرسىن»،-دەپ بەل بايلاعامىن. سويتسەم كەشە دۇكەننىڭ كوستيۋم، شالبار بولىمىنە وسى ەكەۋى سارت ەتىپ تۇسە قالىپتى. قىرعىن كەزەك... ساتۋشى قىزداردى تانۋشى ەدىم، ءبىر پارىن تىقتىرىپ قويدىم دا، ەكى وكپەمدى قولعا الىپ، كاسسىگە جۇگىرەيىن...
— جارادىڭ! — كەلىنشەگىنىڭ ۇشى-قيىرسىز اقىلى مەن ادامگەرشىلىگىنە، تاقىس ەسەپقويلىعىنا شىنىمەن تاڭ قالدى.
— مىنا بىلعارى كەپكىنى انا جەتىدە الىپ قويعانمىن،- دەپ، بەتى بال-بۇل جانعان كەلىنشەگى سۋدان جاڭا شىققان تابان بالىقتايىن جاپ-جالپاق جىلتىر بىردەڭەنى جانە شىعاردى.
— جارايسىڭ! جارايسىڭ!
— ونىڭدى قويا تۇر دا كيىپ كورشى، جىگىتىم. ءدال مە، جاراسا ما، بايقايىق.
— ءدال بولعاندا قانداي! جاراسقاندا قانداي! — ماكەڭ بەشپەنتتى دە، شالباردى دا، كەپكىنى دە ءسال كەشىكسە بىرەۋ تارتىپ الىپ كەتەتىندەي، اپىل-قۇپىل ۇستىنە جاپسىردى. عۇمىرىندا ەشبىر كيىمدى بۇلايشا تەز-تەز كيىپ كورمەگەن شىعار. اسكەردە جۇرگەندە بەرىلەتىن «دابىل!» ۋاقىتىنان دا جىلدام كيىپ الدى. اتەشتەي قويقاڭداپ، الاي، بىلاي ءجۇردى. مايسارانىڭ كوزى وتشا جاندى. دەمىن ىشىنە تارتىپ:
— ءتۇۋ، نە بوپ كەتتىڭ، ماكەسى؟! ءتفا، ءتفا، ءتىلىم تاسقا! باسىم اينالىپ، كوزىم بۇلدىراپ سالا بەردى عوي. سەنىڭ قاسىندا ءبىز ەندى ءجىپ ەسە المايتىن شىعارمىز،- دەپ، ءوزى ۇستىنە بىلدىرمەي قاراپ الدى، — كوشەدەگى كوپ قىزداردىڭ كوزى ءتيىپ كەتىپ جۇرمەسىن. — دەمەگەنى دۇرىس ەدى، ويتكەنى ايتۋىن ايتىپ سالعانمەن: «ءاي، مەن نە دەپ كەتتىم؟ سورىما ما، باعىما ما؟»- دەگەندەي ماڭدايى جيىرىلىپ، ويلانىپ قالدى. جۇگىرە باسىپ، ستول ۇستىندەگى اينانى قولىنا الىپ، وڭىنان، سولىنان شەكەلەپ ءوز بەتىنە ءوزى قارادى. قاراعانى قۇرىسىن، قاباعى ءتۇسىپ، بەرى بۇرىلدى دا، ەرىن ۇشىمەن جاي عانا: — جاراسادى...- دەي سالدى.
بۇل الەك-شالەكتى اڭعارعان مۇرات جوق، ول ءۇشىن مايسارا - مۇراتتىڭ ماڭدايىنا جازعان كەلىنشەگى - مايسارا، ءۇش بالاسىنىڭ اناسى - مايسارا، ال مايسارا دا ايەل-اۋ دەگەن وي باسىنا وڭايلىقپەن كىرە قويمايتىن. وعان قوسا تەك ءىرى نارسەلەردى عانا بايقايتىن، ۇساق-تۇيەكتى كاپەرىنە دە المايتىن اڭقىلداق، اق كويلەك جىگىت ەمەس پە، سول عادەتىنە باسىپ:
— اينا قايدا، ويبۋ، شار اينا قايدا؟- دەپ، جاتىن بولمەگە ۇشتى. ستول ۇستىندە جاتقان الاقانداي اينانى مەنسىنبەدى. اپتىققانى سونشالىق، كەلىنشەگىنىڭ:
— راحمەتىڭ قايدا؟- دەگەن وكپەلى ءۇنىن قۇلاعىنا ىلمەدى. وقىرا تيگەن تايىنشاداي ءجۇزى بۇزىلىپ، دەمىگىپ كىرىپ كەلگەن اكەسىن كورگەندە اقاندى ورتاعا الا شوشايىپ ويناپ وتىرعان گۇلمايرا مەن گۇلسارانىڭ زارەسى ۇشىپ، كوزدەرى جاپالاق-جاپالاق قاقتى. كىل جىلتىر قارا مەن كوكپەڭبەككە قۇرسانىپ العان الاۋ-دالاۋ اكەسىن قارا باسقاندا تانىماي قالعان كىشى قىزى گۇلسارا كەمسەڭدەي جىلاپ، قوناق ۇيدەگى شەشەسىنە قاشتى. كيىم-سيىمدە شارۋاسى شامالى، بۇل دۇنيەدە تەك اكە-شەشەسىن تانىپ، سولارعا كۇش كورسەتەتىن اقان عانا قولىن سوزا تالپىنىپ (ويىنشىقتارىن تاپ ازىردە شاشىپ ءبىتىرىپ، ەرىگىپ وتىرعان):
— ءماھ! ءماھ!- دەپ قىڭقىلدادى. «كوتەر» دەگەنى. بالاعا مويىن بۇرۋعا مۇرشا قايدا، كوزى شاتىناپ كەتكەن مۇرات ىبىرسىعان ويىنشىقتاردى اتتاپ، اينانىڭ الدىنا جەتىپ باردى.
«وھو-ھاي، مۇرات پا، ەي! قويشى، ول ەمەس شىعار! مۇرات مۇنداي ما ەدى، ول باسقا سەكىلدى ەدى». دەمەسە دە كوڭىلى سولاي دەيدى. ءون بويى ءورت بولىپ جانىپ، تىزەسىنە ءدىرىل جۇگىردى. ەندى شە؟ بيىكتىگى ەسىكتەي ءتورت بۇرىش اينادان سىپتاي سۇلۋ جىگىت مۇراتقا اقسيا كۇلىپ قاراپ تۇر. جايىلىپ كەتكەن بەت پەن اقسيعان ءتىستى، قيىق كوزدى ەسەپكە الماسا، وقتاۋداي جۇمىر، نايزاداي ءتۇزۋ ءبىر بەكزادا... نەمەنە ەدى، الگى... ە، تورپەدو! تۇپ-تۋرا تورپەدو! ءوزىن مۇنشاما سولقىلداعان ءسۇمبى تالداي سۇلۋ جىگىت دەپ ويلاپ كورىپ پە. ءۇي الامىن، بالا-شاعا اسىرايمىن دەپ مۇرنىنا سۋ جەتپەي ءجۇرىپ ويلاۋعا ۋاقىت بولدى ما. اينانىڭ الدىندا كورمەگە تۇسكەن ارعىماق اتتاي ءبىر قىرىنداپ، ارلى-بەرلى ويقاستادى. تەرەزەدەن شاشىراعان كۇن ساۋلەسى بىلعارى بەشپەنتتىڭ بىرەسە يىعىنا قونىپ، كەيدە وڭىرىنەن سىعالاپ، كەلەر ساتتە ءدجينستى بويلاي سۋشا سىرعانادى ما، ايتەۋىر ماكەڭ كىلەڭ جارقىل دا جۇرقىلدىڭ استىندا قالدى دەيسىڭ. «پاھ! پاھ! مەن وسىنداي جىگىت ەكەنمىن عوي!»- دەگەن توسىن ويدان باسى ەپتەپ اۋىرا باستادى.
اينالىپ كەپ، ايناعا سوڭعى رەت قاباعىن قايشىلاي تىستەنە قاراپ ەدى، ەپوستاعى باتىرلاردىڭ ءبىرى ەسىنە ءتۇستى. مەيماناسى بەك تاسىپ، بولمەنىڭ بۇرىشىنان وزىنە ۇركە قاراعان گۇلمايرانىڭ باسىنان:
— اينالايىن، ويناي عوي،- دەپ سيپاپ ەدى، ءبۇلدىرشىننىڭ جانى سوندا كىردى، كوزىن جىپىلىقتاتتى. سوسىن اقاننىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ تاستادى. — مايسارا، ءاي، مايسارا! سەن تۋعاندا مەن نەگە قۋاندى دەيسىڭ!
قوناق ۇيگە كوشتەن اداسىپ، جۇرتتا قالعانداي ايقايلاپ كىرسە... ديۆاندا موينىن ىشكە الىپ سولبىرايىن دالەش وتىر. مايسارا اس ءۇي جاققا ويىسقان با، اياق-تاباق سىلدىرى سولعىن ەستىلەدى.
دالەش ونەرگە ءبىر ادامداي ەڭبەگى سىڭگەن اتىشۋلى بويداق بولاتىن. بىلتىر ەكەۋى اعاش وڭدەۋ كومبيناتىندا تانىسقان. مۇرات پاركەت شيفەرلەرىن ىزدەپ بارىپ ەدى. دالەش گرافيكا دەدى مە، الدە وسىنىن توڭىرەگىندەگى بىردەڭە مە، ايتەۋىر بەتىنە ويىپ سۋرەت سالاتىن تاڭتايلاردى جوقتاپ ءجۇر ەكەن. قىرسىققاندا شيفەر دە، تاقتاي دا ءازىر ەمەس. قويما مەڭگەرۋشىسى: «ەكى ساعاتتان كەيىن الىپ كەتىڭدەر»،- دەگەسىن، امال جوق، ءبىرىن-بىرى وكشەلەپ، كومبينات ىرگەسىندەگى سىراحانادان شىقتى. كۇن ىستىق. تاڭداي كەۋىپ، قان قويىلىپ تۇر. ساپتى اياق، سۋىق سىرادان كەيىن تانىسىپ، ەكەۋىن ءداس قويعاسىن ادرەس الماسقان. وندا دا باسشى مۇرات تا، قوسشى دالەش. ءوزى سوزگە جالقاۋ، ءبىرتوعا، جۋاس. سۇر بويداق. «تۆورچەستۆو... وقۋ كەرەك... ىزدەنۋ كەرەك... سەميا مۇندايدا قول بايلاۋ»،- دەگەن ءتارىزدى مۇرات ونشا تۇسىنە قويماعان سىلتاۋ ايتقان. مۇراتتىڭ ۇعىمىنشا، جيىرما بەستەن اسقان جىگىت ۇيلەنبەسە، ەكىنىڭ ءبىرى - نە دەلق ۇلى، نە عالامات اقىلدى. جانە سول ويلاعانى كوبىنە دۇرىس شىعاتىن. دالەش بۇل سورتتاردىڭ ەشقايسىسىنا جاتپايتىن سياقتى. سونسىن: «ە، جۋاستىعىمنان جۇندەي ءتۇتىلىپ ءجۇرمىن دەسەيشى. ايتپەسە بۇل كۇندە نە كوپ، قىز كوپ. كون ەتىكتىگە سۋرەتشىلىگىڭ جىبەرمەيدى. كوك ەتىكتى قىزدار سەن سەكىلدى سۋ مۇرىن جىگىتتى جولاتا قويسىن با»،- دەپ مۇسىركەگەن. ءدالىشتىڭ ارعى ءتۇبى اۋىلدان كورىنەدى. ءبىر بولمەلى پاتەرى بار. تابىستى قىرىپ تابا ما، اقشا تۋرالى اڭگىمەدەن ات-تونىن الىپ قاشادى. سىراعا كوبىنە ءوزى تولەيدى. سىپايى جىگىت، قىسقاسى.
قاي قاسيەتى ۇناپ قالعانىن كىم ءبىلسىن، دالەش سودان بەرى ايىنا ءبىر رەت مۇراتقا سوعىپ كەتەدى. مايسارانىڭ ءيىسى بۇرقىراعان ءۇندى شايىنىڭ ۇستىندە اڭگىمە باستالىپ، سۇحبات سونى سىراحانادا بىتەدى.
مايسارا دا دالەشتى حوش كوردى. «سىراڭدى ىشەر بولساڭ، وسىنداي امان-سالەمى ءتۇزۋ جىگىتپەن ءىش. بريگاداڭداعى ەل كوشكەندەي باتەڭكەلەرى تارسىلداپ كىرىپ كەلەتىن انا ءبىر ادىراڭبايلارىڭدى كوزىمە كورسەتپە»،- دەگەن. جالپى، پاتەر الىپ، تۇرمىستارى تۇزۋگە بەتتەگەسىن مايسارا وقىعان-توقىعاندارعا جۋىق جۇرۋگە تىرىساتىن. جەرلەس بىر-ەكى كانديداتتى قوناققا شاقىرىپ، قات زاتتارىن سەرە استىنان السا دا تاۋىپ بەرگەن. ولار دا، وبالى نە كەرەك، ەرۋگە قارۋ جاسادى، قوناققا شاقىر، ۇيلەرىن كورسەتىپ جىبەرگەن. مايسارانى قايدام، قوناقتان مۇرات ءىشى پىسقاننان ءولىپ كەتە جازداپ، قاتتى قۇلازىپ قايتقان. نە ءىشىپ، نە جەپ جارىتپادى. ءشوپ-شالام كەپ، ەت از بولدى. كانديداتتىڭ ءبارى سولاي ما، الدە ءىشىپ قويسا، جۇمىستارىندا ۇرسا ما، جەرلەس اعالارى اقاڭا سۇمدىق ۇستامدى كىسىلەر ەكەن. الدارىنا ويماقتاي-ويماقتاي ريۋمكەلەر ويناپ كەلە قالعاندا-اق مۇراتتىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. سول جولى وڭەشىنەن بىردەڭە ءوتتى مە، جوق پا، وسى كۇنگە دەيىن سەنەر-سەنبەس. ءشوپ-شالامدى شانىشقىمەن شوپجەڭدەپ جەپ، الگىنى ءارى ولگەنشە ماقتاي وتىرىپ، اعالارى باس-اياعى جۇپ-جۇمىر، ءبىراق ءقازىر ايتسا ءقازىر ەستەن شىعىپ كەتە بەرگەن اڭگىمەلەردى اڭىراتقان ۇستىنە اڭىراتتى. تەكتونيكا، جەر سىلكىنۋ دەدى مە-اۋ، الماتى تۇرعان جەردىڭ قۇيقاسى ءتۇپتىڭ تۇبىندە جىبىرشىپ قوزعالىپ كەتۋى مۇمكىن دەدى مە-اۋ، ادامنىڭ توبە شاشىن تىك تۇرعىزاتىن حيكايالاردى سۋداي ساپىرىستى. ال جايشىلىقتا اۋىزدىعا ءسوز بەرمەي، جايدارى جۇرەتىن مايسارانى نە قارا باسقانىن كىم ءبىلسىن، ەرنىن جىمقىرىپ، ورىندى جەرىندە عانا رەتىمەن سويلەپ، قاتىپ-سەندى دە قالدى. سوزگە بارىنشا از ارالاستى. ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ، جولاي ءشوپ-شالامى كوپ، تەكتونيكاسى مەن جەر سىلكىنۋى ودان دا كەم تۇسپەيتىن اعالارىن تامسانىپ كەپ ماقتادى. كەلىنشەگىنىڭ كوڭىلىنە قاراعان مۇرات ءلام-ميم دەمەگەن. ءارى قىزباپ ەدى. شەكە قىزباعاسىن كەلىنشەگى نە ايتسا، سوعان باس يزەپ، كەلىسە بەردى.
نە كورىنگەنىن كىم ءبىلسىن، سودان بەرى مايسارا دالەش سەكىلدى ءبىلىمدى سىپايىلار ۇيگە باس سۇقسا كوپە-كورىنەۋ كوڭىلدەنىپ سالا بەرەدى. بارىن الدىنا قويادى. بۇل جاعى مۇراتتىڭ جانىنا مايداي جاعادى، ارينە. مايسارا قىزدى-قىزدىمەن دالەش ەكەۋىنە سىراحاناعا كىرىپ شىعۋعا دەيىن رۇقسات بەرەدى.
مۇراتتىڭ، جاسىرىپ ايتساق، جىگەرلى، اسىرىپ ايتساق قىزبا مىنەزى مەن دالەشتىڭ جۋاس تابيعاتى ءبىر-بىرىنىڭ ارتىق-كەمىن تولتىرىپ جاراسىپ كەتتى. ىستىققا سۋىق داۋا دەگەندەي، سوڭعى كەزدە قان-جىنى ارالاسىپ كەتپەسە دە، ءبىر وتىرىستىڭ اياعىنا دەيىن شىداپ بەرەتىن دوس.
بۇل دوستىققا مۇرات مۇددەلى دە. بيىل قىستا ما، ءيا، بيىل قىستا بوياۋى الەم-جالەم جۋرنالدى ەرىگىپ اقتارىپ وتىرعان (كىلەڭ ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتتى جۋرنالعا جازىلاتىن). ورتا شەنىنە تامان «جاس سۋرەتشىلەردىڭ كورمەسىنەن» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن سان-ساپالاق بەينەلەردى ۇشىراتتى. ەكەۋ-ۇشەۋىنىڭ استىندا دالەشتىس فاميلياسى ءجۇر. سۋرەتتەن جارىتىپ ەشتەڭە ۇعا قويماسا دا: «پاھ، پاھ! ۇندەمەي ءجۇرىپ، پالە، ءا! سىزعاندارى نەشاۋا. جۋاستان جۋان شىعادى»،- دەن ويلاعان، وسى ماقالدى ءوزى جان قالتاسىنان شىعارعانداي نىقتاي ءتۇسىپ. سودان بەرى بريگادا جىگىتتەرى القاقوتان وتىرا قالىپ، اڭگىمە قوزعاسا، دالەش ءسوزىنىڭ مىسالى. «ءوي، مەنىڭ پالەنشە سۋرەتشى دوسىم، اناۋ جۋرنالعا سۋرەتتەرى باسىلعان مىقتى بار ەمەس پە، سول ەكەۋمىز كەشە كونياك ءىشىپ...»- دەپ، قاراپ وتىرادى. ارى قاراي قالاي تۇسىنسەڭ ولاي ءتۇسىن، ءىشىڭ ءبىلسىن، ءالۋاي... كونياك ءىشىپ كورگەن جوق. سىرا ىشكەندەرى راس. ولىمىندە ويتتىك دەمەيدى. تاسقا باسىلعان مىقتى سىرا سىڭعىتتى دەسە، دالەشتىڭ بەدەلى ءتۇسىپ قالا ما دەپ قورقادى. ىشسە كونياك ءىشسىن. وسىدان كەيىن ونداي نانمەن ءدام-تۇزداس ماكەڭ دە جەردە جاتقان جوق دەگەن قورىتىندى وز-وزىنەن سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلمەي مە. راسىندا دا، ونداي اڭگىمە پاركەتشىلەرگە قاتتى اسەر ەتەدى.
سويتكەن دالەشتى اعاش وياتىن تۆورچەستۆوسى قۇرعىر بۇگىن تىم شارشاتىپ تاستاعان با، سۇلەسوق، كوزى كىربىك، شاشى ۇيپا-تۇيپا. قىلى جۇلىنا-جۇلىنا جۇقارىپ كەتكەن كيىم ششەتكە سەكىلدى قاداۋ-قاداۋ ون شاقتى تال ساقالى مەن جاق ءجۇنى بولۋشى ەدى، ونىسىن دا قىرماي، بەتىمەن قويا بەرىپتى.
ءوزىنىڭ جاعاسى جايلاۋدا جۇرگەن ادام ونداي ۇساق-تۇيەككە ءمان بەرە مە. مۇرات تابالدىرىقتا تۇرا قالىپ، قولىن كوتەردى.
— سالەم، تۆورچەستۆو!
دالەش ناۋمەز باس يزەدى. مۇرات ءبىر قىرىنداپ سىمعا تارتقانداي ءتۇزۋ تۇرعان قالپى — بىلعارى بەشپەنت پەن دجينس كيگەلى وسىنداي ادەت تاپقان ەدى - كەپكىسىن قيسايتىڭقىراپ كيدى. دالەش ءۇيىرىلىپ ۇستىنە تۇسە قالعان جوق، كوزى بوزارىپ، ءموليىپ وتىرا بەردى. ونى ايتاسىڭ:
— حال قالاي؟- دەدى بۇل دۇنيەگە، مىنا بولمەگە تۇك وزگەرىس كىرمەگەندەي جايباراقات.
— قالپاقتاي. نۋ، كاك تى؟ — مۇرات كەپكىسىن شەشىپ، الاقانىنا سارت-سۇرت ۇردى. ول كوڭىلى كوتەرىڭكى بولسا، شالا-پۇلا ورىسشاسىن كىرىستىرىپ جىبەرەتىن جانە ونىسىن مەيلىنشە قىسقا دا پاكتى سويلەۋگە تىرىساتىن. بەتوننان پاركەتكە كوشكەلى، پاتەر العالى بۇل عادەتى تىپتەن جەڭىلەپ كەتىپ ەدى. — سۋرەتشىڭ كىم، مەن كىم؟ اۋماي قالعان جوقپىن با؟
— جاقسى، جاقسى... تەز توزدىر!- دەدى باس كوتەرمەگەن دالەش. ءبىر ءتۇرلى: «قايت دەيسىڭ؟ كيىم سەنىكى، كيسەڭ كي، كيمەسەڭ قوي، نەسىنە باستى اۋىرتاسىڭ، جارقىنىم؟»- دەگەندەي سولعىن شىقتى. قولىنداعى مۇقاباسىنا قىز با، كەلىنشەك پە، قىلميعان ءبىر بيكەشتىڭ سۋرەتى سالىنعان كىتاپتى پاراقتاپ وتىرا بەردى. مۇرات دوسىن تۇسىنە قويدى: كەشە سىلتەڭكىرەپ قويىپ، بۇگىن باسى اۋىرىپ وتىر. ونداي قيىن-قىستاۋ كۇنمەن كەيىن ءارقاشان دا مايسارا تىرنەكتەپ جيناپ جۇرەتىن وتىز شاقتى كىتاپتىڭ ىشىنەن وسى «موديلياني» اتتى كىتاپتى قولىنا الىپ، اقتارىستىرا بەرەتىن.
اۋزىن اشسا، كومەيىنەن جۇرەگى كورىنىپ تۇراتىن جىگىت قوي، دالەشكە مۇراتتىڭ جانى اشىپ كەتتى. بەشپەنت، شالبار، كەپكى-سەپكىنى تەز ۇمىتتى. مۇنىڭ سۋرەتشىلىگى جەر-كوكتە جوق قىزىق كاسىپ. مىسالى، پاركەتشىلەر كۇنىنە سەگىز ساعاتتان كەيىن قارا تىرناعىن قابىرلاتپايدى. شارشاسا، دەمالىسىن الىپ، ۇيىندە شالجيىپ جاتادى. ال دالەشتىڭ دەمالىس الدىم دەگەنىن ەستىگەن ەمەس. كۇنى دە - جۇمىس، ءتۇنى دە - جۇمىس، اششى ىشەكتەي شۇباتىلعان بىردەڭە. جانە دە جانىن قينايدى. ونىسىن تۆورچەستۆولىق شابىت دەيدى. قاشان كورسەڭ، الگى شابىتى قۇرعىردىڭ قۇرىعىنان شىعا الماي: «اناۋىم بىتپەي جاتىر، مىناۋىم قيالىمدى قوزعاپ قويمايدى»،- دەپ جۇرگەنى. وندايدا كەيدە سىراحانالاتىپ كەتەدى. سوندا ءسال-پال سەيىلەدى. سوعان قاراعاندا تۆورچەستۆو شىركىن پاركەت سالۋدان دا قيىن با دەيدى. ەندى شە! دوربا-دوربا اقشا تەگىن كەلسىن بە. سۇراۋدىڭ دا بۇراۋى بار. ولاي بولسا قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا شۇرىپپەنىڭ باسىلۋى دەگەندەي مىنا بىلعارى مەن ءدجينستى رەتى كەپ تۇرعاندا جۋىپ تاستاۋ كەرەك.
— باسىڭ بام-ay، ءا؟ — مۋرات بەشپەنتىنىڭ ءوڭىرىن ءبىر اشىپ، ءبىر جاۋىپ سۋدىرلاتىپ، ءدجينسىن تىرىستىرىن، دالەشتىڭ قاسىنا وتىردى.
اناۋ «ءموديليانيدى» جاۋىپ، بىلاي قويدى. كەزىندە مۇراتقا دەگەن ريزالىق سەزىم بار.
تۇسى-ىنىكتى...
ۇشىپ تۇرەگەپ، اس ۇيگە اتالاقتاپ كىردى. مايسارا جۋىلعان ىدىستارىن قۇرعاتىپ ءسۇرتىپ تۇر.
— قالقاتاي، كوزىڭ قانداي مولدىرەگەن... — اندەتە بەرىپ، قىلمىڭداعان كوزىنەن: «تۋھ، جاقسى كورەمىن عوي سەنى... جاعدايدى ايتقىزباي ءتۇسىنۋشى ەڭ مۇندايدا»،- دەگەن سوزدەردى وقىتتىرۋعا تىرىستى.
مۇرات باياعىدا: «تيەمىسىڭ؟»- دەگەندە كوپ بۇراڭداماي نەگە تيە سالدى دەيسىڭ، مايسارا ىمدى ۇقتى. حالاتىنىڭ قالتاسىنان شىعارعان ءبىر ۋىس مايدا تيىنداردى بىرىندەپ ساناپ تۇرىپ:
— شاي ىشپەيمىسىڭ؟- دەدى. شايدى سىلتاۋراتىپ، تار جول، تايعاق كەشۋدەن تايدىرىن جىبەرۋدەن ءالى دە ءۇمىتى بار.
— كەلىپ ىشەمىز...
كۇرسىندى.
— ءۇش سوم جەتە مە؟
— ءوي، اينالايىن!
ەنتەلەي بەرگەن مۇراتتىڭ كەۋدەسىنەن يتەرىڭكىرەپ، كوزىنە كوزىن قادادى.
— بايقا! جورتىپ كەلە جاتقاندا، ءتۇسىپ كەتتىم اپانعا... تۇسىنەتىن شىعارسىڭ؟
— تاك توچنو، فراۋ مادام.
بۇل جولى شەتەلشەسىن دە ايامادى.
قوناق ۇيگە كىرسە، دالەش كوزىمەن «ءموديليانيدى» تەسىپ وتىر.
— ءاي، وسى قيقى-شويقى سۋرەتى بىجىناعان كىتاپتى سەن-اق ال، باسىمەن سىيلادىم، — دەدى ماردامسي ناساتتانىپ. ءبىر كەرەمەت جومارتتىق قىسا باستاپ ەدى.
دالەش يەگىمەن اس ءۇي جاقتى نۇسقادى — «مايسارا ۇرىسپاي ما؟»
قولىن سىلتەدى.
— ە، قاتىن اشۋلانسا، قازان قايناتادى.
قالاي دەگەنمەن جىگىت قوي، دالەش بۇعان بىق دەمەي بىردەن كەلىستى، كىتاپتى قولتىعىنا قىسا تۇرەگەلدى.
دالىزدەگى باتەڭكەسىنە ەڭكەيە بەرگەندە مەيماناسى تاسىعان مۇراتتىڭ قاباعىن كىربىڭ شالدى. «قاپ، مىنا ءيتىڭ بولماعان ەكەن!» بولماي تۇرعان ءيتى اقجەم بولعان تۇمسىعى تۇتە-تۇتە، جەلىنگەن وكشەسى ەكى جاققا قيسايىپ كەتكەن ەسكى ەدى. نەسىن ايتاسىڭ، بەشپەنت، شالبار، كەپكىنىڭ سىنىن مىقتاپ كەتىرەتىن شارۋا. الايدا ماكەن ۇزاققا بارمادى. تەز وزگەردى. دوس باسقا قارايدى. قاراسىن. باستا بىلعارى كەپكى، يىقتا — بىلعارى بەشپەنت. الگى دوس كورگەننەن كەز اقى الاتىن قازىمىر بولسا، ءدجينستى قوسا كورسىن. دۇشپان اياققا قارايدى. مەيلى. دۇشپاننىڭ اتى دۇشپان، پەرىنىڭ قىزىنداي مالىنىپ كيىنسەڭ دە، قاي-جايداعىنى قازعىلاپ، كەمشىلىك تاپپاي قويمايدى. تاپقان كەمشىلىگى وسى ەسكى باتەڭكە بولسىن.
ەكەۋى كوشەگە شىقتى.
ايگولەك ويناپ، شىر كوبەلەك اينالعان كۇن جارقىراپ تۇر. بارىن كيىپ، باقانىن اسىنىپ، جاسانعان جالپاق جۇرت. كوبى وزدەرىندە جوق بىردەڭەنى ىزدەگەندەي مۇراتقا كوز تاستاماي وتپەيدى. قولتىقتاسىپ العان ەكى قىزدىڭ پىسكەن باۋىرساقتاي قىزىل شىرايلىسى الىستاي بەرىپ، قىلت ەتىپ، مۇراتقا ارنايى قارادى. سول مۇڭ ەكەن، ەسكى باتەڭكە لايلاپ كەتكەن كوڭىلى لەزدە سەمىردى. تەز شالقىدى. ارقىراڭقىراپ كۇلىپ الدى. وعان دا قۇلاق تىگىپ، نازار اۋدارىپ جاتقان ادامدار بار. ىبىر-جىبىر اعاشتار كولەگەيلەگەن تروتۋاردان كوشەنىڭ ورتاسىنا شىقتى. جابى اتتاي جىبىرلاپ وكشەسىن باسىپ كەلە جاتقان دالەشكە شالت بۇرىلىپ، بىردەڭەلەردى داۋرىعا داڭگىرلەيدى. جانە دە بۇتكىل دەنەسىمەن شالت بۇرىلادى: سويتسە تىكتەپ تۇسكەن كۇن ساۋلەسى ءار جەرىن سۇيگىلەگەن بەشپەنتى مەن ءدجينسى مىڭ قۇبىلىپ، انشەيىن قۇلپىرىپ سالا بەرەدى. اسىرەسە، ءدجينسى قاتقان. اسىل زاتتىڭ اتى اسىل زات. ەكى قولتىعىنان تاۋدىڭ تاستاي سۋىق، كوكپەڭبەك سۋى ۋداي تومەن قاراي ۇزدىكسىز ساۋلاپ قۇلاپ جاتقانداي ما، قالاي. قيسايتا كيگەن كەپكاسىنا قولىن اپارا بەرىپ ەدى، قىزىڭقىراپ كەتىپتى. «ءوي، ناعىز بىلعارى ەمەس، جاساندى ما، نەمەنە؟»- دەگەندە جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. جەرلەس كانديداتتىڭ ۇيىندەگى كەربەز جەڭەشەسى انا بىردە: «سىقىرلاعان سينتەتيكا مودادان قالدى. ءقازىر ءجۇن، ۆەلۆەت، تەرى، بىلعارىنىڭ قانى جەرگە تامبايدى»،- دەپ ەدى. بىلعارىسى بىلعارى-اق، ءبىراق جاساندى بولعانى قالاي بولار ەكەن؟ ايتسە دە مۇرات مۇنى دا تەز ۇمىتتى. ءبىرازدان كەيىن الگى كەپكانىڭ قىزۋى ىشىنە تۇسكەندەي الاعىزا باستادى. «ماعان قاراعاندا ارىق ات سەكىلدى دالەشتى كىم سۋرەتشى دەپ ويلايدى»،- دەگەن استام ويلارعا دەيىن باردى. قارسى كەزدەسكەن بىر-ەكى كورشىسىنە:
— وۋ، حال نەشىك؟- دەپ، كوشەنى باسىنا كوتەرە سالەم بەرىپ ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ولار باستارىن ارەڭ يزەدى. كوزدەرى مۇز با، تاس كومىر مە، ايتەۋىر، سۇپ-سۋىق شىڭىلتىر. تومەن قاراپ تىستەنىپ، كۇيزەلە-كۇيزەلە كەتە باردى. ىشتەي: «شوق، شوق، بالەم، سەندەرگە سول كەرەك، ىشتەرىڭ كۇيسە تۇز جالاڭدار»،- دەپ ەدى، باس تەرىسى مۇلدەم كەڭىدى. كەشەنى قۇلديلاعان سايىن قاراپايىم پەندە قاراۋعا قورقاتىن جۇپ-جۇمىر تورپەدوعا اينالىپ بارا جاتقانىن ايقىن. سەزىندى.
سول اققان بەتى سىراحاناعا قويىپ كەتتى. ساپتى اياقتاپ سىرا ۇلەستىرىپ تۇرعان كاۆكاز جىگىتى. بالەن جىل جۇزدەسپەگەن تۋىسىن كورىپ قالعانداي مۇراتقا شۇڭعىل قاباعىنىڭ استىنان جىلى ۇشىراي قارادى.
— ۇشىپ ءجۇرسىڭ بە، گەنوسۆالە؟- دەدى كىلەمگە ايقاستىرىپ ءىلىپ قويعان ەكى قانجار سەكىلدى قوس تارام مۇرتىن جىبىرلاتىپ.
— ۇشۋ از، قالىقتاپ ءجۇرمىن، گەنوسۆالە ۆانو!- دەپ، ايقاستىرعان ەكى الاقانىن توبەسىنەن اسىرا كوتەرىپ، قىسىپ-قىسىپ قويدى. تەليەۆيزوردا رەكورد جاساعان سپورتسمەندەر سويتەتىن.
— قالىقتا، قالىقتا! قىران قالىقتاعان كۇيى ولەدى،- دەدى ۆانو سامبىرلاپ. «قالىقتاعان ءجون، ولگەنى قالاي؟» تىكسىنىپ قالدى. مينۋت قانا تىكسىندى. كوتەرىڭكى كوڭىل ونداي وڭعاق ويلارعا تابان تىرەتپەي، الىپ-ۇشىپ تۇرعان. «ءوزىن دە، مەنى دە قىرانعا تەڭەگەن شىعار» دەگەن ويعا وپ-وڭاي بۇرا سالدى.
— قۇي سىرادان! تورتەۋىن بىردەن...- دەپ قىسقا ءامىر ەتتى. مۇرات سوڭعى كەزدە سىراعا اقشا تولەمەيتىن. ارينە، ول تەگىن ىشەدى دەگەن ءسوز ەمەس. ەڭبەك اقى العان كۇنى: «ايعا جەتكىزسەڭ بولعانى. تەك ارا-تۇرا كەلگەنىمدە كىدىرتپەي قۇيىپ تۇر»،- دەپ، ۆانونىڭ الدىنا وندىقتى تاستاي سالاتىن. قالاي ەسەپتەيتىنىن سايتان ءبىلسىن، ۆانو ايعا جەتكىزەتىن. ەسەسىنە قاشان كەلسەڭ دە، كوبىگى بۇرقىراعان سۋىق سىرا دايىن. جانە دوس-جاراندارىن ەرتىپ كەلەتىن. قىزىل قۇلاق جايلى ولارعا ءتىس جارمايدى. سىرت قاراعان جانعا سىرانى تەگىن ىشكەن ەسەپتى. سونىڭ ءوزى جاتقان ابىروي. مەيلى، «ءبىزدىڭ مۇرات ۆانومەن ىشەك-قارنى ارالاسىپ كەتكەن دوس ەكەن، سىراعا دەيىن كوك تيىن تولەمەي ىشە بەرەدى»،- دەپ ويلاپ ءجۇرسىن. ۆانوعا ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقساس، كيىمدەرى كىل دەفيسيت، قاباق-قاس، شاشتارى قويۋ كەلگەن ءبىراز جىگىتتەرى سىرانى تەگىن سىڭعىتادى.
ارينە، دالەش تيىنسىز سىراعا تاڭدانىپ قالدى. نەبىر سىر تۇنىپ جاتاتىن سابىرلى جىگىت قوي، ءتۇسىن بەرمەدى. قىزىق بولعاندا، سۋرەتشىلەردىڭ اراسىنان دا كەيدە سالماقتى، ءبىرتوعا جىگىتتەر سيرەكتەۋ بولسا دا ۇشىراسىپ قالادى.
ەكى ساپتى اياق سىرا وڭەشتەن ءوتىپ كەتكەن سوڭ مۇرات تىكە حالىقارالىق جاعدايدى جىلىكتەۋگە كىرىستى. بۇرىن مەملەكەتتەردىڭ ىشكى، سىرتقى ىسىنە قولىن كوپ سۇقپاۋشى ەدى، بۇگىن كاپيتاليستىك ەلدەرگە قاتتى ءتيىستى. جانتالاسىپ قارۋلانىپ جاتقان رونالد رەيگانعا «وكپەلەدى».
باسى اۋىرىپ تۇرعان دالەشتىڭ ميى سۋ بوپ كەتكەن بە: «ءيا، ءيا... قايتەسىڭ سولاردى»،- دەگەن قولپاش پەن اۋىق-اۋىق باسۋ ايتۋدان اسا العان جوق.
رەنجىڭكىرەپ قالدى دالەشكە. «ءوي، جانىڭداعى ادامىڭ شىبىنداعان اتتاي باسىن شۇلعىپ، ىعىڭا جىعىلا بەرەتىنى قانداي جامان. بىلاي قارسى كەلىپ بولسا دا، تىرلىگىن بىلدىرمەي مە، تالاستى قىزدىرماي ما». ول ويعا ىلەسە: «قوي، سۋرەتتى كوركەيتەمىن دەپ ءجۇرىپ، ساياسي بىلىمنەن قارايىپ قالعان، ءسىرا. قاشانعى جالعىز جورتا بەرەمىن. اڭگىمە ورتاق بولسىن، مۇنىڭ سۋرەتىنە كوشەيىن»،- دەپ ۇيعاردى.
سۋرەت الەمىنەن ەپتەپ حاباردار ەدى. توعىزىنشى ما، ونىنشى كلاستا ما، مەكتەپتە «ونەر تاريحى» ۇيىرمەسى اشىلا قالعان. جەتەكشىسى - ءقازپي-دىڭ سۋرەت-سىزۋ فاكۋلتەتىن تامامداعان سۇر بويداق جىگىت (قارعاپ قويعانداي سۋرەتشىلەردىڭ كىل سۇر بويداق كەلەتىنى نەسى ەكەن؟). مۇرات ونداي جاڭالىقتان قۇر قالا ما، ۇيىرمەگە جازىلعان. ول كەزدە ءۇي اراسىنداعى كەز كەلگەن شاتاق شارۋادان باستاپ، جاقسىلىقتاردى دا قۇر جىبەرمەيتىن سوتقار دا، قۇلاعى تۇرىك، جان دۇنيەسى باي بالا ەدى. ۇيىرمە ساباعى يسپانياداعى ۇڭگىردەن تابىلعان ءمۇيىزى قاراعايداي، جالى جىرتا قارىس، عاجاپ قۇج بۇقادان باستالدى. بالالار بۇقا تۋرالى سۇحباتقا سۇعىنىپ، ەلىتكەن جوق ونداي شوڭ مويىن الپاۋىتتار ىرگەدەگى سيىر فەرماسىندا جىرتىلىپ ايرىلاتىن. اڭگىمە ورتا عاسىر سۋرەتشىلەرىنە اۋىسقاندا بوزبالالار ماڭىنان قىمىن مەن جىمىن، ءبىر-بىرىن ءتۇرتىپ قالۋ سەكىلدى وقىس تا توسىن قيمىل كۇرت كوبەيگەن. مونشادان شىققانداي ءبارى قىپ-قىزىل. اسىرەسە ميكەلاندجەلو، رافاەل، رەمبراندت دەگەن سۋرەتشىلەردىڭ قىز-كەلىنشەكتەردى ارقاۋ ەتكەن كوپتەگەن شىعارمالارى ۇلدارعا كەرەمەت ۇنادى. قيالدارىن قوزعادى. ساباقتان شىققاسىن دا كوشە بويى قىزىل-كەڭىردەك بولىپ، قىزۋ تالدادى. ال بويجەتكەندەر ونداي-ونداي ماڭگى ولمەس تۋىندىلاردى تەرەڭ ۇقپاي قالدى ما، ۇيىرمەنىڭ كەلەسى جيىنىنا ءبىر دە ءبىر قىز كەلمەدى. ەسەسىنە ۇلدار كلاسقا سىيمادى. كورشى مەكتەپتەن ىلعي بوزبالالاردان تۇراتىن دەلەگاسيا كەلدى. سول ۇيىرمەدە كورگەن «دانايا»، «جاڭا تۋعان ۆەنەرا»، «ۇيىقتاپ جاتقان ۆەنەرا» سياقتى سۋرەتتەردى مۇرات كەيىن دە ارا-تۇرا ەسكە الاتىن. ءبىر ءتۇرلى تىنىسى جيىلەپ سالا بەرۋشى ەدى. سۇيەگى اسىل شىعارمالاردىڭ ادامعا بەرەر اسەر، بولەر سەزىمى وسىلاي-وسىلاي بولادى ەكەن. وتاۋ قۇرىپ، شاڭىراق كوتەرگەننەن كەيىن ءبارى جايىنا قالدى. ايتسە دە سۋرەت ونەرىنە باعىشتالعان ماڭگى ماحاببات جان دۇنيەسىنىڭ قالىڭ قاتپارلارىندا كوزى جىلتىراپ، جاسىرىنىپ جاتۋشى ەدى.
سول ماحابباتى بار بولعىر انەۋگۇنى مايسارا ەكىنشى سمەناعا قالىپ قويعان كۇنى قايتا قىستادى. بالالاردى جاتقىزىپ، وڭاشا قالعاسىن «ءموديليانيدى» ارمانسىز پاراقتاعان. ەركەكتەردىڭ سۋرەتىنە كوپ ۇڭىلمەدى، ونداي تۇستاردا بەتتەردى تەز-تەز اۋدارىپ جىبەرگەن. سوڭىندا ىزدەگەنىن تاپتى. ەڭبەگى اقتالمادى. موديليانيدەن كوڭىلى مىقتاپ قالدى. ۆەنەرا، دانايا سەكىلدى كەلىستى حانىمدار بۇل سۋرەتشىدە اتىمەن جوق. ەسەسىنە كەيدە ءبىر كوزى سوقىر، بىردە ەكى كوزى قاباتىنان زاعيپ، ونى ازسىنسا بەتى قيسايىپ كەتكەن ۇزىن مۇرىن، ىرعاي مويىن ۇسقىنسىز ايەلدەر قاپتاپ ءجۇر. باياعىدا كلاستا قىزداردى ۇلدارعا، ۇلداردى قىزدارعا ايداپ سالىپ، اتىستىرىپ-شابىستىرىپ قوياتىن سۇيكىمسىز شۇيكەباس بولۋشى ەدى، قاراپ وتىرسا، مىنالار سونىڭ ار جاق، بەر جاعىنان تابىلىپ قالىپ جاتىر. «سالسا بىلاي... قاسى، كوزىن شىعارىپ، سۇلۋ ايەلدەرگە ۇقساتىپ سالماي ما»،- دەپ، موديلياني بايعۇستى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ سوككەن.
سول موديليانيدەن قالىپ قويعان ەكپەسى ءالى قارا قازانداي ەكەن، اي-شايعا قاراماي مودەكەڭە ءتيىستى. «ۇيگە كەلگەن سايىن دالەش الدىنا جايىپ سالىپ، كوز مايىن تاۋىسىپ، قادالادى دا وتىرادى، حابارى بار شىعار، نە بوپتى؟»- دەپ ءتۇيدى. دالەشتىڭ قولتىعىنا كوز جىبەرىپ ەدى، «ءموديليانيدى» اسىپ-ساسىپ ءجۇرىپ، دالىزدە ۇمىت قالدىرعان با، كورىنبەيدى. «قاپ!» - دەدى. ايتپەسە كىتاپتان كوزبە-كوز دالەلدەپ، مودەكەڭدى دە، داكەڭدى دە سەسپەي قاتىراتىن.
— وسى ءموديليانيدى جاقتىرمايمىن... — جاڭالانىپ قۇيىلعان سىرانىڭ كوبىگىن ۇرتىن قومپايتا ۇرلەپ تاستادى.
— موديلياني؟! — دالەش سەلك ەتتى. توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. مۇراتتىڭ بەتىنە باعجيىپ قارادى. باس بىلمەيتىن شۋ اساۋ تايعا ءاي-شاي جوق قارعىپ ءمىنىپ العان تاقىمى بوس جالاڭ بۇت بالاعا ەل قالاي جاناشىرلىقپەن قاراسا، دالەش تە سولاي قارادى.
— ءيا، موديلياني... — مۇرات دالەش سۇيەلىن باسىپ كەتكەندەي تىپىرشىدى. وسىناۋ اڭگىمەنى باستاۋىن باستاپ السا دا تاقياسىنا تار ەكەنىن ۇعىپ قالدى. سوعان ءارى وكىنىپ، ءارى ىزالانا باستاعان. ءار نارسەنىڭ رەتى بار. قول-اياعى پاركەت توسەۋدىڭ دە ەبى بار. ودان دا باياعى ۇيىرمەدەن بىلەتىن رافاەل، تيسيانداردى مۇيىزدەگەنى ءجون ەدى. جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى، ول شىركىندەر قانشا تەپكىلەسەڭ دە مىڭق ەتپەيتىن كىل نار سۋرەتشىلەر عوي. الدىمەن سولاردىڭ سازايىن تارتتىرىپ الىپ، سودان سوڭ ءموديليانيدى قالاي پارشالاسا دا دالەش تاڭدانباس ەدى، قوي دەمەس ەدى. «ءاي، مۇراتىڭ قارا جاياۋ ەمەس ەكەن؛ قالاي-قالاي شالىقتايدى، ءا؟! تەگىن جىگىت بولمادى. ءبىلىمىن ءوز بەتىنشە كوتەرىپ، العا ۇمتىلاتىنىن قارا باسىپ نەعىپ بىلمەگەنمىن، ەي؟ باسە، «موديلياني» ۇيىندە تەگىن تۇر دەيسىڭ بە»،- دەپ جاعاسىن ۇستار ەدى.
امال جوق، شەشىنگەن سۋدان تايىنباس، ارى قاراي دا ءموديليانيدى نايزالاي بەردى.
— سەن نە، ءموديليانيدى بىلمەيسىڭ بە؟
— بىلەمىن...- دەدى تاڭ قالعانىنان تىنىسى توقتان قالا جازداعان دالەش. باسقانى كۇتسە دە، مۇراتتان دال مۇنداي بەتى شىلپ ەتپەس ارسىزدىقتى كۇتپەپ ەدى.
— بىلسەڭ، ءموديليانيدىڭ ايەلدەرىن وسى سۋقانىم سۇيمەيدى. اناۋ تيسيان، ميكەلاندجەلدىڭ قىزدارى كادىمگى قىزدار سياقتى. ال اناۋ شە؟ كىل سوپاق باس، شاشى ۇرپە-تۇرپە شي بوربايىچتار. وقىپ وتىرسام، ول شىركىندەرىن ماكەڭ كەرەمەت ءسۇيىپ سالعان كورىنەدى. سونداي سيىقسىز ايەلدەردى كىم سۇيەدى؟ اۋىش قوي. دەنى دۇرىس ادام كەلىنشەكتەردى، مىنە، مىنانداي عىپ سالماي ما؟ — ەكى الاقانىنىڭ قىرىمەن اۋانى كەسكىلەپ، گيتارا سەكىلدى عاجاپ ءپىشىن جاسادى.
بۇل كەزدە تاڭىرقاپ-تاڭىرقاپ، ونىسىن دا تاۋىسىپ العان دالەشتىڭ كوزىندە جىمىسقى ۇشقىن جىلتىراي قالىپ ەدى.
— ساعان قانداي سۋرەتشىلەر ۇنايدى سوندا؟
— و، ۇنايدى، ۇناعاندا قانداي! كىم ەدى... ميكەلانجەل، رافايىلداردىڭ قاتىندارى... الگى قىز-كەلىنشەكتەرى قانداي سۇلۋ! سۋرەتتەرىن توس قالتاڭا سالىپ ءجۇرىپ، وڭاشادا ءالسىن-الى كورگىڭ كەلەدى دە تۇرادى. ىلعي مىقىندى، ومىراۋلى بيكەشتەر... كيىمسىز جۇرەدى شەتتەرىنەن. ءاي، سول ميكەلاندجەل، رافايىلدار قىرعان عوي سوعان قاراعاندا، ءا! ايتپەسە بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توپىلداتىپ سالا بەرە مە؟ سۇيسىنگەننەن سالعان عوي،- دەپ بارىپ ارەڭ توقتادى. «قالايمىن، ءا! بايقا، ەكى شوقىپ، ءبىر قارا جۇراتقا! ءبىز دە وڭاي جاۋ ەمەسپىز»،-دەگەندەي دالەشكە ايدىنىن سالىپ قاراسا، ول سوزدەن قالىپتى. جەم جەگەن اتشا اياعىنىڭ باسىنا قاراپ، ستولعا ەكى شىنتاعىن سۇيەي، شارشاڭقىراپ تۇر ەكەن.
سول شارشاعاننان ەسىن جيا الماي ءبىراز تۇردى. كەزەكتى ساپتى اياقتاردى ستولعا ءدۇرس ەتكىزىپ قويا سالعان مۇرات:
— ءاي، دالەش، كوڭىلىڭە كەك الما، جۋرنالداعى سەنىڭ قىزدارىڭ دا وڭىپ تۇرعان جوق. موديليانيدەن اۋمايدى،- دەپ، تازا ءولتىرىپ سالدى.
سۋرەتشى كۇرسىندى، سىرانى ساۋساق ۇشىمەن ارىرەك ىسىرىپ:
— اراق ىشەيىك...- دەدى. قينالىپ ايتتى.
— سىرا تاڭدايىڭا تاتىماي ما؟
— ءىش كەۋىپ كەتتى.
دالەش بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، تۋراسىنان سالىپ، سويلەپ تۇر. بۇرىن بۇيتپەيتىن، كورگەندى قىزداي سىزىلىپ تۇراتىن. جىن قاعىپ كەتتى مە مۇنى؟ ال ءوزى ىشكىسى كەلە مە، جوق پا؟ ول تۋرالى بارىنشا ويلاماۋعا تىرىستى.
— كەتتىك!
دالەش شىعار ەسىككە بەتتەدى.
— قايدا؟
* * *
— ميكەلاندجەلونىڭ سەن ايتقان مىناداي... — سۋرەتشى اۋادا الاقانىنىڭ قىرىمەن گيتارانىڭ بەينەسىن سالدى،- قىز-كەلىنشەكتەرىنە...
وسىعان ىلەسپەيىن دەپ ءبىر تۇردى. مايساراعا شايدى كەلىپ ىشەمىن دەپ ۋادە بەردى. ونى قايتەدى؟ سەرتتەن ءبىر تايساڭ، سونان سوڭ ءولدىم دەسەڭ سەنە مە. ءبىراق وز-وزىنەن قانشا جاسىرىپ تۇرسا دا، سەبەپ باسقا ەدى. قىز-قىرقىنعا ەل-ەلدەن سالىمى جوق بولاتىن. مايساراعا دەيىن بۇل ءبىر ۇمىتپەن ماڭايلاعان قىزدار ۋادەلەسىپ العانداي، قىز رەتىندە كەزدەسۋگە شىققاننان گورى، ءجاي دوس بولىن الۋعا تىرىساتىن. وزىنەن دە بار. قىزداردى جۇقالاڭ ءجۇرمىن دەپ ويلاي باستاسا بولدى، نە سايتانى بار ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ءسوزىنىڭ ءارى قاشىپ، بەرەكەسى كەتەتىن، ال دوس، جەرلەس قىزداردىڭ قاسىندا، كەرىسىنشە، ءوزىن كەرەمەت ەركىن ۇستايتىن، ءوزى دە قارقىلداپ، باسقالاردى دا كۇلدىرىپ، اۋىز جاپپايتىن. سوندىقتان دا قىز اينالدىرعىش جىگىتتەر مۇنى قوسارىنان قالدىرماۋشى ەدى. مايسارا عانا بۇعان باسقاشا قارادى. ۇيلەنگەننەن بەرى سول. سايتانداردى ويعا دا المايتىن. سۋرەت ارقىلى كوكەيىنە قورعاسىنشا قۇيىلىپ قالعان پەريزات بەينەلەر تاعى قينادى. «ەرسەم بە، جوق پا؟» مىڭعى-دىڭعى بولىپ، باسى قاتىپ تۇرعاندا ۆانو سىرا ساتاتىن ءتورت بۇرىش تەسىگىنەن ساۋساق ۇشىمەن وزىنە شاقىردى.
— مۋريك، ءبىر مينۋتكە كىرىپ كەت!
«ءبىر مينۋتكە» كىردى.
ۆانو باسىنان اياعىنا دەيىن شولىپ ءوتتى.
— بلات!
— بلات، بلات! ەندى قالاي!- دەدى مۇرات قۋانا-قۋانا. — بلات گانوسۆالە!- دەدى تاعى ەمەن-جارقىن. بلات تۇگى جوق. ءبىراق اۋىزدان شىعىپ كەتتى. ءارى «بلات» دەسە، ۆانومەن ەكەۋىنىڭ اراسى جاقىنداي تۇسەتىن سياقتى.
ونىڭ دا ۇستىندە بىلعارى بەشپەنت، بۇتىندا كوك دجينس شالبار.
— ەندى قىز ساعالاپ ءجۇرسىڭ بە؟- دەدى سىراسىن سىعالاپ كەتكەن ۆانو ارى قاراپ تۇرىپ.
— ءسوز بار ما.
— ۆاي، ۆاي! — ۆانو تاڭدايىن قاقتى. — جولىڭ بولسىن!
سىرتقا اتىپ شىققان مۇراتتىڭ جانى جايلانىپ، بويى جەڭىلدەنىپ سالا بەردى. «بارامىن،-دەدى، — ميكەلانجەلدىڭ قىزدارىنا!» «بۋدۋ لوۆيت كراليۋ!»- دەپ ورىسشا قوستى. ەڭ شەشىمدى ءسوزىن ول ورىسشا ويلايتىن. سويتسە تابان استىنان باتىل بولىپ كەتەدى. جاڭاعى سوزدەردى ۆانو تەگىن ايتقان جوق. «ءسوز بار ما!» - دەپ جاۋاپ قايتاردى. ەر جىگىتتىڭ ەكى سويلەگەنى - ولگەنى. بارادى ميكەلانجەلدىڭ قىزدارىنا. ەكى-ۇش ساعاتقا مايسارا ولمەيدى. «دانايا» مەن «ۇيقتاپ جاتقان ۆەنەرا» قوس-قوستان ەلەستەدى. بەشپەنتى مەن شالبارىنا كوزى ءتۇسىپ ەدى، ويپىرىم-اي، كيگەن سايىن تۇرلەنىپ، قۇلپىرا تۇسەتىن نەتكەن اسىل زات! بىردە كوك، كەيدە كۇلگىن بولىپ، ون وزگەرىپ، كوك كوگەرشىنگە ۇقساپتى دا قالىپتى. كەپكىسىن شەشىپ قولىنا الىپ ەدى، ناعىز تەرىدەن ەش جەرى كەم ەمەس، كەپكەن بالىقتاي جاپىرەيە جۇتىنىپ تۇر.
باسپالداقتان ورداڭداي باسىپ ءتۇستى. ەسىك الدىندا توسىپ تۇرعان دالەشتى يىقتان قاعىپ قالىپ، ساڭق ەتتى.
— كەتتىك!
* * *
ميكەلانجەلدىڭ قىزدارى ەكەۋ ەكەن. سالعان بەتتەن قالانىڭ كوك ەتىكتەرى دەدى. كوك ەتىكتەرگە قاراپ وتىرىپ، دالەشتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءتۇتىن تۇتەتپەي جۇرگەن سىرىن دا ءتۇسىندى. «قاسقاڭ مىنا ۇلپىلمالىك توتىلاردى قيماپتى عوي». انەۋكۇنى ءوزىمسىنىپ اقىل ايتىپ، ۇرسىڭقىراپ كەلىپ مايسارانىڭ ءبىر ستۋدەنت دوس قىزىمەن تانىستىرايىق دەگەندە ازار دا بەزەر ات باسىن الا قاشىپ ەدى. كوكەيىندەگى قۇرتى مىنا قىزدار ەكەن. قايسىسىن اينالدىرىپ جۇرگەنىن بىلسە، شىركىن! اياعىن اياعىنا ايقاستىرىپ سالعان مۇرات ەكى قىزدى كەزەك-كەزەك باعىپ، كوزىمەن ىشىپ-جەپ وتىر. قوس قىز جۇزىكتىڭ كوزىنەن ەتەدى. قاسى مىناداي، كوزى اناداي دەپ، جەكە قاسيەتتەرىن جىلىكتەپ جاتۋعا مۇراتتىڭ قيالى دا، ءتىلى دە جەتپەيدى. تەك كورەتىن كوز كەرەك. كىرگەننەن بەرى ويى كينولەنتاداي زىرعىپ، جىلدامداپ كەتتى. ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى. قالاي دەسەڭ ولاي دە، قاتقان قىزدار. اياعىنىڭ باسىنا تۇسكەن جول-جول حالاتتىسى دانايعا ۇقسايدى. ۇزىن ەتەك حالاتتى توگىلدىرىپ كيسە دە، دانايدان كەم تۇسپەيتىنى دەنەسىنەن كورىنىپ تۇر. مىناۋ ما، مىناۋ مايسارانى جولدا قالدىرادى. ارينە، كەسكىن-كەلبەت جاعىنان. «ايتپەسە مايسارا ءۇش بالا، مۇراتپەن ءتورت بالا ويناقتاپ جۇرگەن ءبىر ءۇيدى تاس-تاياقتاي قاعىستىرىپ وتىرعان ايتۋلى كەلىنشەك قوي»،- دەپ، الىستاعى قوساعىن جارىلقاپ تاستادى. تەنتەك تە تۇڭعيىق ويلار ۇيىقتاي تارتىپ، باسىن اينالدىرعانى سونشالىق، مايسارا تاپ ءبىر بوتەن بىرەۋگە كۇيەۋگە شىعىپ كەتكەندەي ءۇشىنشى جاقتان ويلاپ، باعالاپ وتىرعانىن ءوزى دە اڭعارعان جوق.
داناي قىز ەجىرەيگەن مۇراتقا قاي پەرىشتە ەدى، ە، موننا ليزا سىقىلدى سىلقىم دا سيقىر جىميىپ قاراپ قويادى. ءوي، تۇرىڭنەن اينالىپ كەتەيىن عانا...
دالەش شىنار اتتى ەكىنشى قىزبەن اس ۇيدە كۇبىر-سىبىر. كەزدەسۋگە شاقىرىپ تۇرماسىن. جوق، اقشانىڭ قۇرعاق سىتىرى ەستىلدى. ونداي قايىرلى سىتىردى مۇرات ايشىلىق الىس جەردەن اۋدىرماي ەستي قوياتىن ساققۇلاق قوي. «ە، اقشا سۇراپتى. ول نەمە كەرەك ەكەن؟»
دەگەنشە اس ۇيدەن دالەش شىقتى. قاباعى جازىلىپ، ءجۇزى جادىراپتى. «وسى سالپاڭقۇلاق اس ۇيدە انا قىزدى ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الماسىن. كىم بىلەدى، ۇندەمەگەننەن ۇيدەي پالە شىعادى»- دەگەندە ءون بويى ءبىر سۋىپ، ءبىر ىسىپ، بىتىقى-شىتىقى ويلارعا باتتى. ءاۋ باستان كوڭىلى اۋعان حالاتتى قىزدىڭ ءجونى باسقا، ال شىناردى دالەشتەن نەگە قىزعانىپ وتىر، ول جاعى وزىنە دە بەلگىسىز.
شىنار دا بەرى شىقتى. جو-جوق، سابىرلى، سالقىن قاندى، الاۋلاپ، قىزارىپ-بوزارىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق.
دالەش ىم جاسادى: «بالكونعا شىعايىق!»
شىقتى.
— ينستيتۋتتا بىرگە وقىعان دوس قىزدار... ەكەۋى دە گوبەلەنشى...
مۇرات مىرس ەتتى. «بىرگە وقىسا دالەش سياقتى تاقتاي ويىپ، سۋرەت سالماي ما؟ گوبەلەنشىسى قالاي؟ دالەشكە كومەكتەسەتىن جاي بىرەۋلەر مە؟ بىلايدا قويداي جۋاس، قوزىدان مومىن دالەش مىنا پاتەرگە ءوز ۇيىندەي تايتاڭداپ كىرسە، ونىمەن قويماي بۇرىن كورمەگەن، بىلمەگەن مۇراتتى ەرتىپ اكەلسە، ۇيالماي-قىزارماي اقشا سۇراسا، تەگىن بولمادى...»
... — ءما، ون سوم! گاسترونوم ءتيىپ تۇر، ءبىر بوتەلكە... — دالەش ويلاندى، — سەندە قانشا بار؟
— ءۇش سوم...
— بار دا، ەكى بوتەلكە اراق الىپ كەل.
— سەن شە؟- دەدى مۇرات تىعىلىڭقىراپ.
— ەكەۋمىز بىردەي كەتىپ قالساق ىڭعايسىز بولار. مەن وسىندا قالىپ، اڭگىمەگە تارتا تۇرايىن.
— سەن قايسىسىنا ەن تاقتىڭ؟ — بىرەۋ ەستىپ قوياتىنداي ەڭكەيە ءتۇسىپ، سىبىرلاي قالدى.
— ەن تاققانى قالاي؟
— سەنىڭ قىزىڭ قايسى؟ اقشا بەرگەنى مە؟ شىنار ما؟ — «ءيا، ءدال ۇستىنەن ءتۇستىڭ، اقشا بەرگەنى»،- دەپ سالسا دەگەن تىلەك ار جاعىنان تۇرتكىلەپ تۇر. ايتەۋىر جول-جول حالاتتى داناي قىزعا جولاماسا ەكەن. قىزدارمەن بولمەدە وڭاشا قالىپ، اراق ىشكەن كەزدە جىگىتتەر ىڭعايى كەلگەنىن بەيىمدەي باستاۋ كەرەك دەپ ۇعاتىن. بريگاداداعى سۋ جۇقپاستاردىڭ سوزىنە سەنسە، سويتەتىن كورىنەدى.
دالەش كۇلىپ، مۇراتتىڭ ارقاسىنان قاقتى.
— ءاي، ماكە-اي! دوس قىزدار دەدىم عوي. نەمەنە، تۇسىنبەي قالدىڭ با؟ جارايدى، اۋەلى گاسترونومعا بارىپ كەل. كەلگەن سوڭ جاتا-جاستانا تۇسىندىرەمىن.
«ە، قاسقىرىم! باسە، وسىلاي دەسەيشى!- دەپ ويلادى دۇكەنگە قاراي قۇلىپەرەن شاپقىلاپ بارا جاتىپ. — پالە، ناعىز پالە مىنا دالەش ۇندەمەي ءجۇرىپ. قۋ ءوزى، شىنارىنا شاڭ جۋىتپايدى. ءاي، جاتا-جاستانا تۇسىندىرگەنى قۇرىسىن، جەم-جەمگە كەلگەندە حالاتتىعا جۇگىرىپ جۇرمەسىن. قوي، يتتىككە بارا قويماس. ەسى بار جىگىت. دوس دەيدى مايموڭكەلەپ. ايتار... قىزدىڭ اتى - قاشان دا قىز. ءيا، بويداق پاركەتشىلەر سولاي دەيدى. قىزدارمەن دوس بولمايدى، قىزدارمەن جۇرەدى. سوسىن كۇيەۋگە تيەدى، ايەل بولادى. تۋھ، باس قاتىپ كەتتى. ايتەۋىر، ارتى قايىرلى بولسىن. تاۋەكەل - تەڭىز، مەن - قايىق».
* * *
...تورتەۋى شاعىن ستولدىڭ ءتورت قۇلاعىنا يە. ماناعى سىرا بويعا جايىلا باستادى ما، كوزى كىلبيىپ، ۇيقىسى كەلگەندەي. ەسىنەپ قويماسام يگى دەگەندە زارە جوق. اقتىڭ ءبىر بوتەلكەسى تاۋسىلۋعا جاقىن... ميكەلانجەلدىڭ قىزدارى مۇزداتقىشتان العان جەڭىل شاراپتى ورتالاي الماي ارماندا. «زىڭگىتتەي-زىڭگىتتەي تۇرلەرى مىناۋ، سۋسىن ورنىنا جۇرەتىن جەڭىل شاراپتى نەگە قاعىپ-قاعىپ جىبەرمەيدى؟ سۋ ىشكەن تاۋىقتايىن شوپەڭ-شوپەڭ ەتەدى. ادامنىڭ ىزاسى كەلەدى ءتىپتى» - دەپ، ەكى قولى الدىنا سىيماعان مۇرات قاراداي تاۋسىلدى. باسى دىڭ-دىڭ. دالەش پەن قىزداردىڭ اۋزى جابىسىپ قالىپتى، باستارىن ءتۇيىستىرىپ الىپ، كۇبىرلەسەدى كەپ، كۇبىرلەسەدى كەپ. ءبىر مەزەتتە قوس سىلقىم اياقتارىن ايقاستىرىپ سالىپ، شالقايا وتىرسا، دالەش ەكى بۇكتەلىپ ەڭكەيە تۇسەدى. سوزدەرى تۇككە تۇرعىسىز. قۇلاعىن قانشاما ەدىرەيتىپ تىكسە دە ەشتەڭە ۇعىپ بولمادى. جاعدايدى جاتا-جاستانا تۇسىندىرەمىن دەپ ەدى، دالەش ونىسىن قاشان باستايدى؟ ار جاعىنا بىردەڭە بارعاسىن ۇمىتىپ كەتتى مە، كەيىنگە سارى مايداي ساقتاپ وتىرۋى دا ىقتيمال، قالاي ايتسا دا مۇراتقا كوڭىل بولمەيدى مىنا دالەش. قارامايدى دا. ادەيى ىستەي مە؟ قۇرىعاندا ءوزى قاي قىزدا ويى بار، اياعىنان باسىپ بولسا دا، ءبىلدىرىپ قويماي ما. بىلدىرسە ءبىتتى، ماكەڭ بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەتپەي مە. نەمەسە مۇراتتى بالكونعا شىعارىپ الىپ، «اناۋ - مەنىكى، مىناۋ - سەنىكى» - دەپ، جاقتان باستى ايىرىپ، ايتىپ-ايتىپ تاستاسا... ايتپەسە مىناۋ نە، بۇزاۋ دا ەمەس، سيىر دا ەمەس، ءيتىس-تارتىس ءدۇبارا جاعداي. ونەر-سونەرگە جولاپ كەتسەڭ وسى، نە ىستەپ، نە قويارىڭدى بىلمەي باسىڭ قاتىپ، اركىمنىڭ اۋزىن اڭدىپ وتىرعانىن.
ەندى بار عوي، سوزدەرى ءسوز ەمەس، انشەيىن ءشوپ-شالام.
دالەش:
— ءيا، گوبەلەن بەتىندە قازىرگى كوركەم سۋرەتتىڭ ەڭ وزىق جەتىستىكتەرى ويۋ، كىلەم توقۋ سەكىلدى قازاقتىڭ ەجەلگى قول ونەرىنە توقايلاسىپ جاتىر...- دەپ، ماردىمسيدى. ءوي، بالا نە دەپ تانتىپ كەتتى؟ كىم مەن كىم گوبەلەن ۇستىندە توقايلاسادى دەيدى. كويىتكەنىڭە بولايىن... كوركەم سۋرەت قايدا، ويۋ قايدا؟ ونى قويشى، ەكەۋى گوبەلەن ۇستىندە توقايلاسا ما ەكەن؟ كىلەم ۇستىندە پالۋاندار ايقاسىپ، تاجىكەلەسىپ جاتپاۋشى ما ەدى. سۋرەت سۋرەت دەپ ءجۇرىپ، دالەشتىڭ ميى اشىپ، كوجەگە اينالىپتى، تۆورچەستۆوسى قۇرعىر كوتەرىپ كەتكەن عوي، باسقا نە دەيسىڭ.
قىزىقتى قارا! دالەش سۇمدىق اقىلدى بىردەڭە ايتىپ تاستاعانداي، جول-جول حالات كيگەن داناي قىز:
— دۇرىس ايتاسىڭ، دالەش،- دەپ تولىقسيدى. — مونرەال قاي جىلى قازاق گوبەلەنىنە تىك تۇرىپ، قول سوقتى. سول فاكت گوبەلەننىڭ ءبىزدىڭ توپىراققا بۇيىرعان ەتەنە ونەر ەكەنىن دالەلدەمەي مە، كور دە تۇر، گوبەلەننىڭ دە ءوز پيكاسسولارى كوپ كۇتتىرمەي شىعىپ قالادى.
ءماسساعان، بەزگەلدەك! گوبەلەن دۇردەن قاشىپ قۇتىلا الماي وتىرعاندا پيكاسسو مۇندار قايدان سوپاڭ ەتتى؟ ىزىنە شام الىپ تۇسەتىندەي گوبەلەن بەيشارادا بۇلاردىڭ قانداي قىسقادا كەگى، ۇزىننان ءوشى كەتكەن؟ وسىنشا ۇزدىگۋىنە قاراعاندا گوبەلەن، پيكاسسولارى ءولىپ قالعان بىرەۋلەر مە؟ سىراحانادا دالەشتىڭ مىقتى دەپ ماقتاعان سۋرەتشىلەرى ءارى العاندا بەس ءجۇز، ەكى، ءۇش ءجۇز، بەرى العاندا وتىز-قىرىق جىل بۇرىن كيەر كيىمگە، ىشەر اسقا جارىماي ءوتىپتى. تارس ەتىپ اتىلىپ ولگەن، ۋ ءىشىم سىلەيىپ قالعاندارى اسىرەسە جويقىن، مىقتى دەيتىن.
... — سولايى سولاي. كوركەم سۋرەتتىڭ مىڭ ءتۇرلى سام الۋان مۇمكىندىكتەرىن ەسكە الساق، قايتكەنمەن دە گوبەلەن كوكجيەگى تارلاۋ،- دەپ، شىنار قىز كەزەكتى ءانىن باستاي بەرىپ ەدى، گوبەلەن جىرى ۇزاعان سايىن جۇيكەسى جۇقارىپ، قانى كوتەرىلىپ-كوتەرىلىپ كەتىپ وتىرعان مۇرات كۇيىپ كەتىپ، ءۇردىس قيمىلعا كوشتى. انا جىلدارى بەتون قۇيعاندا كۇش تۇسكەننەن تامىرلارى ادىرايىپ، كوستەكتەي ۇزارىپ كەتكەن قولىن ەكىنشى بوتەلكەگە سوزىپ جىبەرىپ، اۋزىن اشتى، دالەشكە، وزىنە كوپ-كوپ قىپ اراق قۇيدى. «جەتەدى، جەتەدى، راقمەت!»- دەپ قىلىمسىعان قىزداردى پەندە قۇرلى كورگەن جوق. فۋجەرلەرىن شاراپقا اۋزى-مۇرنى دەمەي شۇپىلدەتە تولتىردى. مۇنىسى تاقا اقىل ەكەن. ەكى قىز مانادان بەرى ءيتپىسىڭ، كىسىمىسىڭ دەمەي، تاناۋ كوتەرىپ وتىر ەدى، ەندى پلاستماسسا قۋىرشاققا جان ءبىتىپ، اياعىنان ءجۇرىپ كەتكەندەي-اق مۇراتقا ۇدىرەيە قارادى. نە بولسا و بولسىن، اتقا جەمشوپ مول بولسىن دەپ، بەل ورتادان باسىپ، كۇمپىلدەپ سويلەپ كەتتى.
— ءىشىپ تاستايىق، قىزدار! — ەكى بويجەتكەنگە شاقىرايىڭقىراپ قاراپ الدى. دالەشكە دۇرسە قويا بەردى. — ءاي دوس، نەمەنەمە جاڭا تۇسكەن كەلىندەي قىلميىپ وتىرسىڭ؟ كورمەي-بىلمەي جۇرگەن اراعىن با؟ سىرانى شىمىرىكپەي-اق اشىرقانباي-اق سۋشا ءسىمىرۋشى ەڭ! — دالەش شىنىمەن جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك قۇساپ، قىناداي قىزاردى. — ەي، قويشى ءوزىڭ دە. سۋرەتشى، سۋرەتشى دەگەنگە... ءومىر ءبىر-اق رەت كەلەدى... گوبەلەن-موبەلەن، پيكاسسو-ميكاسسو... پا، شىركىن! قاتىرىپسىڭدار... قىسقاسى، ىشىپ-جەپ، ويناپ-كۇلىپ قالعانعا پە جەتسىن. ەرتەڭ، نەمەنە، تىرايىپ-تىرايىپ ولەمىز دە قالامىز، قۇرت-قۇمىرسقاعا جەم بولامىز. نەشە ءتۇرلى قاتقان قىزدار دا سويتەدى،- دەپ ءبىر قويعان ميكەلانجەلدىڭ قىزدارىنىڭ كوزىنە جىبىرلاعان قۇرت-قۇمىرسقا ەلەستەپ كەتتى مە، مۇرات جاق بەتتەرىن الاقانىمەن كولەگەيلەي قويدى. قالجىڭعا دا ءوستىپ قورقاتىن بۇل نەتكەن اينەك قىزدار! — ەندەشە، ءبىر كۇن بولسا دا ساۋىق-سايران سالىپ، ساۋ-سالامات جۇرەيىك. امان بولايىق. ال كەتتىك، قىزدار! العا، دالەش! — الدىنداعى اراقتى قاعىپ تاستاپ، بويجەتكەندەرگە استام دا اسقاق قاراپ ەدى، ەرىن تيمەگەن شاراپتارى كولكىلدەپ سول كۇيى تۇر. «العا، دالەش!» ريۋمكە شەتىن تىستەپ، ادەپپەن از عانا ءىشتى دە، سىلق ەتىپ ورىندىق ارقالىعىنا شالقايا كەتتى.
تەرىسى كەڭىپ، جادىراپ قويا بەردى. ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ سالىپ، بۇعان ءۇن-تۇنسىز قاراپ قالعان قىزدار جاڭاعىدان گورى ۋىتتى ءارى سالاۋاتتى لەبىز كۇتكەندەي. باياعى قىز-جىگىتتەر باس قوسقان كەشتەردە مۇنداي ءولىارا تۇستاردا اڭىراتىپ انەكدوتتار ايتاتىن. قىزدار توبى باس جاققا بارىسپاسا دا، ءسۇيسىنىپ قالا ما، سىلق-سىلق كۇلىپ، جاندارى كىرەتىن. جىگىت-جەلەڭ، قىز-قىرقىن اراسىنداعى قانداي ءبىر بيىك جۇڭگو قورعاندارى قوپارىلا قۇلاپ، ىنتىماقتى ىزى-قىزى دۇرك باستالىپ بەرەتىن. سول مارتتىگى ەسىنە تۇسكەن مۇرات ەس جيناتپاستان دەرەۋ انەكدوتتىڭ جالىنا جارماستى.
— باياعىدا ەكى ادام مونشادا كەزدەسىپ قالىپتى دا...- دەپ باستاپ جىبەرىپ ەدى، «ە، نەعىپ بايقاماعانبىز، جىگىتتىڭ سىرتتانى ءداپ قاسىمىزدا وتىر ەكەن»،- دەگەندەي ەكى قىز قۇنىعا ءتۇسىپ، مۇراتتى كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ، ءولىپ بارادى. دالەش: «ءوي، ءپالى! ماعان قاراما! مەن بىتكەن اداممىم. ايتا ءتۇس. قىزدىرا ءتۇسى وسىندايدا قايناتپاساڭ، قازاندى قايدا قايناتاسىڭ»،- دەگەندەي، ستولدىڭ استىنان تىزەسىنەن بۇراپ، شىمشىپ قويدى. اۋەل باستاعى سىپايى، كىشىپەيىل بالا انەكدوت اينالاسى ون مينۋتتىڭ ىشىندە تۇزدالا-سولدەنە كەلىپ، ارىستاي-ارىستاي اكە، اتا انەكدوتقا اينالدى. ءار انەكدوت سايىن بىرەۋ قىزىقتاپ تۇرعانداي اھا-اھالاپ قارقىلداپ كۇلىپ الادى. باسقالار قايتىپ وتىر، اڭعارۋدان قالدى.
ءبىر ۋاقىتتا ەسىن جيسا، جىن سوققانداي جاپادان-جالعىز قارقىلداپ كۇلىپ تۇر. «موتور ما، موتور، ەھە-ھەۋ، جاڭا قىزدى»،- دەپ جەلپىنىپ قويدى. گوبەلەن بويجەتكەندەرى ىشەك-سىلەلەرى قاتىپ-قاتىپ، كۇلكىلەرىن تاۋىسىپ العان با، تىم-تىرىس، مەلشيىپ-مەلشيىپ قالعان. حالاتتى قىز بۇرىشقا، شىنار تەرەزەگە قارايدى. كوزدەر!- مۇز. دالەش سىپايى جىگىت قوي، بۇعا تۇسكەن. «قوي،- دەپ ويلادى. — قوي، ءسوزدى قىسقارتايىن. قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتادى. ارسى-كۇرسى قيمىل كەرەك. ەكەۋى بوي قىزدىرار بي كۇتىپ وتىر. سوزدەن گورى بيگە جۋىق قىزدار ەمەس پە».
سويتكەنشە دالەش قالىڭ ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي ورنىنان تۇرىپ:
— وتىرىپ قالدىق. كوڭىلدەرىڭە كوپتەن-كوپ راقمەت! بەك ريزامىز. ارتىق-كەم كەتسەك كەشىرىڭدەر!- دەپ كوڭىرسىتسىن.
«قاپ، مىنا سىعىردى-اي! اڭگىمە جاڭا-جاڭا قىزىپ، ءجونىن تاۋىپ كەلە جاتسا... ماكەڭ ءجۇز گرامدى ىشكە سالىپ جىبەرسىن، سوسىن...»
— كانە، قىز-جىگىتتەر! ال كوكەڭ باستاسىن ءبىر...
كوسەۋدەي قولى تاعى سوزىلىپ، ستول ۇستىندە اسىر سالدى. قىلدىرىق بەل ريۋمكالاردىڭ توبەسىنە ءنان بوتەلكەنىڭ ۇڭىرەيگەن اۋزى ازىرەيىلدەي ءتوندى. يت جىلعى بويداق كەشتەردە جالپاق جۇرت مۇراتتى ءبىر اۋىزدان تامادا سايلايتىن. ءوستىپ اپىرىپ-جاپىرىپ، قانداي كوڭىلسىز كەشتەردى قان كوبەلەك ويناتىپ، شاڭىن اسپانعا شىعاراتىن. مۇرات تا سول سارى ءتىس ونەرىنە قامشى باستى. ۇمىتپاعان ەكەن، قاتىن الىپ، بالا-شاعالى بولسا دا، شۇكىر، تۇعىرىنان تۇسپەگەن ەكەن.
— ءوي، كەتەيىنىڭ نە! جىندىمىسىڭ! تامادا مەن بە، سەن بە؟ مەن. استىڭنان سۋ شىققان جوق، ورنىنا وتىر دا، ءسوز تىڭدا. جىگىتتىك نامىس قايدا؟ بوتەلكەنى تاۋىسىپ كەتەمىز. بويجەتكەندەر بۇدان ءبارىبىر تاتىپ المايدى. سولاي ما، قىزدار، قىزعالداقتار؟ — ميكەلانجەلدىڭ بۇلدىرشىندەي بالالارىنا ءازىلدىڭ ءتۇبىن تۇسىرگەن شىرايمەن قاراپ ەدى، «العان بەتىڭنەن جارىلقاسىن!»- دەگەندەي كۇلىمسىرەپ قالىپتى. تاس ەرىندەرى جىبىمەگەن قىزىق كۇلكى. كىم ەدى، موننا ليزانىڭ سيقىر كۇلكىسى... ە، ەندەشە، بۇعان نە جورىق، كەتتى مارعاۋ اسىپ. — الىپ تاستايىق، جىگىتتەر! سوسىن بي بيلەيمىز، ءان شىرقايمىز. مىنە، ءبۇيتىپ!- دەي بەرىپ، بىرەۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي ريۋمكاداعىنى جانە قاعىپ سالدى.
كۇركىرەپ ءان باستادى.
«جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا...»
ءان قالاي اياقتالدى، ەسىندە جوق.
...جان-جاعىنا كوزىن اشىڭقىراپ قاراسا، ءوزى جول-جول حالاتتى قىزدىڭ جانىن قويارعا جەر تاپتىرماي: «بيلەيىك تە بيلەيىك!»- دەپ، ورتاعا سۇيرەپ ءجۇر. بىلعارى بەشپەنت، كەپكانى شەشىپ، ديۆانعا قالاي بولسا سولاي لاقتىرىپ تاستاپتى. ارقاسىنان وراي قۇشاقتاپ، ەسىككە قاراي يكەمدەگەن دالەشتى يتەرىپ جىبەردى مە، ءوزى شالىنىپ قالدى ما، بەشپەنت پەن كەپكانىڭ ۇستىنە جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى. اقشا بەرەتىن قىز كوزى ەجىرەيىپ، تونە ءتۇسىپ بىردەڭەلەردى قىزۋ-قىزۋ ايتىپ جاتىر.
— ناقۇرىس!
بۇل ءسوزدىڭ كىمنىڭ اۋزىنان شىققانىن، كىمگە ارنالعانىن اقى سۇراسا دا بىلمەيدى.
ءبىر مەزگىلدە كىم ۇستاتىپ جىبەرگەنى بەيمالىم، قولىندا بىلعارى بەشپەنت پەن كەپكا، كوشەدە جاپادان-جالعىز تەڭسەلىپ تۇر. ءتۇن بە، كەش پە، بەلگىسىز، الا كولەڭكە. كۇن كورىنبەيدى.
* * *
ويانا كەتسە، ەكى قول، ەكى اياعى ءتورت جاققا كەتىپ، ديۆان ۇستىندە شالجايىپ جاتىر... توبەسىندە ليۋسترا جارقىرايدى. ءوز ۇيىندەگى ءۇش تارماقتى ارزانقول ليۋسترا... سىنىپ اكەتىپ بارا جاتقان باسىن ارەڭ كوتەرىپ، توڭىرەگىنە كوز سالدى. ءوز ءۇيى... ورىندىق ارقالىعىندا بالاعى باتپاق-باتپاق كوك دجينس ءىلۋلى تۇر. وڭ قالتاسىن شەگە ىلگەن بە، تىگىسىن بويلاي وتىز سانتيمەترگە دەيىن قاقىراپ ءتۇسىپتى. «بىتكەن ەكەنمىن!» دارمەنى قۇرىپ، ديۆانعا شالقالاي كەتتى.
ەسىك اشىلدى دا، جاپسارىنان گۇلمايرا جىلتيىپ قارادى. كىرۋگە باتا الماي تۇر. جاتقان كۇيى ىڭىرسىپ، ارەڭ سويلەدى.
— كەلە عوي.. گۇلا... كەلە قوي، جانىم... — اكەنىڭ اتى اكە، گۇلاسى ەكى ايتقىزباي جۇگىرىپ كەلدى. كەلە كىشكەنە الاقانىن ماڭدايىنا باستى.
— پاپا، اۋىردىڭ با؟ مىنە... ءبۇيتىپ كەلدىڭ... — كوزىن الايتىپ، باسىن قيسايتىپ، ەكى بۇيىرىنە كەزەك-كەزەك تەڭسەلدى. — ءايبات بەشپەنت جوق. ءايبات قالپاق جوق...
ورىندىق جاققا بەيجاي كوز تاستاپ ەدى، كوك دجييس شالبار جەتىم-جەسىر قالعان ەكەن. بەشپەنت، كەپكىنىڭ كوزىن قۇرتىپتى...
— بار، قىزىم، ويناي عوي.
باسىنان سيپادى دا، ىرگە جاققا اۋدارىلىپ ءتۇستى. ۇزاق جاتتى. قوناق ۇيدە الدەكىمدەر سىبىرلاسىپ، سويلەسىپ جاتىر. «پاپا، قۇھ، قۇھ...» گۇلانىڭ داۋسى. كوزى ءىلىنىپ كەتكەندەي ەدى. الدەن ۋاقىتتا بىرەۋ يىعىنان ءتۇرتىپ قالعانداي بولدى. ىرگەگە قاراي اۋناعان كۇيى موينىن زوردىڭ كۇشىمەن بۇرسا... ەكى الاقانىن ايقاستىرىپ الدىنا سالعان مايسارا بۇعان تەلمىرىپ قاراپ، ورىندىقتا ءۇنسىز وتىر. اياۋ ما، جاقسى كورۋ مە، قالاي دەسە دە جانارىندا جىلىلىق ۇيالاپ جاتىر. دالەشكە سىيلاعان «موديليانيدە» جان... جاننا... «جاننا ەبيۋتەرن» دەگەن كەلىنشەكتىڭ سۋرەتى بولۋشى ەدى، سودان اۋسايشى.
مۇراتتىڭ كوز الدى بۋالدىر تارتىپ، كەڭسىرىگى اشىدى.
مايسارا ورنىنان تۇردى.
— ۆانناعا بارىپ، سۋىق دۋشقا ءتۇس! تاماعىڭ ءازىر.
ەسىككە بەتتەدى.
سۇيرەتىلىپ ديۆاننان ءتۇستى. قوناق ۇيگە باسىن تومەن سالىپ كىردى. بالالار ۇيىقتاپ قالعان با، ءتىرى جان جوق. Ac ۇيدەن اياق-تاباق سىلدىرى ەستىلەدى. ۆاننانىڭ ەسىگىن سالعىرت اشا بەرىپ، ەسىك جاققا بۇرىلىپ ەدى، باتپاق-باتپاق ەسكى باتەڭكەسى اشىلىپ كەتكەن اۋزىن بەرى قاراتا قىرىنان اۋناپ ءتۇسىپتى...
You Might Also Like
-
جايپاۋىت وزەن جاعاسىنا دىرىلدەپ-قالشىلداعان تراكتور تابانى ءىلىنۋى مۇڭ، جوعارى كوتەرىلە بەرگەن كاپوتى كوكجيەك ۇستىندە قاتىپ-قاتىپ تۇرعان جۇلدىزداردى بىرتىندەپ سوندىرە بەردى. السىرەگەن موتور ءۇنى اقىر...
