بارىس اتقان كۇنى
سۋعا قۇلاعان كەكىلىكتى ۇستاپ العان وراز ونىڭ ۇيپالاقتانعان مامىعىن سيپاپ ءبىراز تۇردى. قورعاسىن بىتىرانىڭ ەكى-ۇشەۋى وڭ قاناتتىڭ ءتۇبىن الا توپشىدان ءتيىپتى. الا قانات جانۋار ەشبىر جازىعى جوق، ەندى مىنە، ادام تاماعىنان وتكەلى تۇر. سەمىز ەكەن، بوتەكەسى تومپايىپ، جانسىز دەنەسى بىلق-سىلق ەتەدى. جاڭاعى ەكەۋى دە قورازى ەدى، مىناۋ دا سولاي. نىسانادان شىققان ەكەن. وراز: «اپىر-اۋ، اتارىن اتىپ الىپ، ەندى مۇنىم نە؟»— دەپ ويلادى دا، العاشقى ەكى كەكىلىكتىڭ جانىنا بايلاي بەردى دە، جالما-جان ولاردى دا شەشىپ جەرگە تاستاي سالدى. «سەنىڭ جازىعىڭ جوق، ءبىزدىڭ ازىعىمىز جوق»، دەمەۋشى مە ەدى، مال سويعاندا قازاقتار. ءيا، سولاي!
ول كەكىلىكتى ۇستايمىن دەپ تىزەسىنەن سۋ بولدى. وتىرا قالىپ ەتىگىن شەشىپ، ىشىندەگى سۋىن تەكتى. شۇلعاۋىن سىقتى. سونان سوڭ از دا بولسا دەگدىسىن دەپ كوگەن بويىنداي جەردە تىربيىپ الاسا وسكەن توبىلعىنىڭ ۇستىنە ەكى شۇلعاۋىن دا جايىپ قويدى. بالتىرىن ءتۇرىپ سۋعا بارىپ اياعىن جۋدى. سۋ سۇيەكتەنىپ قالىپتى. قوڭىر كۇز تۇگىل جازدا دا شەكەڭنەن شىعاتىن تاستاي سۋ ەتىن قارىپ كەتتى. اۋا سيرەك بولعاننان با ەكەن، تاۋدا كۇن تىم وتكىر بولاتىنى نەسى ەكەن. ول كۇنگە قارادى. ساسكە ءتۇس بولىپتى. قايتسا دا جارار. جايۋلاپ اۋىلعا جەتكەنشە دە ءتۇس بولادى. ون بەسىنشى جىلدىڭ كۇزى دە كەلدى. قاردى قارا، ايعايدىڭ باسىن شالىپ قالىپتى. ول الدە نە ويىنا تۇسكەندەي قالتاسىن سيپالادى. ودان گازەت الىپ، ءبىر قوي تاسقا وتىرىپ وعان ءۇڭىلىپ قالدى.
— ويباي!— دەگەن ايەل داۋسىنان باسىن كوتەرىپ الىپ ەدى، جەلكە جاعىنان كەلىپ قالعان اتتىلى ەكى قىزدىڭ ءبىرىنىڭ اتى ۇركىپ، ول اتىنىڭ باسىنا يە بولا الماي ءجۇر. تاعى دا تۇنەۋگى كۇنگى ەكى قىز. وراز ازداپ تىكسىنىپ قالدى. نەگە ىلعي وسى ەكەۋى وڭاشا تاۋدا كەزدەسە بەرەدى. الدە ءالى گيمنازيستەردى ۇنەمى اڭدىپ جۇرەتىن پوروتيكوۆتىڭ تىڭشىلارى ما ەكەن؟ «جاندوسوۆ، سەن بۇزىقسىڭ» دەگەن ەدى-اۋ ول. ءبىراق قازاقتىڭ پاڭ قىزدارى ونداي ۇساق تىرلىككە بارا ما؟ ولارعا سابىرلىلىق، سالدارلىلىق ءتان ەمەس پە؟ ءتىپتى وعان ءبىرلى-جارىمدىسى بارا قويعاندا دا، بۇراتانا حالىقتىڭ قىزىنا پاتشا چينوۆنيكتەرى سەنە قويا ما!؟ كەشە دەمالىسقا قارسى ۇيىنە سۇرانىپ كەتكەندە دە ەشكىم بىلمەگەن ەدى. ءبىراق نە دەپ بولمايدى...
تۇنەۋگى كۇنى شە؟ تامىزدىڭ اياعى بولىپ وقۋعا كەتەتىن ۋاقتىسى جاقىنداپ قالعان سوڭ ۇلار اۋلاپ كەلۋگە سوناۋ تاۋعا قاسقاسۋدىڭ باسىنا شىعىپ ەدى. ول كۇنى ەشتەمە تابا الماعان سوڭ دوربادان ۋاتىلعان قاراتىكەن تۇزدى الىپ، ۇلار كوبىرەك مەكەندەيتىن قوڭىردىڭ جەلكەسىنە سەپكەن دە، مالىنىڭ كۇيتىمەن قىبايدا جالعىز وتىرعان قوڭتورعايلاۋ تۇراتىن بىرەۋدىڭ ۇيىنە قونعان. ەرتەڭىنە ساحاردان تۇرىپ، بارىپ ءبىر ۇرىمتال جارتاستى قياۋلاپ، تەكتۇرىنا شىعىپ جاسىرىنىپ جاتتى. ۇلار بولىپ ىسقىردى. سونان سوڭ بىتىرامەن وقتالعان، قۇنداعى مۇجىلە باستاعان قارا مىلتىعىن كەزەنىپ جىم-جىرت قالعان ەدى. الدەن ۋاقىتتا الا شۇبار ۇلار وزىنە بەتتەپ كەلە جاتقانىن بايقادى. وسى ۇلاردىڭ شۇبار بولاتىن سەبەبى نە ەكەن؟ ۇلار دا شۇبار، ەلىكتىڭ دە ارقاسىندا تەڭبىلى بار. بارىستىڭ دا الا ەكەنى بەلگىلى. تاستىڭ شۇبارلىعىنا قاراي جاراتىلا ما ەكەن؟ بارىس! اپىر-اۋ... ەندى جاڭاعى كەلە جاتقان ۇلارعا قاراپ ەدى، جۇرەگى تاس توبەسىنە شىقتى. باعانادان بەرى ۇلار دەپ وتىرعانى الدەقانداي ءبىر حايۋان. دەرەۋ وقشونتايدان جالعىز وقپەن وقتالعان جەزدى الىپ مىلتىقتىڭ قۇڭعىسىنا تىعىپ جىبەرىپ شۇرىپپەنى بوس ۇستاپ قاتىپ قالدى. جىرتقىش قۇنجىڭداپ، باۋىرلاپ كەلەدى. جەلى بويىنداي قالعاندا قۇيرىعىن كوتەردى، بۇل شابۋعا بەكىنگەنى. ناق سول ساتتە شۇرىپپەنى باسىپ جىبەردى. مىلتىق داۋسىمەن تاز تاۋ، جارتاس جاڭعىرىپ، توڭىرەك ءداڭ-دۇڭ بولدى. سول داڭ-دۇڭمەن بىرگە ارىلداپ-گۇرىلدەپ جىرتقىش تا ساي تابانىنا قۇلاپ كەتتى. تۇزعا جينالعان ۇلارلار دا پارىلداپ، شيقىلداپ ۇشىپ جونەلدى. سالدەن كەيىن جۇگىرىپ وراز دا قوبى تابانىنا جەتتى. قۇيرىعى شۇبالىپ جىرتقىش مەرتىگىپ جاتىر. ولمەپتى. باسىن ءسال كوتەرىپ مەنى جوعارىدان تابانعا اتىپ تۇسىرگەن سەن بە دەگەندەي ەزۋىن ىرسيتىپ، ءتىسىن ساقسيتىپ ىرىلداعان بولدى. مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ۇرماق بولىپ جاقىنداپ ەدى، «ارس» ەتە ءتۇستى، ءبىراق جىلجۋعا شاماسى كەلمەدى. وراز نە مىلتىقتىڭ قۇنداعىن قيدالايدى، نە ءوزىمدى جازىم ەتەدى دەپ مىلتىقتى جۇمسامادى. ولمەي جاتقان اندى ەكىنشى اتىپ وقتى شىعىنداعىسى كەلمەدى. قوس جۇدىرىقتاي تاستى الىپ، باسىنان پەرىپ كەتتى. باسىنا تيمەي تاس مويىنعا ءتيدى. قايتا تاس الىپ، تاعى ۇردى. باسىنا ءتيدى، ولمەدى. سونان سوڭ وراز تاۋەكەل دەپ مىلتىقتىڭ دۇمىمەن بارىستى قارا تۇمسىقتان قويىپ قالدى. سىلق ەتتى. قايتا جاقىنداپ تاعى ۇردى. ابدەن ولگەنىن بىلگەن سوڭ وراز بارىستى اۋدارىپ كوردى. تاۋتانى ەمەس، بارىسى ەكەن. سۇيرەتە كوتەرىپ جالعىز اياق جولعا شىققاندا، وسى ەكى قىزدىڭ ات ۇستىندە وزىنە قادالا قاراپ تۇرعانىن كوردى.
— مەرگەن دە، باتىر دا ەكەنسىز،— دەدى قىزدىڭ ءبىرى. وراز ۇندەمەي تەرىن ءسۇرتىپ، بايسالدى كەيىپپەن تۇردى. ءتىل قاتقان جوق. قىزدار اتپەن جاقىنداماق ەدى، اتتار قورسىلداپ ۇركىپ جولاي قويمادى. «ءولى بۋرانىڭ باسىنان ءتىرى اتان قورقادى»، دەگەن وسى داعى.
— مىنا ءبىزدىڭ ارتىمىزعا بوكتەرىڭىز،— دەدى جاڭاعى قىز،— شارشاعان شىعارسىز. بارىس اتۋ باتىرلىق قوي. مال دالاعا ءتۇسىپ كەتكەن سوڭ ادامعا شاپقانى عوي.
— قويشى، كۇلتان، بىرەۋ الا مىسىق اتىپ الدى دەپ ەسىڭ كەتتى عوي، ءجۇر كەتتىك،— دەپ اتىن تەبىندى جىبەككە مالىنىپ تۇرعان تىك قاباق، اقسۇر قىز. ءسويتىپ ولار تەز كوزدەن عايىپ بولعان. سونان سوڭ وراز بارىستىڭ تەرىسىن سىپىرىپ، قۇيرىعىن شۇبالتىپ كەتەرىن اۋىلعا كەلگەن.
مىنە، ەندى بۇگىن سولار تاعى تۇتقيىلدان كەزدەستى. وراز گازەتتى تاستاي سالىپ، اتى بوي بەرمەي جۇرگەن قىزدىڭ شاۋجايىنا ورالدى. ەركەكتىڭ قارۋلى قولى تىزگىنگە تيگەن سوڭ ات بۇلقىنۋىن قويدى.
— كەيدە ءوستىپ جالت بەرەتىنى بار. ءسىزدىڭ قولىڭىزداعى قاعازدى كورىپ،— دەپ قىز جەلبىرشەگى كوپ قوس ەتەك كويلەگىنىڭ ەتەگىن قىمتاي بەردى.
— الا ەكەن دەپ قالعان عوي،— دەدى وراز تۇنەۋگى كۇنگى قىزدىڭ تاكاببارلىق سەزىن ەسىنە ءتۇسىرىپ. قىزدىڭ بۇكىل بەت-جۇزى قىزارىپ، بەتىنە قان ويناپ شىعا كەلدى. بۇل كەزدە جۋاس توبىرشىق تورىداعى قىز اتتان ءتۇسىپ، جاتقان كەكىلىكتى كورگەن بولىپ، گازەتتىڭ فيرماسىن دا ەجەلەپ وقىپ ۇلگەرىپ ەدى. «سەميرەچينسكايا ۆەدوموست». قىزدىڭ گازەتكە ۇڭىلگەنىن بايقاپ قالعان ورازدىڭ ەسىنە الدە بىردەڭە ورالىپ، ەكى ۇداي بولىپ سوستيىپ تۇردى. قىزدارعا قالاي جۇعىسارىن بىلمەدى. ويتكەنى قازاق قىزدارى جىگىتتىڭ تىم جالپىلداي، جىپىلداي بەرگەنىن، كوپ ءسوزدىسىن ۇناتپايدى. ونىڭ ۇستىنە وسىدان ءبىر جارىم اي بۇرىن، بارىس اتقان كۇنى وقىپ كورۋگە بىرەۋدەن سۇراپ العان «فوربوتە» دەگەن نەمىس جۋرنالىن جوعالتىپ ەدى. بارىس اتقان جەرىن تەگىس ارالاپ، تابا الماعاندى. ەندى مىنە، مىنا قىزدىڭ گازەتكە ۇڭىلگەنى كۇنا ارقالامايىن دەسە دە كۇدىك تۋعىزىپ تۇر.
— اتتان تۇسسەڭشى، ماليكە،— دەدى جەردەگى قىز جالماڭداپ،— مىنا باتىر جىگىتتىڭ ولجاسىن بايلانبايمىز با؟!—، مىنا تاكاببار قىزدىڭ اتى ماليكە ەكەن عوي دەپ ءتۇيدى وراز. ماليكەدەي دانىشپان بولساڭ جاقسى-اق. ءبىراق قىز كۇنىندە قىزدىڭ ءبارى جاقسى عوي...
ەگەر جوعالعان جۋرنال ەسىنە تۇسپەگەندە، وراز كۇلتاندى نەتكەن اشىق جان دەر ەدى، ءبىراق كوڭىلدەگى كۇدىك-كۇپتىلىك ونداي قورىتىندى جاساتپاي، ءمۇدايى-ايار شىعار دەگەن داق كوكەيدە ورناپ، كەس-كەستەپ تۇرىپ الدى. ونسىز دا كوپ جەلپىلدەپ سويلەي قويمايتىن وراز قىزدىڭ سەزىنە جاۋاپ بەرمەدى. كۇلتان تاقاقتاپ، قايماقتاي ەرىنى جىپىلداپ قايتا سويلەدى.
— نەمەنە، ۇندەمەيسىز؟ الدە كەكىلىگىڭىزدى قيماي تۇرسىز با؟ قىزعا قيماعان كەكىلىكتى يت جەسە بولماس پا؟
— ەگەر قىز كوڭىلدەن شىقسا، كەكىلىك تۇگىل جانىمدى دا قيار ەدىم. ءبىراق وعان كەز جەتىپ تۇر ما؟
ماليكە دە بۇل كەزدە اتتان ءتۇسىپ، قاپسىرمالى جەڭىل جىبەك بەشپەنتىن كىشكەنە قوي تاسقا جايىپ تاستاپ، وتىرعان ەكەن، قوس ەتەك كوگىلدىر ءشايى كويلەكتىڭ ەتەگى تاستى تەگىس جاۋىن كەتىپتى، ءۇن-تۇنسىز. ءبىراق انەۋگى كۇنگىدەي ەمەس، قاراقاتتاي جاۋدىراعان ناركەس كوزدەرىن ورازدان المايدى. ال بۇل كەزدە ورازدىڭ ويى ءتىپتى باسقا جاقتا تۇر ەدى.
— ولجاڭىزدى بايلاڭىز،— دەدى كۇلتان تاقىلداپ.
— الىڭىز، الىڭىز،— دەپ وراز قالتاسىنا قولىن سالىپ باكىسىن الدى. باكىگە ىلەسە شىققان ورىس اقىندارىنىڭ ءوزى ءتاۋىر كورەتىن ەلەڭدەرىن كوشىرىپ جازىپ كىشكەنتاي كىتاپشاسىن ءتۇسىرىپ الدى. ونى الۋعا ادەيى اسىقپادى. باكىمەن كەكىلىكتى بايلاعان ءجىبىن كەسىپ، ەكەۋىن ەكى قىزعا ۇسىندى. كەكىلىكتىڭ ءبىرىن ماليكەگە ۇسىنىپ جاتىپ، كەز قيىعىن كۇلتانعا تاستاپ ەدى، ونىڭ ويى ءتىپتى دە كەكىلىك ەمەس، جەردە جاتقان داپتەردە ەكەنىن وعان قادالعان سۇعىنان اڭعاردى.
— راحمەت،— دەدى ماليكە، ول ءسوزدى سوزباي، ىرەۋسىز كۇمىستەي سىم ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن كەكىلىكتى الدى. ءالى دە ماڭعاز، كوكىرەگىن كەرە ايتتى. اققۋدىڭ سۇڭعاعىنداي مويىنىن ءسال يگەندەي بولدى. ءبىراق ءيىلىپ، جايىلىپ كەتپەدى. الۋىن كەكىلىكتى العانىمەن، ونى نە ىستەرىن بىلمەدى. ال ونىڭ ەسەبىنە كۇلتان شۇبىرتىپ جىبەردى:
— راحمەت، قانجىعاڭىز قاندى بولسىن! بارلىق جەردە وسىلاي جولىڭىز بولا بەرسە جامان بولماسسىز. جولىڭىزدىڭ بولعانى ەمەس پە، ۇنەمى سىزگە قىز كەزدەسەدى. ماعان بەر، ماليكە،— دەپ سىم cayساق شىمشىپ قانا ۇستاپ تۇرعان كەكىلىكتى جۇلىپ الدى.
وراز «جاقسىلىققا بولسا جارار» دەپ قالا جازداپ ۇندەمەي، ءۇشىنشى كەكىلىكتى الىپ بودىراتىپ ءجۇنىن جۇلا باستادى. ول كىشكەنتاي قۇستىڭ ءجۇنىن ابساتتە جۇلىپ جەرگە قويىپ، شوپشەك تەرىپ، قايتا ورالعاندا، جاڭاعى داپتەر دە جاتقان جەرىندە جوق ەدى. ول ءۇش تاستى قالاپ وشاق جاسادى دا، جالما-جان وعان سالعان قۋ بۇتاقتاردى شوپشەكپەن تۇتاتىپ، جاقتى. ءۇستى تەگىس، ورتاسى ويىقتاۋ تاستى جۋىپ، ۇستىنە ءبىر ۋىس سۋ قۇيىپ، وعان قارا تىكەن تۇزدى ەزدى. سونان سوڭ وعان مامىعى جۇلىنعان كەكىلىكتى بىر-ەكى اۋناتىپ قاقتادى. تاستاعى تۇزدى سۋدى كەكىلىكتىڭ ەتىنە تاعى شاشىپ قايتا قاقتادى. تۇزدى سۋ بىرنەشە رەت شاشىلىپ، بىرنەشە رەت قايتا قاقتالدى. سالدەن سوڭ ول قاۋاپتانىپ ءپىسىپ، ءازىر بولدى. وراز گازەتتى توسەپ، كەكىلىكتى قولىن قول، بۇتىن بۇت ەتىپ مۇشەلەپ ءبولىپ قىزداردىڭ الدىنا قويدى. ماليكە سىمعا تارتقان كۇمىستەي ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن ءبىر ءتۇيىر ەتتى الىپ، اۋىز ءتيدى دە قايتىپ قولىن سوزبادى. كۇلتان ورازدىڭ ەسكى تانىسىنشا كەكىلىكتى بىرگە جەسىپ، سۇيەگىن مۇجىپ تاستادى. قۇيقالاقتان قايماق ەرىنمەن، ەكى ەزۋدىڭ كۇلدى-كۇيەلەش بولعانىنا دا قاراعان جوق. جۇدىرىقتاي ەت تەز كومەكەيدەن ەتىپ بولىسىمەن ەكى قىز جوندەرىنە كەتتى. وراز داپتەردى ادەيى جوقتامادى.
...وراز ۋتاس ورتەپ اك جاساپ جاتقان جەردەگى ۇيىنە جەتكەندە مۇنى ناعاشىسى يمانالى مەن سارا مالىشيەۆا اسىعا كۇتىپ تۇر ەدى.
— سەن اتتىلى ەكى قىزدى كەردىڭ بە؟— دەپ سۇرادى يمانالى ورازدان.
— ءيا، ولارعا مەن كەكىلىكتىڭ ەتىن قاقتاپ، قاۋاپ جاساپ بەردىم.
— ەندەشە،— دەدى يمانالى،— ونىڭ ءبىرى ءسات بولىستىڭ، ەكىنشىسى بەلگىلى جاندايشاپ بەيسەنباي شالبارجانوۆتىڭ قىزى. مىنا سارانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كەشە پوروتيكوۆ اندرەيدىڭ ۇيىنە كەلىپ قونعان دا، وسىلاردى ادەيى سەنى باقىلاۋعا جىبەرگەن...
وراز سول كۇنى كەشتەتىپ گيمنازياعا جەتكەن دە قاتتى ۇيىقتاپ قالعان. تاڭەرتەڭ پوروتيكوۆ شاقىرادى دەگەندە ساسا قويعان جوق. ويتكەنى ونىڭ جاۋابى ءازىر ەدى...
1977
You Might Also Like
-
— ءالى ەسىمدە،— دەپ باستادى ەرمەك ءسوزىن،— بۇرناعى جىلى تىسىمە نان ءتيىپ كەپ كەتىپ ەدى، وتىز ءتىسىم زار قاقساپ ءجۇرىپ بەردى. سودان كانە تاماق ىشە السامشى. بىرەۋ ىستىق، بىرەۋ سۋىق ءىش دە...
-
اكەسى ەلۋ توعىزعا شىققالى بەرى ادالدىڭ قاتتى مازاسى كەتىپ ءجۇردى. ايەلىنىڭ ءار ءسوزى دۇرىس تا بولسا، وعان ينەدەي قادالادى. ءوسىپ، الدى ون بەسكە، ارتى بەسكە كەلگەن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى جەتى بالا جاقىنداپ ...
