InfoHub Logo

بالانىڭ شىر ەتىپ ومىرگە كەلۋى-زور قۋانىش. ويتكەنى، بالا ءومىردىڭ ءسانى، وتباسىنىڭ شاتتىعى، اللاحتىڭ بەرگەن سىيى. دانا قازاق توعىز اي قۇرساقتا جاتقان ءسابيدى شىلدەحانامەن قارسى الىپ، تەربەلگەن تال بەسىككە سالعان. بەسىك جىرىمەن الديلەگەن، الاقانعا سالىپ ايالاعان. تاربيەسىنە جاۋاپتىلىقپەن قاراپ، بويىنا جاقسى قاسيەتتەر سىڭىرۋگە تىرىسقان.

حالقىمىزدىڭ سان عاسىردان بەرگى دانالىعىنا قۇلاق اسساق، «ادامنىڭ باقىتى — بالادا» دەگەن ەكەن. بىرەۋ باقىتىن بايلىقتان تاپقىسى كەلسە، ەكىنشى بىرەۋى داڭق پەن اتاقتان، مانساپ پەن قىزمەتتەن ىزدەستىرەدى. مۇنىڭ ءبارى تۇسىنگەن ادامعا قولدىڭ كىرى سياقتى نارسە. ادامعا ناعىز باقىتتى — تاربيەلى ۇرپاعى عانا سىيلاي الادى. «ادام ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى» دەگەن ءسوز تەگىن ايتىلماسا كەرەك. ولاي بولسا ادام ءومىرىنىڭ ءمانى — ءوز ۇرپاعى.

بالا تاربيەسىندە العاشقى ۇستاز — اتا-انا. اتا-انا — بالا تاربيەسىندەگى باستى تۇلعا. بالا ءۇشىن ءۇي ىشىنەن، اتا-انادان ارتىق تاربيەشى جوق. ادامگەرشىلىك، باۋىرمالدىق، تاتۋلىق، قايىرىمدىلىق، ادەپتىلىك، يناباتتىلىق سياقتى قاسيەتتەر — جانۇيادا تاربيە بالاعا سوزبەن، تەوريامەن دامىمايدى، ۇلكەندەردىڭ ۇلگىسىمەن سىڭەدى. سوندىقتان اكە دە، شەشە دە بالالارىنىڭ جان دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ، مىنەز-قۇلقىنداعى ەرەكشەلىكتەردى جەتە بىلگەنى ءجون. بالالارمەن اڭگىمەلەسكەندە ولاردىڭ پىكىرىمەن دە ساناسىپ وتىرعان ورىندى. ءوز بالاسىمەن اشىق سويلەسە الماي، سىرلاسا بىلمەيتىن اتا — انالار «ەكەۋمىز دە جۇمىستامىز، كەشكىسىن ءۇي شارۋاسىنان قول تيمەيدى، بالامەن سويلەسۋگە ۋاقىت جوق» دەگەندى ايتادى. بۇل دۇرىس ەمەس. بالامەن سويلەسۋگە ءتىپتى ارنايى ۋاقىت ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق. اكە مەن شەشە ۇل-قىزدارمەن ءۇي شارۋاسىندا ءجۇرىپ-اق اڭگىمەلەسىپ، وي بولىسۋگە نەگە بولماسقا. جانۇياداعى جانجال، ۇلكەندەردىڭ اۋزىنا كەلگەن سوزدەردى ايتۋى، بالانىڭ كوزىنشە باسقا بىرەۋدى سوگۋى، بىرەۋدىڭ سىرتىنان وسەك ايتۋى بالاعا تەرىس اسەر ەتەدى. بالا الدىندا اكە-شەشە ءۇي ءىشىنىڭ ۇلكەندەردىڭ ادەپتىلىك تانىتقانى ءجون. مىسالى، اراق پەن تەمەكىنىڭ تولىپ جاتقان زيانىن بىلە تۇرا، بالالاردىڭ كوزىنشە اراق ءىشىپ، ۇستى-ۇستىنە تەمەكى تارتقاندار بار. «كورىنگەن تاۋدىڭ الىستىعى جوق» دەيدى، ەرتەڭ-اق ۇل ءوسىپ ەر جەتەدى، قىز ءوسىپ بوي جەتەدى.

 «اكەگە قاراپ ۇل وسەر، شەشەگە قاراپ قىز وسەر» دەيدى حالىق دانالىعى. بالا كىشكەنتاي كەزىنەن-اق ءار نارسەگە اۋەستەنىپ ۇلكەندەرگە كومەكتەسكىسى كەلەدى. بۇعان كەيبىر اكە-شەشە «جۇمىسىمدى بوگەيسىڭ، ىستەپ جاتقان ءىسىمدى بۇلدىرەسىڭ» دەپ ۇرىسىپ جىبەرۋى مۇمكىن. بۇل قاتە تۇسىنىك. كەرىسىنشە، ءوزىڭ جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە بالانىڭ قولىنان كەلەتىن ىسىنە جاعداي تۋعىزىپ، ونىڭ ۇيرەنۋىنە كومەكتەسكەن ورىندى. ءتىپتى بالاعا بەرگەن تاپسىرماڭىزدىڭ اياعىنا دەيىن ورىنداۋلىنا توزىمدىلىكپەن باقىلاۋ كەرەكتىگىن دە ۇمىتپاعان ءجون. وسىلاي بالانىڭ بىرتە-بىرتە ەڭبەككە دەگەن بولاشاعىنا جول اشىلادى. ءارى ىستەگەن ءىسىن ۇقىپتى دا تىندىرىمدى ورىنداۋىنا باعىت بەرەسىز. بالانىڭ جاقسى ءىسىن ماداقتاپ، تەرىسىن وڭ ەتىپ ءتۇسىندىرىپ وتىرسا، ول دا ەرەسەكتەردى سىيلاپ، كەز كەلگەن تاپسىرماسىن ورىنداۋعا قارسىلىق بىلدىرمەيدى.

وتباسىندا باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – بالانىڭ تىرشىلىك ءىس - ارەكەتىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋ. ول ءۇشىن بالانىڭ كۇن ءتارتىبى، جەكە باسىنا قويىلعان تالاپتار، مىندەتتەر، ءۇي ەڭبەگىنە ارالاسۋى، ءبىلىمى، قىزىعۋشىلىقتارى، بوس ۋاقىتىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋىنا كومەكتەسىپ ىقپالىن تيگىزۋ. بالانىڭ بويىنا بارلىق جاقسى قاسيەتتەردى دارىتۋ، ءتىپتى جانىندا جۇرگەن دوستارىنا دەيىن ءمان بەرۋ، تابيعات سىيلاعان دارىنى بولسا دامىتۋ، دۇرىس ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساۋ — اتا-انانىڭ باستى پارىزى.

قاراپايىم مىسالعا جۇگىنسەك،مەكتەپكە كەلگەن كەزىندە سونداي سۇيكىمدى، ءتىلالعىش، جۇرەگى تازا، سەزىمى پاك جاس ءبۇلدىرشىن ورتا نەمەسە جوعارى بۋىنعا كەلگەندە نەگە وزگەرىپ سالا بەرەدى؟ سوندىقتان مىنا بالا قانداي ەدى،قالاي وزگەرىپ كەتتى؟ مىناداي جامان ادەتتەردى قايدان ۇيرەنىپ الا قويدى؟ نەگە وزبىرلىق جاسۋعا بەيىم بولىپ الدى ؟-دەگەن سياقتى ساۋالدار الدىڭنان كەسە-كولدەنەڭدەيدى. ارينە، ونىڭ سەبەپتەرىن جان-جاقتان ىزدەۋگە بولادى. اتا-اناسىن جۇرگەن ورتاسىن قوسقاندا ونىڭ تاربيەسىنە مۇعالىمنەن باسقا بىرنەشە ادامنىڭ قاتىسى بار. بالاعا جۇرەك جىلۋى قاشان دا قاجەت جانە ول ەشقاشان ارتىق بولمايدى.اتا-اناسىنان كورمەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى مۇعالىمنەن كورگەن بالا مەنىڭ اتا-انام دا وسىنداي بولسا،دەپ ارمانداۋى مۇمكىن. ءمۇعالىمىن تەك جاقسى قىرىنان تانىعان وقۋشى ءۇشىن ونىڭ ايتقانى انىق، دەگەنى ءدال بولىپ كورىنەدى. بالاسىن قالاي جاقسى كورەتىنىن دۇرىس ءبىلدىرۋ كەز كەلگەن اتا-انانىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. بىرەۋ جاقسى كيىندىرىپ قويادى، بىرەۋ تاماعى توق بولسا بولدى دەپ، قالتاسىنا اقشاسىن سالىپ بەرگەنىنە ءماز. بىرەۋلەرى وتە قاتال، ايتقانىن ورىنداتادى. بالا قورىققاننان ۋاقىتشا تىڭدايدى، ءبىراق اتا-اناسىنىڭ ۋىسىنان شىققان سوڭ ءوزىن- ءوزى ۇستاي المايتىن جاعدايعا جەتەدى.

اباي اتامىزدىڭ جەتىنشى قارا سوزىندە «جاس بالا انادان تۋعاندا ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى. ءبىرىنشىسى — ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسام دەپ تۋادى. بۇلار ءتاننىڭ قۇمارى، بۇلار بولماسا ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى، hءام ءوزى وسپەيدى، قۋات تاپپايدى. ەكىنشىسى — بىلسەم ەكەن دەپ ۇمتىلىپ،ودان ەرجەتىڭكىرەگەندە يت ۇرسە دە، مال شۋلاسا دا، بىرەۋ كۇلسە دە، بىرەۋ جىلاسا دا تۇرا جۇگىرىپ، «ول نەمەنە؟» «بۇل نەمەنە؟» دەپ، «ول نەگە ۇيتەدى؟» «بۇل نەگە بۇيتەدى ؟» دەپ، كوزى كورگەن، قۇلاعى ەستىگەننىڭ ءبارىن سۇراپ، تىنىشتىق كورمەيدى. مۇنىڭ ءبارى «جان قۇمارى، بىلسەم ەكەن،كورسەم ەكەن،ۇيرەنسەم ەكەن.»دەگەن ۇلكەن ءپالسوپالىق وي جاتىر. ياعني، بالاعا تۋعاننان ءتان ازىعى — تاماق قانداي قاجەت بولسا،جان ازىعى — جىلۋلىق، سۇيىسپەنشىلىك تە سونداي قاجەت. وتباسىندا نەگىزگى تۋىستىق قاتىناس - ەرلەر جاعىمەن ەسەپتەلگەن. سونىمەن قاتار ايەل جاعىمەن دە تۋىستىق بايلانىستاردىڭ اتاۋلارى بار. قىزدان تۋعان بالالاردى جيەن دەپ اتاپ، بالالار ءۇشىن شەشەسىنىڭ تۋىستارى ناعاشى، ناعاشى جۇرت دەپ اتالدى. قازاق سالتى بويىنشا جيەندى رەنجىتۋگە بولمايدى، سۇراعانىن بەرىپ، كوڭىلىن جىقپاۋعا تىرىسقان. 

ءداستۇرلى قوعامدا اتا-اپانىڭ تاربيەسىن كورمەي وسكەن بالا بولماعان. اتا-اپالار جىر، داستان، ەرتەگى ايتىپ نەمەرە-شوبەرەلەرىن رۋحاني بايىتىپ تاربيەلەپ وتىرعان. قازاقتىڭ ەجەلگى ءداستۇرى بويىنشا تۇڭعىش نەمەرەسىن اتاسى مەن اپاسى ءوز قولىنا الىپ، نەمەرە ىستىق بولعاندىقتان بالالارىنان دا ارتىق كورىپ، تاربيەلەگەن. تۇڭعىش نەمەرەلەر اتا-اپاسىن ءوز اكە-شەشەسىندەي ساناپ، تۋعان اكە-شەشەسىن تەك قانا وسكەننەن كەيىن دە تانىپ جاتادى. كەيدە تۇڭعىش نەمەرەسى كەنجە ۇلىنىڭ ورنىنا، اتاسىنىڭ قارا شاڭىراعىنا يە بولىپ تا قالاتىن ءجايت كەزدەسەدى.

بالانىڭ اتى-بالا. ول بىلمەستىككە ۇرىنباي تۇرمايدى. ءتىپتى، ءبىرىنشى قادامدارىنا بوبەكتىڭ ءىسى بۇلدىرۋدەن كەلەدى. بۇگىن اڭداۋسىزدان اياق-تاباقتىڭ ءبىرىن سىندىرىپ السا، ەرتەڭ شالبارىن شەگەگە ءىلدىرىپ ۇيگە قايتۋى دا ىقتيمال. مۇندايدا حالقىمىز «اتا-بالاعا سانشى» نەمەسە «بالانىڭ بالالىعىنا اكەنىڭ دانالىعى بار» دەيدى. بالانىڭ بالعىن ويى مەن سەنىمى الدىندا ەڭ بەدەلدى تۇلعا – اكە، الەۋەتتى، اقىلدى، ءبىلىمدار  اكە. جانى سۇلۋ جايساڭ ازامات وسىرۋدە  اكە ورنى بولەك.

اكە - اۋلەت باسشىسى، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ تىرەگى، اسىراپ ساقتاۋشىسى، قامقورشىسى. وتباسىنداعى ۇل تاربيەسىندە اكە مەن اپالاردىڭ ورنى ەرەكشە. 
اكە ءۇيى بارلىق بالالارى ءۇشىن ۇلكەن ءۇي، قارا شاڭىراق دەگەن كيەلى ۇعىمدارمەن سىيلى دا قۇرمەتتى.

اكەنىڭ مىنەز-قۇلقى، وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناسى، ونەر ءبىلىمى ۇل بالانىڭ كوز الدىنداعى ۇلگى-ونەگە الاتىن، سوعان قاراپ وسەتىن نىساناسى. اكە قاشاندا بالانى سوزبەن ەمەس، ءوزىنىڭ ىسىمەن تاربيەلەيدى. ەر بالا ەڭ الدىمەن اكەنىڭ ونەگەسىنەن ناعىز ەر ادام قانداي بولۋ كەرەكتىگىن قابىلدايدى. سوندىقتاندا اكە ۇلىن باتىلدىققا، باتىرلىققا، ەر جۇرەكتىككە، ادالدىققا، قايراتتىلىقا، ۇلتجاندىلىققا، ايەل بالاسىنا سەرىلىك قارىم-قاتىناس تانىتۋعا، وتاعاسى قانداي بولۋ كەرەك ەكەندىگىن ءوز تاجىريبەسى ارقىلى ۇيرەتىپ، ءۇي ەڭبەگىنىڭ اسا قيىن سوعاتىن ىستەردى ءوز موينىنا الۋعا تالپىنۋعا تاربيەلەۋى كەرەك. 

سوندا اراق پەن تەمەكىنىڭ زيانىن قالاي ۇقتىرامىز. نەگىزىنەن جانۇيانىڭ شىرقى بۇزىلعان، اتا-اناسى ماسكۇنەمدىككە سالىنعان نەمەسە جارامدىق جاعىنان ازعىندانعان ورتادا بالا، ءجاسوسپىرىم قاشانعى جيرەنىشتى كورىنىستى، ونداعى ايقاي-شۋ مەن داۋ-جانجالعا، ۇرىس-كەرىسكە شىداپ جۇرە بەرمەك. باسقا ءومىر اڭسايدى نەمەسە تەرىس تاربيەگە تەز بوي الدىرىپ ۇلگەرەدى، ەگەر وسى تەرىس جولعا مۇلدە بەت بۇرىپ كەتسە، وندا بايتەرەكتىڭ ءبىر بۇتاعى قيسىق ءوستى دەي بەرىڭىز. باقىتسىز قىز، بۇزاقى ۇل وسىدان شىعادى. سوندا نەگىزگى كىنانى كىمنەن ىزدەيمىز؟ بۇزاقىلىقتىڭ باسى بوس جۇرۋدەن باستالادى. كەيدە ساباقتى ءجيى قالدىرۋعا ءار ءتۇرلى سىلتاۋلاردى ۇلكەندەردىڭ ءوزى ۇيرەتىپ وتىرادى. بۇل جاعدايدا بالاعا وتىرىك ايتۋدى ۇيرەتىپ وتىرعان اڭعارماي دا قالۋى مۇمكىن. جاس شىبىقتى قالاي يسەڭ، سولاي وسەدى عوي. ءيا، «ۇيادا نە كورسەڭ ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەمەكشى اتا-انا تاربيەسى بالا ومىرىندە ۇلكەن ءىز قالدىرادى. 

اكەنىڭ مىنەز-قۇلقى، وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناسى، ونەر ءبىلىمى ۇل بالانىڭ كوز الدىنداعى ۇلگى-ونەگە الاتىن، سوعان قاراپ وسەتىن نىساناسى. قازاقتا بىرەۋدىڭ بالاسى جاقسى، ونەگەلى ازامات بولسا: «ونىڭ اكەسى نەمەسە اتاسى جاقسى كىسى ەدى، كورگەندى بالا ەكەن، ونەگەلى جەردەن شىققان عوي»، - دەپ ماداقتايدى. «اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەندەي، وتباسىندا ۇلدار اكەلەرى نەمەسە اتالارىنىڭ بويىنداعى قاسيەت پەن ونەرىن ۇيرەنىپ وسكەن. شىعارماشىلىقتا، اقىندىقتا تانىلعان جاس بالانىڭ تاربيەسىنە اسا نازار اۋدارىلعان.      

«بالاعا ءۇمىت ارتۋ – اكەنىڭ قارىزى، اقتاۋ – بالانىڭ پارىزى» دەيدى قازاق حالقى. بالاعا ءۇمىت ارتقان اكە «وسى مەنى ەرتەڭ اسىراسىن باقسىن – قاقسىن» دەمەيتىن عانا شىعار، اكە دە ەلدىكتى ويلادى، ۇلىم مەن قىزىم ۇلى ماقساتقا جۇمىلسىن – ەلدى كوركەيتسىن  دەپ ارمانداماي ما؟

دۇنيەنىڭ ەڭ تاماشا تۋىندىسى – تاماشا تاربيە الىپ شىققان ادام بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ العاشقى قالىپتاسۋى وتباسىنان باستالادى. ونىڭ ەر جەتىپ ءوسۋى، بويىنداعى العاشقى ادامگەرشىلىك بەلگىلەرى وتباسىندا قالىپتاسادى، سوندىقتان دا تۋعان ءۇيدىڭ جىلۋى – ونىڭ كوكىرەگىندە كوپ جىلدار بويى ساقتالىپ، ماڭگى ەسىندە بولادى. وتباسى – بالا تاربيەسىنىڭ ەڭ العاشقى ۇجىمى. بالانىڭ تاربيەلى بولىپ وسۋىنە بەرەكەلى وتباسىنىڭ تيگىزەتىن اسەرى مول.

ادامگەرشىل سانالىلىعى بيىك اتا – انانىڭ، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءبىر – بىرىمەن سىيلاسۋى، سەنىسۋى، قولداسۋى، كومەگى، تاتۋلىعى مەن ىنتىماعى، ءبىر – بىرىنە تالاپ قويا ءبىلۋى، ءارقاشان ءادىل بولۋى، ءوزارا قامقورلىعى سالتقا كىرگەن وتباسىنان قاشاندا كورگەندى، بىلىكتى، ىسكەر، ازاماتتار ءوسىپ شىعادى. مىنە، وسىنداي ونەگەلى وتباسىندا تۋىپ وسكەن، وقىپ، ءبىلىم الىپ، قوعامدىق ەڭبەكتىڭ ءبىر تۇتقاسىنا يە بولىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ قايسىسىنان دا: «ومىردەگى ارمانىنا اداستىرماي قانات قاقتىرعان ەڭ قىمبات ادامىن كىم؟» دەپ سۇراي قالساڭىز، ەڭ اۋەلى ءوز اتا – انالارىن ايتادى. اكە – شەشەسىنىڭ اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز اياۋلى ەڭبەگىن، باعا جەتپەس ۇلگى – ونەگەسىن، ءتالىم – تاربيەسىن جىر قىپ شەرتەدى. رەسپۋليكالىق باسپاسوزدە حابارلانعان ءبىر قىزىقتى ءجايت ويعا ورالادى. قىزىلوردا قالاسىنىڭ ءبىر مەكتەبىندە «مەن جانە مەنىڭ اتا – انام»  دەگەن تاقىرىپتا شىعارما جازدىرعان. سوندا ءورت ءسوندىرۋشى ىبىراي ساپارقوجايەۆتىن بالالارى ءوز اكە – شەشەسى جايىندا، اسىرەسە اكەسىنىڭ وسىنداي قىيىن ەڭبەكتى، ءارى قاۋىپتى جۇمىستى شيرەك عاسىر بويى قاجىماي – تالماي، ادال اتقارىپ كەلە جاتقانى جونىندە، سول ەلەۋلى ەڭبەگى قۇرمەتكە يە بولعانى، اكەنىڭ وتباسىنداعى ەرەكشە ورنى، مىنەز – قۇلقى، بالالارىنىڭ اناسىنا دەگەن، بالالارىنا دەگەن اسقاق ادامگەرشىلىگى، قامقورلىعى، سۇيىسپەنشىلىگى جونىندە تەبىرەنە تولعانىپ، قانشاما جىلى سوزدەر جازعان! كىشكەنتاي جۇرەكتەردىڭ كىرشىكسىز كوڭىل ءىلتيپاتىن، زاڭدى ماقتانىشىن جازعان.

«ەر ادامنىڭ الدىندا اشىلاتىن ەسىگى بولسىن.  ايەل ادامنىڭ الدىندا تەربەلەتىن بەسىگى بولسىن»، «ادام اقىلىمەن سىمباتتى، ۇرپاعىمەن قىمباتتى». اتا – انانىڭ ادامدىق پارىزىن وسى ماقالالار دا وتە ادەمى بەينەلەنگەن. «ۇلى بار ۇيدە قۋات بار، قىزى بار ۇيدە شۋاق بار». كوڭىلگە نۇر قۇياتىن، ومىرىڭە ءسان سىيلايتىن، ورشىلدىككە ۇندەيتىن ولمەس دانالىق ەمەسپە بۇل؟! شىعىستا: «ءۇش ءىس تىندىرعان ادام: ياعني بالا وسىرگەن كىسى،اعاش – تالدار وسىرگەن كىسى جانە كىتاپ جازعان كىسى ولمەيدى» دەگەن دانالىق بار.

انا ءومىردىڭ قاينار باستاۋى. انا – اقىلدى تالىمگەر. انا – بالا باقىتىنىڭ باعبانى. انا ءوز باسىن، ءوز دەنساۋلىعىن ۇمىتىپ، وزگەلەردىڭ قامىن جەۋدى بارىمىزگە ۇيرەتۋشى. انالىق پارىزىن ادال اقتاۋدىڭ ءبىزدىڭ ۇلكەن اجەلەرىمىز، تۋعان انالارىمىز اسەم ۇلگىسىن تانىتىپ وتكەن. قازىردە دە پەيىلدى انالار قانشاما.

ايەلدىڭ باستى پارىزى انا اتانىپ، ادامزات ۇرپاعىن كوبەيتۋگە ۇلەس قوسۋ، ءار ادام ۇل – قىز ءسۇيىپ، ءارقايسىسىنا وتاۋ تىكتىرىپ، ەنشى ءبولىپ بەرسىن، نەمەرەلەر مەن شوبەرەلەردىڭ قىزىعىن كورسىن – ياعني سولاردىڭ ءبارىن سانالى ازامات، ونەرلى ەڭبەككەر ەتىپ تاربيەلەسىن – حالىقتىڭ قالاۋى وسى. «بالا – ارتتا قالعان ءىز، باقىت – ۇزاتىلعان قىز» دەيدى حالىق. ال انانىڭ مىندەتى ۇلىنىڭ الدىندا بارلىق ايەلگە ءتان جاقسى قاسيەتتەردى كورسەتە وتىرىپ، ءوزىنىڭ شىنايى جانە شەكسىز ماحابباتىمەن ۇلىنان دا ايەل بالاسى الدىندا سونداي جاۋاپتى قاسيەتتەردى كورسەتۋگە شاقىرادى جانە ونىڭ ەموسيونالدى دامۋىنا سەبەپشى بولادى. ەر بالانىڭ اناسىنا دەگەن قارىم-قاتىناسى بەلگىلى دارەجەدە قىز بالالارمەن جاعىمدى قارىم-قاتىناستى قالىپتاستىرۋ ءمانىن يگەرۋگە مۇمكىندىك تۋدىرادى، ادامدارعا قامقورلىق جاساۋعا ۇيرەتەدى، ءوزىنىڭ ماڭايىنداعىلارعا قاجەتتى كومەك جاساۋعا ىقپال ەتەدى. وتباسىندا جەتكىنشەك ەر بالانى تاربيەلەۋ – بۇل قاراپايىم ەمەس ماڭىزدى جانە جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن ۇلكەن ءىس. ويتكەنى وسى جاستاعى ەر بالانىڭ بويىنان شىعارماشىلىققا، ءوزىنىڭ ومىردەن ورنىن ىزدەۋ سياقتى تالپىنىستارىن بايقاۋعا بولادى. وسى تۇستا اتا-انا ولاردىڭ جان دۇنيەسىن ءتۇسىنىپ، دەر كەزىندە باعىت-باعدار كورسەتسە، بۇل اتا-انانىڭ بالا تاربيەسىندەگى تاپقىرلىعى بولىپ سانالادى.   

باقىت بىردە بار، بىردە جوق، بايانسىز بولسا – بالا – باياندىلىق، ءومىر گ ۇلى، تىرلىك تىرەگى! ۇرپاعىن تارىداي شاشىپ، تاستاندى ەتىپ جۇرگەن جەڭىل ويلى جەلباستار وزدەرىنىڭ ادامدىق پارىزىن ويلاۋدان اۋلاقتاعان بەرەكەسىزدەر... بالاعا، ۇرپاققا قازاق حالقى قاشاندا ۇلكەن  ءمان بەرگەن. ءبىزدىڭ حالقىمىز بالاجاندى حالىقتاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا، تۋعان حالقىمىز تۋراسىن ايتادى: «بالالى ءۇيدىڭ ەڭسەسى بيىك». ويتكەنى بالا – باقىت، بالا – قۋانىش، بالا – شاتتىق، بالا – ماقتانىش، بالا – سۇيەۋ – تىرەك، بالا – بولاشاق. «بالاسىز ءۇي – قۋ مازار» دەپ كەسىپ ايتۋدا دا شىندىق قانشاما؟! بالا تۋدىردىڭ ەكەن – باعا دا ءبىل. حالىق الدىمەن اتا – انادان وسىنى تالاپ ەتەدى.

«ەرتەڭ دە كۇن بارگوي، بارىنە ۇلگەرەمىز» دەپ سالدىر – سالاق كۇن كەشەتىندەردىڭ وكىنىشى ۋدان دا اششى بولارىن سەزىنەمىز. اتا – انا جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ادامى بولۋعا ءتيىس دەيتىنىمىز سودان. ويتكەنى «اكەسىنە قاراپ، ۇلىن سىنا» دەيدى قازاق حالقى. وزىنە تارتقان ونەگەلى ۇل وسىرە الماعان اكە ۇياتتى، ال ابىرويلى اكەگە تارتىپ وسە الماعان جاسىق بولبىر ۇل دا ۇياتتى.

«انا – بالاعا جاستىق، اكە – كورپە». بۇل – ۇرپاقتىڭ تاربيەسىندەگى بار اۋىرتپالىق اتا – انانىڭ عۇمىر بويى موينىندا دەگەن ءسوز. «ءبىلىمسىز بۇلدىرەدى، اتا – اناسىن كۇيدىرەدى». بۇل دا ءبىر ءماندى ماقالا.

«ءار ءۇيدىڭ قاشان  بارسا ءتورى دايىن، سىيلاعان اتا – اناسىن ادال ۇلعا» دەپ بوسقا ايتىلماعان. اكەسىن – شەشەسىن ايالاۋدى ازاپ دەپ قاڭا قارايتىندار بار. بۇل – بىلمەستىك. ءارى كورگەنسىزدىك. اتا – اناسىن ارداقتاعانداردى الىس – جاقىن اعايىندار دا، جولداس – جورالار دا سىيلايتىنىن ءاربىر جاس ءبىلىپ ءوسسىن. اكەنىڭ ءۇمىتىن، انانىڭ اق ءسۇتىن اقتاۋ – پەرزەنتتىك پارىز ەكەنىن ۇمىتقاندار ۇياتقا قالادى.

مەكتەپ پارتاسىندا وتىرعان بالانىڭ جان – جاقتى تاربيە الۋىنا ەڭ ءبىرىنشى ىقپال ەتەتىن ۇستاز بولسا، ونىڭ سۇيەۋشىسى – اتا-انا. سوندىقتان اتا-انا ءوز بالاسىنىڭ ءبىلىم الۋىنا بارىنشا جاعداي جاساۋى ءتيىس، وقۋ ۇلگەرىمىنە كۇندەلىكتى نازار اۋدارىپ، قاداعالاپ وتىرۋ كەرەك. وكىنىشكە وراي، كەيبىر اتا-انالار بۇعان جەتكىلىكتى ءمان بەرمەيدى. ءتىپتى، كەيدە بالاسىنىڭ قاي سىنىپتا وقيتىنىن، ساباقتارىنىڭ جەتەكشىسىن دە بىلمەي جاتاتىن ۇلكەندەر بار. بالا تاربيەسى - وتە كۇردەلى ءۇردىس جانە ەشقانداي ءۇزىلىس، دەمالىس دەگەندى بىلمەيدى. بالانىڭ جاقسىسى اكە مەن شەشەنىڭ ارى، اتا-انانىڭ ابىرويى، جامانى – قايعىسى، باقىتسىزدىعى، ازابى»، - دەيدى حالقىمىز. بالا مەكتەپتە 6،7 ساعات بولسا،18 ساعات ۇيدە بولادى، سول سەبەپتى اتا-انا بالاسىنىڭ وقۋىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن، جولداستارىن سونىمەن قاتار كيەتىن كيىمىن دە قاداعالاپ، اپتانىڭ سوڭعى كۇندەرى سىنىپ جەتەكشىسىمەن، ءپان مۇعالىمدەرىمەن بايلانىس جاساپ ساباق ۇلگەرىمى، ءتارتىبى جايلى مالىمەت الىپ وتىرۋى قاجەت.

بۇگىنگى وقۋشى مەملەكەتىمىزدىڭ ەرتەڭگى ۇلكەن ازاماتى، كاسىپ يەسى. سوندىقتان دا بالا تاربيەسىنە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، جاس ۇرپاقتى نازاردان تىس قالدىرماعان ءجون. بۇگىنگى تاڭدا اتا-اناسى قاسىندا بولسا دا قادىر-قاسيەتىنە جەتە الماي، ۇلدارىمىز ماسكۇنەمدىك پەن ناشاقورلىققا بوي الدىرىپ، قىزدارىمىز شىلىم شەگىپ،جەڭىل جۇرىستەرگە ءتۇسۋى وتباسىنداعى تاربيەنىڭ دۇرىس جولعا قويىلماۋىنىڭ ايعاعى. شاريعاتتا دا التىن ۇيا – وتباسى جوعارى باعالانىپ، ونى بالا تاربيەلەپ وسىرۋىنە ءبىرىنشى دارەجەلى ءمان بەرىلگەن. ويتكەنى: «بالالار – اتا-انالار قولىنا بەرىلگەن اياۋلى امانات.»

اتا-انا ءوزىنىڭ مىندەتى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن جاقسى ءبىلۋى ءتيىس:

1. مادەنيەتتى ادام تاربيەلەۋگە جانە ءوز بالاسىن تازا ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەۋگە مىندەتتى؛
2. ءبىلىم الۋىنا كومەكتەسۋگە مىندەتتى؛
3. جۇيەلى ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساۋعا مىندەتتى؛
4. ۇنەمى اتا-انالار جينالىسىنا قاتىسۋعا، مۇعالىممەن كەزدەسۋگە، بالاسىنىڭ مەكتەپتەگى ومىرىمەن تانىسۋعا مىندەتتى؛
5. بالانىڭ ومىرىنە، دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرەتىن تەمەكى، اراق، ت.ب. ۋلى زاتتاردى قولدانباۋعا، ولاردىڭ بالاعا زياندى ەكەنىن تۇسىندىرۋگە مىندەتتى؛
6.  «بالانى جەتىگە كەلگەنشە تىيما، جەتىدەن ون تورتكە كەلگەنشە ءبىلىم بەرىپ قينا، ون تورتتەن كەيىن ۇلكەن ازامات دەپ سىيلا» دەگەن قاعيدانى بەرىك ساقتاۋعا مىندەتتى.

اتا – انانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى:

1. بالاعا ارامزا ارەكەت جاساعانى ءۇشىن جاۋاپتى؛
2. مۇعالىمگە، مەكتەپتىڭ پەداگوگيكالىق ۇجىمىنا بالاعاتتاۋ جانە ادەپسىز قارىم-قاتىناس جاساعانى ءۇشىن جاۋاپتى؛
3. بالا تاربيەسى ءۇشىن قابىلدانعان بارلىق قاۋلىلاردىڭ ورىندالماعانىنا جاۋاپتى.
4. بالاعا ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋ ءۇشىن، ءوز جانۇياسىندا بىرلىك پەن تاتۋلىقتى ۇستانۋعا جاۋاپتى. ۇيدەگى تىنىشتىق بالانىڭ مەكتەپتەگى ماسەلەلەرىن ءتيىمدى شەشۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى؛
5. مەكتەپتەن كەيىنگى بالانىڭ ءبىلىم مەن تاربيە الۋىنا باقىلاۋ جاساۋىنا جاۋاپتى؛
6. كامەلەتتىك جاسقا جەتكەنگە دەيىنگە بالانىڭ سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا ساي تاربيە الۋىنا جاۋاپتى.

اتا – انالارعا قويىلاتىن سۇراقتار:
1. بالاڭىزدىڭ تۋعان  كۇنى؟
2. سىنىپ جەتەكشىسىنىڭ تولىق اتى- ءجونى؟
3. بالاڭىزدىڭ پارتالاس كورشىسى كىم؟
4. بالاڭىز قانداي ولشەملى   اياقكيىم كيەدى؟
5. بالاڭىزدىڭ سۇيىكتى اسى قانداي؟
6. بالاڭىز كەشە قانداي باعا الدى؟
7. بالاڭىز قانداي ءتۇستى جاقسى كورەدى؟
8. بالاڭىز سپورتتىڭ قانداي ءتۇرىن جاقسى كورەدى؟
9. بالاڭىز ءبىرىنشى سىنىپقا قاي جىلى باردى؟
10.بالاڭىزدى ەركەلەتىپ قانداي سوزدەر ايتاسىز؟
11.بالاڭىزعا اشۋلانعاندا،ەڭ الدىمەن اۋىزىڭىزعا قانداي ءسوز تۇسەدى؟
12.بالاڭىزدىڭ ەڭ جاقىن دوسى كىم؟

ال ەندى اتا – انالارعا سيتۋاسيالىق سۇراقتار:

1. بالاڭىزدىڭ  ونەرى، قانداي دا ءبىر ىسكە قىزىعۋشىلىعى، بەيىمدىلىگى  بايقالسا، نە ىستەر ەدىڭىز؟
2. بالامەن سويلەسە ءبىلۋ دە ۇلكەن ونەر،4-6 جاستاعى بالا كۇنىنە كوپتەگەن سۇراقتار قوياتىن كورىنەدى.مىسالى:ءتۇن نەگە قاراڭعى، كۇن قايدا كەتتى، ۇشاق قالاي ۇشادى،.....دەگەن سياقتى تاۋسىلمايتىن ساۋالدار كوپ. ءسىزدىڭ بالاڭىز دا سونداي ساۋالداردى كوپ قوياتىن بولسا، جاۋاپ بەرۋگە تىرىساسىز با، الدە ەلەۋسىز قالدىراسىز با؟
3. سىزگە مەكتەپتەگى مۇعالىمدەردەن «ءسىزدىڭ بالاڭىز باسقا بالالاردى ۇرادى» دەگەن بىرنەشە شاعىم ايتىلادى. تاعى كورشى اتا-انالاردان دا «ءبىزدىڭ بالانى ۇردى» دەگەن ءسوز ەستۋگە تۋرا كەلەدى دەيىك. نە ىستەيسىز؟ بالاڭىزدى قالاي تاربيەلەيسىز؟
4. كەيبىر اتا-انالاردىڭ بالاسىنىڭ ءاربىر ىس-اارەكەتىنە كوڭىلى تولماي: «سەن سالا المايسىن، سەن ىستەي المايسىڭ»، -دەپ ايتىپ جاتاتىنىن بايقايمىز. بالا ءىس –ارەكەتىنە تەرىس باعا بەرۋگە قالاي قارايسىز؟
5. بالاڭىز ساباقتان قاشىپ، مەكتەپتەن ەرتە كەلەدى، نە ىستەيسىز؟
6. بالاڭىز  كۇندە ءبىرىنشى ساباققا كەشىگىپ كەلەدى. قالاي جونگە كەلتىرەسىز؟
7. بالاڭىز مەكتەپتەگى  ءبىر مۇعالىممەن ءتىل تابىسا الماي ءجۇر.بالاڭىزعا قانداي كەڭەس بەرەسىز؟
8. ءسىزدىڭ بالاڭىز سىنىپتاعى جاقسى وقيتىن وقۋشىلاردىڭ ءبىرى، الايدا ءبىر كۇنى سىنىپ جەتەكشىسى ۇلگەرىمى ناشار وقۋشىلارمەن الىپ قالدى،ءسىزدىڭ ىس-ارەكەتىڭىز؟
9. بالاڭىزدىڭ ساباعى، ءتارتىبى جايلى بىلگىڭىز كەلىپ، مەكتەپكە كەلىپ تۇراسىز. سىنىپ جەتەكشىسى ءسىزدى قاتۋلى قاباق، اشۋلى كۇيمەن قارسى الدى. ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز؟
10. بيىل ءسىزدىڭ بالاڭىزدىڭ سىنىبىندا وقيتىنداردىڭ بارىندە ۇيالى تەلەفون بار، تەك ءسىزدىڭ بالاڭىزدا جوق. كۇندە «اپەر» دەپ مازاڭىزدى الادى، ساباققا بارعىسى كەلمەيدى. ءسىز جۇمىسسىزسىز،نە ىستەيسىز؟
11. ءسىزدىڭ تۇڭعىشىڭىزدى اتاسى مەن اجەسى باۋىرىنا باسقان. ساباعى قيىنداپ كەتكەن سوڭ، وزدەرىڭ قاداعالاڭدار دەپ اكەپ تاستادى. ال بالاڭىز تاربيەڭىزگە كونەر ەمەس، نە ىستەيسىز؟

قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى
پەداگوگيكالىق ماماندىعى
دەفەكتولوگيا كافەدراسىنىڭ 3 ءشى كۋرس ستۋدەنتى
ابدۋللايەۆا شاحلو ادىل قىزى

---